พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
73
* บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑตเรอง “เรองเลา
ทศชาตชาดก: การสบทอดในสงคมไทยรวมสมย”โดยมรองศาสตราจารยดร.สจตราจงสถตยวฒนา
เปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธและอาจารยดร.น�าผงปทมะลางคลเปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธ
รวมผวจยขอกราบขอบพระคณส�าหรบค�าแนะน�าอนมคายงไวณโอกาสน
** อาจารยประจ�าสาขาวชาภาษาไทยคณะศลปศาสตรมหาวทยาลยมหดล
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” :
การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย*
ณฐกาญจน นาคนวล**
บทคดยอ
บทความนศกษาพระมหาชนกพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว
ภมพลอดลยเดชในฐานะเรองเลาทศชาตชาดกในสงคมไทยรวมสมย โดยมวตถประสงค
การวจยเพอศกษาการสบทอดและการสรางสรรค ทงดานเนอหา แนวคด กลวธการ
เลาเรอง และรปแบบการน�าเสนอ ผลการศกษาพบวาพระราชนพนธพระมหาชนก
แสดงใหเหนการสบทอดเนอหาและแนวคดทงจากวรรณคดชาดกวรรณคดพระพทธศาสนา
และวรรณคดค�าสอน โดยน�าขนบวรรณคดมาปรบใชใหเหมาะสมกบบรบทสงคมและ
ผเสพ มการสรางสรรคกลวธการเลาเรองดวยการดดแปลงและเปลยนเนอหาตอนจบ
โดยใชรปแบบหนงสอภาพประกอบเรองในการน�าเสนอ กลาวไดวา พระราชนพนธ
พระมหาชนกแสดงใหเหนกระบวนการการสบทอดและสรางสรรคในวฒนธรรมทศชาต
ชาดก เปนชาดกประจ�ารชสมยในรชกาลท ๙ และเปนวรรณคดชาดกสมยใหมอนยนยน
การด�ารงอยของเรองเลาทศชาตชาดกไดอยางชดเจน
ค�าส�าคญ:พระมหาชนก;วรรณคดชาดก;วรรณคดชาดกสมยใหม
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐74
The Story of Mahajanaka by His Majesty King
Bhumibol Adulyadej: The Transmission and
Creativity of Jataka Literature in Contemporary
Thai Society*
Natthakarn Naknuan**
Abstract
The Story of Mahajanaka is a literary work composed in 1996 by His
MajestyKingBhumibolAdulyadej,KingRamaIXofThailand.Thispaperaims
at studying this text as a narrative of Thotsachat Jatakas in contemporary Thai
society in terms of transmission and creativity of content, concept, storytelling
technique,andpresentationformat.ThestudyrevealsthatnotonlywasThe Story
of Mahajanaka transmitted in both content and concept from Jataka, Buddhist
and didactic literature, but also some literary conventions were adapted to suit
ThaireadersincontemporaryThaisociety.Moreover,thecreativeaspectsthat
can be found in this text are presented through various storytelling techniques:
the adaptation and changing of the ending and the presentation in illustrated
bookformat.Accordingtoitssignificanceinmanyaspects,thetextcanfirmly
establish itself as the Jataka of King Rama IX’s reign and also as a narrative of
Thotsachat Jatakas in contemporary Thai Society which illustrates the existence of
* This article is part of dissertation for the degree of Doctor of Philosophy and
part of the research project entitled The Narratives of Thosachat Jatakas: Transmission in
ContemporaryThaiSociety”.Iwouldliketoexpressmygratitudetomyadvisor,Assoc.Dr.
SuchitraChongstivatanaandDr.NamphuengPadamalangkulaforsuggestionsandsupport
**AlectureatFacultyofLiberalArts,MahidolUniversity.
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
75
the process of transmission and creativity of Jataka literature in Thai Thotsachat
Jatakascultureuptothepresentday.
Keywords: MahajanakaJataka;Jatakaliterature;ModernJatakaLiterature
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐76
บทน�า
ทศชาตชาดกมความส�าคญในสงคมไทยมาชานานดวยนยยะทางความหมาย
ของการเปนสบพระชาตสดทายกอนเปนพระสมมาสมพทธเจา เนอหาของทศชาต
ชาดกกลาวถงการบ�าเพญบารมของพระโพธสตวอนเปนกระบวนการหนงของการสอน
ธรรมะ เพอสบทอดหลกธรรมทางพทธศาสนา โดยสอนใหเขาใจวถแหงการบ�าเพญ
บารมของพระโพธสตว น�าสการปฏบตตามตามสมควรได แตเดมคนไทยรจกและคน
เคยกบทศชาตชาดกผานศลปะและวฒนธรรมประเพณทเกยวของกบศาสนาพทธเชน
ภาพจตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถประเพณเทศนมหาชาตเปนตนนอกจากนความ
ส�าคญของทศชาตชาดกในสงคมไทยปรากฏเปนหลกฐานผานงานศลปะ คตความเชอ
ประเพณและวถชวตไทย กลาวไดวา เรองเลาทศชาตชาดกด�ารงอยในกระบวนการ
สบทอดและสรางสรรควรรณคดชาดกมาอยางตอเนองและยาวนานทงการสบทอดใน
วฒนธรรมวรรณศลปและในสงคมไทย
ผวจยสงเกตพบวาในบรบทสงคมไทยรวมสมยตงแตพ.ศ.๒๕๐๐เปนตนมา
มการสรางสรรคเรองเลาทศชาตชาดกอยางตอเนองดวยรปแบบทหลากหลายทงเรอง
เลาทเปนรอยกรองขนาดยาว รอยแกว ละครโทรทศน การตน และการตนอนเมชน
และจากการศกษาพบวา เมอพระบาทสมเดจพระเจาอย หวภมพลอดลยเดช
ทรงพระราชนพนธเรองพระมหาชนกพระชาตทสองของพระโพธสตวในเรอง
เลาทศชาตชาดก ตพมพเผยแพรและจ�าหนายใน พ.ศ. ๒๕๓๙ ความนยมสรางสรรค
เรองเลาทศชาตชาดกในงานประเภทรอยแกวและการน�าเรอง “พระมหาชนก”
มาสรางสรรคในรปแบบตางๆ ปรากฏอยางเดนชดตงแตพ.ศ.๒๕๓๙เปนตนมามการ
ใชเนอหาจากชาดกเรองตางๆสรางสรรคเปนหนงสอภาพประกอบเรองการตนและ
การตนอนเมชนเปนจ�านวนมาก
พระราชนพนธพระมหาชนกเปนการน�าเสนอวรรณคดชาดกในรปแบบใหม
ทประสบความส�าเรจอยางสง หนวยงานทงภาครฐและเอกชนน�าเนอหาและค�าสอน
จากพระราชนพนธพระมหาชนกไปเผยแพรและปรบใชกบศาสตรสาขาอนๆ เกดเปน
ความนยมในวงกวางเชนใชเปนแนวทางในการพฒนาประเทศใชเปนสอในการเรยน
การสอนและการสรางสรรคกจกรรมในชนเรยน รวมถงการศกษาพระราชนพนธ
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
77
พระมหาชนกโดยใชความรจากศาสตรสาขาตาง ๆ เปนตนดงปรากฏบทความและ
งานวจยทศกษาพระมหาชนกพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอย หว
ภมพลอดลยเดชอาท
การศกษาดานอกษรศาสตรและนเทศศาสตรศกษาเนอหาพระราชนพนธ
พระมหาชนก แสดงใหเหนวาพระราชนพนธพระมหาชนก เปนวรรณคดพทธศาสนา
รวมสมยทมเนอหาและแนวคดเหมาะสมกบยคสมย ทงมคณคาในฐานะวรรณกรรม
ค�าสอนมการน�าไปดดแปลงเปนสอการแสดงรวมถงการศกษาเชอมโยงความสมพนธ
ระหวางผแตงกบเนอหาเชนบทความเรอง“พระมหาชนก:โมกขธรรมแหงปจจบนสมย”
ของสจตราจงสถตยวฒนา(๒๕๔๒)บทความเรอง“พระมหาชนก:ค�าสอนจากพอ”
ของรนฤทยสจจพนธ (๒๕๕๒)งานวจยเรอง “การอภปรายความบทพระราชนพนธ:
พระมหาชนก” ของสรพงษ โสธนะเสถยร (๒๕๕๔) บทความเรอง “นาฏยลลา
พระมหาชนก: การสรางสรรครปแบบการน�าเสนอชาดกในสงคมไทย” ของสภค
มหาวรากร (๒๕๕๖) บทความเรอง“พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว:
ของขวญพระราชทานส�าหรบปวงชนชาวไทย”ของกสมารกษมณ(๒๕๕๙)
การศกษาดานรฐศาสตรแสดงใหเหนการเชอมโยงความสมพนธระหวางบท
พระราชนพนธเรองพระมหาชนก กบบทบาทและสถานภาพพระมหากษตรย เชน
วทยานพนธของสจตราศรมลศกษาเรองภาวะผน�าแบบ “ตะวนออก”: ศกษาผาน
พระราชนพนธเรองพระมหาชนก(๒๕๔๘)วทยานพนธของปรญญวฒนวชรอาภากร
ศกษาเรองพระมหาชนก: การพฒนาประเทศในกระบวนทศนโครงการอนเนอง
มาจากพระราชด�าร (๒๕๔๙) วทยานพนธของวชตา เกดมณ ศกษาเรองแนวคด
เกยวกบภาวะผน�าจากบทพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพล
อดลยเดชเรองพระมหาชนก (๒๕๕๐)
งานวจยดานครศาสตรและศกษาศาสตร สวนใหญศกษาจากกลมตวอยาง
ทใชบทพระราชนพนธเรองพระมหาชนกเปนสอในการเรยนการสอนเชนวทยานพนธ
ของสดารตน พลแพงพา ศกษาเรองผลของการสอนนทานชาดกเรองพระมหาชนก
โดยใชการสอนแบบโครงการทมตอความเพยรของเดกวยอนบาล (๒๕๔๔)วทยานพนธ
ของกอปรพร ค�าศรสข ศกษาเรองการพฒนาชดการสอนเรองพระมหาชนก ตอน
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐78
ปรศนามะมวงสองตน ส�าหรบนกเรยนชนประถมศกษาปท ๖(๒๕๔๖)วทยานพนธของ
ณฏฐนจนทระ ศกษาเรองการพฒนาทกษะดานการอานเชงวเคราะหและเจตคตตอ
การเรยนการสอน วชาภาษาองกฤษ โดยใชพระราชนพนธเรอง “พระมหาชนก”
ฉบบการตนภาษาองกฤษ ของนกเรยนระดบชนมธยมศกษาปท ๒ โรงเรยนฝาง
ชนปถมภ ส�านกงานเขตพนทการศกษาเชยงใหมเขต ๓(๒๕๕๑)เปนตน
การทบทวนวรรณกรรมแสดงใหเหนวาการศกษาพระมหาชนกพระราชนพนธ
ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมงศกษาดานการดดแปลงเนอหา
คณคาจากเนอหาแนวคด และการน�าพระราชนพนธไปใชประกอบการเรยนการสอน
ซงในบทความวจยนจะอภปรายในประเดนทตางไปโดยจะกลาวถงการสบทอดเนอหา
และแนวคดจากวรรณคดชาดก การสรางสรรคเปนหนงสอภาพประกอบ รวมถง
กระบวนการสรางเรองเลาทศชาตในวฒนธรรมทศชาตชาดกของไทย
พระราชนพนธ “พระมหาชนก”กบการสบทอดขนบวรรณคดชาดก
พระราชนพนธ “พระมหาชนก”
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ
ใหจดท�าพระราชนพนธพระมหาชนกเปนหนงสอภาพประกอบเรองลายเสนจตรกรรม
ไทยพมพสสพมพจ�าหนายครงแรกเปนฉบบปกแขงในปพ.ศ.๒๕๓๙“พระบาทสมเดจ
พระเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหสรางเหรยญพระมหาชนก
ควบคกบพระราชนพนธเรอง“พระมหาชนก”ฉบบปกแขง”สวนฉบบปกออนจดท�า
เฉพาะหนงสอ พมพจ�าหนายครงแรกในป พ.ศ. ๒๕๔๐ และตอมาในป พ.ศ. ๒๕๔๒
ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดท�าเปนหนงสอการตนแบบนยายภาพมทงทเปนภาพ
สสและภาพขาวด�าทงนเพอใหเขาถงกลมคนทกระดบอายและระดบสตปญญาในบท
พระราชปรารภ ทรงกลาวถงการพระราชนพนธโดยดดแปลงเนอเรองตอนทายให
เหมาะสมกบสงคมปจจบนรปทประกอบเรองเปนฝมอของศลปนไทย เพอถายทอด
ความงามของเรองนใหครบถวนสมบรณ และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพมพ
เพอประโยชนในการด�าเนนชวตแกสาธชนทงหลายดงน
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
79
พระบาทสมเดจพระเจาอย หวทรงแปลมหาชนกชาดก
เสรจสมบรณเมอ พ.ศ. ๒๕๓๑ และทรงพระกรณาโปรดเกลา
โปรดกระหมอมใหพมพในโอกาสเฉลมฉลองกาญจนาภเษก
แห งรชกาล ให เป นเครองพจารณาเพอประโยชน ในการ
ด�าเนนชวตของสาธชนทงหลาย.
ขอจงมความเพยรท บร สทธ ป ญญาท เ ฉยบแหลม
ก�าลงกายทสมบรณ.
(พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช,๒๕๔๐:(๘))
การทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช“ทรงพระกรณาโปรดเกลา
โปรดกระหมอมใหพมพในโอกาสเฉลมฉลองกาญจนาภเษกแหงรชกาล” เมอเดอน
มถนายน พ.ศ. ๒๕๓๙ นน ถอเปนวาระพเศษอนเปนมงคลทพระมหากษตรยทรง
พระราชทานบทพระราชนพนธเปน “ของขวญ” อนล�าคาแกปวงชนชาวไทย โดย
ในบรบทการสรางสรรคทศชาตชาดก พระมหากษตรยไทยทรงเปนผอปถมภการ
สรางสรรคทศชาตชาดกมาแตโบราณ ในมตนแสดงใหเหนการสบทอดขนบการ
สรางวรรณคดชาดกในสงคมไทย ทงยงแสดงใหเหนการใชทศชาตชาดกเฉลมฉลอง
ในวาระมงคลของพระมหากษตรยนอกจากนการสรางเหรยญพระมหาชนกควบคกบ
พระราชนพนธ โดยดานหนาเปนภาพพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช
ก�าลงทรงงานภาพดานหลงเปนภาพพระมหาชนกวายน�าอยกลางมหาสมทรและก�าลง
สนทนากบนางมณเมขลาแสดงใหเหนถงความส�าคญของวรยะบารมอนเปนแนวคด
ส�าคญของพระราชนพนธพระมหาชนก เหรยญพระมหาชนกจงเปนทงเครองบชา
และเครองเตอนใจใหตระหนกถงความส�าคญของความเพยร โดยมพระบาทสมเดจ
พระเจาอยหวภมพลอดลยเดชเปนแบบอยาง เปนกลวธการสอแนวคดและสอนผาน
เหรยญพระมหาชนกซงการสรางเหรยญประกอบกบการสรางสรรคบทพระราชนพนธ
ไมเคยปรากฏในกระบวนการสรางสรรคทศชาตชาดก
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐80
นอกจากนน บทพระราชปรารภทวา “ใหเปนเครองพจารณาเพอประโยชน
ในการด�าเนนชวตของสาธชนทงหลาย”.สอดคลองกบเนอหาพระราชนพนธพระมหา-
ชนกทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชทรงพระราชนพนธขนใหมความวา
“เทวดากลาวชวาพระองคจะยงเขามรรคาแหงความสขไมได หากไมกลาวธรรมให
สาธชนไดสดบ”การเนนย�าค�าวา“สาธชน”สอถงประชาชนและกลมผอานแสดงความ
จงใจของผทรงพระราชนพนธในการสรางสรรควรรณคดพระพทธศาสนาทมพนธกจ
ในฐานะวรรณคดค�าสอนชวยขดเกลาจตใจประชาชนนอกจากนยงมนยยะสอถงการ
แสดงบทบาทหนาทของ “พระมหาชนก” ในฐานะ “พระมหากษตรย” ผทรงทศพธ-
ราชธรรมกบ“พระโพธสตว”ผชน�าทางปญญาน�าพามวลมนษยกาวขามวฏสงสาร
การสบทอดขนบวรรณคดชาดก
พระมหาชนกพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช
มการดดแปลงเนอหาทงในสวนคาถาและสวนเนอความเปนการน�าเรองทศชาตชาดก
มา “เลาใหม” โดยน�าค�าสอนจากเนอหาและแนวคดมาปรบใชใหเหมาะสมกบบรบท
การรบสารของคนในสงคมไทยรวมสมย ทงน การแตงเรองเดมเปนส�านวนใหมเปน
ขนบการสรางสรรควรรณคดชาดกเชนการแตงมหาชาตหลากหลายส�านวนในแตละ
ยคสมย
ภาพท ๑: ภาพเหรยญพระมหาชนก
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
81
การดดแปลงเนอหาอนถอเปนลกษณะใหมและไมเคยปรากฏในกระบวนการ
ดดแปลงวรรณคดชาดก ไดแก การเปลยนเนอหานทานชาดกในพระราชนพนธ
พระมหาชนกของพระบาทสมเดจพระเจาอย หวภมพลอดลยเดช เนองจากการ
เปลยนเนอหาตอนจบเปนสวนส�าคญของการด�าเนนเรอง การเปลยนเนอหาใน
พระราชนพนธพระมหาชนกท�าใหการจบเรองตางไปจากอรรถกถาชาดก และสงผล
ตอการน�าเสนอแนวคด รวมถงบทบาทหนาทของพระโพธสตวทเปลยนไป ลกษณะ
ดงกลาวเปนกลวธส�าคญอนแสดงใหเหนการสรางสรรควรรณคดชาดกสมยใหม
เปนการเปลยนเนอหาใหสอดคลองกบจดประสงคของการสรางสรรคและเพอสอสาร
กบกลมผอานในสงคมไทยรวมสมย นอกจากนนในบรบทของการเลาใหม ผแตง
ในฐานะพระมหากษตรยทรงใชชาดกเปนเครองมอสอสารกบประชาชน ใชสอน
ประชาชนโดยทมตของเนอหาการสอนมไดสอนเพยงหลกธรรมะ แตทรงแสดงใหเหน
การน�าหลกธรรมะมาปรบใชในการด�าเนนชวต การน�าเสนอในรปแบบทหลากหลาย
เพอสอสารกบประชาชนหลายระดบ สมพนธกบธรรมชาตของชาดกทท�าใหเกดการ
ตความหลายระดบได ทงยงสรางสรรคในรปแบบหลากหลาย ท�าใหพระราชนพนธ
พระมหาชนกเปนชาดกประจ�ารชสมย
การเปลยนเนอหานทานชาดกในพระราชนพนธพระมหาชนกเปนการเปลยน
เพอน�าเสนอแนวคดใหสอดคลองกบสถานการณในสงคมโดยเฉพาะบรบททประชาชน
ในสงคมไทยตองเผชญภาวะปญหา จากเดมทจบเรองดวยพระโพธสตวออกบวช
เปลยนเปนพระโพธสตวเปนผให “ปญญา” แกประชาชน การเปลยนเนอหาชวงทาย
จนจบเรองเปลยนจดเนนจากเนกขมมบารมเปนปญญาบารม ซงในทศชาตชาดก
พระโพธสตวทแสดงปญญาบารมเดนชด ไดแก มโหสถกบวธรบณฑต การน�าเสนอ
วรยะบารมควบค กบปญญาบารมรวมถงความเสยสละของพระมหาชนก ใน
พระราชนพนธพระมหาชนกน�าเสนอบารมของพระโพธสตวผานตวละครใหเปนตวอยาง
แบบรปธรรมโดยเฉพาะความวรยะและการใชสตปญญาแกไขปญหาของพระโพธสตว
ในสถานการณตาง ๆ ในขณะเดยวกน การด�าเนนเรองไดสรางเอกภาพของเรอง
ตงแตตนจนจบโดยยงคงน�าเสนอแนวคดเรองพระโพธสตวกบการบ�าเพญบารมภายใต
ขนบเนอหาของชาดก ในมตนพระราชนพนธพระมหาชนกสบทอดพนธกจวรรณคด
ชาดกดวยการน�าชาดกมาใชเปนเครองมอในการสอน การปลกฝงอดมคตและ
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐82
อดมการณในสงคมไทย ดงนนแลว การเปลยนเนอหานทานชาดกในพระราชนพนธ
พระมหาชนกจงมความส�าคญทงในแงกระบวนการสรางสรรคและการน�าวรรณคด
ชาดกมาใชในบรบทสงคม
พระราชนพนธเรองพระมหาชนกแบงเนอหาเปน๓๗บทแตละบทน�าเสนอ
เนอหาเปนตอนสน ๆ ใชภาษากระชบเพอผอานจะเขาใจไดงาย การด�าเนนเรองตอน
ตนตงแตตอนท ๑ – ตอนท ๒๖ ด�าเนนความเชนเดยวกบอรรถกถาชาดก สวนการ
ดดแปลงดวยการเพมเตมและตดทอนเนอหาไดแกการเพมเตมเนอหาดวยการแทรก
อดเรกคาถาในตอนท๒๗การสรปความเนอหาในตอนท๒๙โดยตดทอนเนอหาสวนท
อรรถกถาชาดกบรรยายถงการทดสอบบคคลทจะรบราชสมบตวธการแกปรศนาของ
พระมหาชนกและการปลอยผสสรถเสยงทาย
การเปลยนเนอหาตอนทายเรองอยในตอนท ๓๔-๓๗ เปนเนอหาสวนท
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชทรงพระราชนพนธขนใหม โดยน�าเสนอ
บทบาทหนาททเปลยนไปของตวละครพระมหาชนกสงผลตอแนวคดอนเปนสารส�าคญ
ของเรองเปลยนจากในอรรถกถาชาดกทเมอพระมหาชนกทรงเหนวาราชสมบต
เปนภยกตดสนพระทยออกบวช สวนพระราชนพนธเรองพระมหาชนกหลงจาก
พระมหาชนกทอดพระเนตรเหนตนมะมวงทมผลถกท�าลาย กทรงเหนวาการท�าลาย
ตนมะมวงแสดงถง “ความไมร” หรอ “อวชชา” ของประชาชน พระมหาชนกจง
ยงคงท�าหนาทในฐานะพระมหากษตรยยงไมออกบวช ดวยทรงหวงใยทกขสข
และความเปนไปของประชาชน การจบเรองทพระมหาชนกตงปทะเลยวชชาลย
เกดจากทรงนกยอนถงเหตการณททรงสนทนากบนางมณเมขลาประกอบกบพจารณา
เหนวาประชาชนยงขาดความรความเขาใจทถกตองในการด�าเนนชวตจงตองตงสถาบน
การศกษาใหความรแกประชาชน
พระมหาชนกทอดพระเนตรเหนตนมะมวงถกท�าลายแลวเกดความสงเวชใจ
และเกดปญญาตระหนกรวาการมผลของตนไมเทยบไดกบการครองราชยและการ
ครอบครองราชสมบต ในมตนจงมไดหมายถงเฉพาะราชสมบตของกษตรย แตหมาย
ถงทรพยสมบตหรอสงมคาทเปนสมบตและอยในความครอบครองของแตละคน เมอ
ประชาชนไมรจกวธใชหรอถนอมรกษากจะท�าลายทรพยสมบตนน สอดคลองกบการ
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
83
ปเนอหาตอนกลางเรองทนางมณเมขลากลาวกบพระมหาชนกเรองการตงปทะเลย
มหาวชชาลยตอนอมพระองคขนจากมหาสมทรเหาะไปสงยงเมองมถลา
พรอมกนนนเทวดากไดกลาวอดเรกคาถาวา:
ขาแตบณฑต วาจาอนมปาฏหารยมบงควรหายไปในอากาศ.
ทานตองใหสาธชนไดรบพรแหงโพธญาณจากโอษฐของทาน. ถงกาล
อนสมควร ทานจงตงสถาบนการศกษาใหชอวา โพธยาลยมหา
วชชาลย. ในกาลนนทานจงจะส�าเรจกจแท.
(พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช,๒๕๔๐:๙๖)
เนอหาพระมหาชนกฉบบพระราชนพนธ ไดแทรกการกลาว “อดเรกคาถา”
อนหมายถง คาถาพเศษ เปนคาถาทเพมขนมาโดยเฉพาะและสมพนธกบการเปลยน
เนอหาตอนจบเรอง นนคอ “วาจาอนมปาฏหารยมบงควรหายไปในอากาศ. ทานตอง
ใหสาธชนไดรบพรแหงโพธญาณจากโอษฐของทาน” และพระมหาชนกจะยง “ไม
ส�าเรจกจทแท” จนกวาจะตงสถาบนการศกษาโพธยาลยมหาวชชาลย การใหความร
แกประชาชนจงเปนหนาทหนงของพระมหาชนกทไดรบมอบหมายจากเทวดา“กจทแท”
จงเปนการสรางบารมทงปญญาบารมและทานบารมอนนอกเหนอไปจากวรยบารม
ทพระองคไดกระท�าไปแลวในการวายน�าแมมองไมเหนฝง นอกจากน การทนางมณ-
เมขลาเรยกพระมหาชนกวา “บณฑต” กแสดงถงความยกยองและชนชม “ปญญา”
ของพระมหาชนกรวมถงการใชค�าวา“วาจาอนมปาฏหารย”และ“พรแหงโพธญาณ”
กลวนแสดงใหเหนวาความเพยรและประโยชนของความเพยรทพระมหาชนกกลาวแก
นางมณเมขลาเปนเรองส�าคญเปนสมบตทางปญญาทควรถายทอดตอเพอสรางปญญา
ใหแกประชาชนตอไป ในมตนความตระหนกรอนเกดจากปญญาของพระโพธสตวจง
เปนปญญาทสามารถน�าไปสการสรางบารมอนๆ และสามารถสรางประโยชนตอเพอน
มนษยตอไปไดความตอนนเนนย�าอกครงในเนอหาสวนทายกลาวคอ
...เทวดากลาวชวาพระองคจะยงเขามรรคาแหงความสข
ไมไดหากไมกลาวธรรมใหสาธชนไดสดบ.นางมณเมขลาใหพระองค
ตงสถาบนการศกษาใหชอวาปทะเลยมหาวชชาลย.แมในกาลนน
กจะส�าเรจกจและไดมรรคาแหงบรมสข.
(พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช,๒๕๔๐:๑๒๙)
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐84
การ “กลาวธรรมใหสาธชนไดสดบ” เปนภารกจส�าคญของพระโพธสตว
เปนการบ�าเพญสจจบารมทไดใหไวกบนางมณเมขลาและท�าให“ส�าเรจกจและไดมรรคา
แหงบรมสข” ในลกษณะนแสดงใหเหนอยางชดเจนวา พระโพธสตวจะตองสงสม
บญบารมดวยการสรางปญญาบารมและทานบารม แนวคดการสงสมบารมดวย
ความเพยรและการออกบวชจงมงเนนไปทบารมอนเกดจากความเพยรและการเผยแผ
ปญญาของพระมหาชนก ในแงนการตง “ปทะเลยมหาวชชาลย” จงเปนการจบเรอง
ทเปลยนบทบาทหนาทของพระโพธสตว จากการออกบวชเพอสงสมบญบารมแบบ
พระปจเจกพทธเจา เปนการแสดงบทบาทหนาทของพระโพธสตวในมตของผน�าพา
มวลมนษยใหขามพนจากวฏสงสารตวละครพระมหาชนกทสรางสรรคในพระราชนพนธ
แสดงบทบาทหนาทของพระโพธสตวทตางไปจากอรรถกถาชาดก แตยงคงอยในมต
ความหมายของค�าวา “พระโพธสตว” ทวา “ผเปนพระโพธสตวไมเพยงแตจะมญาณ
ความรเขาใจความเปนไปของธรรมชาตแหงสรรพสงแตยงตองมพระกรณากวางขวาง
ไมสนสดจ�านงจะชวยเหลอสรรพสตวเปนบาทแหงปณธานอนจะท�าใหเปนพระโพธสตว
ผเตมบรบรณดวยความคดทจะชวยผอน”(ประพจนอศววรฬหการ,๒๕๔๖:๔-๕)
การเปลยนเนอหาตอนจบชาดกในพระราชนพนธพระมหาชนกแสดงใหเหน
กลวธการเลาเรองทแยบยลโดยใชทงการเพมเตมและตดทอนเนอหาในการด�าเนนเรอง
เพอใหเกดความตอเนองของเหตการณอยางสมเหตสมผลสงผลตอการน�าเสนอแนวคด
อยางมประสทธภาพ สามารถสอสารกบผอานไดชดเจน นอกจากน เนอหาทเปลยน
ตอนทายเมอน�ามาเชอมโยงกบพระราชด�ารสในพระบาทสมเดจพระเจาอย หว
ภมพลอดลยเดชในฐานะผทรงพระราชนพนธแลว จะเหนไดวาการเปลยนเนอหาทาย
เรองพระมหาชนกเปนพระประสงคของพระองคทานอยางชดเจนกลาวคอ
หนงสอเลมนประกอบดวยหลายสวนประกอบดวยสวนทเปน
ภาษาไทย ทมาจากพระไตรปฎก ซงเอามาตรงจากพระไตรปฎก
ทแปลเป นภาษาไทย ค�าพดหรอค�าทมอย ในนนเอามาตรง
สวนทสองเอามาดดแปลง เพอใหตวหนงสอบางอยางหรอค�า
บางค�าทไมตรงกบความคดในสมยน กไดดดแปลงบาง ในทสด
กมความคดบางอยางทอาจจะไมเปนประโยชนกบบคคลในปจจบนน
กไดเวน และไดมการตกแตงสวนใหมทเขาใจวาไมไดเรยนใน
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
85
โรงเรยน เปนภาษาทอาจจะดแปลกไปหนอย บางสวน เพราะวา
จะตองใหเขาใจวาเรองเปนเรองเกาโบราณ นบเวลาไมได ภาษา
กจะตองใหโบราณหรออาจจะเปนปรศนาบาง...นอกจากนกได
เขยนเปนตวอกษรโบราณ คออกษรเทวนาคร ซงเปนสงทล�าบาก
มากเพราะวาผทรภาษาโบราณกมนอยคนทงหมดนจะตองอาศย
ความละเอยดในการจดใหถกตองและพอเปนทพอใจ
การแสดงออกมาซงเปนความคดหลกของชาดกน คอให
เหนวาความเพยรตองม และส�าคญทสดวาคนเราท�าอะไรตองม
ความเพยร แมจะไมเหนอยางในเรองน คอแมจะไมเหนฝงตอง
วายน�าตอไป และมค�าตอบอยวาท�าไมตองวายน�า ไมเหนฝงม
ประโยชนอะไรมประโยชนเพราะหากไมเพยรทจะวายน�าเปนเวลา
เจดวนเจดคนกจะไมไดพบเทวดา
...
ฉะนนในทนจะตองขอบใจทานทงหลายทกคนทมาชมนมกน
ในทนเพอทจะรบรวาหนงสอนมขนแลว ทตองขอบใจเพราะวา
หนงสอเรองนเปนทรกของขาพเจาเอง เปนสงทเหนวามความ
ส�าคญ และโดยทเปนผทไดกอขนมา เปนตวการ รวาตวเองเปน
ผทท�าขนมาถาไมมตวเราเองมแตชาดกแลวกมแตชาดกภาษาไทย
ทแปลมาจากภาษาบาล มแตชาดกอาจจะเปนภาษาองกฤษทเขา
แปลมาจากภาษาบาล ใครไปอานกไมรเรองและไมมความหมาย
อะไรมากนก
...และเชอวาจะเปนประโยชนกบทกคน และเปนประโยชน
กบประชาชนทงไทยและเทศ
(พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช,๒๕๓๙:๗-๙)
พระราชด�ารสทยกมาขางตนเนนขอความโดยผวจยแสดงใหเหนกระบวนการ
สรางสรรคชาดก ทงการคงเนอหาจากพระไตรปฎก การคงภาษาโบราณและการ
ดดแปลง การเปลยนเนอหาในพระราชนพนธพระมหาชนกมจดประสงคส�าคญเพอ
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐86
ประโยชนกบคนในสงคมปจจบนดงทวา“ความคดบางอยางทอาจจะไมเปนประโยชนกบ
บคคลในปจจบนนกไดเวนและไดมการตกแตงสวนใหมทเขาใจวาไมไดเรยนในโรงเรยน”
โดยเฉพาะการตงสถาบนการศกษาเพอใหความรและปญญาเปนการย�าเนนวาความร
และปญญาเปนเรองส�าคญและจ�าเปนทจะน�ามาใชประโยชนในสถานการณปจจบนทงน
การเปลยนเนอหาชาดกยงคงการน�าเสนอแนวคด คอ “ส�าคญทสดวาคนเราท�าอะไร
ตองมความเพยร”และประโยชนของความเพยรทจะตองเพยรพยายามแมมองไมเหน
ฝงซงเปน“ความเพยรอนบรสทธ”ทงน“เพราะหากไมเพยรทจะวายน�าเปนเวลาเจดวน
เจดคน กจะไมไดพบเทวดา” การเลอกเนนย�าผลของความเพยรผนวกกบความเชอ
เรองเทวดาเปนอกมตหนงในการน�าเสนอแนวคดวาเทวดาจะใหคณแกคนทชวยเหลอ
ตนเองเทวดาอยในฐานะผชวยเหลอและเปนสญลกษณของความส�าเรจสมดงปรารถนา
อนเกดจากการกระท�าความเพยรมไดเกดจากเทวดาบนดาล แนวคดส�าคญทพระบาท
สมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชในฐานะผทรงพระราชนพนธตองการสอสารกบ
ผอานคอ“ความเพยรอนบรสทธ”อนเปนแนวคดทสมพนธกบ “วรยบารม”แนวคด
ส�าคญของชาดกเรองน
กลาวไดวาพระราชนพนธพระมหาชนกแสดงใหเหนการสบทอดขนบเนอหา
ดวยการน�าเนอหาจากวรรณคดชาดกมาดดแปลงและเปลยนตอนจบเพอสบทอด
แนวคดวรยบารม โดยการดดแปลงเนอหาท�าใหบารมขอนชดเจนมากขน นอกจากน
การเปลยนตอนจบเนอหาไดเพมแนวคดเรองปญญาอนเปนปญญาบารมของตวละคร
พระมหาชนกทแสดงใหเหนจากบทสนทนาโตตอบกบนางมณเมขลาการใครครวญและ
ความตระหนกรจากเหตการณตนมะมวงถกท�าลาย รวมถงการตงสถาบนการศกษา
เพอสรางปญญาใหกบประชาชน กลวธดงกลาวนเปนการดดแปลงและเปลยนเนอหา
เพอน�าเสนอแนวคดอนสอดคลองกบสภาวการณในสงคมไทยพระราชนพนธพระมหา
ชนกจงแสดงใหเหนการด�ารงอยของเรองเลาทศชาตชาดกในฐานะวรรณคดชาดก
สมยใหม การสบทอดแนวคดทศบารมอนเปนหลกธรรมส�าคญในวรรณคดพระพทธ
ศาสนา ทงยงแสดงพนธกจในฐานะวรรณคดค�าสอนเชนเดยวกบการทพระพทธเจา
เลอกเลาอดตชาตของพระองคเพอการสอนพระภกษสาวกในบรบทตางๆ
นอกจากน สวนทกลาววา “ตองอาศยความละเอยดในการจดใหถกตอง”
และ “หนงสอเรองนเปนทรกของขาพเจาเอง เปนสงทเหนวามความส�าคญ ...ถา
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
87
ไมมตวเราเองมแตชาดก ใครไปอานกไมร เรองและไมมความหมายอะไรมากนก”
เปนการย�าถงคณคาความส�าคญของการสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ทงยงแสดงถงพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช
“...เชอวาจะเปนประโยชนกบทกคน และเปนประโยชนกบประชาชนทงไทยและเทศ”
พระราชด�ารสทกลาวถงประโยชนของชาดก และกลาวถงในฐานะ “หนงสอเรองน
เปนทรก” น�าไปสการตความเชอมโยงตวบทพระราชนพนธกบพระราชกรณยกจ
ในมตทหลากหลาย นอกจากนน การผลตซ�าวาทกรรม ดงเชน การน�าเสนอ
พระราชนพนธพระมหาชนกในรปแบบหนงสอภาพประกอบ๒ขนาดกบรปแบบการตน
การคดเอาขอความบางสวนจากเนอหาและภาพประกอบไปใชในส.ค.ส.พระราชทาน
ปตางๆเพอเนนย�าความส�าคญของวรยบารมกเปนมตการสอนลกษณะหนงเชน
ภาพท๒:ภาพส.ค.ส.พระราชทาน
http://kanchanapisek.or.th/kp๔/book๓๔๔/card-๑๓.html[๒๐๑๖,Dec๗]
http://www.tlcthai.com/newyear/wp-content/uploads/๒๐๑๑/๑๒.jpg
[๒๐๑๖,Dec๗]
กลวธดงกลาวท�าใหพระราชนพนธพระมหาชนกเผยแพรไปในวงกวางมพลง
ในการสอสารและเปนทจดจ�าประกอบกบชอเรอง“พระมหาชนก”มนยยะความหมาย
สมพนธกบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช ทประชาชนยกยองเทดทน
พระองคไวในฐานะ “พอของแผนดน” ในมตนเมอผนวกรวมกบความคดทว า
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐88
พระมหากษตรยคอพระโพธสตวผบ�าเพญบารม การน�าเสนอภาพเชอมโยงระหวาง
พระโพธสตวกบพระมหากษตรยตวละครและชอ“พระมหาชนก”กบพระบาทสมเดจ
พระเจาอยหวภมพลอดลยเดชในฐานะผทรงพระราชนพนธพระราชนพนธพระมหาชนก
จงเปนทศชาตชาดกประจ�ารชกาลทกอใหเกดกระแสความนยมและใชเปนตวบททน�าไป
สรางสรรคผลตซ�าหรอประยกตใชในรปแบบตางๆ
กลาวไดวา การดดแปลงและเปลยนเนอหาตอนทายไปจนจบเรองใน
พระราชนพนธพระมหาชนก แสดงใหเหนการสบทอดขนบการสรางสรรควรรณคด
ชาดก และเปนการสบทอดพนธกจในดานการสอน โดยเฉพาะมตทพระมหากษตรย
ใชเรองชาดกสอนประชาชนการผลตซ�าวาทกรรมเปนการสอนซ�าเพอใหเกดความเขาใจ
กระจางชดและปฏบตตามไดสวนการน�าเสนอในหลายรปแบบเปนการสอนใหเหมาะสม
กบประชาชนทกระดบความรและทกวยโดยใชสอในกระบวนการสอสารเปนเครองมอ
พระราชนพนธพระมหาชนกจงเปนชาดกประจ�ารชสมยในรชกาลท๙และเปนวรรณคด
ชาดกสมยใหมอนยนยนการด�ารงอยของทศชาตชาดกทสบทอดผานมตเวลา ทงยง
แสดงใหเหนความสมพนธของผสราง ผเสพ และบรบทสงคมในวฒนธรรมการ
สรางสรรคทศชาตชาดก
การน�าเสนอในรปแบบหนงสอภาพประกอบเรอง
พระราชนพนธพระมหาชนกในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช
สรางสรรคและน�าเสนอในรปแบบหนงสอภาพประกอบเรองหรอPicture-StoryBook
ภาพประกอบทใชเปนภาพลายเสนจตรกรรมไทยวาดใหมโดยศลปนไทย“รปทประกอบ
เรองเปนฝมอของศลปนไทย ซงไดทมเททงก�าลงกายและก�าลงความคดอยางเตมท
เพอถายทอดความงามของเรองนใหครบถวนสมบรณ.”(พระบาทสมเดจพระเจาอยหว
ภมพลอดลยเดช,๒๕๔๐:(๘))จากบทพระราชปรารภทกลาววา“เพอถายทอดความงาม
ของเรองนใหครบถวนสมบรณ”นนในมตวรรณคดการรงสรรค“ความงาม”และ“ความ
สมบรณ” แสดงใหเหนความส�าคญของพระราชนพนธพระมหาชนกในฐานะงาน
พระราชนพนธทมความเปนเลศและใชเปนตนแบบในการสรางงานตอไปได
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
89
ความประณตในการสรางงานและกระบวนการสรางสรรคตามพระราช
ประสงคของพระมหากษตรยเพอใหเกด “ความงาม” และ “ความสมบรณ” นน
หวหนาโครงการจดท�าหนงสอพระราชนพนธพระมหาชนกกลาวไวดงน
ใชศลปน๘ทานเลอกคนทมฝมอจรงๆมพนฐานทงทเปน
ศลปะไทยและพนฐานรวมสมยดวยพระเจาอยหวพดวาอยากจะได
ศลปะทเปนสมยรชกาลท๙พระองคทานเคยเอาบทพระราชนพนธ
ใหศลปนท�ามาแลวแตท�าออกมาเหมอนจตรกรรมฝาผนงทานไม
โปรด ผมเตรยมผลงานและประวตทกคนใหทานทอดพระเนตร
กอนเขาเฝาฯ ทานรบใหทง ๘ ทานมาชวยงานน ตอนเขาเฝาฯ
ครงแรก ใหคณะท�างานเขาเฝาฯ เปนกลมสดทายของวน นนคอ
พระองคทานใหเวลากบกลมนมาก และเมอไปถงทองพระโรง
ในหลวงประทบอยกอนแลว มานงรอ แสดงวาพระองคทาน
เอาพระทยใสมากๆ
...
ทรงแนะน�าศลปนทง๘ทานในการปรบแกงานทกคนยอม
แกเพราะทานมเหตผล อยาลมวาในหลวงทานผานการเปนศลปน
มาแลวตงแตยงทรงพระเยาวเพราะฉะนนทรงเขาใจศลปน
...
ศลปนทกคนสญญากนตงแตตนวาท�างานถวายพระเจาอยหว
จะไมมทอไมมการถอนตวกลางคนท�างานกนดวยความเพยร
(พษณศภนมตร,รายการตางคนตางคด)
นอกจากน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชไดพระราชทาน
เหรยญพระมหาชนกทองค�าแทและสลกพเศษวา“พระราชทาน”ใหคณะท�างานและ
ทรงเสดจไปเททองสรางเหรยญพระมหาชนกทวดบวรนเวศดวยพระองคเอง
ดงนนแลว การสรางสรรคพระราชนพนธพระมหาชนกในรปแบบหนงสอ
ภาพประกอบเรองเปนการสบทอดขนบการสรางศลปะและวรรณคดใหเปนสมบตของ
แผนดน ทงน การใชกลมศลปนวาดภาพประกอบเรองรวมกนเปนคณะ สบทอด
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐90
ขนบการสรางงานดวยการระดมปญญาเพอสรางงานตามพระราชประสงคของ
พระมหากษตรยพระมหากษตรยทรงเปนผอปถมภวรรณคดและพระพทธศาสนาทง
ยงแสดงใหเหนความคดเรองกศลกบศรทธาในการสรางสรรคงานพระพทธศาสนา
การสรางงานถวายพระมหากษตรยรวมถงการใชวรรณคดชาดกเพอเฉลมพระเกยรต
หนงสอภาพประกอบเรองกบการสรางสรรคภาพประกอบ
พระราชนพนธพระมหาชนก ใชวธการแบงเนอหาเปนตอนยอยและจดวาง
เนอหาเปนสดสวน โดยใชหนงคาถากบหนงตอน ใชภาพประกอบขนาดเลก ๆ แทรก
ในเนอหา และใชสสนสวยงาม การใชตวอกษรมทงภาษาไทย ภาษาองกฤษและ
อกษรเทวนาครทายค�าแปลคาถาลกษณะเหลานชวยสรางความนาสนใจในการน�าเสนอ
เนอหาและแนวคด ทงยงสามารถใชสอสารกบบคคลหลายระดบได การใชภาษาไทย
ควบคกบภาษาองกฤษแสดงความเปนไทยและเปนสากล การใชคาถาแสดงใหเหน
ความส�าคญของการ “บนทก” เรองพระมหาชนกในฐานะเรองเลาส�าคญในพระพทธ
ศาสนา เปนการสบทอดการใชภาษาบาลบนทกพระไตรปฎก รวมถงการใชตวอกษร
เทวนาครมทมาจากอนเดยอนเปนแหลงก�าเนดเรองชาดกดงนนแลวการสรางสรรค
พระราชนพนธพระมหาชนกเปนหนงสอภาพประกอบเรองจงมนยยะทางความหมาย
ทงยงแสดง “ความงาม” และ “ความสมบรณ” อนเกดจากการความประณตในการ
สรางสรรคดงตวอยาง
ภาพท ๓: ภาพรปแบบการน�าเสนอและการจดวางเนอหา
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
91
การน�าเสนอในรปแบบหนงสอภาพประกอบเรองโดยแบงเนอหาเปนตอนยอย
สน ๆ เปนกลวธทสงผลดตอการย�าเนนเนอหาในแตละตอนใหชดเจนมากขน ส�าหรบ
ผอานท�าใหงายตอการอานตดตามและท�าความเขาใจนอกจากนนการใชเทคนคของ
สอสงพมพในการสรางสรรคภาพประกอบ ท�าเปนหนงสอเลมขนาดกะทดรด กท�าให
นาสนใจและสามารถเขาถงผอานทกกลมทกวย รวมทงการจดพมพเพอเผยแพรและ
จ�าหนายท�าใหพระราชนพนธพระมหาชนกเปนทรจกและเผยแพรไปในวงกวาง
พระราชนพนธพระมหาชนก ใชภาพประกอบเรองเปนภาพลายเสนจตรกรรม
ไทยทวาดใหมโดยศลปนไทยมการระบชอศลปนกบภาพทวาดไวทายเลมการรวบรวม
ศลปนทมชอเสยง ทสรางงานในสมยรชกาลท ๙ มาสรางสรรคภาพประกอบ
ในพระราชนพนธพระมหาชนก เปนการรวบรวมลลาการวาดภาพแบบตาง ๆซงเปน
ลกษณะเดนของศลปนแตละคน บนทกไวเปนสมบตแผนดน เชนตวอยางความวจตร
งดงามของภาพเหลาน
ภาพท ๔: ภาพพระโปลชนกหน
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐92
ภาพท ๕: ภาพพระโพธสตวบงเกดในครรภ ภาพพระเทวขนเกวยน
ภาพท ๖: ภาพพระมหาชนกถวายบงคมลาพระมารดา ภาพพระมหาชนกกบเทวดา
ภาพท ๗: ภาพพระมหาชนกมนสการถงนางมณเมขลา
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
93
การสรางสรรคภาพในพระราชนพนธพระมหาชนกและน�าเสนอในรปแบบ
หนงสอภาพประกอบเรองแสดงใหเหนการสบทอดขนบความสมพนธระหวางจตรกรรม
กบทศชาตชาดกดงเชนการใชภาพเลาเรองแบบจตรกรรมฝาผนงและการเลาทศชาต
ชาดกดวยภาพกบเนอหาในสมดไทย ในบรบทหนงสมดไทยไดเกบรกษาและบนทก
เรองเลาทศชาตชาดกสบทอดไวเปนสมบตของแผนดน การสรางสรรคหนงสอภาพ
ประกอบเรองเปนรปแบบการน�าเสนอในบรบทสงคมไทยรวมสมยทมปจจยเรอง
การพมพเขามาแทนทการจารจารกลงบนวสดจากธรรมชาตแบบสมดไทย นอกจากน
แสดงใหเหนความสมพนธระหวางศลปะกบการสบทอดศาสนาการถายทอดเรองราว
ทางพทธศาสนาในงานศลปะ การสรางสรรคงานศลปะเปนพทธบชา เหลานเปน
กระบวนการสรางเสพทมมายาวนานในการสบทอดและสรางสรรคทศชาตชาดก
บทสรป
การศกษาพระมหาชนกพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพล
อดลยเดชแสดงใหเหนการสบทอดขนบวรรณคดชาดกไดแกการสบทอดขนบเนอหา
ดวยการน�าเรองทศชาตชาดกมาสรางสรรคใหมการสบทอดขนบแนวคดทศบารมผาน
ตวละครพระมหาชนกการสบทอดขนบเนอหาและแนวคดดงกลาวใชกลวธการดดแปลง
และการเปลยนเนอหาตอนจบเรอง เพอแสดงใหเหนแนวคดวรยบารมและปญญา
บารมของพระโพธสตวอยางเดนชด กลาวคอ การย�าเนนปญญาของพระมหาชนก
ภาพท ๘: ภาพการฟนฟตนมะมวง
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐94
ปรากฏในการด�าเนนเรองแตละล�าดบเหตการณทงตอนเรอแตก ตอนสนทนาโตตอบ
กบนางมณเมขลาตอนตนมะมวงถกท�าลายและตอนสรางสถาบนการศกษาโพธยาลย
เนอหาเหลานแสดงใหเหนวาวรยะน�าสปญญา และปญญาน�าสความหลดพน นนคอ
ปญญาตระหนกรของพระมหาชนกเกดในขณะกระท�าความเพยรและประสบการณทาง
ปญญานนน�ามาใชสรางปญญาใหแกมวลมนษยพระมหาชนกจงเปนพระโพธสตวทสงสม
บารมเพอบรรลพทธะดวยวรยะและปญญาในมตนพระราชนพนธพระมหาชนกสบทอด
พนธกจส�าคญคอ การสบทอดแนวคดเรองทศบารมอนน�าไปสปญญาซงเปนอดมคต
สงสดของพระพทธศาสนาดงนนแลวการดดแปลงและเปลยนเนอหาตอนทายไปจน
จบเรองในพระราชนพนธพระมหาชนก แสดงใหเหนการสบทอดขนบการสรางสรรค
วรรณคดชาดกและเปนการสบทอดพนธกจในดานการสอนโดยเฉพาะมตทพระมหา-
กษตรยใชเรองชาดกสอนประชาชน การผลตซ�าวาทกรรมเปนการสอนซ�าเพอใหเกด
ความเขาใจกระจางชดและปฏบตตามได
การใชรปแบบหนงสอภาพประกอบเรองและการสรางสรรคภาพจตรกรรม
ใหเปนสวนหนงของเนอหา สบทอดขนบเรองภาพจตรกรรมกบการน�าเสนอแนวคด
และการบนทกเรอง นอกจากน การน�าเสนอทงในรปแบบหนงสอภาพประกอบเรอง
และหนงสอการตนเปนการสอนใหเหมาะสมกบประชาชนทกระดบความรและทกวย
โดยใชสอในกระบวนการสอสารเปนเครองมอ การน�าเสนอในรปแบบทหลากหลาย
ท�าใหเกดการตความหลายระดบและเปนบอเกดแหงปญญาดงปรากฏในพระราชปรารภ
พระราชนพนธเรองพระมหาชนก (ฉบบการตน) พระราชนพนธในพระบาทสมเดจ
พระเจาอยหวภมพลอดลยเดชทวา“แตหนงสอพระราชนพนธนกยงอานคอนขางยาก
ดวยความซบซอนของขอความและภาพท�าใหมการวจารณและตความกนในทางตางๆ
นานา.” และ “ในโอกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษาครบ ๖ รอบ (พ.ศ. ๒๕๔๒)
ทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหพมพ พระราชนพนธเรองพระมหาชนก
ฉบบการตนโดยโปรดเกลาฯใหศลปนผช�านาญการทสดเปนผวาดรปและโปรดฯใหพมพ
ดวยกระดาษไทย เพอความประหยดใหทกคนมโอกาสไดอาน.” พระราชนพนธเรอง
พระมหาชนก (ฉบบการตน) น�าเนอหามาจากหนงสอภาพประกอบเรองกระบวนการ
สรางสรรคในลกษณะนแสดงความส�าคญของตวบทพระราชนพนธพระมหาชนก
ทงในฐานะการสบทอดขนบจากทศชาตชาดกและการเปนตนแบบในการสรางสรรคตอ
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
95
ความส�าคญของตวบทพระราชนพนธพระมหาชนกในฐานะตนแบบของการสรางงาน
อาทเชน ภาพยนตรการตนเรองพระมหาชนก (จากพระมหาชนกฉบบการตน ๔ ส)
ใชเปนสอในการสอนของโครงการโทรทศนเนองมาจากพระราชด�ารสมเดจพระเทพ-
รตนราชสดาสยามบรมราชกมาร (พ.ศ.๒๕๔๒) ตอมาน�ามาออกอากาศในรายการ
โทรทศน“เพอนแกว”ทางสถานโทรทศนไทยทวสชอง๙อ.ส.ม.ท.และละครแอนเมชน
เฉลมพระเกยรตเรองพระมหาชนกของกรงเทพมหานครเผยแพรทางโมเดรนไนนทว
(พ.ศ.๒๕๕๖) ละครแอนเมชนเรองนน�าเสนอในลกษณะการผสมผสานระหวางเทคนค
แอนเมชนกบละครโทรทศน โดยน�าพระราชนพนธพระมหาชนกมาสรางสรรคเปน
บทโทรทศนเปนโครงการของกรงเทพมหานครทจดท�าขนเพอเฉลมพระเกยรตพระบาท-
สมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช เนองในโอกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา
๘๖ พรรษา ๕ ธนวาคม ๒๕๕๖ การใชพระราชนพนธพระมหาชนกเปนตนแบบใน
การสรางสรรคนอกจากจะแสดงการผสมผสานรปแบบและกลวธการน�าเสนอแลว
ยงแสดงใหเหนการผลตซ�าผานสอสมยใหมอนแสดงความส�าคญของพระราชนพนธ
พระมหาชนกในฐานะทศชาตชาดกประจ�ารชกาลท๙
พระราชนพนธพระมหาชนก สรางสรรคและตพมพเผยแพรในวโรกาส
พเศษของพระบาทสมเดจพระเจาอย หวภมพลอดลยเดช ทงยงผลตซ�าเปนฉบบ
การตนในวาระพเศษแหงการเฉลมฉลอง เปนวโรกาสทพระมหากษตรยทรงมอบ
“ปญญา” ใหแกประชาชน อกประเดนหนง เมอมการใชพระราชนพนธพระมหาชนก
เปนตนแบบในการสรางสรรค และสรางสรรคเพอเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจ
พระเจาอยหวภมพลอดลยเดชแสดงใหเหนถงความส�าคญของสถาบนพระมหากษตรย
กบพระพทธศาสนา อนเปนความคดทมรากฐานมายาวนานในสงคมไทย กลาวคอ
การสรางงานเพอเฉลมพระเกยรตแสดงถงความจงรกภกดและความส�านกในพระมหา-
กรณาธคณของพระมหากษตรย ขนบการสรางงานถวายกษตรยดวยความประณต
ประกอบกบความคดเรองกษตรยคอสมมตเทวราชา พทธราชา และธรรมราชา-
นอกจากนยงแสดงความสมพนธระหวางวรรณคดพระพทธศาสนากบวรรณคดเฉลม
พระเกยรต ดงปรากฏการสรรเสรญพระมหากษตรยทงในฐานะธรรมราชาและ
พทธราชาในวรรณคดเฉลมพระเกยรตหลาย ๆ เรอง การใชแหลมหาชาตหรอเทศน
มหาชาตเพอการเฉลมพระเกยรตพระมหากษตรย รวมถงพระบรมวงศานวงศ
วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐96
กเปนขนบทนยมน�ามาใชตงแตอดตจนถงปจจบน สะทอนศรทธาและความคดเรอง
อานสงสของการสรางสรรคงานพระพทธศาสนากอใหเกดบญกศลสงสดจงสรางสรรค
งานเพอแสดงความจงรกภกดและความส�านกในพระมหากรณาธคณตอพระมหากษตรย
กลาวไดวา พระราชนพนธพระมหาชนกแสดงใหเหนความส�าคญของเรอง
เลาทศชาตชาดกในสงคมไทยสมยใหม บทบาทหนาทในฐานะวรรณคดพทธศาสนา
ของไทย รวมถงแสดงใหเหนกระบวนการสรางสรรค การปรบเปลยนวธการสบทอด
และการเผยแพรทศชาตชาดกใหด�ารงอยทามกลางความเปลยนแปลงของยคสมยได
แสดงใหเหนพนธกจของวรรณคดชาดกในกระบวนการขดเกลาทางสงคม ทงใน
กระบวนการการใหความร การอบรมสงสอน รวมถงการปลกฝงอดมการณความคด
ทางพระพทธศาสนาผานกระบวนการผลตซ�าของสอและสถาบนทางสงคมอนจะน�าไปส
อดมคตสงสดของสงคมทงยงจะแสดงใหเหนความสมพนธระหวางวรรณคดกบสงคม
วรรณคดกบจตรกรรมรวมถงคณปการในแงของการเกบรกษาและสงตอองคความร
เกยวกบพระพทธศาสนาอนเปนกระบวนการทส�าคญยงในวฒนธรรมทางวรรณศลป
ของไทยแสดงใหเหนถงกระบวนการด�ารงอยของขนบดานเนอหาทมการสบทอดตอๆ
กนมาจากรนหนงมาสอกรนหนงเปนการเกบรกษาองคความรทางพระพทธศาสนาและ
วรรณคดใหเปนสมบตส�าคญของชาตสบไป
บรรณานกรม
กสมา รกษมณ. (๒๕๕๙).กสมาวรรณนา ๖: ววธวารประพนธ.กรงเทพฯ: ภาควชา
ภาษาตะวนออกคณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร.
ประพจน อศววรฬหการ. (๒๕๔๖). โพธสตวจรรยา: มรรคาเพอมหาชน. กรงเทพฯ:
โครงการเผยแพรผลงานวชาการคณะอกษรศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย.
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช.(๒๕๓๙).กระแสพระราชด�ารสเกยวกบ
พระราชนพนธ “พระมหาชนก”.กรงเทพฯ:บรษทอมรนทรพรนตงแอนด
พบลชชงจ�ากด(มหาชน).
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช. (๒๕๓๙).พระมหาชนก. กรงเทพฯ:
บรษทอมรนทรพรนตงแอนดพบลชชงจ�ากด(มหาชน).
พระราชนพนธ “พระมหาชนก” : การสบทอดและการสรางสรรควรรณคดชาดก
ในบรบทสงคมไทยรวมสมย
97
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช.(๒๕๔๐).พระมหาชนก.พมพครงท๒.
กรงเทพฯ:บรษทอมรนทรพรนตงแอนดพบลชชงจ�ากด(มหาชน).
พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช. (๒๕๕๗). พระราชนพนธ เรอง
พระมหาชนก ฉบบการตน.พมพครงท๖.กรงเทพฯ:บรษทอมรนทรพรน
ตงแอนดพบลชชงจ�ากด(มหาชน).
พษณ ศภนมตร. ๒๐ ตลาคม๒๕๕๙.ตางคนตางคด [รายการโทรทศนออกอากาศ
ทางชองอมรนทรทวชอง๓๔]
เทพรตนราชสดาฯสยามบรมราชกมาร,สมเดจพระ.(๒๕๒๔).ทศบารมในพทธศาสนา
เถรวาท. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต.ภาควชาภาษาตะวนออกบณฑต
วทยาลยจฬาลงกรณมหาวทยาลย.
มหามงกฏราชวทยาลย.(๒๕๔๓). พระไตรปฎกและอรรถกถาแปล พระสตตนตปฎก
ขททกนกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒. พมพครงท ๔. กรงเทพฯ: มหามกฏ
ราชวทยาลย.
รนฤทย สจจพนธ. (๒๕๕๒). จากเกาสใหม วรรณศลปไทยไมสนสญ. กรงเทพฯ:
ศนยส�านกพมพมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.
สจตรา จงสถตยวฒนา. (๒๕๔๒). พระมหาชนก: โมกขธรรมแหงปจจบนสมย.
วารสารภาษาและวรรณคดไทย๒๐,ธนวาคม:๑๘๕-๒๐๑.
อาทตย ชรวณชยกล. (๒๕๕๘, กนยายน). ““ทศชาต” กบทศบารม: การศกษา
เปรยบเทยบ”. ทอแพรดอกไมในสายธารา จดพมพเนองในโอกาส ๖๐ ป
รองศาสตราจารยดร.สจตราจงสถตยวฒนา:๒๔๒-๒๖๔.