de visie van MKB-ondernemers€¦ · De respondenten zijn internationaal zeer actief via import, export, of buitenlandse investeringen. • Van de ondervraagde bedrijven is 65% internationaal

ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Do not put content in

the Brand Signature

area

Do not put content in the

Brand Signature area

Internationale groeikansen:

de visie van MKB-ondernemers

ING Economisch Bureau

International Trade Research


the Brand Signature

area


Brand Signature area 1

ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Voorwoord

Ondernemers en het MKB zijn belangrijk voor de Nederlandse economie. Zij dragen zorg voor

werkgelegenheid, groei, dynamiek en innovatie. Ook over grenzen heen: zo is het MKB verantwoordelijk voor

bijna twee-derde van de Nederlandse export, een veel hoger percentage dan in de ons omringende landen.

Tegelijkertijd wordt er vaak gewezen op de barrières die MKB-bedrijven juist op het vlak van

internationalisering tegenkomen. Met name in verre markten lijkt het veel lastiger zaken doen dan ‘om de

hoek’. Toch liggen ook hier kansen voor toekomstige groei. Het ING Economisch Bureau heeft deze kansen in

een eerder rapport (‘Internationale groeikansen voor het MKB’) in kaart gebracht.

Het huidige rapport is de opvolger van die studie naar groeikansen, en laat de Nederlandse ondernemers zelf

uitgebreid aan het woord. We presenteren de resultaten van een survey onder 383 Nederlandse ondernemers

die is uitgevoerd in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, over de internationale activiteiten en

groeikansen van Nederlandse MKB ondernemingen.

Ook de winstgevendheid van de internationale activiteiten en de manier waarop

internationale activiteiten worden georganiseerd worden uitgebreid behandeld.

Tenslotte geven de casestudies over Lensveld (transport), Zytec (magnetische

koppelingen) en De Molen (brouwerij) nog meer inzicht in hoe individuele Nederlandse

bedrijven uit allerlei sectoren succesvol actief zijn in het buitenland.

dr. Fabienne Fortanier Senior Economist & manager International Trade Research

ING Economisch Bureau


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Inhoud

1. Internationalisering in het MKB 6

Ondernemersblik (1): internationaal zakendoen 13

2. Bedrijfsgrootte en lokatie 14

1. Ondernemersblik (2): LV Shipping & Transport 17

3. Prestaties en internationalisering 18

4. Organisatie van internationale activiteiten 22

1. Ondernemersblik (3): Zytec 26

5. Groeiverwachtingen 28

1. Ondernemersblik (4): Brouwerij De Molen 35

6. Belemmeringen 36


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Samenvatting (1)

• Tijdens de Week van de Ondernemer 2013 zijn op de ‘internationale vloer’ van het event bijna 400 MKB

ondernemers gevraagd naar de internationalisering van hun bedrijf. De respondenten zijn internationaal

zeer actief via import, export, of buitenlandse investeringen.

• Van de ondervraagde bedrijven is 65% internationaal actief (met name als exporteur), en nog eens 16%

is van plan dat de komende twee jaar te worden. Het gaat dan voornamelijk om bedrijven met meer dan

50 werknemers.

• 51% van de internationaal actieve bedrijven doet zaken met Duitsland. Ook België en overig West-

Europa zijn belangrijke handelspartners, met name voor wat kleinere bedrijven. De ondervraagde

MKB’ers doen meer zaken in China en andere Aziatische landen dan in Frankrijk of het Verenigd

Koninkrijk.

• Internationalisering is mede daarom ook een vaak een gespreksthema in directieoverleg, vooral bij

bedrijven met uitbreidingsplannen: Bij bedrijven waar internationalisering regelmatig wordt besproken,

zijn de verwachte exportgroei, importgroei en de verwachte groei in winstgevendheid van internationale

activiteiten alle drie significant hoger dan bij bedrijven waarbij het thema minder vaak ter sprake komt.

• Het aantal internationale activiteiten (import, export, of buitenlandse investeringen) heeft een positieve

relatie met de prestaties van Nederlandse MKB’ers. Ook is er een positief verband tussen het aandeel

van export in de totale verkopen en de prestaties.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Samenvatting (2)

• MKB’ers zijn positief over hun internationale groeikansen in de komende 2 jaar

• Van de exporterende bedrijven verwacht 83% in meer of mindere mate groei van hun export. Van de

importeurs verwacht 67% meer te importeren. Van de ondernemers die een investering in het

buitenland hebben verwacht 79% groei van hun buitenlandse dochters.

• Kleine MKB-bedrijven (1-5 werknemers) verwachten voornamelijk exportgroei te realiseren in landen

zoals Duitsland, België en overige West-Europese landen. De grotere bedrijven verwachten

voornamelijk exportgroei te realiseren naar Duitsland, China en verre opkomende markten.

• De verwachte export- en importgroei vooral hoog in sectoren industrie en handel. MKB bedrijven die

traditioneel weinig internationaal opereren, zoals bouwbedrijven en dienstverleners, zijn minder positief

over de groeiverwachtingen.

• Financiering en het vinden van goede zakelijke partners zijn de meest belangrijke belemmeringen voor

het succesvol betreden van, en actief blijven op, buitenlandse afzetmarkten. Deze worden minder van

belang naar mate een bedrijf meer internationaal actief is. Voor deze bedrijven is tijdgebrek wel een

belangrijke belemmering.

• Bijna de helft van de ondervraagde bedrijven (48%) heeft behoefte aan ondersteuning (van bv. de

Nederlandse overheid). De belangrijkste vormen zijn hulp met het zoeken naar zakelijke partners (26%),

meer en betere marktinformatie (22%), financiering (21%), en hulp met weten regelgeving (18%).

• Tenslotte gaven de ondernemers tips aan collega’s met belangstelling voor internationaal zakendoen:

zorg voor een goede voorbereiding (bv. door marktonderzoek); houdt rekening met cultuurverschillen;

bouw een netwerk van lokale partners; en vooral: volg je passie, heb vertrouwen en hou vol!


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Internationalisering van het

Nederlandse MKB

1


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Inleiding

Het MKB is verantwoordelijk voor twee-derde van de Nederlandse export. Hiermee speelt het Nederlandse

MKB een relatief grote rol in de totale export van ons land. Internationalisering en buitenlandse markten zijn

daarmee dus van groot belang voor het Nederlandse MKB. In het eerder gepubliceerde ING rapport

‘Internationale groeikansen voor het MKB’ is de internationalisering van het Nederlandse MKB in detail

geanalyseerd, waarbij met name aandacht was voor de door het ING Economisch Bureau geïdentificeerde

groeikansen in de traditionele Nederlandse afzetmarkten, grote markten in Zuid- en Oost-Europa, en de

opkomende verre markten.

In het huidige rapport staat de visie van de ondernemer centraal. Tijdens de ‘Week van de Ondernemer’ van

2013 is een survey uitgevoerd onder bijna 400 ondernemers over hun huidige en toekomstige internationale

activiteiten, de kansen en barrières die zij zien en ervaren, en de manier waarop zij hun internationale

activiteiten vormgeven en organiseren. De resultaten van deze survey worden in dit rapport gepresenteerd,

verdeeld over een zestal thema’s: aard en spreiding van internationale activiteiten; de rol van bedrijfsgrootte;

internationalisering en performance; groeiverwachtingen; management en organisatie; en het overwinnen van

belemmeringen.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Nederlands MKB internationaal zeer actief

Anders

16%

Buitenland

investering

9%

Exporteur

37%

Importeur

11%

Import-

export

18%

Meerdere

activiteiten

9%

De survey die is uitgezet tijdens de Week van de

Ondernemer 2013 is door een totaal van 383

respondenten beantwoord. Daarvan is bijna twee-

derde (65%) internationaal actief. Daarnaast is 16%

van plan om binnen 2 jaar internationaal actief te

worden. Het grootste deel van deze bedrijven wil gaan

exporteren (60%). 18% geeft aan niet internationaal

actief te zijn en dit in de nabije toekomst ook niet te

worden.

Het grootste gedeelte van de internationaal actieve

MKB’ers is een exporteur. Opvallend is dat er ook

veel bedrijven zijn die zowel importeren als

exporteren. Ook de groep ‘anders’ is zeer groot. Deze

categorie bevat ondernemingen die bijvoorbeeld

internationaal advies geven en bedrijven die

handelsmissies opzetten.

Internationale activiteiten (% van alle

internationaal actieve bedrijven)

Is uw bedrijf internationaal actief?

65% 16% 18%

ja

binnen 2 jaar

nee


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Hoe groter, hoe vaker internationaal

0%

20%

40%

60%

80%export

import

eigendominvestering

anders

1-5 werknemers

6-50 werknemers

meer dan 50

werknemers

1-5 werknemers 6-50

werknemers

meer dan 50

werknemers

57% 70%

83%

% bedrijven dat internationaal actief is

% bedrijven met bepaalde internationale activiteit

Bijna twee-derde van de bedrijven in het

onderzoek zijn internationaal actief. Uit de

data blijkt dat voornamelijk bedrijven met

meer dan 50 werknemers internationaal

actief zijn. Daarentegen is ‘slechts’ 57% van

de respondenten met 1-5 werknemers

internationaal actief via bijvoorbeeld import,

export of investeringen.

De meeste bedrijven in het onderzoek zijn

internationaal actief via export, ongeacht de

bedrijfsgrootte. Wel is het zo dat grotere

ondernemingen vaker investeren in het

buitenland en ook vaker in buitenlands

eigendom zijn dan kleinere bedrijven.

Bedrijven met 1-5 werknemers doen

voornamelijk import en export. Daarnaast

valt op dat juist kleinere ondernemingen

vaker internationaal actief zijn op andere

manieren (bvb advies, consultancy).


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Focus voornamelijk op West-Europa

Duitsland is overduidelijk de belangrijkste partner voor het Nederlandse MKB. 51% van de internationaal

actieve bedrijven doet op enige manier (import, export of investeringen) zaken met Duitsland. Ook België

(38%) en overig West-Europa (30%) zijn belangrijke partners. Opvallend is dat de respondenten meer zaken

doen in China en andere Aziatische landen dan in Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk.

Internationale activiteiten* naar land, in % van internationaal actieve bedrijven

Duitsland llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll51%

België llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 38%

Overig West-Europa llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 30%

China llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 24%

Overig Azië llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 23%

VK llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 21%

Frankrijk llllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 20%

Overig Oost-Europa llllllllllllllllllllllllllllllllllllll 19%

VS llllllllllllllllllllllllllllllllllllll 19%

Rusland llllllllllllllllllllll 11%

Afrika llllllllllllllllllll 10%

India llllllllllllllllllll 10%

Zuid- en Latijns Amerikallllllllllllllll 8%

Brazilië llllllllllll 6%

Canada llllllllllll 6%

*via export, import of

buitenlandse

investeringen


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Export en import vooral naar Duitsland

Export en import per partnerland, in % van

internationaal actieve bedrijven

0% 20% 40% 60%

België

Duitsland

Frankrijk

VK

Overig West-Europa

Rusland

Overig Oost-Europa

VS

Canada

Brazilië

Zuid- en Latijns…

China

India

Overig Azië

AfrikaExport Import

De meeste internationaal actieve bedrijven uit de

enquête exporteren naar Duitsland (51%) en België

(46%). Duitsland is ook het land waar de meeste

bedrijven uit importeren (37% van alle internationaal

actieve bedrijven). Ook China is een belangrijke

import partner (34%). Daarnaast importeert een

behoorlijk deel van de internationaal actieve bedrijven

ook uit overig West-Europa en Azië.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Buitenlandse investeringen zijn verspreid

In de enquête zijn er 39 ondernemingen met

buitenlandse investeringen. Gezamenlijk hebben zij

90 investeringen in het buitenland. Bedrijven met

meer dan 50 werknemers zijn verantwoordelijk

voor 69 van deze 90 investeringen (=77%), terwijl

bedrijven met 1 tot 5 werknemers verantwoordelijk

zijn voor 6% van alle investeringen in een

buitenlandse dochteronderneming.

De investeringen zijn geografisch zeer verspreid.

Van de 39 bedrijven met een buitenlandse

investering, heeft 95% een investering in (een van

de) traditionele markten (West-Europa en Noord-

Amerika). Daarnaast hebben 21 bedrijven (54%) een

investering in een van de BRIC landen en 32

bedrijven (82%) een investering in overige

opkomende markten (overig Azië, Oost-Europa en

Afrika).

Van de in totaal 90 investeringen, zijn er 37 in de

traditionele markten (41%), 21 in BRIC-landen (23%)

en 32 (36%) in overige opkomende markten.

Buitenlandse investeringen naar land, in % van

alle bedrijven met een investering

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%

Duitsland

België

Overig West-Europa

China

Overig Azië

VK

Frankrijk

Overig Oost-Europa

VS

Rusland

Afrika

India

Zuid- en Latijns Amerika

Brazilië

Canada


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Ondernemersblik (1) Antwoorden op de vraag: wat is er nodig om succesvol internationaal zaken te doen?


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Bedrijfsgrootte en locatie

2


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Waar doen Nederlandse bedrijven zaken?

Kleine bedrijven (1-5 werknemers) blijken voornamelijk gericht op Duitsland en België. Daarnaast doen deze

ook veel handel met landen in overig Azië. Ook grotere ondernemingen doen voornamelijk zaken met Duitsland

en België. Grotere ondernemingen zijn daarentegen wel meer vertegenwoordigd in Brazilië en andere Latijns

Amerikaanse landen, Canada en Rusland.

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

20%

België Duits-

land

Frank-

rijk

VK Ovg

West-

Europa

Rusland Ovg

Oost-

Europa

VS Canada Brazilië Latijns

Amerika

China India Overig

Azië

Afrika

1-5 werknemers

6-50 werknemers

meer dan 50 werknemers

Totale internationale activiteiten (export, import en investeringen) per bedrijfsgrootte en land, in %

van internationaal actieve bedrijven


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Export dichtbij, import verspreid

De export van kleine bedrijven richt zich sterk op Duitsland en België, terwijl de afzetmarkten van grotere

bedrijven meer verspreid zijn over de wereld. De diversiteit in geografische herkomst van import is groter dan

die van export. China is het belangrijkste herkomstland van import voor zowel grote als kleine ondernemingen.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

België Duitsland Frankrijk VK Overig

West-

Europa

Rusland Overig

Oost-

Europa

VS Canada Brazilië Zuid- en

Latijns

Amerika

China India Overig

Azië

Afrika

1-5 werknemers

6-50 werknemers


Percentage internationale bedrijven dat exporteert naar…

Percentage internationale bedrijven dat importeert uit…

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

België Duitsland Frankrijk VK Overig

West-

Europa

Rusland Overig

Oost-

Europa

VS Canada Brazilië Zuid- en

Latijns

Amerika

China India Overig

Azië

Afrika


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Ondernemersblik (2) LV Shipping & Transport: “Lokale mensen weten de weg”

Lensveld (LV) is een Vlaardings transportbedrijf dat al sinds 1921 actief is in de

transport en logistiek. Succesvol is LV vooral in de offshore industrie, waar ze in

de jaren ‘80 groot in zijn geworden. Inmiddels heeft het bedrijf activiteiten

wereldwijd, van Singapore tot aan Houston. Een nieuw kantoor openen doet LV

niet zomaar. We kunnen overal wel goederen brengen, maar gaan niet overal

starten. Alleen met de goede mensen op locatie overwegen we internationale

expansie. Alles valt of staat immers met de juiste dienstverlening. Door de

organisatie decentraal aan te sturen profiteert LV van de kennis en expertise van

lokale medewerkers.

“Zonder internationalisering is groei onmogelijk”

LV haalt het meeste van zijn omzet inmiddels uit de buitenlandse activiteiten. Maar

liefst 70% van de omzet is direct gerelateerd aan het buitenland en de

verwachtingen zijn dat dit alleen nog maar zal groeien. Zoals directeur Mark van

Herk aangeeft: “Zonder internationalisering is groei onmogelijk”. Vooral in

Zuidoost Azië verwacht Lensveld te groeien. Met Singapore als centraal punt in de

regio, hoopt LV na Indonesië ook in Myanmar logistieke diensten te leveren.

“Overal kunnen we goederen brengen, maar we openen niet overal een vestiging”

Scan de QR code en bekijk het video-interview met Mark van Herk


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Winstgevendheid van

internationale activiteiten

3


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Positieve relatie export & winstgevendheid

De mate van internationalisering is verdeeld in 4

groepen. De groepen geven het belang van export,

dan wel import weer. Het belang wordt bepaald door

te kijken naar hoeveel procent van de totale omzet

van export komt en hoeveel procent van de totale

inkopen uit het buitenland komt.

Naarmate de export een groter deel van de totale

verkopen uitmaakt, blijkt dat de prestaties van de

ondernemingen licht toenemen. Er is een lichte

positieve relatie.

Voor import blijkt geen duidelijke relatie te bestaan

tussen het % van inkopen wat gerealiseerd wordt

door import en de prestaties.

3

3.2

3.4

3.6

3.8

4

4.2

4.4

4.6

% 0-25 % 25-50 % 50-75 % 75-100

Export

Import

% van internationale activiteiten (export/totale sales; import/totale

inkopen)

Pre

sta

tie

s

Winstgevendheid van internationale

activiteiten

Noot: prestaties zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 5, waarbij 1 zeer verliesgevend is en 5 zeer winstgevend is.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Niet alleen de mate van internationalisering, maar ook de diversiteit aan internationale activiteiten en het aantal

landen waar een onderneming actief in is, zijn vergeleken met hun prestaties. Wanneer het aantal internationale

activiteiten toeneemt, blijkt dat de prestaties ook toenemen. Daarentegen blijkt er geen duidelijke relatie te

bestaan tussen het aantal landen waar een onderneming actief in is en hun prestaties.

3.5

4

4.5

0 1 2 3Aantal internationale activiteiten (export, import, etc.)

Pre

sta

tie

s

3.5

4

4.5

1 2 3+

Export

ImportP

rest

ati

es

Aantal landen actief

Internationale activiteiten & prestaties Aantal landen & prestaties

Internationalisering & winstgevendheid

Noot: De grootte van de cirkels reflecteert het aantal bedrijven in die categorie. Prestaties zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 5, waarbij 1 zeer verliesgevend is en 5 zeer winstgevend.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Organisatie van internationale

activiteiten

4


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Internationalisering vaak gespreksthema in directieoverleg…

Internationalisering is een regelmatig terugkerend gespreksthema in het directieoverleg van MKB-

ondernemingen (alhoewel thema’s als internationaliseringsstrategie en buitenlandse marktkansen minder vaak

worden besproken dan de financiële prestaties). Internationalisering staat vanzelfsprekend hoger op de agenda

bij bedrijven die exporteren en importeren dan bij bedrijven die dit (nog) niet doen.

Nooit ———————————— Altijd

Financiele prestaties

Internationalisering

Personeel

Thema’s in directieoverleg (alle bedrijven)

Internationalisering vaker besproken bij internationaal

actieve bedrijven

Niet

Import

Export

Nooit ———————————— Altijd

Photo nr File #16733439


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

…vooral bij bedrijven met uitbreidingsplannen

Internationalisering is vaker een apart discussiepunt in het directieoverleg

naarmate bedrijven in meer landen actief zijn en naarmate het aandeel van

internationale activiteiten in de totale bedrijfsvoering groter is.

Hieronder is te zien dat wanneer we de bedrijven opsplitsen in twee groepen

(internationalisering weinig besproken en regelmatig besproken in

directieoverleg), de verwachte exportgroei, importgroei en de verwachte groei in

winstgevendheid van internationale activiteiten alle drie significant hoger zijn bij

bedrijven waar internationalisering regelmatig wordt besproken. De huidige

winstgevendheid van internationale activiteiten heeft geen relatie met de mate

waarin het thema terugkomt in het directieoverleg.

Vraag

Internationalizering

in directieoverleg? waarde t

Weinig 5.80 lllllllllllllllllllllll

(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)

Weinig 4.86 lllllllllllllllllll

(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)

Weinig 3.82 lllllllllllllllllllll

(s chaa l: 1 = zeer verlies gevend --- 5 = zeer wins tgevend)

Weinig 5.17 llllllllllllllllllll

(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)5.76 lllllllllllllllllllllll

6.26 lllllllllllllllllllllllll

llllllllllllllllllllll5.61

3.96 llllllllllllllllllllll

Hoe kwalificeert u de winstgevendheid van uw

activiteiten in het buitenland?

Hoe zal de winstgevendheid van uw internationale

activiteiten zich de komende jaren ontwikkelen?

Regelmatig

Regelmatig

Regelmatig

Regelmatig

2.23**

2.13**

1.63**

2.96**

Hoe zal de export van uw bedrijf zich de

komende jaren ontwikkelen?

Hoe zal de import van uw bedrijf zich de

komende jaren ontwikkelen?

Internationalisering

vaker besproken bij

bedrijven die actief zijn

in meer landen en waar

export een groter deel

uitmaakt van de omzet

1 2 3+

0-25 26-75 76-100

Aantal exportlanden

Export % in omzet

No

oit

---

----

----

---

Alt

ijd

N

oo

it -

----

----

----

- A

ltijd


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Hoofdkantoren weten wat er speelt bij buitenlandse dochterondernemingen

Het hoofdkantoor…

…heeft een goed idee van wat er leeft op de werkvloer bij

de dochteronderneming(en)

…speelt een grote rol bij het vaststellen van de strategische

prioriteiten van de dochteronderneming(en)

…specificeert de financiële targets van de

dochteronderneming(en)

Gemiddelde (n=46)

Spreiding (95% c.i.)

26% rapporteert

wekelijks

54% rapporteert

maandelijks

20% rapporteert

minder vaak

Er wordt meestal maandelijks gerapporteerd

aan het hoofdkantoor over de financiële

prestaties van de dochteronderneming


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Zytec is producent en distributeur van magnetische koppelingen die worden gebruikt om

allerlei soorten pompen aan te drijven. Zytec (voorheen actief onder de naam Benco) is

opgericht in 2013 en gevestigd te Vlaardingen. Enkele van Zytec’s bekende klanten zijn

Evides, Sappi, de Nederlandse marine en het UMC Groningen.

De halffabricaten die nodig zijn voor het produceren van de koppelingen worden uit heel de

wereld geïmporteerd en op meerdere locaties geassembleerd. Internationaal wordt het

product door middel van distributeurs verkocht. Zo’n twee-derde van de omzet komt uit

Europa en Noord-Amerika, het overige deel uit de rest van de wereld. Zytec heeft zich tot doel

gesteld om in 2018 een omzet van 100 miljoen euro te realiseren en te groeien tot 200

medewerkers.

Gevraagd naar de factoren die hebben bijgedragen aan het succes van Zytec,

geeft directeur Karel van Mucek aan dat het hebben van een goed netwerk

belangrijk was om het innovatieve product op de internationale markt te

brengen. Zo maakt Zytec onder andere gebruik van Nederlandse

ambassades om in contact te komen met grote ondernemingen en mogelijke

klanten.

Het gaat bij Zytec niet alleen om de nieuwe techniek. Om succesvol zaken te

doen is de commerciële kant van het bedrijf net zo belangrijk. Internationaal

zijn vooral goede partners van groot belang. Van Mucek: “Een ondernemer

moet zichzelf blijven, maar zich ook verdiepen in de cultuur en achtergronden

van zijn partners om succesvol te zijn.”

Karel van Mucek

Ondernemersblik (3) Karel van Mucek van Zytec: “Als je product de moeite waard is, moet je ervoor gaan”

“Blijf jezelf, maar houdt rekening met cultuur van je zakenpartner.”


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Groeiverwachtingen

5


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Groeiverwachtingen

Dit hoofdstuk laat de groeiverwachtingen van de ondernemers zien. Alle ondernemers die

internationaal actief zijn of dat binnen 2 jaar willen worden, is gevraagd aan te geven hoe zij de

ontwikkelingen van hun internationale activiteiten zien. Per internationale activiteit (export,

import of buitenlandse investering) is de ondernemers gevraagd om op een schaal van 1 tot 7

aan te geven hoe zij verwachten dat hun activiteit zal veranderen, waarbij 1 een sterke afname

en 7 een sterke toename is. Van de exporterende bedrijven, verwacht 83% in meer of

mindere mate groei van hun export. Voor importerende ondernemingen ligt dit

percentage lager. Van de importeurs verwacht 67% meer te importeren.

Van de ondernemers die een investering in het buitenland

hebben verwacht 79% groei van hun

buitenlandse dochters.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Voornamelijk groei van export verwacht

Vooral de grote ondernemingen verwachten de komende twee jaar internationale groei te realiseren, met name

op het gebied van export en internationale investeringen. Behalve bij de groep kleine bedrijven (tot 5

werknemers), is de verwachte groei in import relatief het laagst.

Groeiverwachtingen per activiteit en bedrijfsgrootte

1 2 3 4 5 6 7

Export

Import

Investeringen

1 tot 5 werknemers

6 tot 50 werknemers


Schaal:

1= sterke afname

7= sterke toename


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Exportgroeiverwachtingen grote bedrijven en importgroei-

verwachtingen internationale bedrijven het hoogst

Locatie en grootte

Grote bedrijven verwachten op veel markten exportgroei

Kleine bedrijven (1-5 werknemers) verwachten voornamelijk

exportgroei te realiseren in landen zoals Duitsland, België en

overige West-Europese landen. De grootste bedrijven in dit

onderzoek daarentegen verwachten voornamelijk exportgroei te

realiseren in Duitsland, China en andere opkomende markten. De

verwachte exportgroei van grotere ondernemingen is over meer

markten verspreid is dan dat van kleinere ondernemingen.

Mate van internationalisering

Internationaal actieve bedrijven verwachten hogere importgroei

Er is geen groot verschil tussen de groeiverwachtingen van

bedrijven die zeer internationaal actief zijn en bedrijven die

minder internationaal actief zijn. Alleen voor import geldt dat zeer

internationaal actieve bedrijven een hogere groeiverwachting

hebben dan bedrijven die minder internationaal actief zijn.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Verwachte export- en importgroei vooral hoog in sectoren industrie en handel

Ondernemers verwachten voor de komende paar jaar met name

voor hun export aanzienlijke groei. De groei van de import wordt

daarentegen wat minder hoog ingeschat.

De verwachtingen verschillen per sector. Zo verwachten bedrijven

in de agri & food sector veel exportgroei maar gelijkblijvende

import. De ondernemers in de sectoren industrie en handel

verwachten een grote stijging in zowel import als export.

Bouwbedrijven zien geen grote groei in export maar wel in import,

terwijl respondenten in de dienstensector zowel voor de export als

de import relatief lage groei verwachten.

Groeiverwachtingen per sector

1 2 3 4 5 6 7

Agri

Industrie

Bouw

Handel

Diensten

Overig

1 2 3 4 5 6 7

Agri

Industrie

Bouw

Handel

Diensten

Overig

Export

Import

Noot: De groeiverwachtingen zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 7, waarbij 1 een sterke afname en 7 een sterke toename is (en 4 is gelijk blijvend).


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Belgium

Frankrijk

VK

Duitsland

Overig West-Europa

Rusland

Overig Oost-Europa

VS

Canada

Brazilie

Overig

Latijns-Amerika

Afrika

China

India

Overig Azië

12%

12%

15%

18%

8%

8%

11%

20%

18%

19% 8%

13%

28%

25%

22%

18%

46%

28%

51%

41%

5%

8%

18%

18%

6%

13% 6%

13%

17%

4%

% bedrijven dat exportgroei

verwacht te realiseren

% van exporteurs N=170

N=141

Exportgroei vooral verwacht naar traditionele afzetmarkten

Uitleg

In totaal zijn er in de survey

170 bedrijven die naar 1 of

meerdere markten

exporteren. In de witte,

bovenste helft van de cirkels

staat aangegeven welk deel

van deze bedrijven naar

een bepaalde markt

exporteren. Zo handelt 46%

van de exporteurs met

België, en 11% met China.

Er zijn 141 bedrijven in de

steekproef die in de

komende jaren exportgroei verwachten naar 1 of

meerdere markten. In het

oranje, onderste deel van de

cirkels staat aangegeven

welk deel van deze

bedrijven naar een

bepaalde markt groei

verwacht. Zo denkt 41% van

de bedrijven exportgroei

naar Duitsland te realiseren,

en 19% naar overig Azië.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Belgium

Frankrijk

VK

Duitsland

Overig West-Europa

Rusland

Overig Oost-Europa

VS

Canada

Brazilie

Overig

Latijns-Amerika

Afrika

China

India

Overig Azië

3%

1%

16%

14%

9%

4%

35%

25%

21%

12% 3%

3%

25%

12%

12%

1%

11%

4%

38%

11%

3%

0%

13%

5%

3%

4% 0%

4%

9%

3%

N=92

N=62 % bedrijven dat importgroei

verwacht te realiseren

% van importeurs

China ook in de toekomst belangrijke toeleverancier

Uitleg

In totaal zijn er in de survey

92 bedrijven die uit 1 of

meerdere landen

importeren. In de witte,

bovenste helft van de cirkels

staat aangegeven welk deel

van deze bedrijven vanuit

een bepaald land

importeert. Zo handelt 11%

van de importeurs met

België, en 35% met China.

Er zijn 62 bedrijven in de

steekproef die in de

komende jaren importgroei verwachten vanuit 1 of

meerdere markten. In het

oranje, onderste deel van de

cirkels staat aangegeven

welk deel van deze

bedrijven vanuit een

bepaalde markt groei

verwacht. Zo denkt 11% van

de bedrijven meer te

importeren uit Duitsland, en

25% uit China.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Ondernemersblik (4) John Brus van De Molen: “Als experimentele brouwerij hebben we een niche in een wereldmarkt”

Brouwerij De Molen is een ambachtelijke bierbrouwerij, gevestigd in Bodegraven. De bieren die er

gemaakt worden zijn gebaseerd op nieuwe stijlvarianten die aansluiten bij de veranderende smaak

van de Nederlandse, maar met name ook de internationale klant. Driekwart van de omzet wordt

gehaald uit export: “Vooral in Azië en Latijns Amerika groeit de vraag naar ons speciaalbier. De

levensstandaard wordt daar steeds hoger, en we merken dat er meer geld is voor importbieren van

hoge kwaliteit, zoals die van ons”, aldus directeur John Brus. In de afgelopen jaren is de omzet met

50% gestegen. “Dit werd met name veroorzaakt door de export. Europa is nog steeds de grootste

afzetmarkt, maar de groei komt uit de verre, opkomende markten.”

“Met name in Azië en Latijns Amerika groeit de vraag naar ons speciaalbier”

“Internationale klantrelaties opbouwen is een proces van vallen en opstaan”

John Brus verwacht dat de jaarlijkse bierproductie van brouwerij De Molen zal groeien naar

maximaal 10.000 hectoliter per jaar (nu: 4,500 hectoliter): “Bij dat volume ligt volgens ons de

optimale balans tussen het pakken van kansen en het nemen van risico’s. Wij worden actief

benaderd door (internationale) klanten. Een goede relatie opbouwen is echter een langdurig

proces, dat vaak gepaard gaat met vallen en opstaan. Zeker over de grens. We hebben door

ervaring geleerd dat persoonlijk contact met de importeurs en distributeurs van ons

bier van cruciaal belang is voor het laten slagen van de onderneming. We doen dat

niet alleen, maar wisselen daar ook kennis over uit met onze partners, zowel in

Nederland als in het buitenland.”

Scan de QR code en bekijk het video-interview met John Brus

John Brus


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Belemmeringen bij

internationaal ondernemen

6


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Internationaliseringsbelemmeringen…

De 383 respondenten hebben 10 verschillende belemmeringen voor verdere internationalisering

geïdentificeerd. Deze zijn hieronder weergegeven – waarbij de meest genoemde belemmeringen het grootst

staan afgedrukt. Financiering en het vinden van goede zakelijke partners zijn de meest belangrijke

belemmeringen voor verdere internationalisering, waarna “geen belemmeringen” het vaakst gekozen is. Ook

wanneer er gekeken wordt naar de grootte van de bedrijven en het type van de internationale activiteiten

blijven financiering en het vinden van goede zakelijke partners de meest belangrijke belemmeringen.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

… verschillen per exportmarkt en internationale ervaring

Zowel voor exporterende als importerende bedrijven zijn het

vinden van zakelijke partners, financiering en een gebrek

aan tijd de grootste belemmeringen voor internationalisering naar

in de traditionele markten

In de BRIC markten is daarnaast een gebrek aan

managementcapaciteit een belemmering voor exporterende

bedrijven. De weten regelgeving in het buitenland vormt een

belemmering voor importerende bedrijven. Bovendien vormt de

weten regelgeving in het buitenland een belangrijke

belemmering voor exporterende bedrijven in opkomende markten.

Ook wanneer we kijken naar de mate van internationalisering van

een bedrijf en de tegengekomen belemmeringen zien we

verschillen, met name bij exporterende bedrijven. Zo zegt 14% van

de erg internationale exporterende bedrijven geen belemmeringen

te hebben voor verdere internationalisering, tegenover 7% van de

minder internationale exporterende bedrijven. Daarnaast vindt 15%

van de minder internationale exporterende bedrijven weten

regelgeving in het buitenland een barrière, tegenover slechts 8%

van de erg internationale exporterende bedrijven. Bovendien lijken

erg internationale exporteurs het drukker te hebben dan hun minder

internationale collega’s: 18% zegt geen tijd een obstakel te vinden

tegenover 8%.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Overheidsondersteuning nodig bij match-making, marktinformatie en financiering

Match-making met

zakelijke partners

(26% van de respondenten)

Meer en betere

marktinformatie


Financiering


Hulp met weten

regelgeving

(18% van de respondenten))

179 van de 383 bedrijven die deel hebben genomen aan het onderzoek zeggen behoefte te hebben aan

ondersteuning van de Nederlandse overheid bij hun internationale activiteiten. De vier belangrijkste vormen

van ondersteuning zijn respectievelijk:


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Voor meer informatie, contact: Naam Telefoon Email

Robert-Jan Drenth

Intern International Trade Research +31 6 1384 9701 [email protected]

dr. Fabienne Fortanier

Senior Econoom en Manager International Trade Research

+ 31 20 576 9450

[email protected]

Serif Karsu

Intern International Trade Research

+31 6 5398 0095 [email protected]

Robert Kleinknecht

PhD Student, Universiteit van Amsterdam +31 20 525 7413 [email protected]

Mohammed Nassiri

Researcher International Trade Research + 31 20 563 4444 [email protected]

dr. Alan Muller

Associate professor, Universiteit van Amsterdam +31 20 525 4262 [email protected]

Jan Anton van Zanten

Intern International Trade Research +31 6 3633 4880

[email protected]


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

The final text was completed on 24 June 2013

Disclaimer

The views expressed in this report reflect the personal views of the analyst(s) on the subject on this report. No part of the

compensation(s) of the analyst(s) was, is, or will be directly or indirectly related to the inclusion of specific views in this report. This

report was prepared on behalf of ING Bank N.V. (“ING”), solely for the information of its clients. This report is not, nor should it be

construed as, an investment advice or an offer or solicitation for the purchase or sale of any financial instrument or product. While

reasonable care has been taken to ensure that the information contained herein is not untrue or misleading at the time of

publication, ING makes no representation that it is accurate or complete in all respects. The information contained herein is

subject to change without notice. Neither ING nor any of its officers or employees accept any liability for any direct or

consequential loss or damage arising from any use of this report or its contents. Copyright and database rights protection exists

with respect to (the contents of) this report. Therefore, nothing contained in this report may be reproduced, distributed or

published by any person for any purpose without the prior written consent of ING. All rights are reserved. Investors should make

their own investment decisions without relying on this report. Only investors with sufficient knowledge and experience in financial

matters to evaluate the merits and risks should consider an investment in any issuer or market discussed herein and other persons

should not take any action on the basis of this report. ING Bank N.V. is a legal entity under Dutch Law and is a registered credit

institution supervised by the Dutch Central Bank (“De Nederlandsche Bank N.V.”) and the Netherlands Authority for the Financial

Markets (“Stichting Autoriteit Financiële Markten”). ING Bank N.V., London branch is regulated for the conduct of investment

business in the UK by the Financial Services Authority. ING Bank N.V., London branch is registered in the UK (number BR000341)

at 60 London Wall, London EC2M 5TQ. ING Financial Markets LLC, which is a member of the NYSE, NASD and SIPC and part of

ING, has accepted responsibility for the distribution of this report in the United States under applicable requirements.


the Brand Signature

area



ING main

colour palette

255 102 0

171 161 149

90 106 154

168 174 203

ING secondary

colour palette

168 174 203

0 0

102

90 106 154

215 212 206

255 102 0

228 172 105

171 161 149

0 0 0

Map colours

230 232 242

185 191 219

Fill Line

Documents

de visie van MKB-ondernemers€¦ · De respondenten zijn internationaal zeer actief via import, export, of buitenlandse investeringen. • Van de ondervraagde bedrijven is 65% internationaal