Skripta agroekonomija

T. imbrek skripta iz agrarne ekonomike i

KAZALO

I UVOD...............................................................................................................................................................................................1

PRVI DIO UVOD, NASTAVNI PROGRAM I LITERATURA ................................................................................................3 1. O nazivu predmeta .............................................................................................................................................................................................5 2. Definicija ekonomije/ekonomike......................................................................................................................................................................5 3. Makroekonomika - Mikroekonomika..............................................................................................................................................................7 4. Definicija agronomije ........................................................................................................................................................................................7 5. Definicija poljoprivredne ekonomike...............................................................................................................................................................7 6. Metode ................................................................................................................................................................................................................8

a) Promatranje (opservacija).......................................................................................................................................................................9 b) Ekonomska analiza.................................................................................................................................................................................9 c) Statistika analiza....................................................................................................................................................................................9 d) Pokusi (eksperimenti).......................................................................................................................................................................... 10

7. Postupak u znanstvenom istraivanju ........................................................................................................................................................... 10 8. Izvori podataka................................................................................................................................................................................................ 11 9. Stupice u ekonomskom rezoniranju.............................................................................................................................................................. 11

(1) Drati ostale stvari istim odnosno nepromjenjivim - ceteris paribus. ........................................................................................ 11 (2) Post-Hoc greka (Post-hoc ergo proper hoc - Poslije ovoga, dakle zbog ovog)................................................................... 12 (3) Varka (greka) kompozicije............................................................................................................................................................... 12 (4) Subjektivnost ...................................................................................................................................................................................... 13

10. Nesigurnost u ekonomskom ivotu i korist od ekonomike....................................................................................................................... 13 11. Pozitivna i normativna ekonomika.............................................................................................................................................................. 14 12. Ekonomika i drava...................................................................................................................................................................................... 14 13. Ekonomski proces i ciljevi ........................................................................................................................................................................... 15

DRUGI DIO TEMELJNI PROBLEMI EKONOMSKE ORGANIZACIJE........................................................................ 23

A. PROBLEMI EKONOMSKE ORGANIZACIJE..................................................................................................................... 25 Osnovni pojmovi................................................................................................................................................................................................. 26 Inputi i Outputi .................................................................................................................................................................................................... 26 Proizvodni initelji na primjeru razvijenih zapadnih zemalja......................................................................................................................... 27

Zemljite ........................................................................................................................................................................................................... 27 Vrijednost zemljita i rente...................................................................................................................................................................... 28 Pojam granine poljoprivredne proizvodnje.......................................................................................................................................... 28 Zemljovasnitvo i zemljozakup .............................................................................................................................................................. 29 Zakup ili vlasnitvo .................................................................................................................................................................................. 29 Ureenje zakupa....................................................................................................................................................................................... 29

Rad.................................................................................................................................................................................................................... 31 Kapital............................................................................................................................................................................................................... 32

Znaenje kapitala...................................................................................................................................................................................... 32 Financijske ustanove................................................................................................................................................................................ 32 Duina kredita........................................................................................................................................................................................... 33

Upravljanje....................................................................................................................................................................................................... 34 Alternativni ekonomski sustavi.......................................................................................................................................................................... 36 Zakon o nestaici ................................................................................................................................................................................................. 36 Ograniena dobra ................................................................................................................................................................................................ 36 Neograniene elje .............................................................................................................................................................................................. 37

skripta iz agrarne ekonomike T. imbrek ii

B. TEHNOLOKE MOGUNOSTI DRUTVA........................................................................................................................ 38 Granica proizvodnih mogunosti (GPM) daje definiciju oskudnosti. ............................................................................................................38 Oskudnost (nestaica) ..........................................................................................................................................................................................38 Uinkovitost Efikasnost....................................................................................................................................................................................40 Nerabljeni resursi i neuinkovitost-neefikasnost...............................................................................................................................................41

Oportunitetni troak ili troak mogunosti..............................................................................................................................................43 Zakon opadajuih prihoda........................................................................................................................................................................44

Granini proizvod teorija raspodjele na temelju granine proizvodnosti ....................................................................................................44 SAETAK............................................................................................................................................................................................................46 A. Problemi ekonomske organizacije.................................................................................................................................................................46 B. Tehnoloke mogunosti drutva....................................................................................................................................................................46 PITANJA:.............................................................................................................................................................................................................46

TRITA I NAREDBE U SUVREMENOM GOSPODARSTVU ............................................................................................. 48 Trite, naredbena i mjeana ekonomija ............................................................................................................................................................48

A. KAKO TRITA RJEAVAJU OSNOVNE EKONOMSKE PROBLEME......................................................................... 49 Ne kaos ve ekonomski red.................................................................................................................................................................................49 Trini mehanizam...............................................................................................................................................................................................49 Rjeenje tri problema...........................................................................................................................................................................................50 Tko odreuje pravila?..........................................................................................................................................................................................51 Poslovni i ekonomski profit ................................................................................................................................................................................51

Kruni tijek gospodarskog ivota............................................................................................................................................................52 Nevidljiva ruka i Savrena konkurencija........................................................................................................................................................53 Savrena konkurencija.........................................................................................................................................................................................53

B. EKONOMSKA ULOGA DRAVE ......................................................................................................................................... 54 Tri funkcije drave ...............................................................................................................................................................................................54 Uinkovitost/Efikasnost.......................................................................................................................................................................................54 Pravinost / Jednakost..........................................................................................................................................................................................55

Javna dobra.........................................................................................................................................................................................55 Porezi ..................................................................................................................................................................................................55

Stabilnost...............................................................................................................................................................................................................56

C. SPECIJALIZACIJA, NOVAC I KAPITAL ............................................................................................................................. 59 Specijalizacija i podjela rada...............................................................................................................................................................................59

Opasnosti prespecijaliziranosti.................................................................................................................................................................59 Novac ....................................................................................................................................................................................................................59 Kapital...................................................................................................................................................................................................................60 Kapital, vrijeme i kamate.....................................................................................................................................................................................60 Kamatnjaci............................................................................................................................................................................................................60 Kapital i kamata....................................................................................................................................................................................................61 Kapital i privatno vlasnitvo................................................................................................................................................................................62 SAETAK............................................................................................................................................................................................................62 A. Kako trita rjeavaju osnovne ekonomske probleme.................................................................................................................................62 B. Ekonomska uloga drave ...............................................................................................................................................................................63 C. Specijalizacija, novac i kapital .......................................................................................................................................................................63 PITANJA:.............................................................................................................................................................................................................64

SASTOJCI PONUDE I POTRANJE......................................................................................................................................... 65 TRNI MEHANIZAM - ANALIZA PONUDE I POTRANJE.................................................................................................................65

T. imbrek skripta iz agrarne ekonomike iii

Krivulja potranje................................................................................................................................................................................................ 66 Promjene u potranji ....................................................................................................................................................................................... 67

Odrednice potranje............................................................................................................................................................................................ 67 Dohoci.................................................................................................................................................................................................................. 68 Krivulja ponude................................................................................................................................................................................................... 71

O emu ovisi krivulja ponude?....................................................................................................................................................................... 72 Pomak u ponudi................................................................................................................................................................................................... 73 Elastinost (prilagodljivost) ponude.................................................................................................................................................................. 73 Ravnoteni odnos ponude i potranje (ekvilibrij) ............................................................................................................................................ 74

Tri prepreke...................................................................................................................................................................................................... 77 Ostale stvari iste ............................................................................................................................................................................................... 77 Kretanje po krivulji i pomak krivulje............................................................................................................................................................. 77 Znaenje trne ravnotee (ekvilibrija)............................................................................................................................................................ 78 Uloga savrene konkurencije.......................................................................................................................................................................... 79

SAETAK........................................................................................................................................................................................................... 80 PITANJA:............................................................................................................................................................................................................ 80

TEMELJNI POJMOVI MAKROEKONOMIKE.........................................................................................................................81 Makroekonomski pojmovi, ciljevi i mjere........................................................................................................................................................ 81

Ciljevi, mjere (instrumenti) u makroekonomici............................................................................................................................................ 81 Ciljevi ........................................................................................................................................................................................................ 82

1. Proizvodnja Output.................................................................................................................................................................................. 82 Brutto - domai proizvod (Gross domestic product).................................................................................................................................... 82 Potencijalni output (mogua proizvodnja).................................................................................................................................................... 83 2. Visoka zaposlenost, odnosno niska nedobrovoljna nezaposlenost ........................................................................................................ 83 3. Stabilne cijene.............................................................................................................................................................................................. 83 4. Vanjskoekonomska politika....................................................................................................................................................................... 84

Mjere.......................................................................................................................................................................................................... 85 1. Fiskalna politika........................................................................................................................................................................................... 85 2. Monetarna politika ...................................................................................................................................................................................... 85 3. Vanjskoekonomska politika....................................................................................................................................................................... 85

SAETAK........................................................................................................................................................................................................... 86 Makroekonomska politika i ciljevi u praksi........................................................................................................................................... 86

PITANJA:............................................................................................................................................................................................................ 88

T. imbrek skripta iz agrarne ekonomike

1

I

UVOD

skripta iz agrarne ekonomike T. imbrek

2


3

Prvi dio UVOD, NASTAVNI PROGRAM I LITERATURA


4


5

1. O nazivu predmeta

Rijetko koje podruje ili nastavni predmet koji u svakodnevnoj upotrebi i u strunoj literaturi ima toliko

razliitih naziva koji ustvari znae isto. Primjerice, razlika izmeu naziva Ekonomika poljoprivrede (koji se

javlja u sadanjim nastavnim planovima) i naziva Poljoprivredna ekonomika je vie jezine prirode, a

manje ili nikako ukazuje na prevagu ekonomskih odnosno agronomskih sadraja u njoj. Uz te nazive

nailazimo na nazive kao to su to Ekonomika agrara ili Agrarna ekonomika, (katkad skraeno

Agroekonomika). Ti se nazivi mogu opravdati time to je i jedan i drugi tueg podrijetla, pa se lake

izraavaju i piu.

Treba istai da se naziv ekonomija (kasnije se javlja naziv ekonomika) javlja u Staroj Grkoj u znaenju:

Oikos = kua i nomos = zakoni odnosno oikonomias to bi znailo upravljanje kuom odnosno

gospodarstvom, u suvremenom smislu privreda, gospodarstvo ali i znanost. Rije agronomija isto proizlazi

iz grke rijei ager = polje i nomos = zakoni tj. obraivanje polja odnosno sada znanost o poljoprivredi.

U anglosaksonskom govornom podruju susreemo takoer vie naziva, uglavnom dva i to: Economics of

Agriculture i Agricultural Economics. U francuskom govornom podruju L Economic agraire, a u

njemakom Agroekonomie.

Istaknimo da je naziv Poljoprivredna ekonomika odnosno Agrarna ekonomika vie u duhu hrvatskog

jezika.

Poljoprivredna ekonomika je primijenjena znanstvena disciplina, koja po svom sadraju i metodama

obuhvaa meugranino podruje izmeu ekonomije (ekonomike), kao drutveno-ekonomske znanosti, i

agronomije kao prirodne - biotehnike znanosti. Bavi se prouavanjem agrarne strukture s gospodarskog

gledita kao i ekonomskim initeljima koji utjeu na promjene agrarne strukture. Pod agrarnom strukturom

se podrazumijevaju u irem smislu proizvodni i drutveno-gospodarski odnosi i initelji u poljoprivredi (i

srodnim podrujima). Pojam strukture (ili sastava) se moe podrobnije odnositi na neka posebna obiljeja,

kao to je to npr. vlasnika struktura u poljoprivredi (privatno-dravno, ili obiteljska gospodarstva-

poljoprivredne tvrtke), moe biti zemljina struktura (prema veliini npr. povrine kojom se

poljoprivrednici / gospodarstvo koriste), drutveno-gospodarska struktura (prema zaposlenosti i/ili

izvorima prihoda), obrazovna struktura (prema stupnju naobrazbe, vrsti zavrene kole npr. lanova

poljoprivrednog gospodarstva, itd).

2. Definicija ekonomije/ekonomike

Ekonomika poljoprivrede ili Poljoprivredna (agrarna) ekonomika je mlada znanstvena disciplina, premda

prvi zapisi koji se odnose na to znanstveno podruje datiraju vie od dva tisuljea.

Sve do 18. stoljea agrarna ekonomika se nalazi izmeu humanistikog i znanstvenog pristupa. Kao

znanstvena disciplina u svjetskim razmjerima javlja se koncem 18. stoljea, a u nas koncem 19. stoljea.

Poeci same ekonomike, koja je u odreenom smislu osnova agrarne ekonomike, javljaju se do prije neto

vie od dva stoljea, kada je Adam Smith, engleski ekonomist 1776. godine objavio knjigu Bogatstvo

naroda.

Razvitkom ekonomike poljoprivrede kao znanstvene discipline sve se vie razvijaju posebne metode, s

novim instrumentarijem, primjene matematiko-statistikih metoda, daljnjom specijalizacijom u vie

posebnih podruja unutar same discipline.


6

Upotreba poljoprivredne ekonomike oblikovana je promjenom gospodarskih prilika i ukupnim

gospodarstvom, kao i razvitkom ekonomije i agronomije, kao znanstvenih disciplina. Kao znanstvena

disciplina postaje preciznija kao analitiko sredstvo i uspjenija u rjeavanju praktikih problema

ekonomike i organizacije te upravljanja u podruju poljoprivrede.

Kao znanstvena disciplina ekonomija je stara oko dva stoljea. Godine 1776. Adam Smith je objavio knjigu

Bogatstvo naroda. Pokret za politikim slobodama od tiranije europskih monarhija pojavio se usporedo

s pokuajima za oslobaanjem cijena i nadnica od strogo nadzirane dravne regulative. Adam Smith je

pokazao da je sustav cijena i trita u stanju koordinirati ljude i poduzea bez ikakvog upravljanja.

Gotovo stoljee kasnije, kada kapitalistika poduzea u cestogradnji, tekstilnoj industriji i drugim

sektorima poinju iriti svoj utjecaj u mnogim podrujima svijeta, javlja se snana kritika kapitalizma. Karl

Marx je najavio da e kapitalizam propasti vrlo brzo zbog gospodarske depresije i da e drave uvesti

socijalizam. Tijekom vie od jednog stoljea od tada jedna treina svjetskog puanstva je ivjela u

zemljama u kojima je Marx-ova doktrina bila ekonomski vjeronauk. Devedesetih godina XIX. stoljea i

tridesetih godina ovog stoljea izgledalo je da e se predvianja Marxa ostvariti.1

Duboka depresija 30-tih godina postavlja pred intelektualce odnosno znanstvenike pitanje odranja

privatno-vlasnikog i poduzetnikog kapitalizma, esto nazivanog liberalnog.

Tada se javlja John Maynard Keynes s knjigom: Opa teorija zaposlenosti, kamata i novca (1936.), to

je znailo novi pristup ekonomici, odnosno znailo vei utjecaj drave preko monetarne i novane politike

kako bi se sprijeio pogubni utjecaj poslovnih ciklusa.

Smith, Marx i Keynes su bili trojica od mnogih mislitelja, koji su oblikovali ekonomiku i uinili je vitalnom

kakva je i sada.

U 80 - 90 im godinama ovog stoljea sada bive i socijalistike/komunistike- istone zemlje otkrivaju

mo trita za ostvarenjem brzih tehnolokih promjena i porasta standarda. Naime, dramatinim zbivanjima

na Istoku godine 1989. i dalje revolucionarnim je promjenama odbaen mehanizam sredinjeg planiranja i

ostavljeno trinim silama da, uvjetno reeno, slobodno djeluju o emu e biti vie rijei kasnije.

Javlja se pojam zemlje u tranziciji, u koje ulazi i Hrvatska. Te zemlje tim promjenama susreu se sa

znatnim i specifinim tekoama, kao posljedice kako stupnja njihovog gospodarskog razvoja te naslijea

iz prolosti tako i problemima naina i putova pretvorbe. Aktualno su njihove prilagodbe gospodarske

strukture povezane sa zahtjevom odnosno eljom za prikljuenje Europskoj uniji.

Ekonomija rjeava pitanja to (koja dobra) proizvesti, kako proizvesti i za koga.

Ima nekoliko definicija ekonomije koje esto naznaujemo kako slijedi:

Ekonomija je prouavanje onih djelatnosti koje ukljuuju proizvodnju i razmjenu dobara.

Ekonomija analizira promjene u gospodarstvu - tendencije cijena, proizvodnje, nezaposlenosti

i vanjske trgovine. Kada su ti fenomeni ve poznati, ekonomija pomae da se kreira politika

odnosno donesu mjere kojima drava unapreuje gospodarstvo.

1P.Samuelson i W.Nordhaus (1)


7

Ekonomija je znanost izbora - odluka. Ona prouava naine kako proizvoai trebaju rabiti

ograniene proizvodne resurse (kao to su npr. zemljite, rad, oprema, tehnologija odnosno

znanje), da bi proizveli razliita dobra (kao npr. penica, goveda, kaputi, ceste, oruje) kao i

raspodjelili ta dobra (razliitim) lanovima drutva za njihovu potronju.

Ekonomija prouava trgovinu izmeu drava. Pomae objasniti zato drave izvoze neka dobra

a druga uvoze i istrauje, glede toga, uinke ekonomskih zapreka pojedinih drava.

Ekonomija prouava novac, bankarstvo, kapital i bogatstvo. Sve su te definicije dobre i

ukoliko ih poveemo dobiti emo jednu zajedniku koja glasi2

Ekonomija prouava na koji nain neko drutvo moe - rabei oskudne resurse -proizvoditi razliita dobra

i raspodjeljivati ih razliitim skupinama (tog) drutva.

3. Makroekonomika - Mikroekonomika

Makroekonomika prouava funkcioniranje gospodarstva (ekonomije) u cjelini dok mikroekonomika

analizira ponaanje pojedinanih dijelova gospodarstva, kao npr. razliite industrijske tvrtke i pojedina

poduzea razliitih djelatnosti, kuanstva, a u poljoprivredi i obiteljska poljoprivredna gospodarstva. Tako

se mikro-agroekonomika npr. bavi podrujem koje se moe openito nazvati uprava poljoprivrednog

gospodarstva, a makro-agroekonomika podrujem poljoprivredne politike.

4. Definicija agronomije

Agronomija je znanstvena podloga poljoprivrede. Agronomija se kao prirodna znanost koristi rezultatima biolokih, tehnikih, kemijskih i fizikih znanosti ali i ekonomsko-organizacijskih znanosti sa svrhom proizvodnje i usluga u poljoprivredi. Agronomiju se moe definirati i kao znanost o obraivanju zemlje, uzgoju bilja i stoke (agroekologija, botanika, zoologija).

Agronomija obuhvaa grane ratarstvo, stoarstvo, voarstvo, vinogradarstvo, vrtlarstvo, ekonomiku i srodne discipline/djelatnosti (mehanizacija, melioracije, zatita, hranidba itd.).

Danas se sve vie javlja skupni pojam agrokompleks ili agroindustrijski kompleks, (u anglosaksonskoj literaturi agrobusiness), kao zajednitvo proizvodnje, prerade, prometa i plasmana (p+p+p+p). Stoga i ekonomisti odnosno agroekonomisti sve vie prouavaju, ne samo ekonomiku proizvodnje ve, i ekonomiku agrokompleksa. (U irem smislu u agrokompleks ulaze i djelatnosti iz tkz. institucijske podrke poljoprivredi, od upravnih i strunih slubi do obrazovanja i znanosti za poljoprivredu.

5. Definicija poljoprivredne ekonomike

Poljoprivredna ekonomika (Agrarna ekonomika) se moe definirati kao znanstvena disciplina, koja

primjenjuje ekonomska naela i kvantitativne metode u rjeavanju problema u poljoprivredi na makro i

mikro razini. Po svom osnovnom sadraju obuhvaa agrarnu politiku, njezine ciljeve i mjere (makro

pristup) i ekonomiku i organizaciju odnosno upravu poljoprivrednog gospodarstva (farm management),

poduzea odnosno tvrtki (mikro pristup), tu je ukljuen i marketing u poljoprivredi.

Postoje i druge (sline) definicije kao npr. ova vie opisna:

2 P.Samuelson i W.Northaus (1)


8

Poljoprivredna ekonomika se moe definirati kao primijenjena znanost koja se bavi pitanjem kako ljudi s

obzirom na tehniko znanje i oskudne prirodne resurse, kao to je zemljite, rad i kapital te upravljanje,

odabiru nain proizvodnje hrane i vlakana te ih distribuiraju potroaima tijekom vremena.3

Agrarna ekonomika upotrebljava metode i ekonomsku teoriju da bi se pronali zadani odgovori na pitanja i

rijeili problemi poljoprivrede (i agrokompleksa).4

Ha l c row 5 definira poljoprivredu (Agriculture) kao vrstu industrije, koja pokriva organizaciju resursa kao

to je to zemljite, kapital (u irokom mnotvu oblika), rad i upravljanje za proizvodnju i marketing hrane i

vlakana. Znai, govori se o ekonomici agrokompleksa sa etiri sastavna dijela (4P) proizvodnja, prerada,

promet i potronja.

Kao u ekonomiji tako i u agrarnoj ekonomici postoji podjela na makro i mikro.

Makro agroekonomika razmatra poljoprivredu u cjelini, tj. podruje koje se moe nazvati i podruje

agrarne politike (Agricultural policy) odnosno ruralnog razvoja. Tu su ukljuene mjere kojima drava

utjee na proizvodno i drutveno-gospodarsko stanje poljoprivrede i seoskog podruja. Primjerice je to

politika cijena i proizvodnih poticaja u poljoprivredi, porezna politika, trgovinska politika, politika

kreditiranja poljoprivrednih proizvoaa, mjere za poticanje uspjenosti poljoprivredne savjetodavne

slube, strukturna politika i mnoge druge.

Mikro agroekonomika prouava poljoprivredna poduzea-tvrtke te obiteljska gospodarstva u poljoprivredi,

(Farm management), ukljuivi tu i ostale organizacijske oblike kao npr. poljoprivredne zadruge.

Meutim, ne moe se postaviti ili povui otra granica izmeu ova dva podruja. S gledita

makroekonomike nemogue je prouavati cjelinu, a ne znati neto ili podosta o njezinim sastavnim

dijelovima odnosno proizvodnim jedinicama.6

6. Metode

Prva je zadaa suvremene znanosti da promatra, opisuje, analizira, objasni i usporeuje raznovrsne

fenomene. Tako je u agrarnoj ekonomici zadaa ustanoviti, analizirati i objasniti razliite ekonomske ali i

socioloke fenomene povezane s poljoprivredom, kao jedne od gospodarskih oblasti.

Kako su mnogi ekonomski fenomeni nedovoljno istraeni ili kontroverzni, tako su ekonomisti i agrarni

ekonomisti razvili tehnike i metode odnosno znanstveni pristup, kojima nastoje spoznati zakonitosti koje

vladaju i koje utjeu na ukupno gospodarstvo tj. na nezaposlenost, cijene i nadnice, na raspodjelu dohotka i

vanjsku trgovinu te na mnoge druge pojave.

Kae se da je neka znanost potpuno odvojena od drugih (znanosti) kada je izgradila svoje vlastite metode.

Pod metodom u uem smislu se podrazumijeva nain ili put saznanja odnosnog predmeta ili fenomena, koji

se prouava.

3G.L.Cramer i C.W.Jensen (2) 4Polovica svjetskog puanstva je danas ukljuena u djelatnost izravne proizvodnje hrane. Visokorazvijene zemlje u svojim

poljoprivredama imaju ukljueno relativno mali broj ljudi, ali je zato u dopunskoj djelatnosti povezano s poljoprivrednim proizvodima (agrokompleksu) ukljueno znatno vie.

5 Harlow, H.G. (1980) Economics of Agriculture, Mc Grow Hill Co 6U 14. izdanju Samueloonove Ekonomije, mikroekonomika je, za razliku od prethodnih izdanja, stavljena u kazalu ispred

makroekonomike. Obrazloenje autora je da e studenti i svi ostali koji e itati ovu knjigu bolje razumjeti svaku makroekonomsku temu, ako prethodno obrade odgovarajui mikroekonomski problem.


9

U agroekonomici su kao i u ekonomici uobiajene etiri glavne metode i to:

a) Promatranje (opservacija)

Jedna od metoda koja moe posluiti kao glavni izvor ekonomskih spoznaja je metoda promatranja

ekonomskih dogaaja tijekom vremena, posebice koristei se povijesnim izvorima. Istrauju se ekonomski

fenomeni iz prolosti kako bi se te spoznaje mogle primijeniti u sadanjosti i u budunost.7

Kao primjer se moe navesti fenomen inflacije. Kako razumjeti tetni utjecaj inflacije? Jedan od putova je

prouavanje inflacije u prolosti. Ta su npr. u Njemakoj 20-ih godina cijene u dvije godine porasle za

tisuu milijardi posto (1,000.000.000.000). To je unitilo imetak srednje klase, dovelo do socijalne

nesigurnosti i bijede i, po miljenju mnogih, dovelo Hitlera na vlast.8 (Koncem 80-ih godina u bivoj

Jugoslaviji se inflacija popela na preko 2000%). Glede toga ima u Svijetu vie primjera.

Primjer sadanje agrarne i proizvodne strukture u Nizozemskoj i Danskoj u odnosu na onu koja je postojala

do velike poljoprivredne krize u Europi koncem XIX. stoljea. Te zemlje tada stubokom mijenjaju

strukturu proizvodnje, prerastajui od tipino ratarske na snanu stoarski usmjerenu proizvodnju.

Primjer agrarnih (zemljinih) reformi u Hrvatskoj; naime agrarnom reformom 1945-48. oduzeto je

zemljite seljacima koji su imali zemljine povrine preko tada odreenog agrarnog maksimuma (od 25-45

ha). To je zemljite podijeljeno drugim korisnicima, u veini dravnim poljoprivrednim dobrima. Iz 1990.

godine zakonski je odreeno da svi oni kojima je zemljite tako oduzeto imaju pravo na povrat (bilo u

zemljitu ili preko novane nadoknade) .

b) Ekonomska analiza

Uz povijesna iskustva nuna je ekonomska analiza, budui da podaci sami po sebi ne daju odgovor.

Ekonomska analiza je pristup koji predvia odreene oblike ekonomskog ponaanja na temelju prethodnih

pretpostavaka o tome kako su ljudi ili tvrtke motivirani ili e djelovati.

Ekonomska analiza je pristup koji poinje skupom pretpostavki (hipoteza) i tada se logikim putem izvode

odreena predvianja o ekonomskom ponaanju ljudi, poduzea i ukupnog narodnog gospodarstva.

Primjer proizvodnje mlijeka u Hrvatskoj. Proizvodnja mlijeka u Hrvatskoj ne zadovoljava potrebe (za oko

25%). Polazi se od pretpostavke da je nedovoljna proizvodnja posljedica vie initelja, smanjivanje broja

malih proizvoaa (s jednom ili s dvije krave), nedovoljnog tempa podizanja suvremenih mlijenih

gospodarstava s veim brojem krava, itd.

c) Statistika analiza

Statistiki podaci pomau da razumijemo ekonomsko ponaanje kvantitativno. Premda uporaba tih

pomagala zahtijeva matematike metode vjerojatnosti i ekonometriku, za razumijevanje je nuno

prvenstveno paljivo itanje i (zajedniki s metodama), shvaanje problema.

Primjer: Zato ene zarauju 60% od onog koliko zarauju mukarci?

7P.Samuelson i W. Nordhaus (1) 8P.Samuelson i W.Nordhaus (1)


10

Uzimajui povijesne podatke teko se moe na to odgovoriti, rabei podatke o milijunima radnika. Umjesto

toga, prikupiti e se podaci za reprezentativan uzorak o nadnicama (plaama) ena i mukaraca i o njihovim

osobnim obiljejima (kolovanje, godine radnog staa, zanimanje, dob itd.). Rabei te podatke koriste se

statistikim tehnikama za ocjenu koji se dio razlike u zaraivanju mukaraca i ena moe pripisati

razlikama u obiljejima. Npr. istraivanja su pokazala da su znatni dio razlika u zaradama posljedica

injenice to mukarci vie vremena provode u radu i openito imaju bolje plaene poloaje. No,

istraivanja takoer pokazuju da se znatan dio razlika ne moe objasniti, pa stoga neki vjeruju da je to

posljedica (spolne) diskriminacije.9

d) Pokusi (eksperimenti)

U ekonomiji kao drutvenoj znanosti su pokusi mnogo tee izvodljivi nego li u mnogim drugim

znanostima. Ekonomske varijable se ne mogu s takvom podrobnou mjeriti kao npr. u tehnikim odnosno

fizikim, kemijskim, biotehnikim ili drugim znanostima. Teko je oponaati stvarni svijet u pokusnim

uvjetima. No, ipak se to djelomino i to posredno moe izvesti (npr. prouavanje odgovora ljudi na razliite

vrste dravnih programa u sklopu ekonomske politike za poveanje dohotka siromanih slojeva). Takvi

pokusi mogu biti vrlo korisni da se vidi kako bi programi drave mogli utjecati na radne navike i na

tednju. U posljednjim desetljeima ekonomisti se vie okreu laboratorijskim pokusima, no to nije ni

izdaleka o pokusima u nedrutvenim znanostima.

etiri tehnike (metode) - (1) promatranje (opservacija), (2) ekonomska analiza, (3) statistika analiza i (4)

pokusi (eksperimenti) - su pristupi kojima ekonomska znanost napreduje. No svakim se danom javljaju novi

problemi za rjeavanje, stoga ekonomisti istrauju i provjeravaju nove ideje a stare odbacuju.

U svakoj znanosti se pretpostavka ili hipoteza mora napustiti ukoliko je u suprotnosti sa injenicama.

Znanstvene grane (discipline) se razlikuju zavisno o tome kako se te pretpostavke (hipoteze) mogu teoretski

provjeriti.

1. tamo gdje su mogui nadzirani pokusi (fizika, kemija, biologija)

2. gdje nisu mogui (ekonomika i sociologija)

Primjer: to sve utjee na prodaju automobila?

Cijene nafte ili benzina utjeu na prodaju automobila, ali i dohoci vlasnika vozila kao i ostali trokovi

vezani uz vozilo (registracija, servisi, prometne kazne) itd.

to sve utjee na potronju mesa? Npr. cijene mesa, kakvoa, zdravstveni razlozi (kolesterol ali i kravlje

ludilo).

Ekonomski svijet je izrazito sloen. Nemogue je ili vrlo teko promatrati i istraiti ekonomske fenomene

pod nadziranim uvjetima znanstvenog laboratorija.

7. Postupak u znanstvenom istraivanju

Slijedei je logiki redoslijed u znanstvenom istraivanju:

1. Odrediti predmet i cilj istraivanja;



11

2. Pripremiti program i tome prilagoditi metode istraivanja;

3. Prikupiti i obraditi podatke;

4. Srediti i analizirati podatke; i

5. Raspraviti dobivene rezultate te donijeti zakljuke.

Bitno je ustanoviti to je na tom podruju i tom predmetu dosada istraeno i kakvi su rezultati.

Danas se metode u ekonomskim i ostalim istraivanjima silno razvijaju. U svijetu postoje armije istraivaa

koji se bave istraivanjem razliitih fenomena, posebice onih koji se odnose na donoenje odluka. Kako

dati podloge za donoenje odluka? Znanstvenici ne donose odluke, to rade politiari, a odluke koje

politiari donose trebaju se temeljiti na istraivanju odnosnog problema i na podlogama znanstvenih

istraivanja, koje su znanstvenici pripremili.

Tehnika i informatika se brzo razvijaju, a raunalska tehnika omoguuje da se vrlo brzo doe do rezultata

istraivanja, uz upotrebu vrlo sloenih metoda, omoguujui rjeavanje vrlo sloenih fenomena odnosno

problema s mnogo nepoznanica. Treba, meutim, istai da je tehnika i metoda ipak samo orue, odnosno

pomagalo, u prethodno zamiljenom pristupu i ideji, te stoga ne smije biti sama sebi svrha.

8. Izvori podataka

Izvori podataka su vani za agroekonomske analize, a oni mogu biti razliiti i mnogobrojni:

1. Statistiki podaci o ekonomskim, tehnolokim, demografskim i drugim pojavama (popisi, ljetopisi,

st. bilteni i dokumentacije).

2. Arhivski izvori, iz razliitih arhiva ili pismohrana (dravnih, crkvenih, institutskih, osobnih itd.).

Slue za istraivanje promjena i uzoraka prolih razdoblja.

3. Literaturni izvori, pa zatim dokumentacije i podaci o poslovanju razliitih poslovnih subjekata

(tvrtki, zadruga, gospodarstava) te istraivakih i slinih ustanova (knjige, studije, lanci,

publikacije znanstvenih i slinih instituta i ustanova).

4. Anketni izvori, posebice oni za obiteljska gospodarstva u poljoprivredi ili ankete potroaa i sl.

(usmeni i pismeni oblik). Tu ulazi kreiranje anketnog upitnika, te izbor uzorka na temelju rauna

vjerojatnosti ili namjernim izborom. Tu je vano pitanje same reprezentativnosti uzorka odnosno s

kojom signifikantnou uzorak predstavlja osnovni skup. Za istraivanje proizvodno-gospodarskih

fenomena, podataka koje ne prikuplja redovita statistika sluba, npr. proizvodno-ekonomski

podaci za obiteljska gospodarstva u poljoprivredi, podaci o potronji poljoprivredno-prehrambenih

proizvoda za potroae, itd., taj je izvor podataka posebice vaan.

5. Ekspertna ocjena - intervjui sa strunjacima za odreeno podruje na osnovu znanja, iskustva

odreenog strunjaka (eksperta) o odnosnom problemu.

9. Stupice u ekonomskom rezoniranju

Prigodom znanstvenog istraivanja nuno je poznavati neke od najeih pogreaka.

(1) Drati ostale stvari istim odnosno nepromjenjivim - ceteris paribus.

U veini ekonomskih problema ukljuene su mnoge varijable (ili nepoznanice).


12

Primjer: broj kupljenih automobila u nekoj godini ovisi o cijeni automobila, zatim o veliini potroakog

dohotka, pa o cijeni benzina itd. Kako izdvojiti pojedinog initelja koji utjee na veliinu prodaje

(automobila) npr. cijena automobila. Tada ostale varijable drimo istim ili nepromjenjivim, a istraujemo

cijene automobila. Ili se u razmatranje uzmu samo npr. cijene benzina, dok ostale initelje drimo

nepromjenjivim, istim ili konstantnim. To se isto moe istai za istraivanja agroekonomskih

problema, npr. utjecaj mineralnih gnojiva na prinos, ali i klime i ostale tehnologije, utjecaj cijena na

potronju prehrambenih proizvoda ali i navika potroaa, itd.

(2) Post-Hoc greka (Post-hoc ergo proper hoc - Poslije ovoga, dakle zbog ovog).

injenica da je dogaaj A promatran prije dogaaja B ne dokazuje da je dogaaj A utjecao na

dogaaj B. Pogreno zakljuivanje proizlazi iz postavke kada se iz vremenskog slijeda zakljuuje

uzrona veza.

Primjer 1:

Post-Hoc greka Veliina i promjena poreznog prihoda

Godina (A)

Stopa poreza %

(B) Porezni prihod

mld $

(C) Plae mld $

1980. 70 258 2.259 1984. 50 310 3.109 1988. 28 433 4.058

Izvor: P.Samuelson i W.Nordhaus, op.cit.

U primjeru je vidljivo da se porezni prihod (B) poveava od 1980. do 1988. godine no ne zbog smanjenja

stope poreza (A), ve zbog porasta plaa (C).

Primjer 2:

Utjecaj i uinak meuodnosa.

Primjer: Broj crkava (A) i gostionica (B) broj ljudi (veliina grada) (C)

U gradovima postoji odreena korelativna pozitivna veza izmeu broja crkava i gostionica. No ne postoji

zbog toga to broj crkava utjee na broj gostionica (B) ve na to utjee veliina grada odnosno broj ljudi

graana (C).

Primjer 3:

Postavke nisu uvijek iste:

Primjer: Dohodak (A) farmera i broj (B) konja - (C) broj traktora

Porastom dohotka (A) smanjuje se broj konja (B) - pogrena tvrdnja zbog toga to vei dohodak omoguuje

poveanu mehanizaciju tj. broj traktora te konji vie nisu potrebni i njihov se broj smanjuje.

(3) Varka (greka) kompozicije

Javlja se kada se misli da je neto to je istina za dio prema tome to istina i za cjelinu. Cjelina meutim ne

mora biti jednaka zbroju dijelova.


13

Primjer:

Ako pojedinac primi vie novaca za njega e to biti dobro, no ako svi prime vie novaca nee

biti bolje za nikoga.

Za neku zemlju moe biti korisno da smanji uvozne pristojbe ak i tada kada druge zemlje to

ne uine. No ako svi farmeri proizvedu vie ita, ukupni prihod farmi e vjerojatno pasti

(cijena ita pada). Ako jedan poljoprivrednik proizvede vie ita a drugi poljoprivrednici ne to

e za njega biti dobro.

Greka kompozicije je izvor mnogih pogreaka u donoenju agrarno politikih odluka. Da bi se te greke

izbjegle, posljedice odluka agrarne politike trebaju se sagledavati kako sa stajalita pojedinanih

poljoprivrednika, zatim trita ali tako narodnog gospodarstva u cjelini.

(4) Subjektivnost

Naa percepcija problema, odnosno istraivanih pojava, uveliko zavisi ili je pod znatnim utjecajem naih

teoretskih znanja. Znanstvenici su, kako kae Samuelson, zarobljenici svojih teoretskih predrasuda. (Ako

fiziari dobro poznaju ili prihvate Newtonovu fiziku oni tada mogu odbaciti Einstenovu teoriju

relativnosti). Zbog toga znanost pripada mladima. Stari znaju previe stvari koje moda nisu vie tone,

no koje oni ne mogu zaboraviti, odnosno prihvatiti nove spoznaje koje znanost donosi.

Budimo svjesni neizbjene subjektivnosti vlastitih vjerovanja i filozofija stoga trebamo biti otvoreni prema

miljenjima koja su razliita od naih.

10. Nesigurnost u ekonomskom ivotu i korist od ekonomike

Drutvena odnosno ekonomska znanost obuhvaa, za razliku od fizikih znanosti, sloenije (kompleksnije)

meuodnose a posebno zbog tekoa u predvianju ljudskog ponaanja. Jedno od prvih naela kojeg treba

razumjeti je to to se ekonomski zakoni odnose na prosjek a ne na pojedinani sluaj.

Primjer: Porast cijene benzina je smanjilo potronju benzina. No skeptik e rei: No moj neak nije

promijenio svoje vozake navike uope i dalje se vozi autom kao i prije te troi isto.

Smanjenje potronje se odnosi na prosjek za vei broj potroaa dok pojedinano gospodarstvo moe imati

u tom pogledu znatno razliito ponaanje.

Nae ekonomsko znanje pomae nam u organizaciji vlastitog ivota i posla, u razumijevanju drutva i

pojava u drutvu, i u kreiranju bolje ekonomske politike.

Npr. poznavanje trita dionica moe pomoi u voenju vlastitih financija, poznavanje u odreivanju

trokova i stvaranju dohotka pridonijeti e boljim poslovnim odlukama. Poznavanje raunovodstva i

propisa moe pomoi svakom da ostvari vei profit u svom poslu.

Ekonomsko znanje pomae u organiziranju vlastitog ivota i posla, u razumijevanju drutva i pojava u

drutvu i kreiranju bolje ekonomske politike. Funkcioniranje cijelog gospodarskog sustava i drutva zavisi i

o tome koliko smo kao graani i kao strunjaci ekonomski pismeni, zainteresirani i obavijeteni.

Zato studirati (uiti) ekonomiku?

Poslije paljivog studiranja agroekonomike poet ete razlikovati ideje koje lee iza argumenata popularnih

informacija iz razliitih medija ili iz politikih stavova.


14

Za razumijevanje ideja narataja ekonomista i kako ih primijeniti na probleme i pitanja iz osobnog ivota i

pojava na dravnoj razini i drugdje je razlog uenja ekonomike.10

Primjer: Poznavanje agrarnih reformi u razumijevanju zakona o povratu imovine (denacionalizacije) u

sluaju poljoprivrednog zemljita u Hrvatskoj. Rasprave oko zatitne cijene penice kao sastavnice

cjenovne politike, itd. Rasprava oko npr. novanih poticaja u poljoprivredi pobune seljaka

poljoprivrednika itd.

11. Pozitivna i normativna ekonomika

U upotrebi ekonomike treba paljivo razlikovati normativne tvrdnje odnosno prosudbe i pozitivne

(faktine) tvrdnje. Pozitivna ekonomika opisuje injenice i ponaanje u gospodarstvu. Koliki je postotak

nezaposlenih? Koliko ljudi zarauje manje od 30.000 kuna godinje? Kako e poveanje poreza na cigarete

utjecati na broj puaa? Koliko obiteljskih gospodarstava u poljoprivredi ima manje od jednog hektara

povrina. Na ta i slina pitanja se moe dati odgovor samo konzultiranjem injenica odnosno prouavanjem

podataka. Kolika je prosjena mlijenost krava?

Pozitivne ekonomske tvrdnje kau to je bilo, to jest ili to e vjerojatno biti, sve se to moe provjeriti

istraivanjem injenica.

Primjer: Premije za mlijeko e poveati proizvodnju odnosno prodaju mlijeka.

Normativna ekonomika ukljuuje etiku i vrijednost prosudbe. Treba li drava pomagati siromanim

ljudima? Treba li dravni sektor ili moda privatni sektor osigurati poseban posao za mlade ljude s tek

zavrenim kolovanjem? Treba li se proraunski manjak podmiriti poveanim porezima ili smanjenim

troenjem drave. Trebaju li sitna gospodarstva recimo manja od jednog hektara biti korisnici usluga

poljoprivredne savjetodavne slube ili to vrijedi samo za trno usmjerene proizvoae? To su pitanja koja

zahtijevaju moralnu prosudbu. Ta pitanja mogu biti argumentirana, ali nikada ne mogu biti odreena

znanou ili s pomou podataka.

Primjer: Mirovine za stare ljude trebalo bi udvostruiti. To bi moralno bilo u redu, no to trai vee

izdvajanje iz prorauna, itd.

Primjer: Proraunski manjak se moe smanjiti bilo smanjenjem dravnih trokova ili poveanjem poreza

poreznih obveznika.

Ekonomika je znanost koja se bavi samo pozitivnim tvrdnjama.

12. Ekonomika i drava

Politiari trebaju ekonomske savjetnike kako bi odgovorili na mnoga pitanja u domeni ekonomike i

donoenju odluka. Primjer: Treba li vlada poveati poreze da bi smanjila proraunski deficit? (Stopa poreza

na dodatnu vrijednost). Treba li se Hrvatska zatititi od inozemne konkurencije poljoprivrednih proizvoda?

Treba li se poveati minimalna plaa?

Vlade drava trebaju stalno donaati bitne odluke koje ukljuuju ekonomiku. Zato se i u emu ekonomisti

ne slau?



15

Na javnim medijima esto je vidljivo neslaganje ekonomista o odreenim ekonomskim problemima. No, u

stvarnosti to neslaganje je manje no to se popularno predstavlja. Postoji iroko slaganje u mnogim

pitanjima pozitivne ekonomike. Ekonomisti se slau u mnogim stvarima mikroekonomike, kao npr. o

minimalnim plaama odnosno nadnicama, o porezima i pristojbama. No, nasuprot tome, mnoga podruja

makroekonomike ostaju kontroverzna, posebice uloga novca i uzroci nezaposlenosti u drutvu danas.

Mnogi ekonomisti beznadno trae rjeenje ovim zagonetkama.11

Najvee neslaganje meu ekonomistima lei u normativnom podruju (ekonomike). Ekonomisti se

razlikuju u stavovima, isto kao i ostali ljudi, npr. u pitanju veliine i trokova vlade (i njezinog aparata),

snage odnosno utjecaja sindikata, relativnoj vanosti inflacije i nezaposlenosti i pravedne distribucije

dohotka ili o zakonu o denacionalizaciji (povratu imovine). Oni su podijeljeni (kao i njihovi roditelji ili

roaci) u mnogim politikim i etikim stvarima dananjice.

13. Ekonomski proces i ciljevi

Ekonomski proces ima tri kategorije:

(1) Kako ostvariti vie proizvoda od date, ukupne koliine ulaganja?

(2) Kako poluiti istu koliinu ukupne proizvodnje s manje ulaganja?

(3) Kako dobiti vie proizvoda poveavajui proizvodnju vie od ulaganja?

Tri sredinja problema ekonomske organizacije su:

1) Koja dobra i usluge proizvoditi? (Penicu, kukuruz, stoku, cvijee)

2) Kako proizvoditi dobra i usluge? (Na velikim ili malim gospodarstvima, poljoprivrednim tvrtkama

ili zadrugama? Kojom tehnologijom?)

3) Za koga proizvoditi? Tko e ostvariti dohodak? Proizvoai u poljoprivredi ili oni u preraivako-

prehrambenom kompleksu. (Kao primjer premija za mlijeko i tko od nje ima vie koristi mljekare

ili poljoprivrednici proizvoai mlijeka.

Koliko moe pasti dohodak poljoprivrednog gospodarstva prije negoli drava intervenira ekonomskim

mjerama, odnosno mjerama agrarne politike?

Kako odgovoriti na ta pitanja i slina pitanja zavisi prvenstveno od naih ocjena, izraenih kao ciljevi.

Mogu se istai slijedei ekonomski ciljevi kao i nain njihovog mjerenja i izraavanja:

Gospodarski napredak i rast - mjeri se poveanjem ukupne koliine dobara i usluga raspoloivih per capita.

Ekonomska stabilnost - mjeri se cijenama, proizvodnjom, dohotkom, potronjom, tednjom i investicijama.

Ekonomska pravednost - odnosi se na pitanje za koga?

Ekonomska sigurnost - nije nikada potpuna, poljoprivrednici ele podrku u cijenama i dohotku.

Ekonomska sloboda - zaposlenje ili poslovne odluke po vlastitom izboru. Ekonomski problem se javljaju kada postoji izbor izmeu alternativa. Drava se susree s problemom kako

rasporediti dravni proraun izmeu kolstva, obrane, izgradnje stanova i javne slube.

Ciljevi drutva su jednako sloeni.

Zajedniki su za sve zemlje, bilo trne ili centralno planske ili one mjeane izmeu ovih dviju.



16

1. dravna sigurnost

2. pravedna raspodjela dohotka i bogatstva

3. stabilne cijene proizvoda

4. gospodarski rast

5. zatita okolia (ekologija)

6. visoka razina kolovanja

7. stanove za sve ljude

8. zdravo puanstvo

9. pojedinane, osobne slobode i nadzor vlastitog okruenja, itd.

Neki od tih ciljeva su konfliktni, tj. u suprotnosti su, i politiari e se esto zatei da trguju jednim u odnosu

na drugi cilj. Npr. teko je suzbiti inflaciju tj. postii stabilnost cijena, a imati nesmetanu proizvodnju bez

dodatnih trokova zatite. (Proizvodnja tzv. zdrave hrane kao primjer).

Ekonomika je istraivanje (studij) o tome kako pojedinac i drutvo izabiru oskudne resurse izmeu

alternativnih upotreba u ostvarenju datih ciljeva.12



17

LITERATURA:

1. Paul A.Samuelson i Wiliam Nordhaus: Ekonomika, 14.izdanje, MATE, Zagreb, 1992. odnosno T.

imbrek: Agrarna ekonomika I. dio; izabrana predavanja

2. Gail L.Cramer i Clarence W.Jensen: Agricultural Economics and Agrobusiness, sixth ed. 1994.

Pitanja:

1. Definirati znanstveno podruje Poljoprivredne ekonomike.

2. Definicija ekonomije/ekonomike i agronomije.

3. Povezanost poljoprivredne ekonomike s ekonomijom, agronomijom i ostalim znanostima.

4. Metode i izvori podataka u Poljoprivrednoj ekonomici i njihova vanost.

5. Postupak u znanstvenom istraivanju.

6. Stupice u ekonomskom rezoniranju.

7. Pozitivna i normativna ekonomika.

8. Ekonomika i drava

9. Ekonomski procesi i ciljevi.


18

PRILOG

PROGRAM IZ PREDMETA EKONOMIKA POLJOPRIVREDE

Nastavne (metodske) jedinice

I.dio TEORETSKI PRISTUP

(1) Uvod u predmet, definicija i metode

Razvitak poljoprivredne ekonomike i agroekonomske misli u Svijetu i u nas. Mjesto poljoprivredne

ekonomike u sustavu agronomije, ekonomskih i drugih znanosti. Definicija poljoprivredne ekonomike,

metode i izvori podataka. Statistike i ekonomske metode analize. Vremenske serije. Uvod u naprednije

statistike tehnike. Metoda uzorka i oblikovanje ankete.

(2) Sredinji ekonomski problemi poljoprivrede

Osnovni problemi ekonomske organizacije. Inputi i outputi u poljoprivredi. Proizvodni imbenici u

poljoprivredi (prirodni resursi - zemljite, rad, kapital i upravljanje). Alternativni gospodarski sustavi.

Tehnoloke mogunosti. Granica proizvodnih mogunosti i oportunitetni trokovi. Zakon opadajuih

prihoda. Mjerenje gospodarskog rasta.

(3) Trite i trni mehanizam

Sastojci ponude i potranje. Pojam elastinosti. imbenici koji utjeu na ponudu i potranju (primjeri iz

poljoprivrede). Ekonomska uloga drave. Osnovni ciljevi i mjere ekonomske politike. Brutto domai

proizvod i nacionalni dohodak. Tendencije u poljoprivrednoj trgovini. Kooperacija i specijalizacija u

poljoprivredi.

(4) Poljoprivreda u gospodarskom razvitku

Teorije gospodarskog razvitka i poljoprivreda. Znaenje i posebnosti poljoprivrede u nacionalnom

gospodarstvu. Funkcije poljoprivrede. Znaajke poljoprivrednih grana. Regionalni aspekt razvoja

poljoprivrede. Poljoprivreda i ruralni razvitak. Aktualna pitanja pretvorbe poljoprivrede.


19

II. dio POLJOPRIVREDNI RESURSI, PROIZVODNJA I AGRARNA POLITIKA

(5) Poljoprivredno puanstvo i radna snaga

Osnove demografije i demografske teorije. Poljoprivredno puanstvo, tendencije i stope rasta. Utjecaj na

ekonomski proces i proizvodne mogunosti. Ekonomski sustav puanstva. Promjene u poljoprivrednom

puanstvu Hrvatske. Pojmovi agrarne prenapuenosti, proces deagrarizacije, senilizacije i feminizacije u

poljoprivredi.

(6) Zemljite i njegova ekonomska obiljeja u poljoprivredi

Znaajke zemljita i zemljine politike. Struktura upotrebe zemljita u poljoprivredi Hrvatske. Krivulja

jednakog proizvoda. Budui proizvodni ciljevi i zahtjevi zemljinih (prirodnih) resursa.

(7) Kapitalni proizvodni resursi u poljoprivredi

Stanje i promjene kapitalnih resursa u poljoprivredi Hrvatske. Uvod u proizvodnu funkciju i trokove u

poljoprivredi. Uinci tehnolokog napretka na ekonomiku proizvodnje.

(8) Gospodarski sustav i poljoprivreda.

Ekonomski aspekt poljoprivredne proizvodnje. Osnove zakonitosti u razvitku poljoprivrede. Dugorone

tendencije razvitka poljoprivredne proizvodnje u Hrvatskoj. Agrarna struktura, obiteljska gospodarstva i

njihova drutveno-proizvodna i ekonomska obiljeja. Institucije u poljoprivredi. osnovi ekonomike

poljoprivrednih grana.

(9) Agrarna politika

Definicija i sadraj agrarne politike. Analiza i kritiki osvrt na agrarnu politiku Hrvatske. Proces donoenja

odluka u agrarnoj politici. Cjenovna i proizvodna poticajna politika u poljoprivredi. Kreditna, investicijska i

porezna politika u poljoprivredi. Izvozno-uvozna politika. Strukturna politika. Tehnike mjere agrarne

politike.


20

III. dio MEUNARODNI ASPEKTI POLJOPRIVREDE

(10) Poljoprivreda i agrarna politika drugih zemalja i ekonomskih grupacija.

Primjeri poljoprivrede i agrarnih politika razvijenih zemalja. Ekonomske grupacije. Poljoprivrede zemalja

srednje i istone Europe (bivih centralno-planskih zemalja) i pitanja tranzicije. Suvremene tendencije u

poljoprivredi.

IV. dio POLJOPRIVREDNO ZADRUGARSTVO

(11) Razvitak i aktualna pitanja zadruga i zadrugarstva u svijetu i u Hrvatskoj.

Definicija i funkcija zadruga i zadrugarstva. Razvitak zadrugarstva u Svijetu i Hrvatskoj. Oblici zadruga.

Zadruna naela i njihova evolucija. Zadruno zakonodavstvo. Aktualni problemi zadrugarstva u

Hrvatskoj. Zadrugarstvo drugih zemalja.


21

LITERATURA ZA ISPIT

Obvezna literatura:

1. Paul A. Samuelson i William Nordhaus (1992): Ekonomija 14.izdanje, MATEd.o.o., Zagreb,

(odabrana poglavlja) i to: I. dio 1., 2., 3. i 4. poglavlje, III.dio 16. poglavlje, IV. dio 22. poglavlje i

V. dio 23. i 24. poglavlje i VI. dio 32 poglavlje i Pojmovnik, str. 729.

2. Tito imbrek: Agrarna ekonomika interna skripta izabrana predavanja I. dio, (ak. god.

2003/2004.) Zavod za ekonomiku poljoprivrede i agrarnu sociologiju. Agronomski fakultet

Sveuilita u Zagrebu.

3. Tito imbrek: (ak. god. 2001/2002.) Strategija razvitka poljoprivrede i ribarstva u 21. stoljeu.

Saetak Strategije Vlade Republike Hrvatske Hrvatska u 21. stoljeu Prehrana - interna skripta,

Zavod za ekonomiku poljoprivrede i agrarnu sociologiju. Agronomski fakultet Sveuilita u

Zagrebu.

4. Michael Tracy (2000): Hrana i poljoprivreda u trnom gospodarstvu, uvod u teoriju, praksu i

politiku. Prijevod, preveo T. imbrek. MATE d.o.o., Zagreb

5. Skupina autora (2001): Stanje poljoprivrede i ocjene moguih promjena. Objanjenja na Prijedlog

zakona o poljoprivredi. Urednik Tito imbrek. Interna skripta. Zavod za ekonomiku poljoprivrede i

agrarnu sociologiju, Agronomski fakultet Sveuilita u Zagrebu.

Preporuena literatura:

1. imbrek, T., Frani, Ramona (2002): Pretpostavka za pridruivanje Hrvatske Europskoj uniji u

podruju poljoprivrede, Institut za financije, Zagreb, Zavod za ekonomiku poljoprivrede i agrarnu

sociologiju, Agronomski fakultet Sveuilita u Zagrebu

2. imbrek, T., Frani, Ramona, Juraak, J. (2001): Strateki prioriteti hrvatske poljoprivrede

ogranienja i mogunosti. asopis Agroeconomia Croatica Vol. 1, No. 1 (str. 1-14), Zagreb

3. Tracy, M. : Drava i poljoprivreda u Zapadnoj Europi 1980-1988., prijevod (1995), suprevoditelj i

struni urednik T. imbrek. MATE, Zagreb, Naslov izvornika: Michael Tracy Government and

Agriculture in Western Europe, 1880-1988, third edition

4. Galbraith, John Kenneth (1995):Ekonomija u perspektivi, kritika povijest MATE, Zagreb

5. imbrek:, T. (ak. god. 1997/1998.): Ureenje, obnova i razvitak ruralnog podruja Republike

Hrvatske interne skripte, Zavod za ekonomiku poljoprivrede i agrarnu sociologiju. Agronomski

fakultet Sveuilita u Zagrebu.

6. imbrek , T. (ak. god. 1998/1999.): Neke pretpostavke okrupnjavanja zemljita i kapitalnih resursa

obiteljskih poljoprivrednih gospodarstava u Hrvatskoj (izabrana predavanja iz agrarne ekonomike)

interne skripte, Zavod za ekonomiku i agrarnu sociologiju, Agronomski fakultet Sveuilita u

Zagrebu.

7. Godinje izvjee o stanju poljoprivrede (Zeleno izvjee) - izabrana poglavlja (2003): Ministarstvo

poljoprivrede i umarstva, Zagreb


22

8. Mataga, . (1995): Seljak i zadruga, Prosvjeta Bjelovar, izabrana poglavlja

9. Literatura iz programa seminara (knjige, studije, lanci).


23

Drugi dio TEMELJNI PROBLEMI EKONOMSKE ORGANIZACIJE


24


25

TEMELJNI PROBLEMI EKONOMSKE ORGANIZACIJE

Svaki proizvedeni top, svaki porinuti ratni brod, svaka ispaljena raketa, u krajnjem smislu, ukradena je od

onih koji gladuju i nemaju to za jesti.

Dwight D.Eisenhower

Tri su sredinja problema ekonomske organizacije svakog drutva:

A. PROBLEMI EKONOMSKE ORGANIZACIJE

1. Koja e se dobra proizvoditi?

2. Kako e se proizvoditi?

3. Za koga e se proizvoditi?

ad 1- Koja dobra proizvoditi i u kojim koliinama?

Koliko kojih dobara i usluga od mnogih moguih i kada?

Visokokvalitetne koulje ili one jeftinije, teletine ili svinjetine, je li mnogo potronih dobara (automobila,

hrane ili koncentrata) ili puno investicijskih dobara (tvornica ili koncertnih dvorana), ime bi se osigurala

vea potronja u budunosti.

ad 2- Kako proizvesti?

Tko e proizvesti, s kojim resursima i tehnologijom? Tko e se baviti poljoprivredom, a tko poduavati?

Elektrinu energiju osigurati iz nafte, iz ugljena ili iz atoma, sunca ili vjetra? Runa izradba ili masovna

proizvodnja? Velike privatne korporacije ili dravne kompanije? Je li iz svih tih izvora i koliko kojih (koje

koliine)?

ad 3 - Za koga proizvesti?

Tko e uivati korist nacionalnih dobra i usluga? Ili, stavivi sve to zajedno, kako podijeliti nacionalni

proizvod izmeu razliitih pojedinaca i obitelji? Imati drutvo s malo bogatih, a mnogo siromanih? Ili da

svi dijele nacionalni proizvod jednako?


26

Osnovni pojmovi

Proizvodnja

Proizvodni initelji i njihova meuzavisnost. Proizvodna funkcija.

Suvremena ekonomska teorija je usvojila podjelu na tri etiri initelja proizvodnje i to: zemlju, rad i

kapital, i upravljanje (managament). Sukladno tome i raspodjela itavoga domaeg proizvoda obavlja se na

te initelje - tj. na zemljite - u obliku rente, na rad - u obliku nadnice i na kapital - u obliku kamata i na

upravljanje u obliku profita. Osnovno je pitanje kako odrediti razmjerni udio u ddomaem proizvodu

svakoga od ovih initelja.

Proizvoa ili poduzetnik odluiti e se za onaj proizvodni initelj koji je jeftiniji. Zato potranja za svakim

proizvodnim initeljem ne zavisi samo od cijene tog initelja ve i od ostalih proizvodnih initelja.

Na svakom stupnju tehnikoga razvitka, razliitim skladom proizvodnih initelja (inputa) mogu se ostvariti

i razliiti obujam proizvodnje (output).

Odnos izmeu koliine raspoloivih initelja proizvodnje (inputa) i koliine proizvoda (outputa) naziva se

proizvodna funkcija.

Jedan isti obujam proizvodnje moe se ostvariti razliitim skladom proizvodnih initelja (input mix).

Y=f(X1, X2,...,Xn).

Svako poduzee ili tvrtka ima svoju proizvodnu funkciju. Svatko od njih nastoji nai najbolju, s najniim

trokovima odnosno najveim profitom. Kao prosjek svih tvrtki dobije se nacionalna ili agregatna

proizvodna funkcija.

Proizvodna funkcija je tehniki odnos izmeu proizvodnih initelja i proizvodnje Y=f(X1,X2,...,Xn), gdje je

Y koliina proizvodnje, a X1...,Xn koliina n razliitih proizvodnih imbenika, svi izraeni stopom u jedinici

vremena.

Za ekonomiste svi proizvodni initelji imaju oportunitetne trokove koji ine iznos koji se moe zaraditi

alternativnom djelatnou, (ili koliine koje je nuno zadrati u njihovoj sadanjoj djelatnosti).

Inputi i Outputi

Uloeno i proizvedeno (Ulaz i Izlaz)

Proizvodni initelji ili inputi su proizvodi i usluge koji se rabe u proizvodnome procesu. Inputi se

kombiniraju za proizvodnju outputa, dok se outputi sastoje od razliitih korisnih dobara i usluga, koji se ili

troe ili rabe za daljnju proizvodnju.

Klasini inputi su proizvodni initelji i dijele se u tri iroka podruja: prirodni resursi, rad i kapital.

Prirodni resursi predstavljaju dar prirode naem proizvodnom procesu. Sastoje se (1) od zemljita, koje se

rabi za poljoprivrednu proizvodnju ili kao locus standi za graevine, tvornice, stambene objekte i za ceste;


27

(2) od izvora energije, (energetski resursi) za pogon automobila, traktora i sl., za grijanje domova, suenje

poljoprivrednih proizvoda; (3) od izvora koji nisu energija, (neenergetski resursi) kao npr. rude (bakar,

natrij, pijesak). Takoer je dio nacionalnih resursa na fiziki okoli, kao npr. zrak (kojeg udiemo) i voda

(koju pijemo).

Rad se sastoji od ljudskog vremena utroenog u proizvodnji, tj. radinosti npr. u obradi zemljita u

poljoprivrednoj proizvodnji, poduavanju u kolama i drugo.

Kapital (kapitalni resursi) ine trajna dobra gospodarstva, proizvedena sa svrhom da proizvedu jo vie

dobara. Kapital je oboje i input i output.

Kapitalna dobra ukljuuju bezbrojne strojeve, ceste, elektronina raunala, kamione, eliane i zgrade, u

poljoprivredi - poljoprivredne strojeve, gospodarske zgrade, viegodinje nasade, rasplodnu i radnu stoku,

ali i zalihe min. gnojiva, stone hrane i neprodatih proizvoda.

Ako rezimiramo, tri ekonomska problema o kojima drutvo treba odluivati su:

(1) Koje outpute proizvesti i koliko (u kojim koliinama)?

(2) Kako proizvesti, tj. kojom tehnikom kombinirati inpute za proizvodnje eljenog outputa?

(3) Za koga proizvesti outpute i kome ih rasporediti?

Proizvodni initelji na primjeru razvijenih zapadnih zemalja13

Dok marksistiki pristup prepoznaje samo jedan temeljni proizvodni initelj rad, neklasina ekonomska

analiza uobiajeno razlikuje etiri initelja: zemlju, rad, kapital i upravljanje Ovi e se initelji razloiti

podrobnije.

Zemljite

Poljoprivredna proizvodnja je oznaena svojom ovisnou o zemljitu (osim za neko visoko intenzivne

proizvodnje, posebice za proizvodnju jaja i peradi, koje ovise samo o kupljenoj stonoj hrani).

Za poljoprivredni sektor zapadne Europe u cijelosti je koliina zemlje vie ili manje stalna. Poveanje

zemljinih povrina je malo ili ga uope nema - samo je u Nizozemskoj u novije doba ostvareno poveanje

zemljinih povrina otimanjem od mora. S druge strane je nazoan postupni gubitak zemljita izgradnjom

kua, putova itd. ak i u Sjevernoj Americi vie ne postoji mnogo zemlje koja se moe ukljuiti u obradu:

neto je zemlje izgubljeno erozijom.

Isto tako, za pojedinana poljoprivredna gospodarstva, i u najmanju ruku kratkorono, koliina zemlje je

nepromjenjiva. Kako jedni poljoprivrednici odustaju od poljoprivrede ili se umirovljuju, tako drugi kupuju

ili zakupljuju njihovu zemlju, no takve prigode se ne javljaju esto: u cijelosti poduzetni poljoprivrednici u

zapadnoeuropskim uvjetima osjeaju da su sputani nestaicom zemlje.

Kakvoa zemljita moe se, tijekom vremena naravno, poboljati dobrim gospodarenjem ili pogorati

nemarom. Odluke o tome kao to je npr. drenaa (ili odvodnja), kalcifikacija i u neku ruku gnojidba, isto su

tako bitne kao i odluke o investiranju, to e se razmatrati u iduem odjeljku u svezi s kapitalom.

13 Prema: Tracy, M. (1996.).


28

Vrijednost zemljita i rente

Na vrijednost poljoprivrednog zemljita utjee kakvoa tla i klima odreenog podruja, to odreuje

njegovu proizvodnost. Udaljenost od potroakih sredita tradicijski se uzimao kao glavni imbenik

vrijednosti zemlje (Von Thunenova teorija) i jo uvijek igra vanu ulogu, unato tome to su suvremeni

naini prijevoza ukljuivi kamione-hladnjae i autoceste smanjili, a drugi sastojci trokova poveali

svoju vanost.

Pojam granine poljoprivredne proizvodnje

Granina poljoprivredna povrina je ona povrina koja se kod datih odnosa cijene poljoprivrednih

proizvoda i proizvodnog troka, jo isplati pojedinom poljoprivredniku obraivati.

Taj pojam, premda jasno odreen, u stvari je katkada neprecizan kada se promatra razliitost

poljoprivredne proizvodnje, na viim brdovitim zemljitima, npr., proizvodnja moe biti neprofitabilna ali

je korisna za ispau stoke. To, meutim, igra ulogu u teoriji ekonomske rente: to se odnosi na sva

plaanja za proizvodne initelje koji potiu da se oni nuno zadre u sadanjoj upotrebi. Ako je, kod

odreene razine cijena i trokova neko poljoprivredno zemljite granino, slijedi da zemljite na boljim

poloajima i/ili kvalitetnije mora ostvarivati vie od onog zemljita za koje je nuno da se jo obrauje.

Izraz ekonomska renta za opis ovog pojma (izvedeno iz Ricardove cijene zemlje) nije sretno izabran,

budui da stvara zabunu s novanom rentom koju zemljozakupci plaaju zemljovlasnicima (koja se moe

odraavati, ali nije jednaka pojmu ekonomske rente). To vie, pojam se moe primijeniti za ostale

proizvodne initelje osim zemljita. Moe se suprostaviti transfernim zaradama tj. to bi dotini initelj

mogao ostvariti u najprofitabilnijoj alternativnoj uporabi - sve ono to prelazi taj iznos bila bi ekonomska

renta.

Trite zemljom je u osnovi slobodno u smislu da drava ne postavlja ogranienja na pravo graana da

kupuju ili prodaju zemlju ili da utjee na cijenu (s izuzetkom u nekim sluajevima naroito u Francuskoj

gdje javno tijelo moe imati pravo prvootkupa sa svrhom poboljavanja poljoprivredne strukture).

Meutim, kako je broj transakcija ogranien, cijene se kod pojedinanih prodaja mogu jako razlikovati

zavisno o posebnim okolnostima. Cijene poljoprivrednog zemljita u EZ odraavaju velike razlike u

kakvoi i poloaju no isto i zbog pritiska potranje u nepoljoprivredne svrhe. Tako su cijene najvee u

napuenim podrujima sjeverozapadne Europe: npr. oko 15.000 EUR po hektaru obradive zemlje u

Njemakoj i Nizozemskoj, dok je prosjek za obradivo zemljite u Francuskoj samo oko 3.200 EUR.

Rente takoer znatno variraju (katkada ih dre niskima pomou nadziranja rente vidi idui odjeljak): u

prosjeku su 200 EUR/ha za obradivu zemlju u Njemakoj i Nizozemskoj, no samo oko 90 EUR/ha u

Walesu i kotskoj. Te rente odgovaraju openito odnosu od 1 do 3% od cijene zemlje: to je sada niski

povrat kapitala, no zemljovlasnici se nadaju poveanju vrijednosti zemlje u iduem razdoblju.

Tijekom vremena, cijene zemlje i u odreenom opsegu i rente odraavaju opi prosperitet poljoprivrednog

sektora. Tekoe poljoprivrede, koje su se zbile do ranih 1980-ih godina, su openito imale odraza na pad

cijena: tako je u Belgiji cijena obradive zemlje dostigla vrhunac 1979.godine, no u 1991.godini je pala za

10% ispod te razine (tj. u tekuim cijenama: to predstavlja znatan pad u stvarnom izrazu, kad se u obzir

uzme opi porast cijena).


29

Zemljovasnitvo i zemljozakup

Uzorak zemljovlasnitva je razliit po zemljama i znatno se mijenja tijekom vremena. U EZ kao cjelini u

godini 1987. vlasnici su drali do dvije treine poljoprivrednog zemljita.14 Zakup zemljita je vaan u

Belgiji (68% zemljita) i u Francuskoj (53%). Mnoga gospodarstva imaju neto zakupljene zemlje, uz

vlastitu zemlju, i takvo se mijeano vlasnitvo izgleda poveava kako je zakup ekstra zemljita esto

nain za poveanje ukupne zemljine povrine gospodarstva. Poljoprivredna proizvodnja u napolici

(arendi), kada korisnik zemlje daje vlasniku dio proizvodnje, preivio je samo u junim europskim

zemljama.15

Zakup ili vlasnitvo

Dri se da zakup zemljita, u naelu, ima nekoliko prednosti pred vlasnitvom. Zakupnik ne treba imati ili

pronalaziti novac za kupovinu zemlje i zgrada: on moe usredotoiti svoje raspoloive novane fondove za

opremu i tekue inpute. Zakupnitvo olakava ulazak u poljoprivredu mladih ljudi koji su kvalificirani ali

nemaju dovoljno kapitala (u sluaju da postoji vlasnitvo nad gospodarstvom, veina prijelaza se dogaa

nasljeivanjem unutar obitelji). Katkada se dri da nunost plaanja redovite rente osigurava uinkovitiju

poljoprivredu, premda se ta tvrdnja osporava.

S druge strane, vlasnitvo nad zemljom daje sigurnost: dostup zalonom kreditu je laki kada se zemlja nudi

kao jamstvo. Veina poljoprivrednika u stvari vie voli imati bar svoje gospodarske zgrade i vei dio

svoje zemlje, usprkos novanom teretu to to povlai za sobom.

Stav prema zemljovlasnitvu znatno razliit, uglavnom kao posljedica povijesnih i drutvenih imbenika.

Tako postoji izraena suprotnost izmeu Irske, gdje je zakup zemlje postao jako nepopularan u prethodnim

stoljeima tlaenja nenazonih vlasnika - engleskih landlordova, a to je sada nestalo; i Engleska sama, gdje

je naslijeena aristokracija openito preuzela odgovorni odnos prema upravljanju svojim imanjima.

Poetkom 20.stoljea zakup je sudjelovao s oko 90% u ukupnom zemljitu u Engleskoj, no teki porezi na

nasljedstvo landlordova dovode do sloma veine velikih engleskih imanja, a zemlja se prodaje esto

lokalnim zakupcima, dok ustanove kao to su to osiguravajua drutva i mirovinske zaklade postaju novi

zemljovlasnici. S namjerom da zatiti zemljovlasnike, zakonodavstvo je utjecalo na to da se zanimanje

zemljovlasnika da daju zemlju u zakup smanji, tako da je godine 1985. samo nekih 39% zemljita jo bilo u

zakupu.

Ureenje zakupa

Premda u odreivanju zakupa djelomice utjee obiajni nain ureivanja odnosa, sve su zemlje zapadne

Europe uvele zakonodavstvo koje, u razliitom stupnju, ureuje odnose izmeu zemljozakupnika i

zemljovlasnika. U nekim sluajevima regulacija je vrlo mala: tako se u Njemakoj uvjeti glede duine

zakupa i visine rente preputaju slobodnoj nagodbi izmeu zemljozakupca i zemljovlasnika. U drugim

sluajevima su uvjeti propisani zakonom. Teko je postii pravu ravnoteu izmeu interesa zemljozakupaca

i zemljovlasnika. Jaka zatita zakupaca moe utjecati na zemljovlasnike da ne ele svoju zemlju dati u

zakup ili da je sami obrauju ili trae druge naine kao to se dogodilo i u britanskom primjeru.

14 Zemljite obiteljskih gospodarstava (formalno), znai bez dravnog zemljita; p.p. 15 U novije doba nazona je tendencija smanjenja zakupa zemljita (npr. u Nizozemskoj).


30

U sluaju Belgije moe se navesti da je to primjer drave za koju je zakup zemlje ostao vaan. Uzevi u

obzir dopune zakona iz godine 1988. glavne odredbe su kako slijedi:

Zakup se ugovara za najmanje devet godina; ukoliko vremenski nije odreen od ugovornih stranka, nakon

svakog devetogodinjeg razdoblja zapoinje daljnji rok zakupa od devet godina.

Tijekom devetogodinjeg razdoblja, zemljovlasnik moe svoju zemlju uzeti natrag samo ukoliko je

klasificirana kao graevinska (s najmanje tri mjeseca prethodne najave i dovoljno vremena za obavljanje

berbe/etve). Na kraju svakog razdoblja zemljovlasnik moe uzeti zemlju natrag za vlastitu upotrebu (ili za

svoju branu druicu/druga ili nasljednike) ili za odreene druge svrhe ureene zakonom (uz najmanju

prethodnu najavu od dvije godine).

Zakup se moe isto zakljuiti na 27 godina, ili dok zakupac ne navri 65 godina ivota s najmanje na 27

godina (bail de carriere). Ovo posljednje je vana novost zakona iz godine 1988.: ova odredba daje

sigurnost zakupcu, a zemljovlasnik je siguran da e dobiti zemlju na kraju razdoblja.

Ili zemljovlasnik ili zemljozakupnik mogu traiti da rentu uskladi slubeno tijelo, odreujui najviu razinu

uzimajui katastarske vrijednosti pomnoene s odreenim koeficijentom ustanovljenim za svaku

regiju svake tri godine. Za dugoroni zakup mogu se odrediti vee rente.

Zakupniku zemlje je openito dozvoljeno da uini ulaganja u poboljice na zakupljenom zemljitu po

vlastitoj elji; u odreivanju duine trajanja zakupa zemljozakupnik ima pravo na nadoknadu dodatne

vrijednosti takvih poboljica pod odreenim uvjetima.

Ukoliko vlasnik prodaje zemlju, zakupnik ima pravo prvo-otkupa (moe kupiti zemlju po trnoj cijeni).

Ukoliko zemljozakupnik umre, njegovi nasljednici mogu nastaviti sa zakupom.

Posebice u Ujedinjenom Kraljevstvu (UK), ali takoer u odreenom opsegu i u drugim zemljama, mogu se

nai drugi naini umjesto zemljozakupnitva. Tako u okviru sudionitva ili ugovora o napolici, vlasnik

moe dati zemlju u uporabu drugom, mogue na godinji zakup, no u mogunosti je da zemlju uzme natrag

kada eli; tako sudionik u poljoprivredi ima pogodnost da zapone proizvoditi i da proiri proizvodnju bez

da ima puno novaca. Meutim, kako poljoprivrednik nema dugoronu sigurnost, takvi ugovori su

prikladniji za pojedino poduzee negoli za cijela poljoprivredna gospodarstva.

Poljoprivredne kompanije se mogu utemeljiti, ak u okviru obitelji, kao nain za olakavanje nasljeivanja i

za izbjegavanje obveza poreza na nasljedstvo (kompanija ne moe umrijeti...). Kao to je ve bilo

razmatrano, mnoga od veih britanskih poljoprivrednih gospodarstava i mnoga gospodarstva u Sjevernoj

Americi, su utemeljena kao kompanije a da nisu temeljno promijenile ni nain proizvodnje niti bitno svoj

obiteljski znaaj.

Razliiti su se oblici skupne poljoprivrede razvili u vie zemalja kako bi udovoljili razliite potrebe.

Najznaajniji je Groupement agricole d,exploitation en commun (GAEC) u Francuskoj. Ta omoguuju da

dva poljoprivrednika ili vie (zakonski maksimum je deset) udrue svoja proizvodna sredstva, ukljuivi

svoju zemlju i svoj rad. Neke GAEC proizala su iz vie gospodarstava koja su prije bila odvojena. U

mnogima su ukljueni lanovi iste obitelji, a mnoga se sastoje samo od oca i sina: no kad otac ide u

mirovinu ili umre, preostali lan obitelji ili netko drugi koji nije srodnik moe ui u zadrugu. Veina je

poduzea stoarskih, a glavna je prednost mogunost za sudionike da budu slobodni dok se drugi brinu o

stoci. Na kraju 1991.godine bilo je 48.000 GAEC lanova: s prosjenom veliinom od 73 ha (dosta iznad

prosjeka za Francusku) i s ukupno 3,5 milijuna ha odnosno 11% ukupne francuske poljoprivredne povrine.


31

Drugi oblik u Francuskoj je Groupement foncier agricole (GFA), u kojem nepoljoprivredni partneri mogu

osigurati zemlju i udio u profitu (to pomae da se zemlja ne usitnjava podjelom na nasljednike); i

Entreprise agricole a responsabilite limitee (EARL), kada partneri nepoljoprivrednici ne osiguravaju

zemljite ve kapital za rad.

U junoj Italiji ima sluajeva integriranog zajednikog upravljanja (gestioni associate ili GEA) kada mali

poljoprivrednici skupe zemlju zajedno u jedinice koje imaju ekonomskog opravdanja kako bi poboljali

proizvodnju na zajednikoj osnovi: dohodak dijele prema veliini radnog doprinosa i zemljita. U

panjolskoj su neka skupna gospodarstva nastala po arondaciji (spajanjem rasprenih zemljinih estica)

kao nain koji dozvoljava nekim od vlasnika da napuste podruje i da se zaposle negdje drugdje,

organizirajui svoju zemlju u skupinu u zamjenu za udio u profitima: izgleda da je to prelazni st

Documents

Skripta agroekonomija