ƏLİYEV F.B.

İNVESTİSİYA LA YİHƏLƏRİNİN

TƏHLİLİ VƏ DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ

Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin 1 7.02.2003-cü il tarixli 143

saylı əmri ilə ali məktəblərdə dərs vəsaiti

kimi təsdiq edilmişdir.

BAKI-2003

MÜNDƏkİCAT

ÖNSÖZ ............................................................................................................. lü

GİRİŞ ............................................................................................................. 12

I FƏSİL

İNV1*:STİSİYA VƏ İNVESTİSİYA LAYİHƏSİ ANLAYIŞI

1. İNVESTİSİYA AN LAYlŞl ............................................................... 15

1.1. investisiyanın moqsədlori ...................................................... 15

1.2. İnvestisiya fəaliyyəti ............................................................... 17

1.2.1. İnvestisiya fəaliyyətinin subyektləri və

obyektləri ............................................................... 17

1.3. İnvestisiyanın növləri ............................................................ 19

1.3.1. İstehsala yönəlik investisiyalar ............................... 19

1.3.2. Maliyyə investisiyaları ............................................ 22

1.4. Sahibkarlıq layihəsi ................................................................ 23

II FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏI.ƏRİNİN MÜƏSSİSƏLƏR

BAXIMINDAN MAIİİYYƏ'Fİ

2. İNVESTİSİYA QOYULUŞU QƏRARININ

MÜƏSSİSƏNİN İDARƏ EDİLMƏSİNDƏ ROLU ..................... 26

2.1. İnvestisiya qoyuluşu qərarının əsas xarakteristika.sı ... 30

2.2. İnvestisiy>ı ehtiyacını ortaya çıxaran səbəblər .................... 33

2.3. İnvestisiya qrupları ........................ ...» .............................. 34

2.4. İnvestisiya portfeli .................................................................. 35

2.5. İnvestisiya bazarının xarakteristikası.................................. 37

2.6. İnvestisiya qoyulma prosesinə təsir edən amillər ............ 39

III FƏSİL

İNVIİSTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN HAZIIH.ANMA

MƏRHƏLƏLƏRİ

3. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN HAZIRLANMA

MƏRHƏLƏLƏRİ .............................................................................. 46

3.1. Layihə fikrinin meydana gəlməsi .......................................... 46

3.2. Ön tədqiqat ............................................................................. 47

3.3. Layihə etüdü ........................................................................... 47

3.4. Ümumi dəyərləndirmə və investisiya qərarının

alınması .................................................................................. 4S

3.5. Konkret layihə ........................................................................ 48

3.6. Layihənin həyata keçirilməsi ................................................ 4s

3.7. Sınaq jsleh.salı ........................................................................ 49

3.8. İsteh.sala keçid ....................................................................... 49

IV FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN İQ fİSADİ YÖNDƏN

TƏHLİlJ

4. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN İQ I'İSADİ YÖNDƏN

TƏHLİLİ ....................................................................................... 51

4.1. Bazarın tədqiqi ...................................................................... 51

4.2. Bazar tədqiqatının mahiyyəti ............................................... 52

4.3. Bazar tədqiqatmd^ məlumat mənbələri .............................. 52

4.3.1. İlkin mənb^rdən məlumatlar ........... ... ................. 52

4.3.2. İkinci mənbələrdən məlumatlar ............................. 53

4.4. .......................................................................................... Bazar

tədqiqatında toplanacaq məlumat növləri .................................. 53

4.4.1. Bazarın rəqabət qurulu.şu ...................................... 54

4.4.2. Mal və xidmətlərin .xüsusiyyətləri ......................... 55

4.4.3. İstehlakçı davranışları ............................................ 57

4.4.4. Qiymətlər ................................................................ 58

4.4.5. Təklif mənbələri ...................................................... 61

4.4.6. Bölgü kanalları ........................................................ 63

4.4.7. Ölkənin xüsusi .şərtləri və mövsümi

dəyLşmələrə bağlı məlumatlar ............................... 64

4.4.8. Dövlətin iqli.sadi sivasəli ......................................... 65

V FƏSİL

İNVIOTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ 'fƏLƏBİN

PROQNOZI.AŞDIRILMASI

5. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ 'FƏLƏBİN

PROQNOZLAŞDIRILMASI ............................................................ 68

5.1. Tələb proqnozunun mahiyyəti .............................................. 68

5.2. Tələbin proqnozla.şdırılma.sı üsulları ............................... 69

5.2.1. Mülahizələr üsulu .................................................... 69

5.2.1.1. MÜƏ.SSİSƏ rəhbərlərinin rriülahizələri

69

5.2.1.2. Satıcıların proqnozu............................... 70

5.2.1.3. Delfi üsulu ............................................... 71

5.2.2. Zaman silsiləsi üsulları ........................................... 72

5.2.2.1. Sadə qrafik üsul ...................................... 72

5.2.2.2. Yarı ortalama üsulu ............................... 73

5.2.2.3. Riyazi ortalamalar üsulu ....................... 74

5.2.2.4. Hərəkətli ortalama üsulu ....................... 75

VI FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ İS'FEHSAL GOCONÜN MÜƏYYƏN

EDİLMƏSİ

6. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL

GÜCÜNÜN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ ................................... 78

6.1. İsteh.sal gücü anlayışı ....................................................... 78

6.2. İstehsal gücünün növləri .................................................. 78

6.2.1. Nəzəri istch.sal gücü ............................................... 79

6.2.2. Praktiki istehsal gücü ............................................. 80

6.2.3. Gerçək istehsal aücü ....................................... 80 6.2.4. Texnoloüivanın və əməyin istehsal eücü .... . 81 6.2.5. Flanla.şdırılmış istehsal aücü ......................... . 82 6.2.6. Optimal istehsal gücü ..................................... .. 83 İstehsal tıücünə təsir edən amillər ............................... ,. 83 6.3.1. Tələb .................................................................

6.3.2. Texnologiya ...................................................... . 84 6.3.3. Maliyyə .............................................................

6.3.4. Xammal mənbələri və əmək ........................... . 83

6.3.

VII FƏSİL

İNVKSTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ QURULUŞ YERİNİN

MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ

7. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ QURULUŞ

YERİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ ............................... ....

7.1. Quruluş yeri .seçiminin raorhəlobri ........................

7.1. i. Olka .seçimi ..................................................

7.1.2. Bölgə .seçimi ...............................................

7.l.......................................................................... ’

'v Ərazi .seçimi ..........................................................

7.2. Qurulu.ş yeri .seçiminə təsir edən amillər ...............

• 7.2.1. Bazara yaxınlıtj ..............................................

7.2.2. Xammal mənbələrinə yaxınlıq ..................

7.2.3. Nəqliyyat .....................................................

7.2.4. Əmək resursları .........................................

7.2.5. Enerji mənbələri ........................................

7.2.6. Su mənbələri ............................. .................

7.2.7. Ərazi və inşaat xərcləri ..............................

7.2. ........................................................................ H

. İqlim şəraiti ..............................................................

7.2.9. Zərərli tullantıllar ......................................

7.2.10. Cəlbelmə tədbirləri ....................................

7.2.11. Yardımçı sənayeyə yaxınlıq ......................

7.2.12. Maliyyə və bank xidmətlərinə yaxınlıq

Quruluş yeri amillərinin dəyərləndirilməsi ............. ....

Quruluş yeri xərclərinin müqayisəsi ........................

7.3.

7.4.

VIII FƏSİL

İNVISTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN '1 EXNİKİ YÖNDƏN rƏHLİLİ

S. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN TEXNİKİ YÖNDƏN

TƏHLİLİ .......................................................................................

8.1. Texniki təhlilin mövzusu .......................................................

8.1.1.

8.1.2.

Xammal və onun ehtiyatlarının

proqnozla.şdırılması ..................................

İstehsal ediləcək malların xüsusiyyətləri

89

89

89

90

92

93

93

94

96

96

102 103

103

104

105

106

109

109

114

116

118 118

IIH 120

9.1.1. Odvol üsulu ..................................................

9.1.2. Sialislik ləhlillor ................................................ 199

12.5. -5.Fərziyyə üsulu

199

12.6. Müəssisələri birbaşa xarici investisiyalara _■

istiqamətləndirən amillər .................................................... 200

12.6.1. Birbaşa xarici investisiyalardadavram.ş

amilləri ................................................................ 201

12.6.2. Birbaıja xarici investisiyalarda iqtisadi

amillər .................................................................. 20.5

12.7. Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi................................... 205

12.8. Beynəlxalq investisiya hərəkətləri ..................................... 205

12.9. Birbaşa xarici investisiyaların investor ölkəyə olan

'' təsiri ..................................................................................... 206

12.9.1. Müsbət təsirlər .................................................. 206

12.9.2. Mənfi təsirlər ..................................................... 207

12.10. Birbaşa xarici investisiyaların investisiya qoyulan

öjkə üzərində təsiri ........................................................... 207

12.10.1. Müsbət təsiri ...................................................... 208

12.10.2. Mənfi təsiri ........................................................ 209

IX FƏSİL

İXRACAT ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ 1-5.

İXRACAT ƏMvƏLİYYATLARININ

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ .......................................................... 21.5

15.1. İxracatçı olmaq üçün qeydiyyat tələbləri və ixrac

fəaliyyətlərinin başlanğıcı ................................................ 215

13.2. Alqı-satqı müqaviləsinin bağlanması və ixrac

fəaliyyətinin ba.şlanğıcı .................................................... 215

13.3. Ticarət sənədləri .................................................... ... ... 215

13.3.1. Proforma faktura ............................................. 215

13.3.2. Ticari faktura .................................................... 215

13.3.3. Çəki siyahısı ..................................................... 217*

15.3.4. Qab (tara) siyahısı ............................................ 217

13.3.5. Spesifikasiya .sənədi ......................................... 217

13.4. Rəsmi sənədlər .................................................................... 218

13.4.1. Mənşə sertifikatı ............................................... 218

15.4.2. Karantin - veterinar /bitki .sağlamlıq

.sertifikatı ......................................................... 225

13.4.3. Radiasiya sənədi ................................................ 223

15.5. Yük nəqliyyat sənədləri ..................................................... 223

15.5.1. Konosameni ....................................................... 224

13.5.1.1. Konosament növləri ............... 227

13.5.1.2. Dənizyolu nəqliyyatınqa

cla.şıma müqaviblnri ................... 229

13.5.2. Havayolu nəqliyyal snnədi ............................... 230

13.5.3. Yük-vaqon sənədi ............................................. 231

13.5.4. CMR sənədi ...................................................... 231

13.5.5. Poçt nəqliyyat qəbzi ......................................... 231

13.6. Sığorta sənədləri ..... .......................................................... 232

13.7. Maliyyə sənədləri ............................................................... 233

13.7.1. Veksel ................................................................ 233

13.7.2. Barat ................................................................. 234

13.7.3. Girov sənədi ...................................................... 234

X FƏSİL

14. XARİCİ TİCARƏTDƏ HESABLAŞMA QAYDALARI

14.1. Akreditivlərlə hesablaşmalar ........................................... 236

14.2. Akreditivin icrası ............................................................... 241

14.3. Akreditiv növləri .............................................................. 243

14.4. Akreditiv şərtlərinin pozulmasına görə məsuliyyət 249

14.5. Akreditiv üzrə hesablaşmalarda sənədlər ....^ ................ 250

14.6. Akreditivin bağlanması ..................................................... 251

14.7. Akreditiv üzrə hesablaşmalardla uyğunsuzluq

halları ............................................................................... 251

14.8. İnka.sso hesablaşmalar ..................................................... 257

14.9. Açıq hesab yolu ilə hesablaşmalar ................................... 259

14.10. Nağd he.sabla.şmalar ........................................................ 260

14.11. Konsiqnasiya hesabla.şmalar ........................................... 260

İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT ........................................................ 262

ÖNSÖZ

Müstəqil Azərbaycanın iqtisadiyyatına keçmiş Sovet İttifaqı zamanında verilmiş qərarlar mənfi yöndə təsir göstərmişdir. Bunun əsas səbəbi o vaxtın investisiyaları ilə əlaqədar siyasi tərkibli qərarların verilməsi olmuşdur. Bir çox böyük müəssisələrin istehsal amillərindən uzaq bölgələrdə qurulması indiki zamanda onların dayanmasına və ya istehsal gücündən aşağı səviyyədə fəaliyyət göstərməsinə səbəb olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasında investisiyaların təşəkkül tapması bu sahənin dərindən öyrənilməsini zəruri edir. Bu isə öz növbəsində ölkəmiz üçün, ənənəvi ali iqtisadi təhsil üçün yeni olan fənnlərin tədrisini tələb edir.

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində artıq son bir neçə ildir ki, «İnvestisiya layihələrinin təhlili və dəyərləndirilməsi)) fənni tədris edilsə də bu sahədə dərs vəsaitinin olmaması tədris prosesini qüsurlu edirdi. Lakin, «Bank işi və pul tədavülü)) kafedrasının müəllimi H.B.Əliyev tərəfindən ilk dəfə azərbaycan dilində «İnvestisiya layihələrinin təhlili və dəyərləndirilməsi» adlı dərs vəsaitinin yazılması bu boşluğun doldurulması ü/rə fəaliyyətin artıq səmərə verdiyini göstərir.

Hesab edirəm ki, bu dərs vəsaiti investisiya və investisiya layihələrinin nəzəri və praktiki problemlərinin tələbələrə və geniş oxucu auditoriyasına çatdırılmasına

xidmət edir. Bu baxımdan investisiya layihələrinin ayrı-

10

ayn problemləri üzrə gələcəkdə mütləq yaranacaq

ixtisaslaşmış fənnlərin əsasını təşkil edən «İnvestisiya

layihələrinin təhlili və dəyərləndirilməsi)) dərs vəsaiti bu

sahəyə maraq göstərən oxucular üçün əhəmiyyətli töhfə

olacaqdır.

Azərbaycan Respublikası

Maliyyə Nazirliyi Analitik

İnformasiya Xidmətinin rəhbəri,

Respublikanın əməkdar

iqtisadçısı, professor B. A. Xankişiyev

11

GİRtŞ

Bazar iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatın idarəetmə sisteminin ciddi şəkildə yenidən qurulmasını tələb etmişdir ki, bu isə öz növbəsində onu əvvəllər üzləşmədiyi problemlərlə qarşı-qarşıya qoymuşdur.

Yeni şərtlərə uyğunlaşmaq istisnasız olaraq xalq təsərrüfatının bütün sahələri üçün ağrılı problem olmuşdur. Bunu istər istehsal, istərsə də xidmət strukturuna aid etmək olar.

Bazar iqtisadiyyatının əsas anlayışlarından biri də investisiyadır, İqtisadi ədəbiyyatlarda investisiya «istehsal xərcləri, istehsalat vasitələrinin cəmlənməsi və material ehtiyatlanmn artırılması» mənasını daşıyır.

İnvestisiyalar - istənilən milli iqtisadiyyatın ən vacib və məhdud olan ehtiyatlarıdır. İnvestisiya proqramlarının həyata keçirilməsi istehsalatın təkmilləşdirilməsinə, təklif edilən malların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, yeni iş yerlərinin açılmasına və nəhayət, əhalinin sosial rifahının yüksəlməsinə səbəb olur.

İnvestisiya layihələri ölkələrin iqtisadi cəhətdən inkişafında rol oynayan mühüm amildir. Digər tərəfdən, bütün ölkələr məhdud olan mənbələri səmərəli və bərabər şəkildə istifadə etmək məcburiyyəti qarşısındadırlar. Bunun nəticəsidir ki, bu mənbələrdən istifadə zamanı alternativlər arasından uyğun olan birisinin seçilməsi vacib məsələdir. İnvestisiya layihələrinin təhlili, alternativlər arasından ölkə iqtisadiyyatının maraqlarına uyğun olanının seçiliməsinə kömək edən vasitədir.

İqtisadiyyat nöqteyi-nəzərindən baxıldığı zaman bir layihəyə üstünlük verilməkdə əsas məqsəd məşğulluq, gəlir bölgüsü, istehlak, yığım və valyuta ehtiyatlarının artması istiqamətində nəticələr əldə etməkdir. Buna görə

12

də layihələrin dürüst bir şəkildə dəyərləndirilməsi üçün məqsədjər və məhdudiyyətləri nəzərə alan üsullardan istifadə edilməsi vacib məsələdir.

Ölkələrin makro səviyyədə başlıca olaraq iki hədəfi olduğu fərz edilir. Bunlardan birincisi, iqtisadi böyümə, digəri isə cəmiyyətdəki bərabərlikdir. İqtisadi böyümənin əsas məqsədi milli gəlirin artması, cəmiyyətdəki bərabəliyin əsas məqsədi isə bu gəlirin ədalətli şəkildə bölünməsini təmin etməkdir. Ənənəvi layihə dəyərləndirmə üsullarında bərabərliyin yalnız maliyyə siyasəti vasitəsi ilə əldə ediləcəyi düşünülərək üstünlük böyüməyə verilir. Çünki, bu istiqamətdə layihə dəyərləndirmə mövcud mənbələrlə milli gəlirdə mümkün olan artışı təmin edəcək layihələri seçməyi nəzərdə tutur.

13

I FƏSİL

İNVESTİSİYA VƏ İNVESTİSİYA LAYİHƏSİ ANLAYIŞI

1. İNVESTİSİYA ANLAYIŞI

İnVeslsiya, iqtisadi dəyərlərin gəlir məqsədilə bir işə istiqamətləndirilməsi mənasını daşıyır. Başqa bir sözlə, müəyyən bir kapitala malik bir şəxsin pulunun bir qi.smi ilə və ya hamısıyla yeni bir iş yeri açması, mövcud iş yerini genişləndirməsini və ya başqa bir müəssisəyə şərik olması investisiya adlanır.

İqtisadiyyat elmində investisiya, milli gəlirdən istehlak edilməyərək real kapital ehtiyatlarına əlavə edilən dəyər mənasını daşıyır. İnvestisiyanın başqa tərillərini aşağıdakı kimi vermək olar:

• Gələcəkdə daha çox gəlir əldə etmək məqsədi ilə qoyulan xərclərdir;

• İstehsalat vasitələrinə qoyulan əlavə xərclərdir;

• Kapitahn artırılması məqsədilə qoyulan xərclərdir.

Bu lərillərin hamısını birləşdirərək vahid bir şəkildə

investisiya anlayışını belə iladə etmək olar: «Müəssisənin

istehsalat həcmində artım və mütəmadiliyin təmin edilməsi

və gələcəkdə müəyyən bir zamanda həyata keçməsi

gözlənilən gəlirin əldə edilməsi məqsədilə maliyyə

vəsaitlərinin istehsalata istiqamətləndirilməsidir».

1.1. İnvestisiyanın məqsədləri

Müəssisələr müxtəlif məq.sədlərlə investisiya

qoyurlar. Bu məqsədlərin əsasları aşağıdakılardır:

• Mövcud istehsalat səviyyəsini qorumaq üçün

köhnəlmiş təchizatın yenisi ilə əvəz edilməsi;

• İstehsalat həcminin artırılması üçün vacib olan

texnologiyanın təmin edilməsi;

15

Bazara yeni çıxan məhsulları istehsal elmək və yeni

texnologiyalardan faydalanmaq; Xərcləri azaltmaq və ya istehsalatı artırmaq və yaxud bunların hər ikisinin birlikdə öhdəsindən gəlmək;

Məhsulun istehlakçıya çatdırılmasında daha təsirli

vasitələrə əl almaq və bölgü kanallarını

genişləndirmək;

İstehsal edilən məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək

və inkişaf etdirmək;

İş şəraitinin yaxşılaşdırılması;

Ətraf mühitinin çirklənməsinin qarşısını almaq,

xalqın sağlamlığını qorumaq və bu məqsədlə

mövcud qanunvericiliyə riayət etmək;

Bazar şərtləri ilə ^ ayaqlaşmaq, bölgədə, ölkədə və

dünyada rəqabət üstünlüyünü təmin elmək;

Müəssisənin qarşılaşaçağı konkret riskləri aradan

qaldırmaq və ya məhdudlaşdırmaq; Müəssisənin

bazardakı və sənayedəki payını qorumaq və

səmərəliliyi artırmaq məqsədilə tədqiqat və inkişaf

etdirmə fəaliyyətlərini həyata keçirmək;

Müəssisədə işləyənlərin sağlamlılığmın və rifahının

qorunması və onların həvəsləndirilməsi;

Müəssisələr bu məqsədləri həyala keçirmək üçün inveslisya qoyulmasına istiqamətlənirlər. Ancaq bu məqsədlər ümumi xarakter daşıyır. İnvestisiya qoyulmasının əsası isə müəssisə həyatının müiəmadiliyi və gəlifdir. Əgər müəssisə fəaliyyətlərini mütəmadi şəkildə təmin elmək istəyirsə, daha keyfiyyətli mal və xidmət istehsal edərək islehlakçılann istifadəsinə verməli, bunlardan əldə edəcəyi gəlirlərin müəyyən bir qismi ilə

16

yeni məhsullar istehsal etməli və yeni texnologiyalar ilə

istehsalın artırılmasına çalışmalıdır.

1.1. İnvestisiya fəaliyyəti

1.2.1. İnvestisiya fəaliyyətinin subyektləri və obyektləri

Bazar iqtisadiyyatının inkişafı fəaliyyətdə tılan subyektlərdən bir tərəfdən rəqabətə davamlı olmağı, digər tərəfdən sabitliyin təmin edilməsini və dəyişən ic|tisadi şəraitdə fəaliyyət göstərməsini tələb edir. Bütövlükdə cəmiyyətin və onun subyektlərinin inkişafı milli gəlirin yüksəlməsi ilə mümkündür. Bu cür yüksəlişlərin əsası investisiya və investisiya qoyuluşu prosesini özündə əks etdirən investisiya fəaliyyətidir.

İnvestisiyaya (investisiya resurslarına) pul vəsaitlərini, məqsədli bank əmanətləri, texnologiyalar, maşınlar, təchizat, lisenziya, o cümlədən əmtəə nişanları, kreditlər, eləcə də sahibkarlıq fəaliyyəti obyektlərinə cjoyulan, iqtisadi və sosial səmərə və gəlir əldə etmək üçün digər əmlak, əmlak hüququ və intellektual dəyərlər aid edilə bilər.

İnvestisiya fəaliyyətinin obyektlərinə yeni yaranmış və modernləşdirilmiş l’ondlar və xak| təsərrül'atının müxtəlil' sahələrindəki dövriyyə vəsaitləri, cjiymətli kıığı/lar, məqsədli pul qoyuluşları, elmi-texniki məhsul, eləcə də digər əmlak obyektləri, əmlak hüququ və intellektual əmlak hüququ aiddir.

İnvestisiya fəaliyyəti investisiya bazarında həyata keçirilir ki, o da öz növbəsində müstəcıil seqmentlərə bcilünür. Bunlar kapital qoyuluşu bazarı, daşınmaz əmlak bazarı, qiymətli kağızlar bazarı, intellektual hüquq və əmlak bazarı və investisiya lavtlıələrı

bazarıdır.

17

investisiya fəaliyyətinin ümumi prinsiplərinə görə bu bazarlar investisiya obyektlərinə görə fərqlənir ki, bu da üsulların, fomıalann, təhlil' üsulunun və səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin, etibarlılığın və investisiya riskinin səviyyəsini müəyyən edir.

İnvestisiya fəaliyyətinin subyektlərini investorlar, sifarişçilər, iş icraçılan, investisiya fəaliyyəti obyektlərinin istifadəçiləri, eləcə də təminatçılar, hüquqi şəxslər (bank, sığorta və vasitəçi təşkilatlar, investisiya birjaları) və investisiya prosesinin digər iştirakçıları təşkil edir. İnvestisiya fəaliyyətinin subyektləri fiziki və hüquqi şəxslər, o cümlədənxarici hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət və beynəlxalq təşkilatlar da ola bilər.

İnvestisiya fəaliyyətinin əsas subyekti olan investor, şəxsi və ya cəlb edilmiş vəsaitlərin investisiya şəklində qoyuluşunu həyata keçirir və onun məqsədyönlü istiqamətdə istifadəsini təmin edir. İnvestor rolunda aşağıdakılar iştirak edə bilər:

• Dövlət və bələdiyyə əmlakını və ya əmlak

hüququnu idarəetmə .səlahiyyətinə sahib orqanlar;

• Yerli fiziki və hüquqi şəxslər, sahibkar birlikləri;

• Xarici fiziki və hüquqi şəxslər, dövlət və beynəlxalq

təşkilatlar.

Sifarişçi rolunda investorlar, eləcə də investor tərəfindən səlahiyyət verilmiş fiziki və hüquqi şəxslər çıxış edə bilər. Bu halda bu şəxslər investisiya prosesinin digər iştirakçılarının sahibkarlıq və başqa fəaliyyətlərinə müdaxilə

etməməlidirlər.

18

1.3. İnvestisiyaran növləri

İnvestsiyalar, istehsala yönəlik investisiyalar və

maliyyə investisiyaları olmaqlaiki qrupa ayrılır.

1.3.1. İstehsala yönəük investisiyalar

Bu investisiya növünə aşağıdakılar aiddir:

Yeni investisiyalar;

Yeniləşdirmə investisiyaları;

Tamamlama investisiyaları;

Modernləşdirmə investisiyaları;

Çatışmamazlıqların aradan qaldırılması

investisiyaları;

Keyfiyyətin yaxşılaşdıniması investisiyaları;

İnteqrasiya investisiyaları;

İcarə investisiyaları; Strateji investisiyalar; Sosial məqsədli və ətraf mühitin qorunması

investisiyaları.

Yeni investisiyalar - bir müəssisənin ilk qurulduğu

gündən qoyulan investisiyadır. Bu investsiyalar üçün

layihələrinin geniş olaraq hazırlanması və investisiyanın

mühüm tərəfləri olan hüquqi, iqtisadi, texniki və maliyyə

təhlilinin geniş şəkildə aparılması mühüm əhəmiyyət kəsb

edir. Yeni investisiyalar digər investisiya növlərinə görə daha

riskli olur. Bu cür investisiyalar üçün veriləcək hər hansı bir

mənfi qərar müəssisəni gələcəkdə iflas olmaq həddinə gətirib

çıxara bilər.

Yeniləşdirmə (əvəzetmə) investisiyaları - mal və

xidmət istehsalının mütəmadiliyini təmin etmək məqsədi ilə kapitalın ayrılmasıdır. Bu investisiya növünə texniki

19

cəhətdən əlverişli olmayan, mövcud üsulların və təchizatın yeniləşdirilməsi daxildir. Yeniləşdirmə investisiyaları dedikdə, ilk mərhələdə köhnəlmiş texnologiyanın eyni növünün yenisi ilə dəyişdirilməsi düşünülə bilər. Ancaq bunu həyata keçirmək çox vaxt mümkün deyil. Çünki, texnologiyanın sürətlə inkişal etdiyi bir vaxtda köhnəsinin yerinə alınacaq yeni təchizat müqayisə edildiyi zaman texniki cəhətdən daha inkişal etmiş olacaqdır.

Tamamlama investisiyaları istehsal amillərinin (xammal, kapital, işgücü və s.) məhdud olması və ya tələbin istənilən səviyyədə olmaması səbəbi ilə bəzi müə.ssisələr investisiyalarını ilk vaxtlar məhdudlaşdıra bilərlər. Daha sonra istehsal amillərinin artması və tələb həcminin genişlənməsinə mütənasib olaracj. investisiyalarını əvvəlcədən planlaşdırılmış səviyyədə həyata keçirmək üçün əskik qalnuş hissələrini tamamlamaq məqsədilə bu investisiya növünə müraciət edilir.

Modernləşdirmə investisiyaları - yeni bir istehsal üsuluna və ya yeni texnologiyaya, köhnəsi ilə müqayisədə daha .səmərəli istehsal üsuluna keçilməsinə şərait yaradan investisiyalardır.

Çatışmamazhqların aradan qaldırılması investisiyaları - İnvestisiya layihələrinin ilk mərhələdə çox geniş və müfəssəl hazırlanmasına baxmayaraq istehsala başladıqdan sonra bəzi mənfi və gözlənilməz vəziyyətlərlə qarşı-qarşıya qalmaq mümkündür. Bu cür investisiya istehsalda durğunluq baş verdiyi zaman qoyıılur ki, buna da çatışmamazhqların aradan qaldırılması investisiyaları deyilir.

Keyfiyyətin yaxşılaşdırılması investisiyaları Müəssisələr arasında amansız rəqabətin və texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar keyfiyyətli malın istehsalı hər zaman mühüm məsələ olaraq qalmışdır.

20

istehsal edilən malın keyfiyyətini yüksəldərək, müəssisənin bazardakı payını qorumaq və ya onu daha da artırmaq üçün malın keyfiyyətini artıracaq investisiyalara ehtiyac duyulur ki, buna da keyfiyyətin yaxşılaşdırılması investisiyaları deyilir.

İnteqrasiya investisiyaları - İnteqrasiya investisiyaları öz növbəsində iki yerə ayrılır. Bunlardan birincisi üfiqi inteqrasiya investisiyaları, ikincisi isə şaquli inteqrasiya investisiyalarıdır. Müəssisələrin istehsal edəcəkləri malın xammalını özlərinin istehsal etməsi və istehsal etdikləri malı bazarda daha .səmərəli şəkildə satmaq üçün qoyduqları investisiyaya üfiqi inteqrasiya investisiyaları deyilir. Bir müəssi.sənin başqa bir müəssLsə ilə birləşməsi nəticəsində istehsal həcminin artmasına gətirib çıxaran investisiyalara şaquli inteqrasiya investisiyaları deyilir.

İcarə investisiyaları İcarə, əmlaka, torpağa və digər təbii ehtiyatlara müqavilə əsasında əvəzi ödənilməklə müddətli sahib olmaq və bunlardan istifadə etməkdir. Müəssi.sələr istehsalatda istifadə etdikləri təchizatın mülkiyyət hüququnu müəyyən bir müddətdə özlərində saxlaya bilərlər. Bu təchizatın hamısının və ya bir qisminin müəyyən bir müddət üçün istifadə hüququnun alınmasına icarə investisiyaları deyilir.

Strateji investisiyalar - Strateji investisiyalar müəssisələrin inventarlarının qorunması və inkişaf etdirilməsi məqsədini daşıyan investisiyalardır. Bu investisiyaları başlıca olaraq iki qrupa ayırmaq mümkündür.

Bunlar; •

• Rəqabət və texnologiyanın məruz qalacağı riski

iizaltmaq məqsədini daşıyan investisiyalar;

• Müəssi.sədə münasib sosial şəraitin

yaradailması üçün qoyulan investisiyalar.

21

Bu cür investisiyalara müəssisədə işləyənlərə maaş xaricində maddi yardımların verilməsi və eyni zamanda onların maddi vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülən tədbirləri aid etmək mümkündür.

Sosial məqsədli və ətraf mühitin qorunması investisiyaları - İşləyənlərin iş şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə qoyulan investisiyalara sosial məqsədli investisiyalar deyilir. Buna nümunə olaraq, iş yerinin insan sağlamlığına zərərli təsirlərdən qorunmasını, idman qurğulannm tikilməsini və s. göstərmək mümkündür. Ətraf mühitin qorunması investisiyaları isə ökologiyanın pozulmasımn qarşısının alınması məqsədilə qoyulur. Ümumiyyətlə bu cür investisiyalar qanunvericiliyin ləsiri ilə qoyulur.

1.3.2. Maliyyə investisiyaları

Maliyyə investisiyaları kapitalın mal və xidmət istehsalı xaricindəki sahələrə istiqamətləndirilməsidir. Bu cür investisiyaların əsas məqsədi qoyulan kapitala müəyyən bir faiz gəlirinin təmin edilməsi, uzun müddətli ehtiyat yaratmaq və müəssisənin iqtisadi gücünü artırmaqdır. Bu cür investisiyaların istehsalatla birbaşa əlaqəsi yoxdur və hər hansı bir istehsalat obyektinin qurulması üçün nəzərdə tutulmamışdır.

Səhmlərin, daşınan və daşınmaz əmlakın, valyutanın və qızılın alınmasını da maliyyə investisiyalarına aid etmək mümkündür. Vacibliyinə görə maliyyə investisiyaları istehsal investisiyalarından sonra gəlir. Çünki sənaye müəssisələrinin

ən çox üstünlük verdiyi investisiyalar istehsalatla əlaqədardır.

22

1.4. Sahibkarhq layihəsi

Cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində elmi- texniki nailiyyətlər cəmiyyətin bütün sahələrinə - istehsala, təhsilə, məişətə, mal və xidmətlərin həcminin və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, əməyin səmərəliliyinin və təhlükəsizliyinin artırılmasına tətbiq edilir.

Bir çox insanların zehni və fiziki fəaliyyətlərinin məhsulu olaraq minilliklər ərzində əvvəlkilərdən fərqli olaraq müxtəlif qiymətli əmtəələr və istehsalat yenilikləri əldə edilmişdir. Bundan başqa, yeni coğrafi rayonlar və çoxsaylı faydah qazıntıları olan yataqlar kəşf edilmişdir ki, bunlara da yenilik adı vermək mümkündür.

Ancaq hər bir konkret halda bütün riski öz üzərinə götürəcək hər hansı bir şəxs və ya maraqlı olan qrup bu ideya və yenilikləri həyata keçirməyəcəyi təqdirdə onların insan həyatına daxil olması mümkün deyildir. Deməli, bu işin ən birinci və ən vacib olan tərəfi sahibkarlar (investorlar) adlanan qrupun mövcud olmasıdır.

Sahibkar - gəlir əldə etmək məqsədilə müəyyən riski öz üzərinə götürərək təbiət, istehsalat, informasiya və maliyyə ehtiyatlarından istifadə edərək yeniliklərin tətbiq edilməsinə qərar verən subyektdir.

Müəssisənin uzunmüddətli maliyyə planlarının hazırlanması ancaq müəyyən layihələr üzərində i'şlərin aparılması ilə həyata k-eçirilir. Layihələr planların hazırlanıb ortaya çıxarılmasında əsas rol oynayır. Bir layihənin tətbiqə əlverişli olub-olmadığını, xətalı ünsürlərin meydana gəlib-gəlmədiyini, iqtisadi və texniki ömrü ərzində özünü Ödəyib-ödəməyəcəyini, ya da mənfəətlilik dərəcəsini ölçmək üçün aparılan prosesə layihə dəyərləndirilməsi deyilir.

İnvestisiya layihələri hər hansı bir investisiyanın ehtiyac dərəcəsinin, tələb səviyyəsi ilə istehsal gücünün, maya dəyərinin və mənfəətin əldə edilməsi ilə

23

dəyərləndirilir. Başqa sözlə investisiya layihəsi investisiyanın hüquqi, iqtisadi, texniki və maliyyə təhlillərinin planlı şəkildə hazırlanmasıdır. Layihənin hazırlanması bu əsas dörd bölümdən ibarətdir və biri digərini tamamlayır.

24

II FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN

MÜƏSSİSƏLƏR BAXIMINDAN MAHİYYƏTİ

2. İNVESTİSİYA QOYULMASI QƏ1U.RININ MÜƏSSİSƏNİN İDARƏ EDİLMƏSİNDƏ ROLU

İnvestisiya qoyulması qərarları müəssisənin quruluşu ilə əlaqəli olub, uzun müddətdə müəssisənin inkişaf istiqamətini müəyyən edən qərarlardır. Doğru təhlil edilərək alınmış investisiya qərarı müəssisənin gələcəkdəki rəqabət gücünü artırır, sürətlə dəyişən bazar şərtləri ilə ayaqlaşmasını təmin edir, səhmdarların gəlirlərinin artmasına və müəssisənin gələcəkdə sürətlə böyüməsində mühüm rol oynayır. Doğru olmayan investisiya qərarı müəssisənin rəqabət gücünü aşağı salır. Bundan başqa, yanlış investisiya qərarı investorların gəlirlərinə təsir edərək, ölkə iqtisadiyyatı üçün böyük maliyyə itkilərinə səbəb olacaqdır.

İnvestisiya qərarı müəssi.sənin uzun müddət ərzində təsir altında saxlayan bir prosesdir. Bu təsir müsbət olduğu zaman müəssisəyə, səhmdarlara, işçilərə və dövlətə maliyyə dəstəyi təmin edildiyi halda, təsir mənfi olduqda bu tərəflər bir çox itkilərə məruz qalırlar. Buradan investisiya qoranmn təsir dairəsinin çox geniş olması aydın şəkildə görünür. İnvestisiya qərarı belə təsir gücünə malik olduğundan bu qərarın müəssisə rəhbərliyi tərəfindən verilməsi vacibdir.

İnvestisiya qərarı müəssisənin bütün funksiyaları ilə əlaqəli xüsusiyyət daşıyır. Hansı maldan nə qədər istehsal edilib satılacağı haqqında bir qərar bazar tədqiqatını vacib sayır. Bu baxımdan hansı texnologiyanın istehsal üçün faydalı olması və hansı istehsal üsulunun .seçiləcəyi və bu kimi texniki məlumatların toplanması istehsaldan məsul şəxs tərəfindən, kadrların seçilməsi və onların ixtisaslaşdırılması kadrlardan məsul şəxs tərəfindən, investisiya üçün vacib olan maliyyə mənbələrinin təmin edilməsi maliyyədən məsul şəxs tərəfindən həyata keçirilir.

26

investisiya xərcləri əsasən sabit varlıqlardan ibarətdir. Sabit varlıqlar daşınmaz əmlak, ərazi, bina və avadanlıqlar üçün lazım olan xərclərdən ibarətdir. İnvestisiyanın növü və xüsusiyyəti nə olursa olsun, məqsədi müəssisənin baiar payını artırmaq və eləcə də səhmdarların gəlirlərinin artmasına xidmət etməkdir.

27

Müəssisə kapitalı müəyyən bir fəaliyyət müddəti ərzində, daha doğrusu, bir il ərzində pula çevrilə biləcək dəyərlərdən meydana gəlir. Müəssisə kapitalı müəssisədə istehsalı həyata keçirmək üçün vacib olan varlıqların alınaraq istehsal prosesinə cəlb edilməsi və eləcə də istehsal fəaliyyətlərinin maliyyələşdirilməsi üçün vacibdir.

Müəssisələr investisiyalarını həyata keçirmək üçün müəyyən maliyyə mənbələrinə ehtiyac hiss edirlər. Bu fondlar daxili və xarici kapitaldan təmin edilə bilər. Müəssisəyə vacib olan maliyyə mənbələrini təmin elmək üçün maliyyə mütəxəssisləri bu mənbələrin maya dəyərini və vergi təsirini də göz önündə tutmaq məcburiyyətindədirlər. Maliyyə mənbələrinin təmin edilməsində maliyyə mütəxəssisi başlıca olaraq aşağıdakı məsələlərə aydınlıq gətinnəlidir:

• İnvestisiya qoyuluşunu həyala keçirmək üçün nə

qədər maliyyə mənbəyinə ehtiyac duyulacaqdır?

• Ehtiyac duyulan mənbələrin nə qədəri daxili

kapitaldan və nə qədəri xarici kapitaldan təmin

ediləcəkdir?

• Xaricdən təmin ediləcək maliyyə mənbələri hansı

müddətdə geri qaytarılacaqdır?

Maliyyə mütəxəssisləri investisiyalar üçün lazım olan

mənbələri daxili kapitaldan təmin edildikləri kimi xarici

kapitaldan da təmin edə bilərlər. Xarici və daxili kapitala təsir

edən əsas amillər investisiyanın daşıdığı risk, bazardakı faiz

nisbətləri və investisiyadan gözlənilən mənfəət nisbətidir.

İnvestisiya üçün lazım olan mənbələri daxili kapital

hesabına təmin etmək mümkündür. Əgər investisiya

28

üçün lazım olan mənbənin böyük bir qismi xaricdən təmin

edilrsə, bir yandan müəssisənin risk səviyyəsi artar, digər

tərəfdən müəssisənin faiz yükü altına girməsi baş verə bilər.

Belə qərarın verilməsində maliyyə mütəxəssisi üçün ən gözəl

yol investisiyadan gözlənilən mənfəətin səviyyəsinə görə

müəssisənin bazar payını yüksəldəcək maliyyə bünövrəsini

meydana gətirməkdir.

Maliyyənin idarə edilməsində əsas şərt, vəsaitlərin

puldan-pula çevrilməsinə uyğun olan bir maliyyə

strukturunun ortaya çıxarılmasıdır. Ümumiyyətlə dövriyyə

vəsaitlərinin bir fəaliyyət dövrü ərzində pula çevrilməsi

həyata keçirildiyindən qısa müddətli kreditlər vasitəsilə

maliyyələşdirilmə ən uyğun alternativ olaraq seçilir.

Daşınmaz əmlak və dövriyyədən kənar vəsaitlərin isə

uzunmüddətli kreditlər hesabına maliyyələşdirilməsi

məqsədəuyğundur.

İnvestisiya üçün lazım olan və başlanğıc mərhələsində

ehtiyac duyulan mənbələrin daxili kapitaldan təmin olunması

vacibdir. İnvestisiya layihəsi nə qədər mənfəətli görülürsə

görünsün, investisiya üçün lazım olan mənbələrin hamısını

xarici kapitaldan təmin etmək doğru olmaz. Çünki borc

verənlər borc verdikləri kreditlərin əvəzində müəyyən

zəmanət istəyirlər. Bu zəmanət də şübhəsiz müəssisənin

varlıqları və ya müəssisəni quracaq olan investorların

sərvətləri olacaqdır.

Fəaliyyətdə olan müəssisələr yeni investisiya

qoyuluşları üçün lazım olan mənbələri təmin etmək üçün

müxtəlif yollara əl atırlar. Bunun üçün müəssisə mənfəətin

bir hissəsini bölüşdürməyib, kapitala olan ehtiyacın bir

hi.ssəsini təmin edə bilər.

29

2.1. İnvestisiya qoyuluiju xarakteristikası

•qərarının əsas

Doğru bir investisiya qoyuluşu qərarı, müəssisənin gələcəkdəki uğıırlarının əsas şərtlərindən biri və ən vacibidir: İnveslisiya qərarı müəssisə yönündən vacib sayan və bu qərarı müəssisənin uğuru ilə bərabər tutan amilləri beş əsas qrupda toplamaq mümkündür:

• İnvestisiya qoyuluşu qərarı gələcəklə əlaqədar olub, uzunmüddətli təsirlərə malikdir;

• İnvestisiya üçün kifayət qədər mənbələrə ehtiyac

vardır;

• İnvestisiya qoyuluşu qərarı texnologiya seçimini də

əhatə edir;

• İnvestisiya qoyuluşu qərarlarının uzunmüddətli

əlaqələndirici xüsusiyyəti vardır;

• İnvestisiya qoyuluşu qərarının istehsal xərclərinin

meydana gəlməsində təsiri böyükdür.

İnvestisiya anlayışı gələcəkdə uzun müddət davam edən faydanı təmin etmək məqsədilə qoyulan kapitalı nəzərdə tutur.

İnvestisiyanın bir başqa xüsusiyyəti, investisiya

qərarının verilməsi ilə müəssisənin maliyyə mənbələrinin

uzun müddətə bir sahəyə istiqamətləndirilıhəsidir. İnvestisiya

üçün xərclənən vəsaitlərin geri ödənilməsi prinsipi

gələcəkdəki bir dövr ərzində həyata keçirilir. Xüsusilə,

investisiya üçün vacib olan daşınmaz əmlakın satın alınması

böyük miqdarda maliyyə vəsaitlərinin hesabına əldə edilir.

Buna görə də bir nıiiəssi.sənin qurulması və fəaliyyətə başlaması məqsəd kimi qarşıya

30

qoyulduğu üçün sonrakı mərhələlərdə bu qərardan geri dönmək böyük maliyyə itkiləri hesabına başa gələcəkdir.

İnvestisiya həcminin müəyyən edilməsi, müəssisənin gələcəkdəki uğurlarına təsir edən ən vacib amillərdəndir. Əgər müəssisənin istehsal gücü lazım olan səviyyədən artıq qurularsa, o zaman investisiyaya artıq xərc çəkilmiş olur. Bu da öz növbəsində kapitalın maya dəyərinin yüksəlməsinə gətirib çıxaracaqdır. Kapitalın maya dəyərinin yüksəlməsi isə mənfəətliliyin azalmasına yol açacaqdır. Müəyyən olunmuş miqdardan az investisiya qoyulması isə müəssisənin bazardakı tələbi ödəyə bilməməsinə gətirib çıxaracaqdır, Bu vəziyyətdə müəssisə bazardakı tələbdən faydalana bilməyəcəkdir. Bazardakı tələb qarşısında rəqiblər tərəfindən yeni müəssisələrin qurulması və ya bazara yeni müəssisələrin girməsi ilə müəssisə istənilən səviyyədə mal istehsal etməyəcəyinə görə qoyulmuş investisiyadan gözlənilən mənfəət də istənilən səviyyədə olmayacaqdır.

Ümumiyyətlə, istehsal fəaliyyətinin olması üçün beş amilin bir araya gətirilməsi vacibdir. Bunlar əmək ehtiyatları, təbii sərvətlər, kapital, texnologiya və təşəbbüskardır. İnvestisiyanın məqsədi müəyyən mal və xidmətin istehsalıdırsa, o zaman investisiya üçün mütləq kapitala ehtiyac vardır. İnvestisiyanın həcminə bağlı olaraq ayrılacaq kapitalın miqdarı da artar.

İnvestisiya kapitalının həcminə təsir edən amil i.sə seçilən istehsal texnologiyasının xüsusiyyətidir. Yüksək texnologiya ilə istehsalın aparılması, istehsal prosesində insan əvəzinə daha çox maşın və avadanlıqdan istifadə edildiyi üçün daha çox kapitalın ayrılması lazım gələcəkdir. Əgər eyni istehsal sahəsində daha çox insan əməyindən istifadə edilirsə, daha az kapitaldan istifadə ediləcəkdir.

İnvestisiya qoyuluşu qərarı texnologiya seçimini də özündə cəmləşdirir. Texnologiya məhsul əldə etmək üçün

31

ləlbiq olunan istehsal üsuludur. Günümüzdə tədqiqat V'^ inkişaf etdirmə fəaliyyətlərinin artması məhsulların inkişafını təmin etmiş və hər hansı bir məhsulu istehsal etmək üçün investorları istehsal üsullarından birini seçmə vəziyyəti ilə qarşı-qarşıya qoymuşdur.

Dünyada iqtisadi inkişaf və qloballaşma nəticəsində yaranmış olan güclü rəqabət müəssisələri dünya standartlarına uyğun isichsalın həyala keçirilməsinə məcbur elmişdir. İnkişaf etdirilən yeni texnologiyaların istehsal prosesində istifadə edilməsi köhnə texnologiyaları tədricən ortadan qaldırmışdır. Dünya bazarlarında rəqabətə davam gəlirmək üçün müəssisələr yeni texnologiyalara doğru istiqamətlənməyə başlamışlar. İnkişaf etdirilmiş texnologiyaların əvvəlki nəsli olan qismən köhnəlmiş texnologiyalar ilə hər zaman dünya standartlarına uyğun məhsul istehsal elmək mümkün deyil. İnvestisiya qoyuluşlarında bu cür texnologiyaları seçib istifadə edən müəssisələrin beynəlxalq bazarlarda rəqabət üstünlüyü əldə etmələri çox zaman mümkün olmur. Texnologiya investisiyanın həcminə açıq şəkildə təsir göstərir. Müasir texnologiya seçilməsi böyük xərclərə yol açacağı üçün investisiyanın həcmi ciddi şəkildə artacaqdır. Bunun əksinə olaraq köhnəlmiş texnologiyalardan istifadə edilməklə investisiya həcmində azalmalar müşahidə olunacaqdır.

İstehsal prosesində xərclər, sabit və dəyişən xərclər olmaqla ikiyə ayrılır. Sabit xərclər istehsal fəaliyyəti boyunca dəyişməyən xərclərdir. Dəyişən xərclər isə istehsal miqdarındakı dəyişmələrə paralel olaraq dəyişir. Sabit xərclərə .nümunə olaraq amortizasiyalar, icarə haqqı, vergilər və idarəetmə xərclərini, dəyişən xərclərdən isə xammal və əməyi göstərmək mümkündür.

İnvestisiya layihələri hazırlanarkən istehsal xərclərinin üzərində durulması vacib məsələdir. Bu .xərclər təhlil edilmədən veriləcək investisiya qərarı

32

müəssisəni gələcəkdə uğursuzluğa düçar edə bilər. Odur ki,

b.u xərclər təhlil edilən zaman mütləq sənaye sektoru və

ölkədaxili şərtlər nəzərə alınmalıdır.

2.2. İnvestisiya ehtiyacını ortaya çıxaran səbəblər

Müəssisələri investisiya qoyuluşuna

istiqamətləndirən əsas məqsəd mənlbəldir. Ancaq bununla

bərabər müə.ssisələriu xüsusiyyətinə və fəaliyyətinə bağlı

olaraq bir çox səbəb investisiya qoyuluşunu ortaya

çıxarmışdır. Mənl'əəl məq.sədi güdən müəssisələrdə əsas

məqsəd mənfəətin yüksəldilməsidir. Ancaq bu məqsədin

uzunmüddətli olması üçün müəssisələrin fəaliyyətlərinin

mütəmadi olaraq təmin edilməsi lazımdır.

Müəyyən kapitala sahib olan şəxslər və ya qurumlar bu

kapitaldan gəlir əldə etmək məqsədilə investisiya qoyuluşu

yolunu seçirlər. Bəzən müəssisələr fəaliyyətlərini

genişləndirmək və ya ən azı mövcud vəziyyəti qorumaq üçün

köhnə texnologiyaları təzələmək və ya inkişaf etdirmək

yolunu seçirlər. Bu yolun seçilməsi və həyata keçirilməsi

investisiya ilə nəticələnir.

Müəssisələrin mövcud istehsal .səviyyəsinin

qorunması, köhnəlmiş təchizatları lə/ələmək, istehsal

gücünün artırılması, məhsulların çeşidinin arlınlması,

xərclərin azaldılması, rəqabət üstünlüyünün təmin edilməsi

və müəssisənin sektordakı payının qorunması kimi məqsədlər

investisiyaya yönəldiyi zaman gəlirin əldə edilməsi ön planda

yer alır. Müəssisələr hər nə qədər gəlir əldə etmə məqsədi

güdsələr də, çox vaxt qanunvericiliyin təsiri ilə bəzi

obyektləri tikmək məcburiyyətində qala bilərlər. Buna ətraf

mühitin və təbiətin qorunması üçün vacib olan obyektlər,

işçilərin əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması kimi investisiyalar

aid edilə bilər.

33

4 ^ s s ' s

: X Xmici investüjy^tlnr * 4. Müştərək investisiyiilar l. Material obyektlərə qoyulan birbaşa investisiyalar. Bu balda investor investisiya və vəsait qoyuluşunda obyektin seçilməsində İştirak edir. Belə investisiyalara real investisiyalar aid edilə bilər. ^2. Dolayı investisiyalar, * investisiya

fondunun vasitəçiliyi və ya maliyyə vasitəçiləri ilo xarakterizə olunur. Bunlara porücl invesiisiyalan aid edilir.

Cədvəl 2.1. Müxtəlif əlamətlərə görə investisiyaların

təsnifatı

1.4. İnvestisiya portfeli

Fəaliyyət göstərən subyektin inveslsiya fəaliyyəti

investisiya portfelinin fomıalaşdınlması ilə əlaqədardır. Bu

isə müxtəlif investisiya formalarını və ya müxtəlif investisiya

layihələrini əhatə edir.

İnvestisiya portfeli, investisiya strategiyasının əsasında

hazırlanmış investisiya fəaliyyətinin həyala keçirilməsini

nəzərdə lıılan məqsədyönlü şəkildə real və maliyyə

investisiyalarının məcmusunu təşkil edir.

Tərkibinin müxləlilliyinə baxmayaraq investisiya

portfeli idarəetmənin .tam obyekti sayılır. Digər tərəfdən

müəssisənin investisiya portfelinə müstəqil portfellər daxildir

ki, onlar da investisiya qoyulma obyektlərinə və idarəetmə

üsullarına görə fərqlənirlər:

• Real investisiya layihələri portfeli;

35

• Qiymətli kağızlara qoyulan maliyyə investisiyaları

portfeli (portfel investisiyaları);

• Digər maliyyə investisiyalannm portfeli (bank

depozitləri, depozit sertifikatları və s.);

• Müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinə qoyulan

investisiyalar.

Portfel investisiyalarını daha geniş nəzərdən keçirək. Məlumdur ki, investorlar maliyyə vəsaitlərini qiymətli kağızların tək növünə deyil, qiymətli kağızlar portfelinin cənünə istiqamətləndirirlər.

İnvestor istənilən dividenl kombinasiyalarında və bazar

qiymətlərində ona sabit gəlirlər təmin edən qiymətli kağızlar

portfelini formalaşdırır. Bir qayda olaraq investor likvidliyi

və kapital artmunı, gəlirliliyi, təhlükəsizliyi təmin edən

tarazlaşdırılmış portfelin yaradılmasına cəhd edir. Qiymətli

kağızlar portfelinin tərkibi investorun məqsədlərindən və

təqdim edilən qiymətli kağızların xarakterindən (konservativ,

aqressiv vs.) asılıdır.

Qiymətli kağızların aqressiv portfeli - aktiv alınan və

satılan qiymətli kağızların məcmusudur. Burada onların

qiymətinin sürətli şəkildə artması (aktiv aksiyalar, artış

aksiyaları və s.) ehtimalı mövcuddur. Müvafiq olaraq bu

qiymətli kağızların riski də yüksəkdir. Konservativ qiymətli

kağızlar portfelinə isə riski az olan, az gəlir gətirən, ancaq

etibarlı olan qiymətli kağızlar aiddir.

İnvestisiya portfelinin tipi və strukturu müəssi.sənin

investisiya strategiyasının məqsədindən asılıdır. İnvestisiya

portfelinin əsas məqsədi daha effektiv və təhlükəsiz real

investisiya layihələrinin seçilməsi ilə müəssisənin investisiya

strategiyasının reallaşdın İmasını təmin etməkdir.

36

yaıunçıq

obyektbr lOdfƏ

Cədvəl 2.3. İnvestisiya bazarının strukturu

2.6. İnvestisiya qoyuluşu prosesinə təsir edən amillər

İqtisadi subyekllor investisiya qoyuluşu üçün qərar qəbul edərkən müxtəlif amilləri nəzərə almalıdır. Bu amilləri əsas olaraq iki qrupda göstərmək mümkündür:

• İqtisadi subyektlərin məqsədləri; • İqtisadi amillər.

İnvestisiya qərarının alınmasına lə.sir edən əsas

amillərdən biri müəssisənin məq.sədləridir, İnvestisiya

qoyulması prosesinin başlanğıcı subyektin əsas məq.sədlərini

müəyyən etməklə başlayır. Bu məq.sədlər iqtisadi

subyektlərin siyasətlərinə, planlarına və üsullarına bir növ

bələdçi rolunu oynayır.

İqtisadi subyektlərin məqsədlərinin investisiya

qərarlarına təsirini müəyyən etmək üçün bəzi məqsədləri və

bunun nəticələrini göstərmək mümkündür. Məsələn, hər

subyektin məqsədi yüksək gəlir əldə etməkdir. Bu zaman

subyektin rəhbərliyi, yüksək səmərəliliyi əldə etmək üçün ən

optimal investisiya variantları üzərində duracaqdır. Əgər

subyekt varlığını uzun müddət davam etdirməyi qarşısına

məqsəd qoymuşdursa, o zaman bu məqsədə nail olmaq üçün

risk dərəcəsi az olan investisiya layihələrinə üstünlük

verəcəkdir. Subyektin məqsədi fəaliyyət dairəsini

genişləndirməkdir.sə, o zaman riskli layihələri seçəcəkdir. Böyük subyektlərin bir çox açuj və

39

ya gizli siyasətləri mövcuddur. Bu siyasətlər subyektin qəbul edəcəyi qərarlara da öz təsirini göstərir. Məsələn, bazarda lider mövqeyində olan və ya olmağı planlaşdıran bir subyektdə investisiya layihələri üzərində mütəriıadi şəkildə işləyən şöbə fəaliyyət göstərir. Bu şöbə müntəzəm olaraq investisiya layihələrini inkişaf etdirir, dəyərləndirir və rəhbərliyə təqdim edir.

İqtisadi subyektlərin bəzilərində investisiya qərarları alınarkən iqtisadi və ya psixoloji amillərlə əsaslandırılır. Rəhbərlik subyektin gəlir əldəetmə gücünə təsir edən subyekt amilbrinin hamısından xəbərdardırsa və həqiqətən ən vaciblərini seçmişdirsə, istənilən səviyyədə hərəkət etmiş olduğunu göstərmiş olur.

Təcrübəyə əsaslanaraq investisiya qərarlarına ən çox təsir edən iqtisadi amilləri 6 -qrupa ayırmaq mümkündür. Bunlar:

1. Potensial fondlar;

2. Satış proqnozu;

3. Risk və qeyri-müəyyənlik;

4. Rəqiblərin davranışı;

5. Zaman;

6. Cəlbetmə tədbirləri.

Potensial fondlar

İnvestisiya üçün vacib fondların uzun müddətdən sonra geri qayıtması təmin edilməlidir. Çünki bu fondların geri qayıimasına uzun müddət lazımdır. Uzun müddətli fondların ən vacib mənbələri, uzun müddətli borc alnıa, yeni səhmlərin satılması, amortizasiyalar və dividentlərdir. Subyektlərə aid daşınmaz əmlakın və ya təchizatın satılması da fondların mənbələri ola bilər. Uzunmüddətli fond mənbələri arasında birini se

40

subyekt rəhbərliyinin işidir. Burada əsas məq.səd bir neçə

alternativ variantlardan on uyğununu seçməkdir.

Satış proqnozu

Bütün iqtisadi subyektlərin planları öz istehsal edəcəkləri məhsulların satış potensialının proqnozu ilə başlayır. Satılması proqnozlaşdırılan məhsulların miqdarına əsaslanaraq iqtisadi subyektlər əlavə təchizatın yenilənməsi və modernləşdirilməsini planlaşdırmalıdır. Gələcəklə əlaqədar bazar və satış proqnozlannm cari ildə investisiya qərarına təsiri ən vacib mövzulardan biridir.

Keçmişdə verilmiş qərarların bugünki nəticələri haqqında iqtisadi subyekt rəhbərliyi çox az bir şey edə biləcəyi kimi, bu gün aldığı qərarların gələcəkdəki təsirlərini fikirləşməlidir. Buna görə də iqtisadi subyektlər qısa müddətdən başqa, uzunmüddətdə bazarın vəziyyətini və satış potensialını proqnozlaşdırmalı, böyümə və yenilik cəhdlərini planla.şdırmalıdır. İnvestisiyanın planlaşdınlmasında qısa və uzun müddətli alternativlərə qərar verdikdən sonra məhsulun istehsalı üzrə qərar çıxarılmalıdır. Bunu isə marketinq üzrə mütəxəssislər edir. İqtisadi subyektlər istehsalat xərclərini azaldaraq yeni təchizatların alınmasını da nəzərdən keçirməlidir.

İnvestisiyanın planlaşdırılniasının faydalı olması üçün satış proqnozlarının 5 il müddətinə aparılması vacibdir. Burada satışların mövsümlük olub-olmadığı da nəzərə lUmmalıdır.

Risk və qeyri-müəyyənlik

Gələcəyin riski və qeyri-müəyyənliyi iqtisadi subyektlərin qərarlarının hər biri üçün ıivəzərdə

41

tutulmalıdır. İnvestisiyanın qoyulub-qoyulmamasında gələcəyi maraqlandıran hər amil əvvəlcədən bilinməyən və ancaq proqnozlaşdırılan dəyişmələrə məruz qala bilər. İqtisadi .subyektlərin xərcləri, istehsalı, kapital əldə etmə imkanları və yenidən investisiya qoyma imkanlarında dəyişmələr ola bilər. Alternativləri müqayisə edən zaman rəhbərlik iki müxtəlif layihədən birini seçməlidir. İqtisadi subyekt layihədən müəyyən səmərə əldə etmək üçün onları eyni zamanda həyata keçirə bilər. Hunlardan birinin riski yüksək, lakin səmərəsi gözlənilənə daha çox yaxın, digər layihənin riski az, səmərəsinin daha çox az olması mümkündür. Riski çox olan layihə ancaq gözləniləndən daha çox səmərə verəcəksə, qəbul ediləcəkdir. Qeyri-müəyyənliyi azaltmaq üçün məlumat toplamaq hər zaman mümkündür və bu orta hesabla proqnozlardakı xətaları azaldır. Əlavə mənbələrdən məlumat toplanması əlavə xərclərə səbəb olur. Burada vacib olan nöqtə toplanacaq məlumatlar üçün xərclənəcək pulun bu məlumatın faydasından çox olmama.sıdır.

Rəqiblərin davranışı

Tam rəqabət şəraitinin mövcud olduğu bazarlarda iqtisadi subyektlərdən heç biri bazara tamamilə hakim ola bilməz. Ancaq bir qədər az sayda iqtisadi subyektlərin olduğu bazarlarda hər hansı bir subyektin bazar payı, subyekt rəhbərliyinin geniş və mütəmadi fəaliyyəti nəticəsində artırıla bilər. Bu şərtlər daxilində yeni investisiyalar subyektin bazar payını genişləndirmək üçün bir yol ola bilər. İnhisarda bu vəziyyət tamamilə başqadır. Çünki inhisarçı vəziyyətində olan subyektin bazardakı payı haqqında fikirləşməsinə ehtiyac yoxdur. Bu subyektin yeni investisiyalar qoyma qabiliyyəti təşəbbüskarlıq, idarəetmə və maliyyə gücünə

bağlıdır. Bu

42

da onu göstərir ki, bazarda ən yaxşı vəziyyətdə olan subyekt inhisarçı subyekt deyil, ən yaxşı təşəbbüskarlıc| keyfiyyətləri və üsulları özündə əks etdirən, maliyyə gücünə sahib olan subyektlər, yəni inhisarçı subyektlər maliyyə güclərini yeni mallar və istehsalat üsullarının inkişafı üçün istifadə etdikləri zaman inhisarçı mövqelərini qoruyub saxlaya bilərlər. Rəqabət şəraitində subyekt rəhbərliyi öz ciddi rəqiblərini tanımaq məcburiyyətindədir. Bunun əsas .səbəblərindən biri daha güclü texnologiyaya sahib olan subyektlərin eyni sahəsindəki subyektləri daim «təhlükə» altında saxlamasıdır. Buna görə də hər hansı bir subyekt rəqiblərinin tətbiq edəcəyi strategiyalardan xəbərdar olmalıdır.

Zaman

Zaman əsasən bazarda olan yeni məhsulların inkişaf

etdirilməsi ilə əlaqədardır. Yeni məhsulun istehsalı üçün

müxtəlif texnologiyalara ehtiyac vardır. Yeni məhsulu bazara

daha lez çıxarmaq məhsulun müvəffəqiyyəti baxımından çox

vacibdir. Bundan başqa, yeni məhsulun satışı zamanı şəraitin

yaradılması, təchizatın alınması (alıcıya vaxtlı-vaxtında

çatdırılması məqsədilə) və malın dizaynı bu işlərlə bir yerdə

aparılacaqdır. İqtisadi subyekt rəhbərliyinin məqsədi i.sə

texnologiyanın alınması sifarişini əvvəleədən vermək və plan

tamamlandıqdan sonra texnologiyanın hazır olmasını təmin

etməkdir.

Cəlbetmo tədbirləri

Dünya təcrübəsində istər yerli, istənsə də xarici

investisiyanın cəlb edilməsi məqsədilə müxtəlif tədbirlər

43

aparılır. Bu tədbirlərdən geniş istifadə olunanları

aşağıdakılardır:

• Vergilər; • Vergilər xaricində cəlbelmə tədbirləri.

Hökumətlər tətbiq edilən vergi tədbirləri ilə hökumətin

vergi siyasətinin iqtisadi inkişaf prosesində faydalı bir alət

olaraq istifadə edilməsi mümkündür. Belə bir siyasət tətbiq

edilməklə milli gəlirin artması, iqtisadiyyatda sabitliyin təmin

edilməsi, iş yerlərinin açılması, investisiyaları cəlbetmə və

xalqın rifah vəziyyətinin yüksəldilməsi mümkündür.

Vergilərdən cəlbetmə tədbirləri olaraq istifadə edilən

zaman və eləcə də investisiyalan iqtisadiyyatın müəyyən

sahələrinə istiqamətləndirərkən müxtəlif vergilərdən

faydalanmaq mümkündür. Bu vasitələrdən biri investorun

gəlir vergisindən ya müəyyən müddətə azad edilməsi və ya bu

verginin azaldılmasıdır. Bir başqa vasitə isə investisiyalar

üçün xaricdən gətirilmiş texnologiyalar üçün tətbiq edilə

bilər. Bu vasitədən istifadə edərkən texnologiya gömrük

vergisindən iizad edilir və ya gömrük vergisi hissə-hi.ssə

alınır. Məsələn, Türkiyə hökuməti, şirkətlərinin xaricdə

investisiya qoyulmasını cəlb etmək məqsədilə qoyulan

investisiya məbləğinin yarısını şirkətə geri qaytarmaqla onun

investisiya qoyulmasında maraqlı olmasını təmin edir.

44

III FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN HAZIRLANMA MƏRHƏLƏLƏRİ

3. İNVESTISIYA LAYIHƏ I.ƏKININ HAZIRLANMA MƏRHƏLƏLƏRİ

İnvestisiya layihələrinin hazırlanması iqtisadçıların, mühəndislərin, maliyyəçilərin və digər əlaqədar sahədəki mütəxəssislərin iştirakı ilə aparılır. Buraya gələcəklə əlaqədar hesablama prosesi daxildir. Bir investisiya layihəsinin həyata keçməsi uzun müddətli fəaliyyətin müsbət nəticəsi zamanı mümkündür. İnvestisiya layihəsinin hazırlanma mərhələləri

əsasən aşağıdakılardır:

Layihə fikrinin meydana gəlməsi;

Ön tədqiqat;

Layihə etüdü;

Ümumi dəyərləndirmə və investisiya qərarının alınması;

Konkret layihə;

Layihənin həyata keçirilməsi;

Sınaq istehsalı;

İstehsala keçid.

3.1. Layihə tlkrinin meydana gəlmə.si

Layihənin hazırlanması layihə fikrinin müəyyən edilməsi ilə başlayır. Layihə l'ikri ölkənin istehsal və istehlak amillərinin, bazarın, idxalalın və ixracatın, başqa ölkələrin təcrübələrinin, tələbin və texnologiyanın analizindən meydana gələ bilər. İnvestisya layihələrinə görə hər cür qiymətli fikir böyük əhəmiyyət k,əsb edir. Çünki bu investisiya layihəsinin gələcəkdə daha geniş və daha müfəssəl hazırlanmasına şərait yaradır.

46

3.2. ön tədqiqat

Ön tədqiqat zamanı görüləcək ilk iş investisiyaya

ehtiyacın olub-olmadığını müəyyən etməkdir. Əgər

investisiyaya ehtiyacın olduğu müəyyən edilərsə, o zaman

hansı təchizatdan istifadə ediləcəyi mövzusu tədqiq edilir. Ön

tədqiqata aşağıdakılar aiddir:

• Səmərəlilik və mənfəətlilik analizləri, istehsalın və bazarın müəyyən edilməsi, rəqib müəssisələrin fəaliyyətlərinin müşahidə edilmə.si ilə investisiya ehtiyacının müəyyən edilməsi;

• Bazar tədqiqatı, hüquqi, texniki, iqli.sadi və maliyyə analizi apararaq qoyulacaq investisiyanın həcminin müəyyən edilməsi və bu həcmdəki investisiya üçün vacib olan maliyyə vəsaitlərinin ayrılması;

•' Hazırlanacaq investisiya layihəsində alternativ

məhsulların istehsal edilməsi imkanlarının

dəyərləndirilməsi;

• Müxtəlif istehsal müəssisələrindən məhsulun

xüsusiyyətlərini göstərən sənədlərin toplanması.

3.3. Layihə ctüdü

Layihə etüdü investorun nə istehsal edəcəyi, necə istehsal edəcəyi, malı hansı qiymətlə hara satacağı və investisiyadan nə qədər gəlir əldə edəcəyi suallarına cavab verməlidir. Burada növbəli mərhələyə keçmədən əvvəl hüquqi, texniki, iqtisadi və maliyyə analizinin aparılması nəzərdə tutulur.

47

3.4. Ümumi dəyərləndirmə və investisiya qərarının

alınması

Bir layihənin həyata keçirilməyə əlverişli olub- olmadığını, nöqsanlı, zəif və xətalı xüsusiyyətlərinin olub olmadığını, müəssisənin iqtisadi ömrü boyu özünü ödəyib-ödəməyəcəyini və ya mənfəətlilik dərəcəsini ölçmək üçün ümumi dəyərləndirmə aparılır.

3.5. Konkret layihə

Hazırlanan investisiya layihəsi əlaqədar təşkilatlar və

şəxslər tərəfindən dəyərləndirilərək qəbul edildikdən sonra

layihənin konkretləşdirilməsi mərhələsinə keçilir.

Konkret layihə mərhələsində investor və layihə

haqqında xüsusi, müəssisənin hüquqi şəkli haqqında ümumi

məlumatlar verilir. Daha sonra layihədə nəzərdə tutulan

texniki hesablamalara keçilir. Əgər yaranacaq müəssisə

istehsal müəssisəsidirsə, o zaman istifadə ediləcək təchizatın

istehsal həcmi, qiymətləri və alınma müddəti müəyyən edilir.

Əgər məhsulun istehsalı patent və lisenziya əsasında

aparılacaqsa, əlaqədar təşkilatlarla müqavilələr imzalanır.

3.6. Layihənin həyata keçirilməsi

İnvestisiya layihəsinin hazırlanma mərhələlərindən biri

də investisiyanın necə və nə vaxt həyata keçəcəyini və

istehsala nə vaxt başlanacağını əvvəlcədən müəyyən

elməkdir. Bunları həyala keçirmək üçün proqramlar

hazırlanır. Bu proqramların əsas məqsədi ərazinin alınması,

əmək qüvvələrinin cəlb edilməsi, yol, su, enerji

problemlərinin həll edilməsi, inşaat sahəsinin müəyyən

edilməsi, inşaata başlanması, təchizatın alınması və monlaj edilməsi, xammalın təmin edilməsi və marketinq

48

kanaJlarınm müəyyən edilməsidir. Layihənin həyala keçirilməsi əvvəlcədən müəyyən edilmiş tarixdə baş tıılmazsa, layihədə nəzərdə tutulan bütün procjnozlar öz əhəmiyyətini böyük ölçüdə ilirmiş olur. Çünki layihədə müəyyən edilmiş salış gəlirləri vaxtında əldə edilmədiyi təqdirdə maliyyə hesabatlarının tarazlığı pozulmuş olacaqdır.

3.7. Sınaq istehsalı

İnvestisiya layihələri müfəssəl hazırlanmasına

baxmayaraq istehsal mərhələsində istənilən səviyyədə

istehsalın təmin edilməsi mümkün olmaya bilər. Burada

məhsulun bazara daxil olması çox vacib mərhələ olaraq

əhəmiyyət kəsb edir. İstehlakçılar bazarda ilk dəfə malı

gördükləri zaman onun haqqında məlumat əldə edir və onun

alınmasına və ya alınmamasına qərar verirlər. Bu vəziyyətdə

müəssisələr müəyyən edilmiş keyfiyyət standartına çalmadan

məhsullarını bazara çıxarmaqla onlar üçün yaxşı olmayan

imicin formalaşmasına səbəb ola bilərlər. Yalnız məhsulun

keyfiyyət standartı əldə edildikdən sonra onu bazara

çıxarmaq mümkündür. Bu vaxta qədər olan müddət isə sınaq

istehsalı mərhələsi olaraq adlanır.

3.8. İsteh.sala keçid

İstehsala keçid müəssisənin rəsmi açılış mərhələsidir.

Bu mərhələyə qədər investisiya ilə əlaqədar bütün layihələr

həyata keçmiş olur. Ayrıca, bu mərhələ müə.ssisənin

tanınması baxımından çox vacibdir. Bu .səbəbdən

müəssi.sənin hansı keyfiyyətdə məhsul istehsal etməsi

haqqında məlumatlar istehlakçılara çaldırılır. Bundan başqa,

müəssisənin daha tez tanınması baxımından onun təntənəli

surətdə açılması və bunun mətbuat vasitəsilə edilməsi

məq.sədəııyğundur.

49

IV FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN İQTİSADİ YÖNDƏN TƏHLİLİ

4. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN İQTİSADİ YÖNDƏN

TƏHLİLİ

4.1. Bazarın tədqiqi

Bazarın tədqiqi əsas olaraq daxili və xarici bazarlarda bir mal və ya xidmətə olan tələbi və ya tələbdə layihənin iqtisadi ömrü boyunca baş verən dəyişmələrin meydana çıxarılmasıdır. Hər layihə müəyyən bir ehtiyacı ödəmək üçün hazırlanır.

İnvestisiya layihələrinin hazırlanma mərhələsində müəssisənin böyüklüyünü müəyyən edən ən vacib amillərdən biri bazarın strukturu və bazardakı mövcud tələbdir. İnvestisiya qərarı və ya qoyulacaq investisiyanın böyüklüyü mövcud tələbə görə müəyyən edilir.

Bazar tədqiqi yeni qurulan müəssisələr baxımından çox vacibdir. Çünki hansı malın, hansı qiymətlə, nə miqdarda, kimlərə və haralarda satılacağı bazarın tədqiq edilməsi ilə müəyyən edilir. Ogər müəssisələr istehsal edəcəkləri malların xüsusiyyətlərini və kimlərə satılmasını əvvəlcədən müəyyən etmiş olsalar, istehsala keçid mərhələsində qarşıya çıxa biləcək problemlərin böyük bir qismi ortadan, qalxmış olacaqdır. Bazar tədqiqinin istənilən .səviyyədə aparılmaması müəssisələri və ölkəni bəzi xoşagəlməz vəziyyətlərlə qarşı-qarşıya qoya bilər. Müəssisələr baxımından bu cür mənfi vəziyyətlərin ən vacibi tələbin istənilən .səviyyədə olmadığı sektorlara investi.siya qoyaraq istehsal edilənlərin satılmaması və müəssisənin istehsal həcminin normadan daha az istifadə edilməsidir. Ölkə baxımından meydana çıxacaq mənfi vəziyyətlər isə təklifin daha çox olduğu sektorlara investisiya qoyulması və kapitalın lazımsız şəkildə bu sektorlara ayrılmasıdır. Halbuki, kapital bir istehsal amilidir və bütün ölkələrdə onun bir dəyəri vardır.

51

4.2. Bazar tədqiqatının mahiyyəti

İnvestisiya layihəsi qərarları müəssisələrin gələcəkdəki inkişaf xəttini əvvəlcədən müəyyən edən qərarlardır. Əsaslı bir bazar tədqiqatı aparmadan investisiya haqqında qərar vermək müəssi.səni gələcəkdə çətin vəziyyətlərlə üz-üzə qoya bilər. Bu sadəcə müəssisənin iflası deyil, eləcə də milli iqtisadiyyat baxımından da bir itki olmaqdadır. Digər tərəfdən istehsal amillərinin səmərəli şəkildə istifadə edilməməsi yaranacaq müəssisənin istər yerli, istərsə də xarici müəssisələr ilə rəqabətə girməsinə mənfi təsir göstərəcəkdir.

4.3. Bazar tədqiqatında məlumat mənbələri

Bazar tədqiqatında məlumatların sistematik bir çalışma

ilə toplanması vacibdir. Bu cür tədqiqatlarla əsasən iqtisadi və

sosial qurumlar məşğul olur. Ona görə də investisiya

layihələrində bazar tədqiqatı bu qurumlarm liülletenləri

vasitəsilə aparıla bilər. Bununla birlikdə bəzən bazar tədqiqatı

üçün məlumatların adı çəkilən qurumlar tərəfindən təmin

edilmə.si mümkün olmur və bunlar birbaşa mənbələrdən

alınır.

Bazar tədqiqatında məlumatların toplanması iki mənbədən təmin edilir:

•

• İlkin mənbələr; • ^İkinci mənbələr.

4.3.1. İlkin mənbələrdən məlumatlar

İlkin mənbələrdən olan məlumatlar birbaşa əsas

mənbələrdən təmin edilir. Bu məlumatları əldə etmək üçün müsahibə, anket, məktub, telefon, faks və

52

İNTERNET kimi vasitələrdən istifadə edilir. Bu cür məlumatlar əsl mənbələrindən və ya birbaşa istehlakçılardan təmin edilir. Əgər investisiya layihəsinə görə istehsal ediləcək məhsul bazarda yenidirsə o zaman bu məhsul haqqında məlumatın əldə edilməsi çətinləşəcəkdir. Belə bir vəziyyətdə investisiya layihəsini hfizırlayan qurumlar və ya şəxslər təkbaşına başqa qurumlar və ya şəxslərlə əməkdaşlıq edərək məlumat toplamalıdırlar.

4.3.2. İknd mənbələrdən məlumatlar

İkinci mənbədən məlumatlar dedikdə ilk növbədə daha

əvvəl başqa qurumlardan məlumat toplamış şəxslər,

qurumlar, mətbuat vasitələri və s. başa düşülür. Bu

məlumatlar investisiyanın iqtisadi təhlilini

aparanların vaxtına və xərclərinə qənaət etməsinə səbəb olur.

Çünki ikinci mənbədən olan məlumatlar htızır məlumat

xarakteri daşıyır. Bu cür məlumatlar əsasən aşağıdakı qurumlardan təmin edilə bilər:

Dövlət Statistika Komitəsinin hesabatları;

Milli Bankın hesabatları;

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tədqiqatları;

TACİS;

Dünya Bankı;

Beynəlxalq Valyuta Fondu;

Xüsusi komissiyaların hesabatları;

Özəl tədqiqatlar və dövri mətbuat.

4.4. Bazar tədqiqatında toplanacaq məlumat növləri

İnvestisiya layihəsinin hazırlanma mərhələsində mal və xidmətin bazar tədqiqatı apanlarkən toplanması

53

vacib olan molıımallara ehtiyac vardır. Bunlar əsasou

aşağıdakılardır:

Bazarın rəqabət quruluşu;

Mal və xidmətlərin xüsusiyyətlər;

İstehlakçı davrvanışlan;

Qiymətlər;

Təklif mənbələri;

Bölgü kanalları;

Ölkənin xüsusi şərtləri və mövsümi dəyişmələrə

bağlı məlumatlar; Dövlətin iqtisadi siyasəti.

4.4.1. Bazarın rəqabət quruluşu

Bazar əmtəə və ya xidmətlərə olan ehtiyacı və tələbatın ödənilməsinin maddi imkanlarla, bu imkanlardan istifadə istəyi və mübadilə etmə səlahiyyəti ilə möhkəmləndirilmiş bütün şəxslərin və təşkilatların məcmusudur.

İnvestisiya layihələri hazırlanarkən hansı bazara mal və xidmətin təklif edilməsi və bu bazarda qüvvədə olan şərtlərin təhlil edilməsi vacibdir. Müə.ssi.sələrin fəaliyyət göstərəcəyi bazarın quruluşu onların satışlarında və satışlarla əlaqədar üsulların müəyyən edilməsində vacib rol oynayır. Buna görə də bazar haqqında məlumat toplanarkən ilk növbədə onun rəqabət quruluşu haqqında məlumat əldə edilməlidir. Mal və xidmətlərin təklif olunacağı bazar sərbəst rəqabət bazarı, inhisarçı bazar və yarımçıq rəqabət bazarı ola bilər.

İnvestisiya layihəsinə görə müəssisə tam rəqabət bazarında fəaliyyət gqslərəcəksə, bu bazara sərbəst şəkildə daxil olmaq və salışa başlamaq mümkün

54

olacaqdır. Ancaq bu bazarda rəqabət şiddətli, mənfəət İSƏ

məhduddur. Bu işdə müəssisənin müvəffəqiyyətli olması üçün qiymət və keyfiyyət imkanından istifadə etməsi faydalıdır. Bu imkanlar isə investisiyalar üçün seçilən texnologiyaya böyük ölçüdə bağlıdır. Çünki bu bazarda aşağı qiymətlə mal istehsal etmək üçün istehsal amillərinin səmərəli şəkildə istifadə edib xərclərin azaldılması həyala keçirilməlidir.

Əgər müəssisə inhisarçı bazarda fəaliyyət göstərməyi qərara almışsa, bu cür bazara gimıək yeni qurulmuş müəssisə üçün çətin ola bilər. Çünki bu bazarda bir müəssisə fəaliyyət göstərir və bazar onun əlində cəmləşmişdir. Hətta bazarda birdən çox müəssisə olsa da, onlar əvvəlcədən müəyyən etdikləri siyasəti tətbiq edərək sanki bir müəssisə kimi hərəkət edirlər. Bu cür bazara girmək üçün inhisarı təşkil edən müəssisələrlə əməkdaşlıq etmək və ya onlarla bir yerdə sağlam rəqabət şəraitində fəaliyyəi göstərə bilərlər.

Yarımçıq rəqabət bazarında rəqabət bəzən şiddətlənir, bəzən isə azalaraq bazarın bölgüsünə gətirib çıxarır.

4.4.2. Mal və xidmətlərin xüsusiyyətləri

İnvestisiya layihəsi hazırlanarkən istehsal ediləcək malıp xüsusiyyətləri və istifadə edilməsi ilə əlaqədar məlumatlann əvvəlcədən toplanması vacibdir. Burada əsasən istehsal ediləcək malın istehlak malı və ya istehsal mah tiplərindən hansına aid olacağı müəyyən edilməlidir. Bundan başqa, istehsal ediləcək malın və ya xidmətin bazardakı adı, standart ölçüləri, çəkisi, qablaşdırılması və hansı xüsusiyyətlərinin ön plana çəkiləcəyi də müəyyən edilməlidir.

Malın imicini formalaşdırmanın bir yolu malın

dizaynıdır. Hər bir malı rəqiblərindən fərqləndirən və

D3

malı istehlakçıların nəzərində daha cazibədar edən fiziki əlamətlərdən biri də onun dizaynıdır. Mebellərə, avtomobillərə və məişət əşyalarına daha cazibədar form'alar vermək üçün son illər uğurlu nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Qabın dizaynının müəyyənləşdirilməsi də malın dizaynı qədər əhəmiyyət kəsb edir.

Malın istehsalında istifadə olunan maieriallar ib malın dizaynı arasında sıx əlaqələr mövcuddur. Son illərdə plastik, liber və başqa bu cür maleriallardau mala gözəl dizayn verməkdən ötrü geniş istifadə olunur.

Malın alıcılar tərəfindən bəyənilməsində rəng amilinin də xüsusi əhəmiyyəti vardır. Xüsusilə geyim, mebel, avtomobil kimi istehlak mallarında rəngin düzgün seçilməsinə əhəmiyyət verilməlidir. Müəssisə malı bazara çıxarmazdan əvvəl rəngin seçilməsini və rəng dəyişikliklərini no vaxt edəcəyini qərarlaşdırnıalıdır. Xüsusilə, beynəlxalq bazarlara çıxmaq istəyən müəssisələr rəng seçimində hər ölkənin, hər millətin hansı rəngləri daha çox xoşladığını və bunların sosioloji və psixoloji xüsusiyyətlərinə fikir verməlidir.

İstehsalçı müəssisələr malın dizaynı ilə yanaşı, ölçülərinin də düzgün müəyyənləşdirilməsinə fikir verməlidirlər. Malların bazarın tələb etdiyi ölçülərdə olmadağı müddətdə satış miqdarının da realla.şdınlması mümkün olmayacaqdır.

Malın ölçüləri ilə yanaşı, qabın ölçüləri də son dərəcə vacibdir. Mə.sələn, kiçik ölçülü ətriyyatın, ziynət əşyalarının qabları özündən dəfələrlə böyük ölçülərdə ola bilər.

Malla əlaqədar xidmətlərin ən başlıcası texniki servis xidmətləri və zəmanətdir. Xidmətlər malın növündən və istehlakçının ehtiyaclarından asılı olaraq, istehsalçı və ya vasitəçi müəssisələr tərəfindən verilir. Hər hansı bir dəzgahı və ya dəyirmanı satın alan alıcı üçün müəssisə niontaj xidmətləri göstərirkən, təzə meyvənin

56

bazara çaidınlmasmcla isə nəqliyyat şirkətləri daşıma xidmətlərini göstərir.

Texniki servis xidmətləri malla birbaşa bağlı xidmətlərdir. Bu xidmətlərin başında qeyd olunan montaj xidmətləri durur. Xüsusilə, sənaye təyinatlı mal və avadanlıqların yerləşdirilməsi və istifadəyə verilməsində montaj xidmətlərini istehsalçı müəssisələrin özləri yerinə yetirir.

Malın islfıfadə olunacağına və saxlanacağına dair yazılı informasiyaları vermək də texniki xidmətlərin bir növüdür.

İstehlakçılar aldıqları maldan gözlədiyi faydanı əldə edə bilmədiyi təqdirdə geri qaytara bilməli və zəmanət müddətində təmir edə bilməlidirlər. İstehsalçı və ya vasitəçi müəssisələr malın keyfiyyətinə və istifadəsinə dair şifahi və ya yazılı şəkildə zəmanət verməlidirlər. Zəmanətin verilməsi məsuliyyəti isə əsasən istehlakçı ilə birbaşa əlaqədə olan vasitəçi müəssisələrin üzərinə düşür.

İstehsal ediləcək mal və xidmətin xüsusiyyətləri bəzən bütün dünyada oxşar olduğu halda, bəzən də müxtəlif ölkələrdə fərqli xarakter daşıyır. Bu fərqlər əsas amil olan malın ölçüsündə və ya malın qiymətləndirilməsində ortaya çıxa bilər. Buna görə də malın hansı bazarda satılacağı əvvəlcədən müəyyən edilməlidir.

4.4.3. İstehlakçı davranışları

Müə.ssisənin mal salacağı istehlakçılar onun bazar

fəaliyyətlərinin əsasını təşkil edir. Mal, qiymət və bölgü

haqqında qərar verməzdən əvvəl malı alacaq istehlakçılar və

onların davranışları haqqında məlumat toplanır. İstehlakçı

davranışı dedikdə istehlakçının mal və ya xidməti alması ilə

əlaqədar qərar və meylləri nəzərdə tutulur. İstehlakçıların istəyinin nə olduğunu müəyyən

57

etmok və bu isliqaməldə planlaşdırma aparmaq, istehlakçıların ehtiyacı olacaq malların istehsal edilməsini təmin etmək, eləcə də müəssisənin gələcəkdə qarşılaşa biləcəyi gözlənilməz vəziyyətlərin əvvəlcədən proqnozlaşdırılaraq mənll vəziyyətlərin qarşısı alına bilər.

Müəssisələr istehlakçılarla mütəmadi şəkildə əlaqədə olaraq onların tələb etdiyi mal və xidmətlər istehsal etmə məq.sədini güdür. İstehlakçıların istəklərində meydana gələn dəyişmələrin müəyyən edilməsi müəssisələrin daha münasib qərarlar verməsini təmin edəcəkdir. İstehlakçı müəssisənin istiqamətləndiyi əsas hədəf olduğu üçün ətrafdakı kiçik bir dəyişmə əvvəlcə istehlakçıları bunun nəticəsi olaraq da istehlakçıların davranışlarını dəyişdirir. Bu davranışların dəyi.şməsi müəssisənin verəcəyi qərara da öz təsirini göstərir.

4.4.4. Qiymətlər

Müəssisənin istehsal edəcəyi mala .sərf olunacaq xərclər haqqında məlumatlar və malın biizardakı satış qiyməti mala olan tələbin və müəssi.sənin gəlirinin müəyyən edilməsində vacib rol oynayır. Əgər müə.ssisənin istch.sal edəcəyi mal və xidmətlər o ölkənin ərazisində istehsal edilirsə, o zaman istehsal xərclərinin, topdan və pərakəndə satış qiymətlərinin və satış şərtlərinin bilinməsi vacibdir. İstehsal ediləcək mal ölkə əmzisində istehsal edilməyib, idxal edilirsə, o zaman malın o ölkədəki istehsal xərcləri, idxal edilmə xərcləri, bazardakı satış şərtləri və satış qiyməti müəyyən edilməlidir.

İstehsal ediləcək mal əvvəllər müxtəlif ölkələrdə istehsal edilmişdirsə və hələ də istehsalı davam edirsə, malın keçmişinə aid 5-10 illik istehsal xərcləri və satış

58

qiyməlbri müəyyən edilməlidir. Xüsu.silə inkişal'elməkdə

olan bir çox ölkələrdə istehsal edilməsi planlaşdırılan mallar

inkişaf elmiş ölkələrdə uzun illərdən bəri istehsal edilən

mallar ola bilər. Bıı ölkələrdə investisiya qoyuluşuna təsir

edən amillərdən biri də idxalın əvəzlənməsini təmin elməkdir.

İdxalın əvəzlənməsi yoluyla istehsalı planlaşdırılan mallarda

gəlir nisbəti çox yiik.səkdirso, yerli istehsal başladığı zaman

rəqabət artacağından idxal edilən malların qiymətlərində

böyük azalmalar baş verə bilər. Bu vəziyyət yeni qurulacaq

müəssisənin rəqabət imkanını azalda bilər.

Müəssisələr istehsal eldikləri mal və ya xidmətlərə

qiymət ləyin edərkən bir çox amilin təsirini də nəzərə

almalıdırlar. Qiymətin müəyyən edilməsi qərarları əsasən

istehlakçıların istəkləri, istehsal və marketinq xərcləri, mal və

ya xidmətə olan tələb miqdarı, mal və xidmətin

xüsusiyyətləri, rəqib müəssisələrin qiymət strategiyaları,

vasitəçi müəssisələrin sayı və vəzifələri, müəssisənin

fəaliyyətdə olduğu hüquqi mühit şərtlərindən böyük ölçüdə

a.sılıdır.

Yeni qurulacaq müəssi.sənin istehsal edəcəyi malın ən

vacib amillərindən biri də isteh.sal və satış xərcləridir. Çünki

müəssisələr rəqabət qabiliyyətlərini yeni texnologiya və salış

şərtləri ilə apara bilərlər.

Müəssisələrin malın qiymətinin müəyyən etməsinə təsir

edən əhəmiyyətli amillərdən biri də mal və ya xidmətə olan

tələb miqdarıdır. Müəssisə müxtəlil’ qiymətlərdə satılacaq

malın miqdarını müəyyənləşdirmək məq.sədilə tələb-təklif

təhlillərindən istifadə edirlər. Mal və xidmətə olan tələb

miqdarı qiymət dəyişikliklərindən asılı olaraq müxtəlif

səviyyələrdə ola bilər. Təbii olaraq burada alıcıların gəlir

səviyyələri, demoqrafik xüsusiyyətləri və tələbatlarından asılı olaraq qiymətqoyma qərarlarında nəzərə alınmalıdır.

59

Mal və ya xidmətlərin xüsusiyyətləri də qiymətin müəyyən edilməsi strategiyalarının müəyyənləşdi rilməsində xüsusi təsirə malikdir. Mala olan ehtiyacın və tələbatın dərəcəsi, geniş istehlak və sənaye təyinath mal olması, mövsümi xarakteri, satıldığı coğrafi məkanı və s. amillər qiymətin müəyyən edilməsi strategiyalarında nəzərə alınmalıdır.

Müəssisə təyin edəcəyi- qiymətlərə rəqib müəssisələrin də göstərəcəyi reaksiyanı nəzərə almalıdır. Müəssisələrarası rəqabətə görə, rəqiblər müxtəlif qiymət strategiyaları tətbiq edərək alıcıları öz mallarına doğru cəlb edə bilərlər. Bəzən böyük müəssisələrin öz aralarında razılaşaraq vahid qiymətdən mal satışlarını təşkil etmələri, xüsusilə maliyyə cəhətdən zəif olan kiçik müə.ssisələri bir çox problemlərlə üzləşdirə bilər. Bəzən isə bu fimıalar istehsal, nəqliyyat, stimullaşdırma və s. xərcləri azaldaraq, qiymət səviyyələrini də aşağı salmağa nail ola bilərlər.

İstehsalçı müəssisələrin istifadə etdikləri marketinq kanallarının böyüklüyü və müəssisənin bu kanalda mövqeyi də qiymətin müəyyən edilməsinə təsir edən amillərdəndir. Topdansatış və pərakəndəsatış ticarət müəssisələri fiziki bölüşdürmə, anbarlama, yükləmə, boşaltma və s. xərclərin bir qismini və ya tamamını öz üzərinə götürməklə malın son qiymətinin müəyyənləşdirilmə.sinə də təsir edə bilirlər. Bəzi istehsalçılar bu müəssislərin yerli şəraitə daha yaxşı bələd olduğunu nəzərə alaraq, qiymət strategiyalarının müəyyənləşdirilməsində tam sərbəstlik verirlər.

Bəzi istehsalçı müəssi.sələr bölgü kanalları üzərindəki işlərin bir hissəsini öz ıizərinə götürməklə xərcləri paylaşır və satış qiymətləri üzərində də nəzarəti təmin edirlər. Bölgü kanalları uzandıqca, qiymətlər də dəyişir.

60

Qiymətin müəyyən edilməsi qərarlarında əhəmiyyətli

təsirə malik amillərdən digəri də müəssisənin fəaliyyətdə

olduğu mühitdə hüquqi dəyişikliklərdir. Dövlət qiymətlərə birbaşa və ya dolayı yolla təsir edə bilər. Məsələn:

• Dövlət bəzi malların qiymətlərini bilavasitə özü

müəyyənləşdirir və bu qiymətin üstündə və ya

altında mal satışlarının 4əşkilinə heç bir şəkildə

icazə vermir.. Maya dəyərinə təsir edən bu xərcləri

qiymətlərə əlavə etinək mümkün olmadığı üçün,

bəzi müəssisələrin rəqabət gücləri də a/ala bilər.

Dövləlin bu cür müdaxilələrinə əsasən inhisarında

olan sahələri məruz qalır. Bəzən isə dövlət əlavə

xərcləri subvensiya yolu ilə qarşılaya bilər.

• Dövlət bəzi malların istehsalını daha da

həvəsləndirmək məqsədilə mal qiymətləri üçün

aşağı limit müəyyənləşdirə bilər.

• Dövlət bəzi malın qiymətləri üçün üst limit

müəyyənləşdirir və bu limiti aşmamaq şərti ilə

qiymətləri sərbəst buraxır.

• Bəzən isə dövlət müəssisələrin müxtəlif hallarda

faydalana biləcəkləri qiymət güzəştlərinə qanunla

qadağalar qoya bilər.

• Dövlət müəssisələri qiymətləri aydın bir şəkildə

elan elməyə məcbur edə bilər.

4.4.5. Təklif mənbələri

İstehsal ediləcək mal ilə əlaqədar məlumat toplanarkən

eyni sektorda oxşar mallar istehsal edən müəssisələrin

istehsal gücü, istehsal həcmi, istehsal güclərinin neçə faizini istifadə etdikləri müəyyən

61

edildikdon sonra bu sekior vn onun Ibaliyyoli haqqında nəlıco əldə edilir.

İnvestisiya layihələrinin Inızırlanma mərhələsində təklif mənbələrini iki qrupa ayırmaq mümkündür. Bunlar daxili təklif mənbələri və xarici təklif mənbələridir.

Müəssisələr daha çox ölkədaxili tələbi ödəmək üçün istehsala yönəlirlər. Müəssisələrin fəaliyyət göstərəcəyi sektorlardakı istehsal həcmi və bu həcmin gələcəkdəki artım meylləri müəssisənin bazara çıxaracağı məhsulun miqdarını müəyyən edir. Daxili təklif mənbələri nə/ərdən keçirilərkən ölkə daxilində olan, eyni sektorda fəaliyyət göstərən, eyni mal və xidmətləri isteh.sal edən müəssisələrin.sayı, quruluş yerləri, istehsal gücü, istifadə etdikləri texnologiya, istehsal üsulları, gcni.şləmə planları, müə.ssisələrin strukturu, satışın təşkili, maliyyə imkanları və satış şərtləri haqqında məlumat toplanmalıdır. Bundan başqa, quruluş ərəfəsində eyni müəssisələrlə əlaqədar məlumatların toplanması və onun ətrallı şəkildə dəyərləndirilməsi müəssi.sənin gələcəkdə qarşıya çıxa biləcək mənfi vəziyyətlərdən yaxa qurtarmasına kömək edəcəkdir. Ayrıca bu mərhələdə bazara çıxarılan malların istehsalının -çox olduğu nəticəsi ortaya çıxarsa, əvvəlcədən investisiya qoyuluşundan imtina ediləcəkdir.

Ölkə daxilindəki bazarlara çıxarılan malların müəyyən bir qismi xarici müəssisələr tərəfindən istehsal edilir. Dünyadakı qloballaşma meylləri ilə birlikdə dünyanın hər hansı bir nöqtəsində istehsal edilən mallar müəyyən bir vaxtdan sonra başqa bir ölkənin bazarına istiqamətlənə bilər. Bir ölkədə hər hansı bir müə.ssisənin quruluş mərhələsində daxili təklif mənbələri ilə əlaqədar məlumatlar qədər, bu malların hansı ölkələrdə, hansı texnologiyalar ilə, hansı qiymətlə istehsal edilərək satılması da vacibdir. Burada əsasən .ölkə xaricindəki rəqib müəssisələrin sayı, isteh.sal

gücü, quruluş yeri.

62

biizar payı və islchsal miqdarını göstərən nıəluınallara

ehtiyac vardır. Bundan başqa, xarici təklil

mənbələrindən ölkəyə nə miqdarda mal idxal edildiyinin

müəyyən edilməsi də vacib məsələdir. Bu məlumatın əldə

edilməsi isə xarici ticarətlə əlaqədar statistik məlumatlar

vasitəsilə mümkündür.

4.4.6. Bölgü kanalları

Bölgü kanalı malın istehsalçı müəssi.sədən

istehlakçıya doğru hərəkətini təmin edən yoldur. Bölgü

kanalları qərarların qəbul olunmasını asanlaşdırır və

tezləşdirir. Ümumiyyətlə, istehsalçı müəssisə və satış

müəssisələri arasında mal mübadiləsini təmin edəcək bölgü

kanalını Tormalaşdirmaq olduqca çətin məsələdir. Ancaq bu

kanalı formalaşdırdıqdan sonra fəaliyyətləri ilə əlaqədar

qərarların qəbul olunması da xeyli asanlaşacaqdır. Bazar

kanalı bir dəfə formalaşdırıldıqdan sonra malların bu kanalda

daimi hərəkəti təmin olunmalıdır.

Bölgü kanalı mal qiymətinin müəyyənləşdirilməsi nə

köməklik edir. İstehsal olunan və btızara təklif olunan mal

qiymətinin miiəyyənləşdirilməsində vasitəçi ticarət

müəssisələrinin rolu böyükdür. Toptansatış və pərakəndəsatış

vasitəçi müəssisələri istehlakçılarla birbaşa təmasda olduqları

üçün onların alıcıluj qabiliyyətinə və imkanlarına münasib

qiymətin müəyyənləşdirilməsi üçün istehsalçı müəssisələrə

lazımi informasiyanı təqdim edə bilərlər.

Bölgü kanalları bazar haqqında nisbətən ucuz və qısa

müddətə məlumat təmin edən əsas mənbələrdəndir. Mal satışı

geniş bir əraziyə paylanıldığı üçün istehsalçı müəssisələrin

bazarlarla olan birbaşa əlaqələri də xeyli azalmaqdadır. Bu

cür hallar müəssisələri bir çox problemlərlə üzləşdirdiyi üçün

bazar haqqında təfsilatı

63

ilə informasiya əldə elmək üçün müxtəlif yollardan istifadə edirlər. Bunun bir yolu da müxtəlif sahələrdə bazar tədqiqatları aparmaqdan ibarətdir. Xüsusilə kiçik və maliyyə imkanları məhdud olduğu üçün istehlakçılarla birbaşa əlaqədə olan bu vasitəçi ticarət müəssisələrindən ucuz və qısa bir müddətdə lazımi məlumatlan təmin edə bilirlər. Bazar kanalına daxil olan bu vasitəçi müəssisələr bazarda istehlakçı ehtiyacları, tələbatları və istəklərindəki dəyişikliklər barəsində istehsalçılara müntəzəm olaraq məlumat ölürməkdədir.

4.4.7. ölkənin xüsusi şərtləri və mövsümi ' dəyişmələrə

bağlı məlumatlar

Dünyanın müxtəlif ölkələrində olan istehlakçılar çox vaxt eyni davranışları göstərmirlər. Dünyanın fərqli ölkələrindəki istehlakçıların istehlak vərdişləri və istchlak formaları da fərqli xarakter daşıyır. Bəzi mallarla əlaqədar tələbin ilin bütün fəsillərində sabit olacağını göstərmir. Çünki bir çox mallar ilin müxtəlif fəsillərində dəyişkən ola bilər. Müəssisələr, mallarını istehsal etməzdən əvvəl hansı ölkənin bazarına çıxmağı fikirləşirsə, o ölkədəki istehlakçı davranışlarını əvvəlcədən müəyyən etmək məcburiyyətindədir. Çünki bir ölkənin şərtlərinə və istehlakçı davranışlarına bağlı olaraq malın o ölkədəki istehlakçıların istək və arzularına uyğun xüsusiyyətdə istehsal edilməsi məhsulun satışı mərhələsində ortaya çıxa biləcək mənfi vəziyyətlərin ortadan qaldırılmasına kömək edər.

Gündəlik həyatda bir çox çe.şiddə mal ilin bütün zamanlarında istehlakçılar tərəfindən tələb edilməkdə ikən, bir çox mala olan tələb də ilin müəyyən mövsümlərində dəyişkən ola bilər. Bə/.i malların tələbi yay aylarında artmaqda, qış aylarında <ızalmaqda ikən, bəzi malların tələbi

isə əksinə yay aylannda azala, qış

64

aylarında arla bilər. Məsələn, qışın ağır keçdiyi bölgələrdə

inşaat işləri qış aylarında həyata

keçirilməyəcəyi üçün bölgədəki inşaat mallarına olan tələb bu

zamanlarda azalacaqdır. Dini və milli bayram günləri,

məktəblərdə dərslərin açılması kimi tədbirlər tələbə təsir edən

amillərdən sayılır.

4,4.8. Dövlətin iqtisadi siyasəti

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafı investisiyaların

artırılmasını, bəzi seklorlardakı böyümənin digər sektorlara

görə sürətləndirilməsini təmin etmək və ya müəyyən bir

bölgədə qoyulmasını həyata keçirmək məqsədilə dövlət

müxtəlif vaxtlarda öz iqtisadi siyasətini həyata keçirir. Bu

səbəbdən istehsal ediləcək malın tələbi ilə əlaqədar

müəssisənin istehsal gücünə, dövlətin tətbiq etdiyi maliyyə,

pul, xarici ticarət və qiymət siyasəti böyük ölçüdə təsir edir.

İnvestisiya iqtisadiyyatın sabilləşdirilməsinin və

perspektiv inkişafının əsas vasitələrindən biri kimi

çıxış elməklə, real ümumi kapitalın artırılmasında,

iqtisadi səmərəliliyinin slimullaşdırılmasında, bir sözlə

rəqabət qabiliyyəti milli iqtisadiyyatın fomıalaşdırıl- masında

mühüm rol oynayır. Ondan istifadənin nəticəsi və yığım

səviyyəsinin yüksəldilməsi real istehsalın canlandırılmasının

və iqtisadiyyatın yeni sektorlarının yaradılması və inkişafının

əsas təməli olmaqla, böhranlı hadisələrin aradan

qaldırılmasına və ölkənin milli .sərvətinin artırılmasına zəmin

yaradır. Ölkə iqtisadiyyatını dirçəllmək üçün xarici

investisiyaların cəlb olunması ilə yana.şı ölkənin ümumi

təhlükəsizliyi nöqleyi-ıı,əzərindən dünya i.əcrü Kəsində

özünə yer tapmış xarici investisiyalara qoyulan

məhdudiyyətlərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu

məhdudiyyətlərə əsasən siyasi maraqları, milli təhlükəsizliyi,

65

iqtisadi vəziyyət və əhalinin sağlamlığı, milli sərvətlərin

qorunmasını aid etmək olar. Bu gün xarici investorlara

qapısını açan bir dövlət bütün bunları öz nəzarəti altında

saxlamalıdır. Məsələn: ABŞ-da xarici investorlara qarşı

aparılan açıq siyasətə bir tərəfdən onlar üçün lazım olan hər

bir şəraitin yaradılması, digər tərəfdən xarici investorlara

qarşı qoyulan məhdudiyyətlərə milli təhlükəsizlik

nöqteyi-nəzərindən baxmaq olar. Misal olaraq, siyasi

cəhətdən Kuba, Liviya, KXDR dövlətləri ilə hər hansı bir

əlaqəyə qoyulan məhdudiyyətləri göstərmək olar. Həmçinin,

hər hansı bir şirkətin alınması və xaricilərin nəzarəti altına

keçərkən ölkənin təhlükəsizliyinə xələl gəlirəcəkləri məlum

olarsa, ABŞ Prezidenti bilavasitə bu şirkətin alınması və ya

xarici nəzarətə keçməsinə qadağan qoya bilər.

Bununla belə bəzi sahələr vardır ki, bu sahə bilavasitə

dövlətin nəzarətində olmalı və xarici investorlardan təcrid

olunmalıdır. Mə.sələn: ABŞ-da federasiya qanunvericiliyinə

əasən strateji mahiyyət daşıyan AES tikintisi və istifadəsi,.

faydalı qazıntıların çıxarılması, həmçinin əhalinin, yüklərin,

poçtun daşınması əsasən yerli sahibkarlara həvalə olunur.

Kanadada Dövlət Bankı sığorta, mətbuat, hava nəqliyyatı

sahəsində yaradılan xarici şirkətləri nəzarət altında saxlayır.

İngiltərədə avia-kosmik sənayedə, hava və dəniz

nəqliyyatında, həmçinin kinostudiya, radio və leleyayımda

xarici investorlara məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Fransada isə

ciddi dövlət nəzarətində olan sahələrə investisiyalar

yönəltmək xüsusi dövlət icazəsi tələb edir. Belə

investisiyalara əsasən silah istehsalı və satışı, hərbi qruplar və

partlayıcı,-həmçinin nəşriyyat işi, rabitə təşkilatları, radio və teleyayımlar, nəqliyyat və s. aiddir.

66

V FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ TƏLƏBİN PROQNOZLAŞDIRILMASI

5. İNVESTİSİYA LAYİHƏI.ƏRİNDƏ TƏLƏRİN PROQNOZLAŞDIRIİ.MASI

5.1. Tələb proqnozunun mahiyyəti

Müossisələr-islehlakçıhırm ehtiyac duyduğu mal vo xidmətləri istehsal elmək məqsədilə qurulub ləaliyyəi göstərən iqtisadi bir varlıqdır. İqtisadi varlıq olan müəssisədə mal və xidmət istehsalı müəyyən məqsədlərə meylli olaraq həyala keçirilir və bu məqsədlərin əsasını mənl'əəl təşkil edir. Müəssisə fəaliyyətlərinin istiqamətləndirilməsində istehlakçıların davranışları vacib rol oynayır.

Bazar tədqiqatının əsas məq.sədi bazarın vəziyyətini ortaya çıxarmaq və gələcəklə əlaqədar tələbin proqnozlaşdırılmasıdır. İnvestisiya layihəsi həyata keçirildikdən sonra müəssi.sənin istehsala başlama mərhələsində malların satılacağı müəyyən bir qiymətin qüvvədə olacağı bazar həqiqəti ortaya çıxır. Mal və xidmətlərin satışının təmin ediləcəyi bazar sərbəst rəqabət bazarı və ya inhisarçı bazar ola bilər. Müəssisənin müvəffəqiyyəti tələbdəki dəyişikliklərin dəqiq proqnozlaşdırılniasına bağlıdır. Tələb proqnozunun doğru şəkildə aparılmaması artıq xərclərə və xammaldan istifadəyə gətirib çıxaracaqdır. Tələbin proqnozlaşdırılmasında aşağıdakılar təhlil edilir:

• Ətraf mühitin proqnozu;

• Sənaye proqnozu;'

• Müəssisə satış proqnozu.

Ətraf mühitin proqnozu ilə bir mal və ya xidmətə təsir edəcək amillərin müəyyən edilməsi məqsədi güdülür. Bu amillər arasında inllyasiya, işsizlik və faiz nisbətləri,

68

ümumi daxili məhsul və texnoloji yeniliklər kimi dəyərlərə yer verilir.

Sənaye-proqnozu bir sənaye sektorunu təşkil edən müəssisələrin satışlarının məcmusudur. Bununla bağlı olaraq müəssisə satış proqnozlarıyla əlaqədar üsul və prinsiplər eyni ilə müəyyən bir sənaye sahəsinə tətbiq edilir.

Müəssisə satış proqnozu dedikdə gələcəkdə müəyyən bir dövr ərzində müəssisə tərəfindən tətbiq edilən marketinq planı daxilində bir çox iqtisadi şərtlər və ehtimallar əsasında satışların proqnozu nəzərdə tutulur.

5.2. Tələbin proqnozlaşdırılması üsulları

Tələbin proqnozlaşdırılmasını əsasən iki qrupda

toplamaq mümkündür:

• Mülahizələr üsulu • Zaman silsiləsi üsulu

5.2.1. Mülahizələr üsulu

Mülahizələr üsulu da öz növbəsində 3 yerə ayrılır:

• Müəssisə rəhbərlərinin mülahizələri

• Satıcıların mülahizələri

• Delfı üsulu

5.2.1.1. Müəssisə rəhbərlərinin mülahizələri

Müəssisə rəhbərləri gələcəkdəki tələbi, keçmiş təcrübələri və əldə etdikləri məlumatları nəzərə alaraq, ayrıca statistiki üsullardan istifadə etməklə müəyyən .səviyyədə

proqnozlaşdırma imkanına malikdirlər. Bu

69

üsulda müəssisədə qərarvennə səlahiyyətinə malik müəssisə rəhbərliyinin (şöbələr üzrə) fikirləri toplanır. Daha sonra şəxsi dəyərləndirmələr aparı laraq müəssisənin ümumi salış proqnozu müəyyən edilir. Ancaq rəhbərlər arasında fərqli fikirlərin meydana gələcəyi təqdirdə, bunun aradan qaldırılması üçün qrup şəldində müzakkələr aparılır. Bu üsulun əsas fərziyyəsi, birdən artıq niü proqnozun, bir mütexə^^lsin apardığı proqnoza nəzərən daha müsbət nəticə verriıəsidir. Müəssisə rəhbərlərinin fikrinin əsas götürüldüyü bu üsulla tələbin proqnozlaşdırılması qısa müddətdə apanla bilər. Proqnoz ayrıca riyazi üsullarla aparılmadığı üçün kompüterin köməyinə ehtiyac qalmır. Tələb analizlərində müəssisə rəhbərliyinin fikirlərindən istifadə, salış proqnozu məsuliyyətinin müxtəlif rəhbərlər arasında bölünməsini təmin edir.

5.2.1.2. Satıcıların proqnozu

Bu üsulda müəssisənin satıcısı öz bölgəsinə aid

müəyyən müddət üçün satış proqnozunu aparır. Aparılan' bu

proqnozlar toplanılır və müvafiq düzəltmələr aparılır.

Düzəldilmiş proqnozlar müəssisə rəhbərliyi tərəfindən

yenidən nəzərdən keçirilir və bütün bölgələrə aid olan satış

proqnozlan aparılmış olur.

Satıcıların ptoqnozları əsasən qısa müddətli salış

proqnozlannda müvəffəqiyyətlə istifadə edilməkdədir.

1983-cü ildə ABŞ-da apanlan tədqiqatlar nəticəsində istehsal

müəssisələrinin 45%-nin bu üsulu mütəniadi olaraq islifiıdə

etdikləri ortaya çıxmışdır.

70

' 5.2.I.3. Delfi üsulu

Delfı üsulu-iqtisadi, texnoloji, siyasi və sosial amillərin

gələcəkdəki meyllərini müəyyən etmək üçün istifadə edilən

üsuldur.

Bu üsul, satış proqnozları üsulları arasında ən çöx

istifadə edilənlərdən biridir. O, ilk dəfə olaraq 1960^eı illərin

əvvələrində ABŞ-ın «RAND» müəssisəsi tərəfindən irəli

sürülmüşdür. Üsulun əsas məqsədi proqnozda iştirak edən

qrup üzvləri arasında fikir birliyinə gəlmələrinin təmin

edilməsidir. Digər tərəfdən bu mütəxəssislər arasında

qarşılıqlı təsirdən meydana gələcək arzuedilməz nəticələrin

məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur. Bu üsulu müəssisə

rəhbərlərinin proqnozlarından fərqləndirən ən vacib cəhət,

mütəxəssislərin qarşı-qarşıya gələrək müzakirə aparması

əvəzinə mütəmadi dəyərləndirmələrə üstünlük vermələridir.

Delfı üsulu bir neçə mərhələdən ibarətdir. Birinci

mərhələdə, proqnozda iştirak edən mütəxəssislərdən ətral'

amillərə aid məlumatlardan istifadə edərək proqnoz

hazırlamaları tələb edilir. İkinci mərhələdə, hazırlanan

proqnozlar toplanır və qrupa rəhbərlik edən şəxs tərəfindən

proqnozun xülasəsi tərtib edilir. Üçüncü mərhələdə,

proqnozun xülasəsi proqnozu aparan mütəxəssislərə

göndərilir. Bu xülasədə əsasən proqnozun ortalaması yer

tutur. Əgər proqnozun ortalamasından daha uzaq nəticələr

əldə etmiş mütəxəssislər varsa, bu fərqlərin açıqlanması

onlardan tələb edilir. Bu açıqlamalar daha sonra proqnozun

xülasəsinə daxil edilir və mütəxəssislərdən xülasədə

göstərilən dəyərlər və açıqlamalar nəzərə alınmaqla yeni

proqnoz hazu*lamalan tələb edilir. Bu proses, bir uzlaşma

təmin edilənə qədər davam edir. Ümumiyyətlə, Delfı üsulu

qısa müddətli satış proqnozlarında istifadə edilən

üsullardandır.

71

5.2.2. Zaman silsiKısi üsuUarı

Zaman silsiləsi üsulları keçmişdəki müşahidələrə əsaslanaraq gələcəyə aid proqnozların aparılmasını xarakterizə edir. Zaman silsiləsi üsulu ilə analiz apara bilmək üçün əsas olaraq 3 şərtin olması vacibdir. Bunlar;

• Keçmişə aid məlumatlar olmalıdır. • Bu məlumatlar rəqəmlərlə ifadə edilməlidir. • Keçmişə aid məlumatlar müəyyən dərəcədə

gələcəyi əks etdirməlidir.

Zaman silsiləsi üsulları əsasən aşağıdakılardır:

• Sadə qrafik üsulu;

• Yarı orlalama üsulu;

• Hərəkətli ortalama üsulu;

• Riyazi ortalama üsulu.

5.2.2.1. Sadə qrafik üsulu

Bu üsul ilə Irend əyrisini əmələ gəlirmək üçün, trend dəyərini hesablamada istifadə ediləcək dəyərlər ilə həmin zaman silsiləsinin qrafiki çəkilir. Qrafik çəkildikdən sonra bu silsilədə mövcud olan dalğalanmaların ümumi istiqamətini təyin edəcək bir düz xətt və ya əyri çəkilir. Bu üsulla trendin müəyyən edilməsi sadədir.

Sadə qrafik üsulu aşağıdakı nümunə ilə izah edilə bilər:

Nümunə: Bir çay fabrikinin 1993-2000-ci illər ərzində istehsal edib satdığı çayın miqdarı cədvəldə göstərilmişdir. Bu müəssisənin növbəti ildəki satiş proqnozu hansı səviyyədə olacaqdır? (Müəssisənin istehsal etdiyi çayın hamısının

satıldığını fərz edək.)

72

riyazi əməliyyat daxil edilir. Daha doğrusu, 140.000+180.000+250.000 dəyərlərinin orlalaması 190.000 olacaqdır ki, o da 180.000 dəyərinin qarşısına yazılır və ikinci qrupun orlalaması lapılnuş olur. Bu əməliyyat zəncirvari olaraq davam etdirilir. Tapılan dəyərlər qrafik üzərində göstərilən zaman ortalama tələb müəyyən edilmiş olur.

76

VI FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL GÜCÜNÜN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ

6. İNVKSTİSİYA ! AYİHƏLƏUİNDƏ

İSTKHSAL (İÜCÜNüN MÜƏYYƏN

EDİLMƏDİ

6.1. İstehsal gücü anlayışı

İstehsal gücü, müəssisələrin ölçü vahididir. Ölçü vahidi olaraq i.sə müxtəlif sənayelərdə müxtəlif ölçülərdən istifadə edilir. Mə.sələn; ipək fabrikində m’, sement zavodunda ton, kinoteatrlarda kreslo, heyvandarlıq sahəsində baş, və s. istehsal gücünü göstərən vahidlərdən istifadə olunur.

İstehsal gücünün müəyyən edilməsinə əsas etibarı ilə üç amil təsir göstörir. Bu amillərdən birincisi, istehsal amilbri, ikincisi, bu amillərin istifadəsi nəticəsində əldə edilən məhsul (mal) və nəhayət, üçüncüsü, /aman amilidir. Bütün bu amilləri nə/ərə alaraq istehsal gücünü belə lərilləndirmək olar: «İstehsal gücü, bir müə.ssisənin müəyyən zaman ərzində, istehsal amillərindən səmərəli istifadə edərək istehsal etdiyi miqdardır».

Bununla birlikdə, bəzi müəssisələr vardır ki, onların istehsal gücünün müəyyən edilməsində vahid olaraq puldan istifadə edilməsi mümkündür. Mə.sələn, bank və maliyyə quruluşlarında istehsal gücü vahidi olaraq puldan istifadə edilir. Bu vahiddən istifadə, belə müəssi.sələrin əməliyyat həcmlərinin müəyyən edilməsinə və bir-birləri ilə müqayi.sə etmələrinə imkan yaradır.

6.2. İstehsal gücünün növləri

İstehsal gücünün növləri, islər nəzəriyyədə və

təcrübədə, istərsə də investisiyanın c|ərar vermə mərhələsində

müxtəlif .şəkillərdə qrupla.şdınhr. Bunun nəticəsi olaraq istehsal gücünün müxtəlif növləri ortaya

7S

Vixmışdır. Hu növlordon on i^o \ islilado cdilonlor iso

aşağıdakılardır:

Nozori istehsal gücü;

Praktiki istehsal gücü:

Gerçək istehsal gücü;

Texnologiyanın və əməyin istehsal gücü;

Planlaşdırılııuş istehsal gücü;

Optimal istehsal gücü.

6.2.1. Nəzəri istehsal gücü

Nəzəri isteh.sal gücü müəssi.sənin layihələrində

göstərilən və daha çox istehsal edilən malların hesablanması

üçün nəzərdə tutulur. Hu istehsal gücü, istehsal pro.sesində

heç bir dayanma olmadan və yüksək səviyyəli işçilərlə həyata

keçirilən istehsal miqdarıdır. Nəzəri istehsal gücünün

hesablanmasında iş boyunca meydana çıxacaq texniki

na.sa/lıq, elektrik cərəyanının kəsilməsi, xammal

çatışmamazhğı və s. nəzərə'almımız. Ancaq bu cür istehsal

gücü təcrübədə özünü doğrultmur.

Nəzəri istehsal gücünün hesablanmasını aşağıdakı

nümunədə görmək olar.

Nümunə: Hir şəkər zavodunda fəaliyyətdə olan 10 dəzgahm hər birində .saatda 2000 kq şəkər istehsal edilirsə, zavodun 1 sutka boyunca fəaliyyət göstərməsi ilə aylıq istehsal gücü aşağıdakı kimi olacaqdır:

On dəzgahm 1 saatdakı istehsal gücü 2000x10=20.000

kq

On dəzgahm 1 sutkalıq isteh.sal gücü 20.000x24=4X0.000 kq

79

On dəzgahın aylıq istehsal gücü

48().0()()x3()=14.40().()(){)iaı

6.2.2. Praktiki istehsal gücü

Təcrübədə nəzəri istehsal gücü bir o qədər əhəmiyyət kəsb elmir. Bu səbəbdən nəzəri istehsal gücündə müəyyən edilmiş istehsal miqdarının həyata keçməsi mümkün deyil. Çünki bir çox müəssi.sənin müəyyən bir vaxt ərzində təmir, elektrik nasazlığı, suyun kəsilməsi, xammal çalışmamazlığı və ya işçi problemi olmadan fəaliyyət göstərməsi mümkün deyül. Bu və ya başqa mənll hallarm ortaya çıxması, istehsal prosesində nəzəri istehsal gücündən aşağı .səviyyədə mal istehsalına gətirib çıxara bilər ki, buna da praktiki istehsal gücü deyilir. Ümumiyyətlə, sənaye müəssisələrində praktiki istehsal gücü nəzəri istehsal gücünün 75-8()%-i nisbətində qəbul edilməkdədir.

6.2.3. Gerçək istehsal gücü

Gerçək istehsal gücü, müəyyən vaxt ərzində ətraf mühitin təsirinə bağlı olaraq həyata keçirilən isKflisal miqdarıdır. Bu növdən olan istehsal gücü bazar şərtlərinin təsiri altındadır. Bazardakı satışların azalması və ya artması, ehtiyat mənbələrin təmin edilməsindəki çətinliklər və müəssisə sərmayəsinin həcmi gerçək istehsal gücünə təsir edən amillərdir. Mə.sələn, praktiki istehsal gücü ildə 32.000 m- olan bir dəzgahın istehsal miqdarının 30.000 m^ qədər azalması mümkündür.

İqtisadi qeyri-sabitlik, mövsümi dəyişmələr, sektordakı rəqabət və dövlətin iqtisadi siyasəti də gerçək istehsal gücünə təsir edə bilər. Məsələn, iqtisadiyyatda pul siyasətinin həyata keçirildiyi vaxtlarda nıüə.ssisələr satışlarını sabit saxlamaq və

ya artıra bilmək üçün

80

kredilli satışlara başlayacaqlar. Beləcə, müəssisə fəaliyyət

göstərdiyi sənaye sahəsində ən a/, zərər görərək gerçək

istehsal gücünü mühafizə elmə imkanına sahib olacaqdır.

6.2.4. Texnologiyanın və əməyin istehsal gücü

İnvestisiya layihəsinin istehsal gücü hesablandığı

zaman texnologiyanın və əməyin istehsal gücü ayrı-ayrı

hesablanır. Əgər layihədə texnologiya üstünlük təşkil edirsə,

o zaman texnologiyanın istehsal gücü, əgər insan əməyindən

daha çox istifadə edilirsə, o zaman əməyin istehsal gücü ön

plana çıxır.

İnvestisiya layihəsi hazırlanarkən texnologiyanın

gerçək və nəzəri istehsal güclərinin bilinməsi vacibdir.

İstehsal gücü hesablanarkən, hər istehsal prosesinə sərf

olunan vaxt müəyyən edilir. Daha doğrusu, prosesin normal

vaxtı müəyyənləşdirilir. Bundan sonra dayanmalar və əlavə

vaxtlar normal vaxta əlavə edilərək istehsal vaxtı

müəyyənləşdirilmiş olur.

İstehsal ediləcək miqdar vaxta bölünərsə,

«texnologiya/saat» şəklində istehsal gücü hesablanır. Daha

sonra alınan nəticələrdən istifadə edərək ehtiyac olan texnologiya (dəzgah, maşın və s.) sayı müəyyən edilir.

Nümunə: Müəssisənin bir ədəd mal istehsal etməsi üçün

bir ədəd dəzgah ilə 5 dəqiqə vaxt sərf olunur. Bu istehsal

zamanı meydana çıxacaq dayanmaların ortadan qaldırılması

üçün 1 dəqiqə vaxt lazımdır. Müəssi.sənin hər gün 8 saatlıq

iki növbəli iş rejimi ilə işləyərək 800 ədəd mal istehsal etməsi üçün neçə ədəd dəzgah lazım gələcəkdir?

sı

öçıia aynkn 5+I=6doqiqə

' va^tı

Pə^g.^ljWi'ssäatd|ı)^ kj^lısalgöcü D^galım iuaiİÄlife^isteyalgiiıcO

8x2=16 saat

60/6=İ0 odəd

10x16=160 odod

Belo bir vəziyyətdə müəssisəyə 800/160=5 ədəd dəzgah lazım gələcəkdir.

İnsan əməyindən istifadə edilən investisiya layihələrində istehsal gücünün planhışdırılması apanlarkən, digər istehsal amilləri əməyə görə tənzimlənir və insan əməyindən yüksək səviyyədə faydalanmaq məqsədi güdülür. Əməyin istehsal gücünün hesablanmasında ölçü vahidi olaraq işçi sayı, işçi/saat və s. kriteriyalar əsas götürülə bilər. Əməyin istehsal gücünün hesablanmasında xammal ehtiyatları, əlavə iş vaxtı, növbə sayı və s. amillərin də hesaba alınması vacibdir.

6.2.5. Planlaşdırılmış isteh.sai gücü

Müasir şəraitdə müəssisələrin bir çoxu istehsal eldikləri məhsulların anbarlara yığılması istiqamətində təsirli üsullara əl atırlar. Bu üsulların əsas məq.sədi məhsullann anbarlarda qalma müddətinin azaldılmasıdır. Bu səbəblə müəssisələr anbar ehtiyatlarını minimum səviyyədə tutmaq üçün satışları ilə əlaqədar tədbirləri mal istehsal edilmədən əvvəl həyala keçirirlər. Burada onlar istehsal edəcəkləri malların potensial alıcılarını əvvəlcədən müəyyən elməklə istehsal səviyyəsini planlaşdırırlar. Xüsusilə məişət texnikası istehsal edən müəssisələrin istehsala başlamadan əvvəl salış müqavilələrini bağlaması gündəlik həyalda tez-tez rast gəlinən

hadi.sələrdəndir. Müəssi.sələrin hansı malı.

82

hansı tarixdə təslim edəcəklərini bilmələri, bu müəssisələri

istehsal planlamasına istiqamətləndirir.

6.2.6. Optimal istehsal gücü

Optimal istehsal gücü, müəyyən bir moq.sədi həyata keçirməkdə vacib olan istehsal miqdarıdır. Başqa sözlə, müəssisənin quruluşuna, böyüklüyünə və məqsədlərinə ən uyğun olan istehsal miqdarıdır.

İstehsal gücü, layihədə nəzərdə tutulan tələbi qarşılayacaq müəssisənin böyüklüyünü ifadə edir. Bu böyüklük layihənin mənfəətliliyini artıracaq şəkildə malın ən az məsrəllə istehsal edilməsini əsas tutur ki, bu da, optimal istehsal gücü anlayışının meydana çıxmasına səbəb olur.

6.3. İstehsal gücünə təsir edən amillər

İstehsal gücünə təsir edən amillər əsasən

aşağıdakılardır;

1. Tələb

2. Texnologiya

3. Maliyyə mənbələri

4. Xammal və əmək

6.3.1. Tələb

İnvestisiya layihələrinin istehsal gücü, əsas etibarı ilə

tələb həcminin təsiri altındadır. Uyğun olan istehsal gücünün

müəyyən edilməsində əsas olan hal-hazırdakı tələb miqdarı

deyil, tələbin gələcəkdəki inkişafı və bu tələbin

ödənilməsidir.

Tələbin aşağı səviyyədə olacağı təqdirdə investisiya

layihələrində istehsal gücünün müəyyən edilməsində iki

<S3

variant mövcuddur. Bu alternativlərdən birincisi, istehsal gücünün tələb səviyyəsinə uyğun olaraq minimum səviyyədə müəyyən edilməsi, ikincisi isə, gələcəkdə artacağı proqnozlaşdırılan tələbə görə optimal istehsal gücündə bir miqdarın müəyyən edilməsidir.

İstehsal gücünün müəyyən edilməsi /amanı əsas məsələlərdən biri də müəssi.sənin gələcəkdəki genişlənmə qabiliyyətidir. Bəzi layihələrdə, başlanğıcda böyük istehsal gücünə malik müəssisə qurmaq əvəzinə, minimum istehsal gücü ilə genişlənməyə əlverişli bir müəssisə quraraq daha sonra istehsalı artırmaq məqsədəuyğundur.

Müəssisənin müvəlTəqiyyəti çoxlu miqdarda sata biləcəyi malı istehsal etməklə və ya istehsal etdiyi malı sata bilməklə birbaşa əlaqəlidir. Müəssisənin nə qədər mal istehsal etməsini isə bazardakı tələb müəyyən edir. Əgər müəssisənin istehsal edəcəyi mallara olan tələb, istehsal gücünü minimum səviyyədə tutmağa imkan verirsə, o zaman müəssisənin böyüklüyü məhdud şəkildə saxlanıla bilər.

Gələcəkdə tələbin sürətli bir şəkildə artması gözlənilirsə, müəssisənin minimum tələbi qarşılayacaq səviyyədə istehsal gücünə malik olması doğru olmaz. Çünki elə sənaye sahələri mövcuddur ki, investisiya xərclərini başlanğıcda çox az artırmaqla optimal istehsal gücünə malik olmaq mümkündür.

6.3.2. Texnologiya

Texnologiya, insan ehtiyacının ödənilməsində

informasiyanın istifadəsi mənasını daşıyır. Bir məhsulun

həmişə eyni texnologiya ilə istehsalına çox az rast gəlinir.

Tələb və rəqabətdəki dəyişmələr müəssisələri mütəmadi

olaraq texnologiya dəyişdərməyə və ya inkişaf etdirməyə

məcbur edir.

84

Texnologiya seçimində ziddiyyətli və riskli

alternativlərdən birini seçmə məcburiyyəti vardır* Bir

tərəfdən mövcud texnologiyanı münasib şəkildə istifadə

‘elmək və inkişaf etdirmək, digər tərəfdən o texnologiyanın

əvəzinə yenisini tapıb istifadəyə verməkdir. Texnologiya

seçimindəki əsas çətinlik bu ziddiyyətlər arasında doğru

olacaq qərarın alınmasıdır. Xidmət müəssisələrində ən

mühüm amillərdən biri də istehsalçı və istehlakçı əlaqəsidir.

Xidməti maldan ayıran xüsusiyyətlər anbarlanmaması və

istehsal edildiyi an. istehlak edilməsidir. İstehsalçı ilə

istehlakçı arasında əlaqə genişləndikcə, bu, istifadə edilən

əməyə və texnologiyaya təsir edəcəkdir.

İnvestisiya layihələrinin hazırlanma mərhələsində bir

obyektin istehsal gücünün yanlış hesablamalara və üsullara

görə müəyyən edilməsi, yanlış texnologiyalardan istifadə

edilməsinə gəlirib çıxaracaqdır. Müə.ssisənin bundan imtina

edəcəyi təqdirdə böyük xərclərin meydana gəlməsi

qaçılmazdır.

6.3.3. Maliyyə

Maliyyə mənbələri müəssisənin fəaliyyətinə təsir

göstərən ən vacib amillərdəndir. Bununla əlaqədar olaraq

investor əldə eldiyi maliyyə mənbələrini də nəzərə alaraq

istehsal gücünün səviyyəsini müəyyən odir. '

investisiya layihəsi hazırlanarkən, müəssisələrin

fəaliyyətində əsas olan amil kapitaldır. İnvestisiya üçün

ayrılacaq maliyyə mənbəyi müəssisənin optimal istehsal gücü

ilə fəaliyyət göstərib-göstərməyəcəyini ortaya çıxarır.

Maliyyə mənbələri müəssisənin optimal istehsal gücü ilə

işləməsinə kifayət etmədiyi təqdirdə layihənin həyala

keçməsi mümkün olmayacaqdır. Ancaq maliyyə mənbələri

müxtəlif ölçülü layihələr ara.smda seçim

85

aparmTıq imkanı verirsə, o zaman minimum istehsal gücünün seçilməsi doğru olacaqdır.

Bəzi sektorlarda fəaliyyət göstərən müəssisələrin istehsal gücünün artırılması mərhələli şəkildə də aparıla bilər. Məsələn, trikotaj istehsalında az saylı tikiş maşını ilə başlayan istehsal, daha sonra >eni alınacaq tikiş maşınlarının istehsal prosesinə cəlbedilməsi ilə artırıla bilər. İstehsalın bu şəkildə artırılması bir çox sənaye sektorlarında tətbiq edilməkdədir.

6.3.4. Xammal mənbələri və əmək

İstehsal gücünün müəyyən edilməsinə təsir edən

amillərdən biri də xanmıal ilə təmin edilmə imkanıdır.

Müəssisələr müəyyən bir malın istehsalı üçün müxtəlif növ

xammal mənbələrindən istfadə edirlər ki, onları da öz

növbəsində 2 qrupda toplamaq mümkündür:

• Müəyyən texnologiyalardan istifadə edərək

təbiətdən xam olaraq əldə edilən işlənməmiş

maddələr, kənd tə.sərrüfalı məhsulları, neft, mədən

filizi və s. • Bəzi sənaye müəssisələrində istifadə edilən

kimyəvi maddələr, mclallurgiya sənayesində istehsal edilərək başqa sektorda istehsal üçün istifadə edilən mallar və s. \

İstehsal gücünə təsir edən bir başqa vacib amil də xammalın miqdar və keyfiyyət baxımından təmin edilmə imkanıdır. Xanmıalın vacib olan keyfiyyətlərə malik olması şərli ilə mütəmadi olaraq təmin edilməsi istehsal gücünün məhdud laşdırıcısı sayılır. Çünki xammal təminini müəyyən bir bölgə və ya ölkə ilə məhdudlaşdırmaq yanlış qərarların almmasma səbəb olur. Xanmıalın tapılmadığı ölkələrdə fəaliyyət göstərən

86

və istehsalla məşğul olan bir çox müəssisə digər ölkələrdəki

müəssisələrə nəzərən üstünlük təşkil etməkdədir.

1980-1990-cı illər arasında Yaponiya və Amerika Birləşmiş

Ştatları arasında metallurgiya sahəsində rəqabətdə Yaponiya

xammal ehtiyatlarının olmamasına baxmayaraq, o ABŞ-dan

üstün olmuşdur.

Müəssisənin istehsal gücünün müəyyən edilməsinə

təsir edən bir başqa amil də investisiya layihəsinə görə vacib

olan əmək resurslarıdır. Çünki bir müəssisənin qurulması və

işlədilməsi üçün insan əməyi vacib bir amildir. Hal-hazırda

mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma ilə insan əməyi

məhdudlaşdırılsa da, onu tamamilə əvəz etmək mümkün

deyil.

Bir müəssisənin istehsal gücü, texniki təcrübəyə malik

əmək potensialına böyük ölçüdə bağlıdır. İstehsal miqdarı

müəyyən dərəcədə müəssisədə çalışacaq işçi sayı, təcrübə və

əmək haqqı ilə əlaqəlidir. Əgər bir bölgədə əmək potensialı

məhduddursa, bu, müəssi.sələr arasında şiddətli rəqabətə

səbəb olacaqdır ki, bu da, əməyə sorl' olunan xərclərin

artmasına gətirib çıxaracaqdır.

87

VII FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ

QURULUŞ YERİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ

7. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNDƏ

QURULUŞ YERİNİN MÜƏYYƏN

EDİLMƏSİ

İnvestisiya layihəbrinin iqtisadi analizi apanlarkon on

vacib morholələrdon biri do qıırulu}? yerinin seçilmosidir.

İnvestisiya layiholorino göro qurulu.ş yeri, istehsal

foaliyyotloriuin aparılacağı yer olaraq toril'edilir. Hıırada

quruluş yeri, müossisonin moqsodlorino çatması üçün hızım

olan şortlorin hoyata keçmosini nozordo tutur. Ümumiyyotlo,

quruluş yeri .seçimi müossiso xorelorinin on az, xorelorinin

iso çox olduğunun, daha doğrusu oldo ediloeok faydanın

ölçülmosidir.

Quruluş - yerinin seçilmosi ilo olaqodar veriloeok

qorar uzunmüddotli təsiro malik olmaqla borabər çox

vacibdir. Çünki yanlış veriloeok bir qorarın, müossiso

foaliyyolo başladıqdan sonra doyişdirilmosi çox çətin vo

hətta qeyri-mümkündür. Bununla belo doyişdirilmosi

mümkün olsa da, çox yüksok xoreloro başa goloeokdir.

Quruluş yeri haqqında veriloeok qorarın bu xüsusiyyotlori

ciddi vo doqiq olan tədqiqatların aparılmasına sövq edir.

7.1. Qurulu.ş yeri seçiminin ınorhololori

Müossisonin qurulacağı yerin müoyyon edilməsi

başlıca olarac| üç morholodon ibarətdir. Bunlar

a.şağıdakılardır; •

•

Ölk

ə

.seçimi

• Böl

go

seçimi

• Əra

zi

seçimi

89

7.1.1. Ölkə seçimi

Soıuıycnin, Icxnologiyiinın və rabitənin sürətlə inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bə/i çox müəssi.sələr konkret bir ölkə daxilində məhdud qalmayaraq dünyanın bir çox ölkəsində də fəaliyyət göstərməyə üstünlük verirlər. İnvestorların birdən artuı ölkədə fəaliyyət göstərməsi qlobal müəssisə anlayışını ortaya çıxarmışdır.

Qloballaşma prosesi ilə ayac|laşmat| istəyən müə.ssi.sələr hansı yerli xüsusiyyətlərə sahib olursa-olsun, fəaliyyətlərini dünya bazarlarına istqamətlənmiş şəkildə planlaşdırmalı və tətbiq etməlidirlər. Bundan başqa, ölkələr arasında gömrüyün və .sərhədlərin «şəffal1aşması» prosesinin həyata keçirilməsi müəssi.sələrin qloballaşdırmaya doğru yönəlməsinə təkan vermi.şdir. Bu səbəbdən müəssi.sələrin səmərəliliyə, keyfiyyətə və xərclərə görə dünya standartlarına çatmasını təmin edəcək ölkə, müəssi.sənin qurulacağı ölkə olaraq seçilməlidir.

7.1.2. Bölgə seçimi

Ih'ilgə seçimi ümumi xarakterli lədqicjal sayılmaqdadır. Bölgə seçimi üçün müəyyən ləhlillər aparılır və müəssisələrin quruluşunda və işləməsində lazım olan amillərin bölgvədə olub-olmadığı, mövcud olan amillərin i.sə müəssisəyə necə təsir edəcəyi araşdırılır.

.seçimində əsas amillər aşağıdakılardır: •

• Müəssisənin istehsalı üçün lazım

olan xammalın mövcud və

gələcəkdəki ehtiyacı ödəyəcəyi

miqdar və keyfiyyəti; • Nəqliyyat sistemləri, onların

xüsusiyyətləri və xərcləri; /

90

• Mibssisr; üvün Iri/ını olan enerjinin inmin

edilnıo imkanları;

» Bölgodoki əmək potensialı;

• Bölgodəki vergi və vergi siyasəti;

• Dövlətin bölgədəki cəlbetnıə tədbirləri.

Dövlət, sənayenin inkişafını təmin etmək məqsədilə investisiya qoyuluşu formalarının sadələşdirilməsi və cüzi fai/.li kreditin təmin edilməsi tədbirlərini həyata keçirə bilər. Bu tədbirlərdən başqa, inkişaf etmiş ölkələrdə ən çox istifadə edilən sənaye bölgələri və sənaye şəhərciklərinin qurulması geniş yayılmışdır.

Sənaye bölgələri yaşayış mərkəzlərindən müəyyən uzaqlıqda qurulur və investi.siya qoymaq istəyən orta və böyük çaplı müə.ssi.sələrin mütəşəkkil və planlı bir şəkildə bir yerə yığılması təmin edilir. Dövlət bu məqsədlə sənaye bölgələrində yol, su, elektrik, kanalizasiya, poçt, səhiyyə, texniki xidmət mərkəzləri və digər xidmətləri təşkil etməklə müəssi.sələrin investisiya qoyması məsələsini asanlaşdırır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə sənaye bölgələri aşağıdakı quruluşlar tərəfindən təşkil edilir:

o Dövlətin əlaqədar təşkilatı, bələdiyyələr və ya

ticarət və sənaye palatası tərəfindən qurulan

bölgələr;

• Dövlətin əlaqədar təşkilatı və özəl sektorla

müştərək qurulan bölgələr; • Özəl sektor tərəfindən gəlir əldə etmək

məqsədilə qurulan bölgələr.

Sənaye şəhərcikləri orta və kiçik çaplı iqtisadi subyektlər üçün .şəhərlərə daha yaxın yerlərdə qurulan bütün struktur problemləri həll edilmiş yerlərdir. Sənaye

91

şəhərcikləri, sənaye bölgələrinə nisbətən daha kiçikdir və bunların qurulmasında kooperativ tipli subyektlərin dəstəklənməsi əsas məqsəd daşıyır. Dövlət bu məqsədlə cüzi faizli kreditlər və ucuz qiymətə torpaq sahələrinin ayrılmasını təmin edir. Bu şəhərciklərdə daha çox mebel, avtomobillərə ehtiyat hissələri istehsal edən sexlər, toxuculuq və avtomobil təmiri sexləri fəaliyyət göstərir.

7.1.3. Ərazi seçimi

İnvestisiya layihələrində müəssisələrin fəaliyyət

göstərəcəyi bölgə seçildikdən sonra bu bölgə daxilində ən

uyğun olan ərazinin müəyyən edilməsi mərhələsi başlayır.

Ərazi seçimi deyərkən, o ərazidə müəssisənin

qurulacağı yerin müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Quruluş

yerinin sənaye bölgələrində müəyyən edilməsi, müəssisələrə

böyük miqdarda xərclərə qənaət etməyə və dövlətin təmin

edəcəyi cəlbelmə tədbirlərindən də faydalanmağa gətirib

çıxarır.

Ərazi seçimində o ərazinin yol strukturları tədqiq

edilərək müəssisənin quru, dəmir yolu və dəniz yolu ilə

əlaqələri müəyyən edilir. Çünki belə yerlərdə müəssisənin

qurulması, onun istehsal edəcəyi malın xüsusiyyətlərinə görə

və eləcə də malın daşınması zamanı üstünlük təşkil edir.

Ərazi seçimində bir başqa mühüm nöqtə də zərərli

tullantıların atılacağı və ya anbarlara yığılmasının müəyyən

edilmə.sidir. Ətraf mühitin qorunması baxımından

sənayedəki zərərli tullantıların zərərsizləşdirilorək atılması

mümkün olduğu halda, bəzən zərərli qazların qarşısını almaq

və ya onları tamamilə ortadan qaldırmaq mümkün olmur.

Belə halda, zərərli qazların yaşayış ^ yerlərinə doğru

istiqamətlənməsinin qarşısını almaq üçün bölgədəki küləklərin istiqamətinin də müəyyən edilməsi vacibdir.

92

7.2. Quruluij yeri seçimino losir cdon aınillor

Mibssisobrin i.slehsal etdikləri mal və xidmətlər növlərinə görə müxtəlil' sektorlarda qruplaşdırılır. Müəssisələrin dəyişik sektorlarda fəaliyyət göstərməsi, onların müxtəlif xammal və istehsal texnologiyalarından isifadə etməsinə səbəb olur. Bu müxtəlillik quruluş yerinin müəyyən edilməsində öz təsirini göstərəcəkdir.

Quruluş yeri seçiminə təsir edən amillər, müəssisənin sektorunun strukturuna bağlı olaraq dəyişiklik göstərməklə bərabər, fimumilikdə müəssisələrin quruluş yerinə təsir edən

amilləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

Bazara yaxınlıq;

Xanmıal mənbələrinə yaxınlıq;

Nəqliyyat;

Əmək resursları;

Enerji mənbələri;

Su mənbələri;

Ərazi və inşaat xərcləri; tqlim şəraiti;

Zərərli tullantılar;

Cəlbetmə tədbirləri;

Yardımçı sənayeyə yaxınlıq;

Maliyyə və bank xidmətlərinə yaxınlıq.

7.2.1. Bazara yaxınlıq

Müəssisələrin quruluş yerlərini seçərkən, müəssisəni

bazara bağlayan nəqliyyat sistemləri və nəqliyyat xərcləri

nəzərdə tutulmalıdır. Nəqliyyat .sisteminin yelərsizliyi və ya

nəqliyyat xərclərinin çoxluğu nəzərə alaraq müəssisənin mallarını satmağı nəzərdə tutduğu bazarlara

93

yaxın bir yerdə qurulması vacibdir. Ogor malla əlaqədar hər hansı bir xidməl növü də ləkliT ediləcəksə, n /aman bazara yaxınlıq bir məcburiyyol xarakteri da.şıyır.

Bazara yaxınlıq, bir çox müəssisələr baxımından ən vacib amil sayılır. Əhalinin artması və tələb həcminin çoxalması müəssisələri bazarlara’ yaxın yerdə qurmağa sövq edir. Əgər mal bütün ölkə bazarı üçün istehsal ediləcəksə və malların daşınma xərcləri də yük.səkdir.sə, bu vəziyyətdə müəssisənin böyük istehlak mərkəzlərinə uzaq olmayan yerləri quruluş yeri olaraq seçmələri lazım gələcəkdir. Bəzi malların i.sə satıldıqdan sonra təmir xidməti də vacib məsələdir. Çünki belə malları istehsal edən və ya satan müəssisələrin mütəmadi şəkildə istüadə edən istehlakçılara və təşkilatlara yaxın olaması quruluş yeri .seçimində vacib amildir.

7.2.2. Xammal mənbələrinə yaxınlıq

Quruluş yeri seçiminə təsir edən amillərdən biri də

xammal mənbələrinə yaxınlıq və onların təmin edilmə

imkanıdır. Müəssisələr müəyyən malın istehsalında xammal

istifadə etməklə bərabər onun təmin edilmə imkanını da

nəzərdə tutmalıdırlar. Müəssi.sələrin fəaliyyət göstərəcəyi

sənayenin xüsusiyyətlərinə görə istifadə etdikləri xammal və

ya yanmfabrikatlar çox müxtəlif ola bilər. Onların istifadə

etdikləri xammalı iki qrupda cəmləşdirmək mümkündür: • Birbaşa xam olaraq əldə edilən və heç bir

istehsalat prosesindən keçməmiş maddələr. Məsələn; xam neft, dəmir filizi, kömür, kənd təsərrüfatı məhsulları və s. . .

• Müəyyən bir istehsal pro.sesindən keçriıiş,

ancaq ba.şqa bir malın istehsalında istifadə

edilən maddələr. Məsələn, işlənmiş dəri,

94

pambıq iplik, cbmir lövhə, kimyəvi birləşmələr

və ş.

Xammal müəssisənin istehsal gücünə təsir etdiyi kimi, müəssisənin qıırıılıış yerinə də təsir edir. Xammalı təbii sərvətlərə bağlı olan sektorlarda, qurtılıış yerinin seçilməsində əsas amil təbii sərvətlər olacaqdır. Bəzi sektorlarda isə isliladə edilən texnologiyadan asılı olaraq müəssisənin xammalın bol olduğu yerdə qurulması məcburiyyəti vardır. Məsələn, kömürlə işləyən bir elektrik stansiyasının kömürün çox olduğu yerə yaxın yerdə qurulması şəridir.

Əgər xammal tez xarab olan kənd təsərrülatı

məhsullarından ibarətdirsə, o zaman müəssisə bu məhsulun

bol olaraq yetişdiyi bölgələrdə t[urıılıır.

Xammalın hər bölgədə kifayət epdər olduğü hallarda

xammal quruluş yerinə təsir edən amil kimi ortadan

götürülür, digər amillərin çəkisi isə artır.

Dünyada ticarət, rabitə və texnologiya sürətlə inkişaf

etdirilməkdədir. Hal-hazırda inkişaf etməkdə olan bir çox

ölkələrdə kifayət qədər xammal mənbələrinin olmamasına

baxmayaraq, böyük və güclü sənaye strukturları

yaradılmışdır. Bu ölkələrdə qurulan müəssisələr,

xammallarını ölkə xaricindən gətirmələrinə baxmayaraq,

xammalı mövcud olan ölkələrlə rəqabətdə çox böyük

üstünlüklər əldə etmişlər. Məsələn, Yaponiya bütün

xammalını xaricdən idxal etməsinə baxmayaraq dünyada

rəqabət üstünlüyünə sahib ölkələrdən biridir. Bu ölkəyə

dəmir filizi və kömür xarici ölkələrdən gətirildiyi halda, o, bu təbii sərvətlərə sahib olan ABŞ- dan daha üstün olmaqdadır.

95

7.2.3. Nəqliyyat

Xammalın istehsal obyeklbrino valdıniması vo ya istehsalat obyektlərindən malların istehlakçılara göndərilməsində nəqliyyat xəreləri ortaya çıxır. Nəqliyyat xərcləri istər müəssisələrin İbaliyyətində, istərsə də quruluş yeri seçimində ən mühüm amil sayılır.

Xammalın və ya məhsulun daşınmasında müxtəlif üsullardan və vasitələrdən istifadə edilir. Malların daşınması başlıca olaraq beş üsulla həyata keçirilir. Bunlar dəmir yolu, quru yol, su yolu, hava yolu və boru xəttidir. Daşıma vasitələrindən istifadənin geniş şəkildə yayılması istehsal edilən mal və xidmətlərin dünyanın müxtəlif yerlərinə daşınmasını asanlaşdırmışdır. Daşıma vasitələrinin fərqli olması, müəssisələri zaman və məsrəf dilemması qarşısında qoymuşdur. Çünki sürətli bir daşıma vasitəsi böyük xərclərə səbəb olduğu halda, ucuz bir qiymətə malların duştuması uzun bir zamanı əhatə edir.

Dəmir yolu ilə daşımada xərclər olduqca aşağı olmaqdadır. Daha çox çəkisi ağır, qiyməti isə ucuz olan mallar, məsələn, dəmir fili/i. kömür və avadanlıqlar dəmir yolu ilə daşmır. Ümumiyyətlə, Qərb ölkələrində və ABŞ-da sənaye müəssisələrinin ehtiyacı olan xammalın böyük bir hissəsinin daşınması dəmir yolu vasitəsi ilə daşınır. Təbii olaraq, dəmir yolu şəbəkəsinin münasib olmadığı hallarda daşımadan söhbet gedə bilməz.

Daşımada ən ucuz vasitələrdən biri də, şübhəsiz ki, su yoludur. Su yolu ilə daşımada çox böyük həcmli və ağır olan malların daşınması mümkündür. Hal-hazırda dünyada dəmir filizi, taxıl məhsulları, xam neft və kömürün böyük bir hissəsi gəmilərlə da.şmır. Dünya ticarətində böyük paya sahib olan ABŞ və Yaponiyanın ixrac etdiyi məhsulların 90%-ə qədəri

gəmilər vasitəsi ilə

96

daşmır. Ancaq su yolu ilə daşıma çox yavaş sürətlə həyala

keçdiyindən çox vaxt alır.

Daşımanın dəmir yolu və su yolu ilə ucuz olmasına

baxmayaraq, dünyada müəssisələrin quriı yolu ilə daşımağa

üstünlük 'vermələri tendensiyası görülməkdədir. Çünki bu

vasitə ilə daşımada malın təyin olan nöqtəyə (qapıdan qapıya)

çatdırılması mümkündür. Bununla belə, quru yolla daşıma

optimal olmaqla bərabər, həm də bahadır.

Hava yolu ilə daşıma, çəkisi yüngül olan qiymətli

malların daşınmasında isıtifadə edilən ybldür. Bu yol ilə

daşıma, ən bahalı daşıma növüdür. Ancaq mallar bu yolla

sürətlə daşındığından, tez xarab olan və çox qiymətli malların

istehlakçılara çatdınimasında hava yoluna üstünlük verilir.

Qaz və maye şəklində olan məhsulların boru xətti ilə

daşınması mümkündür. Bu məhsulların boru ilə daşına

bilməsi üçün əvvəlcə boru xətlərinin qurulması vacibdir.

Boru xətlərinin çəkilməsi böyük xərc tələb etməsinə

baxmayaraq, xott qurulduqdan .sonra digər daşıma vasitələri

ilə müqayi.sə edilməyəcək dərəcədə ucu^ qiymətə qaz və

maye şəklində olan məhsulların daşınması mümkündür.

Nəqliyyat xərdəri, seçilən üsula, istifadə edilən

vasitələrə və məsafə baxımından dəyişiklik göstərir. Əgər

malın qiymətində nəqliyyat xərcləri çoxluq təşkil edərsə,

quruluş yeri seçimində nəqliyyat amilinin vacib olduğu ortaya

çıxar. Bu səbəbdən nəqliyyat xərclərinin minimum olduğu bir

yerin quruluş yeri olaraq seçilməsi müəssisənin rəqabətə davamlılığını artırır.

7.2.4. Əmək resursları

Müəssisələr üçün əmək, çox məsrəfli olan istehsalat

amilidir. Quruluş yerinin müəyyən edilməsi texniki

97

təcrübəyə malik, təhsilli və müəssisənin məqsədlərinə uyğun

olan əmək resurslarından çox asılıdır. Buna görə də quruluş

yerinin müəyyən edilməsində əməyin xüsusiyyətləri arasında

əməyin bol olması, maaş səviyyəsi və işləyənlərin işə olan

münasibəti vacibdir.

Əmək resurslarının dəyərləndirilməsində, inkişaf

etməmiş bölgələrdə inkişaf etmiş bölgələrə nisbətən bol və

ucuz şəkildə təmin edilməsi fərziyyəsi qəbul edilmişdir.

Böyük şəhərlərdən uzaq bölgələrdə mütəxəssislər daha azdır.

Əgər investisiya layihəsində əməkdən daha çox istifadə

ediləcəksə, o zaman əməyin çox və ucuz olduğu bölgələrdə

quruluş yerinin müəyyən edilməsi vacibdir. Əks təqdirdə,

ortaya güclü rəqabət çıxar, bu isə, əməyə sərf olunan xərclərin

artmasına səbəb olar.

Bəzi sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələr

çox sayda mütəxəssislərin əməyindən istifadə edir. Məsələn;

təyyarə, avtomobil, əczaçılıq və kimya sənayesində müasir

texnologiyalardan istifadə edildiyi üçün bu cur müəssisələrin

mütəxəssislərin daha çox olduğu bölgələrdə qurulması

məqsədəuyğundur. Müəssisələrə mütəxəssisləri cəlb etmək

üçün maaş baxımından münasib maliyyə siyasətinin tətbiq

edilməsi də vacibdir. Bundan başqa, müəssisənin qurulacağı

bölgənin sosial və mədəni mühiti əhəmiyyət kəsb edir.

Bir çox sektorda isə istehsal mütəxəssis olmayan adi

işçilər tərəfindən aparılır. Məsələn, kərpic və ya kirəmit

istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrdə bu proses adi işçilər

tərəfindən həyata keçirilir. Buna görə də istehsal adi işçilərlə

həyata keçiriləcəyi təqdirdə əmək resursları birinci dərəcəli

amil sayılır.

Şirkətlər fəaliyyət göstərərək öz qarşısında qısa və

uzunmüddətli məqsədlər qoyur. Bu məqsədlərə müvafiq

olaraq işçi heyətinin strukturu müəyyənləşdirilir. Bundan

sonra işçilərin iş şərtlərinə dair qərar qəbul edilməlidir. Yəni

işçilərin qəbulu zamanı hansı növ müqavilənin

98

bağlanması müəyyən edilməlidir. Bu müqavilələr əsasən

aşağıdakılardır:

• Daimi müqavilə; • Vaxt müddəti ilə məhdudlaşdırılmış müqavilə; • Konkret bir işin yerinə yetirilməsi üçün bağlanmış

müqavilə; • İş vaxtının bir hissəsini əhatə edən müqavilə.

Texnoloji planlara uyğun olaraq yeni işçilərin sayı və

ixtisası aydmlaşdırıhr. Bəzən sahibkarlar işçilərin sayını

artırmadan müəssisəni inkişaf etdirməyə çalışırlar. Onlar,

sadəcə olaraq, mövcud olan işçilərin yükünü artırmaqla

həmin məqsədə nail olmaq istəyirlər. Lakin bu, işin

keyfiyyətli görülməsi baxımından çox təhlükəlidir.

Yeni açılmış iş yerlərini doldurmaq üçün iki mənbədən

istifadə edilir. Bu cari vaxtda işləyən və kənardan dəvət edilən

kadrlardır.

Daxili mənbələrdən istifadənin müəs.ssiə üçün müsbət

cəhətləri var. Ona görə ki, işçinin yeni yüksək vəzifəyə təyin

edilməsi onu daha da yaxşı iş nailiyyətləri əldə etməyə vadar

edir. Bu cür seçim az vəsait tələb edir və ucuz başa gəlir (çox

az vaxt aparan seçim prosesi, əlavə treyninq məşğələsinin

keçirilməsinə ehtiyacın olmaması, işçinin yeni mühitə

uyğunlaşmaq prosesinə vaxtın tələb olunmaması və işçinin

sahibkarla yaxından tanış olması). ^

Bu cür seçimin çatışmamazlıqları da vardır. Məsələn,

işçi yeni iş yerində heç bir nailiyyət əldə etmədikdə onun

bədbiıılik halına düşməsi və özünü faydasız hiss etməsi ümumi işin gedişatına maneçilik törədə bilər.

99

Digər tərəfdən isə. kənar mənbələrdən istifadə etməklə təşkilata yeni, yaxşı hazırlıq keçmiş və çoxlu ideyalan olan işçi götürmək olar. Bunun mənfi cəhəti isə ondan ibarətdir ki, bu seçim prosesi daha baha başa gəlir və vaxt itkisinə gətirib çıxarır (İşçi elanı vermək, seçim aparmaq, ixtisas üzrə məşğələlər keçirmək və s.). Həmçinin, köhnə və yeni işçilər arasında yaranan münasibətlərlə bağlı bəzi çətinliklər özünü biruzə verə bilər.

Hər iki halda çox mühüm bir addım, hər vəzifə üçün seçim kriteriyalarınxn və həmin işi yerinə yetirmək üçün lazım olan tələblərin təsvirinin müəyyənləşdirilməsidir.

Seçim prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir. Bu əsasən namizədin təhsilinin və təcrübəsinin qiymətləndirilməsindən, müsahibə, bacarıq və səriştənin testlə yoxlamimasından və nəhayət, ən yaxşı namizədin seçilməsinə dair bir qərarın qəbul edilməsindən ibarətdir.

Səmərəli seçim prosesi aparmaq üçün əvvəlcədən vəzifəni icra etmək üçün lazım olan tələblərin təsnifatımn hazırlanması zəruridir. Həmin tələblərə müvafiq olaraq seçim kriteriyalarım və namizədləri testdən keçirmə və qiymətləndirmə prosesini a.sanlıqla qurmaq olar.

Vəzifədən və işin mahiyyətindən aşılı olaraq gözlənilən bacanq, bilik və səriştə müxtəlif ola bilər. Bəzi hallarda namizəddən çevik olması, yüksək səviyyədə danışıq və eşitmək qabiliyyətinə malik olması tələb olunur. Digər halda isə şəxsin abstrakt düş.üncəsi, işə hərtərəfli diqqətlə yanaşması vacib ola bilər. Sahibkara ^ həmçinin, namizədin müstəqil və ya komanda üzvü kimi işləmə qabiliyyəti də maraqhdır.

Daha bir xüsusiyyət namizədin işin mahiyyətindən irəli gələn standartlara, xüsusi tələblərə və qaydalara riayət etmə

qabiliyyətinin olmasıdır. Bəzi vəzifələr

100

rəhbərlik qabiliyyətləri, inandırmaq və razı salmaq istedadı,

təzyiq altında işləmək bacarığı tələb edir.

İşçilərin müsahibədən keçirilməsi xüsusi və ya ümumi

formada həyata keçirilə bilər. Xüsusi müsahibədə hər

namizədə eyni suallar verilir və bu, daha məqsədəuyğundur.

Ümumi formada müsahibə namizədlərin öz üstün cəhətlərini

aşkar etməyə imkan yaradır.

Müsahibənin qabaqcadan hazırlanması daha

məqsədəuyğundur. Əsas şərt isə tələb olunan bilik və

qabiUyyətləri aydınlaşdırmaqdan ibarət olmahdır. Həmçinin,

namizədin şəxsi xüsusiyyətlərini açıqlamaq üçün bir neçə

sual verilə bilər.

Bəzi müəssisələr seçim prosesinin daha obyektiv

şəraitdə keçməsinin təmin edilməsi *üçün müxtəlif testlərdən

istifadə edirlər. Həmin testlər həm namizədlərin ümunıi şəXsi

keyfiyyətlərini, danışıq qabiliyyətini, ünsiyyət yaratmaq

bacanğım, həm də bəzən xüsusi bilik və bacarıqlarını

yoxlamaq məqsədini güdə bilər. Bundan əlavə, çox vaxt

namizədlərdən təşkilati, idarəetmə və tez qərar vermə

keyfiyyətləri də tələb olunur.

Testin səmərəli keçməsi üçün sual vərəqəsi xüsusi

formada hazırlanmalı, testdən qabaq diqqətlə yoxlamimah və

asanlıqla anlaşılan olmalıdır. Testin sualları təcrübəli və

peşəkar mütəxəssis tərəfindən hazırlanmalıdır. Əks təqdirdə

nəticələr aldadıcı ola bilər.

Yeni işçilərin bilik və bacarıqlanndsın asılı olmayaraq,

onlara təşkilatın iş mühitinə uyğunlaşmaq və

işin‘Xüsusiyyətlərini dərindən dərk etmək üçün vaxt

lazımdır. Çox vaxt yeni seçilmiş işlərə əlavə məşğələlərin

keçirilməsi daha məqsədəuyğuntlur. İşin əvvəlində yeni

işçilərə müdiriyyət və həmkarlar təşkilatı tərəfindən mənəvi

dəstək tələb olunur. Əks təqdirdə, onlar özlərini faydasız hiss

edəcəklər.

101

7.2.5. Enerji mənbələri

Müəssisələrin istehsal prosesində istifadə etdikləri əsas

amillərdən biri də enerji və yanacaqdır. Enerji və yanacaqdan

istifadə etmədən hər hansı bir məhsulun istehsah mümkün

deyil. Müəssisələrin istifadə etdikləri əsas enerji növü elektrik

enerjisidir.

Bəzi sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələr

məhdud miqdarda enerjidən istifadə edirlər. Lakin elə

müəssisələr də vardır ki, enerji onların istehsal xərclərinin

mühüm bir hissəsini təşkil edir. Bu cür müəssisələr quruluş

yeri seçimində bölgədəki elektrik enerjisi imkanlarını ətraflı

şəkildə öyrənməyə məcburdurlar.

Quruluş yeri seçimiçdə enerji mənbələri amili iki yöndə

təhlil edilməlidir. Bunlardan birincisi, elektrik enerjisinin

bölgədən təmin edilib-edilməməsinin tədqiq edilməsi,

ikincisi isə, enerji xərcləri arasında müqayisələrin

aparılmasıdır.

Müəssisənin ehtiyac duyduğu enerjinin birbaşa

bölgədən təmin edilə bilməməsi halında başqa enerji

mənbələrindən istifadə edərək onu istehsal etməsi də

mümkündür. Bu isə, böyük xəre tələb edən investisiya

növünə aiddir. Ancaq investisiya həyata keçirildikdən sonra

çox ucuz eperji əldə etmək mümkündür. Müəssisələrin

uzunmüddətli ucuz elektrik enerjisi istifadə etməsi istehsal

xərclərinilı azalmasına səbəb olacaqdır ki, bu da, başqa

müəssisələrlə rəqabətdə üstünlük verəcəkdir.

Enerjidən istehsal prosesində çox istifadə edən sənaye

müəssisələri quruluş yeri seçimində bu amilə çox üstünlük

verirlər. Məsələn: polad istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr

kömürdən çox istifadə edirlər. Bu müəssisələr

102

kömür mənbələrinə yaxın və ya kömürün daşıma xərcləri az

olan yerlərdə qurulurlar.

7.2.6. Su mənbələri

Su, bütün sektorda fəaliyyət göstərən müəssisələr üçün

vacib amildir. Çünki istənilən sektorda sudan böyük

miqdarda istifadə edilir. O, hətta istehsal prosesində istifadə

edilməsə də müəssisədə işləyənlərin sosial ehtiya-Cİarını

ödəmək üçün vacibdir.

Metallurgiya, kağız, dəri və kimya sənayesində

fəaliyyət, göstərən müəssisələr istehsal prosesində sudan

daha çox istifadə edirlər. Bu cür sənayelərdə suyun haradan

alınacağı əvvəlcədən müəyyən edilməlidir.

Sudan çox istifadə edən müəssisələrin su ehtiyatının bol

olduğu yerlərdə qurulması vacibdir. Bu, əsasən axar sular,

yeraltı sular, göllər, artezian quyuları və yağış suyunun böyük

miqdarda yığıla biləcəyi yerlər ola bilər.

Bundan başqa, müəssisələr fəaliyyət göstərdikləri

sektorun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif keyfiyyətdə sulardan

istifadə edirlər. Məsələn; suyu‘qablaşdırmaqla məşğul olan

müəssisələr xüsusi içməli bulaq suyundan, elektrik

stansiyalarında soyutma işlərində isə istənilən sudan istifadə

oluna bilər.

Müəssisəyə vacib olan su' həcm və keyfiyyət

baxımından quruluş yerində yoxdursa, o zaman yaxın

məsafələrdən suyun gətirilməsi məsələsinə bu şərtlə baxıla

bilər ki, çəkiləcək xərclər münasib olsun.

7.2.7. Ərazi və inşaat xərcləri

Quruluş yeri seçimində bina və obyektlərə çəkilən xərclərin də nəzərdən keçirilməsi vacibdir. Burada bi çox amillərlə birlikdə müəssisənin qurulacağı ərazinin qiyməti də böyük rol oynayır. Quruluş yeri üçün bir neçə

103

alternativlər arasından ucuz əraä tapmaq mümlcündür. Ancaq ərazinin inşaat işlərinə hazır vəziyyətə gətirilməsi digər ərazilərlə müqayisədə baha başa gələ bilər/ Bu səbəbb quruluş yeri seçimində ərazinin topoqrafik vəziyyəti və torpağın inşaat işləri üçün əlverişli olması vacibdir. Ucuz qiyməte alınmaqla bərabər • orada torpağın düzəldilməsi və xüsusi bünövrələrin qurulması ərazinin qiyməti bahalı ərazilərin qiymətini də keçə bilər. Bundan başqa, zəlzələ təhlükəsinin olduğu yerlərdə bina və obyektlər üçün əlavə investisiya qoyuluşuna gətirib çıxara bilər.

7.2.8. İqlim şəraiti

İqlim, bir çox müəssisə üçün quruluş yeri seçimində vacib

amil olaraq ortaya çıxmışdır. İqlim şəraiti * müəssisənin istehsal

etdiyi malın keyfiyyətinə və qiymətinin yüksəldilməsinə azaldıcı

və artıncı təsir göstərə bilər. Eyni zamanda iqlim şəraiti

müəssisədə işləyənlərin sağlamhğma və iş şəraitinə də təsir

göstərir.

Bəzi * sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələrin istehsal etdikləri mahn keyfiyyətinə iqlimin təsiri böyükdür. Az rütubətli iqlimlərdə pambığın təmizlənməsi daha asan və əldə edilən mahlıcın keyfiyyəti daha da yüksək olur. Bu səbəbdən dünyada mahhc istehsalçısı, olan ölkələrdə müəssisələr az rütubətli yerlərdə qurulurlar.

Kənd təsərrüfatı müəssisələri isə müəyyən məhsullan istehsal etmək üçün məhsullann istehsalımn mümkün ola biləcəyi iqlim şəraitində fəaliyyət göstərməyə məcburdurlar.

Müəssisənin daha səmərəli fəaliyyət göstərməli iqlim şərtləri ilə əlaqəlidirsə, bunun quruluş yeri seçimində xüsusilə nəzərdə tutulması vacibdir. Bu səbəbdən ən aşağı və ən

yüksək temperatur, illik yağıntı

104

miqdarı, rütubət, küləklərin istiqaməti və s. nəzərdən keçirilməlidir.

İqlimin quruluş yeri seçiminə təsiri müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi sahənin xüsusiyyətinə görə dəyişir. İqlimin mənfi təsirinin qarşısım bir sıra tədbirlərlə almaq mümkündür. Ancaq hər bir tədbir əlavə xərclərə gətirib çıxaracaqdır. Məsələn: soyuq bir bölgədə qurulan müəssisənin qızdırılması, çox isti bir bölgədə qurulan müəssisənin də sərinləşdirilməsi xərcləri ortaya çıxacaqdır. Ancaq indiki şəraitdə texnologiyanın sürətli şəkildə inkişaf etdirilməsi bir çox müəssisə baxımından quruluş yeri seçimində iqlimin əvvəlki kimi vacib amil olmadığı müşahidə edilir.

7.2.9. Zərərli tullantıllar

Müəssisələr müəyyən bir malı istehsal edərkən istər-

istəməz artıq və zərərli tullantıların 'meydana gəlməsi

mümkündür. Müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi sektorun

xüsusiyyətlərinə görə istehsal prosesində meydana gələn artıq

və zərərli tullantıların növünün, texniki

göstəricilərinin və miqdarının əvvəlcədən müəyyən edilməsi

vacibdir. Bu tullantıların müəssiwsə daxilində və ya xaricində

yığılması imkanları da quruluş yeri seçimində vacib məsələdir.

Müə.ssisənin tullantıları qaz və ya maye şəklində ortaya

çıxa bilər. Bəzi vəziyyətlərdə ortaya çıxan tullantılar ən azı

istehsal edilən məhsul qədər gəlir gətirə bilər. Lakin bəzi

hallarda ortaya çıxan tullantıların istifadəsi mümkün deyil və

hətta bu tullantıların ətraf mühitə zərərini azaltmaq üçün əlavə

xərclər də çəkilə bilər. Zərərli tullantıları olan istehsal

müəssisələri yaşayış bölgələrindən nə qədər uzaqda qurulsa

da, gələcəkdə hər hansı bir şəkildə zərər vuracaqdır. Bu

baxımdan quruluş yerinin harada seçilməsinə baxmayaraq, tullaniılarla

105

əlaqədar tədbirlərini məcburiyyətindədir.

əvvəlcədən almaq

7.2.10. Cəlbetmə tədbirləri

Dövlət, əvvəlcədən müəyyən edilnıiş inkişaf hədəflərinə

çatmaq və bu proses daxilində iqtisadi siyasətini həyata

keçirmək məqsədilə müxtəlif üsullardan istifadə edir. Bu

üsullardan ən geniş yayılanı cəlbetmə tədbirləridir.

Ölkə iqtisadiyyatına cəlbetmə tədbirlərinin həyata

keçirilməsində iki tərəf vardır. Bunlardan biri dövlət, digəri isə

investordur. Bu investor xarici investor da ola bilər.

Cəlbetmədə dövlət, bu tədbirlərin arxasında duran mənbənin

sahibi rolunda çıxış edir. Bu mənbələr iqtisadi mənada məhdud

mənbələrdir. Daha doğrusu, hamının ehtiyacını ödəyəcək

səviyyədə deyildir. Bunlar əsasən dövlətin vəsaitləri və

gəlirlərindən ibarətdir. Dövlət hər zaman bu vəsaitlərin və

gəlirlərin səmərəli şəkildə istifadə edilməsində maraqlıdır.

Vəsaitlərdən səmərəli istifadə, xalqın tələbinin ödənilməsi

istiqamətində vacib prosesdir. Bundan başqa, dövlət,

vəsaitlərin istifadə edilməsi zamanı müəyyən müqayisələr

aparır. Məsələn; dövlət gəlirləri (vəsaitləri) hesabına su xətli

və yolun salınması və ya bunun əvəzində bir kurort şəhərciyi

salınaraq valyuta əldə edilməsi arasında bir müqayisə aparıla

bilər.

Cəlbetmə tədbirləri ölkənin ehtiyacına və inkişaf

səviyyəsinə görə fərqli və müxtəlif şəkildə həyala keçirilir.

Ancaq əsas olaraq dövlət öz vəsaitlərindən cəlbetmə

tədbirlərində istifadə edərkən özəl .sektoru özünün uyğun

gördüyü sahələrə investisiya qoymasına istiqamət verir.

Cəlbetmə tədbirlərində tərəflərdən biri də investordur.

İnvestor, dövlət tərəfindən cəlbetmədə istifadə etmək üçün

vəsait alınmasım istəyən tərəfdir. Belə bir vəziyyətdə

investorun yerli özəl investor və ya

106

xarici investor olması məqsədəuyğundur. Əks təqdirdə,

dövlətə aid olan sənaye və ya xidmət qurumuna cəlbetmə

tədbiri olaraq vəsaitin ayrılması, dövlətin öz vəsaitlərindən

özünün istifadə etməsi mənasını daşıyacaqdır. Bütün bunları

isə dövlət mütəmadi olaraq öz büdcəsində nəzərdə tutur.

Dövlət xarici investoru cəlb edərkən, eyni sahədə fəaliyyət

göstərən dövlət müəssisəsini də nəzərdən qaçırmamalıdır.

Məsələn; şəkər istehsalı ilə məşğul olan zavodun xaricdən

təchizatın alınması zamanı gömrük vergisindən azad edilməsi

tətbiq edilərkən eyni tədbirin dövlətə aid şəkər zavoduna da

aid edilməsi vacibdir. Ancaq cəlbetmə vəsaitinin ayrılması

baxımından özəl sektorun tərəfdaş olması faydalıdır. Dövlət

heç vaxt öz qurumlarına cəlbetmə vəsaiti ayrılmasında maraqlı

deyildir. Ancaq bu qurumların haqsız rəqabətlə

qarşılaşmaması üçün cəlbetmə tədbirləri tətbiq edilir.

Bütün cəlbetmə tədbirlərinin istiqamətverici xarakteri

vardır. Məsələn, investisiya endirimi bir cəlbetmə tədbiridir.

İnvestisiya endirimi, dövlətin qoyulan investisiya miqdarının

müəyyən faizini investora qaytarmasıdır. İnvestisiya endirimi

tətbiq etməklə, dövlət investisiyaları inkişaf etmiş bölgələrdən

daha az inkişaf etmiş bölgələrə istiqamətləndirə bilər. Eləcə də

iiz inkişaf etmiş bölgələrdə işləyənlərin maaşından tutulan

verginin digər bölgələrə nisbətən daha az olması da

istiqamətverici tədbirlərdəndir.

İnvestisiya layihələrində investisiya qoyulmazdan əvvəl

cəlbetmə tədbirləri müəyyən bir layihə üçün deyil, hələ

investisiya qərarı verilməmiş layihələrə aiddir. Sənayenin

müəyyən bölgələrə nəql edilməsi məqsədilə bu bölgələrdə

vacib strukturların qurulması fəaliyyətləri investisya

qoyulmazdan əvvəl cəlbetmə tədbirlərindəndir. Eyni şəkildə

müəyyən bölgələrin yol, su, elektrik və rabitə imkanlarının

fəaliyyətləri, tikinti üçün ərazilərin

107

‘ayrılması və ya ərazilərin ucuz qiymətə və ya güzəştli

əsaslarla investorlara satılması ən çox tətbiq edilən investisya

öncəsi tədbirlərdəndir.

' * İnvestisiya layihələrində layihəyə başlandığı andan

bitəcəyi vaxta qədər olan zaman ərzində cəlbetmə tədbirlərini

tətbiq etmək mümkündür. Buna nümunə olaraq xarici

texnologiyanın alınmasında gömrük vergisindən azad edilmə,

orta müddətli kreditlərin ayrılması və digər vergi, rüsum

güzəştlərindən istifadəni göstərmək mümkündür. Bu cür

tədbirlər layihənin həyata keçməsinin asanlaşdınlmasmı

nəzərdə tutur.

İnvestisya qoyuluşundan sonra tətbiq edilən cəlbetmə

tədbirlərinin əsas məqsədi istehsala keçməni sürətləndirmək,

investisiyadan sonrakı fəaliyyətləri inkişaf etdirmək və eləcə

də gələcəkdə istehsal həcminin daha da artırılmasını təmin

etməkdir. Bu cür cəlbetmə tədbirləri əsasən müəssisə

fəaliyyətə başladıqdan sonra onun əldə edəcəyi mənfəətin bir

hissəsinin və ya hamısının vergidən azad edilməsini nəzərdə

tutur. Bundan başqa, investisiya qoyuluşundan sonra aşağı

faizli orta müddətli kreditlərin alınması da bu cür

tədbirlərdəndir.

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində dövlətlər ölkə

iqtisadiyyatına investisiyaların cəlbedilməsi istiqamətində

aşağıdakı cəlbetmə vasitələrindən istifadə edirlər:

1. Vergi və rüsum yolu ilə cəlbetmə vasitələri; 2. Maliyyə güzəştləri yolu ilə cəlbetmə vasitələri.

Vergi və rüsum yolu ilə cəlbetmə vasitələri:

• İnvestisiya endirimi;

• Gəlir vergisindən azad edilmə;

• Əmlak vergisindən azad edilmə;

108

• Əlavə dəyər vergisindən bir müddət azad edilmə; • Gömrük vergisi nisbətlərində dəyişikliklərin edilməsi; • İşləyənlərin maaşına tətbiq edilən xüsusi vergi

endirimləri;

• Müxtəlif növ rüsumlarda endirim;

• Orta müddətli kreditlərdə vergidən azad edilmə;

• Sürətləndirilmiş amortizasiyanın tətbiq edilməsi.

Maliyyə güzəştləri yolu ilə cəlbetmə vasitələri:

Aşağı faizli orta müddətli investisiya kreditlərinin verilməsi;

Xarici investisya axınının təmin edilməsi; İxracatda

sığortanın təmin edilməsi;

Ərazi və texnologiyanın alınmasında maliyyə

yardımı;

Enerji və suyun qiymətlərinin aşağı salınması; Yerli

istehsal olan texnologiyaların alınmasında əlavə dəyər

vergisində güzəştlərin edilməsi; İxracatdan əldə

edilən valyuta gəlirindən vergi güzəştlərinin edilməsi;

Keyfiyyət və standartın təmin edilməsi istiqamətində

dəstəkləmə tədbirləri.

7.2.11. Yardımçı sənayeyə yaxınlıq

Müəssisələr, müəyyən bir malın istehsalı üçün çox

müxtəlif xammalı və yardımçı maddələri istifadə etməkdədir.

Avtomobil, soyuducu və s. məişət əşyaları istehsal edən

müə.ssisələr çox sayda materiallardan və maddələrdən istifadə

edirlər. Bu sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələr

öz məhsullarının

109

istehsalında istifadə etdikləri material və maddələri yardımçı sənayedən əldə edirlər.

Müxtəlif ehtiyat hissələri bir araya gətirib mal istehsal edən müəssisələr və vacib olan materialları və hissələri istifadə edən müəssisələr mlUəmadi olaraq əlaqədədirlər. Yardımçı sənayenin istehsal etdiyi xammal və ehtiyat hissələrdən faydalanan müəssisələr y)X vaxt quruluş yerinin bu sənayenin inkişaf etdiyi yerlərdə seçilməsinə üstünlük verirlər. Məsələn; Türkiyədə avtomobil zavodlarının çox olduğu Bursa və İstanbul bölgələrində yardımçı sənaye müəssisələrinin də müvafiq olaraq o bölgələrdə qurulması prosesi sürətlənmişdir.

7.2.12. Maliyyə vo bank xidmətlərinə yaxınlıq

Müəssi.sələrin quruluş yeri seçiminə təsir edən amillərdən biri də maliyyə və bank xidmətləridir. Müəssisələr qurulub fəaliyyətə keçdikdən sonra müəyyən xidmətlərə görə ödəmələr həyata keçirir. Bundan başqa, müəssisələrin satdıqları malların əvəzində bank vasitəsi ilə pul ödəmələri kimi vacib olan bank əməliyyatlarından istifadə edirlər.

Hal-hazırda dünyada elektron ticarətin inkjşaf etdiyi bir zamanda bölgələrdə bank xidmətlərinin də inkişafı tendensiyası görünür.

Dünya üzrə elektron ticarətin 80%-i ABŞ-da, 10%-i Avropada və 5%-i Asiyada həyala keçirilir. Hal-hazırda informasiya texnologiyalarmdakı inkişafa paralel olaraq İNTERNET ticarəti də çox sürətlə artmaqdadır. Artıq Azərbaycan bazarında da bu cür ticarət növlərinə rast gəlmək mümkündür.

İstehsalçılar və istehlakçılar elektron ticarət vasitəsilə çox sayda üstünlüklər əldə edirlər. Mə.sələn, geniş əhatəli məlumatın mövcudluğu, axtarış mexanizmlərinin yaradacağı güzəştlər və on-line vasitəsi

110

ilə mal və xidmətlərin qarşılıqlı müqayisə edilməsi istehlakçının satın alma davranışına müsbət mənada təsir göstərəcəkdir. Müəssisələr baxımından yaradacağı üstünlüklər isə İNTERNET-in bölgü kanalı olaraq yaradacağı potensial; marketinq baxımından yaratdığı mühit və bank əməliyyatlarının sürətləndirilməsini həyata keçirən bir vasitə olacaqdır.

Bu cür xidmətlərin tətbiq edilməsi əməliyyat xərclərini azaldır və müəssisələrin səmərəli işləməsini təmin edəcəkdir.

Bunların bəzilərini aşağıda göstərmək mümkündür:

İstehsalçılar və istehlakçıların seçmə imkanları genişlənir; İstehlakçılara mal və xidmətlər haqqında məlumatlar lam və mükəmməl şəkildə veriləcəkdir;

Qiymətin, alış və satışın digər şərtlərini müqayisə

etməyə imkan yaranacaqdır;

Yeni məhsul və xidmətlərin istehlakçılara

çatdırılması asanlaşacaqdır;

Məhsuldarlığın artmasına yol açacaqdır;

Kiçik və orta miqyaslı şirkətlərin qlobal ticarətdə

iştirakı təmin ediləcəkdir.

Elektron ticarət, istehlakçının arzu etdiyi mal və xidməti satın almaq, onu istədiyi zaman tapmasına və satın almasına imkan verir. Burada mal və xidmətlərin xüsusfyyətlərinə görə qruplaşdın lma.sı, istehlakçıya qarşılıqlı şəkildə alış-veriş elmək və islədəyi xüsusiyyətlərə malik olan mal və xidmətləri çox sürətli şəkildə tapmaq imkanı verəcəkdir. Bu ticarət vasitəsi ilə şirkətlərin bir-biri ilə rəqabət

etməsinə imkan yaranacaq.

111

allernaliv mallar arasında seçimin edilməsinə, qiyməl və xərclərin azalmasına zəmin yaranacaqdır.

Elektron ticarət vasitəsi ilə satıcılar və alıcılar bir- biri ilə birbaşa əlaqə yarada bildiklərindən marketinq xərcləri azalacaqdır. Bununla bağlı olaraq İNTERNET ticarəti vasitəsilə bank əməliyyatlarının sürəti artır.

Elektron ticarəti əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə təşkil etmək mümkündür:

• Şirkətdən şirkətə elektron ticarət;

• Şirkətdən istehlakçıya elektron ticarət;

• Şirkətdən dövlət qurumlarına elektron ticarət;

• İstehlakçılardan şirkət və hökumət qurumlarına elektron ticarət.

Müəssisələrin fəaliyyətlərini genişləndirmək üçün

faydalana biləcəyi bank qurumları əsasən nümayəndəliklər,

müxbir banklar, şöbələr, bank konsorsiumları və off-shore

banklardır. Bəzi banklar xarici ölkədə bir şöbə açmazdan əvvəl

nümayəndəlik açır. Nümayəndəlik ana bankın müştəriləri üçün yerli müəssisələr və ölkə haqqında iqtisadi məlumat alır və bunları təhlil edərək müştərilərinə satır. Ən əhəmiyyətlisi odur ki, ana bankın xidmətlərinə ehtiyacın olub-olmadığı ilə əlaqədar tədqiqat aparır. Bu üstünlüklərə baxmayaraq, nümayəndəliklərin əmanət qəbulu, kredit vermə, səyahət çekləri və ya kredit məktubları vermək səlahiyyəti yoxdur.

Beynəlxalq fəaliyyətə yönələn bir çox bank xarici əməliyyatları apara bilmək məqsədi ilə müxbir banklar qovşağı təşkil etməyə üstünlük verir. Bir ölkə bankı xarici bir bank ilə öz ölkələrində bir-birlərinin qarşılıqlı agenfləri olaraq

fəaliyyət göstərmək üçün müqavilə

112

im/alaya bilor. Bu banklar əmanol hesablarını bir-birinə nəql

edə və qarşılıqlı olaraq isləri bir-birinə həvalə edə bilərlər.

Xarici ölkədə dürüsl bir müxbir bank müqavilə bağladığı

bankın nümayəndəliyindən daha az bir xərclə maliyyə

əməliyyatları keçirə bilər. Çünki nümayəndəlik üçün bəzi

xərclər (investisiya və işçi xərcləri) olduğu halda, müxbir bank

üçün belə bir problem yoxdur.

Xarici şöbə, bu şöbəni açan bankın qurumu sayılır və

buna görə də müstəqil qurum sayılmır. Bu səbəbdən xarici

şöbələrin aktiv və pa.ssivləri ilə apardıqları siyasət ana banka

aid olur. Xarici ölkələrdə açılan şöbələr üçün iki cür hüquqi

tənzimləmə mövcuddur. Bunlar ev sahibi və bankın təmsil

etdiyi ölkənin hüquqi tənzimləmələridir. Xaricdə şöbə açmaq,

bir bankın ixtisas sahələrinə aid olan xidmətləri göstərmək,

nümayəndəlik və ya müxbir münasibətləri istifadə edilən

banklara nəzərən daha səmərəlidir. Şöbə bankın verəcəyi

kreditlər əsas bankın kapital həcmindən asılıdır. Əmanətlər də

öz növbəsində əsas bankın təminatı altındadır.

Banklar konsorsiumda müəyyən edilmiş kapital ilə

iştirak edir və konsorsiumun idarə heyətində iştirak payı

nisbətində təmsil haqqına sahib olurlar. Konsorsium hərəkatı

1960-cı illərdə Avropada başlamışdır. Bu tip qrupun meydana

gəlməsində üç amil əsas rol oynamışdır.. Birincisi, Amerikada

xaricilərin maliyyə bazarlarında uzunmüddətli fond təmininə

məhdudiyyət qoyan kapital nəzarət proqramıdır. İkincisi,

Avropa bazarlarına ABŞ banklarının şöbələri tərəfindən

ortamüddətli kreditlərin ayrılması və bu kimi kreditə olan

ehtiyacın Amerika banklarından alınmasıdır.. Sonuncu amil

isə böyük müə.ssisələrin dəyişik ölkələrin pullarına olan

tələbin artması bunun qarşılanma ehtiyacıdır.

Konsorsiumun qarşıla.şdığı ən əhəmiyyətli

problemlərdən biri maliyyə böhranı vəziyyətində vəsaitin

113

lapılmamasıdır. Çünki bu tip qurumlar bir ölkəyə və ya bir mərkəz bankından asılı olaraq fəaliyyət göstərirlər.

Off-shore bankların göstərdikləri xidmətlər xarici pul vahidi ilə aparılır. Bu cür bankların yaranmasında əsas məqsəd vergilərdən faydalanmaqdır.

Bu cür bank xidmətlərinin bölgədə olması quruluş yerinə müxtəlif şəkildə təsir göstərir və bununla belə mühüm amil sayılır.

7.3. Quruluş yeri amillərinin dəyərləndirilməsi

Müəssisələr quruluş yerinin müəyyən edilməsində çox

zaman müxtəlif alternativlərlə qarşılaşırlar. Quruluş yerinin

müəyyən edilməsinə təsir edən amillərin xərcləri azaltdığını

və mənfəəti artırdığını bəzən rəqəm şəklində ifadə etmək

mümkün olmur.

Ancaq bu amillər bir-birləri ilə müqayisə edilərək

müəssisəyə ən çox faydanı təmin edən yerin quruluş yeri

olaraq seçilə bilməsi mümkündür.

Amillərin müqayisə edilməsi ilə quruluş yerinin

seçilməsi, namizəd quruluş yerlərinə təsir edən amillərin

bir-biriləri ilə müqayisə edilməsi deməkdir.

Bu üsulda hər amilə 1-dən 10-a qədər bal verilir və daha

sonra müəssisənin quruluşuna uyğun olaraq hansı amilin

müəssisəyə təsirinin böyük və hansının kiçik olduğunu

müəyyən edən müvafiq dərəcəli ballar verilir. Bundan sonra

alternativ quruluş yerlərinin ballarının cəmi bir-birləri ilə

müqayisə edilir və ən yüksək bal toplayan yer quruluş yeri olaraq seçilir.

114

VIII FƏSİL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN TEXNİKİ YÖNDƏN TƏHLİLİ

8. İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN TEXNİKİ

YÖNDƏN TƏHLİLİ

İnvestisiya layihələrinin hazırlanmasının əsas məqsədi, bir mal və ya xidmətin istehsalını həyata keçirmək, səhmdarlara və ölkə iqtisadiyyatına gəlir gətirməkdir. Bunu həyata keçirmək üçün müxtəlil istehsal üsullarının və eləcə də texnologiyaların istehsal prosesində istifadəsi vacibdir.

İnvestisiya layihələrinin texniki yöndən təhlili əsa.sən

aşağıdakı istiqamətdə aparılmalıdır:

• İstehsal obyektinin məsrəf, keyfiyyət və zaman

baxımından qıırulub-qıırulmayacağmın tədqiq

edilməsi;

• Qurulacaq obyektdə əvvəlcədən tərtib edilmiş

proqrama görə istehsalın aparılacağının müəyyən

edilməsi;

• İstehsal ediləcək malın keyfiyyətinin və maya

dəyərinin eyni mah istehsal edən rəqib müəssisələr

ilə müqayisə edilməsi.

8.1. Texniki təhlilin mövzusu

Texniki təhlilə aid olan tədqiqatları aşağıdakı qruplarda toplamaq mümkündür:

•

• Xammalın və onun ehtiyatının proqnozlaşdırılması;

• İstehsal ediləcək malların xüsusiyyətləri;

• Texnologiyanın seçilməsi və istehsal metodu;

• İstehsal avadanlığının müəyyən edilməsi;

• Ərazi, bina və inşaat işləri;

• Obyektin yerləşmə planı;

118

• Texniki yardım, patenl və nou-hau;

• Zərərli tullantılar və ətraf mühitin qorunması;

• Layihənin tətbiqi planı.

8.1.1. Xammal və onun ehtiyatının

proqnozlaşdırılması • *

investisiya layihələrinin texniki yöndən təhlilində ilk

mərhələ, istehsal üçün vacib olan xammalın, onların

xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi və bunların hansı

mənbələrdən təmin edilməsidir.

Xammalla əlaqədar tədqiqatlar investisiya

layihələrində vacib yer tutur. Çünki bir keyfiyyətli malın

istehsalı böyük ölçüdə xanmıalla bağlıdır. İstehsal ediləcək

malın keyfiyyəti çox vaxt istifadə edilən xammalın

xüsusiyyətlərinə görə dəyişir.

İstehsalı məhdudlaşdıran digər bir amil də xanmıal

mənbələrinin təmin edilməsidir. Məsələn; şəkər zavodunun

istehsal gücünün müəyyən edilməsi onun qurulacağı yerdə

şəkər çuğunduru sahələrinin kifayət qədər olmasına bağlıdır.

Eləcədə bir elektrik stansiyasımn qurulması onun ətrafında

kömür ehtiyatlarının olması ilə birbaşa əlaqəlidir.

İstehsala çəkiləcək xərclər də malın qiymətinə təsir

edən amillərdəndir. Çox vaxt xammala çəkilən xərclərlə,

malın qiyməti arasında da birbaşa əlaqə vardır. Ucuz xammal

istehsal xərclərinin azalmasına və müəssisənin gəlirinin və

rəqabət gücünün artmasına səbəb olacaqdır.

Texniki təhlil zamanı xammalın keyfiyyəti, vacib olan

illik miqdar və təmin ediləcəyi yerlər müəyyən edilməlidir.

Müəssisələr xammalı başqa müəssisələrdən ala biləcəkləri

kimi, bəzi vəziyyətlərdə .xanmıal mənbələrinə sahib ola

bilərlər. Ancaq bu, ölkənin qanunvericiliyinə uyğun olaraq

həyata keçirilir. Çünki bir çox Ölkələrdə təbii sərvətlərin hasilatı dövlətin

119

inhisarında saxlanılır. Bozan isə bu müəyyən lisenziya əsasında özəl şirkətlərə də verilə bilər.

Müəssisələrin ehtiyac duyduğu xammalı istehsal etdiyi bölgədən təmin etməsi məqsədəuyğundur. Bununla müəssi.sələr böyük üstünlük əldə edə bilərlər. Günümüzdə başda Yaponiya olmaqla dünyanın bir çox ölkələrində fəaliyyət göstərən müəssisələr xammalı xaricdən təmin etməklə və inkişaf etdirdikləri texnologiya sayəsində böyük rəqabət üstünlüyünə sahib olmuşlar.

8.1.2. İstehsal ediləcək malların xüsusiyyətləri

İnvestisiya layihəsinin texniki təhlilində istehsal

ediləcək mallar və yardımçı malların istehsal müddəti və

miqdarı, malın keyllyyəti, fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri

müəyyən edilməlidir. Bir malın ölçüsü, keyfiyyəti və zəmanət

müddəti o malın xüsusiyyətini göstərir.

Bir malın istehsalı zamanı arzuedilməz istehsal

tullantılarının ortaya çıxması mümkündür. Ancaq bəzi

.sektorlarda bu istehsal tullantılarının satışı ən azı istehsal

edilən mal qədər gəlir gətirə bilər. Məsələn; benzin

istehsalında çoxlu neft tullantıları əmələ gəlir ki, bunların

satışı benzindən daha artıq gəlir verə bilir. Bir başqa nümunə

olaraq pambığı göstərmək mümkündür. Pambığın

təmizlənməsindən sonra ortaya çıxan çiyidlərdən heyvan yemi

hazırlanır ki, bu da, öz növbəsində gəlir mənbəyi sayılır.

8.1.3. Texnologiyanın seçilməsi və istehsal üsulu

İnvestisiya layihələrinin hazırlanmasında texnologiyanın seçilməsi ən vacib mövzulardan biridir. Çünki seçilən texnologiya müəssisənin gələcəkdəki rəqabət gücünü və müvəffəqiyyət dərəcəsini müəyyən

120

edən amildir. Bu mərhələdə alınacaq yanlış bir qərar qurulan müəssisənin fəaliyyətə başlamasına maneçilik törədir və yenidən başqa texnologiyaya istiqamətlənməsinə şərait yaradır. Bu isə, gələcəkdə müəssisə üçün həlli mümkün olmayan problemə çevriləcəkdir. Bunun həlli mümkün olsa belə, bu müəssisəyə böyük vəsaitlər hesabına başa gələcəkdir. Texnologiya istehsalı, tədqiqat və informasiyaya bağlı bir prosesdir. Hal-hazırda texnologiyalar müxtəlif təşkilatlar tərəfindən istehsal edilərək satılmaqdadır. Texnologiya əsasən 3 mənbədən təmin edilir:

• Tədqiqat və inkişaf etdirmə fəaliyyətləri

nəticəsində müə.ssi.sələr tərəfindən

texnologiyaların inkişaf etdirilməsi,

• Müəyyən vəsait ödəyərək texnologiya istehsalı və

onun inkişaf etdirilməsi ilə məşğul olan qurumlardan

alınması,

• Ölkədə mövcud olan texnologiyalardan istifadə

edilməsi.

Dünya ölkələrindəki bəzi müəssisələr istehsal etdikləri

məhsulların keyfiyyətini artırmaq, istehsal xərclərini azaltmaq

və ya yeni məhsullar istehsal etmək məq.sədi ilə mütəmadi

olaraq tədqiqat və inkişaf etdirmə fəaliyyətləri ilə məşğul

olurlar. İnkişaf etmiş ölkələrdəki müə.ssi.sələrin bir çoxu

gəlirlərinin təxminən 8%-ni tədqiqat və inkişaf etdirmə

fəaliyyətlərinə ayırırlar. Azərbaycanda isə bu rəqəm demək

olar ki, 0%-dır. Bunun .səbəbi i.sə texnologiyanın inkişaf

etdirilməsi üçün ayrılan vəsaitlərin azlığı və ya heç

olmamasıdır. Digər tərəldən. Azərbaycandakı müəs.sisələr

gəlirlərini bu cür fəaliyyətlərə xərcləməkdənsə, yenisini

almağa üstünlük verir və ya ölkədəki mövcud texnologiyalarla

kifayətlənməli olurlar. Beynəlxalq bazarda fəaliyyət

121

göstərən böyük müəssisələr və ya bir ölkədə istehsalatla məşğul olaraq məhsullanm dünya bazarlarına çıxaran müəssisələr özlərinə lazım olan texnologiyanı özləri istehsal edir və eləcə də bu texnologiyaları müxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərən müəssisələrə satırlar. Texnologiyanın satışı, bəzən lisenziya, patent və nou-hau müqavilələri vasitəsilə həyata keçirildiyi kimi, bəzən də texnologiyanı alan və satan jnüəssisələr arasında müəyyən bir ortaqlıq müqaviləsi ilə texnologiyanın nəqli həyala keçirilir. Texnologiyanın alınması və ya nəqli investisiya prosesinin mühüm mərhələsini təşkil edir. Müəssisələrin dünya bazarlarındakı digər müəssisələrlə rəqabətə girə biləcək bir texnologiyaya sahib olması onların daha da sürətli inkişafını təmin edir, digər tərəfdən, ölkə iqtisadiyyatının inkişafına müəyyən dərəcədə təkan vermiş olur.

İnvestisiya layihələrinin hazırlanma prosesində istehsal üsulunun müəyyən edilməsi mərhələsində bir neçə variantlardan birinin seçilməsi məcburiyyəti vardır. Bir istehsal üsulunun seçilniəsində bir çox amil rol oynayır. Bütün amillər nəzərə alındıqdan sonra ən münasib istehsal üsulunun seçilməsi daha məqsədəuyğundur. Üsulun müəyyən edilməsinə təsir edən amillər əsasən aşağıdakılardır:

•

• İstehsal üsulunun texnoloji səviyyəsi və malın

keyfiyyətinə təsiri;

• İstehsal üsulunun istehsal xərclərinə təsiri;

^ İstehsal üsulunun əldə edilməsi üçün çəkiləcək

xərclər;

• İstehsal üsulunun fəaliyyət göstəriləcək bölgədə

başqalarına verilib verilməyəcəyinin müəyyən

' edilməsi;

122

• İslehsal üsulunun daha əvvəllər harada tətbiq

edilməsinin, müvəffəqiyyət dərəcəsinin,

texnoloji inkişafa meylli olub-olmadığının və bu

üsulla istehsal zamanı ölkə və dünya bazarlarında

rəqabət etmə imkanlarının

müəyyən edilməsi;

• İstehsal üsulunu tətbiq edə biləcək və istehsal

prosesini həyata keçirəcək işçi qüvvəsinin ölkə

daxilindən təmin edilməsi;

• İstehsal üsulunun ətraf mühitə mənfi və müsbət

təsirlərinin müəyyən edilməsi.

Bu amillər müəssisənin fəaliyyət göstərəcəyi sektorun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif ola bilər. Texniki təhlil zamanı istehsal üsulu seçiminə təsir edən amillər ayrı-ayrı təhlil edilərək, müəssisəyə bazarda rəqabət üstünlüyü və gəlir təmin edən üsulun seçilməsi vacibdir.

8.1.4. İstehsal avadanhğının müəyyən edilməsi

İstehsal üsulu müəyyən edildikdən sonra istehsal

prosesində istifadə ediləcək avadanlığın müəyyən edilməsi

mərhələsinə keçilir. Seçiləcək avadanlıq texnologiyanın

xüsu.siyyəlinə görə dəyişir. Çünki seçiləcək texnologiyanın

inkişaf etdirilmiş yeni texnologiya və ya uzun müddətdən bəri

istifadə edilən texnologiya olması investisiyanın xərclərinə

təsir göstərəcəkdir.

Ən son texnologiyadan istifadə müəssisəyə böyük

investisiya qoyuluşuna səbəb olacaqdır. Bu cür

texnologiyaların əsas xüsusiyyəti insan əməyi əvəzinə

avadanlıq və robotlardan istifadə edilməsidir.

Texnologiyalar nə qədər inkişaf etdirilirsə edilsin,

dünyada insan əməyindən istifadə edilən istehsal üsulları hələ də mövcuddur. Bu texnoloji üsulun əsas xüsusiyyəti

123

avadanlıqla birlikdə insan əməyindən istifadə edilməsidir. Bir investisiya layihəsində insan əməyindən və ya

texnologiyadan istifadə edilməsi müəyyən edildikdən sonra müəssisənin böyüklüyünə görə avadanlığın səciyyələndirilməsinə başlanır. İstehsal prosesində istifadə ediləcək avadanlvqlarm seçilməsində aşağıdakı xüsusiyyətlərin nəzərdən keçirilməsi vacibdir:

Avadanlığın yerli və ya xarici müəssisələrdən

alınmasının müəyyən edilməsi;

Avadanlıq üçün ödəniləcək miqdar və ödəmə

şərtləri;

Avadanlığın seçiləcək istehsal üsuluna uyğun

olması;

Avadanlığın montajı, təmir şərtləri və zəmanət

müddəti;

Avadanlığın iqtisadi və texniki ömrü; Avadanlığın

istehsal xərclərinə, istehsal gücünə və keyfiyyətə

təsiri.

Bununla belə, hər zaman müəyyən edilən xüsusiyyətlərlə texnologiyanın alınması asan olmur. Ancaq ümumilikdə, yuxarıdakı amillərin təsiri ilə mövcud texnologiyalar arasından müəssisəyə uyğun olanının seçilməsi mümkündür.

8.1.5. Ərazi, bina və in.şaat i.şləri

İnvestisiya layihələrinin istər tətbiqində, istərsə də

hazırlanma mərhələsində investisiyanın vacib bir hissəsini

inşaat təşkil edir. Bunun üçün inşaat işlərinin aparılacağı

ərazinin topoqrafik planı və inşaat sahələrinin layihələri

hazırlanmalıdır. Ərazi, bina və

124

inşaat işləHnin istənilən səviyyədə aparı Imaması

gələcəkdə müəssisəni pis vəziyyətdə qoya bilər.

Ərazi ilə əlaqədar tədqiqatlar aparılarkən nəzərdə

tutulması vacib olan amillər əsasən iqtisadi, təbii, hüquqi,

sosial və siyasi amillərdir. İqtisadi amillər dedikdə, qurulacaq

müəssisənin istehlak mərkəzlərinə yaxınlığı, nəqliyyat yolları

ilə əlaqəsi olması və eləcə də enerji mənbələrinə yaxın olması

nəzərdə tutulur.

Təbii amillərə isə ərazinin quruluşu, torpağın relyefi, su

səviyyəsi, təbii fəlakətlərə qarşı davamlı olması və s. aiddir.

Hüquqi, sosial və siyasi amillərə isə müəssisənin

qurulacağı bölgənin sosial quruluşu, maaş səviyyəsi və

hökumətin o bölgədə tətbiq etdiyi cəlbetmə tədbirləri aiddir.

8.1.6. Obyektin yerləşmə planı

İstehsal fəaliyyətinin səmərəli şəkildə həyata

keçirilməsi üçün əsas strukturlann uyğun şəkildə yerləşməsi

vacibdir. Əsas strukturlar deyərkən aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

• İstehsal obyektinin (zavod və ya fabrik) yerləşma

planı;

• Yardımçı obyektlərin yerləşmə planı;

• İdarəetmə aparatı obyektinin yerləşmə planı;

• Sosial obyektlərin yerləşmə planı.

Bu planlar içərisində ən böyük mahiyyət kəsb edən

istehsal obyektidir. İsteh.sal obyekti plan ii/rə ərazidə

yerləşdirildikdon sonra yardımçı obyektlərin, idarəetmə

aparatı və sosial obyektlərin yerləşdirilməsi mərhələsinə

keçilir.

125

istehsal obyekti ərazidə yerləşdirildikdən sonra binanın

içərisində avadanlığın necə yerləşməsi plana daxil edilir.

Ayrıca plan hazırlanarkən binanın ölçülərinin müəyyən

edilməsi, avadanlığın böyüklüyü və iş həcmi nəzərdən

qaçırılmamalıdır. Avadanlıq yerləşdirilərkən nəzərdə tutulması vacib

olan qaydalar aşağıdakılardır:

• İstehsal prosesində mütəmadiliyin təmin edilməsi;

• Müəssisə daxilində xammalın hərəkət

irayektoriyasmm azaldılması;

• İstehsalat qəzalarının qarşısını alacaq tədbirlərin

hazırlanması; • İstehsalatla əlaqədar olan vaxtın azaldılması.

Obyektin bu qaydalara görə qurulması bir tərəfdən istehsal xərclərinin azalmasını, digər tərəfdən istehsal fəaliyyətlərinin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsini təmin edəcəkdir.

Yardımçı obyektlərin yerləşmə planlarının hazırlanması istehsal obyektinin yerləşmə vəziyyəti ilə əlaqədardır. Bu cür obyektlərin əsas məqsədi əsas istehsal obyektində ehtiyac olmayan materialların saxlanılmasıdır. Həmçinin bu binada başqa texniki xidmətlər də göstərilə bilər. Yardımçı obyektlərin qurulmasında istehsal obyekti ilə əlaqəni təmin edəcək sistemin qurulması məqsədi də güdülür.

İdarəetmə aparatı obyektində əsasən müəssisə rəhbərləri və əsas texniki işçilər fəaliyyət göstərir. Bu obyekt yerləşmə planlarında müəssisənin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq istehsal obyektinin içərisində üst mərtəbələrdə və ya binaya bitişik şəkildə yerləşdirilə bilər. Müdiriyyət, planlama

və layihə,

126

mühasibat, kadrlar və kompüter mərkəzi kimi şöbələr idarəetmə aparatında yerləşdirilməsi vacib olan şöbələrdir.

Spsial. obyektlər, istehsalatla birbaşa əlaqəsi olmayan, ancaq müəssisədə işləyənlərin sosial və mədəni ehtiyaclarım ödəyən binalardır. Buna nümunə olaraq yeməkxananı göstərmək mümkündür ki, o, istehsal obyektinə yaxın bir ərazidə qurulur. Uşaq bağçası, məktəb və qonaq evi kimi sosial obyektlərin istehsal obyektindən uzaq və şəhərə yaxın bir yerdə qurulması məcburi xarakter daşıyır. İşçilərin eyni ərazidə həm yaşaması, həm də işləməsi səmərəliliyin azalmasına səbəb olacaqdır.

8.1.7. Texniki yardım, patent və nou-hau

Gündəlik həyatda texnologiya sürətli şəkildə inkişaf

etdirilmişdir. Bəzi müo.ssisələr texnologiyaların inkişaf

etdirilməsi üçün əmək sərf edərkən, bəzi müəssisələr isə artıq

başqa şəxslər və ya qurumlar tərəlındən inkişaf etdirilmiş

texnologiyaları mənimsəyirlər.

Texnologiyanın inkişaf etdirilməsi böyük xərc tələb

edən prosesdir. Texnologiya inkişaf etdirən müəssisələr

müəyyən məbləğ müqabilində texnologiyaları başqa

müəssisələrə sata bilərlər. Bir müəssisə, başqa bir müəssisənin

təsdiq edilmiş istehsal üsulunu əldə etmək üçün həmin

müəssisə ilə müqavilə bağlamalıdır. Bu cür texniki

məlumatlar və yardımlar ölkədaxili və ölkəxarici mənbələrdən

patent, lisenziya, nou-hau və françayzinq müqavilələri yolu ilə

əldə edilə bilər

127

8.1.8. Zərərli tullantılar və ətraf mühitin qorunması

Bir malın istehsalı üçün müoyyon prosesdən keçilir. Ən vacib proseslərdən biri isə malın əvvəlcədən müəyyən edilmiş standar’bıra uyğun istehsalıdır. Bu mərhələdə arzuolunmaz müəyyən tullantılar ortaya çıxa bilər. Bu tullantılar Kəzi hallarda gəlir gətirir, bəzi hallarda ətraf mühitə zərər vura bilir.

Atom elektrik stansiyaları və neft-kimya sənayesində istehsal prosesində ortaya çıxan zəhərli qazlar və tullantılar ətraf mühitə böyük ölçüdə zərər vururlar. Hətta bəzi hallarda ətraf mühitin çirklənməsi istehsal dayandırılsa da, yüz illər boyu təsirini qoruyub .saxlaya bilir.

İstehsal tullantılarını iqtisadi dəyər olaraq nəzərdə tutan layihələrdə bu tullantıların miqdarının hesablanması və kimlərə satılacağı müəyyən edilməlidir. İ.stehsal tullantılarını ətraf mühitə zərərli olaraq nəzərdə tutan layihələrdə i.sə bu tullantıların məhv edilməsi və ya zərərsizləşdirilməsi üsulları layihəyə daxil edilməlidir. Həmçinin, bu tullantıların məhv edilməsi üçün çəkiləcək xərclər də nəzərdən qaçmamalıdır. Son illərdə inkişaf etmiş bir çox ölkələrdə zərərli tullantıları dənizlərə tökürlər. Bundan başqa bəzi inkişaf etmiş ölkələrə aid müə.ssisələrin ətraf mühitə zərər verən tullantılarının, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qurulan xüsusi anbarlarda saxlanması tendensiyası müşahidə olunur.

8.1.9. Layihə tətbiq planı

İnvestisiya layihəsinin hazırlanmasından sonra investisiya fəaliyyətlərinin tətbiqi, nəzarəti , və dəyərləndirilməsi üçün layihədən məsul .şəxsin əlində rəhbər tutması vacib olan layihə tətbiq planıdır.

128

Tətbiq planı, investisiya ilə əlaqədar işlərin hansı

müddətdə həyata keçirildiyinin əvvəlcədən müəyyən

edilməsini təmin edir. Bir investisiya lətbiq planında

görüləcək əsas işlər aşağıdakılardır:

Layihənin hazırlanması;

Ərazinin salın alınması;

Ərazinin inşaata əlverişli vəziyyətə gəlirilməsi;

inşaat layihəsinin hazırlanmasına başlanılması;

İstehsal obyektinin (zavod və ya fabrik) təşkifı və

avadanlığın yerləşmə planlarının hazırlanması;

İnvestisiya mərhələsində fəaliyyət göstərəcək

əməkdaşların müəyyən edilməsi;

Yol, su, elektrik və kanalizasiya işlərinə

başlanması;

İnvestisiya üçün inşaat işlərinin aparılması üçünq

icazənin alınması;

Avadanlığın seçilməsi və sifarişlərin verilməsi;

İstehsala keçid mərhələsindəki əməkdaşların işə

cəlbedilməsi və onlarm'ixlisaslaşdınlması; Xanmıal

mənbələrinin tədqiqi və onunla əlaqələrin

qurulması;

İstehsal obyektinin tamamlanması və avadanlıqların

montajı;

İdarəetmə və sosial obyektlərin tamamlanması;

Sınaq istehsalına başlama;

Rəsmi istehsala keçid.

İnvestisiya layihələrinin həyala keçirilməsində bu

mərhələlərin yerinə yetirilməsi vacibdir. Bu mərhələlərin

sonunda istehsala başlamaq mümkündür. Ancaq istehsal üsulu

müxtəlif olan müəssi.sələrdə bəzi dəyişikliklərin olması

mümkündür.

129

8.2. Texnologiyanın əldə edilməsi üsulları

Texnologiya istehsalı böyük elmi-tədqiqat işləri və ya xərclər tələb edir. Ancaq istehsal edilən texnologiyalar zaman keçdikcə yerini başqa texnologiyalara verir. Bəzən isə müəssisələr ehtiyac duyduqları texnologiyaları özlərinin tərkibində qurduqlan tədqiqat və inkişaf etdirmə laboratoriyaları vasitəsilə əldə edə bilirlər.

8.2.1. Müqavilə yolu ilə texnologiyanın təmin edilməsi

Son illər dünyada sürətlə gedən qloballaşma prosesi

müəssisələri də işlərini bu istiqamətdə qurmağa məcbur

etmişdir. Bu, müəssisələrin dünya səviyyəsində inkişafı,

istehsalı və satışı təşkil etməsi deməkdir. Bu işdə

müvəffəqiyyətli olmaq üçün müəssisələr dünyadakı iqtisadi

inkişaf prosesini izləməli, yeni texnologiyalar istehsal etmək

və onları tətbiq etməlidir.

Müəssisələrin ən yeni texnologiyaları əldə etməsi və bu

texnologiyaları inkişaf etdinnəsi onun imkanları xaricində ola

bilər. Bu səbəbdən müəssisələrin bu istiqamətdə birlikdə

fəaliyyət göstərməsi daha məq.sədəuyğundur. Müəssisələrin

texnologiyaları birlikdə inkişaf etdirməsi və istifadəsi və ya

başqa müəssisəyə satması müəssisələrarası əməkdaşlıq

müqavilələri ilə həyata keçirilə bilər.

8.2.2. Müştərək müəssisə (Joint-venture)

Xarici ölkələrdə müəssisələrin müştərək şəkildə

fəaliyyəti iqtisadiyyat elminə «joint-venture» anlayışını

gətirmişdir. Dünyada qloballaşma prosesinin başlaması

müəssisəlsqıjl^ digər- ölkələrdəki investisiya lürsətlərindən

130

faydalanmağa və digər ölkələrdəki müəssisələrlə müştərək

müəssisə qurmasına doğru

istiqamətləndirmişdir. Beynəlxalq bazarlarda fəaliyyət

göstərən müəssisələr texnologiyalarını inkişaf etməkdə olan

ölkələrə doğru aparılmasında birbaşa rolu vardır. Texniki

informasiya və texnologiyaya ehtiyac duyan müəssisələr, bu

texnologiya və informasiyaya sahib olan müəssisələrlə

müştərək müəssisə qurulması haqqında müqavilə bağlayaraq

bu vacib texnologiyaları əldə edə bilirlər.

Beynəlxalq investisiyalarda müştərək müəssisəyə daha

çox neft və neft-kimya sənayesi sahəsində, daha doğrusu, neft

hasilatı və onun nəqli, avtomobil sənayesi, bank fəaliyyəti və

hava nəqliyyatı sahəsində rast gəlinir.

Müştərək müəssisə (Joinl-venlure) tipli müqavilələr

yalnız inkişaf elmiş və inkişaf elməmiş müəssisələrlə

məhdudlaşmır. Bu gün texnologiya inkişaf etdirmədə böyük

əmək sərf edən və əzəldən rəqabət aparan müəssisələr artıq

texnologiya sahəsində birlikdə hərəkət elməyə başlamışlar.

Dünyanın ən məşhur avtomobil istehsalçılarından olan

General Motors, Ford Motor Company və Toyolo müştərək

müqavilə ilə texnologiyanın inkişaf etdirilməsini

mənimsəmişlər. Eyni zamanda hava nəqliyyatı olan Air-Bus

tiph təyyarələr Almaniya, Fransa və İngiltərənin müştərək

məhsuludur.

8.2.3. Lisenziya müqavilələri

Sənaye, ticarət, rabitə, turizm və reklamda patentlər mövzusunda bir modelin, sənaye dizaynının, istehsal üsullarının, texnologiyanın və markanın sahibi tərəfindən bir başqa şəxsə və ya quruma bəzi fəaliyyətləri icra etməsi üçün verilən icazə li.senziya adlanır. Lisenziya müqavilələri patent devri, nou-hau və marka devri ıılaraq üç qrupda toplamaq mümkündür. Bu cür

131

müqavilələr lisenziya verənlə lisenziya alan arasında müəyyən

şərtlər çərçivəsində bağlanır.

8.2.3.1. Lisenziya müqavilələrinə daxil olan mövzular

Patent devri: Bir ixtiranın və ya o ixtiranın tətbiqi sahəsində istifadə hüququnun hər hansı bir şəxsə aid olduğunu göstərən sənəd və ya mövcud ölkədəki səlalıiyyətli orqanlar tərəfindən verilən və müəssisənin maddi olmayan hüquqlarına aid sənəd patent adlanır. Patent bir yeniliyi və ya bir texnologiyanı ilk dəfə ixtira edənə qanunvericilik çərçivəsində müəyyən müddət ərzində sahib olma hüquqnu verir. Bu da öz növbəsində o ixtiranın və ya inkişaf etdirilmiş texnologiyamn başqası tərəfindən istifadəsinin və ya həmin malı istehsal etməsinin müəyyən vaxt ərzində qarşısını almış olur.

Normal olaraq patent hansı ölkədə alınmışdırsa, yalnız o ölkə daxilində hüquqi qüvvəyə mahkdir. Bu baxımdan yeni ixtiranı birdən artıq ölkədə inhisar hüququnu əldə etmiş müəssisələr, o ölkələrdə ixtiralarını ayrı-ayrı təsdiqləmək məcburiyyətindədir.

Patentin istifadə haqqının dövr edilməsi lisenziya adlanır və lisenziya patent hüququna sahib şəxs və qurumlar tərəfindən verilir. Bu cür li.scnziyalar adətən müəyyən xərcin əvəzində verilir. Bu miqdar birdəfəlik olaraq ödənə biləcəyi kimi, istehsal ediləcək hər mal vahidinə görə də müəyyən edilə bilər. Ancaq lisenziya müqavilələri ilə birlikdə patenti verən müəssisə ilə bu hüququ satın alan müəssisə arasında müştərək investisiya qoyuluşlarının həyata keçirilməsinə gündəlik həyalda tez-tez rast gəlmək mümkündür.

Nou-hau: Bir mal və ya xidmətin əvvəldən axıradək hansı istehsal mərhələsindən keçəcəyini, hansı xammal ilə və necə istehsal ediləcəyini göstərən texniki informasiyalar nou-hau olaraq adlanır. İstehsal

1.12

texnologiyası mənasını bildirən bu texniki informasiyalar

toplanmış gizli informasiya xarakteri daşıyır və çox vaxt

patentlə bağlı deyildir.

Nou-haiı mülkiyyəti, patent sahibi kimi texnologiyanı

inkişaf etdirənə və istehsal edənə aiddir. Ancaq patentdəki

kimi, qanunvericiliklə qoruma mövcud deyil. Çünki nou-hau

iki ayn-ayn müəssisə tərəlindon inkişaf etdirilə bilər və birinin

digərini inkişaf etdirilən texnologiyadan xaric etməsi mümkün

deyil. Başqa sözlə nou-haunu ilk olaraq əldə edən digərinin

üzərində üstünlüyə sahib olmaz. Patent ola biləcək bir ixtira və

ya inkişaf etdirilmiş texnologiya təsdiqini almadığı müddətdə

nou-hau olaraq qalır.

Nou-haunun devr edilməsi tərəflər arasında

imzalanacaq müqavilələr ilə mümkündür. Ancaq bu devr etmə

patent devri kimi sadə deyil. Bu proses daha əhatəli və daha

qarışıqdır. Nou-hau müqaviləsi bəzən istehsalın ancaq

bir‘mərhələsini, bəzən do müəssisənin bütün istehsal

mərhələlərini də əhatə edə bilər.

Marka devri: Marka-istehlakçıların və ya satıcıların mal

və xidmətlərini müəyyənləşdirmək, onları eyniləşdirmək və

rəqiblərin məhsullarından fərqləndirmək üçün istifadə olunan

bir ad, rəsm, nişan, rəmz və ya bunların birləşməsidir.

Hər bfr marka qeydiyyatdan keçirildikdə (Trade mark)

qanuniləşir, yəni hüquqi baxımdan qorunur. Müəssisə

rəhbərliyinin əsas vəzifələrindən biri də bazara təklif olunacaq

mal və ya xidmətlərin marka adlarının və nişanlarının necə

olacağını müəyyənləşdirməkdir. Hər bir malın markası

müəyyənləşdirildikdə, o, eyni zamanda malın ayrılmaz bir

hissəsi olur.

Markalar, mülkiyyətinə görə istehsalçı və vasitəçi

markaları olaraq iki yerə ayrılır. Malın istehsalçı müəssisə

tərəfindən markalandığı təqdirdə birinci qrup, pərakəndəsatış və ya topdansatış müəssisələr tərəfindən

133

markalandığı təqdirdə isə ikinci qrup marka olur. Məsələn: «Ramsiore» ticarət super marketi müxləlir istehsalçılardan satın aldığı malları öz markası adı altında satışa çıxara bilər.

Markaların istehsalçılar, vasitəçi ticarət müəssisələrin

və istehlakçılar üçün əhəmiyyəti böyükdür.

İstehsalçılar üçün markanın əhəmiyyəti əsa.sən

aşağıdakılardır:

• Marka əlavə tələb yaratmaq üçün müəssisə adından və malın lıziki əlamətlərindən də daha effektlidir. Reklam olunan markalar asanlıqla mənimsənilir və satılır;

• Markalı malları vasitəçi ticarət müəssisələri asanlıqla satın alırlar;

• Tanınmış mftrkalardan bazara təklif olunan yeni

malların marketinqinin təşkilində geniş istifadə

olunur.

Vasitəçi ticarət müəssisələri üçün i.sə markanın əhəmiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

Hər şeydən əvvəl, vasitəçi ticarət müəssi.sələri

(xüsusilə böyük pərakəndə satıcılar) bazar payları

və marketinq fəaliyyətləri üzərində üstünlüyü təmin

etmək üçün malları markalayırlar. Beləliklə,

pərakəndə satıcıların istehsalçı müəssisələrdən

asılılığı ortadan qalxmış olur; Pərakəndə ticarət müəssisələri mağaza imici formalaşdırmaq üçün öz markasından istifadə edə bilər. Məsələn, mağazalar «daha ucuz və keyfiyyətli mal» imici formalaşdıraraq alıcıları müəssisəyə və mallarına cəlb edə bilər;

134

• öz markasından istifadə edən vasitəçi müəssisələr istehsalçılardan daha ucuz qiymətə mal satın ala bilər. Bunlar istehsalçı müəssisələrlə uzunmüddətli müqavilələr bağlayaraq müxtəlif qiymət güzəştlərindən də istifadə bilərlər. İstehsalçı müəssisələr malın tanıdılması işini öz üzərinə götürmədiyi üçün əmtəə satışlarını daha ucuz qiymətlə təşkil edə bilər.

Lakin marka imicini formalaşdırmaq xeyli vaxt və

vəsait tələb edir. Pərakəndə müəssisələrin müxtəlif

mənbələrdən satın aldıqları mallar keyfiyyəti, ölçüləri, xarici

tərtibatı və digər xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqli olduğu

üçün, onların marketinqini eyni səviyyədə təşkil etmək xeyli

çətindir. Xüsusilə, istehsalçı müəssisənin markası alıcılar

tərəfindən yaxşı mənimsənildiyi hallarda, vasitəçilər öz

markalarını onlara qəbul etdirmələri üçün əlavə xeyli vəsait

xərcləmək məcburiyyətində qalacaqdır. Markanın istehlakçılar üçün aşağıdakı faydaları vardır;

•

• Marka istehlakçıya istədiyi malı asanlıqla seçmə

imkanını verir; • Marka istehlakçını qoruyur. İstehlakçı malın

istehsalçısını tanıdığı üçün təkrar bazarlıq qərarlarında öz markasını asanlıqla seçə bilir;

• Markalı malın keyfiyyəti müəssisələrarası rəqabətdən dolayı gün-gündən artmaqdadır. Malın keyfiyyətlərindəki bu istiqamətdə dəyişikliklər mala yeni funksiyaların, xassələrin əlavə olunmasına və tam təminatla istifadə olunmasına əlverişli şərait yaradır;

135

• Markalı mallar olmayanlara nəzərən istehlakçı

nəzərində daha keyfiyyətlidir.

Markaların əhəmiyyətli cəhətlərinin bu qədər çox olmasına baxmayaraq, yaxşı bir marka adını seçmək olduqca çəlin məsələdir. Bu gün iqtisadi həyÄlda çox az sayda yaxşı marka adlarına rast gəlmək mümkündür. Marka adı təsadüfi olmamalı və mal haqqında təsəvvürlərin möhkəmlənməsinə xidmət elməlidir.

İdeal bir marka adı üçün tələb olunan xüsusiyyətlər əsasən aşağıdakılardır:

• Marka adı malın xüsusiyyətlərinə və istifadə

yerlərinə uyğun düzgün informasiya verməlidir;

• Marka adı asanlıqla ifadə olunmalı, qısa, sadə və

mümkünsə birhecah olmalıdır; • Marka adı xüsusi ad olmalı, ümumi və ideal ^

adlardan istifadə olunmamalıdır;

• Marka adı seçilərkən hər bir xalqın

nümayəndələrinin asanlıqla oxuyub yadda saxlaya

biləcəyi sözlərdən ibarət olmasına diqqət

yetirilməlidir. Seçilən ad başqa dillərdə tərs və

çirkin mənalar ifadə etməməlidir. Bu səbəbdən do

marka adı seçilərkən bütün dünyada geniş yayılnuş

ən azı on danışıq dili araşdınimalıdır;

• Marka adı mal nomenklalurasına əlavə olunan yeni

mallar üçün də asanlıqla tətbiq olunmalıdır;

• Marka adı və nişanı reklam vasitələrində' asanlıqla

yerləşdirilə bilməlidir; • Marka adı qanunlara zidd olmamalıdır. Başqa

müəssisələr tərəfindən eyni marka adından

136

istifadə olunub-olunmadığına diqqət yetirilməlidir.

Markaların istifadə hüququnun lisenziya müqaviləsi

çərçivəsində başqa şəxs və qurumlara devr edilməsi

mümkündür.

Lisenziya müqavilələri alıcı sayı və istifadə şəklinə

görə ikiyə ayrılır. Alıcı .sayına görə lisenziya müqaviləsi öz

növbəsində inhisar lisenziyası və sadə lisenziya olmaqla ikiyə

ayrılır. Bir ölkədə lək bir alıcıya verilən lisenziyanın eyni

ölkədə bir başqasına eyni hüququ verilməyəcəyi qəbul edilən

müqavilə inhisar li.senziyası adlanır.

Lisenziya ölkədəki mövcud olan başqa investorlara da

verilirsə, buna sadə lisenziya deyilir. İnhisar li.senziyası bir

ölkədəki başqa investora verilməyəcəyi üçün xərci yüksək,

sadə lisenziya isə bir neçə investora verilə biləcəyi üçün xərci

az olan lisenziya növünə aiddir.

İstifadə şəkillərinə görə lisenziya müqavilələri inkişaf

etdirmə və yenidənqurma, istehsal, montaj, idxal, ixrac və

satış lisenziyası olmaq üzrə altı yerə ayrılır.

Əvvəlcədən verilmiş lisenziyanın məhsulun

keyfiyyətində aparılan dəyişiklik və inkişaf etdirmə işləri ilə

əlaqədar yenidən verilməsi inkişaf etdirmə və yenidənqurma

lisenziya.sı adlanır.

Yalnız lisenziya ilə müəyyən edilmiş mal və xidmətin

istehsalı ilə məşğul olmaq məqsədi ilə imzalanmış müqavilə

istehsal müqaviləsi adlanır.

Texniki qaydalara uyğun olaraq lisenziya verən

tərəfindən verilən xanmıal və köməkçi materialların lisenziya

alan tərəfindən bir arada toplanaraq istehsal fəaliyyəti ilə

məşğul olmasına montaj lisenziyası deyilir.

Beynəlxalq patent qaydalan ilə qorunan mallan bir

xarici ölkədən idxal etmə imkanı verən və bu malların

137

daxili bazarda satılmasına icazə verən lisenziyalara idxal

lisenziyası deyilir.

Patentli mal ixrac etmə imkam verən lisenziyaya isə

ixrac lisenziyası deyilir.

8.2.4. Françayzinq müqaviləsi ilə texnologiya təmini

Françayzinq müqaviləsi elə bir uzunmüddətli öhdəlik

münasibətidir ki, ona əsasən müstəqil müəssisələr zərurət

olduqda, spesifik öhdəliklərin icrası yolu ilət malın istehsahna,

satışına və xidmətlərin göstərilməsinə kömək etməyi qarşılıqlı

surətdə öhdələrinə götürürlər.

Françayz verən françayz alana standart formalı

qeyri-maddi əmlak hüquqlarını, əmtəə (ticarət) nişanlannı, mal

nümunələrini, qablarını, məhsulun istehsah, əldə edilməsi,

satışı və fəaliyyətin təşkili konsepsiyasını, habelə satışa kömək

üçün zəruri olan başqa informasiyanı özünün tətbiq etdiyi

şəkildə verməyə borcludur.

Françayz alan françayzinqin həyata keçirilməsi

sisteminə qoyduğu zəhmət nəzərə alınmaqla hesablanan muzd

ödəməli və vicdanlı sahibkar kimi fəaliyyət göstərməli

müqavilənin məqsədi ilə bağlı olan hallarda françayz verənin

və ya onun göstərdiyi şəxslərin vasitəsilə xidmətlər qəbul

elməli və mallar əldə elməlidir.

Françayz müqavilələri mal, marka və xidməl

françayzinq! olmaqla üç yerə ayrılır.

Mal françayzinq! ilə əlaqədar müqavilələr istehsalçı

müəssisə və vasitəçi müəssisələr arasında imzalanır. Vasitəçi

müəssisələr françayz verən müəssisənin ticarət nişanlarını və

ticarət üsullarım eyni ilə istifadə edir.

Marka françayzinq! ilə əlaqədar bazarda tanınmış bir

ticarət markasının sahibi və istifadəçisi olan müəssisə' 4lə

başqa istehsalçı və bölgü işləri aparan müəssisələr

138

arasında iriızalanır. Malın keyfiyyəti, qiyməti və satış şərtləri bu müqavilələrdə müəyyən edilir. Müqaviləyə əməl edilib-edilmədiyinə françayzinq verən müəssisələr tərəfindən nəzarət edilir.

Xidmətlə əlaqədar françayzinq müqavilələri françayzinq sistemində ən çox istifadə olunan sahədir. Bu müqavilə xidmətin göstərilməsi ilə texniki infoımasiyaların qarşı tərəfəverilməsini nəzərdə tutur. Bu cür françayzinq inkişaf etdirilmiş, təcrübədən keçirilmiş və müvəffəqiyyət qazanmış mexanizmin françayzinq alana öyrədilməsi məqsədini güdür. Xidmət françayzinqi, xidmətlə məşğul olan müəssisələrlə əlaqədardır.Maşınların icarəyə verilməsi, mehmanxanalar zəncirinin qurulması və fast-food tipli qəlyanaltıların açılması françayzinqdə daha çox istifadə edilir.

139

IX FƏStL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN

DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİNDƏ STATİK METODLAR

9. İNVi:STISIYA LAYİHƏI.ƏRİNİN

DƏYƏRLƏNDİRİLIVİƏSİNDƏ SİATİK

METODLARDAN İSİ İFADƏ EDİLMƏSİ

Müəssisənin maliyyə mənbələri nə qədər geniş olursa olsun, düşünülən bütün investisiya layihələrini maliyyə baxımından təmin etməyə və həyata keçirməyə imkan yoxdur. Bu səbəblə müəssisələr qıt mənbələrin istifadəsi baxımından bir-birinə alternativ olan investisiya təkliflərindən arasından birini seçməlidirlər. Müəssisələr mənbələrin alternativ istifadə sahələrindən birini seçmək və fondları məqsədəuyğun şəkildə investisiyalara istiqamətləndirmək üçün layihələrini qiymətləndirmək qərarı vermək məcburiyyətindədir. Qərar qəbul elmək isə alternativlərdən birini .seçməkdir. Müəssisəyə yaxşı bir investisiya qoya bilmək üçün alternativlərin müəyyən edilməsi vacibdir. Bir müəssisənin fəaliyyəti boyu uzunmüddətli müvəffəqiyyəti çox /aman doğru verilmiş investisiya qərarına bağlıdır.

İnvestisiya siyasətinin müəyyən edilməsi və investisiya layihələri arasında seçim aparmaq müə.ssi.sə rəhbərlərinin üzləşdikləri ən əhəmiyyətli və ən aktual mövzulardan biridir. Layihələr arasında seçim apararkən onların investisiya qərarının qəbul edilə bilməsi, alternativ istehsal üsulları, tələbin müəyyən edilməsi, qiymətlər, xərclər və maliyyə mövzularında məlumata sahib olması vacibdir.

Müəssisələr investisiya layihələri arasından .seçim apararkən fərqli üsullardan istifadə edir. Bəzi müəssisələr dərindən bir təhlilə ehtiyac olmadan sadəcə müəssisə rəhbərlərinin müşahidələrinə əsaslanaraq investisiya qoyarkən, bəzi müəssi.sələr də bu mövzuda təcrübədən keçmiş layihə dəyərləndirmə üsullarından faydalanıhr. Layihələrin dəyərləndirilməsi üsulları ə.sa.sən statik və dinamik üsullarıdır. Statik üsulda pulun zaman dəyəri

141

nəzərə alınmadan qiymətləndirməyə üstünlük verilir. Dinamik üsulların ortaq xüsusiyyəti isə pulun vaxt dəyəri nəzərə alınaraq qiymətləndirməyə üstünlük verilməsidir.

9. L İnvestisiya dəyərləndirilməsində istifadə edilən

məlumatlar

İnvestisiya qoymaqda məqsəd müəyyən bir qazanc əldə etmək və ya müəyyən bir fayda əldə etməkdir. Əldə ediləcək qazancın böyüklüyünü və ya əldə ediləcək faydanın səmərəliliyini müəyyən etmək üçün investisiya ilə əlaqədar müxtəlif məlumatlara ehtiyac vardır. Qazanc məqsədi güdən layihələrin əlaqəli üsullarla təhlil edilib qiymətləndirilə bilməsi üçün aşağıdakı məlumatlardan istifadə edilir:

. • İnvestisiya xərclərinin miqdarı;

• İnvestisiyanın faydalı ömrü; • Müəssisənin fəaliyyəti boyunca əldə edəcəyi

gəlirlər;

• İstehsal müddətindəki xərclər; • Daxili və xarici kapital və bazardakı cari faiz

nisbətləri.

9.1.1. İnvestisiya xərclərinin miqdarı

İnvestisiya xərcləri, investisiya layihəsi hazırlanaraq müəssisənin qurulmasından istehsala keçənə qədər qoyulan xərcləri əhatə edir. İnvestisiya xərcləri əsasən layihə xərcləri, patent və nou-hau, ərazinin qiyməti, ərazinin təşkili, inşaat işləri, rabitə xərcləri, avadanlıq, idxal və gömrük xərcləri, montaj xərcləri, ümumi xərclər, nəqliyyat vasitələri və s.

xərclərdən ibarətdir.

142

investisiya miqdarının müəyyən edilməsinə təsir edən

digər bir amil də müəssisə kapitalına olan ehtiyacdır.

İnvestisiyanın reallaşdınimasında sabit kapital investisiyaları

və müəssisə kapitalı üçün lazım olan fondların cəmi lazım

olan investisiya xərclərinin miqdarını təşkil edir.

9.I.2. -İnvestisiyanın faydab ömrü

İnvestisiyanın qoyulmasından sonra meydana gələcək

obyektin iqtisadi və texnoloji baxımdan fəaliyyət göstərdiyi

müddət investisiyanın faydalı ömrü adlandırılır. Bir

müəssisənin istehsal fəaliyyətində olduğu illər, investisiyanın

faydalı ömrünü təşkil edir. Bir investisiyadan əldə ediləcək

gəlirlərin müddətinin və cəminin müəyyən edilməsində

faydalı ömrün müəyyənləşdirilməsi əhəmiyyət daşıyır.

İnvestisiyadan əldə ‘ediləcək illik gəlirlər müəyyən edilmişsə,

investisiyanın faydalı ömrünün uzanmasına paralel olaraq

artımlar meydana gəlir. İnvestisiya layihələrini

dəyərləndirərkən bu'üsulların çoxunda investisiyaların faydalı

ömrü əsas amil olaraq götürülür. İnvestisiyanın faydalı

ömrünün müəyyənləşdirilməsi olduqca çətindir və

ümumiyyətlə bu müddətin müəyyənləşdirilməsində əsas bir

kriteriya yoxdur. İnvestisiyanın faydalı ömrü investisiya

mallarının xüsusiyyətlərinə, istehsal edilən məhsulun tələb

miqdarına və istehsal müddətində istifadə olunacaq xammal

ehtiyatlarına və texnologiyaya görə dəyişir.

İnvestsiyanın faydalı ömrünün

müəyyənləşdirilməsində ilk amil, investisiya mallarının

xüsusiyyətinə bağlı olaraq inkişafıdır. Ancaq inveslisiyamn

realla.şdırılmasında və müəssisənin istehsala hazır vəziyyətə

gətirilməsində istifadə olunacaq sabit kapital ünsürləri iqtisadi və ya texnologiya

143

baxımından çox zaman eyni müddəti daşımırlar. Məsələn, binalar daha ıızunömürlü olurkən, dəzgah, avadanlıqlar və ya nəqliyyat vasitələrinin ömrü daha qısa olur. Bu səbəbdən investisiyanın faydalı ömrü nıüəyyənləşdirilərkən mövcud və ya əvvəllər fəaliyyət göstərmiş obyektlərin iqtisadi ömürlərinin nəzərdə tutulması lazımdır.

İnvestisiyanın ömrünün müəyyənləşdirilməsində istifadə olunacaq ikinci amil, istehsal ediləcək məhsulun bjızarmdan asılı olaraq tələbdə meydana gələcək dəyişikliklərdir. İstehsal ediləcək bir çox məhsul həyal testindən keçir. Bu, yeni malın tanıdılmasından başlayıb, istehlakçılara təqdim edilməsi ilə bazar payına sahib olması və bu malın əvəzinə yeni malların meydana gəlməsi ilə birlikdə digər malın köhnəlməsi baş verir. İnvestisiyanın ömrünün müəyyənləşdirilməsində istehsalı nəzərdə tutulmuş malın hansı müddət ərzində reallaşacağının müəyyən edilməsi vacibdir.

İnvestisiyanın faydalı ömrünün müəyyən edilməsində üçüncü amil xanmıal ehtiyatlarıdır. Mədən sahəsində fəaliyyət göstərən müəs.şisələrin ömrü müəssi.sənin qurulduğu yerdə ehtiyatların azalmasına bağlıdır. Bu cür müəssi.sələrin faydalı ömrü mədən yataqlarının zəngin olması və mənbənin ehtiyacı ödədiyi müddətdə müəssisənin ömrü olaraq ortaya çıxar.

İnvestsiyanın faydalı ömrünün müəyyən edilməsində dördüncü və sonuncu amil texnologiyanın inkişaf etdirilməsi və bununla birlikdə müəssisənin yeni texnologiyaya uyğunlaşdırılmasıdır. İstehsal sistemlərindəki dəyişikliklər və texnologiyanın inkişaf etdirilməsi müəyyən bir məhsulun daha keyfiyyətli yə daha az məsrəllə istehsalını həyata keçirir. Bu vəziyyətdə müəssisə yeni qurulacaq müəssisələr ilə rəqabətdə öz qabiliyyətini itirə bilər. Müə.ssisənin istehsal

texnologiyası yeni dəyişikliklərə imkan verirsə, müəssisə

144

bu dəyişiIvliklori apuraracı ləaliyyətini davam eldirir. Əks təqdirdə, müəssisə fəaliyyətinə son verməyə məcbur olacaqdır.

9.1.3. Müəssisənin fəaliyyəti boyunca əldə edəcəyi

gəlirlər

İnvestisiyanın ən əhəmiyyətli funksiyası olan gəlir,

müəssisənin istehsal fəaliyyəti davam etdiyi müddətdə hər il

miiə.ssisəyə daxil olan pul axınıdır. Oldə ediləcək nəğd pul

girişi illərə görə sabit, artan və ya a/.alan şəkildə ola bilər.

İnvestisiyadan müəssisənin fəaliyyəti illərində əldə

ediləcək gəlir, gələcəkdəki nəğd pul axınlarının əsaslı bir

şəkildə proqnozlaşdırılmasına bağlıdır və layihə

dəyərləndirməsində ən əhəmiyyətli mərhələlərdən birini təşkil

edir. Proqnozlar gələcəyə nə qədər yaxın olarsa, əldə ediləcək

gəlirin müəyyənləşdirilməsi də o dərəcədə həqiqətə uyğun

olacaqdır. Gələcəyin qeyri-müəyyən olması səbəbi ilə

gələcəklə bağlı səhvləri a/alda bilmək üçün müxtəlif riskləri

nəzərdə tutaraq l.^rqli gəlir proqnozlarının aparılması və

həqiqətə uyğun olanının məlumat kimi götürülməsi lazımdır.

Bəzi vəziyyətlərdə ən yaxşı, normal və çəlin şərtlər üçün

proqnozların hesablanaraq bununla əlaqədar əldə ediləcək

gəlir hesablamaları aparmaq mümkündür.

İnvestisiya layihə.sində investisiyadan əldə ediləcək

təxmini gəlirlərin müəyyən edilməsində istifadə olunan əsas

maliyyə cədvəli proforma gəlir cədvəlidir. Profomıa gəlir

cədvəli, müəyyən fərziyyələr əsasında hazırlanan,

investisiyanın ömrü boyu investisiyadan əldə ediləcək

gəlirlərin müəyyən edilməsində istifadə olunur. Proforma ğəlir

cədvəli, layihənin isiiladə müddətində hər il əldə ediləcək

gəlirlərin yaranmasını göstərir. Bu cədvəldə hər ilə aid satış

miqdarı, satılan malların maya dəyəri, illərə

\45

aid satış və idarəetmə xərcləri, uzunmüddətli borc faizləri, vergidən əvvəlki mənfəət, ödəniləcək vergilər və vergidən sonra qalan gəlir göstərilir. Proforma gəlir cədw'Jİi, müəssisənin gələcək illərdə gəlir və məsrəflərinin cəminin göstərilməsini təmin edən bir cədvəl olduğundan, reallaşmasında əsaslı fərziyyələr əsas götürülərək hazırlanır. Bu səbəblə gəlir cədvəlinin hazırlanmasında əsas götürüləcək fərziyyələrdəki dəyişikliklər, müəssisənin gəlirini dəyişik səviyyələrdə təxmini hesablayaraq meydana çıxarır. Proforma gəlir cədvəhnin hazırlanmasında müxtəlif şəkillərdə ələ alına biləcək fərziyyələrin əsasını istehsal gücündən istiladə, bazar şərtləri, bazardakı qiymət və maya dəyərləri, işçi əməyinin haqları, enerji xərcləri, xammahn maya dəyəri təşkil edir.

İnvestisiya layihələri ilə əlaqədar proforma gəlir cədvəlləri hazırlanarkən çox vaxt müəssisənin fəaliyyətə başladığı ilk ildə istehsal gücündən istifadənin 100%-ə çatmayacağı, müəyyən bir vaxt ərzində bu nisbətin get- gedə artacağı fərziyyəsinə görə cədvəllər hazırlanır. Şübhəsiz, bu fərziyyənin dayandığı nöqtə tələb proqnozunun tədqiqatlarından əldə edilən məlumatlardır. Tələbdəki artımdan asılı olaraq istehsal gücündən istifadənin artımı paralellik göstərir. İstehsal gücündən istifadənin nisbətlərinə bağlı olaraq investisiya gəlirlərində çox vaxt bu nisbətlərdəki yüksəlişdən daha sürətli bir şəkildə artması hesablamalar nəticəsində əldə edilir. Proforma gəlir cədvəlinin hazrlanmasında əsas kimi götürülən fərziyyələrdən biri də məhsulun satış qiymətidir. Satış qiyməti çox sabit olarkən, bəzi illərdə artma və ya azalma şəklində dəyişiklik göstərir. Satış qiymətlərindəki bu yüksəlmə və enmələrin əvvəlcədən qarşısı alına bilərsə, bu tədbirlər proforma gəlir cədvəli, üçün aparılan hesablamalarda nəzərə ahnmalıdır. Çünki istehsal

ediləcək malın satış qiymətindəki bir artım

146

müəssisənin gəlirini də artıracaqdır. Müəssisənin istehsal

müddətində istifadə etdiyi xammal və ya yarımfabrikatlar ilə

enerji xərclərindəki dəyişmələrin gəlir üzərində artırıcı və ya

azaldıcı təsiri vardır.

9.1.4. İstehsal müddətindəki xərclər

Müəssisə xərclərinin müəyyən edilməsində istehsal ediləcək malın həcmi əhəmiyyətli bir ekvivalentdir.' Müəssisənin bəzi xərcləri istehsal həcminə bağlı olaraq dəyişiklik göstərir. İstehşal həcminə bağlı olaraq dəyişmələr göstərən xərclər dəyişən xərclər, istehsal həcminə bağlı olaraq dəyişməyən xərclər sabit xərclər adlandırılır. İstehsal həcmi sıfır olduğu zaman tamamilə yox olmayan və istehsal həcminə bağh olaraq pilləvari dəyişiklik göstərən xərclər yarı dəyişən xərclər adlandırılır.

Sabit xərclər, istehsal həcminin dəyişməsindən heç bir təsirə məruz qalmayan, müxtəlif istehsal səviyyələrində sabit qalan xərclərdir. Bu xərclər cəm olaraq sabitdir. Ancaq istehsal həcmi artdıqca, sabit xərclərdə azalma baş verir. Ümumiyyətlə, amortizasiyalar, icarə xərcləri, faiz xərcləri, vergilər, sığorta xərcləri və müəssisə rəhbərlərinin maaşları sabit xərclər qrupunda yer alır. ^

Dəyişən xərclər istehsal həcmindəki dəyişmələrə paralel olaraq dəyişən xərclərdir. İstehsal həcminə bağlı olaraq dəyişiklik göstərən xərclərə - xammal, müəssisə avadanlıqları, yarımfabrikatlar və s. aiddir. Bu cür xərclər müəssisənin istehsal və satış səviyyəsi yüksəldikcə artır, endikcə isə azalır. Müəyyən bir dövrdə istehsal həcmi istifadə olunan material miqdarı ilə birlikdə işləyən işçi sayına da təsir edir. Yarı dəyişən xərclər müəyyən istehsal miqdarında sabit, ancaq istehsal həcminin artması ilə artan və müəyyən bir istehsal

147

həcminə qədər yenə sabil qalan xərclərdir. Bu cür xərclər i.sichsal tamamilə dayandiğı zaman silir olmayan, bununla yanaşı, istehsalın artnıa.sı .ilə sıçrayışlar edən xərclərdir. Qurulacaq bir obyekt və ya müə.ssisənin daim fəaliyyətdə olması mümkün deyil. İstər uzun, istərsə də qısa müddəti əhatə etsin, hər investi.siyanın müəyyən iqtisadi və ya texniki ömrü vardır. İqti.sadi və ya texniki müddətini dolduran obyekt və ya quruluşların bəziləri qismən yeniləşmələrlə müəyyən bir müddət daha fəaliyyət göstərərək normal istifadə müddətlərini artıra bilərlər.

Normal istifadə müddəti bitən müə.ssi.sələr,

fəaliyyətlərinə son verdikləri zaman obyektin və ərazilərin

müəyyən bir dəyəri vardır. Müə.ssisələrin fəaliyyətinin bitdiyi

vaxt müəssi.sə avadanlıqlarının satılması nəticəsində əldə

ediləcək dəyər qalıq dəyər adlandırılır. Bəzi investisiyaların

qalıq dəyəri çox böyük məbləğlərə çatır və investisiya qərarına

əhəmiyyətli ölçüdə təsir edə bilir. Qalıq dəyərindən əldə

olunacaq gəlir investisiyanın normal istifadə müddəti sonunda

əldə ediləcək nəğd pul girişinə əlavə olunur. İnvestisiyanın

normal istifadə müddəti sonunda və.saitlərin satışından gəlir

əldə etmək hər zaman mümkün olmur. Bəzən də investisiyanın

müddəti sonunda müə.ssisəni tamamilə bağlamaq üçün əlavə

xərclərə ehtiyac duyulur.

9.1.5. Daxili vn xarici kapital və ba/anlakı cari faiz

nisbətləri

İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi müxtəlif

mənbələrdən mümkündür. Bu mənbələr xüsusi mənbələr ola

bildiyi kimi, xarici mənbələrdən də təmin edilə bilər. Çox vaxt

bu mənbələrin ikisinə də eyni vaxtda müraciət edilir.

148

hıyeivti^siya üçün vacib olan maliyyə mənbələrinin maya dəyəri;, investisiya qoyulan ölkənin risk səviyyəsi, ölkədə tətbiq edilən iqtisadi siyasət, inllyasiya nisbətləri əhəmiyyətli ölçüdə təsir edir.

İnvestisiyalar, üçün Uızım olan fondlar səhmdarlardan başqa şəxslərdən borcalma yolu ilə əldə edilirsə, bu fondlar xarici mənbələrdən əldə edilmiş sayılır. Xarici mənbələrdən əldə olunan fondların maya dəyərini isə ödənəcək faizlər təşkil edir. Bir investisiyanın gəliri o ölkədəki real gəlirləri əks etdirmirsə, investisiya cazibədarlığını itimıiş olur.

9.2. İnvestisiya layihələrinin dəyərləndirilməsində

statik üsullar

Statik üsullar, pulun zaman dəyərini nəzərə almadan

investisiya layihələrini dəyərləndirmədə istifadə olunan

üsullardır. İnvestisiya layihələrini dəyərləndirmədə çox sayda

statik üsulların olmasına baxmayaraq, bunların içərisində ən

çox istifadə olunanlar aşağıdakılardır: •

• Geri ödəmə müddəti üsulu; • Mənfəətinik ni.sbəli üsulu.

9.2.1. Geri ödəmə müddəti metodu

İnvestorlar, investisiya üçün ayrılan mənbələrin əldə

ediləcək gəlirlə nə qədər müddətə ödənəcəyini əvvəlcədən

müəyyən . elmək istəyirlərsə, investisiya layihələrini

dəyərləndirmədə geri ödəmə müddəti üsulundan istifadə

edirlər. Geri ödəmə müddəti üsulu ilə layihələrin

qiymətləndirilməsində məqsəd investisiyaların geri ödəmə

müddətini müəyyənləşdirməkdir. İnvestisiya alternativləri

arasında geri ödəmə müddətini

149

müəyyənləşdirməkdir. İnvestisiya alternativləri arasında geri ödəmə müddəti ən qısa olan və üstünlük verilən layihədir.

Greri ödəmə müddəti investisiyamn illik gəlirləri ilə amortizasiya cəminin, ilkin investisiyanın həcminə bərabər olana qədər keçməsi vacib olan müddətdir. Bəzi vəziyyətlərdə müəssisənin gəlirlərindən ödəməsi vacib olan vergilər çıxıldıqdan sonra, investisiya həcminin vergi sonrası xalis mənfəətə bölünməsi ilə də geri ödəmə müddətini müəyyənləşdirmək mümkündür. Bir investisiyamn cazibədarlığı və hansı müddətdə özünü geri ödəyəcəyini asan bir şəkildə müəyyən etmək üçün ən uyğun qiymətləndirmə üsulu geri ödəmə üsuludur.

Geri ödəmə müddəti üsulu investorların layihənin daşıdığı risk və likvidlik üzərində durmasına müəyyən çərçivə daxilində icazə verir, müddət uzandıqca, buna paralel olaraq, risk və qeyri-müəyyənhk artar, müddət azaldıqca müddətə bağlı risk və qeyri-müəyyənlikdə azalma olar. Geri ödəmə müddəti üsuluna görə daha qısa müddətdə öz-özünü ödəyən layihələrin seçilməsi əsas mövzu olacağından, geri ödəmə müddəti qısa olan layihənin də daha az riskli olacağı qəbul edilir. Nəğd pul cəhətdən zəif olan və qoyduğu məbləğin qısa müddətdə geri ödənməsini istəyən müəssisələr investisiya layihələrinin dəyərləndirilmosində bu üsulu seçirlər. Geri ödəmə müddəti metodu investisiyanın gəlirliliyini ölçən bir metod deyil. Geri ödəmə müddəti metodundan istifadə edərək' investisiyaları dəyərləndirmək başlanğıcda iki ayrı hesablama şəklində mümkündür. Bunlardan birincisi, investisiyanın gəhrləri illərə görə sabit olan hesablama üsulu, ikincisi isə investisiya gəlirləri illərə görə' dəyişən hesablama üsuludur. İnvestisiyadan əldə ediləcək gəlirlər illərə görə sabit qalırsa, bu halda investisiyanın həcmi, illik investisiya

150

gəlirİHƏ bölünməklə tapılır yə bu aşağıdakı düsturla

hesablamr:

n = K

n - investisiyanın geri ödəmə müddəti; I - investisiyanın həcmi; K - investisiyanın illik gəliri.

Birdən çox layihə dəyərləndirilib, bunlardan birinin

seçilərsə, geri ödəmə müddəti (n) ən qısa olan layihə seçilir.

Dəyərləndirmədə bir layihə əsas alınmışsa, investor

tərəfindən qəbul edilən üst sərhəd (n) müqayisə etməsi

lazımdır. Bu vəziyyətdə investisiyanın geri ödəmə müddəti

investor tərəfindən qəbul edilən üst sərhədi keçmirsə,

investisiya layihəsinin qəbulu qərarlaşdınhr.

n < n

n> n

I z 3 ' A ' ' ' C '

•• 250 25Ö 2SÖ ^ X , '"SI; t ^ '

i’’ s' JGRİIi*. ^; lUİQi JHİtt*

Cədvəl 9.1. investisiyanın illik gəliri

151

səbəblə ən qısa müddətdən ən uzun müddətə doğru özünü geri

ödəyəcək layihələr sıralanır.

'•"A

C

G^idödoıttd

müddəıt]

'4ıİ ......

2 il * 1

U 5 il

Cədvəl 9.3. İnvestisiya layihələrinin geri ödəmə

müddətinin dəyərləndirilməsi

A, B, C və D investisiya layihələrini geri ödəmə

müddəti üsuluna görə dəyərləndirildiyi zaman C layihəsi

özünü ən qısa müddətdə geri ödəyəcəyindən birinci yerə sahib

olacaqdır. Əgər müəssisə, özünü 2 ildə ödəyəcək

investisiyalara pul ayıracaqsa, C layihəsi ilə yanaşı B

layihəsini də investisiya alternativləri arasında nəzərdə

tutmalıdır.

9.2.1.1. Geri ödəmə üsulunun üstün və zəif cəhətləri

İnvestisiya layihələrinin dəyərləndirilməsi üsulları ilə investisiyaların dəyərləndirilməsi bir nəticəyə gəlib, qərar verilməsi bir məqsəd kimi qarşıya qoyulur. İnvestisiya layihələrini dəyərləndirmə mövzusunda çox sayda üsul vardır.* Ancaq çox vaxt fərqli üsullarla dəyərləndirmə investorları fərqli nəticələrə də gətirib çıxarır. Bu baxımdan investisiyadan gözlənilən məqsədə uyğun bir və ya birdən çox dəyərləndirmə üsullarının hər birinin gözlənilənlərə görə bir qrup üstün və zəif cəhətləri vardır.

153

investorlar, qoyduqları kapitalın müəyyən bir müddətə geri ödənməsini istəyirlərsə, şübhəsiz, geri ödəmə üsulu əsas kriteriya olaraq alınır. Geri ödəmə üsulu ilə investisiyalar dəyərləndirildiyində, dəyərləmələr nəticəsində bu üsula bağlı bir qrup üstün və zəif cəhətləri olmaqdadır.

Üstünlükləri:

Həyata keçirilməsi sadə və anlaşılması asan bir üsuldur. Qoyulan kapitalı ən qısa zamanda geri ödəyən layihələrin seçiminə üstünlük verdiyi üçün risk və qeyri-müəyyənliyin böyük ölçüdə azaldılmasına şərait yaradır.

İnvestisiya layihələrini geri ödəmə müddəti ilə

dəyərləndirmə, .maliyyə sıxıntısı içində olan

müəssisələrə kapitallarını qısa müddətdə geri

qaytannağa imkan verir. Beləcə, müəssisə

rəhbərləri qısa müddətdə öz-özünü ödəyən

layihələrə üstünlük verməkdə və fəaliyyətlərinin

davamı üçün lazımi fondları yarada

bilməkdədir.

Zəif cəhətləri:

• Geri ödəmə müddəti üsulu keyfiyyət etibarı ilə statik bir üsuldur. Bu səbəblə pulun zaman

dəyəri nəzərə alınmaz.

Geri ödəmə müddəti

müddətindən sonrakı

metodu, geri ödəmə investi.siya gəlirlərini

hesaba almır. Əgər investisiya geri ödəmə

müddətindən sonra az və ya çox gəlir gətirə bilmə

xüsusiyyətinə malikdirsə, bu xüsusiyyət dəyərləndimıəyə daxil edilməyəcəkdir.

154

İnveslisiyalann nomıal istifadə müddəti boyunca

əldə ediləcək bütün bu gəlirlər investisiyaların geri

ödəmə müddətlərinin xaricində qaldığı üçün

hesablara alınmayacaqdır. Bu cür hesablama ilə

aparılacaq dəyərləndirmə şübhəsiz investorların

əsaslı qərarlar verməsinə əngəl yaradacaqdır.

• Geri ödəmə müddəti üsulu ilə dəyərləndirmə aparılıb,

investisiya qərarı verildikdə özünü qısa müddətdə

ödəyən layihələrə üstünlük veriləcəyindən şübhəsiz,

bu layihələr çox vaxt qısa ömürlü layihələr

olacaqdır. Bu səbəblə müəssi.sələrin strateji

əhəmiyyətli uzunömürlü layihələririnin reallaşması

kənarda qalacaqdır.

Bu metoddan investisiya alternativlərinin sayını

azaltmaq üçün istifadə edilir. Ancaq o, mənfi cəhətlərinə

baxmayaraq çox istifadə edilən üsuldur.

9.2.2. Montəətlilik nisbəti üsulu

Mənfəətinik nisbəti üsulu, investisiyanın faydalı ömrü boyunca əldə edəcəyi mənfəətin investisiya həcminə ııibəti ilə layihələrin seçilməsini təmin edən üsuldur. Bu üsulda da pulun zaman dəyəri nəzərə alınmır.

Bu üsul əsasən illik mənfəətin investisiya həcTiıinə nibəti şəklində ifadə edilir. Bu üsulla dəyərləndirmə aparmaq üçün bəzi məlumatlara ehtiyac duyulur. Bu məlumatları iki qrupda toplamaq mümkündür. Birinci qrupda investisiyanın faydalı ömrü boyu əldə edəcəyi mənfəət, ikinci qrupda i.sə investisiya xərcləri yer ajacaqdır. Düstur isə a.şağıdakı kimi ifadə ediləcəkdir:

155

Cədvəldən göründüyü kimi, investorun üstünlük verəcəyi layihə 100% mənfəət təmin edən C layihəsi olacaqdır.

9.2.2.1. Mənfəətinik nisbəti üsulunun üstün və zəif cəhətləri

Mənfəətinik nisbəti üsulu, pulun zaman dəyərini nəzərə

almayan statik üsuldur. Bu səbəbdən investisiyadan təmin

ediləcək gəlirlərin ilk illərdə çox və ya az olmasının

hesablamalar üzərində hər hansı bir şəkildə təsiri

olmayacaqdır.

Bu üsulda əsas məqsəd, mənfəətli olan investisiya

layihələrinin seçimidir. Bu səbəbdən investisiyaların faydalı

ömrü nəzərdən tutulmur. Başqa sözlə, fərqli olan investisiya

layihələrinin bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq sıralanması

imkanı da ortadan qalxmış olur.

İnvestor, layihədən müəyyən bir mənfəət güdürsə, bu

halda mənfəət təmin edəcək layihələrin sıralanaraq birinin seçilməsi də bu üsulun üstün cəhətlərindəndir.

157

X FƏSİL

İNVESTİSİYALARIN

DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİNDƏ

DİNAMİK METODLAR

10. İNVESTİSİYALARIN

DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİNDƏ DİNAMİK

ÜSULLARDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSİ

Dinamik üsullar, pulun zaman dəyərini nəzərdə tutan

investisiya layihələrini dəyərləndirmədə istifadə edilən

üsullardır. Dinamik üsulların çox olmasına baxmayaraq ən

çox istifadə edilən aşağıdakılardır;

• Xalis bugünki dəyər üsulu; • Fayda-məsrəf nisbəti üsulu.

10.1. Xalis bugünki dəyər üsulu

Xalis bugünki dəyər üsulu, pulun zaman dəyərini

nəzərdə tutaraq investisiya layihələrini dəyərləndirən üsuldur.

Bu üsulda investisiyadan hər il təmin ediləcək nəğd pul

girişləri və müəyyən faiz üzərindən diskont edilərək bugunki

dəyəri hesablanır. İnvestisiya gəlirlərinin bugünki dəyərindən

investisiya xərclərinin bugünki dəyəri çıxılır. Aradakı fərq

müsbətdirsə, investisiya qəbul edilmiş sayılır. Əgər bir neçə

layihədən söhbət gedirsə, o zaman dəyəri ən yüksək olan

layihəyə üstünlük verilir.

Xalis bugünki dəyər üsulunun hesablanması:

Xalis bugünki dəyər üsulunu hesablamaq üçün əsasən

aşağıdakı düsturdan istifadə edilir;

A = (1+r) (1+r)-

+ An

(1+r)"

__

(1+r) n I

159

edir. Bu məbləğdən investisiya həcmi çıxıldıqda

(2.0()7.600.00ü-2.000.000.0()()) xalis bu günkü dəyər

7.600.000 manat olacaqdır.

A və B layihələri dəyərləndikləri zaman A layihəsinin

xalis bugünki dəyəri daha yüksək olduğu üçün ona üstünlük

veriləcəkdir.

10.1.1. Xalis bugünki dəyərin üstün və zəif tərəfləri

• İnvestisiya layihələrinin dəyərləndirilməsində

pulun zaman dəyərinin hesablamalarda nəzərdə

lııuılması vacibdir. Bu isə, üsulun üstünlüyünü

təşkil edir.

• Xalis bugünki dəyər üsulunda, bugünki dəyərin

hesablanmasında istifadə ediləcək diskonı faizinin

müəyyən edilməsi vacibdir. Bu faizin böyük və ya

kiçik alınma.sı investisiya layihələrinin seçimində

öz təsirini göstərir. Faiz yüksək olduğu zaman,

investisiyanın ilk illərində böyük nəğd girişləri

təmin edən investisiyalara üstünlük verilir. Faizin

kiçik olaraq müəyyən edilməsi i.sə investisiyanın

son illərində yüksək gəlirin təmin edilməsinə gətirib

çıxaracaqdır. • Xalis bugünki dəyər üsulunda, müəyyən edilmiş

diskont faizi investisiyanın faydalı ömrü boyunca əldə ediləcək gəlirlərdə dəyişikliyin bas verməsi nəzərə alınmadan istifadə edilir. Ancaq nəzərə alaq ki, mənfəətlilik nisbəti, iqtisadiyyatdakı faiz nisbətləri və s. müiəmadi olaraq dəyişə bilər. Bu isə, yanlış qərarların verilməsinə yol açacaqdır. Hər il fərqli diskont faizləri ilə xalis bugünki dəyəri hesablamac|

162

çətin olacağından doğru proqnozların

aparılması da mümkün olmayacaqdır.

• Xalis bugünki dəyər üsulu investisiya layihələrinin müəyyən bir diskont həddi üzərindən hesablanır və bugünki dəyəri ən yük.səyə çıxarmaq məqsədini güdür. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş diskont həddi çox vaxt ən mənfəətli layihələrin üzə çıxmasını ifadə etmir.

10.2. Fayda-mosrəf nisbəti üsulu

Fayda-məsrəf nisbəti üsulunun hesablanma şəkli daha çox xalis bugünki dəyər üsuluna bənzəyir. Fyni üsuldakı kimi investisiya layihəsində nəğd pul girişləri və investisiya xərcləri diskont faizi ilə hesablanır. Daha sonra nəğd pul girişlərinin bugünki dəyərinə bölünərək fayda-məsrəf nisbəti tapılır.

F.M.N.= Nəgd pul tıirislərinin bugünki dəvəri

İnvestisiya xərclərinin bu günkü dəyəri

Xalis bugünki dəyər üsulu nümunəsindəki

məlumatlardan istifadə edərək fayda-məsrəf nisbətini

aşağıdakı kimi hesablamaq mümkündür.

A layihəsinin F.M.N.= 1.254.750.000 = 1,2547 1.000.000.000

B layihə.sinın F.M.N. = 2.007.60().()00 = FOO.'^S 2.000.()00.0()0

Burada A layihəsinin fayda-məsrəf nisbəti 1,2547; B

layihəsinin nəticəsi i.sə 1,0038 təşkil etmişdir. Bu üsulda i.sə əsas kriteriya ən böyük fayda-məsrəf nisbətinə sahib

163

olan layihənin seçilməsidir. Bu halda isə A layihəsi

seçiləcəkdir.

Fayda-məsrəf üsuluna görə dəyərləndirilən investisiya

layihələri ilə əlaqədar qərar verilməsi üçün alınacaq nəticənin

1-dən çox olması vacibdir. Bu xüsusiyyətinə görə

fayda-məsrəf nisbəti üsulu, xalis bugünki dəyər üsulundakı

çatışmamazlıqlan aradan qaldırır və doğru olan layihənin seçilməsinə şərait yaradır.

164

XI FƏSlL

İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN

MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ

11.INVKSTISIYA I AYİHƏI.ƏRİNIN

MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ

İnveslisiyiinın həyala keçirilməsi üçün vacib olan

mənbələrin təmin edilməsi, başqa sözlə investisiya

layihələrinin maliyyələşdirilməsi vacibdir. İnvestisiya

qərarları maliyyə qərarları ilə əlaqədardır.

İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi üçün ehtiyac ol<ın

maliyyə mənbələri daxili və xarici mənbələr olmaqla iki yerə

ayrılır. Daxili mənbələr .səhmdarların müəssiəyə qoyduqları

vəsaitlər və öz-özünü maliyyələ.şdirmə fondlarıdır. Xarici

mənbələr i.sə vaxtı çaldıqca ödənmək üçün alınan kreditlərdən

ibarətdir.

n.l. İnvesti.siya layihələrinin maliyyələşdirınə mənbələri

İnvesti.siya layihələrinin maliyyələşdirilm.əsinin hansı

mənbələrdən təmin edilmə.si maliyyə mütəxəssisinin

.səlahiyyətləri çərçi vəsindəd ir. Maliyyələşdirmə daxili

mənbələr hesabına təmin edilinsə maya dəyəri yüksək və

maliyyə riski çox az, xarici mənbələrdən təmin ediləcəyi

təqdirdə i.sə maya dəyəri az, maliyyə riski yüksək olacaqdır.

İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi zamanı hansı

mənbələrə müraciət edilməsi müəyyən edildikdən sonra

investisiya qoyuluşuna qərar verilməsi daha faydalı olacaqdır.

11.1.1. Daxili kapital ilə maliyyələşdirmə

Bir müəssisənin qurulması üçün ilk növbod.ə daxili kapitala ehtiyac vardır. Daxili kapital mü.əssisə quruluşunda və fəaliyyəti zamanı müəssisənin sahibi və səhmdarları lərəlindən oriaqlıq məq.sədi ilə təmin edilən mənbələr sayılır. İnvestisiyanın həyala keçirihiiəsi üçün

166

mııossİKOiıin hüquqi şəklinin sevilərək işlərin

liimanıhınnirisı vacibdir. Müəssi.sə qııruldut|dan sonra

hüquqi şəklinə görə yeni səhmdarların müəssi.sənin idarə

heyətinə daxil edilməsi daxili kapitalı artıra biləcəyi kimi, əldə

edilmiş mənfəəti investisiyanın

maliyyələşdirilməsində istifadə edərək daxili kapitalı artıra

bilərlər.

İnvestisiyaların tarazlı bir şəkildə maliyyələşdirilə

bilməsi üçün investisiya həcminin 50%-nin daxili

mənbələrdən, qalan hissəsinin xarici mənbələrdən təmin

edilməsi təcrübəsj daha geniş yayılmışdır. İnvestisiyanın

böyüklüyü, investisiya qoyulan sektorun xüsusiyyətləri,

ölkədəki maliyyə bazarının quruluşu maliyyə mənbələri arasındakı tarazlığa əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

1 1 . 1 . 1 . 1 . Daxili kapitalla ınaliyyəloşdimıomıı

ü.stüıı vo zəif cəhətləri

İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsində istifadə edilən

birinci mənbə daxili kapitaldır. Çox vaxt investisiyanın

həcminin nə olacağını müəyyən edən amillərdən biri də

investisiya üçün ayrılacaq daxili kapitaldır. Hu səbəbdən

investorlar qoyacaqları investisiyanın həcmini ayıracaqları

kapital ilə məhdudlaşdırırlar. İnvestisiyanın tamamının daxili

kapitalla maliyyələşdirilməsi mülahizəsi də doğru deyil.

Daxili kapital, müə.ssi.sənin .səhmdarları tərəfindən

ortaqlıq məqsədi ilə investisiyaya yönəldiyi üçün hər hansı bir

müddəti əhatə etmə/ və müəssi.sə fəaliyyət göstərdiyi

müddətə qədər istifadə edilir. Bu, ona daimi mənbə

xüsusiyyəti bəxş edir.

Daxili kapital üçün müəssisə hər hansı bir .şəkildə

dəyər ödəmir. İnvestisiya həyata keçdikdən sonra əldə edilən

mənfəət idarə heyətinin qərarı ilə səhmdarlar arasında bölüşdürülə bilər. Ancaq bu müəssisənin

167

müvəffəqiyyətli sayıla bilməsi üçün yüksək mənfəətin əldə

edilməsi vacibdir.

Daxili kapitalın maya dəyəri, ümumiyyətlə, xarici

mənbələrin maya dəyərindən daha yüksəkdk. İnvestorlar kredit

verənlərə görə daha çox riskə girmiş olurlar. Daha yüksək riskə

girmənin səbəbi isə müəssisə müvəffəqiyyətsizliyə düçar

olacağı təqdirdə kredit verənlərin pullarının geri

qaytarılmasıdır. Borclar ödəndikdən sonra əgər müəssisədə hər

hansı bir inventar qalacaqsa, bunlardan əldə ediləcək

miqdarların səhmdarlara ödənməsi lazım gələcəkdir.

Səhmdarların daha yüksək riskə girməsi, yüksək gəlir əldə

etmə arzusu ilə izah edihr.

Daxili kapitalla maliyyələşdirmənin zəif cəhətləri

aşağıdakılardır:

• İnvestisiya layihələrinin həyata keçirilməsində

daxili kapitaldan istifadə edilməsi, dəyəri daha az

olan xarici mənbələrdən istifadəni məhdudlaşdırır.

Daxili. kapitalın dəyərinin yüksəlməsi ilə hər

səhmbaşına düşən mənfəət də azalacaqdır.

• İnvestisiyalarda daha çox daxih kapitaldan istifadə

edilməsi müəssisəyə yeni səhmdarların girməsinə

səbəb olacaqdır. Müəssisəyə yeni səhmdarların

qəbul edilməsi ilə idarəetmə sisteminin dəyişməsi

baş verir və bu da mənfəətin azalmasına səbəb

olacaqdır.

Bütün bunlardan məlum olur ki, daxili kapitalla

maliyyələşdirmənin üstünlükləri ilə birlikdə zəif cəhətləri də

mövcuddur. Buna baxmayaraq, maliyyələşdirmənin müəyyən

bir hissəsinin daxili kapitaldan təmin edilməsi məcburi

xarakter daşıyır. Bu səbəbdən investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində ölkədəki iqtiadi

168

VvVİyyol no/.oro alınmaqla daxili vo xarici monbolor

arasında tarazlıq qurulmalıdır.

11.1.2. Xarici mənbələrdən maliyyələşdirmə olaraq

kreditlər

Gündəlik həyalda kredit əşyanın və ya pul vəsaitlərinin

müvəqqəti istifadəyə götürülməsi kimi çıxış edir. Kredit

vasitəsilə mal-material qiymətliləri, müxtəlif növ maşın və

mexaniznılər əldə edilir. Lakin elmi nöqtəyi-nəzərdən kreditin

əşya mənasında yozulması düzgün deyil. Kredit haqqında elm

əşyaları deyil, onların timsalında təsərrüfat subyektləri

arasındakı münasibətləri öyrənir. Hu mənada iqtisadi məhsul

kimi kredit, ictimai münasibətlərin müəyyən növü kimi

qiymətləndirilməlidir. Hununla belə kredit yalnız dəyərin

hərəkəti ilə bağlı iqtisadi əlaqələr ifadə edən ictimai

münasibətlərdir. Kreditin mahiyyətini açıqlamaq üçün ilk

növbədə onun ünsürləri müəyyən edilməlidir ki, bunlar da

kredit münasibətlərinin subyektləridir. Kredit

sövdələşməsində münasibətlər subyekti olaraq kreditor və

borcalan çıxış edir. Kreditor və borcalan ilk öncə mal tədavülü

əsasında təşəkkül tapır. Mal alqı-salqısı zamanı rdıcı heç də

həmişə malın dəyərini dərhal ödəmək imkanına malik olmur

və ödəmə yalnız müəyyən müddətdən sonra aparılır. Helə

hallarda satıcı kreditora, alıeı isə borcluya çevrilir. Lakin mal

tədavülü kreditor və borcalanın meydana gəlməsinin yeganə

əsası deyil. Yəni borc verən hər kəs kreditordur. Hir qayda

olaraq, könüllü şəkildə kreditor olmaq mümkündür. Horc

verilən vəsaitlərin mənbəyi şəxsi resurslar və ya təkrar istehsal

prosesinin digər subyektlərindən bore götürülən resurslardır.

J>əxsi resurslar borc verildikdə onların sahibi kreditor olur.

Kreditorun yerləşdirdiyi cəlb edilmiş vəsaitlərin sahibi isə digər təsərrüfat subyektidir.

169

Borcalan isə kredil münasibəllərinin kredit götürən və

aldığı borcu qaytarmalı olan tərəfdir. Tarixən borcalan kimi

resurslara əlavə tələbatı olan ayrı-ayrı şəxslər çıxış edirdilər.

Bankların yaranması ilə təkcə kreditorların təmərküzləşməsi

deyil, həm də borcalanlann tərkibinin əhəmiyyətli

genişlənməsi baş verir. Müasir dövrdə banklardan başqa

borcalan kimi müəssisələr, əhali və dövlət də çıxış edir.

Borcalanı kreditordan bir neçə cəhət fərqləndirir. Ən

əvvəl, borcalan bütün hallarda borc götürdüyü resursların

müvəqqəti istifadəçisidir. Digər tərəfdən borc götürülən

vəsaitlər həm istehsal, həm də tədavül sahəsində tətbiq edilir.

Borcalandan fərqli olaraq, kreditor borc verdikdə mübadilə

mərhələsində çıxış edir və istehsalda iştirak etmir. Üçüncü

tərəfdən borcalan həm müvəqqəti istifadəyə götürdüyü dəyəri

qaytarır, həm də borc faizini ödəyir. Eyni zamanda borcalan

kreditordan iqtisadi cəhətdən asılıdır. Lakin bu asılılıqlar

borcalanın kredit sövdələşməsində tamhü||U(|lu tərəf kimi

əhəmiyyətini inkar etmir. Borcalan olmasa kreditor da olmur.

Borcalan -borc götürdüyü resurslardan elə istifadə etməlidir

ki, vaxtında və tam həcnadə borcu faizlə birlikdə qaytara

bilsin. Məhz bu mənada borcalan məhsuldar qüvvədir və

müvəqqəti istifadəyə verilmiş resursların səmərəli tətbiqi

borcalandan asılıdır.

Kreditorla borcalan yerlərini dəyişə də bilər. Müasir

təsərrüfatda eyni subyekt eyni vaxtda kreditor və borcalan

kimi çıxış edə bilər.

Kredit münasibətlərinin digər ünsürü kreditordan

borcalana, sonra isə borclA-xdan kreditora keçən obyektdir.

Obyekt kimi dəyərin borc verilən hiş.səsi çıxış edir. O, ilk

növbətjə reallaşdırılmamış dəyər kimi çıxış edir. Kreditor

tərəfindən müvəqqəti .sərbəst dəyərin meydana gəlməsi dəyər

hərəkətinin bərpa etmiş olur. Bununla bərabər kreditorla

borcalan ara.sında hərəkət

170

edən dəyər təkrar istehsal prosesini sürətləndirmək

qabiliyyətinə yiyələnir. Kredit vasitəsi ilə hərəkət edən dəyər

təsərrüfat fondlarının fasiləsiz dövranı üçün zəmin yaradır və

son nəticədə təkrar istehsal pro.sesini sürətləndirir. Eyni

zamanda kreditordan borcalana keçməklə, dəyər öz

mövcudiyyətini qoruyub saxlayır. Dəyərin qorunub

saxlanması onun borcalanm təsərrüfatında tətbiqi prosesində

baş verir. Çünki borcalan kreditora eyni dəyərə və istehlak

dəyərinə malik ekvivalenti qaytarmalıdır.

Yuxarıdakılardan belə nəticə çıxır ki, iqtisadi anlayış

kimi kreditin əsasını geri qaytarılma təşkil edir. Geri

qaytarılma kreditin ümumi xüsusiyyətidir və buna görə də

kredit münnsibətlərinə xas olan müəyyənedici cəhətdir. Geri

qaytarılma, dəyər dövranın başa çatmasına əsaslanır. Dəyər

dövranının sona çatniasi geri qaytarılma üçün zəmin yaradır.

Geri qaytarılma kredit sövdələşməsi iştirakçılarının bağladığı

müqavilədə öz hüquqi əsasını əldə edir.

Kredit anlayışı və onun mahiyyəti haqqında belə bir

nəticəyə gəlmək olar ki, kredit dəyərin kreditorla borcalan

arasında geri qaytarılma əsasında hərəkətidir və bununla

əlaqədar kreditorla borcalanm arasında yaranan iqtisadi

münasibətlər toplusudur. .

Kredit münasibətləri zamanı tərəllər müəyyən

prinsiplərə riayət .etməlidirlər. Kreditin qaytarılmalı olması

onun mahiyyətindən irəli gəlir, yəni verilən vəsait geri

qaytarılmalı olmasa, o, heç kredit adlanmazdı. Bir iqtisadi

kateqoriyd kimi, kredit mal-pul münasibətlərinin digər

iqtisadi kateqoriyalanndan bilavasitə bu xüsusiyyəti ilə

fərqlənir. Bazar münasibətləri şəraitində bu xüsusiyyət daha

kəskin xarakter daşıyır. Kreditin qaytarılmalı olması borc alanda və borc verəndə ciddi məsuliyyət aşılayır.

171

Qaytarılmalı məlTıumu mücərrəd xarakter

daşıdığından kreditləşmə prosesində bu mənmm daha da

dəqiqləşdirilir. Yəni kredit müddəllilik prinsipi əsasında

həyala keçirilir. Bu o deməkdir ki, kredit konkret müəyyən

olunmuş ' pıüddəllordə qaytarılmalıdır. Müddəllilik prinsipi

onu tələb edir ki, bore vəsaiti borc alanın dövriyyəsində

müəyyən müddət iştirak elməlidir və bu müddət başa

çatdıqdan sonra o geri qaytarılmalıdır.

Müddəllilik, yəni borcun əvvəlcədən müəyyən edilmiş

müddətdə geri qaytarılması, borcdan səmərəli istifadə

olunduğunu göstərir. Kreditin müəyyən olunmuş müddətdə

əsassız olaraq geri qaytanlmaması müəssisənin dövriyyəsində

borc vəsaitinin iştirakından xəbər verir və pul tədavülünə

mənfi təsir göstərir.

Bankların kommersiya prinsipləri əsasında fəaliyyət

göstərdiyi bir şəraitdə bu prinsipin əhəmiyyəti daha da artır.

Kreditin ödənilmə müddətləri lərəllər arasında

bağlanan müqavilədə əks olunur. Müddəllilik prinsipinə əməl

elməyən borcalanlara iqtisadi sanksiyalar tətbiq edilir.

Əsa.sən faiz səviyyəsi yüksəldilir və gələcək kredilləşmədə

borcalanın intizamsızlığı nəzərə alınır.

Kredifin vacib prinsiplərindən biri onun ödəndi

olmasıdır. Bu o deməkdir ki, kredit nəinki müəyyən olunmuş

müddətdə tam qaytarılmalıdır, həmçinin, kreditdən istifadəyə

görə ödənc-faiz ödənilməlidir.

Kreditin ödəndi olması borcalanda kreditdən səmərəli

istifadə etmək məsuliyyəti aşılayır, onda daxili resursları

artırmaq marağı oyadır. O, kreditdən elə istifadə elməyə

çalışmalıdır ki, əldə eldiyi nəticə nəinki kreditin geri

qaytarılmasını, kreditə görə faizlərin ödənilməsini təmin etsin

və həmçinin, özünə gəlir gətirsin.

172

Ödonclilik kreditor üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Kreditor ödənclilik əsasında öz müstəqilliyini və gəlirliliyini

təmin edir, resurslarını artırır.

Ödəncliliyin iqtisadi mahiyyəti ondadır ki, kreditdən

istifadə nəticəsində əldə edilən gəlir borcalan ilə kreditor

arasında bölüşdürülür.

Bank kreditinə görə faiz dərəcələri

müəyyənləşdirilərkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

Faiz şəklində gəlir gətirən kredit qoyuluşu və digər

aktiv əməliyyatların həcmi;

Bankın öz müştərilərinə depozit hesablara görə

verdiyi orta faiz dərəcəsi;

Bankın aktiv əməliyyatları üzrə faiz dərəcəsi;

Bankın kredit resurslarının quruluşu;

Bank kreditlərinə olan tələb və təklif;

Kreditin təminatlıhğından asılı olaraq risk səviyyəsi; İnHyasiya pro.sesinin tempi və ölkədə pul təd a V ü 1 ü n ü n sabitliyi; İstehsalın mövsümiliyi və s.

Kreditin vaxtında və tam qaytarılması şərtlərindən biri

də kreditin təminatlı olmasıdır. Təminatlılıq prinsipi kimi

kreditin ödəniş vaxtı çalarkən, kredit ödənilmədikdə onun

ödənilməsini təmin edən amil olaraq başa düşülür. Əvvəllər

kreditin təminatı kimi əsasən mal-materiallardan istifadə

edilirdi. Yəni kretiitlər vaxtında ödənilmədikdə, kreditor öz

borcunu və faizlərini həmin maddi qiymətlilərin

realla.şdırılnıası vasitəsilə təmin edirdi. Bazar münasibətləri

şəraitində kreditin bu prinsipində dəyişiklik baş vermişdir.

Son illərə qədər kreditin tominatlılığı dedikdə, onun maddi

qiymətlilərlə təmin olunma.sı, yəni kredit müqabilində

173

onun dövriyyəsində material qiymətliləri mövcudluğu başa düşülürdü. Müasir şəraitdə təminatın digər formalarından ödəmə qabiliyyətli müştərilərin zəmanəti, havadarlığı, sığorta polisi və s. istifadə edilir.

Təminatlılıq borcun vaxtında və tam ödənilməsinin qarantı olmaqla, borcalanın kreditora verdiyi hüquqi cəhətcə rəsmiləşdirilmiş öhdəlik forması xarakteri daşıyır.

Kreditləşmə prosesində differensial münasibət prinsipindən də istifadə edilir. Bu prinsip əvvəllər borcalanlarm yaxşı və pis işləməsindən asılı olaraq tətbiq edilirdi. Yaxşı işləyən müştəri güzəştli qaydada kreditləşdirilir, pis işləyənlərə isə kredit cəzaları tətbiq edilirdi.

Hal-hazırda kreditləşmə müştərinin kredit qabiliyyəti əsasında həyata keçirilir. Bu prinsipə görə kredit ehtiyacı olan müştərilərə deyil, kredit qabiliyyətli müştərilərə verilir.

11.2. Kreditin funksiyaları

Kreditorla borcalan arasında bağlanan kredit sövdələşmələri dəyərin yenidən bölgüsü mərhələsində meydana gəlir. Mübadilə prosesində müvəqqəti sərbəst olan dəyər borcalana verilir. Sonra isə öz sahibinə qaytarılır. Kredit üçün səciyyəvi olan bu proses onu göstərir ki, kreditin ilk və köklü funksiyası yenidən bölgü funksiyasıdır. Formasından asılı olmayaraq bütün hallarda dəyərin yenidən bölgüsü baş verir. Kredit vasitəsilə resursların yenidən bölgüsü müxtəlif səviyyələrdə baş verir. Kredit müna.sibətlərinin subyekti olan müəssisələrin səviyyəsində baş verən dəyərin fərdi dövranı və, dövriyyəsi çərçivəsində mal-material qi]^mətliləri və pul vasitələri yenidən bölünür. Ümumiqtiad səviyyəsində isə

dəyərin hərəkəti kredit

174

vasitəsilə məcmu məhsulun, milli gəlirin yenidən bölgüsündə

təzahür edir.

Kreditin ikinci funksiyası həqiqi pulların kredit

əməliyyatları ilə əvəzlənməsi vasitəsilə tədavül xərclərinə

qənaət edilməsidir. Müasir iqtisadiyyatda bu cür əvəzlənmə

üçün zəruri şərait mövcuddur. Mal və xidmətlərə görə nağdsız

hesablaşmalarla ‘əlaqədar pulların bir hesabdan köçürülməsi,

qarşılıqlı borcların ödənilməsi, qarşılıqlı ödəmələrin yalnız

saldosunun (qahğının) köçürülməsi nağd pul ödəmələrini

azaltmaq üçün pul dövriyyəsi quruluşunu yaxşılaşdırmaq

imkanı yaradır.

Kreditin mühüm funksiyası kapitalın təmərküzləşməsi

və mərkəzləşməsinin sürətləndirilməsi funksiyasıdır. Kredit

mexanizminin vasitəsilə izafi dəyərin kapitallaşması prosesi

daha sürətlə baş verir. Kapitalın təmərküzləşməsinin güclü

amili kimi çıxış etməklə, kredit fərdi yığımın hüdudlarını

genişləndirir. Kreditin köməyi ilə bir fərdin kapitalına digər

fərdİərin kapitallarım əlavə etməklə artırılır. Bu mənada kredit

fərdi müəssisələrin səhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi və yeni

şirkətlərin yaradılması, inhisarların və beynəlxalq şirkətlərin

meydana gəlməsi amillərindən biridir. Məhz kapitalların

mərkəzləşdirilməsi mexanizmi kimi çıxış elməklə kredit

rəqabətin güclü vasitəsinə çevrilir. Çox vaxt iri şirkətlər kiçik

şirkətlərə nisbətən daha münasib, yüngül şərtlərlə

kreditləşdirilir.

11.3. Kreditin formaları

Kreditin əsasən iki forması olan kommersiya və bank

krediti mövcuddur.

Kommersiya krediti zamanı kreditor kimi təsərrüfat

subyektləri, yəni müəssisə, firma, şirkətlər çıxış edir. Kreditin

bu forması bir mal istehsalçısının və ya

175

malın topdan satıcısının digər müəssisəyə malı uisyn satışı zamanı meydana gəlir. Deməli konmıersiya kreditinin əsasında satıcı müossi.sənin mal dəyərinin ödənilməsi üzrə möhlət vemıəsi və müəyyən edilmiş müddət keçdikdən sonra mal dəyərini ödəmək öhdəliyi kimi alıcı müə.ssisənin veksel verməsi durur. Bu səbəbdən kommersiya kreditinə veksel krediti də deyilir. Göründüyü kimi, kommersiya kreditinin obyekti dəyəmi əmtəə formasıdır, aləti isə kommersiya vek.selidir. O, əsasən qısamüddətli (1 ilə qədər) səciyyə daşıyır. Onun iştirakçıları təsərrüfat fəaliyyətinin subyektləri olduğundan kommersiya krediti topdan satış münasibətlərdə tətbiq olunur. Kommersiya krediti daxilindəki ödəmə möhləti məhsul satışının davamı kimi çıxış edir. Buna görə kommersiya krediti vasitəsi ilə satışın sürətləndirilməsi və tədavül zamanının məhdudlaşdırılması məsələsinə nail olunur ki, bu da fərdi və ictimai kapitalın səmərəli fəaliyyətinə xidmət edir. Bu mühüm cəhətin davamı kimi kommersiya faizinin formalaşması çıxış edir. Mal satıcısının əsas məc|sədi məhsul satışının və onun qiymətindəki mənfəətin əldə edilmvƏ.sinin sürətləndirilməsidir. Bu .səbəbdən kommersiya krediti üzrə ödəniş möhlətinin haqqı məhsulun qiymətinə daxil edilir və bank krediti faizi ilə müqayisədə cüzidir.

Bank krediti, kreditin ən geniş yayılmış formasıdır. Məhz banklar krediti ən çox müvəqqəti maliyyə yardımına ehtiyacı olanlara verir. Bu da təsadüfi deyil, çünki əsas fəaliyyəti kredit işi olan banklar xüsusi bir subyektdir. Bank kreditinin başlıca xüsusiyyəti ondadır ki, geri qaytarılma əsasında pul vəsaitlərinin dövriyyəsini həyata keçirən banklar daha çox .şəxsi kapitalından deyil, cəlbedilmiş resurslardan istifadə edir. Bir subyektdən borc götürdüyü pul vəsaitlərini bank digər hüquqi və lıziki şəxslər arasında yenidən bölüşdürür. Eyni zamanda

176

bank sadəcə pul vəsaitlərini deyil, pulu kapital şəklində borc

verir. Bu o deməkdir ki, borcalan bankdan götürdüyü vəsaitləri

elə istifadə elməlidir ki, təkcə onların kreditorlara

qaytarılmasını deyil, həm də ən azı borc faizini ödəməkdən

ötrü kifayət qədər mənfəət əldə etsin.

Ödəndik kreditin bank formasının ayrılmaz atribuluna

çevrilmişdir. Bütün bununla əlaqədar olaraq bank krcilili faizi

həmişə konmıersiya krediti faizindən yüksək olur.

Bank əsasən özgə vəsaitlərdən kredit resursu kimi

istifadə eldiyindən verdiyi kreditlər üzrə faizi maksimal

səviyyədə saxlamağa çalışır.

Lakin bank kreditini kommersiya kreditindən

fərqləndirən təkcə bu cəhət deyil. Bank kreditinin obyekti

ticarət və sənaye kapitalından ayrılmış pul kapitalıdır.

Borcalan kimi dövlət, fiziki və hüquqi şəxslər, 0 cümlədən

bankların özü də çıxış edir. Konmıersiya kreditinin miqyasları

hər bir halda ticarət və sənaye kapitalının kommersiya krediti

xətli ilə hərəkəti məlumdur: mal ya istehsalçıdan istehlakçıya,

ya da istehsalçıdan malın sonrakı satışı ilə məşğul olan ticarət

müəssisəsinə ötürülür.

Bank krediti kommersiya kreditinə xas olan

məhdudiyyətləri aradan qaldırır. Çünki o, kredilləşmənin

istiqamətləri, məbləğj və müddəti ilə məhdudlaşmır. Bank

krediti konmıersiya kreditində olduğu kimi, təkcə mal

tədavülünə deyil, həm də kapital yığımına xidmət edir.

Kreditin fomıalanndan biri də istehlak kreditidir.

Kreditin bu növü əhali tərəfindən yeni dəyərin ^yaradılmasına

deyil, borcalanın istehlak tələblərinin ödənilməsinə yönəldilir.

Bu kredit vasitəsilə vətəndaşların bahalı uzunmüddətli istehlak mallarına yaranan tələbatı onların dəyərinin tam ödənilməsinə

177

qədər təmin ediİir. Əhaliniıi ähcılıq qabiliyyətini onun pul

gəlirləri müəyyən Ğdir. I^iakin alıcılıq qabiliyyəti çox vaxt

alıcı tələblərindən aşağı olur. Bu və ya digər malları almaq

istəyi maddi imlcanları üstələyir. Başqa közlə, əhalinin cari

pul gəlirləri ilə uzunmüddətli istelilak raallarının (mebel,

avtomobil və s.) yük.sok qiymətləri arasında uyğunsuzluq

mövcud olur. Byni zamanda əhalinin bəzi tələblərində pııl

vəsaitlərinin müvəqqəti .sərbəslləşmə.si baş verir. Belə

vəziyyətdə, istelilak kreditinin meydana gəlməsi təbiidir.

Çünki onun köməyi ilə istehlakçı nöqteyi-nəzərindən iki cür

ziddiyət aradan qaldırılır. Birinci*, uzunmüddətli istelilak

mallarına olan yüksək qiymətlərlə əhalinin cari gəlirləri

arasındakı ziddiyəldir. İkinci.si, əhalinin bir qrupunda sərbəst

pul yığımlarının yaranması ara.hndakı ziddiyətdir. Deməli,

istehlak krediti əhalinin istelilak səviyyəsinin

yüksəldilməsinə xidmət edir. Digər tərərdən isə istehlak

krediti istehsalçının (satıcının) da mənafelərinə

uyğundur. Çünki malların .satışının fa.siləsizliyi’ təhıiıi edilir.

İstehlak kreditinin bank və müəssi.sə formaları ohi

bilər. Birinci halda, islclılük kreditini pul formasında bank

verir. Qeyd etmək lazımdır ki, bank kreditləri arasında

istehlak krediti 'ən bahalı kredif hesab edilir. İkinci halda i.so

ticarət müə.ssi.səsinin özü müəyyən bahalı uzunmüddətli malı

müştəriyə kreditlə satır. Hər iki halda müştəri banka və ya

ticarət müəssisəsinə kreditin məbləğinin müəyyən faizi

həcmində ilkin ödəniş eclir. Kredit məbləğinin qalan hissəsini

i.sə kredit müddəti ərzində vaxtaşırı ödəmələrlə kreditora

qaytarır. Hər hansı bir .səbəbə görə borcalan ödəmələri

dayandırdıqda, kreditor krediti (pul məbləğini və ya malı) geri

aljr. İstehlak krediti ü/rə borcun ödənilmə.si mənbəyi

borCalamn gələcəkdəki gəlirləridir. Bu .səbəbdən belə

kreditlərin verilməsindən əvvəl kreditor lərəTındən

178

istifadəsi nöqteyi-nəzərdən məhdııdlaşdınlir. Çünki borcu

müəyyən vaxtdan sonra qaytarmaq gərəkdir.

Dövlət borc öhdəliklərini müəyyən məqsədli dövlət

proqramlarının maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə bazarda

yerləşdirə bilər. Məsələn, milli iqtisadiyyatın bərpası, inkişafı

ayrı-ayrı sahələrin yenidən qurulması, konkret regionların.

inkişafı müxtəlif sosial proqramlar, təbii fəlakət nəticələrinin

aradan qaldırılması və s. məqsədli proqramlar təkcə dövlət

büdcəsinin cari gəlirləri hesabına deyil, həm də dövlət borcu

xətli • ilə də maliyyələşə bilər.

Dövlət krediti çərçivəsində dövlət kreditor kimi də çıxış

edə bilər. Belə hallarda dövlət vəsaitlərindən müxtəhf

subyektlərə kreditlər verilir. Bu xüsusilə milli iqtisadiyyatın

çox vaxt mənfəətsiz və azmənfəətli, lakin geniş təkrar istehsal

kimi zəruri sahələrə xasdır. Burada onu da qeyd etmək olar ki,

dövlət kreditdən (dövlət həm kreditor, həm də borcalan

olduqda) iqtisadiyyatın tənzimlənməsinin güclü aləti kimi də

istifadə edə bilər.

Kredit münasibətləri təkcə ölkə daxilində deyil, ölkələr

arasında da mövcuddur. Kredit kapial ixracının formalarından

biri kimi çıxış edir. Belə hallarda kreditin başqa növü olan

beynəlxalq kredit ön plana çıxır. Beynəlxalq kredit zamanı

iştirakçılar dəyişmir, lakin kredit sövdələşməsinin

tərəllərindon biri xarici ölkəyə mənsub olmalıdır.

11.4. Kreditin sərhədləri

Kreditin əsaslandırılmış tətbiq sərhədlərinin müəyyən edilməsi və onlara riayət olunması, həm kredit əlaqələrinin iştirakçıları üçün, həm də bütövlükdə iqtisadiyyat üçün vacibdir. Bu onunla izah olunur ki, kreditləşmə yalnız lazımi həcmdə edildikdə, onun iqtisadiyyata təsiri müsbət olur. Çox

vaxt kredit artıq

180

həcmdə verildiyindən müəssisələrin vəsaitlərdən qənaətlə

istifadə olunmasında, istehsal və satış proseslərinin

sürətlənməsində, bütövlükdə kapitalın dövriyyəsinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsində marağı zəifləyir. Nəticədə

təkrar istehsal proseslərinin zəifləməsi baş verir, əksinə,

iqtisadi subyektlərin kreditə olan tələbatları tam ödənmədikdə

onların fəaliyyətində çətinhklər yarana bilər ki, bu da, yenə

təkrar istehsal proseslərinin ləngidilməsi deməkdir. Deməli,

kreditin sərhədləri hər dəfə düzgün müəyyən edilməlidir. Bu,

həm kommersiya, həm də bank kreditinə aiddir.

Kredit sərhədlərinin müəyyən edilməsi ilk növbədə

kreditin - borc vəsaitlərinin geri qaytarılmasını tələb etməsinin

nəzərə alınmasından irəli gəlməlidir. Ona görə də ən əvvəl,

borc götürülən vəsaitlərin geri qaytarılması üçün imkanların -

zəruri şəraitin mövcud olmasını müəyyən etmək vacibdir. Öz

növbəsində bu, kreditin hansı məqsədlər üçün istifadə

ediləcəyini, hansı obyektlərə yönəldiləcəyini tədqiq etməyi

tələb edir. Bununla yanaşı, kreditin tətbiq sərhədlərinin

müəyyən edilməsi zamanı borc vəsaitlərinin istehsal və satışın

fasiləsizliyi və ahəngliliyinin təmin edilməsindəki iştirakının

zəruriliyi, borcaHnların təsərrüfat fəaliyyətinin keyfiyyəti,

resurslardan istifadənin səmərəliliyi, dövriyyənin ödəniş

vasitələri ilə təmin edilməsi tələbatı nəzərə alınmalıdır.

Bunlardan başqa, kreditin sərhədləri iqtisadi inkişafın

xüsusiyyətləri və vəzifələri ilə də müəyyən olunur.

İqtisadiyyatın müxtəlif inkişaf dövrlərində kreditin sərhədləri

dəyişir. İstehsal həcminin dəyişməsi, onun quruluşundakı

dəyişikliklər, dövriyyədəki pul kütləsinin optimallaşdırılması

probleminin konkret həlli kredit sərhədlərinin müəyyən

edilməsindən ötrü əhəmiyyətli amillərdəndir. Borcalanlar öz

fəaliyyətlərinin konkret xüsusiyyətlərindən irəli gələn

tələbatlarından əlavə cəlb olunan vəsaitlərin geri

18İ

ləkrar istehsal proseslərinin bngiməsino yol verilmir. Əlavə

vəsaitlərə yaranan tələbat mövsüm amili ilə də bağlı ola bilər.

Burada da kreait vasitəsilə kapital əövriyyosinin fasiləsizliyi

ilə ahə;;?'”Yj iəmin edilmiş olur.

Kreditin isiehsahn genı.şiənnr'S’-^(b də rolu •

böyükdür. Kreditin iştirakı ilə fəkrar istehsal üçün İ kapital

mənbələrinin tbrmala.şması sürətlənir. Kredit əsas I fondların

artıniması mənbəyi kimi də istÜadə ediləlbilər.

I Belə hallarda kredit, i.'Uehsalın inkişafı və genişlənməsi üçün

zəruri olan yeni əsas fond larin yaradılması üzrə müəssisələrin

imkünlarmı artırır. Burada xüsusilə j mühüm olan cəİiəl odur

ki. kredit müasir dövrün aparıcı qüvvələrindən biri olan

elmi-texniki tərəqqiyə,, bununla ;.clci' cəmiyyətin məhsuldar

qüvvələrinin iukişaflna ‘xidmət •edə bilər.

Kreditin pul dövriyyəsində də rolu mühümdür.

İ Məlum olduğu kimi, nağd pulların tədavülə buraxılması və

tədavüldən çıxarılması kredit əsasında banklar vasitəsilə baş

verir. Bir təroltlən nağd pulların tədavülə buraxılması müəssisə

və tə.şkilallara, əhaliyə bankların kassalarından nağd

vəsaitlərin verilməsi xətli ilə yalnız onların bank hesablarında

qalıqlar mövcud olduqda mümkündür. Belə qalıqların olması

müştəri ilə banklar arasında müəssisə, təşkilat vo əhalinin

kreditor olduqları kredit münasibətlərinin olmasını göstərir.

İqtisadiyyatın kredit lon/imlənməsi kreditin həcmi və

dinamikasım üəyi.şməklə iqtisadiyyatın inkişafı imkanlarına

və perspektivlərinə təsir göstərməsi ilə əlaqədardır. Məsələn,

potensial borcalanların borc kapitallar bcizarına çıxmaq

imkanları tənzimlənir, kreditin cəlb edilməsi asanla.şdınlır vo

ya çotinloşdirilir, kredit faizi dərəcələrinin dəyi.şdirilməsi

viLSİləsilə, hökumət zəmanətləri və güzəştləri verməklə bu və

ya digər regionların sahə və müəssisələrin üstün kredillə-sdirilməsinin siimulia.şdırılması və s. Kreditin

183

dinamikası iqtisadiyyatın silsiləvi inkişafı ilə müəyyənləşsə də, dövlət tənzimlənməsi kreditin iqtisadiyyatın sahə və bölmələri üzrə yerləşdirilməsinə güclü təsir göstərə bilər. Kreditin tənzimlənməsi vasitəsilə dövlət, sosial-iqtisadi problemlərin həllinə, ziddiyətlərin zəiflədilməsinə, iqtisadi böhranların gedişinin yüngülləşdirilməsinə, inflyasiyamn dayandırılmasına, iqtisadiyyatın və ümumi milli məhsulun, idxal və ixrac quruluşunun səmorələşdirilməsinə və s. çalışır. Məsələn, dünya təcrübəsindən yaxşı məlumdur ki, böhran şəraitində və ya böhran yaxınlaşdıqca bazar tələbini canlandırmaq məqsədi ilə dövlət çox vaxt kredit vasitəsilə istehsal investisiyalarını, mülki tikintini, uzunmüddətli istehlak mallarının kreditə satışını, milli ixracı stimullaşdırmağa çalışır.

184

XII FƏSİL

BİRBAŞA XARİCİ İNVESTİSİYALAR

12. BİRBAŞA XARİCİ İNVESTİSİYAFAR

Müossisolərin istehsal hocmindoki artım vn ya (Jaimiliyin təmin edilməsi və gələcəkdə müəyyən bir müddətdə həyata keçməsi gözlənilən gəlirləri əldə etmək məqsədilə qıt olan mənbələrin istehsala cəlb edilməsi investisiya qoyuluşu olaraq tərifləndirilir. Əsasən bir ölkədəki özəl şəxs və ya müəssisələrin digər ölkələrdə sərvət əldə etmələrinə; başqa sözlə bir ölkədəki mövcud kapital ehtiyatına və müəssisələrə sahib olmalanna xarici investisiya deyilir. Xarici investisiyalar xarici ölkələrdə buraxılan səhmlərin, istiqrazların və başqa qiymətli kağızların xarici kapital bazarlarından satın alınması (portfel investisiyaları) şəklində və ya xarici ölkələrdə bina, zavod, fabrik və ərazi kimi fiziki varlıqların əldə edilməsi şəklində ola bilər.

Xarici ölkədə bir müəssisə almaq və ya yeni təsis edilən bir müəssisə üçün quruluş kapitalını təmin etmək və ya mövcud bir müəssisənin kapitalını artırmaq yolııyla əldə edilən və kapitalla birlikdə texnologiya, nou- hau və investorun nəzarət .səlahiyyətini də özündə birləşdirən investi.siyalara birbaşa xarici investisiyalar deyilir.

Birbaşa xarici investisiyalar yalnız xarici müəssisələrin və ya investorların bir ölkədə təkbaşına qoyduqlan investisiya deyil, eyni zamanda investisiya qoyulan ölkədəki yerli investorlarla şərikli olaraq iş qurulmasını da ifadə etməkdədir.

BiÄıaşa xarici investisiya qoyuluşu yolııyla əldə edilən dəyərlər mövcud olan varlıqlar və ilk dəfə yaradılan dəyərlər olaraq iki formada qiymətləndirilir. Buna nümunə olaraq xarici ölkədə bir zavod və fabrikin qurulması və ya əvvəlcədən mövcud olan zavod və fabrik mülkiyyətinin əldə edilməsini göstərmək mümkündür. Bununla belə, birbaşa xarici investisiyaların

186

xüsusiyyətləri baxımından dəyərlərin yeni yaradılması və ya

əvvəlcədən var olması arasında bir fərq mövcud deyil.

12.1. Beynəlxalq müəssisələr və birba.ya xarici

investisiyaların inkişafı

Beynəlxalq müəssisələrin investisiya qoyuluşları bir

növ birbaşa investisiyaları səciyyələndirir.

Beynəlxalq müəssisələr, bir əsas mərkəzdən idarə

edilən və birdən çox ölkədə mal və xidmət istehsal edərək, öz

fəaliyyətlərini dünyəviləşdirən müəssisələrdir. Beynəlxalq

müəssisələrin birbaşa investisiyalar nəticəsində yaratdıqları

şöbələri əsas mərkəzə bağlı olaraq fəaliyyət göstərirlər.

Müəssisələr əvvəlcə dolaylı ixracat mərhələsindən birbaşa

ixracat mərhələsinə, daha sonra da xarici istehsal mərhələsinə

keçməyə başlamışlar. Xarici istehsal mərhələsində

müəssi.sələr bazara lisenziya müqavilələri, yerli istehsalçılar

ilə uzunmüddətli müqavilələr, müştərək əlaqələr və isiehsal

sahəsində birbaşa investisiyaya keçmişlər ki, bunun nəticəsi

olaraq beynəlxalq xarakter almışdır.

Beynəlxalq müəssisələr zəngin kapital, texnologiya,

əmək resursları, idarəetmə və başqa gücə sahib olmaqla yanaşı

digər ölkələrdə yeni şöbələr açaraq və ya həmin yerdə mövcud

olan bir müəssisəni salın alaraq birbaşa investisiya qoyur və

beləcə fəaliyyətini genişləndirmiş olur. Xarici ölkələrdə

birbaşa investisiya qoyuluşu nəticəsində qurulan

müəssisələrin nəzarəti özlərində saxlamaları və müxtəlif

sahələrdə fəaliyyət göstərmələri isə onların fərqli

xüsusiyyətlərindəndir.

Beynəlxalq müəssisələr başqa ölkələrdəki şöbələrinin

hər birinə tam olaraq sahib olmaq istəsələr də, investi.siya

qoyulan ölkə höküməti mülkiyyət ilə əlaqədar məhdudiyyətlər

qoya bilər. Belə olan təqdirdə beynəlxalq müəssisələr özəl və

ya dıivlət müə.ssisələri ilə

187

kapital paylan 1-99% arasında dəyişən müştərək münasibətlər qurulması yoluna da gedirlər.

Müasir dövrdə beynəlxalq müəssisələr bütün dünyada fəaliyyət göstəmıək üçün müxtəlif sirategiyalar inkişaf etdirmiş və. xarici ölkə brizarlanndakı investisiya fəaliyyətlərini daha da gücləndirmişlər. Hətta bəzi ölkələrin bu sahədə qoruyucu siyasətlərinin olmasına baxmayaraq beynəlxalq müəssisələr onlar qarşısında üstünlük təşkil etmişdir.

Qloballaşma prosesində iqtisadi və siyasi sərhədlərin yavaş-yavaş aradan qalxması və kapital hərəkətinin ölkədən-ölkəyə doğru irəliləməsi prosesi sürətlənmişdir. Bu da öz • növbəsində birbaşa xarici investisiyaların sürətini və böyüməsini get-gedə artırmaqdadır.

12.2. Birbaşa xarici investisiya qoyuluşlarının *

xüsusiyyətləri

Hal-hazırda birbaşa xarici investisiyaların böyük bir hissəsi beynəlxalq müəssisələr tərəHndən həyata keçirilir. Birbaşa xarici investisiyalar, kapital transferi olmaqla birlikdə, sadəcə olaraq, bir müəssisənin quruluşunun və avadanlıqla təchiz olunmasının maliyyələşdirilməsi deməkdir. Birbaşa investisiyalar ölkəyə texnologiya, nou-hau, investisiyalara nəzarət, valyuta transferi və eləcə də rəqabət gətirməkdədir.

Birbaşa xarici investisiya qoyuluşları əsasən sənaye sektoruna istiqamətlənir. Ölkələr arasında kapital transferindən daha çox, başqa ölkələrin eyni fəaliyyət sahəsindəki sənaye sektorları arasında kapital axını ifadə edir. Bu isə şaquli və üfüqi investisiyalar formasında həyata keçir. Müəssisələr üfüqi investisiyalarla öz öjkələrindəki istehsalın eynisini xarici ölkələrdə də həyata keçirirlər. Şaquli investisiyalarda isə ö/ ölkələrində

188

istehsal etdikləri malın işlənməsi və onların satış kanalının müəyyən edilməsi şəklində həyata keçirir.

12.3. ‘Birbaşa xarici investisiya qoyuluşunda strateji

amillər

Müəssisələrin əsas məqsədlərindən biri də səhmdarların rifah səviyyəsini yüksəltməkdir. Bu məqsədin həyata keçirilməsi isə investisiya qoyuluşları ilə bağlıdır. İnvestisiya qərarlarının düzgün verilməsi müəssisələrin gələcəkdəki işlərinə müsbət təsir göstərəcəkdir. Xarici investisiya qoyuluşu qərarlarının müvəffəqiyyətli bir şəkildə həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı strateji amillərin tədqiq

edilməsi vacibdir;

Bazar tədqiqatları;

Xammal tədqiqatları;

Əmək resurslarının tədqiqi;

Texnologiyanın xüsusiyyətləri;

İnhisarçı strukturun yaradılması;

Lisenziya hüquqlarından gəlirin əldə edilməsi.

12.3.1. Bazar tədqiqatları

Milli müəssisələr əsasən qurulduqları ölkənin sərhədləri içərisində fəaliyyət göstərirlər. Beynəlxalq müəssisələrdə isə fəaliyyət sahələri ölkə sərhədlərini aşır. Buna görə də müəssisələrin istehsal etdikləri mallara olan beynəlxalq tələbin müəyyənləşdirilməsi vacibdir.

Bununla belə beynəlxalq tələbin müəyyənləşdirilməsi milli tələbin müəyyənləşdirilməsi qədər asan deyildir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan insanların zövqləri, seçimləri, dəyişiklik göstərdiyindən, istehsal ediləcək malın xüsusiyyətində

189

cəmiyyətin seçimlərinə uyğun dəyişikliklərin edilməsi

vacibdir.

'12.3.2. Xammal tədqiqatları

Bəzi müəssisələrin fəaliyyət göstərdikləri sənaye sahəsinin xüsusiyyətlərinə görə böyük ölçülərdə xammal istifadə etməsi vacibdir. Bu xammalların müəyyən bir hissəsi dünyanın müəyyən bir hissəsində toplanmış ola bilər. Bu vəziyyətdə xammalların istehsal bölgələrinə daşınaraq mala çevrilməsi və istehsal edilən malların təkrarən dünyanın digər bölgələrinə daşınması, yüksək daşıma xərclərini meydana gətirir. Buna görə də müəssisələrin xammalların olduğu yerlərdə və ya malların satılacağı bazarlara yaxın yerlərdə və ya malların satılacağı bazarlara yaxın yerlərdə qurulması daha rasional həlidir. Məsələn, ABŞ-da avtomobil istehsal edən müəssisə poladı Fransadan idxal edərək avtomobili Almaniyaya satırsa, bu vəziyyətdə müəssisənin istehsal obyektlərinin Fransa və ya Almaniyada qurulması daha rasional bir qərar olacaqdır.

12.3.3. Əmək resurslarının tədqiqi

Birbaşa xarici investisiya qoyuluşu qərarı verilməsində investisiya qoyulması qərarlaşdırılan ölkələrdəki mövcud işçi qüvvəsi potensialının, maaş səviyyəsinin və xüsusiyyətlərinin bilinməsi çox vacibdir. Bundan başqa, əmək resurslarının investisiya qoyulacaq ölkənin müəyyən bölgələrində çox olub-olmaması və əmək qabiliyyətinə sahib olan insan sayının bütün əhaliyə olan nisbətinin məlum olması da investisiya qoyuluşu qərarının verilməsində təsirli olan strateji

amillərdəndir.

190

12.3.4. Texnologiyanın xüsusiyyətləri

Birbaşa xarici investisiya qoyuluşu qərannm verilməsində kapilal/əmək resursları nisbətinin də bilinməsi vacibdir. Müasir texnologiyadan istifadə edən müəssisələr digər müəssisələrə nisbətən daha az işçi qüvvəsindən istifadə edirlər. Ancaq istismar edilən işçi qüvvəsinin keyfiyyəti yüksək və olduqca bahadır.

Müasir texnologiya adlanan texnologiyanın bütün

növlərində əsas olan kriteriya tədqiqat-inkişaf etdinnə

xərclərinin çoxluğu və nou-haunun müəssisələrin inkişaf

etdirilməsindəki xidmətidir. Bir texnologiyanın müasir

texnologiya xüsusiyyəti daşıması üçün aşağıdakı şərtləri əhatə

etməsi vacibdir:

• Fəaliyyət göstərilən sənaye sahəsində tədqiqat-

inkişaf etdirməyə fasiləsiz olaraq maliyyə

vəsaitlərinin ayrılması;

• Texnoloji ixtiranın sənaye sektoruna tətbiqi uzun,

istehsal və ticarətə tətbiqi isə qısa bir vaxtda

olmalıdır;

• Ölkələr üçün strateji əhəmiyyət kəsb elməlidir;

• Tədqiqat-inkişaf etdirmə fəaliyyətlərində

beynəlxalq əməkdaşlığa və rəqabətə əhəmiyyət

verilməlidir.

Birbaşa xarici investisiya qoyan müəssisələrin

strategiyaları fərqlidir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin

bəzilərində qoyulan investisiyalarda yüksək texnologiyadan

istifadə olunur. Bəziləri i.sə yüksək texnologiyanın investisiya

xərclərini artırdığına görə ondan istifadə etməyərək daha çox

əmək resurslarına çəkilən xərcləri azaltmaq yolu ilə gedirlər.

191

12.3.5. İnhisarçı strukturun yaradılması

İstehsal amilləri olan əmək resursları, kapital, təbii resurslar, texnologiya və təşəbbüskar qrupunun dünyaya paylanması bərabər şəkildə deyildir. Bəzi ölkələrdə kapital çox, əmək resursları az, bəzilərində əksinədir. Bunun nəticəsidir ki, belə ölkələrdə texnologiya lazımi .səviyyədə inkişaf etdirilməmişdir.

İstehsal amillərinin bir ölkədən başqa bir ölkəyə daşınması, məsafə və istehsal baxımından müxtəlif xərclər yaradır. Kapitalın bir ölkədən başqa ölkəyə daşınması, sadəcə olaraq kapital itkisi ilə bağlı bir riski əhatə edərkən, istehsal amillərindən olan əmək resurslarının ölkədən çıxması həlli çətin olan sosial pro^blemlərin ortaya çıxmasına səbəb olur.

Kapital və texnologiyanın daşınması xərclərinin əmək resurslarına görə aşağı olması onlara üstünlük verilməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də dünyanın əməyin ucuz olduğu bölgələrində investisiya qoyulması birbaşa xarici investisiya üçün əsas .səbəbdir. Bu cür bölgələrdə investisiya qoyan nıüə.ssisələrin istehsal’ xərcləri digər müəssisələrə nisbətən aşağıdır. Xərclərin az olması müəyyən vaxtdan sonra müə.ssisəni bazarın hakimi .səviyyəsinə gəlirərək inhisarçı bir slruklıırun əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.

Beynəlxalq müəssisələrin sahib olduqları kapital, müasir texnologiya və idarəetmə bilikləri bu müəssisələrə çox təsirli inhisar gücü təmin edər və yüksək qiymətlər tətbiq edərək yüksək gəlir əldə etmələrinə yol açar. İnhisarçı struktur yarada bilmə və bu strukturun təmin edəcəyi faydalardan yararlanma imkanının olması, birbaşa xarici investisiya qoyuluşu qərarlarının verilməsində təsirli olan strateji

amillərdən biridir.

192

12.3.6.,Lisenziya hüquqlarından gəlirin əldə edihnəsi

Müəssisələrin xarici ölkələrə birbaşa xarici investisiya qoymaları, istehsal etdikləri malın üçüncü ölkələrdə lisenziya müqavilələri yoluyla istehsalı tələb ehtimalım artıracaq, bunun həyata keçməsi müəssisə üçün əlavə gəlir təmin edəcəkdir. Bu isə birbaşa xarici investisiya qoyuluşu qərarının verilməsində vacib olan amildir.

12.4. Birbaşa xarici investisiya qoyuluşlarında risklər

Xüsusilə son illərdə, beynəlxalq münasibətlərin inkişafı

və bununla əlaqədar olaraq birbaşa xarici investisiya

qoyuluşlarının artması ilə bərabər bu fəaliyyətlərdə

müəssisələr qeyri-müəyyənsizliklərlə də üzləşirlər. Bu

vəziyyət birbaşa xarici investisiya qoyan müəssisələrin

investisiya' qoymağı planlaşdırdıqları ölkələrin riskli

vəziyyətlərini müəyyənləşdirməsinə və riskin idarəedilməsi

fəaliyyətlərinin inkişafına səbəb olmuşdur. Xüsiı.silə ilk dəfə

1973-cü ildə, sonra isə 1979- cıı ildə baş verən neft böhranı,

eyni ildə İranda idarəetmə formasının yenidən qurulması,

1982-ci ildə Meksikada və 2001-ci ildə Argentinada borc

böhranları kimi vacib hadisələr, riskin idarəedilməsinin xarici

fəaliyyətlə məşğul olan müəssisələr üçün nə qədər vacib

olduğunu göstərir. Beləcə birbaşa xarici investisiya qoyuluşu

strategiyalarının müəyyən edilməsində invesiisiya qoyulması

planlaşdırılan ölkələrin çox vacib olduğu məlum olmuşdur.

Risk anlayışı müxtəlif kriteriyalara bölünür ki. bunların

başhcaları aşağıdakılardır: •

• Kredit riski, investi.siya qoyuluşu riski və >.

19.3

• Dünyadakı coğrafi sahəyə görə: Gürcüstan riski,

Rumıniya riski, Braziliya riski və s.,

• Borclu tərəfin statusuna görə: dövlət-hökumət riski,

fərdi risk, özəl sektor riski və s.,

• Ölkə daxilində və xaricində əmələ gələcək

vəziyyətlərə görə: siyasi-sosial risk, iqtisadi-

valyuta riski, daxili və xarici narahatlıq, üsyan,

müharibə riskləri, təbii fəlakətlər riski və s.

• Borclunun öz borcu ilə əlaqəli davranışlarına görə:

borcun ləğvedilməsi riski, faiz və ya əsas pulun geri

ödənmə planına uyğunluğu, müvəqqəti olaraq

borcun ödənilə bihnməməsi,

• Riskin dərəcəsinə görə: yüksək, orta və aşağı

səviyyəli risk və s.

Birbaşa xarici investisiya qoymağı qərara alan

müəssisələr, investisiya qoyduqları ölkələrdə olan

müəssisələrin idarəedilməsində o ölkə daxilində olan

şərtlərdən meydana gələn müxtəlif səbəblərə görə

müvəffəqiyyətsizliyə uğraya bilərlər. Bu baxımdan birbaşa

xarici investisiya qoyuluşlarında qarşıya çıxan risklər,

kommersiya riski və ölkə riski olaraq iki yerə ayrılır.

12.4.1. Kommersiya riski

Kommersiya münasibətlərində olan bir xarici

müəssisənin müxtəlif səbəblərə görə üzərinə düşən vəzifəni

yerinə yetirə bilməməsi kommersiya riski olaraq adlanır. Belə

bir vəziyyətdə xarici müəssisənin keyfiyyəti, idarəetmə

strukturu və maliyyə şərtləri birbaşa xarici investisiya

fəaliyyətində olan müəssisə tərəfindən nəzərdən keçirilməli və

dəyərləndirilməlidir.

194

12.4.2. Ölkə riski

Ölkə riski anlayışı son vaxtlar daha mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Ölkə riski, bütün borclanmalardan meydana gələn və kommersiya riski xaricində qalan, birbaşa investisiya qoyan ölkənin hökuməti və ya müəssisəsinin vəzifəsini yerinə yetirə bilməməsi və ya yerinə yetirmə istəyində olmaması olaraq başa düşülür. Başqa sözlə ölkə riski, investisiya qoyulan ölkədəki müəssisənin və ya əlaqədar müəssisələrin və eləcə də hökumətin vəzifələrini həyata keçirmə qabiliyyətinə təsir edəcək gözlənilməz şərtlərin olma ehtimalıdır.

Birbaşa xarici investisiya qoyan bir müəssisəyə görə risk, bir zərərlə və ya mənfi bir vəziyyətlə qarşılaşmaqdır. Birbaşa investisiya qoyuluşu qərarlarının hamısı ölkə riskindən asılıdır. Bu, ölkə riskinin çox geniş bir anlayış olduğunu göstərir.

Ölkə riskini əmələ gəlirən amillər siyasi və sosial risk və iqtisadi-valyuta riski olaraq iki qrupda toplanır.

12.4.2.1. Siyasi və sosial risk

Siyasi və sosial risklər birbaşa xarici investisiya qoyan müəssisə üçün maliyyə, strateji və ya şəxsi heyətin zərərlərinə səbəb olan, müharibə, daxili hərc-mərclik, ideoloji qütbləşmə, siyasi çaxnaşmalar, özəlləşdirmə siya.səlləri, dini zəmində ixtilaflar və s. olaraq əmələ gələn müxtəlif siyasi və sosial hadisələr olaraq müəyyən edilir.

Dünyanın müəyyən ərazilərində siyasi quruluş və bundan asılı olaraq izlənən iqtisadi sistemlər müəyyən bir sabitliyə nail olmuşkən, bəzi ölkələr hələ buna çalmağa can alırlar. Bu ölkənin siyasi və sosial sabitliyi əldə etməsi o ölkənin riskini azaldan amillərdəndir. Siyasi və sosial müdafiəsi olmayan ölkələr riskli ölkələrdir. Siyasi

195

və sosial risklərin varlığı müəssisədə kapital və mənfəət itkisinə, hətta iflas vəziyyətinə də gətirib çıxara bilər.

12.4.2.2. İqtisadi-valyuta riski

İqtisadi siyasətləri sabit olan ölkələr xarici investisiya qoyuluşlannda heç bir çətinliklərlə üzləşmirlər. Bu ölkələrdə investisiya qoyuluşu həyata keçirənlər siyasi şərtlərin əvvəlcədən nə olduğıtmı bildikləri üçün hansı sektora və hansı həcmdə investisiya qoya biləcəklərini təyin edə bilirlər.

Hökumətin valyuta rejimini ciddi nəzarətdə saxlaması, valyuta məzənnələrində dəyişikliklər, iqtisadiyyatın pis idarəedilməsi, yüksək inflyasiya, ümumi daxili məhsulda azalma, tətillər, istehsal xərclərinin artması və ixracatdan gələn gəlirlərin azalması və s. iqtisadi və valyuta riskinin ortaya çıxmasına səbəb olan başlıca amillərdir.

Valyuta riski, valyuta məzənnələrində gözlənilməyən bir dəyişmənin, investisiya qoyan ölkənin müəssisəsi tərəfindən ölkə pulunun dəyərini dəyişdirmək imkam olaraq ifadə edilir.

Valyuta riski eyni zamanda, investisiya qoyulması planlaşdırılan ölkələrdə devalvasiyanın baş vermə ehtimalı ilə geri ödəmə planlarının yenilənməsi ehtimalını da əhatə edəcəkdir.

Yuxarıda sadalanan amillərin həyata keçməsi ilə investisiya qoyulan ölkənin valyuta rejiminin vəziyyətinə görə müxtəlif problemləri ortaya çıxa bilər. İnvestisiya qoyan müəssisənin gəlirinin və kapitalının azalması, ilkisi və hətta müəssisənin iflası ehtimalı olduğu kimi, bu ölkənin tədiyyə balansının pozulması və xarici borcun artması da baş verə bilər.

1973-cü ildə Beynəlxalq Valyuta Fondunun sabit valyuta məzənnəsi sistemindən, sabit olmayan valyuta

1%

məzənnəsi sisteminə keçməsi ilə həm inkişaf elmiş, həm də

inkişaf etməkdə olan ölkələrin valyuta məzənnəsində bir sıra

dalğalanmalar baş venniş və bunun nəticəsində də banklar və

digər beynəlxalq sahədə fəaliyyət göstərən müəssisələr daha

böyük valyuta riski ilə üzləşməli olmuşlar.

12.5. Ölkə riski təhlili

Ölkə riski təhlilləri, birbaşa investisiya qoyulacaq

xarici ölkə hökumətinin izlədiyi iqlisadi siyasət və

davranışları, sosial siyasi və iqti.sadi amillərinin təhlili,

ölkənin sahib olduğu risk amillərinin müəyyən edilməsi və

bununla o ölkənin kredit imkanlarının və borclarına xidmət

gücünü dəyərləndirmək məqsədini daşıyır.

Beynəlxalq müəssisələr birbaşa xarici investisiya

baxımından ölkə riski təhlilinə əvvəlcədən əhəmiyyət

verirdilər. Ölkə riskinin sadəcə siyasi risk olmadığı,

investisiya qoyulan ölkənin həm sosial, həm də iqlisadi

amillərinin təsirinə məruz qaldığı məlum olmuşdur. Buna görə

də ölkə riski təhlillərində iqlisadi və siyasi risk bir- birindən

ayrı baxılmamalı, əksinə, ölkə riskinin iqtisadi və siyasi

proseslərin təsiri ilə əmələ gəldiyi əsas götürülərək mövzuya

tam olaraq baxılmalıdır.

Müasir dövrdə bir çox ölkələrin mərkəzi bankı,

müxtəlif nəzarət qurumları və müstəqil maliyyə ləşkilaiları

risklərin i/lənmə.si və dəyərləndirilməsi məq.sədilə böyük

miqdarda maliyyə vəsaitləri xərcləyirlər. Qloballaşma

prosesinin sürətləndiyi bir vaxtda müstəqil təşkilatların

apardıqları təhlil nəticəsində dövri olaraq açıqladıqları ölkə

riski dərəcələri və klassifikasiyalar ölkələrin xarici kredit

imkanlarına və hətta beynəlxalq iqlisadi münasibətlərinə təsir

göstərir.

Texniki olaraq ölkə riski analizləri sıra ilə investisiya

qoyulacaq ölkənin milli siyasətinin, tədiyyo

197

balansı göstəriciləri, valyuta məzənnələri, qiymətlər, işsizlik, əhali artımı və təhsil səviyyəsi və s. amillər nəzərə alınaraq əldə edilən nıəlıımallann səbəb-nəticə daxilində dəyərləndirilməsi aparılır.

Ölkə riski təÜilində bütün nəzərlər iqtisadi, siyasi və sosial amillərin üzərində toplanır. Ölkə riskinin müəyyən edilməsində bir çox üsullar mövcuddur. Bunların ən çox istifadə edilən aşağıdakı üç üsuldur;

• Cədvəl üsulu;

• Statistik təhhllər;

• Fərziyyə üsulu.

12.5.1. Cədvəl üsulu

Bu sistemdə iqtisadi, sosial və siyasi dəyişmələrdən

asılı olaraq bal müəyyən edilir. Ölkələr risk qrupu daxilində

qruplaşdırılaraq müqayisənin asan bir şəkildə aparılması

təmin edilir. Bütün ölkələr üçün hər bir amilin bərabər

səviyyədə vacib olması bu üsulun səmərəsizliyinə səbəb olur

və şərtlər daimi olaraq dəyişdiyindən onlar da dəyişir.

Bu üsula misal olaraq, American Express müəssisəsinin

tətbiq etdiyi sistemi göstərmək mümkündür:

Ölkə doyişkəıılor! Verilən hal

ssayt

L Xarici kapitaldan asılılığın HilBllill ^ yayılması

1: tdxalatdah usıixhq _____________ j 10 3, Gəlirlərdən istifadə imhmı "r$ ' ' 4. Borc ödəmə məsuliyyəti iSİiliİlİpi 5, Pul və maliyyə nəzarəti 15""

198

iqtisadi göstəricilər:

Pul siyasətinin təsirli olması;

Hökumətin maliyyə siyasəti;

İnvestisiyalara qarşı hökumətiin münasibətləri;

İdarəetmənin keyfiyyəti;

Beynəlxalq kreditlərə olan münasibəllər; Valyuta

siyasəti.

Siyasi göstəricilər:

• Hökumətin bir-birini lammlayan iqiisadi-siyasi

fəaliyyətləri;

• , Hökumət qurumlarında nəzarətin və tarazlığın

dərəcəsi;

• Hökumət qurumlarının qərarlarında qarışıqlıq; • Xaricdən gəjəcək potensial təhlükə.

Ölkə riski təhlillərində dəyərləmə nəticəsində investisiya qoyulması planlaşdırılan ölkənin müəyyən edilən risk səviyyəsi uyğun olsa, birbaşa investisiyanın həyata keçməsi müsbət olacaqdır.

Birbaşa xarici investisiya qoyuluşu qərarlarına bağlı

olaraq, ölkə riskinə daxil olan amillərin həyata keçməsi

nəticəsində, əgər investisiya hələ qoyulmamışdırsa, layihənin

davam edilməsnə, təxirə- salınmasına və ya layihənin risk

dərəcələrinə görə yenidən tərtib edilməsinə qərar verilə bilər.

12.6. Müəssisələri birbaşa xariçi investisiyalara

istiqamətləndirən amillər

Müəssisələr iqtisadi məqsədlərinə çatmaq üçün investisiya qoyurlar. Birbaşa xarici investisiyalardan da

200

iqtisadi məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün istifadə olunur.

Müəssisələr beynəlxalq aləmdə rəqabət edə bilmək üçün viə

əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədlərə çatmaq üçün

investisiya qoyuluşu qərarlarına təsir edən amilləri təhlil

etməlidirlər. Bu amillər davranış və iqtisadi amillər olaraq ikiyə ayrılır.

12.6.1. Birbaşa xarici investisiyalarda davranış

amilləri

Birbaşa xarici investisiya qərarlarındakı davranış amillərini iki mərhələdə təhlil elmək mümkündür. İlk mərhələdə ətraf mühitdən gələcək təsirlər təhlil edilir. İkinci mərhələdə isə insanların investisiyadan əvvəl, investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsi mərhələsində və eləcə də investisiya qoyularaq istehsala başlama mərhələsində fikirlərinin nə olacağı təhlil edilir.

Müəssisələri birbaşa xarici investisiya qoyuluşuna istiqamətləndirən əsas davranış amilləri aşağıdakılardır:

Məlumat mənbələrinin asanlıqla əldə edilməsi:

Birbaşa xarici investisiyanın həyata keçməsi ilə əldə edilməsi

çətin olan məlıımalhırın toplanması asanlaşır. İnvestisiya

qoyuluşu qərarlarına təsir edən amillərin məlumat mənbəyi

xarici hökumətlər, beynəlxalq^ müəssisənin rəhbərlərindən və

eləcə də istehlakçılar vasitəsilə əldə edilir. Bundan başqa,

investor müəssisənin rəhbərlərinin müxtəlif fikirləri (məsələn,

hər hansı bir ölkəyə və ya oranın insanlarına qarşı olan

doğmalıq, başqa ölkələri görmək istəyi, başqa ölkələrin

iqtisadi inkişafında rola sahib olmaq istəkləri və s.)

müəssisələri birbaşa xarici investisiya qoyuluşuna

istiqamətləndirir.

Bazarı itirmək qorxusu: Beynəlxalq müəssisələrin ixrac

yoluyla ələ keçirdikləri bazarı itirmək qorxusu, bu müəssisələri birbaşa xarici investisiya qərarları verməyə

201

istiqaməlləndirən ən əhəmiyyətli amildir. Məsələn, ixrac

edilən mallarla əlaqədar xarici ölkənin hökuməti yerli istehsalı

qorumaq üçün gömrük tariflərini yüksəldirsə, ya da ixrac

edilən malların miqdarına norma (məhdudiyyət) tətbiq edirsə,

bu vəziyyət ixracatçı müəssisənin ixracına mane olacağından,

müəssisə xarici ölkədəki bazan itirməmək, başqa sözlə, bu

bazarlardakı satışlarının azalmasımn qarşısını almaq üçün

birbaşa xarici investisiya qoyuluşuna qərar verərək, xarici

bazara mal yerinə istehsal avadanlıqları göndərmək

məcburiyyətində qalacaqdır. Bir başqa nümunə olaraq, Avropa

Birliyini göstərmək mümkündür ki, Birliyin təşkil olunması ilə

onun üzvü olan ölkələrin xaricə qarşı orlaq bir tarif tətbiq

etmələri ABŞ müəssisələrinin Avropadakı yerli müəssisələrə

qarşı rəqabət güclərini azaltdığı üçün onlar da investisiyalarını

Avropaya keçinnək məcburiyyətində qalmışdırlar.

Rəqibləri izləmə strategiyası: Bu strategiya rəqib

müəssisələrin birinin həyata keçirdiyi investisiya qoyuluşunun

digərinin də etməsini ifadə edir. Məsələn: Coca-Cola

firmasının daxil olduğu bazara, onun ardınca Pepsi-Cola

firmasının daxil olması və s.

Eyni sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən rəqib

müəssisələrin birbaşa xarici investisiya qoyuluşları, digər

müəssisələrə görə həm ölkədaxili, həm də xaricdə böyük

olması, xərclər, satışlar, prestij və s. faydalar əldə etmələrini

təmin edəcəkdir. Bu da rəqiblərin strategiyalarını izləməyən

müəssisələr üçün mənfi nəticələr ortaya çıxaracaqdır.

ölkə daxilindəki güclü rəqabət: Müə.ssisələr ölkə

bazarında meydana gələn güclü rəqabət nəticəsində rəqib

müəssisələrin fəaliyyət göstərdikləri ölkələrdə və ya başqa

ölkələrdə investisiya qoymağa ehtiyac duyacaqdır.

Müəssisə xaricindən gələn təkliflər: Bir müəssisə,

İnüəssisə xaricindəki bir çox mənbədən təkliflərlə

202

qarşılaşa bilər. Məsələn, müəssisənin xarici ölkədə mal və ya

xidmətlərini salmaq ilə məşğul olan şəxs və ya müəssisələrin

kənardan həvəsləndirici və mənfəət gətirən təkliflər alması

birbaşa xarici investisiya qoyuluşuna isitqaməlləndirə bilər.

12.6.2. Birbaşa

amillər

xarici investisiyalarda iqtisadi

Müəssisələrin əsas iqtisadi məqsədi uzunmüddətli

mənfəəti və eləcə də səhmlərinin bazar qiymətini yüksək

tutmaqdır. Beynəlxalq müəssisələri investisiya qoymağa

istiqamətləndirən əsas səbəb uzunmüddətli mənfəətin

artırılmasıdır.

Beynəlxalq müəssisələrin birbaşa xarici investisiya

qoyuluşlarının əsas məqsədi isə o ölkədəki istehsal

amillərindən istifadə edərək həmin ölkənin bazarını ələ

keçirməkdir. Birbaşa xarici investisiya qoyuluşuna qərar

verən müəssisə o ölkədə satışı təşkil etmək üçün istehsal

avadanlıqları gətirib qura bilər. Bununla yanaşı, texnoloji

inkişaf, xarici texnologiyadan istifadə, inhisarçı vəziyyətdən

faydalanma, müəssisənin maliyyə mənbələrindən daha aktiv

istifadəsi, mal çeşidlərinin artırılması, yeni marketinq

üsullarından istifadə və xarici ölkədəki əmək resurslarının

dəyərinin aşağı olması kimi amillər birbaşa xarici investisiya

qoyuluşlanna istiqamətləndirir.

Beynəlxalq müəssisələrin birbaşa xarici investisiya

qoyuluşunda təsirli olan amillər, inveslisya növünü və ləmin

edəcəyi iqtisadi səmərələri verməsinə görə aşağıdakı cədvəldəki kimi iladə edilə bilər:

20?

12.7. Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi

Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi, qeyri- müəyyənliklərin olmadığı, xərc çəkilmədən məlumatın təmin edildiyi, dövlətin müdaxilə elmədiyi, tam rəqabət şərtlərinin mövcud olduğu azad bazar modelində beynəlxalq ticarətin həyala keçirildiyini, bu ticarəti həyata keçirən ölkələrin hər ikisinə fayda təmin edilməsini irəli sürən bir nəzəriyyədir.

XIX əsrə qədər beynəlxalq ticarətdə müqayisəli

üstünlüklər nəzəriyyəsinə uyğun olaraq hərəkət edilmişdir.

Ancaq bu nəzəriyyə müasir dövrdə bəzi səbəblərə görə

tənqidə məruz qalmış və əvvəlki əhəmiyyətini itirmişdir.

Tənqid edilən cəhətlər əsasən aşağıdakılardır:

• Ölkələrin müəyyən mallann islehsahnda

ixtisaslaşmaları iqtisadi və siyasi səbəblərdən

mümkün deyildir.

• İnkişaf etməkdə olan ölkələr daxil olmaqla bir çox ölkələr tətbiq etdikləri siyasətlərə uyğun olaraq xarici ticarəti tariflər və normalar ilə məhdudlaşdırırlar.

• İstehsal ediləcək malın istehsalı üçün istifadə edibn

amillərin hamısının bir ölkə tərəfindən təmin

edilməsi yolu əhəmiyyətini itirmiş, istehsal

amillərinin müxtəlif ölkələrdən təmin edilməsinə

başlanmışdır.

12.8. Beynəlxalq investisiya hərəkətləri

•İstehsal amillərindən biri olan kapitalın hərəkət qabiliyyəti digər istehsal amillərinə görə daha yüksəkdir.

Müasir dövrdə inkişaf elmiş ölkələrdə kapitalın

205

toplanması vo hununla birlikdə kapitaldan gələn gəlirin aşağı olması, investorları kapitalın çox gəlir gətirəcəyi sahələrə istiqamətləndirmək üçün tədqiqatlar aparmağa vadar edir.

İnvestorlar, kapitalları artırmaq üçün beynəlxalq investisiya qoyuluşlarında maraqlıdırlar. Beləliklə, beynəlxalq investisiya siyasəti nəticəsində kapital, inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə doğru hərəkət etməyə başlamışdır.

(

12.9. Birbaşa xarici investisiyaların investor ölkəyə olan

təsiri

Birbaşa xarici investisiyaların investor ölkəyə həm

mənfi, həm də müsbət təsirləri vardır.

12.9.1. Müsbət təsirlər

Birbaşa xarici investisiyaların sayəsində investor müəssisələr investisiya qoyulan ölkənin bazarlarında inhisarçı güc yarada bilərlər. Bu gücün iqtisadiyyatın bütün sahələrində hiss olunması nəticəsində investor ölkə investisiya qoyulan ölkənin iqtisadiyyatına nəzarət edə bilər. Hətta investor ölkə investisiya siyasətini xarici siyasətin bir vasitə.si olaraq istifadə etməklə, investisiya qoyulan ölkələrə siyasi cəhətdən da təsiretmə imkanına sahib ola bilər. Xarici invesii.siyalardan əldə edilən gəlirin investor ölkəyə transferi, bu ölkə üçün vacib bir mə.nfəətə çevriləcəkdir. Bundan başqa, investor müə.ssisələrin investisiya qoyulan ölkələrdə istehsal prosesində istifadə olunacaq xammal, avadanlıq və s. investor ölkədən gəlirilməsi zamanı bu ölkənin ixrac potensialı da artacaqdır. Bu səbəblə də investisiya qoyulan ölkə investor ölkədən asılı vəziyyətə düşəcəkdir. İnvestor ölkələr mülkiyyətlərində olan köhnə texnologiyaları bu

206

ölkolordo islii'ado edə bilorlor. HəUa çirklonmnyo səbəb olan

və insan sağlamlığına ziyan vuran istehsal prosesini bu

ölkələrdə həyata keçirmək imkanlarına sahib olurlar.

12,9.2. Montı təsirlər

İnvestisiya qoyulan ölkədəki iqtisadi və siyasi

qeyri-müəyyənliklər, investor müəssisələr üçün mənfi

nəticələr yarada bilər. Məsələn, buna nümunə olaraq xarici

kapitalın milliləşdirilməsini göstərmək mümkündür. Birbaşa

xarici investisiya qoya müəssisələrin investisiya qoyduqları

ölkələrdə ödədikləri vergilər əsas müəssisənin yerləşdiyi

investor ölkədəld vergilərdən çıxılarsa investor ölkə vergi

itkisi ilə üzləşə bilər. Xarici investisiya vasitəsilə ölkədən

kapital axını baş verərsə, bu investor ölkənin tədiyyə

balansına da mənfi təsirini göstərəcəkdir. Bundan başqa,

investor ölkədə’ işsizlik problemi varsa, bu halda

müəssisələrin digər ölkələrə investisiya qoymaları mövcud iqtisadi problemlərin böyüməsinə səbəb ola bilər.

12.10. Birbaşa xarici investisiyaların investisiya

qoyulan ölkə üzərində təsiri

Birbaşa xarici investisiyaların investor ölkəyə təsiri

olduğu kimi, investisiya qoyulan ölkəyə də böyük iqtisadi

təsiri vardır. Bunlar əsasən məşğulluq, istehsal, gəlir, qiymət,

tədiyyə balansı, iqtisadi inkişaf və rifah səviyyəsinə olan

təsirlərdir. Bu təsirlərin bir qismi iqtisadi inkişafda müəyyən rola sahib olduğu halda, bəziləri müxtəlif çətinliklər törədir.

207

12.10.1. Müsbət təsiri

Ölkələr xarici kapitaldan bəzi faydaları umurlar. İnkişaf

etməkdə olan ölkələrin xarici investisiyalardan gözlədiyi

faydalar investisiyaların:

• Kapital yığımında rol olmasına;

• Texniki tərəqqidə rol olmasına;

• Daxili bazarın hərəkətlənməsinə;

• Əhali arasında məşğulluq yaratmasına;

• Texniki və idarəetmə kadrlarının

hazırlanmasına; • Tədiyyə balansına müsbət təsir göstərərək kəsirin

azaldılmasına istiqamətlənir.

Birbaşa xarici investisiyaların investisiya qoyulan ölkəyə müsbət təsirləri isə aşağıdakılar olacaqdır:

• İnvestisiya qoyulan ölkələrdə istehsal olunan mallar

istehlakçılara daha aşağı qiymətə verilir. • İnvestisiya qoyulan ölkələrdə xərclərin az olması

istehlakçılar üçün fayda yaradacağı üçün istehsal olunan mallarda ixtisaslaşmanı təmin

• edir. Müəyyən malların istehsahnda ixtisaslaşan şəxslər mallarım digər ölkələrə sataraq ixracı artıra bilərlər. Çox vaxt inkişaf etməkdə olan ölkələr xarici investisiya siyasətlərində xarici müəssisələrin ölkələrinə daxil ola bilməsi üçün istehsal şərtlərini mənimsəməkdədirlər.

• Birbaşa xarici investisiyalar investisiya qoyulan

ölkənin investisiya yığımında və istehsal gücündə

birbaşa artış yaradar. Xarici investorun qoyacağı

kapital ilə bu kapitaldan təmin edəcəyi gəlirin təkfar

investisiyaya

208

isliqaməlbnmosi ib islchsal gücıınıın artması baş

verəcəkdir. Yəni məşğulluq imkanları da

yaradılacaqdır. • Birbaşa xarici investisiyalar investisiya qoyulan

ölkəyə müxtəlil yeni texnologiya və müasir idarəetmə biliklərini də gətirmiş olurlar.

• İnvestisiya qoyulan ölkədə yerli sənaye inhisarçı

vəziyyətdədirsə, xarici investorun gəlişi ilə daxili

rəqabət başlayacaq və yerli müəssisələrin inhisarına

son qoyulacaqdır. Beləliklə, yerli iqtisadiyyata

hərəkətlilik gətirəcəkdir.

• Ən vacib təsirlərdən biri də, investsiya qoyulan

ölkənin ümumi daxili məhsulunun artmasındakı

roludur. Birbaşa xarici investisiyalar gəlirdikləri

valyutalar və uzunmüddətli idxalatı azaldan və

ixracatı artıran təsirlərlə investisiyanın tədiyyə

balansı üzərində də tənzimləyici rol oynayır.

• Birbaşa xarici investisiyalar köməkçi sənayelərin

yaradılmasını və eləcə də geridə qalmış ərazilərin

inki.şalinı təmin edə bilər.

12.10.2. Mantı təsiri

Birbaşa xarici investisiyaların bəzən investisiya

qoyulan ölkələr baxımından mənfi təsirləri də ola bilər. Bu mənli təsirlər aşağıdakılardır:

•

• Bir ölkədə kim nə qədər istehsal vasitələrinə

sahibdirsə, onlar ölkənin idarəedilməsində də o

qədər söz sahibi olurlar. Birbaşa xarici

investisiyalar xüsu.siyyətbrinə görə müəssi.sə

üzərində birbaşa nəzarətə sahibdir. Buna görə də bir

plana bağlı olmadan ölkəyə girişinə icazə verilən

xarici investisiya ə.sas sektorları ələ

209

keçirərək iqtisadiyyata nəzarət edir. Xarici

investorların sayı nə qədər artarsa, bu təhlükə də bir

() qədər böyüyər. Hətta siyasi və dövlət orqanları

xaricilərin təsiri altına düşərlər. İnvestisiya qoyulan

ölkədə yerli müəssisələr inkişaf etməmiş ənənəvi

istehsalla məşğul olarkən, xarici investorların

müasir texnologiyadan istifadə etmələri, investisiya

qoyulan ölkənin iqtisadi həyatını poza bilər. Belə

halda, yerli iqtisadiyyat daxilində xarici investorlar

gömrük rüsumlarından da faydalanaraq haqsız

rəqabət üstünlüyü əldə edər və inhisarçı vəziyyətə

düşə bilərlər.

Birbaşa xarici investisiyalar yüksək gömrük tarinəri

və idxalat qadağaları kimi qoruyucu tədbirlərdən də

təsirlənməyə bilərlər. Əslində bu məhdudiyyətlər

yerli isteh.salı qoruma məqsədini daşıyır. Ancaq

xarici investorlar birbaşa investisiya yoluyla bu

maneələri aşırlar. Çox vaxt onlar istehsal eldikləri

malla əlaqədar xammalı ölkə xaricindən təmin

edirlər. Bu da yerli istehsalı xaricdən asılı bir

və/.iyyətə gətirməkdə və ölkənin valyuta ehtiyatları

üzərində mənfi təsirlər yaradır.

Bəzən xarici investorlar, investisiya qoyulan

ölkədəki işçi qüvvəsinin bol və ucuz olduğundan

istifadə edərək daha çox əməkdən istifadə edilən

texnologiyaları seçmə yoluna gedirlər. Bundan

başqa, investorlar investisiya qoyduqları ölkəni öz

ölkələrindəki texnologiyaları almağa məebıır

edirlər. Byni şəkildə, i.stifadə elmədikləri

texnologiyaları, istehsal üsullarını investisiya

qoyulan ölkələrə daşıyırlar. Bu da investisiya

qoyulan ölkənin

210

texniki baxımdan geri qalmasına səbəb olacaqdır.

• Xarici investorlar investisiya qoyduqları

ölkələrdəki ö/lərinə bağlı t)lan müəssisələrini

beynəlxalq ba/arlara çı^^*^raq onlara rəqib

olmasını istəmirlər. İnvestorlar onların ixracat

fəaliyyətlərini məhdudlaşdırırlar və ya icazə

vennirlər. Bu da investisiya, qoyulan ölkənin

ixracatının sıxışdırılmasma səbəb olacaqdır.

• Birbaşa xarici investisiya qoyan müəssisələr öz

ölkələrindəki sosial və siyasi təsirlər nəticəsində

ətral'mühitin çirklənməsinə səbəb olan və insan

sağlamlığına ziyan vuran istehsal fəaliyyətlərini,

əsasən az inkişaf etmiş və ya inkişaf elməkdə olan

ölkələrdə həyala keçirirlər. Nəticədə, belə

fəaliyyətlər investisiya qoyulan ölkələrə mənfi təsir

göstərir.

Birbaşa xarici investisiyaların lehinə və əleyhinə

yuxarıda qeyd oluuanlardan əlavə fikirlər də söyləmək olar.

Ancaq əsas odur ki, xarici investorlar ilə investisiya qoyulan

ölkələrin iqti.sadi və sosial mənfəətləri uyğunlaşdırılarsa,

birbaşa xarici investisiyalar həm investor ölkənin, həm də

investisiya qoyulan ölkənin xeyrinə olacaqdır.

211

XIII FƏSİL

İXRACAT ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

13. İXRACAT ƏMƏLİYYATLARININ

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

13.1. İxraVatçı olmaq üçün qeydiyyat təbbbri vj> ixrac

foaliyyotbrinin ba?;flanğıcı

Hüquqi şəxs slaUisunıı əldə etmək şərti istisna olmaqla, ixrac əməliyyatlarının aparılması üçün xüsusi qeydiyyat tələbləri mövcud deyildir. Ancaq ticarət fəaliyyətləri ilə məşğul olmaq istəyən hüquqi şəxslər bunu bağlı olduqları vergi dairələrinə yazılı .şəkildə bəyan etməlidirlər. Yalnız bundan sonra hüquqi şəxslər ixrac əməliyyatlarını həyata keçirə bilər.

13.2. Alqı-satqı müqaviləsinin bağlanması və ixrac-

fəaliyyətinin başlanğıcı

İxrac-idxal fəaliyyətləri ilə məşğul olan ixracatçı firma sifariş üzrə ixrac malları hazırlayıb göndərməzdən əvvəl, müştərisi ilə qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyən geniş əhatəli alqı-satqı müqaviləsini bağlamalıdır. Bu müqavilələr tərəllər arasında cpırşılıqlı münasibətləri tənzimlədiyi və öhdəlikləri müəyyənlə.şdirdiyi kimi, aralarında yarana biləcək anlaşılmazlıqların və mübahisələrin də qarşısını almağa xidmət edəcəkdir. Bu səbəbdən də müqavilə şərtləri və bütün öhdəlikləri təhlil olunaraq, onlara tam aydınlıq gətirilməlidir. Bu bölmədə beynəlxalq standartlara əsaslanan alqı-satqı mıujaviləsinin necə hazırlanacağı və müqavilə şərtlərində nələrə diqqət ediləcəyi haqqında bəhs ediləcək.

Bir alqı-satqı müqaviləsinin hazırlanması prosesində

aşağıdakılara riayət olunmalıdır:

213

Toronərin adları, iVhvanları aydın şəkildə

yazılmalıdır;

Müqavilənin əsas mahiyyətindən bəhs olunmalıdır;

Müqavilənin həcmi müəyyənləşdirilməlidir; İxrac

malların qiyməti və ümumi məbləği qeyd

olunmalıdır;

Hesablaşma qaydaları yazılmalıdır;

Malların nəql tarixi dəqiqləşdirilməlidir;

Qabın və xüsusi örtüyün xüsusiyyətləri qeyd

olunmalıdır;

Tələb olunan sənədlər göstərilməlidir;

Alqı-salqı müqaviləsində mal göndərişinin bazis

şərtləri yazılmalıdır;

Qarşıya çıxacaq mübahisələrin həlli yolları

göstərilməlidir.

' İxrac-idxal əməliyyatlarının tənzimlənməsində tərəf sayı

çox olduğu üçün istifadə olunan sənədlər də öz müxtəlilliyi ilə

seçilir. Bu sənədlər əsasən aşağıdakı beş qrupda təhlil edilir;

ticarət .sənədləri; rəsmi sənədlər; yük-nəqliyyat

sənədlər; sığorta .sənədləri; maliyyə .sənədləri;

214

13.3. Ticarət sənədləri

13.3.1. Froforma faktura

İxrac olımacacı malların satışından ovvnl hazırlanab idxalalçıya göndərilən ilkin lakluradır. Bu faklurada ixracatçının idxalçıya təklif etdiyi malların çeşidi, qiyməti, təhvil-təslim forması və s. məlumatlar qeyd olunur. Ticari qiyməti yoxdur və .sifariş nömrəsinin daşımır. Froforma faktura ü/ərində göstərilən qiymətlər konkret deyildir. Ancaq ixracatçı ilə idxalatçı aralarında bağladıqları alqı-satqı mütıaviləsini yekunlaşdırdıqları təqdirdə bu qiymətlər konkretləşdirilərək eyni .şəkildə ticari fakuıraya köçürııliir.

13.3.2. Ticari faktura

İxrac olunacaq mallar satışa hazırlandıqdan sonra

tərtib olunan ilk qiymətli .sənəd ticari fakturadır.

Ticari fakt u ranın mütləq

aşağıdakılardır: rekvizitləri

1. Alıcı: İdxalatçının adı, soyadı, ünvan və vəzifəsi

sifariş məktubu yaxud da akkreditiv mətnindəki

məlumatlarla eyni olmalıdır.

2. Yükləmə limanı: Yükləmə limanının adı və hansı

şəhərdə yerləşdiyi aydın bir .şəkildə yazılmalıdır.

?>. Malın mən.şəyi: Malların sonuncu boşaldılacağı

liman və ya şəhərin adı yazılmalıdır.

4. İxrac qiyməti: İxrac qiyməti İncoterms ba/is

şərtləri ə.sasında müəyyənləşdirilir.

5. Hesablaşma forması: İxrac olunan malların haqqının hansı hesablaşma forması və ya

215

rormalarından istifadə edilərək əldə olunacağı bu

bölmədə yazılır. 6. İxracatçının imzası: Ticari faktura ixracatçı

tərəfindən mütləq imzalanmalıdır. 7. Fakturanın hazırlandığı tarix: Fakturanın tərtib

olduğu tarix də aydın bir şəkildə yazılmalıdır,

Ticari fakturalar hazırlanarkən aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir:

• İxracatçının adı, ünvanı və vəzifəsi akkreditiv mətni ilə tamamilə eyni olmalıdır;

İxracatçı tərəfindən şəxsən hazırlanmalıdır;

Malların izahı akkreditiv mətni ilə tamamilə eyni

olmalıdır;

Təhvil-təslim formasının biizis şərtləri akkreditiv

mətni ilə eyni olmalıdır;

Malların miqdarı akkreditiv mətni ilə eyni

olmalıdır;

Mütləq imzalanmalıdır;

İstədiyi sayda faktura nüsxəsi təqdim olunmalıdır;

Əlavələr, düzəlişlər və silinlilər mütləq

imzalanmalıdır;

Akkreditiv şərtlərində tələb olunan nömrə mütləq

yazılmalıdır;

Akkreditiv şərtlərində tələb olunan digər

məlumatlar qeyd olunmalıdır.

216

13.3.3. Çəki siyahısı

İxracatçının ixrac bəyannaməsi, bəyan olunan malların siyahısını göstərən sənəddir ki, buna da çəki siyahısı deyilir.

Bu sənəd ixracatçı tərəfindən hazırlanır və yüklə birlikdə göndərilir. Çəki siyahısı hansı nəqliyyat vasitəsinə nə qədər malın yükləndiyini, hər bir ədədin, xaralın və s. netto və briuto ağırlıqlarını göstərir.

Ticari fakturada göstərilən malların ağırlıqlarına dair məlumatlar çəki siyahısında satıcı lərəlindən (bəzən biiərəl' üçüncü bir şəxs və ya təşkilat) bəyan edilir. TİR və dəmir yolu ilə yük daşımalarda avtomatik çəki cihazlarından çıxan qəbzlərdən də çəki siyahısı əvəzinə istifadə oluna bilir. Ancaq akkreditiv üzrə hesablaşmalarda bunun mümkünlüyü akkreditiv mətndə aydın bir şəkildə qeyd olunmalıdır.

13.3.4. Qab (tara) siyahısı

Qab (tara) siyahısında malların paketləşdimıə,

qutulaşdırma, taralaşdırma, bağlama və s. aid məlumatlar və

hər bir paketin içindəki malların .sayı göstərilir (məsələn, 3

saylı paketdə 20 ədəd şüşə balon, 2JVf«-Ji paketdə 15 ədəd

çıraq və s.).

Bu siyahılar malların sayılması, təhvil alınması və

gömrük nəzarətindən keçirilmə.si əməliyyatlarını da xeyli

asanlaşdırır.

13.3.5. Spe.sifika.siyH sənədi

Qab (tara) siyahısındakı məlumatlara əlavə olaratf hər

bir malın satış qiyməti və ümumi məbləği bu sənəddə

göstərilir. Burada çəki .siyahısından fərqli olaraq açılmış

217

iki əlavə qrafada qablardakı hər bir malın ədəd qiyməıi və

ümumi məbləği göstərilməlidir.

13.4. Rəsmi sənədlər

İxrac-idxal əməliyyatlarında rəsmi orqanlar tərəfindən

hazırlanan sənədlərdən ən çox istüadə olunanlar barəsində

aşağıda bəhs ediləcəkdir.

13.4.1. Mənşə sertifikatı

Mənşə sertifikatı göndərilən malların mənşəyini yəni

hansı ölkədə istehsal olunduğunu gösiərən sənəddir. Malın

mənşə ölkəsi dedikdə, malın tamamilə həmin ölkədə istehsal

olunduğu və ya kifayət qədər yenidən emala məruz qaldığı

ölkə başa düşülür.

Müəyyən ölkədə tam istehsal olunmuş mallar aşağıdakılardır:

onun ərazisində və ya məhəlli sularında, yaxud qitə

şelfində və dənizin ətəyində çıxanlan faydalı

qazıntılar (əgər ölkənin bu dəniz təkini istismar

etməyə müstəsna hüququ varsa); onun ərazisində

becərilmiş və yığılmış bitkiçilik məhsulları;

orada doğulub və bəslənilmiş heyvanlar; həmin

ölkədə bəslənilmiş heyvanlardan alınmış

məhsullar;

orada istehsal edilmiş ovçuluk, balıqçılıq və

dəniz vətəgəsi məhsulları;

dünya okeanında həmin ölkənin gəmiləri ilə və

ya onun icarəya (fraxta) götürdüyü gəmilərlə

ovlanımş və istehsal edilmiş dəniz vətəgəsi

məhsulları;

218

• həmin ölkədəki istehsalın və başqa əməliyyatların

nəticəsi olan təkrar xammal və tullantılar;

• həmin ölkəyə məxsus olan və ya icarəyə götürülən

kosmik gəmilər vasitəsilə açıq kosmosda alınmış

yüksək texnologiya məhsulları;

• həmin ölkədə müstəsna olaraq «a» və «ə»

yarımbəndlərində göstərilən məhsullardan istehsal

edilmiş mallar.

Malların istehsal və nəqliyyat şərtlərinə görə bir neçə partiyadan sökülmüş və ya yığılmamış şəkildə bir partiyada göndərilməsi mümkün olmadıqda, həmçinin .səhv nəticəsində bir partiya mal bir neçə partiyaya bölünmüş.sə, mənşə ölkəsi müəyyən edilərkən deklarantın istəyi ilə həmin mallar vahid bir mal kimi götürülməlidir.

Bu qaydanın tətbiq edilməsi şərtləri aşağıdakılardır: •

• Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanına

dağılnuş və ya yığılmamış malın bir neçə partiyaya

bölünməsinin səbəbləri haqqında əmtəə

nomenklaturasına görə kodlar göstərilməklə hər

partiyanın özünəməxsus cəhətləri, bu partiyaya

daxil olan malların dəyəri və mənşə ölkəsi

haqqında əvvəlcədən xəbərdarlıq edilməsi; • Malın bir neçə partiyaya bölünməsinin səhv

olduğunu tə.sdiq edən sənədlərin olması; • Bütün partiyaların eyni gömrükxanadan (gömrük

postundan) gətirilməsi;

• Malın bütün partiyaların gömrük bəyannaməsinin

qəbul olunduğu tarixdən altı aydan gec olmayaraq

və ya birinci partiyaya

219

görə gömrük bəyannaməsinin verilməsi müddəti

keçənə qədər göndərilməsi.

Mənşə sertifikatının aşağıdakılardır:

mütləq rekvizitləri

Göndərənin və göndərilənin adları, ünvanlan və mənsub olduqları ölkə;

Malın çeşidi və xüsusiyyətləri;

Marka və nömrəsi;

Qab (tara) ədədi;

Malın netto və brutto çəkiləri;

Qiyməti;

Mal daşıyacaq nəqliyyat vasitəsinin adı və hərəkət tarixi; Malın göndəriləcəyi ölkənin adı; Səlahiyyətli şəxsin imzası və möhürü.

MDB ölkələrinə və digər xarici ölkələrə ixrac edilən mallar üçün mənşə sertifikatlarım Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin nəzdində fəaliiyət göstərən Ekspertiza Mərkəzi tərtib edir və təqdim edir.

İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Ekpertiza Mərkəzi malın

mənşəyi haqqında aşağıdakı üç forma sertifikatlarının

təsdiqini həyata keçirir: •

• Forma <<ST-1» - malın MDB ölkələrinə ixracı

zamanı;

• «A» formäh sertifikat - malın Avropa Birliyi

ölkələrinə ümumi preferensiya (imtiyaz sistemli) ixracı zamanı;

220

• ümumi İbrmaJı (ÜF) serlillkai nıalm Avropa

Birliyinin və MBD ölkələrinin üzvü olmayan

ölkələrə ixracı zamanı.

t. ■ ST-İ Tipli Sertitlkatlarının tərtibi və təqdim edilməsi

ST-1 sertifikatı üzərində blokperfekt təsviri olan, müəyyən edilmiş formada olan blankdır. Sertifikata malı ixrac edən ölkənin kod işarəsi, müvafiq ilin sonuncu rəqəmi və sertifikatın 6 rəqəmli sıra nömrəsindən və sertifikatı təstiq edən təşkilatın kodundan ibarət fərdi nömrə verilir. Bu halda ölkələrin 2 hərlli beynəlxalq kodlarından istifadə edilir:

Azərbaycan Respublikası AZ

Beloriısiya Respublikası BY

Gürcüstan Respublikası GE

Qazaxıstan Respublikası KZ

Qırğızıstan Respublikası KG

Moldaviya Respublikası MD

Rusiya Federasiyası RU

Tacikistan Respublikası TG

Türkmənistan Respublikası TM Özbəkistan Respublikası UZ

Ukrayna Respublikası UA

Sertifikatın fərdi nömrəsinin yazılmış nümunəsi:

AZ RU 00 000001 B

Burada,

AZ - malı ixrac edən ölkənin kodu

RU - malı idxal edən ölkənin kodu

221

000001 - serlifıkatm sıra nömrəsi

B -- sertifikatı təsdiq edən təşkilat: Ekspertiza

Mərkəzi, Bakı şəhəri

İşarə kodları

• EM Gəncə şəhər şöbəsi

• EM Yevlax şəhər şöbəsi

• EM Lənkəran şəhər şöbəsi

• EM Xaçmaz şəhər şöbəsi

• EM Şəki şəhər şöbəsi

• EM Naxçıvan şəhər şöbəsi

• EM Sumqayıt şəhər şöbəsi

ST-1 sertifikatı, zərurət olduqda, malın ixrac edildikdən

sonra da təqdim edilə bilər. Bu halda ST-1 sertifikatın 5-ci

bəndində «sonradan vcrilmiş» yazısı qeyd olunur.

Hesab-fakturanın (invoys). Yük Gömrük Bəyannaməsinin

(YGB) təqdimi.

İxrac olunan mallann adlarının sayı sertifikatın bir

blankma sığışmadığı halda, sertifikat iki və daha artıq

blanklarda tərtib olunur. Bu halda vərəqin nömrəsi və

vərəqlərin ümumi sayı göstərilir və tərtib edilən sertifikata

verilən fərdi nömrə göstərilir.

ST-1 sertifikatı rus dilində doldurulur.

2. Ümumi İmtiyaz Sistemi (ÜİS) «A» Formalı Mənşə Sertilikatlanmn Hazırlanması və Verilməsi

«A» formalı mənşə sertifikatları ümumi imtiyaz sistemli rejimə daxil olan, bu rejimin mövcudluğunu rəsmi şəkildə təstiq edən ölkələrə ixrac edilən mallara verilir.

«A» formalı sertifikallar yalnız müqavilədə «A>>

formalı .sertifikata istinad edildiyi halda hazırlanır.

222

3. ümumi Formalı (UF) Hazırlanması

Mənsjo Sertifikatlarının

ÜF sertifikatı, müəyyən edilmiş qaydada doldurulan və üzərində blokperlekt təsviri olan blankdır. Sertifikata şəxsi nömrə verilir.

ÜF sertifikatı lazını olduqda, yükün göndərilməsindən sonra da verilə bilər. Bu halda Sertifikatın müvafiq bəndində «sonradan verilmişdir» qeydlər aparılır.

13.4.2. Karantin-veterinar bitki sağlamlıq sertifikatı

Karantin - veterinar bitki sağlamlıq .sertifikatları ixrac

mallarının (ət və ət məhsullarının, bitki məhsullannın) sağlam,

xəsləliksiz, mikrobsuz, zəhərsiz ülduğıınıı təsdiqləmək üçün

tərtib edilir və müvafiq orqanlar tərəfindən tə.sdiq olunur.

13.4.3. Radiasiya sənədi

İxrac olunacaq kənd təsərrüfatı məhsullarının

normadan çox radiasiya şüasına məruz qaldığının və yaxud

radiasiyaya heç məruz qalmadığının ixracatçı ölkənin rəsmi

orqanları tərəfindən tərtib edilən bir .sənədlə təsdiq

edilməsidir.

13.5. Yük-nəqliyyat sənədləri

Yük-nəqliyyat .sənədləri ixrac və ya idxal olunan malların təyinat yerlərinə göndərildiyini və bu məqsədlə müvafiq nəqliyyat şirkətinə malların təhvil verildiyini göstərən sənədlərdir.

Yük-nəqliyyat sənədlərinin üç əsas xüsusiyyəti mövcuddur:

223

Yük-nəqliyyal sonodlori ixracalçı ib noqliyyai şirkoli arasında bağlanan müqavibnin şorllərini əks eidirir. Hu səbəbdən də lərəllər arasında anlaşılmazlıq və qeyri-müəyyənlik halları meydana çıxdıqda, bu sənədlər müqavilə şərtlərinə müvafiq olaraq asanlıqla həlli yollarını müəyyən edir. Malların nəqliyyat şirkəti tərəfindən təhvil alınıb müvafiq yerlə daşıyacağına tam zəmanət verən sənəddir. Bu .sənədlərin bir çoxunun mala sərəncamvemıə xüsusiyyəti vardır.

Yük-nəqliyyat .sənədləri nəqliyyat şərkətləri tərəfindən

hazırlanmalı və ixracatçı ilə yanaşı onlar tərəfindən də mütləq

yazılmalıdır. .A.yrıca. .sənədlər üzərində malların nəql tarixi

də tənziml.'uını.əsində əhəmiyyəti böyükdür.

Aşağıda xarici ticarət əməliyyatlarında istifadə olunan

yük-nəqliyyat sənədlərinin bəzilərinin izahı verilmişdir.

13.5.1. Konosament

Malın alqı-salqı müqaviləsinə əsasən nəqliyyat şirkətinə təhvil verilib, gəmiyə yükləndiyini və ixdalçıya çatdırmaq üzrə yola salındığını göstərən sənəddir. Konosamenl nəqliyyat şirkəti tərəfindən hazırlanıb, malı təhvil aldığını və müqavilə şirkətlərinə əsa.sən alıcıya daşıyacağını ifadə edir. Konosament sahibinə konosamentin aşağıqakı üç əsas xüsusiyyətlərini göstərmək olar:

224

1. Konosamenl dəniz yolu ilə malların daşınmasında

müqavilə şərtlərini əks etdirən sənəddir;

2. Malların nəqliyyat şirkətinə təhvil verildiyini göstərən

sənəddir;

3. Mala sərəncam verən sənəddir.

Konosamentin mütləq rekvizitləri aşağıdakılardır:

Yük daşıyan, yüklədən və yük alanın adları və

ünvanlan;

Gəminin adı və mənşəyi;

Gəmi kapitanının adı və soyadı;

Yükləmə limanı;

Malın təhvil-təslim şəklinin bazis şərti;

Daşınan malların xüsusiyyətləri;

Fraxtın ödənilib-ödənilmədiyinə dair ifadə;

Konosamentin hazırlanma yeri və tarixi;

Konosamentin neçə nüsxə olaraq hazırlanması.

Konosament dörd nüsxə olaraq hazırlanır və bunlardan

üçü nəqliyyatçıya, digəri isə kapitana verilir. Konosamentin

neçə nüsxə olaraq hazırlandığı bütün nüsxələrdə də qeyd

olunmalıdır. Bu səbəbdən də bütün nüsxələr eyni məlumatları

daşımalı, birində edilən dəyişiklik və ya düzəliş digərlərində

də öz əksini tapmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunan məlumatlardan bəztlərinin

sənəddə olmaması və ya ’^skik olması, o sənədin konosament

olmasına mane olmaz. Ancaq

imzalanmanuş və imzalanıb «başqasına devr edilə bilməz»

ifadəsi yazılmamış nüsxələrlə malları gömrükdən keçirə

bilməz.

Konosamentlər göndərilənin adına, alınan adına və göndərənin əmri ilə tərtib olunur.

225.

1. Göndərilənin adına yazılı konosament:

' * Göndərilən şəxsin adma lərlib olunmuş konosaınentdir. Üzərində <<consigned io...» ifadəsi yazılır və boş yerə göndərilən şəxsin adı yazılır. Hu cür konosamenllərin imzalanıb başqasına devr edilməsi mümkün deyildir.

2. Göndərənin əmri ilə tərtib olunmuş konosamentlər:

Bunlar üzərində «order» və ya «lo order»rtadələri

yazılmış konosamentlər olub, göndərilənin, yüklədənin və ya

müvəkkil bankın adına tərtib olunmuş sənədlərdir. Kimin

adına tərtib olunduğu göstərilməyibsə, bunun yüklədənin

adına tərtib olunduğu qəbul olunmalıdır.

İstər yüklədənin, istənsə də bankın adına tərtib olunsun,

bu konosamenllərin sərəncamla göndərilənin adına devr

edilməsi şəridir.

Bu konosamenllərin özünə xas xüsusiyyəti vardır, bu

da ondan ibarətdir ki, bunlardan lək bir nü.sxəni əldə edən

nəqliyyatçı malın mülkiyyəti üzərində də .sərəncam vermə

hüququna .sahib olur. Bu səbəbdən də malın .sahibi orijinal

nüsxələrin hanusmı təmin etməlidir.

3. Alamn adına tərtib olunmuş konosamentlər:

Bu cür konosamenllərdə alıcı qismində göndərilənin

adı yazılmalıdır və konosamenli təmin edən şəxs sərəncam

vermə hüququna sahib olur. Sənədi təhvil verməklə malın

mülkiyyəti üzərində .sərəncam vermə hüququ da ona keçir.

Çox etibarlı bir yol olmadığı üçün praktikada da geniş istifadə olunmur.

226

13.5.1.1. Kunosament növləri

. Praktikada konosamenlbrin aşağıdıkı növlərindən

i. slil'adə olunur:

1. Yükləmə konosamenti

İxrac olunacaq malların gəmiyə yükləndiyini bildirən, gəminin adı və tarixi də aydın bir şəkildə qeyd olunan konosament yükləmə konosamenli adlanır. Banklar çox vaxt bu cür konosamentlərə əhəmiyyət verirlər.

2. «ləhvil alındı» konosamcnti

İxrac malların gəmiyə yükləmə üzrə nəqliyyatçıya

təhvil verildiyini göstərən konosament növüdür.

Banklar bu cür konosamenli qəbul elmirlər. Bu

səbəbdən də mal ancaq gəmiyə yükləndikdən və

konosameniə «yüklənmişdir» ifadəsi yazıldıqdan

sonra yükləmə konosamenli kimi qəbul olunur və

banklar ixrac əməliyyatların icrası üçün qəbul edir.

3. 'Fəmiz konosament

Gəmiyə yükləmək üçün təhvil götürülən və ixrac

olduğunu yazılı olaraq bəyan edilmədiyi

konosament təmiz konosament adlanır.

227

4. Natəmiz konosament

Gömrüyə yükləmək üçün ləhvil gölürülon və

yüklənən ixrac mallarının özündə və ya qabında hər

hansı bir nöqsanın və ya qüsurun olduğu müəyyən

olunarsa, nəqliyyat şirkəti üzərinə götürməmək

üçün bu cür halları konosamentdə qeyd edir. Bu cür

konosamentlər natəmiz konosamentlər adlanır.

Əgər malları bir-bir sayıb, bu cür halların olub-

olmadığının aydınlaşdırılması qeyri-

mümkündürsə, konosament üzərində «yüklədənin

bəyanına görə» ifadəsi yazılır və bunlar təmiz

konosament olaraq qəbul edilir.

5. Çoxnövlü nəqliyyat konosament!

İxrac mallarının təyinat yerinə daşınmasında

çoxnövlü nəqliyyatdan istifadə olunacaqsa, bu cür

konosament hazırlanmalıdır. Çoxnövlü nəqliyyat

konosamenli hazırlayan nəqliyyat şirkəti

qarşılaşacaq bütün risk və təhlükələrdən də məsul

lululduğıı üçün, praktikada bundan geniş istifadə

olunmur.

6. Konteyner konosamenti

Malların konteynerlər vasitəsilə daşınması

sırasında bu cür konosamentlər tərtib olunur.

Mallar qapalı və möhürlənmiş konteynerlərlə

daşındığı üçün konosamentin üzərinə «yüklədənin

bəyanına görə» ifadəsi yazılır və təmiz konosament olaraq qəbul olunur.

22«

7. DUz xətt konosamentləri

Eyni, xəıdə davamlı səfərə çıxan gəmilərlə yük , daşımalarda bu cür konosamenllər tərtib

olunur. Eyni xəU üzərində davamlı .səfər edən gəmi şirkətləri bəzən birlik yaradaraq yükləmə, boşalıma, daşıma və digər mövzularda ortaq larillər də müəyyənləşdirə bilərlər. Buna “Liner Temıs” deyilir.

8. • Qısa konosaınent

Daşıma şərtlərinin hamısımn konosamentdə öz

əksini tapmadığı konosamenldir. Bu şərtlərin bir

qismi başqa sənədlərə istinad olunur. Banklar

bəzən bu cür konosamentləri qəbul etmirlər.

9. Boyat (gecikmiş) konosamcnt

Alqı-satqı müqaviləsində müvafiq .sənədlərin hansı

tarixdə banka təqdim olunacağı qeyd olunur. Əgər

ixracatçı bu müddət ərzində sənədləri hazırlayıb

banka təqdim etməzsə, b u .sənədlər boyat,

gecikmiş və ya rezervli .sənədlər kimi qəbul olunur.

Boyat konosamentlərdən də bu cür hallarda istifadə

olunur.

13.5.1.2. Dənizyolu nəqliyyatınqa daşıma müqavilələri

Beynəlxalq dəniz yolu ilə daşımalarda iki cür nəqliyyat müqaviləsi mövcüddıır. Bunlar:

• Charter Pariy və • Liner Trem.s-d İr.

229

Charter müqavibsi: gominin bir qismiui vo ya tamamını daşıyan firmaya icarəyə verən müqavilələrə «Charter Müqaviləsi» (Charter Party) deyilir. Praktikada bu müqavilənin aşağıdakı üç növündən istifadə olunur:

• Trip charter: Bu müqavilədə gəminin bir (ji.smi və

ya tamamilə müəyyən bir səfər üçün daşıdana

icarəyə verilir. • 'l'imc charter: Bu müqaviliyə görə daşıdan gəmini

müəyyən bir müddətə icarəyə götürür. • Mixed charter: İkisinin qarışığından ibarətdir.

Liner Trems müqaviləsi: bu müqaviləyə görə nəqliyyat

şirkəti gəminin bir qismini və ya tamamilə ixracatçıya icarəyə

verib, sadəcə yükü bir limandan digərinə daşımağa zəmanət

verir.

13.5.2. Havayolu nəqliyyat sənədi

Hava yolu nəqliyyat şirkətinin malları təhvil alıb bir yerdən başqa yerə daşımağı üzərinə götürən nəqliyyat sənədidir. Bu.sənəd ancaq göndərilən .şəxsin adına tərtib olunmalıdır. İ ATA üzvü olan nəqliyyat şirkətləri tərəfindən malların daşınması üçün bu sənəd əsasən on iki nüsxə olaraq tərtib olunur və bunlardan üçünün ticari qiyməti olub, orijinal kimi qəbul olunur. Bu .sənədlərdən biri ixracatçıya, biri idxalatçıya verilir, digəri i.sə nəqliyyat şirkətində qalır.

Havayolu nəqliyyat sənədinin mallar üzərində sərəııcamvermə hüququ yoxdur, sadəcə malların təyinat yerinə daşınması üçün təhvil alındığını il'aclə edir. Bu sənəddə mütləq sənədin hazırlandığı, uçuş tarixi və uçuş nömrəsi aydın bir şəkildə yazılmalıdır.

230

13.5.3. Yük-vaqon sənədi

Yük-vaqon sənədi, dəmiryolu idarəsi tərəfindən

malların təhvil alınıb təyinat yerinə daşınacağına təminat

verən nəqliyyat müqaviləsidir. Bu sənəd mallar üzərində

sərəncam vermə hüququna malikdir və ə.sasən bank adına

tərtib olunur.

Yük^vaqon sənədi altı nüsxə olaraq tərtib olunur və

sadəcə dördüncü nüsxəsi malların mülkiyyətini təmsil etdiyi

üçün ticarət əmoliyyallarında əsas kimi götürülür. .

Bu sənəddə müvafiq stansiyaların adlan və tarixləri

yazılmalı, dəmiryolu idarə.si tərəfindən imzalamb

möhürlənməlidir. İxracatçının yükü vaqonun tamamını

doldurmalıdır. Əks təqdirdə dəmiryolu idarəsi mallan

komisyonçuya və ya başqa vasitəçiyə təhvil verər.

13.5.4. CMR sənədi

Avtomobil yolu ilə yük daşımalarda mallan təyinat

yerinə çatdırmaq üçün nəqliyyat şirkəti ilə alıcı arasında

bağlanan nəqliyyat müqaviləsidir. CMR (Convention

Merchandise Routiers) müqaviləsini bu ölkəbr imzalamışdır:

Avstraliya, Belçika,Almaniya, Bolqanstan, Cəbbəlütariq,

Çexiya, Slovakiya, Danimarka, Fransa, Finlandiya,

Hollandiya, İngiltərə, İspaniya, Rununiya, Yuqoslaviya və

Yunanıstan. İxracatçı və idxalatçı firmalardan biri bu

ölkələrdən hər hansı birinə mənsubdursa, CMR sənədi tərtib

olunmalıdır.

13.5.5. Poçt nəqliyyat qəbzi

Bəzi nümunələrin, qutuların və ya müvafiq sənəd və

məktubların poçt xidmətlərindən istifadə edərək lazımi

ünvanlara çatdırılması müqabilində alman qəbzə poçt

nəqliyyat qəbzi deyilir.

2.11

13.6. Sığf»rta sənədləri

İxrac mallarının alıcı ölkəsinə nəcjl olunmamışdan əvvəl daşınma əsnasında üzləşəcək təhlükələrə qarşı sığortalanması vacibdir. Sığorta müqaviləsində qeyd olunan təhvil-təslim formasının şərtlərinə müvafiq olaraq bəzi .sənədlər tərtib olunaraq, müvafiq orcjanlara və banklara təqdim olunur. Sığorta sənədləri sığortaçı ilə sığortalanan arasında müəyyən bir məbləğ qarşılığında bağlanan müqavilədir.

Bu sənədlərin başında sığorta vekseli durur. Sığorta vekseli malın yükləndiyi yerdən təyinat yerinədək daşınmasında bütün risk və təhlükələrə qarşı sığortalandığını göstərən bir .sənəddir. Sığorta vek.seli Sığorta şirkətləri, agent və ya təmsilçiləri tərəfindən tərtib olunur və imzalanır. Nəqliyyat sığorta vek.selinin mütləq rekvizitləri əsa.sən aşağıdakılardır:

sığortalananın ticarət Sığortaçının və

ünvanları; Sığorta mövzusu; Sığortaçının üzərinə götürdüyü risklərlə bunların başlanğıc və son tarixləri; Malı daşıyacaq nəqliyyat vasitəsi (gəmi adı) və trayektoriyası;

Daşıyanın adı, soyadı və ticarət ünvanları;

Sığorta məbləği;

Sığorta haqqı;

Tərtib olunma tarixi;

Səlahiyyətli şəxsin imzası və möhürü.

2.32

13.7. Maliyyə sənədləri

Hu bölmədə ixrac-idxal əməli\yallarından, bankların

kredil vcnııə və yaxud va.siiəyilik hallarında ısiifadə olunan

sənədlərdən bəhs olunacaqdır. Hu sənədlər lərəHər arasında

borclu olanların ələqələrini lənzimloydiyi kimi, malların

miilkiyyəlini də ləmsil edə bilir.

13.7.1. Veksel

Vck.sel qanunla nəzərdə tululmu.> şəkildə ləriib olunmuş və onun sahibinə müəyyən olunmuş vaxi keçəndən sonra öhdəlik vermiş (və ya aspeklləşdiıilmiş) şəx.sə sənəddə göstərilmiş pul məbləğini qəli lələb elmək hıu|uqu verən borc illizamının xüsusi formasıdır.

(Qanunla vekselin .şəkil şərlləri aşağıdakılardır:

Qeyd-şərlsiz ödəmə ifadəsi (pay); Tərlib olunduğu dildə vck.sel ifadəsinin yazılması;

Kimə ödəniləcəyinin gösiərilməsi (əsa.sən vekseli

ləriib edənin özü və ya bankı);

Valyula növü və məbləği;

Kəsildiyi yer və larix;

Veksili hazırlayanın adı, soyadı, ünvanı və imzası;

Veksili alanın (borclunun) adı, soyadı, ünvanı və

imz.ası; Müddəli.

Veksellər ödəmə müddəllərinə görə aşağıdakı növlərə

ayrılırlar.

2

Təqdimlə ödəməli; Müəyyən müddət sonra ödəməli;

Tərtib olunma tarixində müəyyən müddət sonra

ödəməli;

Konosament tarixində müəyyən müddət sonra,

ödəməli;

Müəyyən tarixdə ödəməli.

13.7.2. Barat

Bir şə;csin digər üçüncü şəxsə göstərilən müddətdə

müəyyən, məbləğdə pulun ödənilməsi haqqında verilən yazılı

əmrdir.

13.7.3. Girov sənədi

Bu halda banklar kredit açdıqları müştərisində malların

və ya mallar üzərindəki mülkiyyət haqqlarını yaxud da

satışlanndan əldə olunacaq gəlirləri öz nəzarətində saxlamaq

hüququna malikdir. Bu məqsədlə bank müştərisindən girov

sənədini alır.

234

XIV FƏSİL

XARİCİ TİCARƏTDƏ

HESABLAŞMA QAYDALARI

14. X.\RICI TICARƏTDƏ

QAYDALARI

HLSARLASMA

Xarici ticarotdə tərəflər, konkret olaraq ixracalv'i və idxalçı arasında bağlanan alqı-satqı müqaviləsində hansı hesablaşma qaydasından və yaxud qaydalarından istifadə edəcəklərini aydın bir şəkildə qeyd etməlidir. Bu qaydalar alıcının alqı-satqı mövzusu olan mal, xidmət və ya intellektual mülkiyyətin haqqını nə vaxt və nə cür ödəyəcəyi, malı nəql etdikdən sonra lazımi sənədlərin hansı tarixdə və nə formada göndəriləcəyi və s. şərtləri də müəyyən edir. Xarici ticarət əməliyyatları üzrə hesablaşmalar zamanı aşağıdakı beş hesablaşma formasından istifadə olunur:

Akreditivləıiə hesablaşmalar;

İ n kasso hesablaşmalar;

Açıq hesab yolu ilə hesablaşmalar;

Nəğd hesablaşmala;

Konsiqnasiya hesablaşmalar.

14.1. Akrcditivlorlo hesablaşmalar

Akreditiv malın və ya xidmətlərin müəyyən olunan müddətdə göstərildiyini təsdiq edən sənədlər təqdim olunarkən bu yazılmış mallar və ya göstərilmiş xidmətlər üçün müəyyən məbləğ pulun benellsiara ödənilməsi barədə ən azı bir bankın öhdəliyidir. Buradan göründüyü kimi. xaricT ticarət əməliyyatlarından ixrac olunan mallar və ya xidmətlər üçün müəyyən məbləğdə pulun ödənilməsi barədə ən azı bir bankın öhdəliyi olduğundan bu lıesablaşma formasına daha çox müraciət olunur.

236

Akkreditiv ü/rə hcsabla:jmHJarda lorollor asjağıdakı kimi

sıralanır;

1. Applikanl (İdxalalçı) Akreditivin omr veroni, akredilivin açılması barədo

soroiıcamlarla emilcni banka müraciol edon alıcıdır. Bu alıcı da alqı-salıjı müqaviləsinə görə idxalatçıdır. İdxalatçı və yaxud ödəyici akreditivi açmaqla yanaşı, bankın tələb etdiyi akreditiv məbləğini ona ödəməyə uəminal verən hüquqi və fiziki şəxsdir.

2. Bmitent Bank Applikantın alıcının sərəncamlarına müvafiq surətdə

akreditiv açan bankdır. İdxalatçının (bcncrısiarın) ölkəsindəki bir bank (bcnclisiar bank) vasitəsilə ixracatçını akreditivin açıldığı haqda məlumatlandırır.

3. ]3enefisiar (İxracatçı)

Müəyyən məbləğdə pulu almaq üçün hesablaşma

sənədində göstərilən hüquqi və fiziki şəxsdir. Yaxud da lehinə

akreditiv açılan, yəni ixracatçıdır. Akreditiv müqaviləsinə

görə benefisiar malları alqı-satqı müqaviləsində göstərilən

tarixdə nəql etmək və lazımi .sənədləri müvafiq banka (benefisiar bank) vaxtında təqdim etməyə məsuldur.

4. Benefisiar Bank Hesabına müəyyən məbləğdə pul köçürülən benefisiara

xidmət göstərən bankdır. Bu ixracatçıya xidmət göstərən bir bank olduğu kimi, emitent bankın müvəkkili də ola bilir. Benefisiar bank benefisiara göstərdiyi xidmətlərin müxtəlilliyindən asılı olaraq iki növə ayrılır:

237

• Məlumalverici Bank; • Təsdiqedici Bank.

Məlumalverici bank sadəcə akredilivin açıldığı haqda benefisian məlumatlandırır. Heç bir ödəmə məsuliyyəti üzərinə götürmür. Müvafiq sənədlərin emitent banka çatdırılmasına xidmət edir.

Təsdiqedici bank isə, benefisiara müəyyən məbləğdə pulu ödəmə tapşırığı alan bankdır. İxracatçı malla əlaqədar lazımi sənədləri zahiri əlamətlərinə, akreditiv şəraitinə uyğun hazırlayıb vaxtında təqdim etdiyi təqdirdə, pulu ödəməkdə məsuldur.

Akreditivlərlə aparılan əməliyyatlar zamanı bütün əlaqədar tərəflər mallar, xidmətlər və ya digər öhdəliklərin icrası ilə deyil, yalnız rəsmi sənədlərə əsasən əməliyyat aparırlar. Akreditiv göndərildikdən sonra onlarda hər hansı bir dəyişikliyin edilməsinə dair sərəncamlar tam və dəqiq olmalıdır. Banklar akredilivə və ya onda edilən dəyişikliklərə lüzumsuz lərsilal və ya müvafiq sənədlərdə öz əksini tapmamış hər hansı şərtlər daxil etmək cəhdlərinə mane olmalı və ödənişin hansı sənədlər əsasında aparıldığını göstərməlidirlər.

Akredilivin açılması, dəyişdirilməsi, ləğv edilməsi və bağlanması üçün aşağıdakılar yerinə yetirilməlidir:

Akreditivi açmaq üçün applikant emitent banka ərizə ilə müraciət edir.

Ərizənin mütləq rekvizilləri aşağıdakılardır:

Malgöndərənin (satıcı-ixracatçı) adı;

Akredilivin məbləği;

Akredilivin müddəti;

Ödənişin hüququ əsası;

Malların və xidmətlərin adı, qiyməti, sayı.

238

Ərizədə bu rekvizitlərdən biri olmadıqda enıitent bank

tərəfindən akrediliv açılmır.

Daha sonra akreditivin açılması barədə məlumat

benefisiara xidmət göstərən bank və applikant vasitəsilə

təqdim etmək yolu ilə çatdırılır.

Birinci üsuldan istifadə edilərkən applikant tərəfindən 4

nüsxədən ibarət ərizə doldurulur. 1-ci nüsxə emitent bankda

qalır və memorial order (hesablaşma sənədlərinin ödənilməsi

üçün bankın istifadə etdiyi sənəd) sayılır. Ərizənin 2-ci

nüsxəsi emitent bankın möhürü ilə təsdiqlənir və 3-cü nüsxə

ilə birlikdə möhürlənmiş zərflərdə hesablaşma-kassa mərkəzi

yaxud poçt vasitəsilə benefisiar banka təqdim edilir.

Benefisiar bank ərizənin 2-ci və 3-cü nüsxələrini alır,

onların tarixini göstərir, möhür vurur və 2-ci nü.sxəni

intizamla benelısiarın müvəkkilərinə təqdim edir. Ərizənin

3-cü nüsxəsi göstəriş verən bankda müvafiq mühasibat

yazılışları üçün ə.sas olur. Emitent bank tərəfindən icra

olunmuş ərizənin 4-cü nüsxəsi applikanta qaytarılır.

Benefisiar bank sənədlərinin alınıb benefisiara təhvil

verildiyini emitent banka bildirir.

İkinci üsuldan istifadə edilərkən aha üç nüsxədən ibarət

ərizəni doldurur. Ərizənin 1-ci nüsxəsi emitent bankda qalır

və memorial order sayılır, bankın möhürü vurulmuş 2-rCİ və

3-cü nüsxələr applikantm müvəkillərinə verilir, onlar da öz

növbələrində ərizənin 2-ci nüsxəsini benefisiara verirlər, 3-cü

nüsxəsini isə özlərində saxlayır. Benefisiar ərizəni aldıqdan

sonra aliaya iltizam verir (əlavə olunan 2-ci formada) və bunu

emitent banka təqdim edir. Benefisiar bank akreditivin

həqiqiliyinə şübhə etdikdə, bunu dərhal emitent banka

bildirməlidir.

Applikant akreditivin şərtlərində bpzi dəyişikliklər edə

bilir. Bu məqsədlə əlavə olunan 3-cü formanı düzgün bir şəkildə doldurub benefisiara çatdırmalıdır.

239

Ä’pplikanl akreditivi ləğv clmək^ və ya vaxtından əvvəl bağlamaq istəsə, 4-cü formanı dolduraraq benefısiara çaldırmalıdır.

IBenelısiarıh aldığı akredilivin şərtləri onun üçün məqbul olmadıqda, o, sənədləri aldıqdan sonra 6 gün müddətində akredilivə lazımi dəyişikliklər olunmasını applikantdan xahiş elməlidir, yaxud bencfisiar onun xeyrinə açılmış akreditivi qəbul etməməyi qərara aldıqda dərhal bu barədə öz bankına, yaxud akreditiv bilavasitə emitent bankdan alınmışsa, onu və applikaniı xəbərdar etməlidir. Öz növbəsində benelısiann bankı əlavə olunan 5-ci formada emitent banka müvafiq xəbərdarluı göndərməlidir.

Emitent bımk geri alınmayan akrediıivdə dəyişikliklərə etdikdə, həmin dəyişikliklər də geri alına bilməz.

İlkin akreditivin şərtləri benefısiara üçün o vaxtadək qüvvədə qalır ki, benefi.siar bu dəyişikliklər barədə onu xəbərdar etmiş banka dəyişikliklərin qəbul olduğunu bildirsin. Benefisiar dəyişiklikləri qəbul və ya rədd eldiyini mütləq bildirməlidir. Benefisiar bunun etmədikdə, emitent banka akredilivə və hələ qəbul edilməmiş dəyişikliklərə uyğun olan sənədlərin təqdim edilməsi, dəyişikliklərin benefisiar tərəfindən c|əbul olunması barədə məlumat sayılır və həmin vaxtdan akreditiv dəyişdirilmiş hesab olunur. Eyni bildiri.sdəki dəyişikliklərin qismən qəbul edilməsinə yol verilmir və buna görə də etibarsız .sayılır.

Akreditivin vaxtından əvvəl bağlanması və ya ləğv edilməsi applikant tərəfindən müvafiq bildirişlərin benefısiara təqdim olunduğu vaxtdan altı bank günü .sonra qüvvəyə minir. Emitent bank akredilivin qüvvədə olması müddəti qurtardıqda i.sə istifadə edilməmiş akreditivi bağlayır.

240

14.2. AHreditivin icrası

Akreditivin şərtlərinə görə tələb olunan sənədlər

eniitent banka təqdim edildikdə, akreditiv üzrə ödəniş həyata

keçirilir. Emiteni bank akreditivdə göstərilən bütün

rekvizitləri yoxlamalı və onların zahiri əlamətlərinə görə

akreditiv şərtlərinə uyğun olaraq gəlib- gəlmədiyini ləyin

elməlidir.

Zahiri əlamətlərinə görə bir-birinə zidd olan sənədlər

akreditivin şərtlərinə uyğun gəlməyən sənədlər kimi

qiymətləndirilir. Emiteni bank akreditivin rekvizitində

göstərilməyən sənədləri yoxlamır və banka belə sənədlər daxil

olduqda, bank öhdəliyi olmadığı üçün bunları ona təqdim

elmiş şəxsə qaytarır və ya applikanla göndərir.

Emitent bank ödəniş üçün ona təqdim olunmuş

sənədləri daxil olduğu gündən üç bank günündən gec

olmamaq şərti ilə yoxlamalı və ona təqdim edənə müvafiq

surətdə məlumat verməlidir. Bank ona təqdim olunmuş

sənədlərin zahiri əlamətlərinə görə akreditivin şərtlərinə

uyğun gəldiyini təyin eldikdə, emiienl-bank ödənişi

benefısiarm xeyrinə həyala keçirir.

Təqdim edilmiş .sənədlər zahiri əlamətlərinə görə

akreditivin şərtlərinə uyğun gəlmədikdə emiteni bank həmin

sənədlərin ödəniş üçün qəbul edilməsindən imtina edə bilər.

Bu halda emitent bank sənədləri təqdimedənə ödənişdən

imtina barədə üç bank günü ərzində məlumat verir və elmilent

bankın ödənişdən imtina etməsinə səbəb olan bütün

uyğunsuzltıqları göstərir. Bu uyğunsuzluqlar barəsində daha

sonra ətrallı danışılacaqdır.

He.sablaşmaların akreditiv forması şəkil 5.1.-də də təsvir olunduğu kimi aşağıdakı mərhələlər üzrə icra olunur:

241

ixracatçı və idxalalçı arasında müqavilə

bağlanmışdır və burada akrediliv üzrə

hesablaşmadan istifadə olunacağı göstərilir;

Bu müqaviləyə əsaslanaraq idxalatçı (applikant) öz

ölkəsindəki emitent banka ixracatçı (bendısiar)

lehinə akrediliv açılması üçün ilə müraciət

etməlidir;

Emitent bank ixracatçının ölkəsindəki bir bankı

(bendısiar bank) akreditivin açıldığı haqda

məlumatlandırır.

Şəkil 14.1. Akrcditiv üzrə hesablaşmalar sxemi

Benefısiar bank, ixracatçını akreditivin açıldığı və

şərtləri barədə məlumatlandırır;

İxracatçı malları yükləyib nəql eldikdən sonra

sənədləri də ödəniş üçün banka təqdim etməlidir.

Bu bank təsdiq bankıdırsa, ixracatçıya müvafiq

məbləğdə vəsaiti dərhal ödəyir;

Benefısiar bank müvafiq sənədləri emitent banka

göndərir;

Emitent bank sənədlərin zahiri əlamətlərinə görə

akrediliv şərtlərinə uyğun olduğunu

242

yoxladıqdan sonra benefisiar banka kredil avizosu

göndəri t-;

• İdxalalçı bankdan sənədləri alaraq müəyyən məbləğdə

vəsaiti ödəyir və malları gömrükdən keçirir.

14.3. Akreditiv növləri

Akrediliv üzrə hesablaşmalarda ixrac-idxal

əməliyyatlarını və vəsaitin ödənişini sürətləndirmək və bu

hesablaşmaları daha da etibarlı təməllərlə əsaslandırmaq

məqsədilə akreditivin çox sayda növündən istifadə olunur.

1. Geri çağırma/Geri çağırılmayan Akreditivlər

Vəsait alana qabaqcadan bildirilmədən emitent bankın

dəyişdirə və ya ləğv edə bildiyi akreditiv geri çağırma

akreditivi sayılır. Akreditivin geri çağırılması emitent bankın

vəsait alan qarşısında hər hansı öhdəliklərini yaratmır.

İxracatçı bank geriçağırma akreditivi ü/rə ödənişi və ya

digər əməliyyatları icra etməlidir, bu şərtlə ki, icra alınanadək

onun akreditivin şərtlərinin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi

haqqında bildirişi olmasın. Akreditiv o vaxt geri çağırma

akreditivi olur ki, onun mətni birbaşa müəyyənləşdirilməmiş

olsun.

Geri çağırılmayan akreditiv isə elə bir akreditivdir ki, o,

applikantın, benelisiarın, emitent bankın və benefisiar bankın

qabaqcadan razılığı olmadan geri çağnla, ləğv edilə, yaxud

dəyişdirilə bilmir. Akreditiv əməliyyatlarının aparılmasında

iştirak edən icraçı bank emitent bankın xahişi ilə geri

çağırılmayan akreditivi təsdiqləyə bilir. Bu cür təsdiqləmə

icracı bankın emitent bankın öhdəliyindən əlavə, akreditivin

şərtlərinə uyğun

243

ödənişi icra elmək Öhdəliyini də qəbul etdiyini bildirir. İcraçı

bankın təsdiqlədiyi geri çağırılmayan akrediliv icraçı bankın

razılığı olmadan dəyişdirilə və ya ləğv edilə bilməz.

2. Təsdiq Edilmişrrəsdiq Edilməmiş Akreditivlər

Akrediliv üzrə hesablaşmalarda ixracatçıya müəyyən

məbləğdə pulu ödəmək öhdəliyi olan cmilent bankdır. Ancaq

banklararası əməliyyatlar nəticəsində ixracatçı ölkəsindəki

müvəkkil bank bu akrediliv əsasında akreditivi açmış olduğu

bankdan vəsaitin daxil olub-olmamasından asılı olmayaraq

akredilivdə göstərilmiş məbləği ödəməyə öhdəlik götürə bilir.

Bu cür akreditivlərə təsdiq edilmiş, digərlərinə isə təsdiq

edilməmiş akreditivlər derilir.

İxracatçılar sənədləri ölkəsindəki banka təqdim edib,

tez bir zamanda vəsaiti bankdan götürmək və ya öz hesabına

köçürmək istədiyi təqdirdə təsdiq edilmiş akredilivlərdən

istifadəyə üstünlük vennəlidirlər.

Təsdiq edilmiş geri çağırılmayan akreditivlər ixracatçı

lehinə ən qazandı və etibarlı hesablaşma formasıdır. Təsdiq

edilməmiş akreditivlərdə ixracatçının bankı (benefısiar bank)

vəsaiti ödəməkdə məsul deyildir. O, sadəcə ixracatçının

təqdim etdiyi sənədlərin düzgünlüyünü zahiri əlamətlərinə

görə yoxlayaraq emitent banka göndərməkdə məsuliyyət

daşıyır. Təsdiq edilmiş akreditivin şərtində ödənilməsi

nəzərdə tutulmuşsa, həmin akrediliv təqdim edilərkən

ödənilməlidir.

3. Adi / Rutativ Akreditivlər

İxracatçı və idxalatçı arasında bir dəfəyə məxsus daşımalarla açılan akreditivlərə adi akreditivlər deyilir.

244

ixracatçı və idxalalçı mütəmadi alış-veriş edən

fımıalardırsa, əməliyyatları və görülən işləri asanlaşdırmaq

məqsədilə rotativ akredilivlər açır. Rotativ akreditivin

aşağıdakı iki növü mövcuddur:

• Miqdarla məhdud: İxracatçı ilə idxalatçı ümumi məbləğ müəyyənləşdirərək akredetivi aça və ixracatçının nəql edəcəyi hər malın məbləğini əlavə əməliyyatlara və təlimatlara ehtiyac duymayan bankdan tələb edə bilər. Akrediliv bu məbləğin ödənişi tamamlandıqda qüvvədən düşər.

• Müddətlə məhdud: Bu cür rotativ akreditivlərdə həm miqdar, həm də müddət müəyyən edilir. Məsələn, hər ay müəyyən miqdarda malın 1 il ərzində göndəriləcəyini planlaşdıra bilir. Bunun da iki növü mövcüddur:

• Cəmlənən • Cəmlənməyən

Birinci növdə bir ay istifadə olunmayan və yaxud göndərilməyən miqdar növbəti aya əlavə olunur. İkincisində isə, hər ay göstərilən miqdarla məhdudlaşdırılır. ‘ Məsələn, yuxanda qeyd olunan misaldan hərəkət etsək, hər ay 100.000 dollarlıq malın nəqli üçün ayla göndərilməyən məbləğdə mallar növbəti aya əlavə olunaraq 200.000 dollarlıq satışı realizə edəcəkdir. Cəmlənməyən rotativ akredilivdə i.sə ixracatçı bu imkandan məhrum olaraq, növbəti ayda da sadəcə 100.000 dollarlıq satışı realizə edə biləcəkdir.

245

4. Devridibn Akreditiv

Akreditiv benefısian lorofindən bir başqa benelısiara devredilə bilirsə, devredilən akreditiv adlanır.

Bir akredilivin devredilən olması üçün akreditiv şərtlərində bu halın aydın bir şəkildə göstərilməsi vacibdir. Bu cür akreditivlərdə eyni zamanda geri çağırılmazlıq şərti də mövcud olmalıdır. Əks təqdirdə, akreditiv geri çağırılan akreditiv olaraq qəbul olunacaqdır.

Devredilən akreditivlərdə benefisiar akredilivin hamısını olduğu kimi bir qismini də devr edə bilər. Benefısiarm da birdən çox şəxs olma ehtimalı vardır.

İlk benefisiar devr əsnasında akreditiv şərtləri ‘üzərində aşağıdakı dəyişikləri edə bilir:

akreditiv məbləğini azalda bilir;

malların qiymətini azalda bilir;

sığorta məbləğini artıra bilir;

ödəniş müddətini azalda bilir;

özünü akreditivdə benefisiar olaraq dəyişdirə bilir.

Akreditiv devr edildikdən sonra əməliyyatların və

görülən işlərin igrası aşağıdakı kimi olar: •

• Yeni benefisiar müvafiq sənədləri hazırlayarac) öz

bankına təqdim edər; • Bank sənədlərinin zahiri əlamətlərinin akreditiv

şərtləri ilə uyğunluğunu yoxlayaraq birinci benefısian məlumatlandırar və öz hesab fakturalarını təqdim etmələrini tələb edər. Bu

246

hesab - fakluralann orijinal akreditiv mətni ilə

uyğunluğu şəridir. • Bank ikinci benefisiara öz hesab-fakturası

məbləğində, birincisinə isə aradakı fərqi ödəyər.

5. Qarşılıqlı Akreditiv (Back to Back Credit)

Tranzit ticarətlə məşğul olan firmaların əksəriyyəti bu gür akreditivlərə müraciət edirlər. Qarşılıqlı akreditiv üzrə hesablaşmanın icrası aşağıdakı kimidir:

• İxracatçı firma alıcının normal proseduraya uyğun

bir akreditiv açmasını gözləyir; • Akreditiv açıldıqdan sonra bunu təminat

olaraq göstərərək benefısiar bankdan malı alacaq digər ölkədəki ixracatçı lehinə akreditiv açmasını tələb edir. Qarşılıqh akreditiv adı da bu qeyd olunan əməliyyatlara verilir.

Riski və komisyon məbləği daha yüksək olduğu üçün

praktikada bundan geniş istifadə olunmur.

6. Təminath Akreditiv

İxracatçı normal akreditiv üzrə hesablaşmalarda .şərtlərə müvafiq müvəkkil banka sənədləri təqdim etməklə müəyyən məbləğdə vəsaiti almaq imkanına malikdir. Ancaq təminatlı akreditivdə isə, sözü keçən təminatı idxalatçı öz üzərinə düşən məsuliyyəti yerinə yetirmədiyi təqdirdə verir. Belə ki, ixracatçı idxalatçmın müqavilə şərtlərini yerinə yetirmədiyini sübuta yetirərsə, ixrac əməliyyatlarından əvvəl

bu cür hallan emitent banka bildirərək, vəsaiti tələb edə bilər.

247

Bu cür akredilivbrdən bankın idxalalçıya yüksək etibarı olduğu hallarda və müsabicp yolu ilə satışlarda istiiüdə olunur.

7. Qırmızı Şərtli Akrcditıv

Bəzən ixracatçı malı nəql etməzdən, əvvəl bəzi məsrəlləri qarşılamaq üçün avans şəklində müəyyən məbləğdə pul vəsaitini tələb edə bilir. Bu cür hallar üçün açılan akreditivə qırmızı şərtli akreditiv deyilir və bu şərt akreditiv mətnində qırmızı rənglə yjızılır. Akreditiv mən tində tələb olunan avans məbləği də aydın bir .şəkildə yazılmalıdır.

İxracatçı avansı alıb, müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq malı nəql elməzsə, avansı laizi ilə birlikdə ödəməyə məsuldur.

8. Yaşıl Şərtli Akreditiv

Qırmızı şərtli akreditivdə olduğu kimi, ixracatçıya müəyyən məbləğdə avansından istifadəyə imkan verən bir akreditiv növü olmaqla yanaşı, ondan bəzi fərqli cəhətləri ilə seçilir. Yaşıl şərtli akreditivlərdə, ixracatçı malı hazırlayıb anbara yerlə.şdirir və anbarın qəbzini müvafiq banka təqdim edər. Avans məbləğini isə bundan sonra bankdan ala bilir. Anbardakı mallara i.sə emitent bank məsuliyyət daşıyır. Ri.ski digərlərinə nəzərən daha yüksək olduğu üçün hesablaşmalarda bu cür akreditivlərdən geniş istifadə olunmur.

9. Hesablaşma Formalarına Göro Akreditivlər

Hesablaşma fomıalanna görə akreditivləriu aşağıdakı növlərindən istifadə olunur:

248

• Təqdimlə nəzərdə tutulmuş ödəməli akreditivlər:

İxracatçı müvafiq sənədləri banka təqdim etməklə

müəyyən məbləğ götürə bilir. Əgər bankın vəzifəsi

sadəcə akreditivin açıldığı haqda benefisiarı

məlumatlandırmaqdan ibarətdirsə, emitent bank

benefisiar banka kredit aviozu göndərdikdən sonra

ödənişləri, həyata keçirə bilər. • Müəyyən müddətə nəzərdə tutulmuş ödəməli

akreditivlər: Alqı-satqı və akreditiv müqaviləsində ixrac məbləğinin ödənməsi müddəti nəzərdə tutulmuşsa, bu cür akreditivlərə müddətli ödəməli akreditivlər deyilir,

14.4. Akreditiv şərtlərinin pozulmasına görə

məsuliyyət

Akreditiv üzrə hesablaşmalarda akreditiv şərtlərinin

pozulmasına görə bankın məsuliyyəti aşağıda qeyd

olunanlarla məhdudlaşdırılır:

• Banklar hər hansı sənədlərin dürüstlüyü, əslinə uyğun

gəlib-gəlmədiyi və ya hü(|uqi əsası üçün, eləcə də

.sənədlərdəki ümumi və ya xüsusi şərtlər üçün və ya

sənədlərə əlavə daxil edilmiş şərtlər üçün öz üzərinə

öhdəlik və məsuliyyət götürmür.

• Bu hallar istisna olmaqla, akreditiv şərtlərinin

pozulmasına görə ödəyici qarşKsmda emitent bank,

emitent bank qarşısında isə icrası bank (benefisiar

bank) məsuliyyət daşıyır.

• İcraçı bank ödənilmiş və ya təsdiqlənmiş akreditiv

üzrə pul vəsaitini ödəməkdən əsassız imtina etdikdə,

vəsait alan qarşısında məsuliyyət icraçı bankın

üzərinə qoyula bilər.

249

• Banklar hər hansı məlumalın, məktubların və ya sənədlərin ləngidilməsinin və ya yolda itirilməsinin verə biləcəyi nəticələr üçün, hər hansı texniki terminlərin tərcüməsində və ya izahında yol verilmiş səhvlər üçün öz üzərinə öhdəlik və ya məsuliyyət götürmür.

•

14.5. Akrcditiv üzrə hesablaşmalarda sənədlər

Akreditiv üzrə hesablaşmalarda lazımi sənədləri

hazırlayarkən və ödəniş üçün müvafiq banklara təqdim edərkən aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir:

1. Banklar avtomatlaşdırılmış sistemlər və ya surətçıxamıa

kağızı vasitəsilə hıızırlanmış .sənədləri o vaxt orijinal

kimi qəbul edirlər ki, onlann üzərində orijinal olduqları

barədə qeyd yazılsın və imzalanmış olsun;

2. Sənədlərin surətini banklar o vaxt qəbul edirlər ki, onların

üzərində surət olduqları barədə qeyd yazılsın;

3. Akreditivdə göstərilən və akreditivin məbləği, miqdarı,

mal vahidi və ya qiyməti barədə işlədilən «təqribən»,

«təxminən», «təxmini» sözləri və ya buna bənzər ifadələr

aid olduqları malın vahidi üçün məbləğdən və ya

qiymətdən 10% çox və ya 10% az hədlər daxilində yol

verilə bilən fərq kimi qəbul olunmalıdır;

4. Akreditiv üzrə hesablaşmalarda aşağıdakı .sənədlər

təqdim edilməlidir:

• hesab-faktura;

• qaimə;

• etibarnamə.

250

14.6. Akreditivin bağlanması

İcraçı bankda akreditiv aşağıdakı hallarda bağlanır:

1. Akreditiv müddəti qurtardıqda;

2. Akreditivin qüvvədə olma müddəti qurtaranadək onun istifadəsindən imtina etmək haqqında benefısiarm ərizəsi üzrə, bir şərtlə ki, bu cür imtinanın mümkünlüyü akreditivin şərtlərində nəzərdə tutulsun;

3. Akreditivin tam və ya qismən geri çağıniması haqqında

applikanlın tələbi ilə, bir şərtlə ki, akreditiv şərtlərinə görə

belə geri çağırılma mümkün olsun;

Akreditivin bağlanması haqqında icraçı yaxud benefisiar bank emitent banka məlumat verməlidir.

Ödənilmiş akreditivin istifadə olunmamış məbləği

akreditivin bağlanması ilə eyni vaxtda dərhal emitent banka

qaytarılmalıdır. Emitent bank qaytarılmış məbləğləri

ödəyicinin vəsaitin deponentləşdirildiyi hesabına daxil elməlidir.

14.7. Akreditiv üzrə hesablaşmalardla uyğunsuzluq

halları

Akreditiv üzrə hesablaşmalar ödənişlərin ləminala alınması baxımından olduqca faydalı və əhəmiyyətli bir lıcsablaşma qaydası olmaqla yanaşı, istifadəsi də bir o cjədər diqqət və incəlik tələb edən çox sayda əməliyyatlardan ibarətdir. Akreditiv üzrə hesablaşmalarda uyğunsuzluq hallarının qeydə alınmaması üçün hesablaşmalarda uyğunsuzluq hallarının qeydə alınması üçün hesablaşmada istifadə olunan müvafiq

sənədlərdə aşağıdakılara diqqət

251

edilməlidir. Ödəyici banklar sənədlərdə bu cür halları qeydə

alarsa, akredilivi rezervli hesab edir və hesablaşmalarda da

bank ləminatını vermir.

Ticari faktura

İdxalalçının ünvanı və vəzifəsi akreditiv mətnindəki ilə

eyni deyildirsə;

İxracatçının ünvanı və vəzifəsi səhv yazılmışdırsa;

İxracatçı tərəfindən hazırlanmamışsa;

Malların və xidmətlərin adı, sayı, qiyməti və digər

xüsusiyyətləri akreditiv məktubunda göstərilənlərlə

uyğunluq təşkil etmirsə;

İmzalanmamış və möhürlənməmişsə;

Tələb olunan sayda ticari faktura təqdim

edilməmişsə;

Əlavələr, düzəlişlər və silinlilər im/alaamamı.şsa;

Ticari fakttıranın tarixi və nömrəsi yazılmamiı.şsa;

Akreditiv məktubunda göstərilən digər hallarla

uyğunluq təşkil etmirsə;

10. Akreditiv məktubunda göstərilən təşkilatlar tərəfindən

təsdiqlənməmişsə;

11. Akreditiv məktubunda tələb olunduğu halda

nəqliyyat vasitəsilə əlaqədar məlumatlar

yazılmamışsa və s.

Konosamcnt

4.

Konosament akredilivdə göstərildiyi kimi yükləmə konosamenti deyildirsə; Kouosamentdə yükləmə tarixi yaxılmamışsa və səlahiyyətli şəxsin imza.sı yoxdursa; Akreditiv mətnində aydın bir şəkildə göstərilmədiyi halda malın gəminin göyərtəsinə yüklənməsi; Alıcının adı və ünvanı səhv yazılmış.sa;

252

5. Hülünorijinal ııüsxəlorin hamısı loqdinı olunmamışsa;

6. Əlavələr, düzəlişlər və silinlilər imzalanmamışsa; 7. Yükləmə və boşalıma limanları düzgün

göstərilməmişsə; 8. Malların adı, miqdarı, qiyməti və başqa

xüsusiyyətləri akrediliv mətnindəki ilə eyni deyilsə; 9. Akrediliv mətnindəki göstərilən tarixdən sonra mallar

yüklənibsə; 10. Akrediliv mətnində qeyd olunmadığı halda «charler

parıyıq konosament tərtib olunmuşsa; 11. imzalanmamışsa; 12. Cjəminin adı göstərilməmiş.sə; 13. Mallar başqaları lərənndən göndərilirsə və s.

Hava yolu nəqliyyatı

Nəqliyyatçı tərəfindən imzalanıb markalanmamı.şsa;

Göndərən şəxsin və ya firmanın ünvanı .səhv yazılmışsa;

Akrediliv mətnində nəqliyyat xərclərinə dair maddə

yazılmamışsa;

f)lavələr, düzəlişlər və silinlilər imzalanmamışsa;

Nəqliyyat xərcləri valyuta cinsindən ticari faklurada

göslərinlərlə eyni deyildir.sə;

Hava yolu nəqliyyatı sənədinin orijinal 3-cü nüsxəsi

təqdim edilməmişsə;

Akrediliv mətnində göstərilən tarixdən sonra mallar

yüklənibsə;

Malların adı, miqdarı, qiyməti və digər xüsusiyyətləri

akrediliv mətnindəkilər ilə eyni deyilsə;

Uçuş tarixi göstərilməmişsə və s.

253

Qaimə

1. Göndərilən şəxs və ya fınnamn ünvanı səhv yazılmışsa; 2. Akreditiv məktubunda nəqliyyat xərclərinə dair maddə

qeyd olunmayıbsa; 3. Akreditiv məktubunda göstərilən tarixdn sonra mallar

yüklənibsə; 4. Əlavələr, düzəlişlər və silintlor imzalanmamışsa; 5. Tələb olunan sayda nüsxə təqdim olunmamışsa; 6. İmzalanmamışsa; 7. TIR nömrə nişam göstərilməmişsə; ıS. Malların adı, miqdarı, qiyməti və digər xüsusiyyətləri

akreditiv mənlnindəki ilə eyni deyildirsə; 9. İki müxləliralıcının adı yazılmışsa və s.

Yük-vaqon nəqliyyat sənədi

1. Vaqonun nömrəsi göstərilməmişsə; 2. Yükləmə-boşaltma yeri akreditiv mətni ilə uyğunluq təşkil

etmirsə; 3. Akreditiv mətnində göstərilən tarixdən sonra mallar

yüklənibsə; 4. Akreditiv mətnində nəqliyyat xərclərinə dair maddə qeyd

olunmayıbsa; 5. Əlavələr, düzəlişlər və silintilər imzalanmamışsa; 6. Tələb olunan sayda nüsxə təqdim olunmamışsa; 7. İmzalanmamışsa; 8. Malların adı, miqdarı, qiyməti və digər xüsusiyyətləri

akreditiv mənlindəki ilə eyni deyildirsə.

Sığorta vekseli

1. İmzalanmamışsa; 2. İmzalanıb dəyişdirilməmişsə;

254

3. Sı^ota şərli akrediliv mətnindəki ilə eyni deyildirsə; 4. Akrediliv mətnindəki valyuia növünə uyğun deyilsə; 5. Akrediliv mətnində göstərilən məbləğdən daha aşağı və ya

yüksək məbləğdə tərtib olunmuşsa; 6. Əlavələr, düzəlişlər və silintilər imzalanmamışsa; 7. Nəqliyyat vasitəsinin adı düzgün gösiərilməyibsə; 8. Tələb olunan sayda nüsxə təqdim olunmamışsa; 9. Malların adı, miqdarı, qiyməti və digər xüsusiyyətləri

akrediliv mənlnindəki ilə eyni deyildirsə; 10. Yükləmə-boşaltma yeri düzgün göstərilməmişsə və s.

Mənşə sertifikatı

1. Akrediliv mətnində müvafiq ölkə mənşəli olduğu

göstərilməmişsə;

2. İstehsalçının adı natamam və ya səhv yazılmışsa;

3. Tələb olunan sayda nüsxə təqdim olunmamışsa;

4. Akrediliv mətnində göstərilən təşkilatlar tərəfindən

təsdiqlənməmişsə;

5. Əlavələr, düzəlişlər və silintilər imzalanmamışsa;

6. İmzalanmamışsa;

7. Akrediliv mətnində qeyd olunan digər şərtlərlə uyğunluq təşkil etmirsə və s.

2.

3.

4.

Ekspertiza sənədi

Ekspertiza nəticələri akrediliv şərtləri ilə uyğunluq təşkil

etmirsə*;

Tələb olunan sayda nüsxə təqdim olunmamışsa; Əlavələr,

düzəlişlər və silintilər imzalanmamışsa; Akrediliv

mətnində qeyd olunan digər şərtlərlə uyğunluq təşkil etmirsə və s.

255v.

Veksel

1. Veksel fomıa baxımından qanuni tələbləri da.şımırsa;

2. Səlahiyyətli şəxs tərəfindən imzalanmamışsa;

3. Ödəniş müddəti səhv göstərilmişsə və ya heç

göstərilməmişsə;

4. Veksel üzərindəki məbləğ akreditiv mətni ilə eyniiık təşkil

etmirsə;

5. Veksel benefısiar tərəfindən tərtib edilməmişsə;

6. Veksel L/C müddətindən sonra və ya əməliyyat günündən

sonra təqdim edilmişsə;

7. Əlavələr, düzəlişlər və silintilər imzalanmamışsa;

8. Akreditivin nömrəsi səhv yazılmışsa;

9. Rəqəm və yazı ilə yazılan məbləğlər bir-birilə eynilik təşkil

etmirsə və s.

Digərləri

1.

3.

4.

5.

6.

7.

Akreditiv ödəniş üçün banka son əməliyyat

günündən sonra təqdim olunmuşsa;

İcazə olmadığı halda hissə-hissə yükləmə edilmişsə və

ya başqaları ilə dəyişdirilmişsə;

Tələb olunan malların çəki siyahısı yoxdursa;

Ticari l'aktura ilə konosament yaxud da qaimə

arasında uyğunsuzluq mövcuddursa;

Qablaşdırma ilə əlaqədar məlumatlar digər sənədlərə

uyğun deyildirsə;

SIF, FOB və digər təhvil-təslim şərtlərində nəqliyyat,

sığortalama və digər xərclər başqa sənədlərlə

uyğunluq təşkil elmirsə;

Sənədlərdə akreditiv şərtlərində edilən dəyişikliklər

nəzərə alınmırsa və s.

256

14.8. İnkasso hesablaşmalar

İxracatçı firmanın idxalaiçı firmadan yüklənmiş

malların dəyərinin ödənilməsini tələb etmək üçün öz bankına

verdiyi tapşırığa inkasso deyilir. İnkasso üzrə hesablaşmalar

zamanı bank (emitent bank) müştərinin tapşırığı ilə ödənicidən

Ödənişin və ödəniş akseptinin alınması əməliyyatlarını

müştərinin hesabına həyata keçirməyi öhdəsinə götürür.

Akreditiv üzrə hesablaşmalardan fərqli olaraq, inkasso

hesablaşmalarda bankın müvafiq məbləğdə vəsaitin

benefisiara. ödənilməsi barədə öhdəliyi olmur və prosesə

ixracatçı başlayır.

İnkasso hesablaşmalarda aşağıdakı dörd tərəf

mövcuddur:

• İxracatçı;

• İxracatçı Bankı;

• İdxalatçı;

• İdxalatçı Bankı/Emitent Bank.

Bu hesablaşma qaydası aşağıdakı kimi icra olunur;

1. İxracatçı alqı-satqı müqavildəsində göstərildiyi kimi malı

hazırlayıb alıcıya göndərir;

2. Malın nəqli üçün lazımi sənədləri hazırlayıb icraçı banka

təqdim edir. İçraçı bank bu sənədləri zahiri əlamətlərinə

görə təmin etmək üçün benefisiar banka göndərir.

Sənədlər zahiri əlamətlərə görə inkasso tapşırığına uyğun

gəlmədikdə, icraçı bank inka.sso tapşırığını aldığı .şəxsə

bu barədə dərhal məlumat verməlklir. Göstərilən qüsurlar

aradan c|aldmlmadıqda, bank sənədləri icra etmədən qaytara bilər;

257

3. Sənədlər alındıqları İbrnıada ödəyiciyə, yəni

idxalalçıya ləqdim edilir, ammainkasso

əməliyyatının rəsmiləşdirilməsi üçün zəruri olan bank

qeydləri və yazıları istisna edilir;

4. Əgər sənədlər təqdim olunduqda ödənilməlidirsə,

icraçı bank inkasso tapşırığını aldıqdan sonra sənədləri

ödənişə təqdim etməlidir. Əgər sənədlə; başqa müddətə

ödənilməlidirsə, icraçı bank

ödəyicinin akseptini almaq üçün sənədləri inkasso

tapşırığını aldıqdan sonra dərhal akseptə təqdim

etməlidir, ödəniş isə sənəddə göstərilmişödəniş

müddətinin başa çatdığı gündən gec olmayaraq tələb

olunmalıdır;

5. İdxalatçı aldığı sənədlər ilə malı gömrükdən keçirər;

6. Alınmış (inkasso edilmiş) məbləğlər isə bank tərəfindən

dərhal cmiteni sərəncamına verilməli, həmin bank isə bu

məbləğləri ixracatçının hesabına köçürməlidir. İcraçı

bank inkasso edilmiş məbləğlərdən, heç şübhəsiz, ona çatan xərclərin əvəzini tuta bilər.

Göründüyü kimi, inkasso hesablaşmalarda başlayan

tərəf ixracatçıdır. İxracatçı bu hesablaşma qaydasında məbləği

almadan yükü idxalatçıyä göndərir. Bu hesablaşma qaydasına

idxalatçı ilə ixracatçı arasında yüksək etibarlılığın və inamın

mövcudluğu hallarında müraciət olunur. İxracatçı bank vəsaiti

almadan müvafiq sənədləri idxalatçıya təhvil verməz. Bu

halda idxalatçının bankı müvəqqəti olaraq malın mülkiyyətini

öz üzərinə götümıüş olur. Ona görə də malın mülkiyyətini

təmsil edən konosament, SMR və digər yük-nəqliyyat

.sənədləri üzərindəki alıcı qrafasma məhz emitent bankın adı yazılmalıdır.

258

İ4.9. Av'iq hesab yolu ilo hesabla!;jmHİar

Xarici licarolılə isliladə olunan hesablaşma

formalarmdan biri də açıq hesabdır. Bu hcsabla.şma lorması

ixracatçının yükü və müvafiq sənədləri alıcıya göndərdikdən

sonra müəyyən vəsaiti ifadə edir. Açıq hesab yolu ilə

hesablaşmalar aşağıdakı kimi icra olunur:

1. İxracatçı alqı-satqı mücfaviləsinə əsasən mallarını

idxalatçıya göndərir;

2. İxracla əlaqədar müvafiq sənədlər ya şəxsən təqdim edilir

ya da bank vasitəsilə alıcıya çatdırılır;

3. İdxalatçı bu .sənədlər əsasında malı gömrükdən keçirər və

valyuta vəsaitini ixracatçının bank hesabına köçürərlər.

Bunun üçün idxalatçının bankı öz müştərisindən qəbul

eldiyi köçürmə ərizəsi əsasında ixracatçının bankına

kredit avizosu göndərir.

Açıq hesab - ixracatçı üçün ən az .sərfəli hesablaşma

forma.sıdır, çünki ixrac edilən malın haqqının vaxlh-vaxlında

alınacağına kifayət qədər etibarlı təminat vermir. Bu səbəbdən

də açıq hesab formasına idxalatçı ilə ixracatçı arasında

möhkəm etibarın və qarşılıqlı inamın olduğu hallarda müraciət

olunur. İxracatçının da malı göndərdikdən sonra bəzi istisnalar

xaric, vaxtında pul vəsaitini ölkəyə gətirməyə məcburdur. Bu

istisna hallara isə.asa.sən aşağıdakılar aid edilir: •

• İdxalatçı və ya ixracatçı firmanın iflası;

• İdxalatçı ölkənin rəsmi orqanlarının bilavasitə müdaxiləsi

nəticəsində pul vəsaitini gətirə bilməməsi;

• Təbii hadisələr, müharibə və digər fövqəladə hadisələrin

ortaya çıxması;

259

• Malların oğurlanması və ya ləğv olunması və s.

Bu cür hallara istinadən hazırlanan sənədlər mütləq

ölkənin rəsmi orqanları və firmanın rəsmi təmsilçiləri

tərəfindən də təsdiq olunmalıdır.

14.10. Nağd hesablaşmalar

İxracatçının malları göndərməzdən əvvəl müvafiq

sənədləri idxalatçıya çatdırması müqabilində malların haqqını

təmin etməyə əsaslanan hesablaşma formasıdır. Nağd

hesablaşmalarda malın mülkiyyətini təmsil edən konosament,

SMR və digər yük-nəqliyyat sənədlərinin alıcı adına tərtib

olunmäsı son dərəcə vacibdir.

14.11. Konsiqnasiya hesablaşmalar

Konsiqnasiya hesablaşmalar malların satılmaq üçün

idxalatçıya göndərilməsi və satıldıqda əldə olunan vəsaitlərin

10 bank günündən gec olmayaraq ixracatçının ölkəsindəki

bank hesabına daxil olunmasına, satılmayan malların isə 30

gün ərzində ölkəyə qaytarılmasına əsaslanır. Bəzən yeni

bazarlarda satış imkanlarını araşdırmaq üçün də bu

hesablaşma formasından istifadə olunur.

Yuxarıda xarici ticarətdə istifadə olun^ hesablaşma

qaydalarının ümumi təsviri verildikdən sonra bunların

Azərbaycan Respublikası ərazisində ixrac-idxal

əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün istifadə imkanları

haqqında məlumat verməkdə fayda vardır.

Azərbaycan Respublikası ərazismd^ ixrac-idxal

əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydalähna əsasən xarici ticarətdə hesablaşmalar aşağıdakı kimi apärılır:

260

' txracda hesablaşmalar

Mal (xidtuəl və əqli mülkiyyətin) satışı bir qayda olaraq

yalnız onların haqlarının qabaqcadan ödənilməsi yaxud geri

çağırılmayan akreditiv açılması yolu ilə və ya birinci dərəcəli

bankların zəmanəti əsasında həyata keçirilir. Bankların birinci

dərəcəlilik əlamətləri beynəlxalq kredit reytinq agentlərinin

təminatlarına əsasən Azərbaycan Respublikasımn Milli Bankı

tərəfindən müəyyən edilir.

Bütün rezidentlər tərəfindən satılan mallann (xidmət və

intellektual mülkiyyətin) Azərbaycan Respublikasının

ərazisindən çıxanimasına gömrük orqanlan tərəfindən yalnız

onların haqqımn ödənildiyi, yaxud akreditiv və ya birinci

dərəcəli banklann zəmanəti təqdim edildiyi barədə

Azərbaycan Respublikasında valyuta əməliyyatlarının

aparılması üçün icazə olan müvafiq müvəkkil bankları bunu

təsdiqləyən sənədi təqdim olunduqda icazə verilir.

İdxalda hesablaşmalar

Bütün rezidentlər tərəfindən xarici ölkələrdən mal alınması və xidmət göstərilməsi ilə bağlı olan hesablaşmalar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq aparıhr. Hesablaşmalara nəzarət müvəkkil banklar

tərəfindən həyata keçirilir.

261

İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏİMYYAİ'LAR

Türk (lilində

1. AKDEMİR Ali, İşletme Bilimine Giriş, 2. Baskı,

Kütahya, 1996.

2. AKKAYA Saim, Smai Yatırım Projelerinin Mali

Yönden Tahlili ve Değerlendirilmesı, İstanbul, 1988.

3. AKSÖZ İbrahim, Fabrika Organizasyonu ve Yönetimi,

Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 1987.

4. ALPUGAN Oktay, DEMİR Hulusi, OKTAV Mete,

ÜNER Nurel, İşletme Ekonomisi ve Yönetimi, Beta

Basım Yayım, İstanbul, 1987,

5. AŞIKOĞLU Rıza-BÜKER Semih, Yatırım ve Proje

Değerlemesi, Anadolu Üniversitesi Yayınları No; 436,

Eskişehir, 1998,

6. AYANOĞLU Kamil - İLTER Niyazi - DÜZYOL

Cüneyd - YILMAZ Cevdet, Kamu Yatırım Projelerinin

Planlanması ve Analizi, İkiisadi Sekiörler ve

Koordinasyon Genel Müdiirlüğü, Proje Yatırımları

Değerlendirme Analiz Dairesi, Ankara, 1996,

7. BAĞIRK.AN Şemsettin, Satış Tahminleri Tekniklerinin

Analizi, İstanbul, 1974.

8. BALÇİK Bahaettin, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve

Değerlendirilmesi, Mimoza Yayınları, Konya, 1992

9. BAYAR Doğan, Sanayi İşletmelerinde Yatırım

Politikası, Eskişehir, 1990.

10. BAYBARS Ömer Tek, Pazarlama İikeleri ve

Uygulamalar, Enkare Bilgisayar Sistem Grafık, İzmir,

1990.

11. BAYKAL Olcay, GÜLMEZ İlyas, Küçük ve Orta Boy

İşlelmeler İçin Pazarlama, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları: 368, 1997.

262

12. CAVLI, Mehmet, Yatırım Projelerinin Hazırlanması,

Değerlendirilmesi, Kuröluş Yeri Seçimi, İstanbul Ticaret

Odası, Ankara

13. (’EMALCILAR İlhan-BAYAR Doğan-AŞKUN C.İnal-

ÖZ-ALP Şan, İşletmecilik Bilgisi, Anadolu Üniversitesi

Yaymlan, Eskişehir, 1985.

14. ÇALIK Nuri, Pazarlama Yönetiminde Satış Tahmin

Sürecinde Bütünleşik Bir Yaklaşım, Anadolu

Üniversitesi Yaymlan No;94, Eskişehir, 1992.

15. ÇELEBİ Esat, Yatırım Harcamaları Hesaplan Etüt ve

Analizleri ile Yatırımların Verimliliğini Artırabilme

Olanakları, Marmara Üniversitesi Matbaası, İstanbul,

1992.

16. DİMÇER Ömer, FİDAN Yalıya, İşletme Yönetimine .

Giriş, Beta Basım Yayım Dağıtım, 2. Baskı, İstanbul,

1996.

17. Endüstri Projelerini Değerlendirme El Kitabı, Maya

Matbaacılık Yayıncılık, Ankara, 1977.

18. ERGİN Hüseyin, Stratejik Yönetim Muhasebesi,

Ekspress Matbaası, 2. Baskı, Kütahya, 1997

19. Fabrika Yerinin Seçimi, Yerleşme Düzeni ve Bakımı,

Milli Prodüktivite Merkezi Yaymlan, Ankara

20. GÖNENLİ Atilla, İşletmede Finansal Yönetim, 3. Baskı,

Finans Enstitüsü Yaymlan No;3, İstanbul, 1979.

21. GÜRDOĞAN Nazif, Ticari ve Sosyal Açıdan Proje

Değerlendirme Yöntemleri, Devlet Planlama Teşkilatı

Yaymlan, Ankara, 1986.

22. GÜRTAN Kenan, İstatistik ve Araştırma Metodları, Fatih

Yayınevi, İstanbul, 1979

23. GÜVEMLİ Oktay, CHAMBERS Nurgül, İME Mustafa,

Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi, Değerlendirilmesi ve

İzlenmesi, MÖDAV Yaymlan No;2, İstanbul, 1997.

24. GÜVEMLİ Oktay, Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi ve

Değerlendirilmesi, Erenler Matbaası, İstanbul, 1990.

26.1

25. GÜVEMLİ Oktay, Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi ve

Değerlendirilmesi, Bilim-Teknik Yayınevi, İstanbul,

1997.

26. İSLAMOĞLU Hamdi, Pazarlama İikeleri, Karadeniz

Üniversitesi Basımevi, Trabzon, 1993.

27. KAHRAMAM Nüzhet, Turizmde Yatırım Projeleri,

Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 1986.

28. KARABULUT Muhittin-KAYA İsmail, Pazarlama

Yönetimi ve Stratejileri-Metinler ve Vakalar, İşletme

İktisadı Enstitüsü Yayınları No: 138, 4. Baskı, İstanbul,

1991.

29. KARGÜL Doğan, Proje Analizi, Rem ' Ofset

Matbaacılık, İstanbul, 1996.

30. KARTAL Ali, Direkt Dış Yatırım Kararları ve

Türkiye’den Bir Uygulama, Kütahya, 1992.

31. KILIK Recep-TÜLBENTCİ Kutsal, Fabrika

Organizasyonu-Ders Notları, Erciyez Üniversitesi

Yayınları No: 74, Kayseri, 1993.

32. KOBU Bülent, Üretim Yönetimi, 8. Baskı, Avciol

Yayınları, İstanbul, 1994.

33. MUCUK İsmet, Pazarlama İikeleri, İstanbul, 1987.

34. ÖC AL Tezer-OKTAY Ertem, Yatırım Projelerini

Geliştirme ve Değerlendirme, TEK Yayınları, Ankara,

1990. .

3^. ÖNEY Erdem, İküsadi Planlama, 5. Baskı, Ankara, 1987.

36. ÖZCAN Murat, KOBİ’lerde Pazarlama, Ekin Kitabevi

37. ÖZTURK Ahmet-ASLANOĞLU Mehmet, Ekonomik

Planlama, Ekin Kitabevi, Bursa, 1995.

38. PAZARCIK Orhan, GÜLMEZ İlyas, Küçük ve Orta Boy

İşletmelerin Pazarlama Sorunları, Milli Prodüktivite

Merkezi Yayınları, Ankara, 1987.

264

39. SARİASLAN Halil, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve

Değerlendirilmesi, ’Turhan Kitabevi Yaymları , Ankara,

1990.

40. ŞAHİN Hüseyin, Yatırım Projeleri Analizi, Ezgi Kitabevi

Yaymları, Bursa, 1998.

41. TATAR Tevfık, Yatırım Seçimi ve Değerlendirme

Teknikleri, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Yaymları No: 38,

Ankara, 1985.

42. TENEKECİOĞLU Birol, Pazarlama Araştırması/

Anadolu Üniversitesi Yaymları, Eskişehir, 1988.

43. TOKOL Tuncer, Pazarlama Yönetimi, Uludağ

Üniversitesi Basımevi, 5. Basım, Bursa, 1994.

44. YILMAZ Zekai, Yatırım Projeleri Analizi ve Yönetimi,

Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 1997.

Azərbaycan dilində

1. Maliyyə, kredit və pul tədavülü, «Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti», Bakı, Nasir nəşriyyatı, 1999.

2. «Xarici investisiyanın qorunması haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanunu 1992.

3. «İnvcslisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, 1995.

4. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, 1999.

5. Pul, kredit və bankla^r, Ali məktəblər üçün dərslik,

QANUN nəşriyyatı, Bakı, 2000.

6. Mənmıədov X., Mirzəyev S., Marketinqin əsasları. Ali

məktəblər üçün dərslik, Qapp-Poliqraf, Bakı, 2001.

7. Məmmədov X., Mirzəyev S., Tətbiqi xarici ticarət

əməliyyatları, Qapp-Poliqraf, Bakı, 2001.

8. Məmmədov Z., Ən yeni iqtisadiyyat: monetar siyasət,

fınans kapitalının qloballaşması, media və Türkiyə iqtisadiyyatı, Qanun nəşriyyatı, Bakı, 2001.

265

Əliyev Fuad Bahadur oğlu

"İnvestisiya layihələrinin təhlili

və dəyərləndirilməsi"

(Azərbaycan dilində)

Bakı - 2003

Nəşriyyatın direktoru: Azər Ağazadə

Redaktor: Zülfüqar Ociyev

Bədii və texniki redaktoru: Elmir Ağazadə

Yığılmağa verilmişdir:20.01.2003. Çapa imzalanmışdır: 20.02.2003

Formatı: 60x84 1/16. Ofset kağızı N®1. Şərti çap vərəqi 16.75. Sayı 500

Kitab "Azər" səhmdar cəmiyyətinin nəşriyyat poliqrafiya

müəssisəsində ofset üsnlıı ilə çap ohınmuşdıır.

Ünvan: Bakı, F. X. Xoyski küçəsi, 146