Elmi əsərlər. Təbiət və tibb elmləri seriyası 2015, № 72

3

NAXIVAN DVLT UNVERSTET-1967

SSN 2223-5124

ELM SRLR

TBT ELMLR V TBB SERYASI

SERIES OF NATURAL SCENCES AND MEDCNE

SCIENCES

7(72)

NAXIVAN, NDU, QEYRT-2015

SCIENTIFIC WORKS

4

NAXIVAN DVLT UNVERSTET. ELM SRLR, 2015, 7 (72)

NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2015, 7 (72)

. , 2015, 7 (72)

BOLOGYA SALEH MHRRMOV

AMEA-nn mxbir zv

Naxvan Dvlt Universiteti

[email protected]

UOT:635.91

QALXANK-DRK BTKLRNN ANTHELMNT TSRLR

Aar szlr: qalxank, dirk, antihelmint tsir, helmintlr, drman bitkilri

Key words: qalxanek, dircek, antihelmint affect, helminths, medical plants

: , , , ,

Kimyvi maddlr alnana qdr drman bitkilri il malic insan v heyvanlar mxtlif

zrrvericilrdn mhafiz edn sas vasit olubdur. Malicvi hmiyyt malik bitkilrin

antihelmint tsirlrinin elmi sasda aradrlmas da qdim tarix malikdir. Tannm tacik alimi

bu-li-bn-Sina v onun tlblri bir ox bitkilrin qurd xstliklrind ttbiq edilmsi v yksk

drcd smr vermsi haqda mlumatlar verib [5].

Drman bitkilri patoloji prosesi aradan qaldrmaqla yana orqanizm stimuledici v

kompleks tsir gstrir, malic zaman simptomatik v patogenetik smry malik olur. Bitkilrin

malicvi tsirini yaradan maddlrin tsiredici formasn saxlamas onlarn toplanma, qurudulma

v saxlanlma raitindn asldr. Onlarn tkibindki tbii komplekslrin quruluunun dalmas

gzlniln smrnin ziflmsin, ya da tamamil itmsin sbb olur.

Bitkilrin ksriyyti insan v heyvan orqanizmin mxtlif istiqamtlrd tsir edir. Tsir

mexanizmi v malic xsusuiyytlrin gr bitkilr aadak qruplara blnr: rk-damar

xstliklrind ttbiq edilnlr; blmgtirici v yumaldc; ac, itahan v hzmi yksldnlr;

antihelmint v insektisidkr v b. Fitonsidlrl zngin olan bitkilrin byk bir hisssi mikroblara,

ibtidailr, viruslara, helmintlr ldrc tsir gstrir [7].

Antihelmint preparatlarn bzilri helmintlr birbaa tsir edib onlar mhv etmir, parazit

oyadc tsir etdiyindn helmintin z sahib orqanizmi trk etmy mcbur olur. Preparatlarn

bzilri helmintlr seici tsir gstrir. Knd tsrrfat heyvanlarnda parazitlik edn helmintlr

tsir gstrn drman maddlri sianlarn qannda, zl v b. toxumalarnda parazitlik edn

helmintlr ldrc tsir gstrmir. Erkk aydyinin kkmsovundan hazrlanan preparat

sestodlara gcl tsir etdiyi halda askaridlri ldrmr. Preparatn parazitlr tsiri bzn onlarn

inkiaf mrhlsindn asl olur, yetkin mrhld helmint tsir edn drman maddlri srf

mrhlsin tsir etmir. Antihelmint preparatn yksk sviyyd suda hll olmas onun barsaq

selikli qias trfindn helmint nisbtn gcl sorulmasna sbb olur. Bel halda drman maddsi

sahib orqanizmin nisbtn parazit daha gcl tsir edir. Eyni zamanda, antihelmint preparatlar

imaginal helmintlrin fermentativ faliyytin, tnffs sistemin, qidalanmasna v zl sistemin

tsir edrk onlarn mhvin, sahib orqanizmi trk etmsin sbb olur. Bzi preparatlar parazitlrin

hceyr membrannda kalsium ion kanallarnn keiriciliyini yksltmkl zl sistemind paralic

yaradaraq onlar sstldirir v nhayt mhv edir [6, s. 112-125, 10, s. 102-109].

Parazit canllarn trtdiklri xstliklrin malicsind yksk smrliliy malik kimyvi

maddlrin ttbiq edilmsin baxmayaraq masir dvrd yeni preparatlarn axtar yen d davam

mailto:[email protected]

5

etdirilir. Kimyvi maddlrl aparlan malic v profilaktika tdbirlrind bzn heyvanlarda

patoloji kliniki dyiikliklr yaranmasa da, uzun mddt qbul ediln preparatlar orqanizmd

toplandndan kumulyativ tsir edrk onlarn nsilverm, immun sistemlrin v sonrak

faliyytin mnfi tsir gstrir. Kimyvi maddlrin uzun mddt ttbiq edilmsi htta

helmintlrd onlara qar uyunlama yaradaraq parazitlrin irsn trln drmana qar

dzmllk effektini ml gtirir. Heyvanlarn mxtlif orqanlarnda toplanan kimyvi maddlrin

insan orqanizmin tsiri d istisna edilmir [9]. Digr trfdn kimyvi maddlrin sintezi zaman

traf mhitin irklnmsi qlobal problem kimi btn briyyti narahat edir.

Buna gr d parazitlr qar antihelmint tsir malik otlaq bitkilrinin akar edilmsi

parazitoloqlar v bioloqlar qarsnda duran n mhm problemlrdn biridir. Bu mslnin elmi

istiqamtd 2 yolla hll edilmsini grrk:

1) yksk antihelmint tsir malik otlaq bitkilrinin myyn edilmsi, onlarn drman formalarnn

v heyvanlara asan ttbiq yollarnn taplmas;

2) hmin bitkilrin trkibindki fal tsiredici maddlrin myn edilrk ayrlmas v onun

sasnda yeni antihelmint preparatlarn sintez edilmsi.

Kimyvi mnli preparatlarn yksk sviyyd antihelmint tsir malik olmasna

baxmayaraq antihelmint bitkilrin axtar bu gn d aktual msl kimi mtxssislrin sas

tdqiqat obyektlrindndir.

Bitkilrin trkibindki tsiredici maddlrin miqdar hans vegetativ fazada toplanmasndan

asldr. Hmin maddlr daha ox yerst vegetativ orqanlarda toplanr. Heyvanlar trfindn tbii

yeyiln bitkilrin daha ox yerst vegetativ orqanlarndan drman formalar hazrlayb antihelmint

tsirini yrnmyi mqsduyun hesab edirik. Bitkilrd fal tsiredici maddlrin iklm v

meyvlrin yetim fazasnda maksimuma atdn nzr alaraq hmin mrhllrd topladmz

orqanlar mxtlif formalarda heyvanlara yedizdirdik.

Tdqiqatlarmz hzm sistemi strongilyatlarna qar ayr-ayrlqda yksk antihelmint

smrllilik gstrn qalxankl diryin [2, s. 11-22] brabr miqdarda qarqlarnn helmintlr

qar malic sviyysini yoxlamaq istiqamtind apardq. Diryin albenl qar nematodlarla

yoluxmu heyvanlarda yksk sviyyd malicvi tsir gstrir [4, s. 26-28]. Qalxank-dirk

qar qoyunlarda qann morfoloji gstricilrin [1, s. 180-184], daxili orqanlarn histoloji

quruluuna [8, s.119-120], laboratoriya heyvanlarnda mrkzi sinir sisteminin faliyytin [3, s.

26-29] mnfi tsir gstrmir.

Tcrblrimizi hzm sistemi strongilyatlar il tbii yoluxmu 2 qrupa ayrlm qoyunlar

zrind apardq. I qrupda olan 6 ba heyvann hr birin qalxankl diryin brabr miqdarda

olan qarndan bir gnd 150 q olmaqla 2 gn qvvli yeml verdik. II qrup heyvanlar is

nzartd olmaqla hmin mddtd adi yemlrl yemlndirildi.

Qalxank-dirk qarndan 2 gn qbul edn heyvanlarn helmintoloji yarma zaman 3-d

hemonxus v md-barsaq strongilyat, 2-d is trixosefalyus grnmdiyindn onun

smrliliyinin ekstensivliyi hemonxoz v strongilyatozlarda 50%, trixosefalyozda is 33,3%

olmudur. Qalan 3 heyvandan orta hesabla 14,5 dd hemonxus, 11,5 dd hzm sistemi

strongilyat, 6,4 dd is trixosefalyus tapldndan qarn smrlilik intensivliyi mvafiq

olaraq 86,4, 85,6 v 62,6%- atmdr.

Aparlan tdqiqatlarn nticlri qalxank-dirk qarnn md-barsaq strongilyatlarna

qar yksk drcd antihelmint smry malik olduunu gstrir. Aradrmalarn yekununa

san bitkilrin ydlm formada qvvli yeml heyvanlara verilmsi lav vsait srf etmdn

onlarn helmintozlardan malic edilmsin sbb olar.

DBYYAT

1. Mhrrmov S.H. Qalxank-dirk qarnn qoyunlarda qann morfoloji gstricilrin tsiri,

AMEA-nn Naxvan blmsinin Xbrlri, Naxvan, Tusi, 2010, 2, s. 180-184

6

2. Mhrrmov S.H. Malic profilaktika mqsdil qoyunlarn md-barsaq nematodozlarna

qar anthelmint bitkilrin v onlarn kimyvi preparatla qarnn ildilmsin dair tkliflr.

Bak, Mtrcim, 2010, 27 s

3. Mhrrmov S.H. Qalxank-dirk qarnn mrkzi sinir sistemin tsiri. AMEA Gnc

Regional Elmi Mrkzinin xbrlr mcmusi, Gnc, Elm, 2011, 43, s. 26-29

4. Mhrrmov S.H. Diryin kimyvi madd il qarnn antihelmint smrliliyi. AMEA

Gnc Regional Elmi Mrkzinin xbrlr mcmusi, Gnc, Elm, 2012, 49, s. 26-28

5. --- (). . , 1956, . 2, 827

6. ..

, , 2007, . 41. . 2, . 112-125

7. , . . .. . ,

, 2006, 410

8. ..

. . . ,

2009, 6, . 119-120

9. .. ,

, 2001. http://www.vetpomosh.ru/books.php

10. Min B., Hart S. Tannins for suppression of internal parasites, J. Anim. Sci., 2003, v.81, (E.

Suppl. 2), p.102-109

ABSTRACT

Saleh Maharramov

Antihelmint affects of qalxanek-dircek plants

The mixture of equal amounts qalxanek with dircek in case 150 g each of the animals

while for 2 days the extensive of mixture efficiency was in hemonxoz and strongilyatoz 50%,

33,3% in trixosefalyoz. And the intensively of the mixture efficiency reached according to 86.4,

85,6 and 62,66% in the same helminthiases.

Qalxanek-dircek mixture as showing in a high degree antihelmint benefit to

gastroenterostomy strongilyat plants given to animals with force feed in milled form causes without

spending additional funds to treat from helminthiases.

-

,

50%,

- 33,3%.

86,4, 85,6 62,6%.

-

- ,

.

NDU-nun Elmi urasnn 26 noyabr 2015-ci il tarixli qrar il apa tvsiy

olunmudur (protokol 04)

publication_details.aspx?id=5318publication_details.aspx?id=5318http://www.vetpomosh.ru/books

7



. , 2015, 7 (72)

LYAR BRAHMOV

E-mail: [email protected]

FATMAXANIM NBYEVA

MUSA PRYEV


AMEA Naxvan Blmsi

UOT.635.91

NAXIVAN MUXTAR RESPUBLKASINDA ALBZZA JULBRSSN DURAZZ. -

NVNN NTRODUKSYASI, MORFOBOLOJ XSUSYYTLR V

TSRRFAT HMYYT

Aar szlr: flora, fsil, cins, nv, bzk, aac, kol, introduksiya, ipk akasiyas, ttbiq

Key words: flora, family, genus, species, silk tree, decorative, trees, shrubs, introductions

: , , , , , ,

, ,

Naxvan Muxtar Respublikasnn razisinin floras nv muxtlifliyin gr zngindir.

Mnblrindn mlum olur ki, 1918-1920-ci illrd muxtar respublikann dalq rayonlarnda me

rty indikindn 5-10 df ox razini tutmudur. ri sahli me rty Naxvanay hvzsinin

Bink, Kolan, Kk, Nursu, Qlaq kndlri trafnda, lincay hvzsinin Lkta, Teyvaz,

rfs v Gilanay hvzsinin Nsirvaz kndlri trafnda 30 min hektara qdr sahni hat

etmidir. Medki aaclarn ksriyyti pald, yaban alma, armud, yemian v ardc aaclar

olmudur. Hazrda meliklr muxtar respublikann btn quraqlarnda kiik sahlrd

interzonallq tkil etmkl me formasiyalar yaradr. Naxvan Muxtar Respublikasnda 1959-

1970-ci illrd 327 ha me sahsi salnmdr. N.A. Sokolski (1933) regionda 3016 ha me

sahsinin olduunu gstrmidir. Me tsrrfatna qeyri salam mnasibt onlarn sahlrinin

ninki artmasna, htta azalmasna sbb olmudur. Bu thlknin aradan qaldrlmas hl sovet

dnmind aktual olmu, traf mhitin qorunmasna dair bzi qrarlar qbul edilmidir. Lakin,

1969-cu ildk tbitin qorunmasna aid grln tdbirlr sistemli xarakter almam v bzn qrar

halnda qalmdr. Yalnz 1970-ci illrdn balayaraq tbitin mhafizsin diqqt artrlm,

Azrbaycan Respublikasnn ekoloji siyasti v sonra is ekoloji konsepsiyas yaranmdr.

mummilli lider Heydr liyevin tbbs il Naxvan Muxtar Respublikasnda

hidrokomplekslr tikilmi, blgy tbii qaz kilmidir. halinin yanacaa olan tlbatn tbii

qaz ddiyindn dalarda, yol knarlarnda v digr sahlrd aac v kollarn miqdar artm, tbii

brpa ii genilnmidir. Tssf ki, blokada raitind yaayan naxvanllar srt ken 1991-1993-

c illrin qnda tbii qazn v elektrik enerjisinin olmamas zndn aaclar qrb yanacaq kimi

istifad etmilr. 1993-c il aprel aynn 2-d Naxvan Muxtar Respublikas Ali Mclisind Hr

ilin yaz v payznda yalladrma aylnn keirilmsi kimi ox vacib qrar qbul edilmidir.

Bundan sonra seyrlmi yallqlar yava-yava brpa olunmaa balamdr. Bu qrar mvqqti

xarakter damam, ksin 01 mart 2000-ci il tarixd Naxvan Muxtar Respublikas Ali Mclisinin


8

Sdri Mart aynn 1-dn aprel aynn 14-dk yaz, noyabr aynn 1-dn dekabr aynn 15-dk payz

mvsmlrind yalladrma, tmizlik v abadlq aylnn keirilmsi haqqnda srncam

imzalamdr. Qsa mddt rzind muxtar respublikann btn rayon v kndlrinin lverili v ya

lverisiz razilrind ting kini kampaniyas balanmdr. Tkc bir gnd (25 aprel 2009)

imcilik zaman Babk rayonunun shabi-Khf ziyartgahna gedn yolun sa hisssind3000

dd meyv, 500 dd me, Naxvan-Sdrk magistral yolunun knarlarnda 1050 dd meyv,

Naxvan-Batabat magistral yolunun knarlarnda 470 dd meyv, Naxvanay vadisind brpa

mqsdi il 250 dd me, hrin park v xiyabanlarnda 500 dd meyv, 1000 dd me, 200

dd hmiyal aac v 500 dd gl kolu kilmidir. ahbuz rayonunun Badamlq massivind

180 dd, Bulaq abidsi kompleksind 120 dd, amlar massivind 150 dd, qsb v

kndlrd 260 dd meyv aaclar, Babk rayonunda Naxvan-Ordubad magistralnn sol

hisssind 1150 dd me aac, Culfa rayonunda Gmrk idarsin gedn yolun knarnda 110

dd meyv, 700 dd me aac, hrdaxili park, xiyabanlarda v rayonun kndlrind 650 dd

me aac, Kngrli rayonunda 2050 dd meyv, Sdrk rayonunda is 1000 dd me aac

kilmidir. Grndy kimi Naxvan Muxtar Respublikasnda bir nb imciliyind 8940 meyv,

8800 me aaclar v 2711 gl kolu kilmidir. Bu xeyirxah tdbirlr tkc bir gn deyil, 10 ildir

ki, davam etdirilir. Regionda yalladrma mqsdi il kiln yarpan tkn iyd, tut, qlm,

qaraac, aftal, nalbnd, dadaan, inar, acaqayn, akasiya, eytanaac, rik, yemian, itburnu,

badam v oxlu miqdarda hmiyal aac cinslrindn istifad edilib.

Naxvan Muxtr respublikasnn florasnda 88 aac, 130 kol, 56 yarmkol, 90 kolcuq, v 35

yarmkolcuq nvlri vardr. Onlarn ksriyyti hr v qsblrin, klrin, meydanalarn,

balarn parklarn, xiyabanlarn yalladrlmasnda istifad olunmaa layiqdir. Hazrda

yalladrma-abadlq ilrind onlardan istifad olunanlar da vardlr. Qafqaz dadaan - Celtis

caucasica, Komarov aqqlda - Colitea comorovii v b. buna misal ola bilr. Bununla yana

respublikanin baqa raynlarndan, qonu xarici dvltlrdn, xsusil Trkiydn, randan bzk

hmiyytli bir ox aqc, kol bitkilri gtirilrk kilib - becrilir. Onlar muxtar respublikann

torpaq- iqlim xsusiyytlrin uyunladrlr. Msln, sidir am, Livan am, crv aacnn

pramidal v horizontal formalar, saraan, katalpa, sriln ardc, tunberg zirinci, cin glnn

mxtlif calarl iklri olan sortlar v b. artq yerli rait tam uyynlaaraq ne illrdir normal

iklyir, meyv v toxum ml gtirir. Yallqlarda z fsnkar gzlliklriil gz oxayr v

floramz znginldirirlr. Bel qiymtli aaclardan biri d pk akasiyasdr - Albizzia julibrissin

Durazz Bu nv baqa adla Glbriin v ya Lnkran akasiyas da adlanr. Albizzia julibrissin

Durazz Paxlakimilr fsilsinin Albizzia Durazz cinsin daxildir. Naxvan MR florasnda yoxdur.

Knardan gtirilrk Naxvan Dvlt Universitetind introduksiya olunmudur. Hazrda son drc

qiymtli olan ipk akasiyas NDU-nun trafn, ba v parklarn bzyir, uyun aac, kol v bzk

ot bitkilri il mxtlif kompozisiyalar yaradr. Bu nvn toxumlar trfimizdn kilmi,

oxaldlaraq introduksiya olunmu v Naxvan Muxtar Republikas florasna yeni nv kimi daxil

edilmidir. pk akasiyas artq NDU-dan Botanika bandan Naxvan hrinin bir sra yerlrin

aparlaraq qiymtli bzk aac kimi hytyan sahlrd, klrd, ictimai binalarn qabanda

kilmidir. Albizzia Durazz - Glbriin (Lnkran akasiyasi) !0 m-r qdr hndrly qalxa biln

v 6 m tir ml gtirn aacdr.

9

Rngbrng iklri xo iylidir. ik v meyvlri gnli yerlrd yetiir, axtalara v srt

rait qar dayanqldr. Ev baxalarnda, binalarn yaxnlnda tk v ya kiik qruplarla klkdn

qorunan yerlrd kilir. oxalmas toxumla v kk iliklri il hyata keirilir (1,s.126-130). pk

akasiyas Lnkrann subtropik razisind yaylmasna baxmayaraq Naxvann quru kontinenral

iqlim raitind kifayt qdr yax inkiaf etmsi mhn elmi-nzri v tcrbi hmiyyt

malikdir. Bzi dbiyyat mnblrind ipk akasiyasnn toxumlarn qn vvlind tklr (1;

3,s.104-105; 6,s.205-209). Ancaq apardmz fenoloji mahidlrin nticlri gstrdi ki, onun

toxumlar iyul aynn ortalarna qdr, yarpaqlamaa balayandan bir qdr sonralar tdricn

tklr. kild ipk akasiyasnn axtaya dzmlly v paxlakilli iri meyvlrinin uzun

mddt caxlanlmas il d bzk effekti yaratd grnr.

k. 1.Naxvan Dvlt Universiteti 2. Naxvan hri Xtai ksi dng1

11bababalanc

3. Naxvan hr Xtai ksi dng2 4. Naxvan hr Azadlq prospekti

10

Albizzia Durazz - Glbirin (Lnkran akasiyasi) q mvsmnd

Albizzia julibrissin Durazz - pk akasiya n Mag. Foscan, III, 4, P, 11,

(1772) Acacia julibrissin Wild. oxlu xrda yarpaqcqlar olan, ikiqat llkvar yarpaql aac v ya

koldur. Kasac zngvar v ya boruvardr, 4-5 dilidir. Tac dzgndr, yalmtl-sar olub,

qfvar, yarya qdr v ya daha artq bitimi 4-5 lkdn ibartdir. Erkkciklri sayca ox olub,

tacdan uzundur, boyal saplara v xrda tozcuqlara malikdir. Diicik sapvardr. ik qrupu

bacqvar; mrkkb sprglrd v ya yarmtirlrd toplamdr. Paxla enli xtvar, yast,

quru, almayan v ya iki qapaqc il alandr, biryuvaldr. Bu cins Asiya, Afrika v

Avstraliyann tropik v subtropik zonalarnda yaylm 50-y qdr nv daxildir.Kemi SSR-d

yaban halda v kulturada onun bir nv (Azrbaycan) yaylmdr. Qafqazn qaznt florasnda

hazrk Albizzia julibrissin nvn oxadlan Albizzioxylon hyranicum Nicit mlumdur. (irvan

pliosenindn). Geni, fqi yaylm adrvar tirli, 18, bzn 20 m hndrly v 30-40 (80) sm

diametr malik aacdr (6,s.147-149; 7 ).

Birillik zolar yal v ya zeytuni-yal rngli, hamar qabqldr. Gvdsi v yal

budaqlarda qabq boz rnglidir, uzununa atldr. Kk sistemi yax inkiaf etmi, sasn kkdn v

torpan st qatlarnda yerlmi oxlu yan kklrdn ibartdir. Yarpaqlar nvbli dzlm ikiqat

ctllkvardr, uzunluu 18-20 (40) sm-dir. Birinci hisslr 8-12 (15) ct olub, uzunsov yarm oraq

killi, 5(8-10)-15 mm uzunluqda v 1,5 (3,4)-4,5 mm eninddir. Ikinci hiss yarpaqlar is 15-20

(35) ct olub, st trfdn tnd, altdan aq yaldr, lpaqdr v ya alt trfdn az v ya ox sx

yumaqtkl, knar kirpikvardr. iklri dz quruluda, 5 a, xrda, iki cr formal olub,

bacqvar ik qrupu ml gtirir. ik qruplar z nvbsind iri mrkkb sprglrd

birlir.

Yan iklr (bacqlarda) erkkcikdir, mrkzdkilr s ikicinslidir, meyvverndir, ik

yanlqlar qayqvar yalmtldr, 4-5 dilidir, azca tkldr. Erkk iklrin tac qfvar, rngi

sarmtldr, kasadan 3-5 df uzundur. Ikicinsli iklrin tac is uzun borukillidir, kasacqdan 8-

10 df uzundur, xaricdn ipkvar tklrl rtldr. Erkkciklr sayca oxdur, uzun (30-35 mm),

nazik sapldr, tacdan ox irli xm olub, hray boyaldr, (adan hrayyadk, aa hissd

is qrmz t rngind dyin boyalara tsadf edilir), 4-5 mm hndrlkd boru klind

birlmidir. Tozluqlar xrda, drd-kameral, toz dnlri is ox xrda olub, sardr. Salxmaoxar

tozcuq qovuqlarna yapqdr.

Diicik birdir, telvar stunludur, kiikazldr. Paxlalar yast, xtvar, lpaq olub, iki qap il

11

alr. 16-20 sm uzunluqda v 20-25 mm eninddir, 8-14, ox hallarda 11-13 toxumludur. vlc

yal, yetimi halda is aq qhvyidir. Toxum aralarnda azca basq, toxumlarn ks trfind is

qabarqdr, uc trfdn uzunluu 10 mm- qdr olan xntldr. Toxumlar uzunsov-ovalkilli,

yast, qhvyi rngli, hamar, 7 (8-9)-10 mm uzunluqda v 4 (4,5) mm eninddir.

Ccrtilr ovalkilli, tli, tamknarl, gzarpan damarlanmas olmayan lplidir, lplrin

dib hisssind qulaqcqlara oxar xntlar ml glmidir. Lpalt dirsk aadan adr, kk

boyuncuu hissd is frkilli qalnlamaya malikdir. Birinci sil yarpaqlar yana v ya qarlql

durandr. Yarpaqaltl bizvar, yaldr. Birinci yarpaq birqat ctllkvar, ikincisi is ikiqat

ctllkvardr. Yarpaqcqlar ovalkilli, uc trfdn xrda xntl, yal bitkinin yarpaqcqlarna

oxardr. iklnmsi iyunun birinci yarsndan v ya ortalarndan balamaqla, avqust-sentyabra

qdr davam edir. Paxlalarn yetimsi oktyabrn axrnda balanr, noyabr ay baa atr. Ipk

akasiya Azrbaycanda yaban halda ancaq Talda terraslarinda bitir v dniz sviyysindn 300-

400 m- qdr yuxar qalxaraq meciklr tkil edir. Aa da quranda qarq hirkan

melrinin trkibin daxil olur. mumi yaylmas; ran (Gilan, Mazandaran), Braziliya, in

(Syan, Xebey, Yunnan) v Yaponiyada (Xakkaydo, Xonsyu Kyusyu v s.) yaban halda bitir.

Ipk akasiya ox zaman hm tbii bitm yerlrind, hm d ondan ox uzaqlarda balca

olaraq dekorativ mqsdlr n artrlr. Azrbaycanda ipk akasiyaya Lnkran rayonu qrupunda

(Lnkran, Astara, Masall v s.)ba, park v hyatyan sahlrd, ay plantasiyalarnda, hminin

Bak, Sumqayt, Mrdkan, Zaqatala, Xamaz, Quba, Gyay, Gnc, Ada, Yevlax, ki,

amax v respublikann aran v datyi rayonlarnda yerln bir ox baqa yaay

mntqlrind d kulturada tsadf edilir. Ipk akasiya eyni zamanda mdni halda Grcstan

Respublikasnda, xsusil Qara dniz sahillrind (Tbilisi, Kutaisi, uatura, Axali, Apani, Anapa,

Soi, Adler, Glincik, Novorossiysk v s.) ox geni yaylmdr. 0, hminin Orta Asiyada

(zbkistan-Daknd, Smrqnd, Buxara, Trkmnistan-Krasnovodsk, Aqabad, Qzl Aptek,

Qazaxstan-imknd), Krmda v Ukraynada tsadf edilir.

Ipk akasiya mdni halda hminin bir ox xarc lklrd: taliya, ran, Trkiy, Fransa,

Yunanstan, Albaniya, in, Yaponiya, Koreya, imali Amerikada becrildiyi mlumdur.Ipk

akasiya melri Talda mailliyi 20-35 olan ana sxuru sth xan nazik qatl, skeletli sar

topraql yamaclarda yaylmdr.Ipk akasiya melrinin ayr-ayr fraqment1rin dik yamaclarn

dibind, drenajl, yuyulmu, gillicli zngin me torpaqlarnda v axar sularn yannda ayknar

allvial terraslarda tsadf edilir (Prilipko, 1954 ). pk aksiyann stnlk tkil etdiyi melr

azdr. ox zaman bu cins yamaclarda abaldyarpaq pald, Qafqaz vlsi, vn, azat, hurkan nciri,

dmiraac, Qafqaz xurmas, ayknar terraslarda is yalanqozla birlikd bitir.

Tmiz melrd l-ci mrtbnin (Aac yarusu) hndrly 18, nadir halda 20 m- atan v

orta diametri 20 sm olan ipk akasiya tkil edir. Bel melrin aac yarusunda ipk akasiyadan

lav, arabir abaldyarpaq palda da tsadf edilir. Bel hallarda ipk akasiyann tiri hndrd,

gvdlrin st hisssind yerlir. Adtn, burada yksk sxlq (0,7-0,9) olmasna baxmayaraq,

ipk akasiyann i aa buraxan tirlri altnda zgil, byrtkn kollarndan ibart mealtnn

inkiaf n lverili rait yaranr. Ot rty seyrkdir, ipk akasiya melri n xarakter olan

nvlr yoxdur. n ox danaaya (Arum albispathum), mahmzala (Corydalis marshalliana),

menovruzu (Cyclamen elegans), qariyi (Scilla hohenackeri), iqotu (Luzula forsteri) bnv

(Viola carca, V.alba), qsaayaq (Brachypodium silvaticum), cil (Carex silvatica, C. Divulsa),

nqlotu (geum urbanum), dovan klmi (Oxalis comiculata), vl '(Pteridium tauricum), hirkan

klvari (Centaurea hyrcanica) v s. yaylmdr. Tbii rtk pozulmu yerlrd, az miqdarda

lianlardan v mrvcy tsadf edilir. Daha geni yaylm qarq melrd ipk akasiya II-III

bonitet, melrin I aac yarusunu pald, azat, xurma, gyr, II aac yarusunu is dmiraac tkil

edir. pk akasiya melrini sas me tipin ayrmaq olur: 1. pk akasiyann stnly il

qayalq-dalq yamaclarn mesi (Albizzietum saxosum). 2. pk akasiyann itirak il yamac

lef1rinin paldl dmiraac mesi. 3. Ipk akasiyann itirak il ayknar rtubtli mesi (7).

Gstrilmi me tipindn mahiyyt etibaril yalnz birinci ipk akasiya melrin

(Albizzietum) aiddir, qalan ikisind ipk akasiya aaclqda itirak etmkl, baqa me

formasiyalar (dmiraacl paldlq v ay knar me) tiplri trkibin daxil olur.

12

pk akasiya relikt mezaft cinsidir. 0, ancaq mxtlif geoloji dvrlrin dyimsi v iqlimin

kontinentallamas il laqdar olaraq daha quru raitl uyunlam v onda bir sra quraqla

davamllq xsusiyytlri meydana glmidir. Yay aylarnda, gnn qzn vaxtnda, hminin

gcl klkli gnlrd v gec vaxt ipk akasiyann yarpaqlarndak ikinci drcli yarpaqcqlar

bklrk ylr. Bu bitki torpaa az tlbkar olub, drenajl, qaln gillicli torpaqlarda yax bitir,

tz allvial torpaqlarda is daha srtl byyr. Skeletli nazik qatl torpaqlarda da bit bilr.

Bataqlq yerlri sevmir.

Med toxumla v pohrlrl yax oxalr. Hr il meyv verir, meyv vermsi 4-5

yalarndan balanr. Aqlqda bitmi 9 m hndrlynd 20 yal bir aacn zrindki 246

paxladan 1722 toxum ld edilmidir. Ipk akasiyann toxumlar yksk ccrm qabiliyytin gr

frqlnir. Toxumlar ccrm qabiliyytini 3-4 il saxlaya bils d, bel hallarda 0 xeyli ziflyir.

Med ccrtilr yazda, qismn yayda v payzda bitir. Kulturada toxumalarla, bzn d

qlmlrl artrlr. Tz toxumlar 10-15 gndn sonra ccrir. Spindn qabaq toxumlar qaynar

suda isladlr. 1000 dd toxumun kisi orta hesabla 50-55 qram dan 45-70 qrama qdr olur. 1 kq-

da 18-14-22 min toxum olur, dn doluluu 99 %-dir. A.V.Vasilyev gr (1957) toxum yldqdan

sonra onun ccrm qabiliyyti 28 %-dir. Ccrm dvr 35-56 gndr. Bizim tcrbd kilmi

toxumlarn 65 %-i ccrti vermidir. Bir il saxlanm toxumun ccrm qabiliyyti 7 %- enir,

ccrm dvr is 20-30 gn brabr olur.

pk akasiya yksk dekorativ xsusiyytlr malikdir. iklnm dvrnd uzaqdan

nzri clb edn bolluca iklri, znmxsus gzlliyi vardr. Balca olaraq tirin zrind

yerln xo v zrif tirli iklr, omamental yarpaqlar ipk akasiyan n cazibdar aaz

cinslrindn biri etmidir. iklnm dvrnd ipk akasiya Lnkran melrinin bzyidir.

Onun iklnm dvr mxtlif yerlrd 35- 60 gn arasnda dyiir. Ipk akasiyann iklrinin

erkkcik tellrinin rnginin mxtlifliyi il frqlnn bir ne formas mlumdur. Dekorativ

balqda xsusil aadaklar diqqti clb edir. Var.rosea Mouillef-intensiv hray erkkcik

tellri olan, f.alba Al.The-od.-tvar qrmz erkkcik tellr olan, f. alba Al.Theod-a rngli

erkkcik tellri olan v s. Dekorativ balqda ipk akasiyann tamb formalarn ld etmk

mmkndr. Xiyabanlar dzltmk mqsdi il, qrupla v tk-tk (soliter) kilir. Talda ipk

akasiyadan hminin ay plantasiyalarnda klglndirici aac kimi istifad olunur. Ipk akasiyann

seyrk tiri ay kollarnn boy v inkiafna msbt tsir edn, eyni brabrlikd klg verir.

Sarmtl, canl v aq qhvyi zkli odunca ox mhkmdir, ardr, ox gzl yarlr, tangental

v radial ksiyind, hlqlrd tirli, avar teksturaldr.E.V. Vulf v O.F. Malaeva fikrinc

Albizzia cinsin daxil olan nvlrin qabnda 20%- qdr a maddsi vardr. Paxlasndan

mrkkb hazrlanr, Kauuqun kaoqulyasiyasnda ildilir. Yal paxlalar iribuynuzlu mal-qara v

dvlr yemdir v hm d paxlalar yeyinti mhsuludur. Xsusi ikilrin hazrlanmasnda, kitrsi

boyaq v nriyyat snayesind ildilir. Bzk v drman bitkisidir, Odunca mhkmdir, ondan

dy dyirman, tikintid tir, qayq hazrlanmasnda istfad olunur. Budaqcqlar (vetki) di

fralar haztlamaa srf olunuduynu qeyd edirlr (2, s.202-204).

Oduncaqda borularnda illik halqalar yax seilir; boru boluqlarnn hcmi orta enliyi olan

artm halqalarnda (12-15%-i tkil edir) lif1i traxeid boluqlarn hcmi 25-30%-dir. Hceyr

qlaf1arnn hcmi (dolu, ktlnin faizi) orta hesabla 45-50%- brabrdir. alarn hcmi 10-12%

arasnda dyiir. Z.A. Novruzovaya gr (1959), ipk akasiyann odunca oxlu miqdarda maye

rtubt udmaq qabiliyytin malikdir., hcm kisin gr orta arlqdadr. Oduncan hceyr

divarlar trafndak su buxarlarn qeyri-brabr udur (orta hesabla 20,5 %) v bir qdr iir.

Tangental imnin radial imy nisbti byk deyildir (1,4 il ifad olunur).

pk akasiyann odunca quruduqda byk yilm v atlar vermir, tangental qurumann

radiala nisbti 1,5- olan oduncaqlara aiddir, hceyr boluqlarnn v hceyraras boluqlarn

hcmi 64,5 %-i tkil edir. Ipk akasiya odunca mhkmliyin gr yksk olmayan gstricilr

malikdir. 0, statik yilmy v zrb ykn qar nisbtn az mqavimt1i olmas il frqlnir.

Ipk akasiyann odunca yksk dekorativ keyfiyytlr malik olsa da, oduncaq ehtiyatnn azl

zndn snayed ttbiq edilmir. Mebel snayesi v dekorativ oduncaq ld etmk mqsdi il ipk

akasiya oxaldlmaldr. Dnya bazarnda: Hindistan, Avropa v imali Amerikada glbriinin

13

mxtlif nvlrinin odunca, xsusil Albizzia levvesk yksk qiymtlndirilir v ondan

"Koko"adl yksk keyfiyytli mebel hazrlanr. Ipk akasiya gzl ball bitkidir, sarmtl rng, xo

tir v znmxsus xo dada malikdir. Qabnda 7-8 % a maddsi, sapanin, hminin ipk v

yun paralarn boyanmasnda istifad olunan oxlu sar boyaq maddsi vardr. Qabndan alnm

su cvhrindn xalq tbabtind istifad olunur (Tal). Xalq tbabtind bu aacn iklrinin

sulu dmlmsi skrk leyhin v antispazmatik vasitdir. Gvdlrinin qab suda dmlmsi

itahac vasit v md-barsaq traktnn xstliklrin malicsind ildiln drman vasitsidir.

(4, s. 83-84; 5,s. 147-149). Aradrmalardan aydn oldu ki, pk akasiyas ttbiq etdiyimiz yerlrd

tam snaqdan xd, Naxvan MR-in raitin tam uyunlam, iklyib meyv v yetkin toxum

verdi. Bu qiymtli aacn indi geni kilib-becrilmsinin ttbiqin keilmsini tklif edirik.

DBYYAT 1. Azrbaycann aac v kollar. III cild, Elm, Bak, 1970,322 s. s.126-136 2. .., .. , , ,

, , 1969, 563 . . 202-204

3. . . , , , 1949, 795 104

4. .., .., .., .. , , , 1982, 319 . .83-84

5. . . I. . , .-. 1957, 581. .147-149 6. . . 5. . ,

1954, 570 . . 205 - 209

7. .., .., .. lbizzia julibrissin Durazz- . , .-

: , 2015..19-26

ABSTRACT

.SH. Ibragimov, F.X. Nabiyeva, M.Z. Piriyev

INTRODUCTIONS, MORFO-BIOLOGICAL FEATURES AND ECONOMIC

VALUE OF THE SPECIES - ALBIZIA JULIBRISSIN DURAZZ. IN NAKHCHIVAN

AUTONOMOUS REPUBLIC

The article provides information on the use in gardening of cities and settlements

Nakhchivan Autonomous Republic trees, shrubs and decorative effect. Is proposed for landscaping

Nakhchivan AR new valuable plants Albizzia julibrissin Durazz. - Silk Acacia. Currently, some

parts of the city of Nakhchivan and park Nakhchivan State University introduced Albizzia

julibrissin Durazz. and had a full integration of the soil and climatic characteristics of the region.

They are normally developed, thrived and formed a fully ripe fruit. Along decorative features

Albizzia julibrissin Durazz., there are other valuable useful features, which is used as tannins,

medicines, dye, honey, etc. Cora Albitius used for coloring in brown and yellow colors of wool and

silk. Solid wood with a beautiful pattern well polished. It is proposed cultivation and the widespread

introduction of this tree species in Nakhchivan.

.. , .. , ..

,

- ALBIZZIA JULIBRISSIN DURAZZ

,

a , .

14

Albizzia julibrissin Durazz. - .

Albizzia julibrissin Durazz.

. ,

. Albizzia julibrissin Durazz.,

, ,

, , ..

.

.

a .



Mqalni apa tqdim etdi: biologiya zr flsf doktoru, dosent

D.Qnbrov

15



. , 2015, 7 (72)

ETBAR MMMDOV


KNL BAYRAMOVA

Azrbaycan Dvlt Aqrar Universiteti

UOT:576.121

XIRDABUYNUZLU HEYVANLARDA AVTELLNOZUN YAYILMASI

Aar szlr: avitellina, xrdabuynuzlu heyvan, sestod, invaziya, koproloji mayin

Key words: avitellina, small cattle, cestodes, invasion, coprologic researches

: , , , , -

Naxvan MR-in mxtlif razilrind qoyunlar arasnda avitellinoz geni yaylm v

heyvandarlq tsrrfatlarna nzrarpacaq drcd zrr vurur (1). Helmintozun trdicisi

Avitellinidae ailsin aid ediln Avitellina centripunctata (Rivota,1874) sestodudur. Helmintin sas

sahiblri xrdabuynuzlu v iribuynuzlu heyvanlar, hminin vhi gvynlr hesab edilir. Sahibin

nazik barsanda lokalizasiya edn sestod, ox srtl bym qabiliyytin malikdir. Dolam

kndiri xatrladan sestod, daha ox quzularn nazik barsanda kemzlik yaradaraq, onlarn

tlfatna sbb olur. Xstlik iti gedili olmaqla, ox vaxt yoluxmu heyvanlarda sinir pozunluqlar

da mahid edilir.

Avitellinalar biohelmint olduqlarndan, onlarn inkiafnda mxtlif torpaq hratlar aralq

sahibi kimi itirak edir. Mxtlif dbiyyatlarda avitellinalarn inkiafnda torpaq onuraszlarndan

ayaqquyruqlularn, otlaq gnlrinin v bzi torpaq buumayaqllarnn itirak haqqnda mlumatlara

rast glinir (3,5).

Apardmz tdqiqatlarda avitellinalarn srf mrhlsinin inkiafnda hratlar sinfinin

(nsecta) ayaqquyruqlular (Collembola) dstsin aid ediln bzi nvlrin (Drepanura, Willwosia,

Lepidocyrtus) itirak etdiyi myynldirmidir (2).

Helmint, sd rngli, lentkilli qurulua malik olmaqla, 3 hissdn - bacq (skoleks), boyuncuq

v oxsayl buumlardan (strobila) ibartdir ki, bunlar mumi uzunluu ml gtirir. Helmintin

uzunluu 1054 mm- qdr, eni is 2,05 mm, skoleksd olan 4 dd yax inkiaf etmi sormalarn

diametri 0,66-0,68 mm olur. Skoleksdn sonra kifayt qdr uzun olan boyuncuq balayr ki, bu

tdricn strobilaya keir (3). Boyuncuq hissd buumlar inkiaf edir v strobilada hermofrodit

buumlara evrilirlr. Son buumlar heyvanlarn kal vasitsil otlaq sahlrin ixra olunur. Burada

is, buumlardan azad olan klli miqdarda helmint yumurtas aralq sahiblri, torpaq hratlar

trfindn yeyilir. Aralq sahibin orqanizmind yumurtadan xan srf mxtlif inkiaf mrhllri

keirilrk, invazion-sistiserkoid mrhlsin atr.

Muxtar Respublikann aran blgsindki (rur, Sdrk v Kngrli rayonlar) frdi v

fermer tsrrfatlarnda saxlanlan xrdabuynuzlu heyvanlarda avitellinozun yaylma drcsini

myyn etmk n, 2014-c ild koproloji v helmintoskopik mayinlr aparld. Aprelin

sonlarndan balayaraq, noyabrn sonlarnadk qeyd ediln razilrd otarlan heyvanlarn dz

barsandan kal nmunlri gtrlmy balad. Aparlan mayinlrd mayn sonlarnda

gtrlm nmunlrd helmint yumurtalar v ox kiik llr malik buumlarn azad olduu

mahid edildi. Kal ktlsinin zrin yapm kiik ll buumlar, 10 drc bytm imkan

olan l lupalarnn kmyi il myynldirildi.

Tsrrfatlardan mxtlif ya qruplarna aid (3 aylq-2 ya aralnda) heyvanlardan gtrlm

550 kal nmunsi laboratoriyada Flleborn sulundan istifad edilmkl koproloji mayinlrl

16

yoxlanld. Bundan lav, qeyd olunan razilrdki tsrrfatlarda ksilmi 82 xrdabuynuzlu

heyvann nazik barsandak mhtviyyat gtrlrk, laboratoriyada ardcl yuma sulu il

helmintoloji mayin edildi. Bu zaman ilk nvbd helmintlrin skolekslrini tfriq etmy aldq.

Qeyd etmk lazmdr ki, aradrmalar zaman mayin ediln kal nmunlrind digr

anoplosefalyatoz trdicilrin (monieziyalar), elc d mxtlif strongilyat trdicilrinin yumurta v

srflrin d rast glinirdi. Hminin, ksilmi heyvanlarn barsaqlarnda monieziyalarn skoleks v

buumlar da mahid edildi. Barsaqdan taplan helmint nmunlri is helmint tyinediilri, elc

d perfokart tyinediciy saslanaraq myynldirildi v tfriq edildi (4). Laboratoriyada

helmintlr 2 %-li formalin mhlulunda konservldirildi.

Koproloji mayinlrin nticlri 1-ci cdvld verilmidir.

Cdvl 1

S

Rayonlar

Kal

nmunlrinin

say

Yoluxmu

heyvan say

Yoluxma

faizi

1 rur 220 83 37,7

2 Sdrk 205 98 47,8

3 Kngrli 125 60 48,0

Cmi: 550 241 43,8

Cdvldn grndy kimi, hr rayonun tsrrfatlarnda saxlanlan heyvanlarda

avitellinozla yoluxma kifayt qdr yksk olmudur (orta yoluxma 43,8%). Qeyd edk ki,

koproloji mayin n gtrln nmunlrd helmint yumurtalar il yoluxma drcsi ilin

fsillrindn asl olaraq, mxtlif aylarda frqli olmudur. Bel ki, quzularda buumlarn xaric

olmas v kalda mahid ediln helmint yumurtalarnn daha intensiv ixrac mayn sonu, iyunun

sonlarna tsadf etdiyi halda, yal heyvanlarda helmintozla intensiv yoluxma sentyabr- oktyabr

aylarnda mahid edildi. Noyabrn sonlarnda gtrlm kal nmunlrind, elc d barsaq

mhtviyyatnda helmintin yumurta v buumlarna rast glinmdi.

Tdqiqatn gediind ksilmi 82 heyvann nazik barsandak mhtviyyat yuyulmaqla,

szlb, laboratoriyada mayi edildi. Nticlr 2-ci cdvld verilmidir.

Cdvl 2

S

Rayonlar

Barsaq

nmunlrinin

say

Helmintlrin

say

(dd)

nvaziyann

intensivliyi

1 rur 48 92 1,9

2 Sdrk 20 36 1,8

3 Kngrli 14 21 1,5

Cmi: 82 149 1,8

Cdvldn grndyu kimi, invaziyvnn intensivliyi d tdqiq ediln heyvanlarda

nzrarpacaq drcd ykskdir. Yni, hr bir heyvann barsanda orta hesabla 2 dd yetkin

helmintin olduunu gstrir. Aradrmalar zaman yaz aylarnda daha ox cavan heyvanlarn,

payazda is yal heyvanlarn avitellinalarla yoluxduu myyn edildi.

17

Aparlm tdqiqatlar ntisind myyn edilmidir ki, Naxvan MR-in aran

blglrind, rur, Sdrk, Kngrli rayonlarnda saxlanlan v yaylaqlara krlmyn

heyvanlarda avitellinalarla yoluxma kifayt qdr ykskdir.

DBYYAT

1. Mmmdov E.N. Xrdabuynuzlu heyvanlarn anoplosefalyatozlarnn epizootoloji

xsusiyytlri. Naxvan Dvlt Universitetinin Elmi srlri. Tbit elmlri v tibb seriyas. Naxvan, NDU, Qeyrt, 2010, 1,s.117-120

2. Mmmdov E.N. Kollembolalarn ekoloji xsusiyytlri, Avitellina centripunctata-nn inkiafnda onlarn rolu. Bilgi drgisi Kimya, Biologiya, Tibb. Bak, 2006, 1-2, s.

3. .. . -: , 1970, 27 4. .., .., ..

. , , 1989, 256

5. .. . , , 1984, 208

6. .. . , , 1988, 207

ABSTRACT

Etibar Mammadov, Konul Bayramova

Spreading features of avitellinosis in small cattle

In the article are considered spreading features of avitellinosis in small cattle, contained in

low territories of Nakhchivan Autonomous Republic. Infection of sheeps with avitellines werw

occurs during the pasturable period, since their transfer into a pasture. Studying dynamics of

avitellinosis in the given territories, it is established that sheeps almost a season of pasturable catch

helminthosis. The greatest contamination avitellines is noted at sheeps is more senior than year

during the autumn period. At lambs avitellines appear in May-June. Dates of primary infection and

development cestodes in the organism of animals were in matter in early revealing diseases of

young growth and carrying out of treatment and prophylactic actions.

, o

, .

, .

, ,

.

. -.

- .



18



. , 2015, 7 (72)

AFAQ LYEVA


UOT:581.1

NAXIVAN MUXTAR RESPUBLKASINDA BORAGINACEAE ADAMS. FSLSN

DAXL OLAN GYK (Echium L.) CNSNN NVLR HAQQINDA

Aar szlr:Boraginaceae Juss., bitki, Gyk, cins, nv

Key words:Boraginaceae Juss., plant, Goyak, kind, species

:Boraginaceae Adams., , , ,

Naxvan Muxtar Respublikasnn Arazboyu dznliklrind (Sdrk, rur, Kngrli,

Bykdz, Naxvan, Glstan, Yayc, Dst, Ordubad), eyni zamanda, btn dalq sahlrin bitki

almind Boraginaceae Juss. fsilsi bitkilri d myyn mvqey malikdir. razinin dalq

sahlrinin torpaq-iqlim raiti burada mxtlif hyat formal bitkilrin, hminin bitkilik tiplrinin

inkiaf n daha lverili olduundan byk znginliy malikdir. razinin yksk dalq

hisssind BoraginaceaeJuss. fsilsinin faydal, nadir, endemik bitkilri mvcuddur v onlar az

yrnilmidir. Regionun dalq hisssi datyi, aa dalq, orta dalq, yuxar dalq v yksk dalq

quraqlar il tmsil olunur. str dalq hissnin, istrs d Arazboyu dznliklrin shra,

yarmshra ekosistemlrind oxar trkibli flora v bitki rty mvcuddur. Buna baxmayaraq,

onlarda frqli bitki nvlri v fitosenozlar da diqqti clb edir. Bu regionda Boraginaceae Juss.

fsilsi bitkilrinin v fitosenozlarnn tdqiq olunmas, onun tbii srvtlrinin z xarlmas,

mhafizsi, smrli v davaml istifadsi son drc vacib, txirsalnmaz dvlt hmiyytli

aktual msldir. Boraginaceae Juss. fsilsi nmayndlri tbii ekosistemlrd znmxsus bioekoloji

xsusiyytlri, fitosenoloji quruluu, nv mxtlifliyi il frqlnir. Uzunmddtli, intensiv otarma

nticsind dalq sahlrd torpaqlarn fiziki xasslri, mineral trkibi, quruluu gcl kild

dyimidir. Tbii v antropogen tsirlrl laqdar torpaqlarn eroziyaya uramas prosesi artm,

bitki rtynn bozqrlamaa meyilliyi gclnmidir. Ekosistemlrd yerli aborigen bitki nvlri

azalm, onlarn yerini adventiv, kosmopolit bitkilr tutmudur. Boraginaceae Juss. fsilsin daxil

olan bitkilr arasnda qiymtli yem, drman,efir yagl,dekorativ,boyaq hmiyytli, bal vern v

digr faydal biki nvlri il yana, nadir bitkilr d az deyildir. Digr trfdn, bu fsilnin bir

ox nv Azrbaycan Respublikasnda ancaq Naxvan MR razisi n sciyyvidir.

Boraginaceae Juss. fsilsin aid olan bitki cinslrindn biri d Gykdir Echium L. Onun

kasac, demk olar ki, aaya qdr 5 blml, xtli, sivri, cod dilimlidir, meyv zaman

bymr. ik tac qfkilli v ya boruvari-qfkilli, eyni olmayan 5 lkli, yri bkl,

azc pulcuqsuz v qrqszdr. Erkkciklri eyni uzunluqda deyil, uzun, inc sapldr, adtn

stuncuqla birlikd irli xr; tozluqlar balaca v ovalvaridir. Stuncuq uzun, sapkilli, sonu

adtn yabakilli 2 blmldr. Fndqalar trfli-yumurtakilli, qabarldr. kiillik otlar cod

sthli, sx qvrmlar ensiz v ya enli sprgvari hamaiklrd toplanmdr.

Gyk cinsinin Naxvan MR- d aadak nvlri vardr:

Qrmz gyk Echium russicum J.F. Gmel (E. rubrum Jacq.). kiillik bitkilrdir. Gvdsi

tk, dz duran, sad, aral cod-tkl sthli, hndrly (12) 20-70 sm-dir. Yarpaqlar ox sayl,

lansetvaridir, ensiz lansetvaridn xtliy qdr, sivri v ya itilmidir, kk stndkilr v

gvdnin aasndaklarn aas tdricn dartlr, sonraklar oturaqdr, yarmgvd hcmlidir, hr

iki trfi yarm duran cod-tkl sthlidir. Qvrmlar sx ikli, htta meyv zaman qsadr, ensiz

19

sprgvari tp ml gtirir, demk olar ki, snblvari hamaiklidir; ik yanndak yarpaqlar

lansetvari-xtlidir, iklrdn uzun deyil (k. 1).

kil 1. Qrmz gyk - Echium rubrum L.

Kasacq xtli, cod tkl, sivri dilimlidir, uzunluu 7 mm- yaxndr. ik tac parlaq

qrmz v ya axr qrmzsdr, uzunluu 12-15 mm, boruvari-qfkillidir, bayr trfdn zif

xovlu v incdir. Erkkciyin saplar v stuncuq ik tacndan ox xr. Diicik az blml

deyil v ya bzn bacqkilli 2 blmldr. Fndqalarn uzunluu 2,5 mm- yaxn, trfli-

yumurtakilli, sivri, xrda qabarl, qaradr. May-avqust aylarnda iklyir, iyul-sentyabr aylarnda

meyv verir. Naxvan MR-in aa v orta da quraqlarnda (2000 m- qdr) - otlu yamaclarda,

melrd, llrd, me-kolluqlarda, qayalarda v da mnliklrind yaylmdr.Qafqazda,

Avropann blglrind, Krmda, Orta Asiyada, Orta Avropada, Balkan-Kiik Asiyada vardr.

Avstraliyadan tsvir olunmudur.

Adi gyk - Echium vulgare L. kiillik bitkilrdir. Gvdsi tk v ya bir nedir, adtn dz

duran, aral, cod tkl sthli, ox v ya az xrda tkcklrdn ibart sx xovcuqlu, hamaiklri

ensiz sprgvari-budaql, hndrly 30-60 (100) sm-dir (k. 2).

20

kil 2. Adi gyk - Echium vulgare L.

Yarpaqlarn alt trfind 1- orta damar grnr, kk stndkilr v gvdnin aasndak

yarpaqlar adtn iklm vaxt quruyur, belkilli-lansetvaridir, aas tdricn daralr, sonraklar

oturaq, gvddkilr lansetvari v ya lansetvari-xtli, sivri, yarm duran cod-tkl v xrda sthlidir.

Qvrmlar sx deyil, meyv olanda bir qdr uzanr, ensiz bzn uzun sprgvari hamaiklidir.

Kasac xtli cod-tkl dilimlidir, meyv zaman 10 mm uzunlua qdr byyr. ik tacnn

uzunluu 10-15 mm, qfkilli, enli bkl, balanc qrmzthr, sonras demk olar ki, gydr;

yuxar lklri aadaklardan uzun v ox qabaa xr, hams ktdr. Erkkciyin nazik saplar 2

blml stuncuqla birlikd ik tacndan yuxar xr, stuncuq uzun sthlidir. Fndqalarn

uzunluu 2-2,5 mm-dir, trfli-yumurtakilli, urlu, sivri, boz, xrda qabarcqldr, demk olar ki,

dzdr. yun-iyul aylarnda iklyir, avqust-sentyabr aylarnda meyv verir.Naxvan MR-d

aa v orta da quraqlarnda kin sahlrind alaq otu kimi, qayal v dalyerlrd, yamaclarda,

nqll yerlrind yaylmdr. Qafqazda, Avropann blglrind, Qrbi Sibird, rqi Sibird,

Orta Asiyada, Orta Avropada, Balkan-Kiik Asiyada vardr. Avropadan tsvir olunmudur.

Biberteyn gyyi - Echium biebersteinii (Lacaita) Dabrocz. (E. italicum Jacq.). kiillik cod

sthli bitkilrdir. Gvdsi qaln, mhkm, adtn tk, dz duran, yumaq tkldr v sx, ensiz, cod,

aral tklrl rtlmdr. Hamaiklri piramidakilli, tam aaya qdr sprgvari

budaqldr. Kk stndki yarpaqlar uzun, ox sayldr, ensiz-lansetvari, sivri, sx-srt tklrin aras

xrda tkckldr. Gvd yarpaqlar oturaqdr, ensiz lansetvaridn xtli-lansetvari v xtliy qdr,

sivridir, hamaiklrin yannda balacalamdr. Hama iklri iri, piramidakilli-sprgvari,

hrdn ensiz sprgvari, qvrmlarn vvli sx v qsadr, daha sonra - meyv zaman ox uzanr

v dzlir, cod v uzunluu 8-10 sm- qdrdir. Kasac cod sthli, sivri, xtli dilimli, uzunluu 7

mm- yaxndr. Biberteyn gyyinin ik tacnn uzunluu 10-13 mm, athr, hraythr v ya

gymtl, ensiz qfkillidir, n trfi azca genilnir. Fndqalarn uzunluu 3 mm- yaxn,

trfli-yumurtakilli, urlu v sivridir. Biberteyn gyyi iyun-iyul aylarnda iklyir,

sentyabrda meyv verir.

Bzi dbiyyat mnblrind Biberteyn gyyini Echium italicum Jacq. nv kimi

verirlr. Ancaq bu iki bitkini mqayis etdikd mlum olur ki, onlar eyni deyildir. Msln, Echium

italicum hndrlyn, knardan mumi grnn, iklrinin rngin, qvrmlarnn seyrk v

21

qsa olmasna, htta bitdiklri sahnin yaay mhitin gr kskin frqlnir. Tyin edilmidir ki,

bunlar ayr-ayr nvdr. Biberteyn gyyini yalnz iki yerd: Culfa rayonunun rfs kndindn

6-7 km imalda, Aracq da tyindSu qovua adlanan yerd (Aracqayla Kolaayn birldiyi

yer) yol knarnda taxll-paxlal-kollu-mxtlifotlu sahlrd,yaranlarda vMzr kndind

hyatyan sahdmahid etmiik (k. 3.). E. italicum is hr yerd bol yaylb (k. 4).

kil 3. E. biebersteinii kil 4. Echium italicum

Baqa bir cht ondan ibartdir ki, Echium italicum olan yerlrd E. biebersteinii olmur v

o, ox nadirdir.

Fitosenozda onunla birlikd: Carapodium platycarpun,Centaurea behen, C. polyphilla,

Hordeum bulbosum, Vicia variabilis, Rosa canina, R. corymbiphera, Coteneaster melanocarpa,

Crataegus orientalis, Pyrus salicifolia, Gladiolus atroviolaceus, Verbascum rpamidalis, Serinte

ninor, Myosotis silvatica, Lycopsis orientalis, Asparagus officinalis, Fumaria vailanti,

Chenopodium botris, Adonis flammeus, Falcaria sioides, Geranium tuberosum, Turgenia latifopia v. b. bitkilr yaylmdr. Seyrk a iklri v hndr pramidal grn uzaqdan diqqti clb edir.

Buradak aacl-kollu-paxlal-taxll bitki qruplamalarnda tk-tk, yaxud 2-3- bir yerd olur. Bel

bitki qruplamalarnda meyv aac v kollarndan Malus domestica, Vitis vinifera, Pyrus vulgaris,

Grossularia vulgaris, Mespulis germanica, Armeniaca vulgaris, Pyrus communis, Prunus domestica; ot

bitkilrindn is Trifolium pratense, Lotus corniculatus, Agrimonia europaea, Dactiis glomerata,

Medicago caerulea, Poa pratensis, Leonurus caediaca inkiaf edir. taliya gyyi knardan bir qdr

gymtl rngd grnr, olduqca sx dalayc amtl tkcklrl rtlmdr. Yol knarlarnda,

otluqlarda, ay yataqlarnda tez-tez rast glinir. Bzi razilrd daha bol olduundan populyasiyalarn

rast glm intensivliyi artr. lk df muxtar respublikann razisind taliya gyyinin sx cnglliyi

akar edilib, formasiya sviyysind tsviri verilmidir. Babk rayonunun Payz mesi adlanan

razisind bu formasiyann geni yaylmas, bzi yerlrd Echium italicum assosiasiyas ml

gtirir.Burada Hordeum bulbosum L., Phalaroides arundinaceae (L.) Rauschert, Calamagrostis

epigejos (L.) Roth., Phragmites australis(Cav.) Trin. ex Steud., Thalictrum minus L., nula helenium,

Achillea millefolium L. v b. nvlr d rast glinir.

Bellikl, mvcud tbii ekosistemlrd v aqrofitosenozlardak rolunu, faydal nvlrinin dqiq

yeri, bolluu, mhsuldarl, dyiilmi yeni yaylma msknlrinin akar edilmsi kimi hll olunmas

vacib digr oxsayl problemli msllr Naxvan MR-d Boraginaceae Juss. fsilsinin tdqiqat

obyekti kimi seilib ilnmsin sas verir.

DBYYAT

1. .. Boraginaceae Adams.

, XXXII -

, , , 2015, . 16-21

22

2. .. Borahinaceae Adams.

,

, , 2015, . 21-23

3. liyeva A.M. Smrgniklikimilr fsilsinin Naxvan Muxtar Respublikas razisind

yaylm faydal nvlri, Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi, Naxvan Dvlt Universitetinin

birg keirdiyi Beynlxalq Konfrans, 2013, s. 36 -41

ABSTRACT

Afag Aliyeva

ABOUT KIND OF GOYAK (Echium L.) SPECIES INCLUDING BORAGINACEAE

ADAMS.FAMILY IN NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC

In the article plants including Boraginaceae Juss.family in the Nakhchivan Autonomous

Republic are stated . For this purpose kinds of Goyak (Echium L.) species including that family are put

forward.In the article four kinds of Goyak (Echium L.) species spreading in the Nakhchivan

Autonomous Republic are searched and yhey are analysed from scientific-theoretical point of view. It is

stated that mountainous part of the region is noted for foot-hill, lower mountainous, middle

mountainous and higher mountainous zones. Either in desert, semi desert ecosystems of mountainous

part or the Arazriver plains possessflora and plant spread of similar structure. But various plant species

and phytosenoses in them call attention. In this region studyof plants and phytosenoses of

BoraginaceaeJuss. family, discovering its natural reources, its protection, profitableand stable usage is

very important actual issue having urgent state importance. In some literature sources it is given as

EchiumitalicumJasq.species. But comparing both plants it is cleared that they are not the some.

Example: Echiumitalicumis differed for its height, general appearance from outside, colourof

flowers having thin and short curls, even for the living condition of their growing space.

, (Echium L.)

BORAGINACEAE ADAMS.,

,

Boraginaceae.. .

, (Echium L.).

-

(Echium L.) . ,

, , , ,

. , ,

.

.

Boraginaceae. , ,

, , ,

, .

. , , .

, Echium italicum ,

, , .




.Tahirov

23



. , 2015, 7 (72)

MEHR SEYDBYL


E-mail:[email protected]

UOT: 576.895

NAXIVAN MUXTAR RESPUBLKASINDA YERL BTK MNL ANTHELMNT

PREPARATLARIN TTBQ V ONLARIN XSUSYYTLR

Aar szlr : bitki mnli, antihelmint, preparatlar, knd tsrrfat ,ekoloji

Key words : herbal , antihelmintic , preparation , agriculture ,ecological

: , , ,

,

Hazrda inkiaf etmkd olan lkd v halinin saynn artd bir dvrd Azrbaycan

Respublikasnn, hminin Naxvan MR-nn vtndalarnn ekoloji tmiz rzaq mhsullar il

tmin olunmas dvlt qarsnda prioritet msllrdn biridir. Bu mqsdl 2008-ci ild 2008

2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda halinin rzaq mhsullar il etibarl tminatna dair

Dvlt Proqram nn tsdiq edilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Srncam

qvvy minmidir. Hmin proqramn sas mqsdi lknin hr bir vtndann salam v

mhsuldar hyat trzi n onun qbul edilmi normalara uyun ekoloji tmiz rzaq mhsullar il

tam tmin edilmsin nail olmaqdan ibartdir.

halinin rzaq mhsullarna olan tlbatnn dnilmsind knd tsrrfat heyvanlarnn

artrlmas v oxaldlmas mhm yerlrdn birini tutur. Bel ki, mhsuldar iri v xrda buynuzlu,

hminin ev qularnn yeni cinslrinin seilmsi, saxlanlmas, keyfiyytli v ekoloji tmiz qida

mhsullar il tmin edilmsi il bu sahni inkiaf etdirmy nail olmaq olar. Ancaq unutmamalyq

ki, Naxvan MR razisind knd tsrrfat heyvanlarnda hl d xstliklr, hminin d

helmintozlar mahid olunmaqdadr. Bu is hmin heyvanlarn mhsuldarln aa salmaqla

yana, bzn d ktlvi mhvin sbb olur.

Hazrda lkd v onun hdudlarnda knd tsrrfat heyvanlarnn helmintozlarna qar

mbariz sasn kimyvi preparatlarla (alben, piperazit, fenotiazin, nilvern v s.) aparlr. Kimyvi

preparatlarn snaye sasnda istehsal onlarn iltm dozalarnn ox az, malic smrsi is

yksk olmas helmintositlrin byk hmiyytli olduunu gstrir. Lakin kimyvi preparatlar

parazit qurda tsir gstrmkl brabr sahibin orqanizmin d myyn qdr zrr verir.

Helmintozlara qar malic tsiri olan, ekoloji chtdn tmiz vasitlrin axtar aktual

msllrdn biridir. Yerli drman bitkilrinin xstliklr qar ildilmsi iqtisadi chtdn

smrliliyi, ekoloji chtdn tmizliyi, sahib mnfi tsir gstrmmk kimi stnlklr malikdir.

Bu baxmdan Orta sr Azrbaycan tbabtind 387 bitki nvndn istifad olunduu halda, tssf

ki, masir Azrbaycan tbabtind onlarn 252 nv (69%) farmakopeyaya daxil edilmmi, cmi

135 nv rsmi drman bitkisi kimi qbul olunmudur. Azrbaycan florasnn 150 fsil, 1000

cins, 5000- yaxn bitki nvndn, 300- qdri hazrda xalq tbabtind istifad edilir [5]. Qeyd

etmk lazmdr ki, Naxvan Muxtar Respublikasnn lverili relyef raiti, znmxsus torpaq-

iqlim xsusiyytlri, gnli gnlrin oxluu burada zngin floraya malik bitki rty

formaladrmdr. razid 171 fsily, 885 cins daxil olan 2961 nv ali sporlu, lpaqtoxumlu v

ikli bitkilrin yayld mlum olmudur. Bu is Azrbaycan floras nvlrinin 65,8%-ni tkil

edir. razid 27 faydal bitki qruplar: yem, bal vern, qida, a maddli, boyaq hmiyytli, bzk-

balq n yararl, lifli, drman, efir yal, qlkozidli, alkaloidli, vitaminli, kosmetik v sair

faydal bitki qruplar mvcuddur. Onlardan 150-si mxtlif illrd Dvlt Farmakopeyasna daxil


24

edilmi rsmi drman bitkilridir. Regionda geni yaylm, snaye hmiyytli, tbii ehtiyat bol

olan drman bitkilri oxdur. Onlara adi boymadrn, tplik kklikotu, adi dazotu, adi qaraqnq,

qatl solmazik, aptek gcotu, hndr andz, hndr qantpr, qu qzlc, rk damotu, tarla

qatrquyruu, drman ahtrsi, grc boyaqotu, adi zrrik, yarpaqsz ldrgn, l nansi v

sair nvlr aiddir [10].

Yeni drman bitkilrinin axtarlmas, yrnilmsi v geni miqyasda baytar tcrbsin

tdbiqi byk xalq tsrrfat hmiyytin malikdir. Tbit Naxvan MR-nn otlaqlarn myyn

xsusiyytlr malik drman bitkilri il mkafatlandrb. Q otlaqlar helmintlr qar, vitaminli

drman bitkilri il zngindirlr. Ev heyvanlar trfindn yeyildikd tbii sanasiya ba verir v

knd tsrrfat heyvanlarnn nsilverm qabiliyyti artr. Drman bitkilri rti-patogen

mikrofloraya qar immunobioloji srhddin yaranmasna sbb olur, orqanizmin mumi

rezistentliyini artrr, yeni doulmu balalarn immun mhafiz qvvlrini stimul edirlr [1, 13,

15, 16]. Yem hmiyytin v eyni zamanda malicvi tsir malik olan bitkilri istifad etmk

daha smrlidir, ona gr drman bitkilrinin tdbiqi tbii qidalanma formasnda da ola bilr.

Ev heyvanlarnn helmintozlarna qar mxtlif bitki mnli preparatlarn ttbiqin dair

dbiyyat mlumatlarnn thlili gstrir ki, sahib orqanizmind parazitlik edn sap, lentkilli v

sorucu qurdlara qar ac yovan (Artemisia absinthium), dazotu (Hypericum perforatun), qurdotu

Linaria millefolium), da trxunu (Tanacetum vilgore), sarmsaq (Allium sativum), soan (Allium

altissimum), am (Pinus sylvestris) v kknar (Picea abies), ac paxla (Lupinus), andz (Inula

britannica), danansi (Ziziphora rigida), ilanklgsi (Ferula communis), uundur (Beta vulgaris),

me fnd (Corylus maxima), qabaq (Cucurbita pepo), qarpz (Citrullus lanatus), turp (Raphanus

sativus), aydyi (Dryopteris filix-mas), nan (Mentha piperita), boymadrn (Achillea

millefolium), vlik (Rumex acetosa), kvr (Copparis spicasa), zrlik (Peganum harmala),

sabunotu (Sapanoria officinalis), hindyovan (Acina) v bibr (Pipernarginatum) yksk smr

verir.

Azrbaycanda mxtlif drman bitkilrindn hazrlanm preparatlarn qoyunlarn

helmintlrin tsirinin yrnilmsi istiqamtind R.. Eminov (1982) tdqiqat ilri aparmdr. O,

Azrbaycann Byk v Kiik Qafqaz otlaqlarnda bitn bitkilrdn baldran (Heracleum

sosnowskyi), dazotu (Hypericum perforatum), obantoxma (Dachylus glamerate), lksiz

obanyast (Matricoria discoideo), l nansi (Menthe arvensis), datrxunu (Tanacetum

vulgare), ahduran (Achimilla), xrda ik sibbaldiya (Sibboldia parviflora), qrmz yonca

(Trifolium incarnatum), mn yoncas (Tr. pratense), Qafqaz kklikotu (Thynus caucosica),

srnn kklikotu (T.serpillum), zir (Carum carvi ), boymadrnin (Achillea mellifolium)

nematodlara tsiri olduunu myyn etmidir [19].

Son illrd Naxvan MR razisind knd tsrrfat heyvanlarndan qoyunlarda helmintoz

xstliyinin trdicilrindn biri olan v praktiki hmiyyt malik monieziyaya qar E.N.

Mmmdov (1995-96) trfindn boymadrn, baldran, ac yovan, daz otu bitkisi istifad

olunmu v msbt nticlr ld olunmudur. Tcrblrin nticsin gr n yksk antihelmint

smr (EE-60%) boymadrn bitkisinin ot ununu 10 gn mddtind, hr gn 25 q miqdarnda

frdi qaydada ildilmsindn alnr. Bu gstrici eyni qaydada ttbiq edilmi baldran v yovan

n 40%, daz otu n is nisbtn zif (EE-20%) olmudur. Bundan lav mllif bitkilrin

kskin toksiklik parametrlrini d myyn etmidir [8, 9].

Naxvan MR v Kiik Qafqazn datyi otlaqlarnda bitn 8 nv bitkinin yasttoxum

karapodium (Carapodium platycarpum), diricalaq (Ajuga), drman piikotu (Valerian

oftycarpum), xrdadaraq (Mirolophus beher), dazotu (Hypericum perforatun), tlkquyruq acbiyan

(Goebelia olopecnroides), l qatrquyruu (Equisetum arvense) v solmaziyinin (Helichrysum

plicatum) qoyunlarn helmintlrin, sasn md - barsaq nematodlarna bu v ya digr drcd

tsiri myynldirilmidir [17].

mumiyytl, qoyunlarn kompleks helmintfaunasnn formalama xsusiyytlrini v md-

barsaq nematodlarna qar antihelmint bitkilrin ttbiqi v onlarn toksikoloji

qiymtlndirilmsin dair S.H. Mhrrmov (1993-2011) Naxvan MR razisind iri hcmli

fundamental ilr aparmdr. O, ilk df olaraq Naxvan MR-da qoyunlarn kompleks kild

25

helmintfaunasn myynldirmkl yana, mxtlif landaft-ekoloji zonalarnda v torpan

trkibindn asl olaraq helmintlrin yaylma sviyysini yrnmidir. Muxtar Respublikada yaylan

13 nv bitkinin (sarmsaq, yovan, yonca, biyan, zrlik, dvtikan, qoz yarpaqlar, ar,

zncirotu, qzltir, qaraqnq, vlik, aclq) vegetativ v generativ orqanlarndan hazrlanan

birlmlrin antihelmint xasslrini yrnmi, yksk helmintosit tsir malik bitkilri bir-birilri

il v albenl qarqlarnn antihelmint smrliliyini myynldirmidir [6, 7].

Naxvan MR-da xsusi tsrrfatlarda saxlanlan ev su qular (qaz v rdk) arasnda

helmintozlarn geni yayld, drman preparatlarna tlbatn artd bir dvrd yerli antihelmint

xsusiyytlr malik bitkilrinin hm iqtisadi, hm d ekoloji chtdn lverili v ttbiq n

perspektivli olduunu nzr alaraq biz yuxarda adlar sadalanan bitkilrdn daha ox parazitlr

tsir ed bilck v MR razisind geni yaylm 4 nv (baldran, boymadrn, solmaziyi, daz

otu) bitkini bu razid ilk df olaraq ttbiq etmyi qarya mqsd qoymuuq. Ona gr d hmin

bitkilrin bzi xsusiyytlri haqqnda mlumat veririk:

Baldran - Heracleum sosnowskyi. Ikiilik v oxillik ot bitkisi olub, 3 m- qdr inkiaf edir.

Qdim zamanlardan insanlar trfindn tibbd malicvi (Qdim Misir), Qafqaz razisind is 2-3

min il vvl qida mqsdil istifad olunmas mlumdur. Azrbaycan razisind daha geni 1 nv

H. sosnowskyi nv Naxvan, Xanlar, Dvi, Xz v s. rayonlarda dalq v datyi razilrind

yaylmdr. Suvarlan sni kin sahlrind d yksk mhsuldarlqla yetiir. Bzi tdqiqatlarn

mlumatlarna gr bitkinin 100 q toxumunda 5-5,5 q efir yalar vardr. Efir yalarnn trkibind

30% aktil spirti, aktilasetat v aktil-butiran myyn edilmidir. Yarpaq v kknd

furokumarinlr, berqaten, v s. kimyvi birlmlr myyn edilmidir [4, 11, 14].

Dazotu Hypericum perforatum. Bitkinin drman mqsdil istifad olunmas Hippokratn,

Dioskoridin, Plineyin, Paraselsin dvrndn mlumdur. Botaniklr daz otunun 200 qdr

nvn tsvir etmilr. Azrbaycanda da bir ne nv yaylmdr. oxillik ot bitkisi olub

hndrly 30-100 sm, kkmsov gvdli, yarpaqlar sad, oturaq, iklri bezvl,

kasayarpaqlar 5, lklri 5, toxumlarnn say 50-60 dddir. iklm dvr iyun iyul,

toxumlarn yetimsi sentyabr oktyabr aylarna tsadf edilir. Trkibind flavinoidlrdn

hiperozid (iklrind 1,1 %), otunda 0,7% rutin, kversetin, boyayc fotodinamik maddlrdn

hiperosin (0,1-0,4%), psevdohiperozin v onun trmlri, pirokatexin trmli a maddlr

(12%), efir ya (0,3 %), saponinlr, xalin (3,4%), qtran (17%) v s. maddlr myyn edilib [2,

14].

Qatl solmazik - Helichrysum plicatum. oxillik ot bitkisidir, uzunluu 15-60 sm-

qdrdir. yun-avqust aylarnda iklyir. Bitkinin trkibind rtubtin miqdar azdr, iklri

qurudur (hatta iklrini qrandan sonra da olduu kimi qalr). Drman kimi iklrindn istifad

olunur. iklrini sapla il birlikd toplayrlar. Ym zaman bitkini kkndn xarmaq olmaz.

Toplanm nmunlr havalandrmas yax olan otaqda, 2-3 sm qalnlnda kaz v ya para

zrin dzlmkl qurudulur. Qurudulmu bitkini 3 il mddtind yax havalandrlan, qaranlq,

qapal otaqda saxlamaq olar. Bitkinin trkibind efir yalar, flavinoidlr, saponinlr, karotin, C v

K vitaminlri, kr, mineral duzlar v mikroelementlr (K, Ca, Na, Fe, Mg) vardr. Antihelmint

xsusiyytlr malik bitkidir [12].

Boymadrn - Achillea millefolium. Avropa, Asiya, imali Amerika, Avstraliya v Yeni

Zellandiyada geni yaylm oxillik kkmsovlu ot bitkisidir. oxalmas hm vegetativ hm d

generativ yolla gedir. iklm iyun - iyul, toxumlarn yetimsi avqust sentyabr aylarna

tsadf edilir. Azrbaycanda 14 nv vardr. Tibbd adi boymadrndn (A. millefolium) istifad

edilir. Gvd v yarpaqlarnda alkoloidlrdn axilenin v aktil - butirat akarlanb. Yarpaqlarnda v

kknd furokumarinlr berqanten v s. kimyvi birlmlr myyn edilmidir. Metilbetanin

0,05%, efir yalar 0,8%, mrkkb efirlr - tuyon, kamfara, temnol 8-10%, qarqa, sirk,

izovalerion, K v C vitaminlri, ayc v ac maddlr, pipulin, qtran karotin turular taplmdr

[2, 3, 14, 18].

Trfimizdn aparlan dbiyyat materiallarnn analizi gstrdi ki, bitki mnli preparatlarn

trkibind olan bioloji fal maddlr hm in vivo, hm d in vitro raitind helmintlr tsir

etmkl onlarda patomorfoloji dyiikliklr yaradaraq, zl iflici, sinir zl oyanmas, cinsiyyt

26

orqanlarnn, rtk toxumalarnn v hzm orqanlarnn dalmasna gtirib xarr ki, bu da lazmi

dozalarda istifad etdikd sahib mnfi tsir gstrmdn parazitlrin mhvin sbb olur. Btn

yuxarda qeyd olunanlar gstrir ki, antihelmint xsusiyytlr malik yerli bitki mnli

preparatlarn ttbiqi Naxvan MR-nn halisinin qida tlbatnn bir hisssini dyn knd

tsrrfat heyvanlarndan ld olunan tmiz qida mhsullar ekoloji thlksizliyin tminatnda da

mhm rol oynayr.

DBYYAT

1. Aayeva E.Z. Asteracea fsilsi nmayndlrinin baytarlq tbabtind etnobioloji tdqiqi,

AMEA Botanika nstitutunun elmi srlri, 2012, XXXII cild. s. 205-211

2. Dmirov .A., slamova N.A., Krimov Y.B., Mahmudov R.M. Azrbaycann malic

hmiyytli bitkilri. Bak, 1988, 175 s

3. sgrov A.Q. Azrbaycann ali bitkilri. Azrbaycan florasnn konspekti. Bak, Elm,

2005, 284 s

4. badullayeva S.C. Naxvan MR florasnda baldran (Heracleum L.) cinsi nvlrinin

bioloji xsusiyytlri v efir yall: Biol. zr fl. dok. dis. avtoref. Bak, 1994, 31 s

5. Qhrmanova M.C. Bzi drman hmiyytli aac v kol bitkilrinin istifadsi haqqnda,

AMEA Botanika nstitutunun elmi srlri, 2012, XXXII cild s. 199-202

6. Mhrrmov S.H. Naxvan MR razisind yaylm bzi bitkilrin antihelmint tsiri,

Naxvan Dvlt Universitetinin Elmi srlri. Naxvan, Qeyrt, 2009, 1(26), s. 82-85

7. Mhrrmov S.H. Naxvan MR-da qoyunlarn kompleks helmint faunasnn formalama

xsusiyytlri, md-barsaq nematodlarna qar antihelmint bitkilrin ttbiqi v onlarn

toksikoloji qiymtlndirilmsi, Biol. zr elm. dok. ... dis. avtoref. Bak, 2011, 41 s

8. Mmmdov E.N. Qoyunlarn monieziozuna qar antihelmint preparatlar v bu xassli

drman bitkilrinin tsirinin mqayisli yrnilmsi, Heyvanlarn xstliklri il mbariz

sisteminin elmi saslar. Elmi-praktiki konfransn tezislri, Bak, 1995, s. 67-68

9. Mmmdov E.N. Qoyunlarn monieziozuna qar anthelmint preparatlar v drman bitkilri

qarqlarnn ildilmsi, Bay. zr fl. dok. dis. avtoref, Bak, 1996, 26 s

10. Talbov T.H. v b. Naxvan Muxtar Respublikasnn drman bitkilri. Naxvan: cmi.

2014, 462 s

11. ., ., .

Heracleum L. , . . ., 1971,

.1, . 85-88

12. .. . .: , 1995, 352 .

13. ..

,

. , 1988, c. 67-75

14. .., .., .., ..

. , 1988, 319

15. .., ..

, , 1988, 1, c. 14

16. .. . : . 1987, 288

17. ..

, . . - , , 1990, . 54, . 96-98

18. .., .., .. .

. : , 2005, 384

19. ..

: . . . .

. , 1982, 20

27

ABSTRACT

Mehri Seyidbeyli

Application and characteristics of plant anthelmintic drugs in the Nakhchevan Autonomous

Republic

The article based on literature information, updated list of local plants that have anthelmintic

properties, cost-effective and has no negative effect on the host organism and also given some of

the features common plant species. In addition, presents information about helminthologycal studies

using these native plants in this area.

.

, , ,

,

,

. ,

.




.Tahirov

28



. , 2015, 7 (72)

QADR FRHADOV

Naxvan Elmi Tdqiqat Baytarlq Mrkzi

UOT 576.121

LBZLRN FASSOLANIN YAYILMASINDA ROLU

qtisadi islahatlardan sonra xsusi tsrrfatlarda mnlik v otlaq sahlrinin artb oxalmas,

ardcl suvarma, sularn ox vaxt bir sahd ylb qalmas, bataqlq, cillik yaratmas, suvarma

bklrinin genilndirilmsi fassiola trdicisinin aralq keiricisi olan su ilbizlrinin d artb

oxalmasna rait yaratmdr. Galba cinsin aid v limnaeidae ailsin mnsub l.truncatula, l.

goupili,l. subanculata v s.,nvlri adi fassiolanin araliq sahiblridir. galba ailsinin zvlri irin su

ilbizlri olub yaamaq n yksk ekoloji rat tlb edn canlilardir.onlar tz bataqliq

sahlrind olan torflu v oran torpaqlarda mskunlamirlar. sasn ph 5,8-8,6 qlvi mhiti olan

qumlu suspenziyali torpaqlarda arxlarin ,kanallarin,ay sahillrind ocaq halinda toplairlar

A.Petrov (1938) Naxvanda Araz aynda 2 nv Qalba Palistius v T.danubialis

molyuskalarnn yaadn qeyd etmidir. .N.lizad (1945) ayda 4 nv molyuskann olduunu

(Corbicula fluminalis, Muscullum lacustris, Sphaerium corneum, Anodonta cyrea) gstrmidir.

A.N.Akramoviski (1958) ayda Oxychogomphus Flexuasus iync sfrsini qeyd

edib..H.Qasmov (1972) Araz aynda mxtlif tdqiqatlar trfindn akar olunan nvlrin

mumi siyahsn trtib etmidir. liyev A.R., liyev S. . (2006) Araz ayndan Naxvan su

anbarndan Bhrmtp su qovana qdr 91 nv bentik onurasz heyvann yaadn o

cmldn 19 nv su ilbizinin (Limnaea Staqnalis, L.auricularia, L.anisus spirorbis kyraulus albus

Muller, Valvata pulehella Studer, Hydrobia longiscata Bour, Pyrqula Sp.Theodoxus danubiulis,

T.pallasi, Corbicula flimunalis, M.Colletopterum cyrea Dr, Sphaerium Corneum (L), Sph. Lacustus

M., Pisidium casertanum, Komarovi, Sphadina sp., shacromoviskii yaadn qeyd etmidir.

Azrbaycanda ..Sadqov, M..Yoluev,A.K.Ryabinin, R..brahimova (1993) irvan

Dvlt Qoruunda 2 ba ceyranda F.giganticann akar olunmas il laqdar hmin razid 3270

frd irin su ilbizi (Planorbis, Planorbis Radixauricularia) yoxlanlan zaman onlarda fassiolyozun

srflri il yoluxma R.auriculariada 3.1, P.Planorbis ilbizind 4.5 fazi myyn olunmudur.

Melikov Y. F. (1989,1990) Samur Dvi dznliyind fassiolyozun aralq sahibi olan su

ilbizlrinin 1m2 sahd (L.truncatula v L.auricularia) sxlnn 300 frd atdn v trematod

srflri il 0.6%-dn 31.9faizdk yoluxduunu qeyd edir.

Mayin sulu v material: su ilbizlri l il digr lil olan yerlrd v axan naqildn

hazrlanm kis vasitsi il toplanaraq (Akramoviski N.N.1976) szgcdn tmiz su il knar

qarqlqlardan yuyulmaqla , tmiz para il nmlndirilmi bankalarn irisin yaraq nv v

yoluxma faizini myynldirmk n laboratoriyaya gtirilmidir.

Laboratoriyaya atdrlm su ilbizlri silindir formal qablara ylaraq yuxar hisssi

rtln qdr su il doldurularaq irisind olan havann xmas n hr banka v nin

irisin 1-2 tabletka mentol kristal salb bir mddt kedikdn sonra hrkt etmkd olan

ilbizlr olduu vziyytd hissiyatlarn itirrk hrktsiz qalr v ona toxunanda qlafn irisin

girmirlr. Sonra onlarn suyu boaldlaraq su vzin 70%-li spirt mhlulu doldurulur, 3-4 gndn

bir mhlul yenisi il vzlnir. Ilbizlrin xarab olub primmsi n bankada mhlulla ilbizin

sxl (4 pay spirt 1 pay ilbiz)dn yuxar olmamaldr. Bel fiksasiya olunmu ilbizlr uzun

mddt saxlanlaraq mayin n yararl olur.

29

Toplanm ilbizlri bir hisssi kompressor sulu il tdqiq edilmidir. Yoluxma faizi

aadak cdvld ks olunmudur.

Cdvl ; irin su ilbizlrinin fassiolann srf mrhlsi il yoluxmas

Ilbizlrin nvlri Fassiola srflri

Tdqiq edilmidir Yoluxmudur Yoluxma faizi

Planorbis planorbis 560 3 0.53

Radix aurocularis 1350 38 2.81

Calba truncatula 850 4 0.47

Ph.acuta 250 - -

Cmi 3010 45 1.15

Fassiolann aralq sahiblrinin yoluxma faizlrinin myynldirilmsi il laqdar

trfimizdn 3010 frd su ilbizi kompressor sulu il tdqiq olunmu v yoxlanlm 4 nv su

ilbizindn nn fassiola srflri il yoluxmas akar olunmudur.

Aada hmin nvlrin yoluxma faizlri v nvn tsviri verilmidir.

Qalba truncatula (Mulle,1774)-Sinif Qastropoda yarm sinif Pulmonata (aciyrli) Dst

Basommatophora (oturaq gzllr) ail Limnaedie (Laramberque, 1928), cins kalba (schrank,1803)-

apaq nazik xtlnmidir. Kndln konusvari xtlr saa istiqamtlnib. ls hndrly

12mm, eni 5.5mm-dir. Sarlarn say 6-ya atr. Naxvan MR-in hr yerind su, bulaq, ikli sulu

sahlrd ox yaylb. Qmili milk v m-m olan sahlrd is say azalr. Biotoplarn say

yaylma sahlrind 1m2 d 150-280- atr. Mayin olunmu 850 frddn 4-d F.hepatikann

srflri il yoluxma myyn edilib.

Ph.acuta anaq hisssi hamar parlaq mhkm buynuz qatndan ibart olmaqla sarlar sola

sarnmaqla 5 sarldr, balanc iti uclu olmaqla qurtaracaq azcq plnmi kimi geni alb,

hndrly 13, eni 8 mm-dir. Naxvanayn Vayxr- Bink aralnda rast glinir. Yoxlanm

250 frd ilbizd yoluxma olmamdr.

Planorbis Planorbis Sieversi (Mousson-1873) Planorbidae ailsin, Planorbis (Muller-1774)

cinsin mnsubdur. anaq nazik spiralvari kndln xtlnmi yast dairvi formal olub,

hndrly 35, eni is 16 mm-dir. Naxvanay, Arpa ayn dzn sahlrind, Araz boyu

sahlrd yaylmdr. Mayin olunmu 560 frddn 3-d yoluxma akar edilib.

Radix auricularia (Linnueus-1758)-C.trancatula il bir aild birlir, anan hndrly 25,

eni 25 mm-dir. anan az hisssi qula xatrladr Naxvanda ay yata zrind tikilmi

gllrd, su tutarlarnda, durun su v bataqlq yerlrd msknlib.

Suvarma sistemlrinin qurulmas nticsind sistemdn axan sularn yld yerlrd su

ilbizlrinin daimi yaay yerlri yaranmdr v bu yerlrd irin su ilbizlrinin biotoplar ml

glir. Dzn v ay traf cillik v mnliklrd bir ne ilbiz nvlri toplanb analiz edilmidir.

Kiik v qulaqvari su ilbizlri Naxvanay hatsind olan Vayxr, Uzunoba, Kltp, Tunbul

kanalnda, linc ay razisinin krps trafnda, Aza aynn Aza kndi sahsindn toplanaraq

fassiola il yoluxma drclri akarlanmdr.

Yaylma drcsi v biotoplarn sayna gr ilbizlrin say v biotopu bir-birindn frqlnir.

Bel ki, Liminea auriocularia bataqlq glmlri kiik suvarma arx v kanallarnda ox da drin

olmayan sularda msknlmidir.

Naxvan MR-in dzn yerlrind xsusi il Qarauq kanalnda, Arpa ay kanalnda

qulaqvari ilbizlr digr kiik glm ilbizlrin nisbtn stnlk tkil edir, nisbtn yuxar

zonalara qalxdqca kiik glm ilbizlrinin yaylma biotoplarnn say artr. Qulaqvari ilbizlr

sasn kanallarn beton divarlarnda suyun daha srtl axan yerlrind daha ox mahid

(lauricularm) olunur. Kiik glm ilbizi L.trancatula sasn lilli sularda v daha ox suvarlan su

altnda qalan sahlrd mahid olunur. Bir ox sahlrd is hr iki nvdn olan su ilbizlrinin

yaylmas mahid olunur. Bel sahlrd adtn bir nvn digrlrindn daha ox stnly

30

mahid olunur. Bel ki, su altnda qalan sahlrdn su kildikc xrda sucuq- bataqlq qaldqda

kiik glm ilbizi say oxalr, ksin hidrofil xarakterli L.auricularia qulaqvari glm ilbizi

is azalr. Btn bunlar onu gstrir ki, qidalanma v raitd asl olaraq su ilbizlrinin artb

oxalmas ekoloji vziyytdn asl olur. Ntic etibar il suvarlan v su altnda qalan sahlrd

fassiola giganticann aralq sahibi sasn qulaqvari glm ilbizi tkil edir.

Bel nticy glinir ki, muxtar respublikann aa dzn su basan v suvarma sistemlri

daha ox olan razilrd fassiolann aralq sahibi ox yayldndan bu zonalarda heyvanlar da

fassiolyozun daha intensiv v ekstensivliyi mahid olunur.

Naxvan MR-d vvllr fassiolyoz x/b heyvanlarda (Naxvan hrind 1.04%, rur

rayonunda 25.9%) 19%( E.M.Seyidov 1963) tkil edirdis suvarma kanallarnn genilndirilmsi

nticsind bizim tdqiqatlara sasn bu rqm x/b.lu heyvanlar arasnda 12.5 i/b-lu mal qara

arasnda is 9.5-10%- atr. n ox invaziyann ekstensivliyi Naxvanay, Arpa ay, Aza ayn

aa dzn zonalarnda qeyd olunur.

Naxvanayn Vayxr razisind su paylayc qurudan irlid suyun ylb qald razid

aparlan tdqiqat nticsind sasn 3 nv su ilbizinin L.truncatula, L.auricularis, Phisa acuta

akar edildi. Hmin ilbizlrin ay knarnda heyvan yata yaxnlnda v durun suda sxl 1m2

d 15-20 eksempilyar tkil edir. Qmilik v cilliklrd is kiik gl ilbizlri stnlk tkil edir.

Toplanm ilbizlrdn 3010 frd mayinsi zaman L.auricularia, L.truncatulann fassiolann

srflri il yoluxma faizi 0.47 v 2.81%, Planorbis planorbis 0.53% olmudur.

Naxvan MR razisind gstriln aralq sahiblrinin yaylmas saysind fassiolann hr

iki nv (F.hepatiga) adi fassiola v gigantica yaylmdr. Ilin nmili v yamurlu olmasndan

asl olaraq biri digrindn az v ya yksk intensivliy malik olur. ay v kanal razilrd

fassiolyoz invaziyasnn daha ox yaylmas hmin razilrin yaxnlndan irin su ilbizlrinin

biotoplarnn oxluu il baldr. Qulaqvar ox yaylan razilrd F.gigantica kiik glm ilbizi

ox olan razilrd adi fassiola ox yaylmdr.

Btn srnnlrd (qarn ayaqllarda) ilbizlrd mayalanma daxild gedir. Mayalanma

iki yolla- erkk- dii v hermofrodit mayalanma vardr. Su ilbizlrinin bir oxu hermofrodit yolla

oxalmas mlumdur. Bu hal ox vaxt zn dorultmur. O chddn ki, hermofrodit vzi (

cinsiyyt zv) eyni bir vaxtda hm erkk (sperma), hm d dii yumurta istehsal ed bilmir.

Bizim tcrblrimizdn su ilbizlrinin yaay trzinin yrnilmsi il laqdar 15.09.1999-

cu ild evd balq olan akvariuma salnm 12 dd su ilbizi hyat roseslrini dyimdn

yaamaa davam edrk 2-3 gndn sonra akvariumun divarlarna qalxaraq suyun sthin

yaxn sahlrd akvarium sinin 4trfind d bir- biribdn 5-10 sm aral olmaqla qlaf il

rtlm yumurta qoymudur. Qlafn bykly 1-3mm diametrind olmaqla hr birinin irisind

ikraya bnzr iy formal 7-15dd yumurta qoyaraq molyuskalar yenidn suyun dibin enmidir.

Hmin yumurtalar bir-birin zncir kimi dzlmkl ffaf kild qlafda qalmaqla 1 hft sonra

bymy balamas hiss olunur. Grndy kimi su ilbizlri hr hans bir rait yaranan kimi nsil

artrmaq n yumurta qoymaq imkanna malikdir. Akvariumda suyun temperaturu 15-250 aras

davamnda akvariumun divarndak yumurtalardan 12-ci gndn embrionlar formalamaa

balayaraq ilkin cavan molyuskalar xmaa balad.

Tbii raitd Naxvan MR razisind cavan molyuskalarn tbitd grnmsi may

ayndan balayaraq mahid olunur. Ana (qlaman keirmi) ilbizlr is martn ortalarndan

balayaraq aktivlmy balayr.

Naxvann yuxar alp mnliklrind (Gygl, Batabat, Yelli yurd, Tkl imn) il boyu

soyuq hava keirdiyindn irin su v tiorpaqda yaayan ilbizlr rast glinmyib.

Mbariz tdbirlri; galba cinsin aid v limnaeidae ailsin mnsub l.truncatula, l. goupili,l.

subanculata v s.,nvlri adi fassiolanin araliq sahiblridir. galba ailsinin zvlri irin su ilbizlri

olub yaamaq n yksk ekoloji rat tlb edn canlilardir.onlar tz bataqliq sahlrind olan

torflu v oran torpaqlarda mskunlamirlar. sasn ph 5,8-8,6 qlvi mhiti olan qumlu

suspenziyali torpaqlarda arxlarin ,kanallarin,ay sahillrind ocaq halinda toplairlar.mlumdur

ki,sahd fassiolyozla profilaktik mbariznin sasini ilbizlr qari ynldilmi tdbirlr

durur.vvllr ilbizlr olan sahlr mis-sulfat(gy-da) mhlulu spilirdi.baliq olan sahlrd bu

31

mhlul yksk toksik tsir malik oldugundan orada olan balq kr v srflri d mhv

olurdu,digr trfdn misin xlorlu v kolloid mhlulunun qaliqlari bir ildn, iki ildk toplanib

qaslaraq heyvan v trafdaki canlilarin zhrlnmsin gtirib ixardigindan bu kimi preparatlarla

aprilan tdbirlr qeyri qnatbx hesab edildiyindn tcrblrd yeni olan bioloji mbariz

slundan istifad edilmsi (qoraqov v.v.v ckira v.n. sposob bioloqieskiy borbi s amfibiotnimi

mollyuskami(ru 2292141) yksk v davamli mbarizy sbb olur.bel ki. adi fassiolanin araliq

sahibi olmayan psixrofil ilbiz zonitoides nitidus(muller,1774)un kiik ilbizlr olan sahy

yerldirilmsi nticsind orada olaqn ilbizlrin yeyilmsin v yaayi mhitinin pozulmasina

sbb olur v nticd araliq sahib olan ilbizlr mhv olur v fassolyozun tkrar yoluxmasinin

qarisini almi olur.

Ntic: Naxvan MR razisind Liminidae fslindn olan L.auricularia v L.truncatula fassiola hepatiga v

F.giganticann aralq sahiblridir. Qulaql ilbizd 2.81%, kiik glm ilbizind is 0.53%

F.giganticann srflri il yoluxmas, planorbis planorbis ilbizind is 0.53% F.giganticann

srflri il yoluxma akar olunub.

Su ilbizlrinin biotoplarnda 1m2 suda ( sulu razid) say 15-20 nsx olur. Ph.acuta

ilbizind fassiola srflri il yoluxma akar olunmad.

Qulaql su ilbizinin yayld sahlrd F.gigantica kiik glm ilbiznin yayld

sahlrd is F.hepatica stnlk tkil edir.

Su ilbizlri ilin fsilindn asl olmayaraq lverili rait dn kimi artb oxalmaa

balayr v suni yolla bu tcrbd myyn olub.

DBYYAT

1. .. . . . 1945 6 .49-58

2. .. . - , -,1956 , 4 1 ,226-228

3. .. -. 1952,376 4. ... .. -

512

5. .., .. (RU 2292141)

6. .. . , 1972,285. 7. ... , . .

1976,272

8. .. - .. 5 1989 7282

9. Sadxov .., M..Yoluev, A.R.Ryabini, R..brahimova 1993 Azrbaycann irvan Dvlt Qoruunda ceyrann (qazella subquttroza qult)helmintoloji vziyytinin

yrnilmsin dair Az.EA-n xbrlri biol.l.seriyas 1993 4-6 sh.101-106

10. Sadxov .., Rzayev N.N. Lnkran tbii vilaytind astrodhylax crumenfier trematodunun aralq sahiblri, Zoologiya nstitunun srlri XXVIII cild Bak 2006, Elm

nr sh 836-841

11. liyev A.R. , liyev S.. Araz aynn makrobentozunun yrnilmsin dair. Zoologiya nst.-nun srlri XXVIII cild Bak 2006 Elm nr sh 190-199

12. .. .. ( 1774)

Zoologiya nstitunun srlri XXVIII cild Bfr 2006 Elm nr sh 766-770

32

ABSTRACT

Farhadov G.T.

Role snails spread fassiola

The basic are revealed biotope in which the given kind of fresh-water mollusks During the

put experiments dependence embriogenese devolopemnts of mollusks of the given kind from vater

Parameters investigated.

The basic intermediate owners tremathods F.hepatica, F.qiqantica in NAR natural are

fresh-vater mollusks L.auricularia, L.truncatula and P.Planorbis.

..

- .

3

: ., . ..

0,47 2,81 .

..

, .

.



Mqalni apa tqdim etdi: knd tsrrfat zr flsf doktoru, dosent

A.Mrdanl

33



. , 2015, 7 (72)

HLAL QASIMOV


E-mail: [email protected]

UOT 581.6

NAXIVAN MUXTAR RESPUBLKASI FLORASINDA BRASSCACEAE BURNETT

FSLSN AD OLAN YABANI TRVZ BTKLR

Aar szlr: Brassicaceae Burnett, Crambe orienalis L., Bunias orientalis L., yaban

trvz bitkilri, yaylma sahlri

Key words: Brassicaceae Burnett,Crambe orienalis L., Bunias orientalis L., wild - growing

vegetable plants, places of growth

: Brassicaceae Burnett,Crambe orienalis L., Bunias orientalis L.,

,

Son dvlrd dnya bazarnda ba vern maliyy bhran, habel halinin saynn oxalmas

nticsind rzaq mhsullarna olan tlbatn ykslmsi, iqlim dyiknliyi v s. sbblrdn bir

sra lklrd rzaq qtln real thlky evirmidir. Dnyada ba vern bhran saysind hr

alt nfrdn biri ac yatr v ya gn rzind yalnz bir df qidalanr. Bu problemin qismn d olsa

aradan qaldrlmas n dnya alimlri trfindn florada yaylan trvz v drman bitkilri

masir sviyyd yrnilir, onlarn istifadsin dair yeni tkliflr hazrlanr. Bu istiqamtlrd

ktlvi elmi tdqiqat ilri aparlr ki, bu da z aktuall il el bu gn d maraq dairsinddir.

Naxvan Muxtar Respublikas floras faydal yaban bitkilrl zngindir. Faydal bitkilrdn

qida hmiyytli bitkilr stnlk tkil edir. Qida bitkilrinin istifad qaydalar v imkanlar

aradrlmdr. Bu bitkilrin bir qrupu da Klmkimilr fsilsin aid olan yaban trvz

bitkilridir.

Klmkimilr-Brassicaceae Burnett fsilsi dnyada, xsusn imal yarmkrd geni

yaylm, 350 cins aid olan 3000-dn ox nv hat edir. Azrbaycanda 74 cinsin 248-dn ox

nv bitir. [2, s. 213-240], Naxvan MR florasnda is 66 cins aid 165 nv yaylmdr [3, s.

110-120]. Klmkimilrin ksriyyti birillik, ikililik v ya oxillik bitkilrdir. Klmkimilr

fsilsinin nmayndlrin arandan balam yksk da qurana kimi mxtlif ekoloji raitd

tsadf olunur. Muxtar Respublikann mxtlif blglrin oxsayl ekspedisiyalar edilmi, fsily

aid bitki nmunlri v kin material toplanmdr. Tyinedici v dbiyyatlardan [7, s. 148-320; 8,

s. 243-291] istifad edilrk herbari nmunlri tyin edilmidir.

Ekspedisiyalar v l tdqiqatlar zaman fsily mnsub yaban trvz bitkilrinin

yrnilmsi mumi qbul olunmu l raitind geobotaniki axtarlar metodikalarna [1, s. 20-24;

5] saslanaraq aparlmdr. Aparlan tdqiqatlar sasnda fsilnin muxtar respublikann yaban

bitki rtynd yaylan nvlri trfimizdn myynldirilmidir:

Fam. Brassicaceae Burnett- Fsil. Klmkimilr

Genus 1. Capsella Medik- Cins 1. Quppyi

1(1) C. bursa - pastoris (L.) Medik- 1 (1) Adi quppyi

Genus 2. Crambe L.- Cins 2. Qatran

2 (1) Crambe orienalis L.- 2 (1)rq qatran-

Genus 3.Barbarea R.Br.- Cins 3. Vzrk

3 (1) Barbarea vulgaris R.Br.- 3 (1) Adi vzrk

34

Genus 4. Calepina Adans. Cins 4.Kalepina

4 (1)Calepina irregularis (Asso)Thell.- 4 (1) yri kalepina

Genus 5. Chorispora R.Br.ex DC. Cins 5. Alaklng

5 (1)Chorispora tenella (Pall.)DC. - 5 (1) Zrif alaklng

Genus 6. Conringia Adans.- Cins 6. Konringia

6 (1) Conringia orientalis (L.) Dumort.- 6 (1)rq k.

Genus 7. Lepidium L. - Cins 7. Bozalaq

7 (1) Lepidium campestre (L.) R.Br.- 7 (1)kin bozala

8 (2)Lepidium draba L.- 8 (2) Yastqotu bozalaq-

Genus 8. Nasturtium R.Br.- Cins 8. Qj

9 (1)Nasturtium officinale R.Br.- 9 (1)Drman qjs-

Genus 9. Descurainia Webb & Berth.- Cins 9. Dekuran

10 (1)Descurania sofia (L.)Webb. Ex Prantl.- 10 (1)Sofiya dekuran

Genus 10. Sinapis L. - Cins 10.stiot (Xardal)

11 (1)Sinapis arvensis L. - 11 (1) l istiotu (xardal)

Genus 11. Bunias L. - Cins 11.Tpotu

12 (1)Bunias orientalis L.- 12 (1)rq tpotu

Genus 12.Alliaria Heist. Ex fabr.- Cins 12. Sarmsaqotu

13 (1)Alliaria petiolata Cavara- 13 (1) Drman sarmsaqotu-

Genus 13.Eruca Mill. - Cins 13.ndau

14 (2)Eruca sativa Lam. - 14 (2) kin indausu

Genus 14.Cardamine L. - Cins 14.rkotu

15 (1)Cardamine uligunosa Bieb. - 15 (1) Bataqlq rkotu

Genus 15.Thlaspi L. - Cins 15.Yaranotu

16 (1)Thlaspi arvense L.- 16 (1) l yaranotu

Bellikl, trfimizdn aparlan tlqiqatlar nticsind Muxtar Respublika florasnda

Asteraceae Bersht. et J. Persl fsilsin aid olan 15 cinsd 16 nv yaban trvz bitkisinin

sistematik trkibi dqiqldirilmi, onlarn yaylma sahlri v tbii ehtiyatlar myyn edilmidir.

dbiyyat materiallarna [1, s. 30-135; 4, s. 24-43] v tdqiqatlara sasn fsily mnsub

olan yaban trvz bitkilrinin bioekoloji xsusiyytlri yrnilmidr. Nvlrin hyat formalarnn

myynldirilmsind .O. Serebyakovun [6, s. 6-460] sistemindn istifad edilmidir. Bir sra

nvlrin bioekoloji xsusiyytlr

Documents

Elmi əsərlər. Təbiət və tibb elmləri seriyası 2015, № 72