18
xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 64 ;d'bfodf cfwfl/t jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ePsf k|of; tyf l;sfO h}nas'df/ /fO{ ! , dy'/f vgfn @ , 6]saxfb'/ j?jfn # , ljgo zfx $ , ;'ldt uf}td % != kl/ro !=! k[i7e"ld g]kfndf ;g\ !(%) b]lv !(&) sf] bzssf aLrdf jg If]qsf] ljgfz tLj| eof] -Ives and Messerli 1989, Graner 1997, Gautam et al. 2004) . pQm jg ljgfzsf cfwf/df ljZj a}ª\ssf] Ps cWoogn] g]kfndf jg ljgfz oxL qmddf eof] eg] cfufdL b'O{ tLg bzsdf g]kfnsf w]/} h;f] e"efux¿ d¿e"ld aGg] eljiojf0fL ;fj{hlgs u¥of] (Ives and Messerli 1989) . t/ c;Lsf] bzskl5 g]kfndf jg Joj:yfkgsf] 9fFrfdf kl/jt{g eof] / pQm kl/jlt{t Joj:yfkgsf] 9fFrfn] ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ;}4flGts tyf Jojxfl/s cEof;sf] ;'?cft u¥of] . pQm kl/jlt{t 9fFrfn] jg If]qsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgsf nflu :yfgLo ;d'bfox¿nfO{ ;xefuL u/fpg' kg]{ s'/f :yflkt u¥of] . pQm cEof;n] ljZj a}ª\ssf] cWoogn] u/]sf] eljiojf0fLnfO{ g} r'gf}tL lbg] sfd u¥of] . kmn:j¿k ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] gLlt tyf sfo{qmdx¿ aGb} uof] (Graner 1997, Acharya 2002, Gautam et al 2004 and Chhetri 2006) . ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k|fs[lts ;|f]t Joj:yfkgsf nflu Ps pQd pkfosf ¿kdf lrlgPsf] 5 . g]kfnsf] ;Gbe{df ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x -;fjp;_ sf] cjwf/0ff tyf cEof; k|fs[lts ;|f]t Joj:yfkgsf nflu Ps ;kmn cEof;sf ¿kdf lng] ul/Psf] 5 . o;sf] Ps dfq} k|d'v sf/0f eg]sf] ;|f]tsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgdf :yfgLo ;d'bfosf] ;xeflutf xf] . xfn;fn} ;fj{hlgs ePsf] cWoogn] g]kfndf ljut b'O{ bzs -;g\ !(() b]lv @)!)_ sf aLrdf jgsf] If]qkmn $) k|ltztaf6 a9]/ $$ k|ltzt k'u]sf] 5 -DFRS 2015_ . o; tYofª\sn] g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] cjwf/0ff tyf cEof; ;kmn ePsf] s'/f k|dfl0ft u/]sf] 5 . t/, o;sf] cy{ g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgdf s'g} sdL tyf sdhf]/Lx¿ 5}gg\ eGg] rflxF sbflk xf]Og (Graner 1997, Graner 1999, Hill 1999, Mall et al. 2003, Gautam et al. 2004, Chhetri 2006 and Mahanty et al. 2006) . ;kmn Joj:yfkgsf nflu ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf cEof;x¿df ;'wf/ ug'{kg]{ w]/} kIfx¿ 5g\ -MSCFP 2011, MoFSC 2013, LFP 2013 and MoFSC 2014) . ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ;kmntfsf] Ps k|d'v cfwf/ eg]sf] jg ;d"xx¿sf] ;'zf;gsf] ! n]vs xfn -ljBfjfl/lwsf zf]wfyL{ _ lqe'jg ljZj ljBfno, dfgjzf:q s]Gb|Lo ljefu sLlt{k'/df cWofkg u/fpg'sf ;fy} km/]i6PS;g g]kfndf cg';Gwfgstf{sf ¿kdf sfo{/t 5g\ . @ n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmddf n}lª\us ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0f, hLljsf]kfh{g ;'wf/ / ;'zf;g lj1sf ¿kdf sfo{/t 5g\ . # n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu ;ª\v'jf;ef lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ . $ n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu ;ª\v'jf;ef lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ . % n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu t]x|y'd lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ . @

;d'bfodf cfwfl/t jg ;dxx¿df ;'zf;g ;'wf/ M - forestaction.org · 68 xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# ^ ;3g jg eGgfn] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{tsf rf/ k|sf/sf lqmofsnfk

Embed Size (px)

Citation preview

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#64

;d'bfodf cfwfl/t jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ePsf k|of; tyf l;sfO

h}nas'df/ /fO{!, dy'/f vgfn@, 6]saxfb'/ j?jfn#, ljgo zfx$, ;'ldt uf}td%

!= kl/ro!=! k[i7e"ld

g]kfndf ;g\ !(%) b]lv !(&) sf] bzssf aLrdf jg If]qsf] ljgfz tLj| eof] -Ives and Messerli 1989, Graner 1997, Gautam et al. 2004) . pQm jg ljgfzsf cfwf/df ljZj a}ª\ssf] Ps cWoogn] g]kfndf jg ljgfz oxL qmddf eof] eg] cfufdL b'O{ tLg bzsdf g]kfnsf w]/} h;f] e"efux¿ d¿e"ld aGg] eljiojf0fL ;fj{hlgs u¥of] (Ives and Messerli 1989) . t/ c;Lsf] bzskl5 g]kfndf jg Joj:yfkgsf] 9fFrfdf kl/jt{g eof] / pQm kl/jlt{t Joj:yfkgsf] 9fFrfn] ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ;}4flGts tyf Jojxfl/s cEof;sf] ;'?cft u¥of] . pQm kl/jlt{t 9fFrfn] jg If]qsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgsf nflu :yfgLo ;d'bfox¿nfO{ ;xefuL u/fpg' kg]{ s'/f :yflkt u¥of] . pQm cEof;n] ljZj a}ª\ssf] cWoogn] u/]sf] eljiojf0fLnfO{ g} r'gf}tL lbg] sfd u¥of] . kmn:j¿k ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] gLlt tyf sfo{qmdx¿ aGb} uof] (Graner 1997, Acharya 2002, Gautam et al 2004 and Chhetri 2006) .

;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k|fs[lts ;|f]t Joj:yfkgsf nflu Ps pQd pkfosf ¿kdf

lrlgPsf] 5 . g]kfnsf] ;Gbe{df ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x -;fjp;_ sf] cjwf/0ff tyf cEof; k|fs[lts ;|f]t Joj:yfkgsf nflu Ps ;kmn cEof;sf ¿kdf lng] ul/Psf] 5 . o;sf] Ps dfq} k|d'v sf/0f eg]sf] ;|f]tsf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgdf :yfgLo ;d'bfosf] ;xeflutf xf] . xfn;fn} ;fj{hlgs ePsf] cWoogn] g]kfndf ljut b'O{ bzs -;g\ !(() b]lv @)!)_ sf aLrdf jgsf] If]qkmn $) k|ltztaf6 a9]/ $$ k|ltzt k'u]sf] 5 -DFRS 2015_ . o; tYofª\sn] g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] cjwf/0ff tyf cEof; ;kmn ePsf] s'/f k|dfl0ft u/]sf] 5 . t/, o;sf] cy{ g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgdf s'g} sdL tyf sdhf]/Lx¿ 5}gg\ eGg] rflxF sbflk xf]Og (Graner 1997, Graner 1999, Hill 1999, Mall et al. 2003, Gautam et al. 2004, Chhetri 2006 and Mahanty et al. 2006) . ;kmn Joj:yfkgsf nflu ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf cEof;x¿df ;'wf/ ug'{kg]{ w]/} kIfx¿ 5g\ -MSCFP 2011, MoFSC 2013, LFP 2013 and MoFSC 2014) .

;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ;kmntfsf] Ps k|d'v cfwf/ eg]sf] jg ;d"xx¿sf] ;'zf;gsf]

! n]vs xfn -ljBfjfl/lwsf zf]wfyL{ _ lqe'jg ljZj ljBfno, dfgjzf:q s]Gb|Lo ljefu sLlt{k'/df cWofkg u/fpg'sf ;fy} km/]i6PS;g g]kfndf cg';Gwfgstf{sf ¿kdf sfo{/t 5g\ .

@ n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmddf n}lª\us ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0f, hLljsf]kfh{g ;'wf/ / ;'zf;g lj1sf ¿kdf sfo{/t 5g\ .

# n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu ;ª\v'jf;ef lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ .

$ n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu ;ª\v'jf;ef lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ .

% n]vs sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf nflu t]x|y'd lhNnfdf lhNnf ;+of]hssf ¿kdf sfo{/t 5g\ .

@

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 65

/fO{ / ;fyLx¿

cj:yf xf] . o;sf/0f jg ;d"xx¿df ;fd'bflos cjwf/0fsf] ljsf;;Fu} tL ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug]{ sfd ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf nflu Ps k|fyldtfsf] ljifo aGb} cfPsf] 5 . o; n]vdf g]kfnsf sf]zL kxf8L rf/ lhNnf -wgs'6f, t]x|y'd, ef]hk'/ / ;ª\v'jf;ef_ sl/a tLg jif{ -;g\ @)!# dfr{b]lv @)!^ d]_ sf aLrdf :yfgLo jg ;d"xx¿sf] ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu ePsf kxn, o;sf k|lqmofx¿ tyf pknlAwsf ;fy} r'gf}tLx¿sf af/]df 5nkmn ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .

!=@ g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jgsf] cj:yf

jg P]g, @)$( df pNn]v eP cg';f/ ;fd'bflos jg, sa'lnotL jg, ;fem]bf/L jg, ;+/lIft jg,

tyf wfld{s jgx¿nfO{ ;d'bfodf cfwfl/t jgsf ¿kdf lng ;lsG5 . t/ ;fdfGotofM ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg eGg] ljlQs} ;fjp;x¿nfO{ g} ;lDemg] ul/G5 . o;sf] klxnf] sf/0f eg]sf] g]kfndf ;fd'bflos jg ;d"xx¿sf] ;ª\Vof t'ngfTds ¿kdf w]/} x'g' xf] . bf];|f], tL jg ;d"xx¿;Fu ;+nUg jf ;DalGwt 3/w'/Lx¿sf] ;ª\Vof w]/} x'g' xf] . t];|f], tL jg If]qx¿ g]kfnsf] ef}uf]lns -lxdfn, kxf8, t/fO{+_ tyf k|zf;lgs lx;fan] -lhNnfx¿_ klg ;a} 7fpFx¿df /xg' xf] . rf}yf], ;fjp;x¿n] cf]u6]sf] If]qkmn t'ngfTds ¿kdf lgs} w]/} x'g' / tL If]qdf pknAw k|fs[lts ;|f]tx¿;Fu jl/kl/ /x]sf ;d'bfox¿sf] cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts ;DaGw /xg' xf] .

tflnsf !M g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jgsf] cj:yf -;g\ @)!# sf] h'nfO{ ;Ddsf] tYofª\s_

;ª\Vof ;+nUg 3/w'/Lx¿ If]qkmn -x]=_

! ;fd'bflos jg !*,!## @,@#&,!(% !,&)),)$*

@ ;fem]bf/L jg @) %^,^#&

# sa'lnotL jg &,$!# &$,(%) $@,&&#

$ ;+/lIft jg * !,##,&%*

;|f]t M MoFSC/GoN 2014

g]kfndf ;fjp;x¿sf] ;ª\Vof, If]qkmn tyf tL jgx¿;Fu ;DalGwt 3/w'/Lx¿sf] ;ª\Vof lgs} w]/} ePsf] sf/0f tL jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug]{ s'/f dxTTjk"0f{ ljifo ag]sf] 5 . sf]zL kxf8L rf/ lhNnfdf klg jg;Fu ;DalGwt ljleGg kl/of]hgf tyf sfo{qmdx¿n] ljleGg lqmofsnfkx¿sf dfWodaf6 jg ;d"xx¿sf] ;'zf;g ;'wf/ ug]{ k|of; ub}{ cfPsf] 5 -See: Carter et al. 2011, LFP 2013_ . xfn ;~rfng eO/x]sf] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdn] klg ;fd'bflos jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu ljleGg lqmofsnfkx¿ ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 .

!=# ;fd'bflos jg ;d"xx¿sf nflu ;'zf;g s] xf] <

o; n]vdf ;fjp;x¿df x'g] jg Joj:yfkgsf ljleGg cEof;x¿sf cfwf/df ;'zf;gsf] ljZn]if0f ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . xfn;Ddsf cEof;x¿nfO{ x]bf{ ;fd'bflos jgdf ;'zf;g eg]sf] jg ;d"xx¿df kf/blz{tf, ;xeflutf, hjfkmb]lxtf, k|efsfl/tf tyf ljlwsf] zf;g h:tf kfFrj6f s'/fsf] cj:yfnfO{ a'‰g] ul/Psf] 5 . pQm cjwf/0ffnfO{ ;fd'bflos jg pkef]Qmf dxf;ª\3 g]kfn -km]sf]kmng_ tyf cGo jg If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿n] klg k|of]u ub}{ cfPsf 5g\ .

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#66

lrq ! M g]kfnsf ;fd'bflos jg ;d"xx¿df ;'zf;g cfFsngsf cfwf/x¿

;fjp;x¿df plNnlvt kfFrj6f ljifosf] cj:yf /fd|f] x'g'nfO{ ;fdfGotofM pQm jg ;d"xsf] ;'zf;g /fd|f] 5 eGg] cy{ nfUb5 . of] n]v oxL cjwf/0ffx¿nfO{ cfwf/ dfGb} sf]zL kxf8L rf/ lhNnfdf ;~rflnt jg kl/of]hgfsf lqmofnfkx¿sf] k|efjsfl/tfsf] ljZn]if0f ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .

!=$ cWoogsf] ljlw

of] n]v sf]zL kxf8L rf/ lhNnfsf s]xL ;fjp;x¿df ul/Psf] :ynut cjnf]sg, 5nkmn tyf ;DalGwt ;Gbe{ ;fdu|Lx¿sf] k'g/fjnf]sgdf cfwfl/t 5 . :ynut cjnf]sg cGtu{t jg kl/of]hgf;Fu ;DalGwt ljleGg lqmofsnfkx¿ ;~rfng ePsf ;fjp;x¿df uO{ tL lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug{sf nflu ;xhLs/0f ug]{, tL lqmofsnfkx¿ ;~rfng eO/x]sf] ;dodf ljleGg cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s 5nkmn / cGt/lqmofx¿df efu lng], ;fy} lqmofsnfkx¿

;~rfng eO;s]sf jg ;d"xx¿df ;~rflnt lqmofsnfkx¿sf] k|efjsfl/tfsf] cjnf]sg ul/Psf 5g\ . ;DalGwt lqmofsnfkx¿sf nfeflGjt 3/w'/L tyf JolQmx¿, sfo{qmd;Fu ;DalGwt :yfgLo sd{rf/L tyf ;fdflhs kl/rfnsx¿, / :yfgLo :t/sf cGo ;/f]sf/jfnf lgsfosf k|ltlglwx¿;Fu klg 5nkmn ul/Psf] 5 . ;fy} ;DalGwt sfo{qmdsf] ;Dk"0f{ k|ltj]bgx¿ tyf o; n]v;Fu ;DalGwt n]v, /rgf / cGo ;Gbe{ ;fdu|Lx¿sf] k'g/fjnf]sg ;d]t ul/Psf] 5 .

@= jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ePsf l;sfO

@=! ;d'bfodf cfwfl/t jg ;d"xx¿sf] cj:yf

sf]zL kxf8L lhNnfx¿ jg kl/of]hgfsf] lx;fan] ;'?cftb]lv g} k|fyldstfdf kb}{ cfPsf If]q x'g\ . o; If]qdf vf8]{k, g'S;]km, PnPkmkL -See: LFP 2013_

;|f]t M km]sf]kmg @)^&, vltj8f @)^( / /fO{ / e08f/L @)&! df cfwfl/t

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 67

x'Fb} xfn ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd ;~rfng eO/x]sf] 5 . o; If]qdf ;d'bfodf cfwfl/t jg

;d"xx¿sf] ;ª\Vof tyf ltgLx¿n] cf]u6]sf] If]qkmn klg t'ngfTds ¿kdf lgs} 7"nf] 5 .

tflnsf @ M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ;d'bfodf cfwfl/t jgsf] If]qkmn -x]S6/df_

k|sf/ ef]hk'/ t]x|y'd;ª\v'jf ;ef

wgs'6f s"n Ü

;fd'bflos jg 39025.6 17161.5 30260.0 28921.1 115368.2 50.0

sa'lnotL jg 784.0 121.6 4.9 0.0 910.5 0.4

lghL jg 31.2 9.3 9.9 63.5 113.9 0.0

wfld{s jg 0.0 0.0 11.3 37.7 49.0 0.0

;/sf/åf/f Jojl:yt jg 36700.6 7335.6 46891.0 54.1 90981.4 39.4

;+/lIft If]q 0.0 0.0 23300.2 0.0 23300.2 10.1

s"n 76541.4 24628.0 100477.3 29076.5 230723.2 100.0

;|f]t M DFO-Bhojpur 2069 BS; DFO-Tehrathum 2069; DFO-Sankhuwasabha 2069; DFO-Dhankuta 2069. cited in DVN

and NPRMS 2013

tflnsf @ df pNn]v ePsf] tYofª\sn] sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ;fjp;n] cf]u6]sf] If]qkmn t'ngfTds ¿kdf lgs} w]/} ePsf] s'/f :ki6 b]vfPsf] 5 .

oL lhNnfx¿df s"n !%@% ;fjp;, @(@ sa'lnotL jg, !@# lghL jg, & wfld{s jg / ! ;+/lIft If]q -;ª\v'jf;ef lhNnfdf /x]sf] dsfn' a?0f /fli6«o

tflnsf #M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ;d'bfodf cfwfl/t jg tyf pkef]Qmf 3/w'/Lsf] ;ª\Vof

k|sf/ ef]hk'/ t]x|y'd ;ª\v'jf;eff wgs'6f s"n

! ;fd'bflos jg 531 333 284 377 1525

@ sa'lnotL jg 188 100 4 292

# lghL jg 43 15 12 53 123

$ wfld{s jg 2 2 3 7

% ;+/lIft If]q 1 1

s"n 764 448 303 433 1948

;|f]t M lhjsf—wgs'6f @)&@, lhjsf—t]x|y'd @)&@, lhjsf—ef]hk'/ @)&@, lhjsf—;ª\v'jf;ef @)&@

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

lgs'~h_ /x]sf 5g\ . jg Joj:yfkgsf plNnlvt ;ª\Vofx¿;Fu cfa4 ePsf 3/w'/Lx¿sf] ;ª\Vof x]bf{ ;fjp;;Fu dfq} !$&*%^ 3/w'/L ;+nUg ePsf 5g\ eg] sa'lnotL jgdf @^@^ 3/w'/L ;+nUg ePsf 5g\ -lhjsf wgs'6f @)&@, lhjsf t]x|y'd @)&@, lhjsf ef]hk'/ @)&@, lhjsf ;ª\v'jf;ef @)&@_ .

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#68

^ ;3g jg eGgfn] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{tsf rf/ k|sf/sf lqmofsnfk ;~rfng ug{sf nflu 5flgPsf jg ;d"xx¿ x'g\ . rf/ k|sf/sf lqmofsnfk eGgfn] hLljsf]kfh{g, hnjfo' cg's"ng, jg Joj:yfkg, tyf jg ;d"xsf] ;+:yfut ljsf; kb{5g\ .

@=@ jg kl/of]hgfaf6 nfeflGjt jg ;d"xx¿

sf]zL kxf8L lhNnfx¿df /x]sf jg ;d"xxx¿ dWo] s] slt jg ;d"xx¿df jg kl/of]hgfsf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ePsf 5g\ eGg] s'/fsf] olsg tYofª\s o; n]vdf ;dfj]z ug{ ;lsPsf] 5}g . oBlk, sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ljut nfdf] ;dob]lv ljleGg jg kl/of]hgfx¿ ;~rfng ePsf sf/0f klg o; If]qdf /x]sf ax';ª\Vos jg ;d"xx¿ s'g} g s'g} ¿kdf jg kl/of]hgfx¿af6

nfeflGjt ePsf] cg'dfg nufpg ;lsG5 . h:t}M— bz jif]{ PnPkmkL cGtu{tsf lqmofsnfkaf6 dfq} sf]zL kxf8L rf/ lhNnf nufot b]zsf s"n !% j6f lhNnfdf s"n %,))) eGbf a9L ;fjp;x¿ nfeflGjt ePsf 5g\ -LFP 2013:14_ . o;} u/L xfn ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmds} s'/f ubf{ klg lhNnfsf] sDtLdf ## k|ltzt jg ;d"xx¿df of] sfo{qmd k'¥ofpg] nIo ePsf] sf/0f klg sDtLdf lhNnfsf ## k|ltzt jg ;d"xx¿ nfeflGjt ePsf] cg'dfg nufpg ;lsG5 .

tflnsf $ M ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd ;~rfng ePsf uflj;, ;fjp; tyf ;fjp;x¿sf] ;ª\Vof

lhNnfx¿ uflj;x¿ gu/kflnsf ;fjp;

s"n nfeflGjt s"n nfeflGjt s"n nfeflGjt ;3g jg

wgs'6f 28 27 2 2 377 226 53

t]x|y'd 21 16 2 2 333 155 43

;ª\v'jf;ef 25 9 3 3 284 136 45

ef]hk'/ 54 44 2 2 539 328 75

s"n 128 96 2 9 1533 845 216

Ü 75.00 55.12 14.09;|f]t M RRN/FA 2015 and 2016, lhjsf wgs'6f @)&@, lhjsf t]x|y'd @)&@, lhjsf ef]hk'/ @)&@, lhjsf

;ª\v'jf;ef @)&@

of] sfo{qmd l;4fGttM sfo{qmd ;~rfng ePsf ufpF ljsf; ;ldlt -uflj;_ df /x]sf s"n ;fjp;x¿ dWo] sDtLdf &) k|ltzt ;fjp;df k'Ug'kg]{ x'gfn] nfeflGjt 3/w'/L x'g'kb{5 . xfn;Dd pknAw tYofª\s cg';f/ s"n *$% ;fjp;x? o; sfo{qmdsf ljleGg lqmofsnfkx¿af6 nfeflGjt eO;s]sf 5g\ eg] @!^ ;fjp;df ;3g jgsf6 ¿kdf ljleGg lqmofsnfkx¿ ;~rfng ePsf 5g\ . o;sf/0f tflnsf $ n] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf] nfeflGjt jg ;d"xsf] ;ª\Vof 7"n} ePsf] b]vfPsf] 5 .

@=# jg kl/of]hgf ;~rfngsf] 9fFrf

sf]zL kxf8L lhNnfx¿df jg kl/of]hgfx¿ ;~rfngsf] 9fFrf ;do cGt/fndf kl/jt{g x'Fb} cfPsf] b]lvG5 . g's;]km tyf PnPkmkL cGtu{tsf lqmofsnfkx¿ l8PkmcfO8Ln] :yfgLo jg ;d"x tyf :yfgLo ;ª\3 ;+:yfx¿;Fusf] ;fem]bfl/tfdf k|ToIf ¿kdf ;~rfng u/]sf] lyof] eg] -LFP 2013_ ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd eg] ljleGg ;ª\3 ;+:yfx¿nfO{ -vf;u/L /fli6«o :t/sf_ sfo{qmd ;~rfng ug]{ ;fem]bf/ ;+:yfsf

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 69

¿kdf lnO{ sfo{qmdsf] ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 .7 ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{t jg

;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;fdfGotofM tLg txdf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ePsf 5g\ .

& s"n tLg jif{ rf/ dlxgf -@)^( r}tb]lv @)&# ;fpg_sf nflu ;~rfng eO/x]sf ax'/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf lqmofsnfkx¿nfO{ b'O{ r/0f -klxnf] / bf];|f] r/0f_df ljefhg u/]/ x]g{ ;lsG5 . klxnf] r/0f cGtu{t ;g\ @)!@ dfr{b]lv @)!% dfr{;Dd / bf];|f] r/0f cGtu{t dfr{b]lv @)!^ h'nfO;Ddsf] cjlw kb{5 . s"n @! lhNnfnfO{ 5 ;d"x jf n6x¿df ljefhg u/L ;~rfng eO/x]sf] of] sfo{qmd sf]zL kxf8L rf/ lhNnf -h;nfO{ n6 Ps elgPsf] 5_ eg] g]kfn u|fdL0f k'gMlgdf{0f ;+:yf -cf/cf/Pg_ / km/]i6PS;g g]kfnn] lhNnf :t/sf ;+:yfx¿;Fusf] ;fem]bf/Ldf ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . bf];|f] r/0fsf lqmofsnfkx¿sf] ;~rfngsf] 9fFrf klxnf] r/0f eGbf s]xL km/s 5 . o; r/0fdf sfo{qmd ;~rfng ug{sf nflu 5flgPsf ;fjp;sf pkef]Qmfx¿n] cfˆgf] jg ;d"xdf jg ;d"xx¿n] cfˆgf] ;d"xsf] :jd"Nofª\sg u/L pQm :jd"Nofª\sgsf cfwf/df tTsfnLg\ -Ps jif{sf]_ tyf bL3{sfnLg -kfFr jif{ ;Ddsf]_ of]hgf tof/ u/L nfu" ub}{ cfPsf 5g\ . pQm of]hgfdf pNn]v ePsf tTsfnLg\ lqmofsnfkx¿ ;DkGg ug{sf nflu ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdn] s]xL ;xof]u k|bfg ub}{ cfPsf] 5 . oL ;Dk"0f{ k|lqmofx¿df :yfgLo ;fem]bf/ ;ª\3 ;+:yfsf :yfgLo ;xhstf{ tyf sd{rf/Lx¿n] dWo:ttf ug]{ sfd ub{5g\ .

lrq @ M jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ k|of;sf 9fFrf tyf k|lqmofx¿

;a}eGbf dflyNnf] txsf] ¿kdf lhNnf :t/sf ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;+nUg eO{ ;fd'bflos jg ;d"xx¿sf] ;'zf;g ;'wf/df of]ubfg k'¥ofpg] k|of; ul/Psf] 5 . o;sf nflu lhNnf :t/Lo ax';/f]sf/jfnf jg ;dGjo ;ldlt -h;nfO{ cª\u|]hLdf District Forestry Sector Coordination Committee jf DFSCC elgPsf] 5_ sf] a}7sx¿df ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf af/]df 5nkmn ug]{, lqmofsnfkx¿sf] cg'df]bg u/fpg], ;DkGg ePsf sfo{qmdsf af/]df lhNnf :t/df ;fj{hlgs ;'g'jfO ug]{, lhNnf :t/Lo ax';/f]sf/jfnf

lgsfox¿sf] ;+nUgtfdf sfo{qmdsf] cg'udg ug]{ h:tf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ . bf];|f] :t/sf lqmofsnfksf ¿kdf uflj; :t/Lo ax';/f]sf/jfnf ;dGjo ;ldltsf] u7g ug]{ sfdsf] kxn tyf o;sf nflu ;xhLs/0f ug]{, tyf pQm ;dGjo ;ldltnfO{ ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf] uflj; :t/Lo ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿sf] ;~rfngsf nflu ;dGjosf/L e"ldsf lgjf{x ug{sf nflu Ifdtf clej[l4 ug]{ sfd ul/Psf] 5 . o; ;ldltn] ;DalGwt uflj;x¿df ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd ;~rfng ug{sf nflu ;fd'bflos jg ;d"xx¿sf]

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#70

5gf}6 ug]{, uflj; :t/Lo ;fj{hlgs ;'g'jfO ug]{, tyf cGo lgsfox¿;Fu ;Defljt ;fem]bfl/tfsf nflu ;dGjo ug]{ sfd ePsf] 5 . t];|f] :t/sf lqmofsnfksf ¿kdf ;'zf;g ;DaGwL cg'lzIf0fsf] sfo{qmd tyf tflndx¿sf] cfof]hgf ug]{, dlxnf tyf clt ljkGg 3/w'/Lx¿sf] pk;d"x -h;nfO{ cª\u|]hLdf Disadvantaged Group [DAG] jf 8\ofu u|'k elgG5_ u7g u/L pQm pk;d"xx¿sf] dfWodaf6 ;fd'bflos jg tyf uflj;df /x]sf ljleGg lgsfox¿df pgLx¿sf] dfu tyf cfjZostfx¿sf] p7fg ug]{, ;d"x :t/sf ;fj{hlgs ;'g'jfO tyf ;fj{hlgs n]vf k/LIf0f sfo{qmdx¿sf] cfof]hgf ug]{ h:tf lqmofsnfkx¿ /x]sf 5g\ .

@=$ jg kl/of]hgfaf6 nfeflGjt 3/w'/Lx¿

jg kl/of]hgfaf6 nfeflGjt 3/w'/Lx¿sf] olsg tYofª\s k|fKt ug]{ s'/f Tolt ;xh geP klg ljleGg kl/of]hgfx¿n] cfkm"n] ;~rfng u/]sf kl/of]hgfsf nfeflGjt 3/w'/Lx¿sf] ;ª\Vof oyf;Sbf] w]/} agfpg rfxG5g\ . PnPkmkL cGtu{t ;~rfng ePsf lqmofsnfkx¿af6 dfq} sl/a ^,%@,))) 3/w'/L k|ToIf tyf ck|ToIf ¿kdf nfeflGjt ePsf] s'/f pNn]v ePsf] 5 -LFP

2013:16_ . PnPkmkL tyf g]kfn l:j; ;fd'bflos jg kl/of]hgf -NSCFP_ b'a} sfo{qmdaf6 s"n &,@@% ;fjp;df cfa4 s"n &,%$,()) 3/w'/L nfeflGjt ePsf 5g\ egL pNn]v ul/Psf] 5 -NCSP 2011:1_ . pQm tYofª\s leq sf]zL kxf8L lhNnfsf jg ;d"x tyf tL ;d"xx¿df cfa4 3/w'/Lx¿ klg kb{5g\ . To;}u/L xfn sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ;~rflnt ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdaf6 ut ;g\ @)!% sf] cGt;Dd ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿af6 dfq} klg s"n #!,*%$ JolQm nfeflGjt ePsf 5g\ .

@=% jg kl/of]hgfsf ;sf/fTds k|efjx¿

jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿n] :yfgLo jg ;d"xx¿df

s]xL ;sf/fTds k|efjx¿ kf/]sf] b]lvG5 . s]xL k|d'v k|efjx¿sf] rrf{ tn ul/Psf] 5 .

-s_ ;dfj]zL ;xeflutfsf] ljsf; M :yfgLo jg ;d"xsf sfo{;ldltsf] ;+/rgf ;dfj]zL x'g'kg]{ s'/f ;fd'bflos jgsf] gLltut tyf sfg"gL clgjfo{tf xf] . pQm s'/f ljleGg jg gLlt, sfg"g, lgodfjnL tyf dfu{bz{gx¿df :ki6 ¿kdf pNn]v ul/Psf 5g\ . o;sf/0f sfg"gtM ;fjp;sf sfo{;ldltx¿df dlxnf nufot ;d'bfodf ePsf ljljwtfsf] k|ltlglwTj x'g' kb{5 . sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ;~rflnt jg kl/of]hgfx¿n] :yfgLo jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ljleGg k|sf/sf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ub}{ cfPsf 5g\ . h;dWo] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{t klg ljleGg k|sf/sf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ePsf 5g\ . tL lqmofsnfkx¿n] Pslt/ jg ;d"xsf sfo{;ldltsf] ;+/rgfdf ;dfj]lztfsf] ljsf; u/]sf] 5 eg] csf]{lt/ jg;Fu ;DalGwt ljleGg e]nf, 5nkmn, tflnd tyf uf]i7Lx¿df ;d'bfosf ;a} tx, ju{, n}lª\us ;d"x, tyf hfthfltx¿sf] ;xeflutf a9fPsf] 5 . ef]hk'/ lhNnf af]lvd ufpF l:yt ej]v'–lr;fkfvf–lkKn] ;fjp;sf cWoIf k|tLIff >]i7n] lj=;+=@)&@ sf] kmfu'g dlxgfdf ePsf] ;fwf/0f ;efdf ;d'bfosf ;a} ju{ tyf ;d"xsf ;b:ox¿sf] pNn]vgLo ;xeflutfsf af/]df lh1f;f /fVbf o;/L k|ltlqmof lbOg\,

æ======ljleGg k|sf/sf 3/fo;L sfdsf afah'b klg cfhef]ln xfd|f] jg ;d"xsf a}7s tyf 5nkmnx¿df lbbL alxgL tyf bfh'efOx¿sf] ;xeflutf a9]sf] 5 . o;sf] k|d'v sf/0f eg]sf] ljleGg jg kl/of]hgfsf dfWodaf6 xfd|f] jg ;d"xsf ljleGg 5nkmnx¿df cfpg] sd{rf/Lx¿n] ug'{ ePsf] ;xhLs/0f, tflnd tyf hgr]tgfd"ns sfo{qmdx¿ x'g\ . o;}u/L ljleGg kl/of]hgfx¿n] lbg] u/]sf ;xof]ux¿n] klg xfd|f lbbL

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 71

alxgL tyf bfh'efOx¿nfO{ jg ;d"xsf lqmofsnfkx¿df ;xefuL x'g'kg]{ /x]5 / o;/L ;lqmo ¿kdf ;xefuL x'Fbf cem w]/} ;xof]ux¿ kfOg] /x]5 eGg] efjgfsf] ljsf; ePsf] 5 . ===Æ

-v_ ;'zf;gsf] dxTTjsf af/]df hgr]tgfsf] ljsf; M ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿n] jg ;d"xx¿df ;'zf;g eg]sf] s] xf], of] lsg cfjZos 5, / o;sf] ;'wf/ s;/L ug]{ eGg] ljifox¿df hgr]tgfsf] ljsf; u/]sf] 5 . ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf ljleGg lqmofsnfkx¿dWo] ;'zf;g ;DaGwL cg'lzIf0f sfo{qmd, ;'zf;gsf] :jd"Nofª\sg, tyf ;'zf;g ;'wf/sf nflu of]hgfsf] lgdf{0f -bL3{sfnLg tyf tTsfnLg_ ug]{ tyf sfof{Gjog ug]{ lqmofsnfkx¿n] ;d'bfodf yk hgr]tgf ljsf; u/]sf] 5 . ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;fd'bflos jg ;d"xdf ;'zf;g :jd"Nofª\sgsf af/]df ef]hk'/ lhNnfsf] KofpnL uflj; l:yt /fFs] ;fjp;sf pkef]Qmf uª\uf tyf hd'gf o;f] eG5g\

æ===dfs'/Lhfnf] ljlwaf6 xfd|f] jg ;d"xsf] ;'zf;g cj:yfsf] :jd"Nofª\sg u/]kl5 xfd|f] jg ;d"xsf] ;'zf;g ;'wf/sf af/]df hfgsf/L ePsf] 5 . ;'zf;g ;'wf/sf nflu xfd|f] jg ;d"xsf] w]/} s'/fx¿df ;'wf/ ug'{kg{] /x]5 eGg] s'/fsf] hfgsf/L

ePsf] 5 . h;n] ubf{ clxn] xfd|f] jg pkef]Qmf ;b:ox¿df jg ;'zf;g ;'wf/sf] dxTTjsf af/]df hgr]tgfsf] ljsf; ePsf] 5 . clxn] xfd|f] jg ;d"xsf sfo{;ldlt ;b:o tyf pkef]Qmfx¿n] ;+o'Qm ¿kdf ;'zf;g ;'wf/sf nflu kxn ug{ yfn]sf 5f}F . xfdLn] clxn];Dd u/]sf lqmofsnfkx¿n] xfdL ;a}nfO{ lhDd]jf/L tyf hjfkmb]xL x'g'k5{ eGg] s'/f l;sfPsf] 5 .===Æ

-u_ dlxnfx¿sf] g]t[Tj tyf ;xeflutfdf j[l4 M jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿n] jg ;d"xx¿df x'g] 5nkmn tyf cGo lqmofsnfkx¿df dlxnfx¿sf] ;xeflutf a9fpg] sfd u/]sf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd ;~rfng ePsf k|foM ;a} jg ;d"xx¿df dlxnfx¿n] g]t[Tj lng yfn]sf 5g\ . o;}u/L ljeGg lqmofsnfkx¿df dlxnfx¿sf] ;ª\VofTds ;xeflutf klg a9\b} uPsf] s'/f ;d'bfosf ;b:ox¿ atfpF5g\ . o;sf cnfjf, jg ;d"xx¿df dlxnf, blnt, ul/a tyf ;fdflhs ¿kdf alxis/0fdf kfl/Psf ;d'bfosf] pk;d"x -8\ofu u|'k_ agfO{ pQm pk;d"xsf dfWodaf6 pgLx¿sf] clwsf/sf] ljifonfO{ ;d'bfosf ljleGg ;ef, e]nf, 5nkmnx¿df p7fg ug]{ k|of;x¿ ePsf 5g\ .

tflnsf % M ;3g jgsf ¿kdf 5gf}6 ePsf ;fjp;x¿df ;fdflhs ;dfj]zLs/0fsf] cj:yf

qm=;+= lhNnfx¿ s"n ;fjp;

;3g jg

cWoIf ;lrj d'Vo kbdf blnt

k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf! wgs'6f 377 53 46 7 16 37 1 1@ t]x|y'd 333 43 40 3 5 38 0 0# ;ª\v'jf;ef 284 45 39 6 39 6 0 2$ ef]hk'/ 539 75 70 5 6 69 4 3

s"n 1533 216 195 21 66 150 5 6

;|f]t M RRN/FA 2015 and 2016, lhjsf wgs'6f @)&@, lhjsf t]x|y'd @)&@, lhjsf ef]hk'/ @)&@, lhjsf

;ª\v'jf;ef @)&@, ;DalGwt ;fjp; @)!^

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#72

ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd ;~rfngsf nflu 5gf}6 ul/Psf ;3g jg ;d"xsf sfo{ ;ldltx¿df dlxnfsf] pkl:ylt cWoIf kbdf sd eP klg ;lrj kbdf eg] ;fdfGotofM w]/} b]lvG5 . pQm tYofª\sn] jg ;d"xsf sfo{sf/L kbx¿df dlxnfx¿sf] pkl:ylt lj:tf/} a9\b} uPsf] ;ª\s]t ub{5 . :yfgLo jg ;d"xx¿df dlxnfsf] Ifdtf tyf g]t[Tj ljsf;sf ljifodf ef]hk'/ lhNnfsf] ltjf/L e~Hofª uflj; l:yt xfDkmfnf ;fjp;sf ;lrj OlGb/f 9sfn tyf sf]iffWoIf dfof >]i7 o;f] eGGf'x'G5, æxfd|f] ;fd'bflos jgsf ljleGg lqmofsnfkx¿df lgoldt ¿kdf ;xefuL ePsf sf/0f ca xfdL ;a} hgf ;fdflhs sfddf ;lqmo x'g l;s]sf 5f}FÆ .

-3_ jg ;d"xx¿ kf/bzL{ aGg yfn]sf M jg ;d"xx¿df ;~rfng ul/Psf ljleGg 5nkmn, uf]i7L, ;fj{hlgs n]vf k/LIf0f, ;fj{hlgs ;'g'jfO, cg'lzIf0f tyf tflndsf lqmofsnfkx¿n] :yfgLo ;fjp;x¿ cfly{s ¿kdf kf/bzL{ x'g'kg]{ s'/fsf] cg'e"lt x'g yfn]sf] 5 . o;sf ;fy} pQm s'/fsf nflu s;n] s] ug'{ kb{5 eGg] af/]df ;d"xdf 5nkmn ug]{, of]hgf lgdf{0f ug]{, of]hgfsf] sfof{Gjog ug]{, tyf tL lqmofsnfkx¿sf] sfof{Gjog ug]{ ;+:s[ltsf] ljsf; x'g yfn]sf] 5 . ;~rfng ePsf jf ;DkGg ePsf lqmofsnfkx¿sf] ;fj{hlgs ;'g'jfO, ;fj{hlgs n]vf k/LIf0f, :jd"Nofª\sg tyf :jcg'udg h:tf lqmofsnfkx¿n] jg ;d"xx¿nfO{ kf/bzL{ aGg'kg]{ afWotf l;h{gf ePsf] 5 . o; ljifodf ;ª\v'jf;ef lhNnfsf] l;4sfnL uflj; l:yt ;Nn]/L ;fjp;sf cWoIf u0f]z Gof}kfg] eG5g\,

æ===xfd|f] jg ;d"xsf ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿ ;Dk"0f{ pkef]Qmfx¿;Fusf] 5nkmn tyf pgLx¿sf] ;xdlts} cfwf/df lg0f{o ug]{ ub{5f}F . o;f] gu/] g xfdLn] u/]sf] sfd ;kmn x'G5 g t pkef]Qmfx¿n] g} dfG5g\ . olt dfq} x}g xfdLn] o;f] gu/]df

xfd|f ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿ xfdLnfO{ ;xof]u ug]{ ;ª\3 ;+:yfx¿n] klg :jLsf/ ub}{gg\ . ====Æ

-ª_ ;xeflutfTds cEof;sf] ;'?cft M w]/} ;fd'bflos jg ;d"xx¿df ;xeflutf eGgfn] ;~rfng ePsf lqmofsnfkx¿ -e]nf, 5nkmn, uf]i7L, tflnd cflb_ df ePsf] pkl:yltnfO{ dfGg] rng 5 . t/ sf]zL kxf8L lhNnfdf ;~rflnt jg kl/of]hgfx¿n] ;DalGwt lqmofsnfksf ;Dk"0f{ r/0fx¿ -;'?cftsf] 5nkmn, of]hgfsf] lgdf{0f, of]hgfsf] sfof{Gjog, lqmofnfkx¿sf] cg'udg tyf d"Nofª\sg_df nfeflGjt 3/w'/Lx¿ ;+nUg x'g'kg]{ s'/fnfO{ k|fyldstfdf /fVb} cfPsf] 5 . h;n] ubf{ Psflt/ ;DalGwt lqmofsnfkdf pgLx¿sf] ;lqmo ;xeflutf tyf e"ldsfsf] cfjZostfnfO{ cg'e"lt u/fpg] sfd ePsf] 5 . csf]{lt/ pgLx¿sf] ;xeflutf clgjfo{ dfq} x}g dxTTjk"0f{ klg x'Fbf] /x]5 eGg] s'/f ;DalGwt ;fjp;sf ;ldlt tyf pkef]Qmf b'j}nfO{ cg'e"lt x'g yfn]sf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf ef]hk'/ lhNnfsf] ;fªkfª uflj; l:yt dxfb]j cfOtaf/] ;fjp;sf ;lrj ozf]wf yfdL cfˆgf] jg ;d"xdf ePsf] cfˆgf] lhDd]jf/L cfkm}+ lgjf{x ug'{x'G5 . To;}u/L oxL uflj;sf] u9L ;fjp;sf ;lrj ;'ldqf yfdL klg cfˆgf] lhDd]jf/L ;lqmo ¿kdf cfkm}+ lgjf{x u5'{ eGg'x'G5 .

-r_ ljQLo ;+:yfx¿ dfkm{t cfly{s sf/f]af/ ug]{ cEof;sf] ljsf; M u|fdL0f ;dfhdf /x]sf tyf sd cfoJoo ePsf w]/}h;f] jg ;d"xx¿sf] cfly{s sf/f]af/ ljQLo ;+:yfx¿ dfkm{t x'g ;s]sf] b]lvFb}g . t/ jg kl/of]hgfx¿, h:t}M— ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdsf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ubf{ jg ;d"xsf cfly{s sf/f]jf/ ljQLo ;+:yfx¿ dfkm{t ug]{ sfddf k|f]T;fxg ul/Psf] 5 . h:t}M— ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGt{ut k|bfg ul/Psf cfly{s cg'bfgx¿ ;DalGwt ;fjp;x¿sf] a}ª\s vftfdfkm{t x:tfGt/0f ul/Psf] 5 . jg

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 73

;d"xsf] sf]ifdf ;ª\sng ePsf] /sdsf] cfly{s sf/f]af/ klg ;Dej eP;Dd a}lª\sª vftf jf r]saf6 ug{sf nflu k|f]T;fxg tyf ;xhLs/0f ul/Psf] 5 . jg ;d"xsf] g]t[Tj kl/jt{g eP klg a}lª\sª sf/f]af/ k'/fgf] sfo{ ;ldltsf] gfd cyjf ;xL 5fkdf g} rNb} cfPsf jg ;d"xx¿df gofF sfo{ ;ldltsf] gfd tyf ;xL 5fkaf6 dfq} cfly{s sf/f]af/x¿ ug{sf nflu ;xhLs/0f ul/b} cfPsf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf ;ª\v'jf;ef lhNnfsf] jfgf uflj; l:yt vK6'jf ;fjp;sf jt{dfg cWoIf -gofF sfo{;ldlt_ sf cg';f/ o; ;fjp;df ut @)&@ ;fndf sfo{;ldltsf] k'gu{7g eof] . sfo{;ldltsf] k'gu{7g eP klg cfly{s sf/f]af/sf nflu a}ª\ssf] b:tvt kl/jt{g geP;Dd ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdn] s'g} cfly{s cg'bfg tyf ;xof]u glbg] c8fg lnof] . kmn:j¿k k'/fgf] sfo{;ldltn] afWo eP/ cfly{s sf/f]af/sf nflu a}ª\ssf] b:tvt gofF sfo{;ldltnfO{ x:tfGt/0f u¥of] . o;kl5 dfq} ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdn] pQm jg ;d"xnfO{ hLljsf]kfh{g ;'wf/, jg Joj:yfkg, hnjfo' cg's"ng, tyf ;+:yfut ;'wf/sf nflu k|bfg ug]{ cg'bfg tyf ;xof]u /sd k|bfg u¥of] .

@=^ jg kl/of]hgfsf gsf/fTds k|efjx¿

;'zf;g ;'wf/sf k|of;x¿n] :yfgLo jg ;d"xx¿df s]xL gsf/fTds k|efjx¿ klg kf/]sf] b]lvG5 . s]xL k|d'v gsf/fTds k|efjx¿sf af/]df tn rrf{ ul/G5 .

-s_ kl/of]hgfd'vL lqmofsnfkx¿df lge{/ x'g] k|j[lQsf] ljsf; M jg kl/of]hgfx¿ cGtu{t ;~rfng ePsf lqmofsnfkx¿n] :yfgLo jg ;d"xx¿nfO{ kl/of]hgfd'vL lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug]{ tyf jg;Fu ;DalGwt s'g} klg sfd ug{sf nflu kl/of]hgfs} ;xof]u tyf ;xhLs/0fsf] d'v tfSg] k|j[lQsf] ljsf; u/]sf] 5 . o;sf] k|d'v sf/0f eg]sf] ljutdf ;~rfng ePsf jg kl/of]hgfx¿sf] k|efj xf] . kl/0ffd:j¿k jg;Fu ;DalGwt sfdx¿ t kl/of]hgfx¿sf] ;xof]u kfP

kl5 dfq} ug]{ xf] eGg] efjgf tyf cEof;x¿sf] ljsf; ePsf] 5 . h:t}M— ax';f/]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{tsf lqmofsnfkx¿ gk'u]sf jg ;d"xx¿df ;d]t ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd lj:tf/ ePkl5 xfd|f] ;a} sfdsf nflu pQm kl/of]hgfn] ;xof]u ub{5 -h:t}M— ljwfg sfo{of]hgfsf] ;+zf]wg ug]{ sfd_ eGg] efjgfsf] ljsf; eO/x]sf] 5 . pbfx/0fsf] ¿kdf ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj; l:yt xflQdf/] ;fjp;sf ;b:ox¿n] ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd lj:tf/ ePkl5 xfd|f] jg ;d"xsf] ljwfg sfo{of]hgfsf] kl/dfh{g tyf jg ;d"xsf] gjLs/0f ug{ d2t ug]{5 egL klv{ a;]sf] s'/f atfpF5g\ . o;sf] k|d'v sf/0f eg]sf] o; jg ;d"xsf] klxnf] tyf bf];|f] ljwfg sfo{of]hgf tyf pQm jg If]qdf ePsf] nf]Stfsf] ;|f]t dfkg -OGe]G6«L_ PnPkmkLn] ul/lbg' xf] . h;n] ubf{ pQm jg ;d"xdf jg ;d"xsf] ;Dk"0f{ sfd jg kl/of]hgfsf] xf] eGg] efjgfsf] ljsf; ePsf] 5 .

-v_ jg ;d"xsf] g]t[Tjk|lt :yfgLo :t/df gsf/fTds ljrf/sf] ljsf; M jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf ljleGg lqmofsnfkx¿n] :yfgLo jg ;d"xsf g]t[TjnfO{ ;lqmo agfPsf] 5 . pgLx¿sf] ;lqmotf Psflt/ :j}lR5s -j]tnaL_ x'G5 eg] csf]{lt/ jg kl/of]hgfx¿n] klg g]t[TjnfO{ eGbf ;d'bfosf ;a}eGbf ljkGg tyf ul/a 3/w'/Lx¿nfO{ ;xof]u ug{ rfxG5 . h;n] ubf{ ;}4flGts ¿kdf jg ;d"xsf g]t[Tjx¿n] k|ToIf ¿kdf s'g} nfe kfpFb}gg\ . o;/L s'g} klg nfe gkfP klg ;d'bfosf g]t[Tjx¿ ;lqmo x'g' kb{5 t/ pgLx¿ lsg ;lqmo x'G5g\ eGg] k|Zg g]t[Tj eGbf aflx/ /x]sf JolQmx¿df k}bf x'g] u/]sf] 5 . kmn:j¿k jg ;d"xsf g]t[Tjn] s]xL g s]xL t JolQmut kmfObf lnO/x]sf] x'g'kb{5 eGg] efjgf tyf ;f]rsf] ljsf; ePsf] b]lvG5 . o; ljifodf ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj; l:yt gofFvs{ ;fjp;sf Ps pkef]Qmfn] pQm jg ;d"xsf cWoIf ;'?cftb]lv xfn;Dd klg lg/Gt/ ¿kdf cWoIf

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#74

kbdf /xg'sf] k|d'v sf/0f eg]sf] pgn] ljleGg kl/of]hgfx¿af6 s]xL g s]xL JolQmut nfe k|fKt ul//x]sf] x'g'kb{5 eGg] cfzosf] ljrf/ JoQm u/] . o;}u/L o; ;fjp;sf l5d]sL ;fjp; -xflQdf/] ;fjp;_ sf ;b:o tyf s]xL pkef]Qmfx¿n] klg o:t} cfzoo'Qm cleJolQm lbPsf 5g\ . plNnlvt s'/fx¿n] ;fjp;sf g]t[Tjk|lt s]xL gsf/fTds ljrf/x¿sf] ljsf; ePsf] cg'dfg nufpg ;lsG5 .

-u_ g]t[Tjdf s]xL ljt[i0ff l;h{gf x'b} uPsf] M ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf cEof;x¿ l;4fGttM nf]stflGqs x'g'kb{5 . ;fdfGo cy{df eGg'kbf{ jg ;d"xsf ;a} lqmofsnfkx¿ ;d"xsf ;Dk"0f{ ;b:ox¿sf] ;xeflutf tyf ;xdltsf cfwf/df ul/g' kb{5 . Psflt/ jg ;d"x ;~rfngsf k|lqmofx¿ lgs} hl6n tyf sl7g 5g\ eg] csf]{lt/ jg kl/of]hgf tyf jg ;|f]tsf] nfex¿ klg ;d'bfosf ljkGg tyf ul/ad'vL x'g'kb{5 . To;}u/L jg ;d"xsf ;Dk"0f{ sfdx¿ kf/bzL{ agfpg' kg]{ gLltut tyf Jojxfl/s afWotf 5 . oL sf/0fx¿n] ubf{ jg ;d"xsf] g]t[Tj lng'eGbf glng' g} 7Ls eGg] efjgfsf] ljsf; x'g yfn]sf] 5 . ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj; l:yt gofFvs{ ;fjp;sf cWoIf -^* jifL{o cfz axfb'/ /fO{_ o; jg ;d"xsf] :yfkgfb]lv lg/Gt/ ¿kdf cWoIfsf] e"ldsf lgjf{x ub}{ cfPsf 5g\ . pgn] bf];|f] sfo{sfnb]lv g} g]t[Tj cGo OR5's JolQmnfO{ x:tfGt/0f ug{ vf]h]sf x'g\ t/ pQm jg ;d"xsf s'g} klg JolQm xfn;Dd pgn] ;DxfNb} cfPsf] kb ;DxfNg tof/ 5}gg\ . kmn:j¿k pgL pQm jg ;d"xsf] cWoIf kbdf lg/Gt/ ¿kdf lglj{/f]w aGb} cfPsf 5g\ . t/ ;d"xdf pgsf] g]t[Tjsf] hlt k|z+;f x'G5 ck|ToIf ¿kdf Tolt g} cfnf]rgf klg x'g] u/]sf] e]l6G5 . o:tf s'/fn] jg ;d"xsf] g]t[Tjdf lj:tf/} ljt[i0ffx¿ k}bf x'g yfn]sf] b]lvG5 .

-3_ k|lqmofut af]emx¿ ylkPsf] M ;fjp;x¿df ;'zf;g ;'wf/ ug'{ eg]sf] ;DalGwt jg

;d"xn] ljleGg k|lqmofx¿ cjnDag ug'{ xf] . h:t}M— ljleGg lqmofsnfkx¿df ;d'bfosf ;a} JolQmx¿sf] ;xeflutf ;'lglZrt ug]{, sfo{;ldlt tyf g]t[Tjdf ;d'bfok|ltsf] hjfkmb]lxtf a9fpg], cfkm"n] u/]sf] sfdsf] k|efjsfl/tf a9fpg], cfkm"n] u/]sf ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿sf] cfly{s kf/blz{tf sfod ug]{, ;Dk"0f{ sfdsf] h; ckh; cfkm}+n] lng] h:tf s'/fx¿ kb{5g\ . plNnlvt s'/fx¿sf nflu jg kl/of]hgfx¿n] cg]sf}+ e]nf, 5nkmn, cg'lzIf0f tyf tflnd, uf]i7L tyf a}7sx¿sf] cfof]hgf ub}{ cfPsf 5g\ . o;sf nflu Psflt/ ;d'bfosf ;a}nfO{ pkl:ylt x'g nufOG5 eg] csf]{lt/ ;d'bfosf g]t[TjnfO{ klg plNnlvt s'/fx¿ ;'lglZrt ug{ afWosf/L cj:yfx¿sf] l;h{gf ug]{ sfd ul/G5 . oL b'j} k|lqmof jf:tjdf jg ;d"xsf pkef]Qmf tyf g]t[Tjsf nflu yk af]em ag]sf 5g\ . To;sf] cnfjf kl/of]hgf ;~rfng ug{sf nflu k'¥ofpg' kg]{ ljlw tyf k|lqmofx¿n] jg ;d"xx¿df k|lqmofut af]emx¿ yKg] sfd u/]sf] 5 .

-ª_ :yfgLo 6f7faf7fx¿sf] jr{Zj

jg ;d"xx¿df dlxnf, blnt, hghflt, s]xL ljkGg ju{sf] k|ltlglwTj x'g] u/L sfo{ ;ldltx¿sf] u7g ePsf] b]lvP klg Jojxfl/s ¿kdf lg0f{o ubf{ jf x'Fbf :yfgLo :t/df :yflkt eO;s]sf 6f7faf7fx¿s} jr{Zj jf k|efj /x]sf] 5 . h;n] ubf{ ;'zf;g ;'wf/sf lqmofsnfkx¿ b]vfj6L tyf sfuhL k|ltj]bgx¿df dfq} ;Lldt x'g] u/]sf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf wgs'6f lhNnfsf] a'9Ldf]/ª uflj; l:yt lanfpg]kfvf ;fjp;sf] lj:t[t hfgsf/L ;d"xsf cWoIfnfO{ dfq} yfxf 5 t/ ;ldltsf cGo ;b:ox¿nfO{ o;sf af/]df g hfgsf/L 5 g hfgsf/L x'g'k5{ eGg] ljifodf rf;f] g} 5 . o;}u/L ef]hk'/ lhNnfsf] ltjf/L e~Hofª uflj; l:yt xfDkmfnf ;fjp;sf cWoIf jf;'b]j 9sfn klg cfˆgf] jg ;d"xsf k|d'v kbdf klxn]b]lv /x]sf sf/0f ;dfj]zLs/0fsf gfddf cfkm" /lxcfPsf] kb u'dfpg grfx]sf] s'/f pgsf] egfOdf JoQm x'G5 .

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 75

@=& ;'zf;g ;'wf/sf s]xL r'gf}tLx¿

;'zf;g ;'wf/sf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ubf{ s]xL r'gf}tLx¿ b]lvPsf 5g\ . s]xL k|d'v r'gf}tLx¿sf] rrf{ tn ul/Psf] 5 .

-s_ cfly{s c;dfgtf tyf ;fdflhs / ;f+:s[lts ljljwtfsf] ulx/f] k|efj M jg ;d"xx¿df jf:tljs ;xeflutf x'g' eg]sf] ;d'bfosf ;a} ju{, n}lª\us ;d"x, tyf hftLo ;d'bfox¿sf] ef}lts pkl:ylt dfq} geO{ ;Dk"0f{ k|lqmofx¿df -5nkmn, gLlt tyf sfo{qmdsf] th'{df, sfof{Gjog, cg'udg, d"Nofª\sg cflb_ efu lng], cfˆgf] ljrf/ /fVg] / cfˆgf cfjZostf jf dfux¿nfO{ ;d]6\g] vfnsf] lg0f{o ug]{ sfddf k|efljt ug]{ xf] . t/ tL s'/fx¿nfO{ Jojxfl/s ¿kdf ptfg]{ sfd lgs} hl6n 5 . lsgeg] o:tf s'/fx¿ JolQmsf] z}lIfs :t/, k]zf, ju{, hftLo ;d'bfo, wd{, n}lª\ustf cflb h:tf ;fdflhs k[i7e"ld tyf ;DkGgtf / ljkGgtf h:tf cfly{s cj:yfx¿n] k|efj kfl//x]sf x'G5g\ . JolQmsf] plNnlvt k[i7e"ldn] ;d"xdf cfˆgf] ljrf/ /fVg ;Sg] jf g;Sg] s'/fsf] lgwf{/0f ub{5 . csf]{lt/ p;n] /fv]sf] ljrf/ jf egfOx¿sf] ;'g'jfO x'g] jf gx'g] s'/fx¿sf] lgwf{/0f ;d]t plNnlvt s'/fx¿s} cfwf/df x'g] u/]sf] b]lvG5 . g]kfnL ;dfhdf hftLo lx;fan] pRr jf tNnf] hft, n}lª\us lx;fan] dlxnf / k'?if, / juL{o lx;fan] ;DkGg / ljkGgk|ltsf] km/s Jojxf/ tyf b[li6sf]0fx¿ alnof] ¿kdf :yflkt eP/ a;]sf 5g\ . o'uf}+b]lv ljrf/ tyf Jojxf/df ufl8P/ /x]sf] o:tf s'/Lltx¿nfO{ 5f]6f] ;do cjlwsf nflu ;~rfng ul/Psf kl/of]hgfsf lqmofnfkx¿n] kl/jt{g u/L ;'zf;g ;'wf/ ug]{ sfd lgs} r'gf}tLk"0f{ 5 . t]x|y'd lhNnfsf] Dofun'ª gu/kflnsf l:yt p/f7] ;fjp;sf n]vf;ldltsf ;b:o dLggfy bfxfn eGg'x'G5,

æ===jg kl/of]hgfsf ljleGg lqmofsnfkx¿n] pgLx¿ -blntx¿_ nfO{ g} kmfObf eO/x]sf] 5 . xfd|f] ;d'bfodf /x]sf blntx¿sf] k|ltlglwTj

x'g] u/L jg ;ldlt tyf pk;ldltx¿df pgLx¿sf] k|ltlglw /fv]sf 5f}F . t/ pgLx¿ xfd|f] ldl6ªdf slxn] klg cfpFb}gg\ . pgLx¿ ;ldltdf a:g klg dfGb}gg\ . pgLx¿ o;/L gcfpg'sf] vf; sf/0f eg]sf] b}lgs /f]huf/Lsf] ;d:of klg xf] ====.Æ

-v_ lkt[;QfTds ;f]r tyf Jojxf/sf] k|efj M g]kfnL u|fdL0f ;dfhsf] Ps k|d'v ljz]iftf eg]sf] lkt[;QfTds ;f]r tyf Jojxf/ xf] . pQm ;f]r cg';f/ dlxnf sdhf]/ x'G5g\, dlxnfn] 3/sf] sfd -eft ksfpg], n'uf w'g], efF8f df‰g], ;/;kmfO{ ug]{, 3fF; bfp/f ug]{ cflb_ dfq} ug'{ kb{5, dlxnfn] aflx/sf] sfd -h:t}M— e]nf, a}7s, ;ef cflbdf hfg]_ ug{ ;Sb}gg\ / ug'{ x'Fb}g eGg] h:tf ljrf/ tyf ToxL cg';f/sf] Jojxf/ ul/G5 . o:tf] ;f]r tyf Jojxf/sf sf/0f Psflt/ dlxnfx¿nfO{ jg ;d"xsf ljleGg lqmofsnfkx¿df ;xefuL u/fpg lgs} sl7g 5 eg] csf]{lt/ zf/Ll/s ¿kdf pkl:yt eP klg pgLx¿sf] ;lqmo tyf k|efjsf/L ;xeflutf sdhf]/ g} 5 . dlxnfx¿ 3/ u[x:yLsf] af]emaf6 d'Qm x'g' kb{5 . pgLx¿n] k'¿if ;/x sfd ug{, lg0f{o ug{ / g]t[Tj k|bfg ug{ ;S5g\ eGg] s'/fnfO{ Jojxfl/s cEof;df ¿kfGt/0f ug{ ;lsPsf] 5}g . h'g s'/f g]kfnL ;dfhsf] kl/j]zdf lgs} r'gf}tLk"0f{ 5 . pbfx/0fsf ¿kdf t]x|y'd lhNnf Olzj' uflj; l:yt n'sfpg] rf}tf/f] ;fjp;sf ;lrj 8Da/ s'df/L e08f/Lsf] >Ldfg\ ufoqL e08f/L -k]zfn] :yfgLo Ps ljBfnosf] k|wfgfWofks 5g\_ eGg'x'G5,

æ===d @)%@ ;fnb]lv o; jg ;d"xdf ;lrjsf] sfd ub}{ cfPsf] 5' . clxn] o; kbdf d]/L >LdtLnfO{ /flvPsf] eP klg pgsf] ;a} sfd d cfkm}+n] g} ub}{ 5' . ;lrjdf dlxnf /fVg'kg]{ afWotf ePsf sf/0fn] dfq} xfdLn] d]/L >LdtLsf] gfd /fv]sf xf}F . 3/df ;fgf] aRrf 5, pgsf] x]/rfx ug]{, vfgkfg ug]{ h:tf sfdn] pgnfO{ oL ;a} sfd ug{ sxfF km';{b x'G5

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#76

/ Û To;}u/L d}n] ub}{ cfPsf] sfd pgn] olt ;lhnf] u/L g t ug{ ;lS5g\ g ug{ g} EofpFl5g\ . ===Æ

o;}u/L t]x|y'd lhNnfsf] j;Gtk'/ l:yt ebf}/] ;fjp;sf ;lrj uLtf a/fn -sfsL{_ b'O{ jif{b]lv pQm jg ;d"xsf] ;lrj kbdf x'g'x'G5 . t/ clxn];Dd pQm jg ;d"xsf] s'g} klg a}7s jf ldl6ªdf guPsf] s'/f atfpFl5g\ . pgsf] cg'kl:yltdf pQm sfd ;x;lrj af]w/fh lg/f}+nfn] ub}{ cfpg'ePsf] 5 . t]x|y'd lhNnfs} j;Gtk'/ l:yt dxle/ ;fjp;sf ;lrj ljlgtf afFlgof klg b'O{ aif{b]lv jg ;d"xsf] ;lrj l5g\ . t/ pQm ;do cjlwsf aLrdf ePsf s'g} klg a}7sx¿df hfg g;s]sf] / pgsf] cg'kl:yltdf pQm sfd pgsf >Ldfg\n] ub}{ cfpg' ePsf] s'/f atfpFl5g\ . oL b'j} jg ;d"xsf ;lrjx¿ z}lIfs of]Uotfsf lx;fan] P;Pn;L kf; u/]sf eP tfklg jg ;d"xdf ;lqmo ;xefuL x'g g;Sg'sf] k|d'v sf/0f lkt[;QfTds ;f]r tyf Jojxf/ g} ePsf] b]lvG5 .

-u_ jg ;d"xx¿ JolQmut p2]Zo kl/k"lt{ ug]{ ynf]sf] ¿kdf k|of]u x'g' M jg ;d"xx¿df ;'zf;gsf] ;'wf/ ta;Dd x'g ;Sb}g ha;Dd :yfgLo ;d'bfo tyf g]t[Tjn] pQm jg ;d"xsf ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿df ckgTjsf] ljsf; u/L o;}sf] ljsf; tyf k|jw{gsf nflu dfgl;s ¿kd} tof/ eO{ sfd ub}{gg\ . t/ sf]zL kxf8L rf/ lhNnfdf /x]sf jg ;d"xx¿sf] :ynut cWoog, cjnf]sg tyf 5nkmn ubf{ y'k|} ;fjp;sf g]t[Tjx¿n] :yfgLo jg ;d"xnfO{ JolQmut ;fdflhs k|lti7fsf] cfwf/sf ¿kdf lng] u/]sf] b]lvPsf] 5 . vf;u/L jg ;d"xsf] g]t[TjnfO{ /fhgLlts tyf cGo If]qdf g]t[Tj lng] dxTTjk"0f{ v'l6\snfsf ¿kdf k|of]u ug]{ u/]sf] b]lvG5 . h;n] ubf{ jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf sfdx¿ Jojxfl/s ¿kdf cf]e]mndf kg]{ u/]sf] 5 .

-3_ ;'zf;g tyf g]t[Tj x:tfGt/0fsf aLrsf] tfnd]n M ;fjp;x¿df ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu Psflt/ oyfjt /x]sf g]t[Tjx¿df cfjZos

1fg, Ifdtf, tyf cg'ejx¿sf] ljsf; ug'{ 5 eg] csf]{lt/ ;dfj]zLtfsf] l;4fGt cg';f/ gofF JolQmx¿nfO{ g]t[Tjsf] x:tfGt/0f klg ub}{ hfg'kg]{ x'G5 . t/ gofF g]t[Tj rog ug]{ ljifon] jg ;d"xsf] ;'zf;g ;'wf/ ug]{ sfddf r'gf}tL yk]sf] 5 . o;sf ;fy} :yflkt g]t[Tjx¿n] cfˆgf] JolQmut p2]Zo jf :jfy{ -dflyNnf] a'Fbfdf rrf{ ul/P h:tf] /fhgLlts :jfy{, JolQmut k|lti7f, cfGtl/s p2]Zo [hidden

interest] cflb_ kl/k"lt{ geO{ ;xh ¿kdf g]t[Tj 5f8\g :jLsf/ g} ub}{gg\ eg] csf]{lt/ x:tfGt/0f eP klg gofF sfo{;ldltdf Ifdtf tyf cg'ejsf] cefjsf sf/0f g]t[Tjdf yk ;d:of cfpg] u/]sf] b]lvG5 . h;n] ubf{ gofF g]t[Tj :yflkt ug]{ sfd r'gf}tLk"0f{ aGg] u/]sf] b]lvG5 . pbfx/0fsf ¿kdf ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj; l:yt xflQdf/] ;fjp;df b'O{ sfo{sfnsf] g]t[Tj ;Dxfn] kl5 k'/fgf] sfo{;ldltn] lj=;+= @)^( lt/ gofF sfo{;ldltnfO{ jg ;d"xsf] ;Dk"0f{ g]t[Tj x:tfGt/0f u¥of] . t/ pQm gofF sfo{;ldltsf w]/}h;f] ;b:ox¿df jg ;d"x s;/L ;~rfng ug]{, vftfkftf tyf sfuh kqx¿ s;/L tof/ ug]{ eGg] s'/fx¿sf af/]df k|fljlws 1fgsf] cefj ePsf sf/0f pQm jg ;d"xn] xfn g lgoldt a}7s ;~rfng ug{ ;s]sf] 5 g cfjZos k|lqmofx¿sf] ;xhLs/0f u/L ldlt ;lsPsf] ljwfg sfo{of]hgf ;+zf]wg u/L ;fjp;sf] gjLs/0f g} ug{ ;s]sf] 5 . o; ljifodf pQm jg ;d"xsf jt{dfg cWoIf ofds'df/L /fO{ eGg'x'G5, æ=== xfdL t g n]vk9 ePsf 5f}F g o:tf] sfdsf af/]df cg'ej g} 5, clxn];Dd t xfdL s] ug]{, s;/L ug]{, s] gug]{ s]xL hfg]sf g} 5}gf}F ===== .Æ pQm 36gfn] jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ jf cGo sf/0fx¿n] x'g] u/]sf] g]t[Tj kl/jt{g tyf ;'zf;g ;'wf/sf aLrdf tfnd]n x'g g;s]sf] :ki6 b]lvG5 .

-ª_ ;|f]tsf] lbuf]kgf tyf k|z:ttfsf] cefj M sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ePsf ;fjp;x¿nfO{ x]bf{ jg ;d"xx¿sf] cfDbfgL g t lbuf] 5 g k|z:t g} .

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 77

o;sf] k|d'v sf/0f eg]sf] jg If]qx¿df cfly{s pTkfbg ug{sf nflu k|z:t jg ;|f]t gx'g' / ;|f]t eP klg ;|f]tdfly /fHosf] lgoGq0fd'vL gLlt tyf sfg"gx¿ x'g' xf] . h;n] ubf{ ;Dalwt jg ;d"xx¿ ;'zf;g ;'wf/ nufot cGo lqmofsnfkx¿sf nflu kl/of]hgf tyf afXo ;xof]ux¿sf] d'v tfSg'kg]{ cj:yfsf] l;h{gf xF'b} uPsf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj;df s"n @! j6f ;fjp; 5g\ . tL dWo] w]/}h;f] jg ;d"xx¿df cfGtl/s ;|f]t gePsf] / ;|f]t gePs} sf/0f tL ;fjp;x¿n] cfˆgf] ljwfg sfo{of]hgfsf] kl/dfh{g tyf gjLs/0f ;dodf ug{ g;s]sf] s'/f pQm uflj;sf ;fd'bflos jg dxf;ª\3sf cWoIf lg/s'df/ /fO{ atfpF5g\ .

-r_ JolQmut tyf kfl/jfl/s l/l;aL ;fFWg] ynf] aGg] u/]sf] M jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu ;d'bfosf g]t[Tjn] cfly{s kf/blz{tf sfod ug'{kb{5 . csf]{lt/ g]t[Tjn] ;d'bfosf ljkGg tyf ul/a 3/w'/Lx¿nfO{ a9L nfe lbg ;Sg'kb{5 . dfly rrf{ u/]em}F oL ;Dk"0f{ sfd ubf{ l;4fGttM g]t[Tjn] s'g} klg nfe kfpFb}g . csf]{lt/ jg ;d"xsf] sfd ug'{ eg]sf] cGo sfdeGbf k|zf;lgs lx;fan] w]/} k|sf/sf sfg"gL k|lqmof k'¥ofpg' kg]{ x'gfn] lgs} em~hl6nf] x'G5 . pQm k|lqmofdf sxLF s]xL uNtL ePsf] v08df ;DalGwt jg ;d"xsf g]t[Tjn] sfg"gL ;hfo ef]Ug'kg]{ x'G5 . jg If]qsf] pQm em~hl6nf] sfg"gL k|lqmof tyf gLlt lgodsf sf/0f jg ;d"xsf g]t[TjnfO{ sxLF st} ;'zf;g, cfly{s jf jg Joj:yfkgsf] vf]6 nufO{ JolQmut, kfl/jfl/s tyf /fhgLlts l/l;aL kf]Vg] u/]sf s]xL pbfx/0fx¿ e]l6G5 . h:t}M— ef]hk'/ lhNnfsf] ltDdf uflj;df /x]sf] rfFu] v/af/L ;fjp;df ut @)&@ ebf} dlxgfdf kfl/jfl/s l/l;aLsf sf/0f Ps pkef]Qmf / g]t[Tjsf aLr jg kmF8fgLsf] d'2f k¥of] . pQm d'2f kfl/jfl/s l/l;aLnfO{ lnP/ Ps pkef]Qmfn] jg ;d"xsf] cWoIfnfO{ jg km8fgL u/]sf] egL JolQmut d'2f nufP kl5 ;'? eof] . pQm jg ;d"xdf jg ;d"xsf] ;fwf/0f ;efn]

jg If]qsf] s]xL efudf cld|;f] v]tL ug{sf nflu s]xL ;fgf ¿vsf af]6x¿ km8fgL u/]sf] lyof] . t/ pQm d'2fn] To; jg If]qdf km8fgL ug]{ !@ pkef]Qmf 3/w'/LnfO{ ;hfosf] eflubf/ agfof] . tL pkef]Qmfx¿nfO{ lhNnf cbfntsf] cfb]zdf s]xL lbg y'gfdf klg /flvof] . To;kl5 k|lt 3/w'/L !) xhf/ b]lv @% xhf/;Dd JolQmut w/f}l6 /fvL y'gfd'Qm eP . sl/a 5 ;ft dlxgfsf] tfl/vkl5 d'2fsf] km};nf pgLx¿sf] kIfdf t eof] t/ pgLx¿n] /fv]sf] w/f}6L eg] lkmtf{ gePsf] s'/f :yfgLo ;d'bfo atfpF5g\ . o:tf 36gfx¿n] :yfgLo jg ;d"xsf] ;'zf;g JolQmut tyf kfl/jfl/s l/l;aL ;fFWg] ynf]sf] ¿kdf ljsf; x'g'sf ;fy} jg ;d"xsf] g]t[Tjk|lt g} gsf/fTds efjgfsf] ljsf; u/]sf] 5 .

-5_ lqmofsnfkx¿sf] ckgTj tyf lbuf]kgf M :yfgLo jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofnfkx¿af6 7"n} hg;ª\Vof nfeflGjt ePsf] s'/f rrf{ ul/;lsPsf] 5 . t/ tL lqmofsnfkx¿ kl/of]hgfd'vL ePsf sf/0f ;DalGwt ;fjp;sf ;b:o tyf g]t[Tjdf ckgTjsf] efjgf ljsf; ePsf] 5}g . kl/of]hgfd'vL eGgfn] kl/of]hgfx¿n] kl/of]hgfs} nflu ;fjp;x¿nfO{ ;xof]u u5{g\ eGg] efjgfsf] ljsf; x'g' xf] . o:tf] cj:yfn] jf:tjdf ;du| ;fjp;x¿sf] ;'zf;g ;'wf/sf] ;Dk"0f{ k|of;x¿df g} uDeL/ k|Zgx¿ hGdfPsf] 5 . pbfx/0fsf ¿kdf ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd cGtu{t bf];|f] r/0fdf ;3g jg ;d"xx¿df ;~rfng ul/Psf rf/ k|sf/sf ljifout lqmofsnfkx¿ -jg Joj:yfkg, ;'zf;g tyf ;+:yfut ljsf;, hnjfo' cg's"ng / hLljsf]kfh{g ;'wf/_ sf] of]hgf lgdf{0f ul/of] . pQm of]hgfdf tTsfnLg lqmofsnfksf ¿kdf pNn]v ePsf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug{sf nflu cfly{s ;xof]ux¿ k|bfg ul/of] . t/ cWoogsf] l;nl;nfdf e|d0f ul/Psf jg ;d"xx¿df tL of]hgfsf af/]df hfgsf/L lnFbf w]/}h;f] jg ;d"xx¿nfO{ pgLx¿sf] of]hgfsf] af/]df hfgsf/L

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#78

g} gePsf] tyf s]xL jg ;d"xx¿df ;fdfGo hfgsf/L eP klg lj:t[t 1fgsf] sld ePsf] b]lvPsf] 5 . t/ pQm of]hgfsf af/]df :yfgLo ;fem]bf/ ;ª\3 ;+:yfsf sd{rf/Lx¿nfO{ eg] lj:t[t hfgsf/L ePsf] e]l6Psf] 5 . o;sf] cy{ jg ;d"xdf ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿sf] ckgTj ;DalGwt jg ;d"xsf g]t[Tjdf 5 ls 5}g eGg] k|Zg xf] . o;n] jg kl/of]hgfsf ;fy} jg ;d"xdf x'g] lgoldt lqmofsnfkx¿sf] lbuf]kgfsf] ljifodf klg uDeL/ k|Zg v8f u/]sf] 5 .

#= 5nkmn;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgdf ePsf] ;kmntfsf] dfkg ug]{ Ps k|d'v cfwf/ eg]sf] ;'zf;g xf] . o;sf] cy{ jg Joj:yfkgsf] gLltut k|fjwfg tyf cEof;x¿df ;d'bfodf /x]sf ;a}sf] ;xeflutf, lqmofsnfkx¿df g]t[Tjsf] hjfkmb]lxtf, lqmofsnfkx¿sf] k|efjsfl/tf, lqmofsnfkx¿df ljlwsf] zf;g, tyf ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿df kf/blz{tfsf] cj:yf xf] -/fO{ / e08f/L @)&!, vltj8f @)^( / MoFSC/GoN 2010) . o;sf cnfjf sf]zL kxf8L lhNnfx¿df ul/Psf] o; cWoogn] jg kl/of]hgfx¿af6 k|bfg ePsf] ;xof]usf] lg/Gt/tf tyf :yfgLo ;xhstf{ tyf sd{rf/Lx¿sf] ;xhLs/0fsf] e"ldsfn] klg :yfgLo jg ;d"xx¿sf] ;kmn cEof;df dxTTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x u/]sf] b]lvPsf] 5 .

t/ kl/of]hgfsf dfWodaf6 ul/Psf k|of;x¿n] ;sf/fTds tyf gsf/fTds b'j} k|sf/sf k|efjx¿sf] l;h{gf u/]sf] 5 . o:tf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug]{ l;nl;nfdf ljleGg k|sf/sf r'gf}tLx¿ klg b]lvPsf 5g\ . tL r'gf}tLx¿nfO{ lrb}{ jg ;d"xx¿df pTkGg ePsf gsf/fTds k|efjx¿nfO{ cfufdL lbgdf Go"gLs/0f ub} o:tf lqmofsnfkx¿ s;/L yk Jojxfl/s tyf kl/0ffdd'vL agfpg ;lsG5 eGg] s'/fsf nflu yk cWoog tyf 5nkmn x'g h?/L 5 .

sf]zL kxf8L lhNnfdf ePsf jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/sf nflu ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿sf] k|efj tyf r'gf}tLx¿af6 s]xL lgisif{df k'Ug ;lsG5 . klxnf], ;fd'bflos jg Joj:yfkgsf cEof;x¿df ;'zf;gsf] ;'wf/ s;n], lsg, / s;/L ug]{ eGg] s'/f Jojxfl/s ¿kdf cGof]nsf] ljifo alg/x]sf] 5 . o;sf nflu ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg;Fu ;DalGwt ;Dk"0f{ ;/f]sf/jfnfx¿sf aLr uxg 5nkmn u/L ljleGg ;/f]sf/jfnf lgsfox¿sf] km/s km/s e"ldsf tyf st{Josf ljifodf ;}4flGts tyf Jojxfl/s :ki6tf x'g h¿/L 5 .

bf];|f], ;d'bfodf cfwfl/t jg ;d"xx¿sf] ljsf;sf nflu ;~rfng ul/Psf ljleGg lqmofsnfkx¿df :yfgLo ;d'bfo tyf g]t[Tjn] jf:tljs ckgTjsf] dx;'; u/]sf] b]lvFb}g . h;n] ubf{ jg ;d"xx¿df ;~rfng x'g] lqmofsnfkx¿sf] lhDd]jf/L tyf ckgTj ;fem]bf/ ;ª\3 ;+:yf, tL ;+:yfsf tkm{af6 ;xhLs/0f ug]{ ;xhstf{ tyf sd{rf/Lx¿ eGbf tn k'Ug ;s]sf] 5}g . olb s]xL tn uP klg jg ;d"xsf g]t[Tj tyf ;d'bfosf s]xL 6f7faf7fx¿n] dfq} lhDd]jf/L lng'kg]{ jftfj/0f ag]sf] b]lvG5 . o;sf nflu ;fd'bflos jg ;d"xsf ;Dk"0f{ pkef]Qmfx¿df ckgTjsf] ljsf; s;/L ug{ ;lsG5 eGg] s'/fsf] j}slNks ljlw, k|lqmof tyf cEof;sf] vf]hL ul/g' kg]{ h?/L 5 .

t];|f], ;fd'bflos jg ;d"xx¿df lgoldt ¿kdf x'g] jf x'g'kg]{ lqmofsnfkx¿sf] lbuf]kgfsf ljifodf 7"n} r'gf}tL b]lvG5 . o;sf nflu ;fjp;x¿ :jfoQ ;+:yf x'g\ eGg] s'/fsf] ;+:yfut tyf Jojxfl/s ljsf; x'g h?/L 5 t/ pQm s'/fsf] ljsf; x'g ;s]sf] 5}g . pQm s'/f Psflt/ ;fd'bflos jgsf lqmofsnfkx¿ afXo ;xof]u jf kl/of]hgfd'vL aGb} uPsf s'/fx¿n] k'i6L u/]sf] 5 eg] csf]{lt/ ;Dk"0f{ ;fd'bflos jg ;d"xx¿ lbuf] tyf :jfoQ ;+:yfsf ¿kdf ;~rfng x'g] ;+/rgfx¿sf] ljsf; g} x'g

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 79

;s]sf] 5}g . h;n] ubf{ ;fjp;x¿ kl/of]hgfd'vL aGg] / kl/of]hgfx¿ klg ;d'bfox¿ k|lt eGbf bftfx¿k|lt pQ/bfoL aGb} hfg] k|j[lQsf] ljsf; ePsf] b]lvG5 . kl/of]hgfx¿ kl/of]hgfs} nflu geP/ ;d'bfon] ;d'bfos} nflu ug]{ lqmofsnfksf ¿kdf s;/L ljsf; ug{ ;lsG5 eGg] cEof;sf] ljsf; x'g lgtfGt cfjZos 5 . o;sf nflu ;fjp;x¿ ;|f]tsf] b[li6n] lbuf] tyf ;+/rgfsf lx;fjn] :jfoQ x'g h?/L x'G5 .

o; ;Gbe{df ;d'bfonfO{ aflx/af6 hah{:tL nflbPsf gLlt, lgod, sfg"g tyf lqmofsnfkdf ;d'bfosf JolQmn] jf:tljs ckgTjsf] dx;'; ug{ ;Sb}g eGg] ljrf/ -Ostrom et al. 1992_ k'/fgf] eP klg ;fGble{s b]lvG5 . :yfgLo ;dbfodf :jzf;g ;Dej 5 / pQm s'/f lbuf] aGgsf nflu ;d'bfodf /x]sf] ;+/rgfnfO{ dha'b agfpg' dxTTjk"0f{ x'G5 -Ostrom et al. 1992_ eGg] ts{ lgs} ;fGble{s 5 . o;} ;Gbe{df h]D; :s6n] /fHon] u|fdL0f If]qdf /x]sf s[ifs ;d'bfonfO{ ljleGg gLlt, sfg"g, tyf sfo{qmdx¿sf dfWodaf6 bdgsf] gLlt yf]kb}{ hfFbf tL ;d'bfox¿n] klg :yfgLo :t/df cfˆg} tl/sfsf] lj/f]w tyf k|lt/f]wx¿ ub{5g\ eGg] s'/f ub{5g\ (Scott 1985, Scott 1990, Scott 1998) . ;'zf;gsf ljleGg cfofdx¿sf] s'/f ubf{ ljleGg /fli6«o tyf cGt/fli6«o u}/;/sf/L ;ª\3 ;+:yfx¿n] v'nf ahf/ tyf u}/;/sf/L ;ª\3 ;+:yfd'vL ;'zf;g k|0ffnLx¿sf] ljsf; u/]sf] x'G5 eGg] ts{ klg Tolts} ;fGble{s 5 . pQm k|0ffnLx¿n] /fHo s]lGb|t gLlt lgdf{0fsf zlQmx¿ tyf gLlt lgdf{0fsf] k/Dk/fkt k|0ffnLx¿dfly ;dfnf]rgfTds l6Kk0fL tyf r'gf}tLx¿ lbg ;s]sf 5g\ ls 5}g eGg] s'/fsf] ljZn]if0f ul/g'kg]{ ts{ ul/Psf] 5 -Cashore 2002_ . o:tf k|fl1s ax;x¿n] g]kfndf cEof; ul/Psf ;d'bfodf cfwfl/t jg ;d"xsf] ;'zf;g ;'wf/sf pQd ljsNkx¿sf] vf]hL ug]{ sfdsf] Jojxfl/s kIfx¿df ;}4flGts cfwf/x¿ k|bfg ub{5 .

$= lgisif{:yfgLo jg ;d"xx¿df ;'zf;g ;'wf/ ug{sf nflu ljleGg k|sf/sf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ . ;~rfng ul/Psf lqmofsnfkx¿n] ;DalGwt jg ;d"xx¿sf] -sfo{qmd cGtu{tsf lqmofnfkx¿ ;~rfng ePsf ;fjp;x¿_ ;'zf;gsf] ;'wf/ ug]{ sfddf s]xL of]ubfg k'¥ofPsf] b]lvG5 . t/ ;~rflnt lqmofsnfkx¿ ljutsf kl/of]hgfx¿ -h:t}M— PnPkmkL, g's;]km, vf8]{k cflb_ eGbf Jojxfl/s lx;fan] k[ys\ aGg ;s]sf] b]lvFb}g . h;n] ubf{ :yfgLo jg ;d"xx¿df kl/of]hgfx¿sf sf/0f l;h{gf ePsf gsf/fTds k|efjx¿sf] lg/Gt/tf ePsf] 5 . kl/0ffd:j¿k jg ;d"xx¿df s]lGb|t ljleGg kl/of]hgfx¿ ;~rfng ug]{ ;ª\3 ;+:yfx¿sf] e"ldsfsf] cfjZostf tyf ;fGble{stfdf g} k|Zg p7\g] jf p7fpg' kg]{ cj:yfsf] l;h{gf ePsf] 5 . Psflt/ :yfgLo jg ;d"xx¿ kl/of]hgfd'vL aGg] s'/fsf] lg/Gt/tf ePsf] 5 eg] csf]{lt/ oL lqmofsnfkx¿ g t lbuf] aGg ;s]sf 5g\ g :yfgLo ;d'bfodf ckgTjsf] efjgf g} ljsf; x'g ;s]sf] 5 . o;}u/L oL lqmofsnfkx¿n] ;d'bfodf JofKt ;fdflhs lje]btf tyf c;dfgtf -h:t}M— n+lª\us, hftLo, cfly{s_ x¿nfO{ Jojxfl/s ¿kdf r'gf}tL lbg] sfd klg ug{ ;s]sf] b]lvFb}g .

;'zf;g ;'wf/sf lqmofsnfkx¿n] ;d'bfodf kf/]sf] k|efj tyf tL lqmofsnfkx¿ ;~rfng ubf{ b]lvPsf ljleGg r'gf}tLx¿nfO{ x]bf{ g]kfndf jg kl/of]hgf ;~rfng k|lqmofsf] 9fFrf tyf ;+/rgfdf l;h{gfTdstfsf] cefj /x]sf] b]lvG5 . kl/of]hgfx¿sf] 9fFrf tyf ;+/rgfdf l;h{gfTdstf eg]sf] s] xf] eGg] s'/fsf af/]df o; n]vn] oy]i6 ¿kdf rrf{ ug{ g;s] klg ;fdfGo cy{df eGg'kbf{ o:tf kl/of]hgfx¿sf] 9fFrf tyf k|lqmofx¿ kl/dflh{t x'g'kb{5 eGg vf]lhPsf] xf] . o;sf nflu ;a}eGbf dxTTjk"0f{ s'/f eg]sf] ;~rflnt ljleGg lqmofsnfkx¿sf] g]t[Tj tyf ckgTj ;DalGwt

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&#80

jg ;d"xx¿n] g} lng] jftfj/0f tyf cj:yfsf] l;h{gf ug]{ xf] . o;sf nflu :yfgLo jg ;d'xx¿ cfly{s ¿kn] cfTdlge{/ tyf k|zf;lgs lx;fan] :jfoQ x'g ;Sg' kb{5 . t/ pQm s'/f clxn];Ddsf] jg Joj:yfkgsf] gLlt tyf cEof;sf cfFvfaf6 x]bf{ lgs} sl7g b]lvG5 . jg If]q;Fu ;DalGwt kl/of]hgfsf lqmofsnfkx¿n] o:tf vfnsf] kl/0ffdx¿ Nofpg] sfdsf] ;'?cft gug]{ xf] eg] g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] ;}4flGts cjwf/0ff tyf cEof;sf] ;fGble{stfdf g} lj:tf/} k|Zgx¿ p7\b} hfg ;Sg] ;Defjgfx¿ a9\b} hfg ;Sb5 . o;sf/0f g]kfndf jg If]qsf ;Dk"0f{ ;/f]sf/jfnfx¿n] ;d'bfoåf/f Jojl:yt jg ;d"xx¿sf] ;'zf;gdf ;'wf/ Nofpgsf nflu ul/g] kxn tyf ;xof]ux¿sf] 9fFrf tyf ;+/rgfsf af/]df a[xt\ tyf uxg 5nkmnsf] yfngL ug'{ ub{5 .

;Gbe{ ;fdu|Lx¿Acharya, K. P. 2002. Twenty-four Years of

Community Forestry in Nepal. International Forestry Review. 4. 149-156.

Carter, J., Pokharel, B. and Rai-Parajuli, R. 2011. Two Decades of community forestry in Nepal: What have we learned? Nepal Swiss Community Forestry Project. Kathmandu.

Chhetri, R. B. 2006. From Protection to Poverty Reduction: A Review of Forestry Policies and Practices in Nepal. Journal of Forst and Livelihood. 5(1). 66-76.

DFRS. 2015. State of Nepal's Forests. Forest Resource Assessment (FRS) Nepal. Department of Forest Resoruces and Survey (DFRS). Kathmandu. Nepal.

DVN and NORMS. 2013. District Baseline Development Report (Shankhuwasabha. Bhojpur and Tehrathum Districts). Multi Stakeholder Foresttry Program (MSFP). Kathamndu.

RRN/ForestAction Nepal. 2014/2015. MSFP Lot one Period Reports. Rural Reconstruction Nepal (RRN) and ForestAction Nepal (FA) Kathmandu.

Gautam, A. P., Shivakoti, G. P., & Webb, E. L. 2004. A review of forest policies. institutions. and changes in the resource condition in Nepal. International Forestry Review. 6(2). 136-148.

Graner, E. 1997. The Political Ecology of Community Forestry in Nepal. Saarbrucken Verlag fur Entwicklungspolitik.

Graner, E. 1999. Forest policies and access to forests in Nepal: winners and losers. In R. B. Chhetri. & O. P. Gurung. Anthropology and sociology of Nepal: cultures. societies. ecology and development (pp. 212-224). Kathmandu: Sociological and Anthropological Assiciation of Nepal (SASON).

Hill, I. 1999. Forest Management in Nepal. World Bank Technical Paper 445. Washington DC.

Ives, J. D., & Messerli, B. 1989. The Himalayan Dilemma: Reconciling Development and Conservation. London and New York: Routledge.

LFP, 2013. A Decade of the Livelihoods and Forestry Program. Livelihood and Forestry Program (LFP). Kathmandu.

Mahanty, S., Gronow, J., Nurse, M., and Malla, Y. B. 2006. Reducing Poverty through Community Based Forest Management in Asia. Journal of Forest and Livelihood. 5(1). 78-89.

Malla, Y. B., Neupane, H. R., & Branney, P. J. 2003. Why aren't poor people benefiting more from community forestry? Journal of Forest and Livelihood. 3(1). 78-90.

MoFSC/GoN. 2010. Forest Sector Gender and Social Inclusion Strategy. Ministry of Forest and Soil Conservation. Singhadurbar. Kathmandu.

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿

xfd|f] jg ;Dkbf jif{ !# c+s ! h]i7 @)&# 81

MoFSC/GoN. 2013. Persistence and Change: Review of 30 years of community forestry in Nepal. Ministry of Forest and Soil Conservation. Government of Nepal. Kathmandu.

MoFSC/GoN. 2014. National Biodiversity Strategy and Action Plan (NBSAP) 2014-2020. Government of Nepal (GoN). Ministry of Forest and Soil Conservation (MoFSC). Kathmandu.

MoFSC/GoN. 2014. Review of Implementation of the Master Plan for the Forestry Sector: Achievements and Lessons. The Ministry of Forests and Soil Conservation. Singh Durbar. Kathmandu.

NSCFP/GoN. 2011. Two Decades of Community Forestry in Nepal. What Have we Learned? NSCFP. Kathmandu

Ostrom, E., Walker, J. and Gardner, R. 1992. Covenants with and without a Sword: Self-Governance is Possible. American Political Science Review. Vol. 86(2). pp. 404-417.

Scott, J. 1985. Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance. Yale University Press. New Heaven and London.

Scott, J. 1990. Domination and Art of Resistance: Hidden Transcript. Yale University Press. New Heaven and London.

Scott, J. 1998. Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed. Yale University Press. New Heaven and London.

vltj8f, ef]nf . @)^( . jg cleofg æv'/fsÆ . ;d'bfodf cfwfl/t jg ;xhstf{ ;~hfn -sˆ;g_, g]kfn / lxdfnog u|fdL0f k|fs[lts

;|f]t Joj:yfkg dlxnf ;d"x -lxdjGtL_ g]kfn .

lhjsf, t]x|y'd . @)&@ . sfo{qmdsf] k|ult tyf ;fd'bflos jgx¿sf] cg'udg tyf d"Nofª\sg k|ltj]bg . lhNnf jg sfof{no -lhjsf_. t]x|y'd, g]kfn .

lhjsf, wgs'6f . @)&@ . sfo{qmdsf] k|ult tyf ;fd'bflos jgx¿sf] cg'udg tyf d"Nofsg k|ltj]bg . lhNnf jg sfof{no -lhjsf_. wgs'6f, g]kfn .

lhjsf, ef]hk'/ . @)&@ . sfo{qmdsf] k|ult tyf ;fd'bflos jgx¿sf] cg'udg tyf d"Nofª\sg k|ltj]bg . lhNnf jg sfof{no -lhjsf_. ef]hk'/, g]kfn .

lhjsf, ;ª\v'jf;ef . @)&@ . sfo{qmdsf] k|ult tyf ;fd'bflos jgx¿sf] cg'udg tyf d"Nofª\sg k|ltj]bg . lhNnf jg sfof{no -lhjsf_. ;ª\v'jf;ef, g]kfn .

km]sf]kmg . @)^) . sfg'gL ;|f]t k'l:tsf . sf7df8f}+ .

km]sf]kmg . @)^& . ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x M ;'zf;g cfFsng ;xof]uL k'l:tsf . sf7df8f}+ .

jg ljefu . @)^% . ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, bf];|f] kl/dfh{g, @)^% . sf7df8f}+ .

/fO{, h}nas'df/, e08f/L, sdn . @)&! . ;fd'bflos jgdf ;'zf;g ;'b[9Ls/0fsf nflu ;xof]uL k'l:tsf . km/]i6PS;g g]kfn / cf/cf/Pg, sf7df8f} .

/fO{ / ;fyLx¿ /fO{ / ;fyLx¿