20
آناب ا ۔۔۔٦١ ۔٨٠ ٔرف ) ۔ د٢٠١٨ ء( 61 اور آنا * دى ** اد ABSTRACT This article aims to understand and elaborate the key features of theexegesis “Tafsirul- Qur`an” written by Sir Sayyid Ahmad Khan (1817–1898), an Indian Muslim pragmatist, Islamic reformist and philosopher of nineteenth century British India. The quranicinterpretation“Tafsirul-Qur`an”of Khan, discusses the important characteristics of Islam based on rational, reasoning, and inference grounds. The tafsir elaborates the motives and reasons behind the creation, emergence, and acceptance of erroneous and misleading ideologies found in the human societies.“Tafsirul-Qur`an” especially identifies the weakness of the prevailing religious ideologies, and invites the "People of the Book" Ahle-Kitab, to accept the religion “Islam”after making a thoughtful, unbiased and logical comparison with the features of other religious ideologies.Khan has also addressed the disseminated misinformation and objections raised by the Orientalists about Islam, and has replied in a rationalistic and logical approach and manner. “Tafsirul-Qur`an” does not indulge in the linguistic and juristic (fiqhi) issues of the Qur’an, but strongly calls to be practical Muslims, and consider Qur’an as book of guidance. Keywords: Sir Sayyid Ahmad Khan, Tafsirul-Qur`an, rational, People of the Book, Ahle-Kitab, Muslims, Qur’an. اس وا۔ ت و،ل،ت رہ۔دارالىناور و،ت،دت، م۔ا آ دىدوو۔ا ا او ت ۔ د ہؤںرے ا۔ ںن ااس۔ب ا آن ا اورم ۔آدہ ا انز اورا اورر ا [email protected] : ڈىا ا، دمآارلاوا ، د مآ ا* [email protected] : و ا، ۃا د، ااا د مآ ا،ر د مآ ا*

روا نآا - mrjpk.commrjpk.com/wp-content/uploads/Issue 16/004-Tafseer ul Quran k Muhaasin.pdf(ء٢٠١٨د۔)ٔفر٨٠۔٦١۔۔۔نآا با 61 روا نآا ىد* دا** ABSTRACT

  • Upload
    others

  • View
    19

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

61

� ا�آن � ��  اور �� � � ��

�دى �*

�اد �**

ABSTRACT This article aims to understand and elaborate the key features of theexegesis “Tafsirul-Qur`an” written by Sir Sayyid Ahmad Khan (1817–1898), an Indian Muslim pragmatist, Islamic reformist and philosopher of nineteenth century British India. The quranicinterpretation“Tafsirul-Qur`an”of Khan, discusses the important characteristics of Islam based on rational, reasoning, and inference grounds. The tafsir elaborates the motives and reasons behind the creation, emergence, and acceptance of erroneous and misleading ideologies found in the human societies.“Tafsirul-Qur`an” especially identifies the weakness of the prevailing religious ideologies, and invites the "People of the Book" Ahle-Kitab, to accept the religion “Islam”after making a thoughtful, unbiased and logical comparison with the features of other religious ideologies.Khan has also addressed the disseminated misinformation and objections raised by the Orientalists about Islam, and has replied in a rationalistic and logical approach and manner. “Tafsirul-Qur`an” does not indulge in the linguistic and juristic (fiqhi) issues of the Qur’an, but strongly calls to be practical Muslims, and consider Qur’an as book of guidance.

Keywords: Sir Sayyid Ahmad Khan, Tafsirul-Qur`an, rational, People of the Book, Ahle-Kitab, Muslims, Qur’an.

  �    اس �  �   وا� �  �   �۔� ��  �   ��ت �  �   و �  �ت،��ل،� ��

��،�دت،��ت،�� و�ن اور ��ى �ل � �� � �� � � � �دار ا� �� �۔��رہ 

�� � � و� ا� ا� �� �� �۔ا� و� � � � دو�ى �� � �د � آ� �۔ا�� �م 

� �� �� �۔� ا� � � �رے �ؤں � ��ہ �د �� �۔� �  �� � � ��ت

� � �م ��� اور ��  � ا�آن � ا�ب � �۔ �� اس � �� �� ا� �ن � ��ں ��

� ا�ر � اور �� � �� اور ا� ز�� � ان � ا�دہ �� � �� آ�� � �� ���۔� 

[email protected]  � �� : ا�م آ�د،�� ا�ل او� ��ر� ا�م آ�د ،ا�� � ا� ڈى *

[email protected]  � �� : ا�م آ�د��ر�، ا�م آ�د � ا��ا� ا��،د�ۃ ا�� ،ا� �و� *

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

62

�� �ن � �۔

� ا�آن � �� � �ن۔١

:ا� �ب � � �آ� آ�ت � � � � ا�آن � �� اور ا�� �ت درج ذ� �

� � ا�ط � �� �دى �ر � ا� اد� اور �ى � � �� �۔ اس � آپ � ا�  ۔١

)١(ذر� ا� �ت ذ� � �۔

آپ � �� �� اور ��ت � �ا �� � ا�ب اور و��ت � � � � �۔�� ان ��دہ  ۔٢

)٢(�� ��ت � ا� �ب ر�ع �� اور د� ا�م � �ل ��۔

� �� � � �۔ �� ا� �ب � � �ل ا�اد  � � � ��ملسو هيلع هللا ىلص � � آ�ت اس  ۔٣

)٣(� � �ت � د�ت � �� ر� �� � وہ ا� �ل ��۔ ملسو هيلع هللا ىلص� �� آ�ت

 �� � � اور � ا� �� � � � د�ار � آ� � اس �  �آن � � � �رت � ��ا ۔٤

)٤(�د �ال �ر � � اور اس � �اب � � د� � �� � �۔� �� � 

� ��ت � ا�ت ��� �� �ن � � �۔اور ا� �� � �� �� � �ض � � اس  ۔٥

)٥(� ان �� � ا��ل � �� �۔

ا�م � � � ا� � ��ع � � �م آ�ت � � آپ � ا� �� � ��� � �  ۔٦

)٦(�� � �ن � �۔ ا� � ��� � ا�م � � �� �� �۔

�� � ا� � � � ��ت � �آن �ك � �ن � �� � �� � ذر� � �ن �  ۔٧

)٧(�۔

  ۔٨  ا� �  �� � ��  �  �  ��  ��  �  ��  �   ا�ا�ت  اور  �ت �  ��  �  �

)٨(�۔

 ا�ب � �۔ آپ � � � �آن �ك � � �  ۔٩  �و� �� � � ا� � � �ى اور

ز�� � وا� �� �ا� وا� � � �ف �� ��ز �۔ �� ز�دہ � ز�دہ �آن �ك � � 

)٩(� ر�� �� � ��۔

م � � � �آ� آ�ت � �ا� ا� ز�� � ا�ال � �� ر� � اس � آپ � � �  ۔١٠

)١٠(��دہ ��ت � � �� � ا� ا�از � �� �۔

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

63

۔� ا�آن � �� � �ن٢

�ف ا� �� � ذات � �� � �� � � اور � � �ك �۔ ا� � و�� د� � �ل 

� � �ف � � � وہ ��ں � �ك �۔ �� م � ا� � � �ے � �� ا�ء �ام

 اور رد � �� �۔ �� �م ا�ن ان � �وہ �م ا��ں � �� � � � � � � �م �ل � �� �

: � ��� � ملسو هيلع هللا ىلص� � �ك � ��۔ � آ�ت

ون اب و

الت ائين

الخط وخير اء

آدم خط ابن

۱(.كل ۱(

)�م ا�ن � �� وا� � � ا� � �� وا� وہ � � �� �� وا� �ں(

�ح ا��ں � �� � � اور � � �ك � �� ان � � � اور � � ا�ن �� ا� 

ا� �ح � �� � � �رى ��ں � �و�د � ا� ��ں اور �ں � �ف �ں ا�رہ �۔

� � � رو �� � � � ��۔�� �د �۔��� � � � ا� �ں ان � � � �

� � ا�ر ا� � � � �� � �ر �ء � � ا�ف � �۔ �ا ان ا�ب � ��ہ ��ہ 

� �� � �۔ �� ��دہ � � دور � � �ف �ن � �� � آ� �۔ ان ��ں � � ا� 

 � � �آن �ك � ا�ظ � �م ا� �� � �� � �� � �� �۔ اور � �� � رو �ل � �

�دا� اور �و� � رو� ا�ر � �� �۔ �� ا� �� اور �� � د�� اور �� � ذر� ا� � 

 � ا�ام �� �را �د � �۔ ا� �را �د�� داور � �اہ ا�ن �  ہمدرد � � ��۔ ا�� �

� � �ور � � � ا�� � ان ا�ب � �ف �� د�� �� وہ �� � �ح � � �� � ا� 

 ��۔� �  ��   ا�ف �  �   �ء  �ر �   ا�ر �  �   �  ا��  ا�ف �  ��  �ح

�۔�� ا� � � ذ� دارى � � ان ا�ب � �ش �ے � � و� � �آن �ك � � �� 

� �� دو�ے ��ت � �ف �� � ا�� � آ� �۔وہ ا�ب � � و� � �� � �ر �ء 

:� ��ہ درج ذ� � �� �� � ا� � � ا�ف �۔ ان 

�� �� � �م � ���:ا

ا�رو� اور ا�� �ى، �� �� � �ر � ��ں �۔ � �� در��ں � آ�� � 

 ا�ار �ش   � �� � ��ت �  � �ورت �� � ر�۔  �گ � � � � اب �� � �

ل � � �آن � � � �د� �۔اور � دور �� � � � � وہ �� ��،ا�ں � اس ا�

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

64

۔ وہ ا� و� اور �� � �� �اؤ �) � �� ا�م � �د �(�� د� � � �ور �ا� �� � �آن 

)١٢(�دہ اس ا�ل � � �ں � �� �آن � ا�ز وا� �� ا� �آن � �ف �� �� �� �۔

اور ا��ت � �� � ا��ت ��د �� �۔اس � ان � ��� �ر � �و� �� �ل �� �م 

� �� ا� �م �� � � �� � �� � � � اور اس � � ��ب ��۔ �م ��ہ  )١٣(�۔

آپ )١٤( � ان � در� ��ہ � �د� �۔� د�� �ف �� اور �� � � ر�،� �� اور �

� �� � � � ز�دہ �و� � �۔ آپ � �د� ا�م �� ا� د� � � � � اور �� � 

�ف � � � � �ب و�� �� ��ے � ��� � ���۔ اس � � � � ر� �� آپ � 

� ��� �������� � �د ر� اور ر�� �� ا��ق � �رى �۔ �� اس � � �م � �� � ا�م اور ��

�� ا� �ن �� �م � ز�دہ � اس � ر� � � � )١٥(�� ا� دو�ے � �� �۔

 � �ا� �� ا�م � � ا�ر � ��� � � �� ��۔ اس �  �� �  آپ �� � � ا�م

اس دور � �� � ا�م � �ورت � � � � � �م ‘‘:��۔�� اس � � ا�ر آپ � �ں ���

۔ا� و� � �� � �آن �ك � � )١٦(’’��ہ � �� �� � ��،� ا� ا�م � �� � ��

� �� اور �آن � در�ن � ا�ف �� و�ں � آ� � �و� �� �۔ اور �� � � آ� � 

��ل � ا� � � � �� � � � �ان � � )١٧(۔� د� ���م � �� � �� 

�� ۔۔۔� �� �� ��م �ت � ا�ر آپ � �اح اور �ا� �ر ا�ف � �ں �زد ��۔ ا�

)١٨(ا� �ن � اس � � �� ��� �� � اور � ��ت � ان � ر� �� �� �۔

�� �ت � �ف ر� :٢

�ں ا�ظ � � � � � � � �ت �  �� � �د� �ت ا� اور � ا� دو �ادف اور

)١٩(�� � ��۔ �� ا� �� � �� � �آن �ك � � آ�ت � ذ� �� �۔

دو�ں � � �� Word of God)اورWork of God(آپ ��� � � ورڈ آف �ڈ اور ورك آف �ڈ 

�رت  ��رہ� � �� � � � ا� ورڈ،ورڈ آف �ڈ � ��۔�زم �۔ ا� ورڈ، ورك � � 

� �� � �آن �ك � ورڈ آف �ڈ اور ��ت � �م � ورك آف �ڈ � ا�ظ � � �� �۔ آپ 

� � � دو�ں � آ� � �� �� �زم �۔ � ��دات �� � � � � �ا � �آن � � � 

� �ف � ��۔ �ا Work of God)(اس � � Word of God)(� وہ �� وا� �۔ �ا � �ل

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

65

 � �ل  �ا � �) Word of God(�آن � �ا �� آپ � )٢٠(�۔Work of God)(� اور ��ت

� آگ � � � � آگ � �م � ��۔ � � � �� � � �ت  � ا�م ��� � � �ت ا�ا�

 ا�م ا�ا� �  ��   د�  �ار �  �   اس �   �ف �   �ت  ��ن  وا� �  ��   ��۔ �   آگ �

� � � �ا� ��ت � �ف و�د � آ� � �ت � � ا�م � � �پ � و�دت اور ا�ب ا� �ہ (�۔

� �ں � وہ � ) �� � � �� � �� � � � ا�ق �ورى � �۔ ��� � � �’ � � �� �

آپ � �ہ � � � �ر� ��ت اور اس � �ا� ا� )٢١(�اد � �� � � � �ت � �ا� �ں۔

�� � �ل و � � �� �د � �� � � اور اس � � �۔ اور �آن اس � �ل �۔ اس � ا� 

)٢٢(�� اور � �۔

�� �ت،� � �� و ��دات � ا�ل �م ��ت � � � ا�ل �� �۔ �رے �� 

� وا�ت ا� � اور �� � رو� �ر� �۔� � �رہ �ا� � � � ر� � اور ان � �� 

اس � �اص اور ا�ل � �ر �� �۔ � آگ � ر� � اور �� � �ر �۔ � ا� �� اور ��ن 

 �۔  ا�ل � �م �ت اور � �� � �� �ت � )٢٣(� �� �ر� �۔ ا� ��ن،�� اور

��ت � �� �د � � �� رہ � �۔ ��  �� �� � � ا� �� ا� �ود ا�ر � �� �،�

�� � �آن �ك � ��رہ �ات � د� � �� �ت � �ف � ��،ان �ات � � 

)٢٤(۔آ�ت � ا�ظ � �و� �� �

�� ا�ات � �� :٣

� � �� آ� ان � � �� ا�ات � �� ذ� �۔ �� �  وہ ا�ر � � و� � �� ا� �

�   ��ب �� �  ��  ��   اور  ر� �  �   ا�ن ��  �   آپ  �۔  د� �  ��  �  �

�ل � �  �� � ا�ن � � ا�ر و ��ت � ��ں �� وا� ��۔ � ��ت � � و���۔

)٢٥(� �� ��� � آپ � ا� ا�ات � �ل � � ا�ن � �� ا�ر و ��ت � �ا ا� �ل �۔

� و� � � �� ا�ات � �� � �و� آپ � و�ں � ��د �� �ت � ا�ر �۔

�� � � وا� :٤

� �� �� � ا�ن � � اور � � ان � وا� �� �۔ � آپ � ��ت � �م ا�� �� � 

�ر � � �� � � آپ �� � � �� �� �۔ �� آپ � �� � �ح � � � � ز�دہ

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

66

ا�ر � � � � � � � �ر � در� د� �� ا�م � � ا� دى۔ � �� �� � � �د �۔ 

)٢٦(�اس � � � � � � �� � ان �م آ�ت � �و� � � � �� ا�� �ام � �وں � ذ� �۔

� �� � ز�دہ ا�د :٥

� � ا� ا�از �� وا� �وں � � �� � ز�دہ ا�د �� � �� �۔ ��� ا� �ب  �� �

� �� �ام � � � �در � � ا� �ب � � �� � ا�دہ ا� � � � �� �۔۔۔

۔ اور � � � � م � � ا� �ب � �� �� ا� �ر �۔ � اس � � �زم � آ� � �� �ا

۔ � �ف � �ر � � � � � �� �ام ا� �ب � وہ �� �ام ا� �ب � �ل �� � ��

ل �� �� � � � �ن �آن �ك � � ذ� � � �۔ اس � �وہ ا� � � � � اور �ٹ � ا�

 � ��ا:� ��� � ملسو هيلع هللا ىلص� �� �ام اس � ا� �ف � �� � �در � �� �۔ �� آ�ت

 ��� و ��ا الينا۔۔۔: (ا� ا�ب و� ل ي انز ذ

 � اس �ت � ٢٧)امنا بال ا� �ح �� �ام �د

ا�� �ہ � ا�� �� � �ف �۔ �� �ام ا� �ب � � ا�ر �� � �� �، � � 

� �ف �از � دا�ے � � �۔ � �از � � � ا�دہ �� �۔ � ا� � � �ن �� 

س � � � �� � � �� � ا)٢٧(۔� �ت � � �۔۔ ملسو هيلع هللا ىلص�۔ �� ا�ں � آ�ت

� �رے � ��� � وہ �پ � � �ا � ��۔ اس  � ا�م ز�دہ ا�د �۔� آپ � �ت �

�� � ا�ر �� � آپ � � �� � �د �� اورا� ��ں � ا��ل �� �۔ ��� �ر �ء 

�� ا� �ن �  � �پ � �ا �� �۔ � � ا�م � � �ں � � � � � �ت �

� وا� ��د �۔  � ا�م� �� � ز�دہ ا�د �� �� �� � �� � � � �ت � 

�آن � �در � �ف �م ��:٦

 )٢٨(�� � � � � ا�ب � ز�دہ ا� ڈا� ان � � ا� � � � � آپ � �آن �ك � �در

 � �   � �� � � � � �آن � �ف �� � دى۔��� �م �� � �آ� آ�ت �

ا�د�،ا�ال ��،ا�ال �� اور �� � � �ف �� دى۔ �� �آن � � � � � ا�ن � �۔ 

م � �د� � ا� �ا�ا� � � ���۔۔۔۔ ا� �� ان �� ��رہ �در � �ف � د� � � 

 � � �ف ا� � � �  � � � � ��ں � ��رہ �در� �وى � � � اور �آن �ك

)٢٩(�۔ ذر� � ��۔ اور � �� �و�ت � �� �� �� � � � �ب �ا� � �� �ا� � � �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

67

� �� � ان ��رہ �� �در � �ف �� � � �آن �ك � � �۔ � � و� � � � � 

ل   ا�د�،ا�ا  � � �آن،  ا�� � ��ت � آ�ت � ��ت � آپ � �ں �زد �� �۔

� � � اس � � ان �در � ا�دہ �� � � �ا��ل ��،ا�ال �� اور �� � � � 

ا� �� � �ط �� اور ان �در � و� � ا��ل ��۔آپ � �� �آ� آ�ت � � �� 

�  � ��رہ ا�ب � � � و� � �� �)٣٠(� � � � �ر و � � � آ�ت � � �ن �� �۔

� � � � ا�ر � �ر � �� رو� �� اور آپ � ا� � � �ر �ء � � ا�ف �۔

:درج ذ� ��رے � � ��  �ء � � ا�ف �۔ان ا�ر � � � � ��ہ

اول۔�آن � ��رہ ا�ء � ا�ا� � �ات � �و�

 � �ق � ا��� وا� �ر � اور �ق ��ن۔۔۔ �م �� �ت ��   ��ن  �ر اور

 � �ار د� � ��ف ��ن �رت وا� �ا �، � � ا��ى � �  �� � �ر ا� ا� �ے

ر � �� �رى وہ � �۔اور�� � د�ار � � � � ا�م �ل � � اور � � � � �ت ��

��   ر� �ڑد�،اور �ت �  � � � ��   اور  �ا ��،  اد� اور �م �  � ا�م �ڑ � اد�

 ڈوب �  � �ر � � اور �  اور  ر� � دوڑ �ا  ا�  ا� ا�ا� اس ر� � �ر ا� �، ��ن � ،

�ر � �� � � ا� � �د� � � ز�  � وا� �ف ��ن �رت وا� �ا �، � �ا �� در�

� اس � � ��،� ر� �� � � � �ت �� �� � � � وا� � �ہ � اس � � �و �� 

�  �  �  ،�   �ا  وا�  �رت  � ��ن �  �   �ں �  �   �آن �   وہ �  �   �ن �  �

ا� وا� � دو�ى � � � � آ� � ��دہ ا�ظ � �و� �� ا� �ار �� � � )٣١(۔�۔۔

 � � �� � �ار �ار د� �۔ � ،��   �خ � �ر  ا�ر (��� � ا�ا� � ا�� �ر �

) � �ا(، � ا� � اور ر�ن � ا� � � ا�� �� ر� �)� ���ؤ� �� � � � و� � �

، اور �ل � ��ں � � ��ن ر� �، � اس � � �� �ص �)ر�(ا� ر�  ��ن �، و�ں

� وا� �ر � � �ر �ء � � �ہ �ار د� � اور �م �� � اس � ��)٣٢(� اس � د� �۔

ا�ظ اس �ن � �� �۔ � آپ � ا�ظ � �و� �� ��ن �رت � ا�ق �۔ �� �آن �ك 

�ہ �� � �ں � اس � �� ا� �� �� �ار �� � � �ار د� �۔ � �� � �

: وا� � �ہ �ار د� �۔وہ �� درج ذ� �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

68

 ا� ر� � � اور  ۔۔۔)٣٣(:ا�۔ ا�م ا�ازى �   اور � ا� �   � را� �  �رہ �ڑ �  �ر

� � ا� �� � �ر � �را � اس � را� � �۔� � ��ن �ر � دا�  � ا�م �ت ��

�ا � �ت �� � آواز �� � ��ن � � � � �ے � � � آ�ى �د � � ��ں � �ا ڈا� 

� ��� � � � � ��ن �  �۔ اس � ا� ��� �� � � � � ان � � �وع �� ��۔اور ا� ��

 � اور ا� وا� �و �روں � �ق � اور اس و� � د� ر� �۔ اور ا� �� � اس � �ى � � �ص �

)٣٤(�ہ ��۔

� �� �  � ��ن اور اس � ��ں � �ر �ر �� �� � ا� �� ۔۔۔)٣٥(:ب۔ا�م ��

)٣٦(� � �ہ ���۔ � ا�م� �ر � �ف و� � � � ��  ا� �ق �۔ � ا� ��

�ت �� اور � ا�ا� � � � � ��ن � ان � � � �ں � �  ۔۔۔)٣٧(:ج۔ا� �

� �ر � �� ان � � د�۔ اس � �آن �ك � ��� � � � � �  �ر � � �۔ � ا� ��

)٣٨(��ن � �و�روں � �ق � اور اس و� � ا� د� ر� �۔

� � ا�� ���  ا�م ��� �ت �دہ � �ل ذ� �� � � ا�ں � ا� ��)٣٩(:د۔ا�م ���

� ا� �ت  � � ا� ��) � ا�ا�(� �ر � �ڑا � �ں � ا� � ر� � � � � وہ 

دى۔��ن اور � ا�ا� � د�ں � �ق � �۔ ��رہ � �� � �م �ا � � وا� �ر � 

� �د  � ا�م� ا� �رت �� � �ر ���۔ �� ا� � �ت ��  ا� �ہ �۔� � ا� ��

)٤٠(��۔� �� اور � � �� � 

دوم۔ �� � �� � �رے � �ر

ان �ر� ��ں �  � ود� �دہ �ى �۔۔۔ آپ � �د� �� � �ہ و�د � � � ا� ��

� ا� �ہ و �ل اور ا� �رت اور ا� ا�ل � ��ں  �ر �� � اور اس �ت � � � � �ا ��

� � �� � � ��ں � �آن � ذ� � ان � �� ا� و�د � ��، � �ا � � ا� �ر�ں 

 �� � �، � �۔ � �  �� �ر � اور ان �ى � � �ا � ا� �م �ق � � � � �ا �

، �ڑوں � ��، �� � ر�، در�ں � �ت �، �ق � �ت �ب و د�، � ا� �ن � ا� � �

�� �م �ى � � ��ت ��د �� � اور � ��ت � ��� � ذ� �آن  ،، و� �� و �� ���

، � � �ں ��ں � � ا� ذر�ت �، اور ان دوى �� اور �ى � � � �� �، ا�ن ا�� � آ� �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

69

، اور و� ا�ن � �ن اور ا�ن � �� اور ان � ذر�ت ، اور و�� � و �ى � �� �� �ا� � 

�  ہ و�د ر� � �اس � ذر�ت �۔۔۔ ا� �ض �� � �� اور �ن ا� � � �� ��ں 

۔ � � � �ت � � � � � � ا�ا� � �� �ا اور ��ں � �ا � ؟ �� �آن � �ہ �

۔۔۔ ��ں � � )٤١(، � اس � � � ��� �۔�� �ا � �� � ���� �� � � 

،اور اس � �ا� �ن � � ن � � ��ں � ذ� آ� �، �آ � � وہ �� � �ر � �� �

�آن � � ر� � ��ں � ��د اور ان � �ق ���� �� �ور �، � �ں � � � 

�ان اور �� ا�م � � � � � �ح ا�ن و ۔ �م �ل ��ں � س � � � � وہ � �ق �ا

، اور ان � � � � � � وہ  � اور �رت و � ر� �، ا� �ح وہ �� و �رت و� ر� �

� ان � اڑ � آ�ن � �� � اور ز� � ا� آ� �، اور �ا � �م �وں � �� اور د� � �م 

 ان � � �س � � � �� �� �۔ اور �ا�ت � � اور ان � � � ا�� �ق � �

، اور �و�د اس �ر �زك �� � وہ � � � آ� � د�� د� �، � د��، � �� � �� � � �

۔ �رے �س � ا� �ق � �� � � � �ڑ ا� � � ،�ے �ے اور �� � �م �� �

، � � � � � �� ا�ر �� � �� و� � � � � � و �رت � ر� � � � � � د�� د� �

 � �ق � � �ب �، اور � ا�ل اق � �� � د�ى � � ��ا� �ق �، � � ا� �

، �آن � �رے �س �� د� � ��� � ان � � ا�ار � �� �� ان ��ں � ا�ت � 

، اور ان � ان ا�ل �، � � او� ذ� �ا �، اور ان � اس � � � � � � ��ں � اس � � و�د

)٤٢(� � �ت � �۔

�م۔ � � ا�ر

آپ � �آن � �� اور �خ � ا�ر � �۔

 وہ � � و �� ’’  � �� � � � �ا � �ف � ا�ا  اور ۔۔۔ � ان ��ں � ا�د � ر�،

� ز�� �ت � �� �� � ��د �،اور �� �ف � اس  ملسو هيلع هللا ىلص��دہ �آن � در� آ�ت

�رت � �� � � آپ �  ��رہ)٤٣(‘‘۔� �رج � �،اور � �آن � � �� آ� �خ �۔۔

۔وہ �آن � � � �ف ا�ر � �۔��� اس �رے � �� آ� � � � � � و�د � � � �

ش :آ� � � علي كل ان ا� علم الم ت او مثلها نها يء ما ننسخ من اية او ننسها نات بخير م

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

70

� ا� � آ� � �خ �د� � � � د� �، اس � � اس � � �� � � � از � ()٤٤(◌ قدير

)و� �۔� � �� � � � ا� � � � �رت ر� �؟

اس آ� � �رے � �ر �ء � � ا�ق � � �آن �ك � � ��د �۔ا� �� اس 

:آ� � � � �� �� �۔ان �� � � � � آراء درج ذ� �

� � �دى ��ں � د�ں � ڈا� � �� �� �۔ ان � � ا� �ص � � �اب ۔ا�

ا�اض � � � ا� � �� � �ا � �ف � آ� � اور � �آن � �ا � �ف � �، � ان � 

 ا�م � � و�ں � � � ا�م � � اس � دو�ے ا�م �ں د� � � ؟ ا� � �ا �

� � � ؟ � �را �آن � د�ى �� � � �دى اور �� اس � � ا� � � �ل � � ا� دى 

� �۔ آ� � � �� � � �ا � دى �� � اور وہ ��ں � � ��� ؟ � �رى �� وہ � � 

 �� � � ��ں � �آن � � �� ا� �� � � ���۔ اس � �� �، � اس �

خ �  �

�اب � ا� �� ��� � � � �� �ں، �ے ا�رات � �ود �، ا� � � � ��ں �

خ � �

� �ں، اس � � � اس � دوں اور � � � ��ں، ��ں � � � دوں۔ � � � � � �

)٤٥(� � �� �ں، � � از � وہ ا� � � ا� � � اور �� �� � � � � ا� � � �۔

�د � � ا�د � � �رات � ا�م �� � � �خ � �ں �۔ ا� ا�د � و� � ۔ب

�ب ا� �� � � � �� اس � ان � �رات � � ا�م � �خ ��� � �� ا�ں � ا� � 

�� � اب � �آن �� � � آ� � آ�ں � �خ �� � �د �گ ��ں � �ح �ح 

خ � ��۔ ا� �� � � آ� �زل � � اس �رے � �� � اور � � � �م ا� � �

��� اور ��� � ا� � � � �در � � �� ��ے۔ ا� �وں � ��ت � � � � ا�م اس � 

� � � �ت �� �  � ا�م�� �م �� اس � � � � �� �� � �ت �ح 

� وہ ا�م �زل ��� اور � � و� � �ا� ان ا�م � �� � � �رات �زل ���۔ا� ا�م 

�د � � ا�د � �� � �م ا� � �خ � �� � � ��ں � ا�م �خ � � �رات �ں � 

�ا ا� ا�د � � � ا� � �ا� � � ا� � ا�د �  �زل ��۔ �ض �د � � ا�د ان � �ا

� � ا�م � ز�� � ان ��ں � ا� � � � �� د� اور � � ا�د �آن � � �� � 

د�� �� �وں � � و� � � ا� � � و� � � � د� ان � روك ر� � � �م �وں � � � 

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

71

� � � � �۔ � ��م �ت � �� � د� دے � اور ا� د� د� � � وہ � � �� �۔ 

� �� د� � � � �� � � ان ��ں � �ا � دو ��ں � � �� اور �ح �ح � �اب � 

� � � ا� �� � � � ��  ر� ا� � � � � � �۔ �ت � ا� � �ساس ا�ر 

�� ا� د� � ��وے � اس � �� و �خ � � � � � � دو�ى �� � � �ل �وے ان � 

  �  �  ��  �  ��  �  �   دو�ے ��   اور  �خ �  �  انفسکم او تخ { � وه ان تبدوا ما فی فا� سعها{ �خ � اور)٤٦(} يحاسبکم به و

اال ا� نفسا

)٤٨(اس � �� �۔  )٤٧(}ال يکلف

��رہ �� � وا� �� � � � � و�د �آن �ك � ��د �۔� �� � اس � ا�ر � �۔ 

ر ��۔اس و� � � � � �ت � �

� �ا� � � � � ا� �ن � �� � ا�م۔ �ت � �رم

�� � � � اور ان � �ہ  � ا�م � �م � � � �ت �‘‘� � � � �� ا� �

� اور �م �� �  � ا�م � �ر � �ا �� �ر � � � �۔اس �ت � �د �ارى �ت �

� ز�� � � �گ اور �د  � ا�م� � �� � �ا �۔ �ت �  � ا�م �� � � ��

ا� �پ �� � � � �ا �� �  � ا�م  �� � اور � �� � � �ت ��ارى �

� �ا� � � � � �  � ا�م �رت � �� �� � �ت � ��رہ)٤٩(۔’’� � � �پ �

� � وا� ��د � اور وہ � وا� � �ا � ��۔��� � را � ا�م�� � � � �ت � 

:� �ر �� � �� �۔ ان � � � �� � �� درج ذ�

۔۔اور د� � �� �� اور � � �، اس � �م �ع ��، وہ �رگ ��۔ �� �ا�� �� ۔ا�

�۔�� �� � �ل � � � �د � � �� اور �� � �اب � اس � � � روح ا�س � � � 

� ۔۔۔ر� ا�د � � �ت �� )٣٤’٢٨:��(۔ ”�زل �� اور �ا �� � �رت � � �� ڈا� � 

ا��ب � ر� �� � و� �� � � � � ا�ب � و��ى � �ں �د د�� �ر� � � � � ا�م 

)٥٠(۔)آ�(۔ � � � � � � ”�� ) آ�(� � ان � � � وا� اور ذر� � �۔ 

�� ا� �ارى �۔ اور �� � � اور ��ا� �۔ اس � �  � ا�م�ت �� ۔ب

 اور �ت � �� � � � � �د � �� ا � �۔ �ے �ں � � �ح �ا ��ى � � �

� � � �� � �ا  ا� �� ا� �ح ��ى ا�ب اس � �� � � � � � �� �ت �۔��۔۔۔ 

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

72

�� �۔ اس � � � �م �� � �۔ � وہ �� �م �� �� � � � اس �م � � ��� � 

)٥١(� �ف اس � ارادہ � �� �� �۔

ذلک  � �و�د اس � � � �د � � �� � ��، �ے �ں � �ا ��۔ � �۔ج

ا� � ( ک

� �اب � � � � �۔ اس � � �م و�ں � و� �ں � �� ��۔ �  � ا�م �ت ز��) ��

� � �ہ � � اور ا� �را �ن ا� � � �� �� � � �ت �� � ا�م � � �ا� � � 

� �ت � � ا�م � �ا� ��۔ ور� ا� � �ا �� � �رت دى � � اور � ا�ا� ا� �رت 

�ت � � � �ت �� � ا�م � �ں ا� �وف �ى �� � � �ا �� وا� � � �ح د� 

 � �را � �ا� � ا�ا� ا� �ح �� �� � � ا�م � �ر�ں � �ں �ا �� �، اور ا� �ت �

�ن � � �� � � �� ر�ع � � ر�ع � � � ر� �، اور وہ �م ��ت � �� �ار 

�� � � و�دت � � ا�م � �ب � �آن � دو�ے ��ت � � � �۔ � � �گ �آن 

ا�م � � � � �� �� � �� �� � � ان � و�دت �  � �م ا� �� � اور � �

� �ل �پ اور �ں � ا�ل � �� � وہ درا� �� � �� � � ا� �� ا�ر � � ا� اور 

�رات � وا� ��  �رہ�)٥٢(۔)�ذ ا�(�ن �� � ا� �رت � � ر� � �د � �ات ر� � 

 � �ہ ��ں � �ں ا� � ا� �،� � � ا�م � �� �ا � ا�م � � �ت �

وہ �  �پ � �ا �� �۔ � �� ا� �ن � �آن �ك � ا�ظ � �ر �� � �� ا� � � 

 ا� � � �� � � � �د �  �۔ ��� � ا�� در� آ�دى � �  ا��ل � � � �� 

� :د�(�ا� � � �پ � �� � �۔  � ا�م� �� � � ا��ل �� �ت � � 

 ر)��ى  ا� �  �   ��د  آراء �  �  ��  �  �   �ا� �  �  �  �  ��   �ا  ��؟ �

�م �ر �ء � � �ف �� �� �۔ اس و� � آپ � اس �� � � �ت � �ر � �را

�� �۔� � � � � � آراء � � � � �� �ر �ء � � �ف �۔ � ان ��رہ ا�ر � 

 � ��ہ �� �ا� � و� � �� � ر� �۔ �� ان � آراء � �� � � �وہ اور � � � �

 � � � وا� �� �۔ � � � � �� � �ء � ا�ف � �۔ ������

 �  � ان ا�ر � � ا� 

:��ہ ا�ر � �� درج ذ� �

)٥٣(�اہ � �� � �� �۔ ��ں � � اس � �� �� �۔) منخنقہ�ر (�رى � ذ�   ۔١

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

73

�رات اور ا� � �� � �،�ى �� �۔اس �ح ان � ا�� �� اور � � �ك ��   ۔٢

)٥٤(� � �۔

)٥٥(ا�ر ا�د � �ء � � ا�ا�ت � �� � ا�م ان � �ى �۔ ۔٣

 �   ۔٤  و��  �ر  دو�ے  �وہ �   ان  �ں �  �  ��  ��  �   ��ں  و��  �ر �

)٥٦(�ا�ت �� �۔

)٥٧(وہ �� � � �آن و�� � �� � ��د �، ان � � ا�ن � ا� � ا�د � � �� �۔ ۔٥

)٥٨(�� �� � �ظ � �ع �۔ و� � اور �س � �ر � �� ۔٦

 ملسو هيلع هللا ىلص� و�ر � آ�ت � ا��ل �� در� � �� � � �رع � �ف �۔ اور ر�ل ا�  ۔٧

)٥٩(� ا� ا��ل � � � ا�ر ��� �۔

)٦٠(�،� � �۔، �� اور ا� � � � وا� � ا�م �آن � وارد آدم  ۔٨

)٦١(�ہ د� �ت �۔ ۔٩

)٦٢(� � �ہ � ��ہ �۔ملسو هيلع هللا ىلص �آن � � ا�م  ۔١٠

)٦٣(آ� �اث � آ� و� �خ � ��۔ � وارث � � � و� �� اور �� �۔ ۔١١

� �گ روزہ � � ر� �ں ان � �� دے د� �� �،�اہ وہ � ا� �ں � � ان، ا� ��   ۔١٢

)٦٤(د� � روزہ ر� ا� �۔

آ� ر� � �ف ز�� �� � ر� � �� �ن �� � اور وہ �� � ور �د �روں � �۔  ۔١٣

)٦٥( آ�۔�ر� �د اس �� � �

�� �  � �اء � ز�ہ �� � �اد � ز�� � � � در�ت، رو�� �� اور د� �  ۔١٤

)٦٦(�ل �۔

)٦٧(� �ح � � � � د� � اور � � آ�ت �۔ رو� �رى �� ۔١٥

)٦٨(�ف وا� � ��۔�� � ا�،�دت ا� � ��ن � �  ۔ ١٦

� و�دت � و� �ت �رہ � � اس � � � � � � � � او�د �  � ا�م�ت ا�ق  ۔ ١٧

)٦٩(�ا �� �� ���۔

ور �آن � وارد ۔١٨ )اور �ر �� �� �۔(۔ )٧٠(ونفخ في الص

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

74

ا�ل �ا۔� �ح � � آواز � � � ��� � ا� �ح ا� �  � � � � ا�رہ

)٧١(� وارادہ � � و � ��۔

�ا � ذات و�ت � � �آن � �� � � � �ن �ا � ا� � � �ل � � ��۔  ۔١٩

 �۔ �   اور  ا�رہ  و  �ز �   وہ و ا�) ٧٢(�    �،�ب  و �،�   آ�ت  ا�ال �   �ح

)٧٣(�ب،�ان، �اط،� دوزخ � �ز �، � �۔

�آن � � ز� و آ�ن � � د�ں � �ا �� � ��ہ � اس � � وا� � � د� �د �   ۔٢٠

 � � د�ں � ��ہ   ا�اض � �د� � � �ا � ��� دن آرام �۔ ا� � �ف �د � اس

نا من لغوب �� �� � ��� �   �رع � � �� ا�ء � � �� � � ��) ٧٤(وما مس

)٧٥(�ا � �� و � � �ف � ��ت ��ں � د�ں � �ا ��� �، ا� رد �� �۔

)٧٦(� � � ا� � �۔ملسو هيلع هللا ىلص � �ت � � روح ا�� � � � � � آ�ت  ۔٢١

� � � �� � �� اس �ت � � � � در� ان � آگ � � ا�م �ت ا�ا�  ۔٢٢

)٧٧(ڈال د� � �۔

� � � اس �ت � �آن � � �� � �� � � � در� �  � ا�م �ت �� ۔٢٣

)٧٨(ان � � � �۔

ن ۔٢٤ سئي وا قردة خا )٨٠(ان ��ں � � � �ر � �� �۔)٧٩(كون

رج ذ� ��

�� � � �� �:

۔ �ا� � �م ا�م١

� ا�آن � ا� �ب � � آ�ت � �� � دوران �م �ا � �� � � ��ت � 

�۔�ا� � ا�م � � اور �م �� � ��ہ � 

� �آن �زل �ا اس و� دو�� �� � ا� �� �� ��� اور �ى � � � � � ۔ا�

�آن  ۔�ا � � اور �� �� � دو�ا �� � � � � وہ � ا اور�ت � �ر ��� ��د �ا �� �۔ 

�ك �� � اور � �س اور روح  � ا�م � � ان دو�ں ��ں � ا�د � رد �د� اور �ت �

 اور �� �� � � � و �رت � �ا� دى، اور اس �ت � � وہ �ا � �ا � � � ا�م �ت ��

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

75

ا��ں � �ا � �ے �۔��رہ �رت � �� � ا� � � دو ، اور �د� � وہ � اور �د�

��ں � ا�ال � ��ہ � �۔ � آپ � � �ر� �ب � �ا� � د�۔

� � �ا  � ا�م ا� اس و� ��ں � �� � � �� اس �ت � � وہ �ت ��ب۔

� ��� �� �ى � ا� � ��ں � ا� �� �ا �ا �۔۔۔ ان ��ں �  ر ��� � ا�

 اور �ت � )ر ��پ او( روز  � � �ا �� � � �� � � ا�م��ا �ت ��  � ا�م� �ا

� � � اور اب وہ  ا� �ص �� � � � ذ� �آن۔ ا� �ح �د�ں � � ر� اور �ت � �وم ��

رت � �� � ا� � � ��ں � ا� �� � ا�ال �ن � �۔ � آپ � �وم � �� ��� ۔��ر�

ر ��۔ � �ر� �ب � �ا� � د�۔ اس � �ا� � ا�م � � � و� � � � � �ت � �

۔ � � � ��� ا�ظ � ا�ل٢

 � � ا�آن � ا� �ب � � آ�ت � د� � � � �� � � � � ��� ا�ظ 

ا�ل � �۔

اس �م � �� �ر � � � � �ا �� وا� �ن � �ر� � � � � �د �ت �رون  :�

 � � ا�م   �وا�۔� � � �د �ر� �ا �� وا� � اور �د ا�ں � � �ے � ��

� � �� دى � اور �م ا�م  ا�م � �� � �ل �� � � � �� �� � � �ا � �رون

� � � �� �۔ � �ت ��  � ا�م � د� � ان � �ت �رون � ا�م� � ا� �� 

�رے �� � � � اس �ت  � ا�م � �ف �م � � � �ا � �م ا�م �ر� �ت �رون ا�م

 اور � �� � ا�زت د� وا� �۔ � �  � ا�م�ت �رون  � � اس �ے � �� وا�

 � ا�م��رہ �رت � �� � ا� � � �ت �� )٨١(�ر� � � � � � � ��۔

� ��  � ا�م � � ��� � � وہ �ف �م � � �۔ ��� �آن � وا� �ر � �ت ��

�  � ا�م � �ت �� اور �وع � ا� �� )٨٣(اور ا� � �رات د� �� �۔ )٨٢( � �م ��ا� ��

�  � ا�م � د� � � �ے �� �رون � ا� �� � ا�م�ت �� � � �  )٨٤(� � �� �۔

� �  � ا�م اور �ت �رون� د� � �ل �۔  � �ت �� �� � ��۔ � ا� ��� �� � �

اس  ! � � �� �، وہ �ف �م � � � � رہ ��اب � � �ر � �� � � � � ا� ��  )٨٥(� ��۔

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

76

 �� �۔�� �� � �ت ��  ا�م � � � � � �ت � �ر  � ا�ظ ���  � �

ا�ل � �،� وہ �ف �م � � �۔ ��� ا� �� � � وہ �م � � �۔

۔ �م �� � �٣

� ا�آن � ا� �ب � � آ�ت � د� � � � �� � � ��ت � �م �� � 

 ا�ل �۔ � � �۔��� ان � � � دن رات � � �� �م ا� � � � ا� �� �

� �� اور ��ت � � ا�� � �آن �ك � ذر� ر�� � � اور �� � � وہ ا�ں � 

� � �س �ظ �د� � ا� � � ��ب ��۔ اس و� � �آن �ك � � � � ور� � ا�

�۔� �� ا� �ن � �م �� � � � �� �� �۔

�دل �م ‘‘ں �� � وا� � �ح � � � � ۔۔۔ �ر� � � ا�ا� � �د�ں � �ؤ:ا�

و�ں � ا�ا� �م  ،�ں �� �� � ، اوردن � ا�ا� � راہ د�� � � ان � آ� آ� � �

، اور رات � و� �دل رو� � �ن �� � �۔ � اس � �� � �� � � � �� �س �� �

۔ �رے �� �� � � ا� �دت � �ا� د � � � ر� � �� � ا�ا� � �ل �

�  ��   ا� �  �  �   آ�  اس  اور �  �   �وى �   د�ں �  � �  �   آ�  اس �   ا�رہ �  �

 �)٨٦(۔’’�  ا�ام  �رد �  ��   �م �   �ن  ا� ��  �   �رت  اس ��رہ �   ا�ں �،�  ا�

ا� �� � �� � �۔ اور ا� �� ۔ ��� اس �ح � ا�ا� روا�ت � ا�ا� روا� � � �

�اد � � � � �ں � ان روا�ت � �ل � �۔ � �� � �م �� � ا�ام �� �۔ �

 اور �رے �ن � ) ٨٧( � ا� �وں � اس وا��� :ب � � و �� وا� �د� �،

 � اور �دہ ��ت دوراز�  �وں �  ا�ں � ر � �� �� � � اور اس � �� � �، اس �

�� ا� �ن � ��رہ �رت � �� � � ا�� � ا�ظ � � � ) ٨٨(��ت �دى �۔

�   ا�ف � �� � �� � �   � �۔��� ا� �� ۔ � آپ � �� � ا�ام �ظ

ا�� � �� � ر�، � اور �دہ � ا�ظ ا�ل � �۔ �� ا� �� � � ز� � د�۔

ا�ا� روا�ت � ��ہ � �۔� ا� �� � �اد � �۔ اور د� �� � ا�ا� روا�ت � 

ا �م �� � اس �ح � ا�ام �� �� � � �ت � �ر � �� �۔ �۔ ��� �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

77

۔ ا�ا� روا�ت � �م ��٤

� ا�آن � ا� �ب � � آ�ت � � ��ت � �� � ا�ا� روا�ت � �م �� 

 �۔� �   ��ہ  �ن:�  ا�م �ت  ا�  �  �ا� �   ��وں  �۔ ��  �  ��   ا�  ا�  ز�� �

� ��  � ا�م �� اور �� � �� �ٹ اور � �� �� � � �� � �،�د �ت �ن

 اور � �� �ر�ں � � ا� ��ں �� �۔ ��  �م � اور �ا� �م � اور �ت � ��ں �� �،

�و� �م � ��ں ان � � � �، اور وہ ا� �ں � � �� �� �، اور اس � � �� �� 

��رہ �رت � �� ا� �ن � ا�ا� روا� � � و� �ل � ) ٨٩(� � � �� �� � �۔

� � ا� �ب � ا�ام د�ا �  � ا�م وا� �ر � �م �� � � �ت �ن�۔ اس �رت � 

� وہ ا� � � � �� � �دا� �� �۔ ��� اس ا�ا� روا� � �� � � �� � 

� � �� ر� �، ان ��ں �  م� ا�ا� �� � � � �دى �ء � ا� �وہ �ت �ن �۔

� ا�م � �ف ورزى، �ور ��، �ور � و دا�، زن ��ى، � �� اور �ك و � ت ان � �را

)٩٠(�� � �ؤ� ا�ا�ت �� �۔

� ��

:س � � � � �ا� �ب � � � ا�آن � �� اور �� � � �� � � ا

�� ا� �ن �دى �ر � ا� اد� اور �ى � � �� �۔ اس � آپ � ا� � � 

ا�ط � ذر� ا� �ت ذ� � �۔آپ � �� �� اور ��ت � �ا �� � ا�ب اور و��ت � 

 �۔�� ان ��دہ ��  � �ل ��۔ � � �  ا�م  ا� �ب ر�ع �� اور د� آپ ��ت �

 �   ا� �ب �  � � �� ��ت � �� � �� � و� �� ر� �۔ اس � آپ �ا�

� �� ا� �ن � ا� � � ��� � � اور � ا��ل � ذر� �� � �� � �۔

 �۔� � � ��  � � �� ��   اور ا�ا�ت � �� �  �و� آ�ت  اور  � � �ى  ا�

ا� وا� � � �ف �� ��ز �۔ �� ��� � ا�ب � �۔ آپ � � � �آن �ك � 

 ر�� �� � ��۔ز�دہ � ز�دہ �آن �ك � � ز�� � وا� �� �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

78

�ا� و �ا�

٣٠٠،ص١ا� �ن۔ج ��۔٢ ١٧٧’١٧٦صء۔ ��٢٠١٠ر، �� �اد ��ز، ۔��١ ا� �ن،� ا�آن،ج ۔١

١٠۔٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٥ ١٦٦،ص��١ ا� �ن۔ج۔٤ ٢١٦۔٢٠٩،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٣

٦٥٠’٦٤٩،ص��١ ا� �ن۔ج۔٨ ٢٨٩۔٢٨٧،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧ ١١٥’١١٤،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٦

٢٤٤،ص��١ ا� �ن۔ج۔١٠ ٦٤٨،ص١ �ن۔ج�� ا� ۔٩

��� � ا�� ا��، ،٢٤٠،ص٤ج،٢٤٩٩،ر� ا��،�٤٩ ا��ى،�ب ا�م ا��ى، ۔١١ ��� ا��ا(�� � و ��� )م١٩٧٥ھ۔١٣٩٥) ���

م ا�� �� �ار�،�� �ا� � ا� ڈى،�� � �ى ادب � �� ا� �ن � �ى ا�ر � ا�ات � � ��ہ، � �� و� ۔١٢

٩٠ا�ل او� ��ر�،ا�م آ�د،��ن۔ص

��١ا�ر��،� � ا�،�� ا��ن � �م ا�آن، ج ۔١٣ �� ٤٧٧۔٤٧٣ھ۔ص١٤٢٤ء۔٢٠٠٣) � اول(، �وت، دارا� ا���

١٧ص� ار�،۔١٥ ٧،ص�١ ا� �ن۔ج� ۔١٤

روڈ�٣ں �ز،��ر،�١ت �و�،ج��، ���ا�ف �، ۔١٦ ٦٤’�٦٣ ار�،ص۔١٧ ٢٧٠ص ء۔٢٠٠٧،ٹمپل

٢٠،ص�١ن۔ج�� ا� ۔٢٠ ١٣،ص��١ ا� �ن۔ج۔١٩ ٢٧٣،ص��١،ج ۔١٨

١٠٦ص� ار�،۔٢٣ ٢٠،ص��١ ا� �ن۔ج۔٢٢ ٢٣،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٢١

١٩٦٦ھ۔�١٣٨٦ر،دا� �ہ �ب،�)� اول(،١١٩،ص٢اردو دا�ہ �رف ا��،ج۔٢٥ ١١٩’١١٨،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٢٤

١١٩’١١٨،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٢٦

 �رى،٤٦:٢٩ا�آن، ۔٢٧  ۔ا�م  وا��رى�  ��ب  ا��م  �ء،ر� :،�ب،�ب �   ا�ب  ا�  ��ا �   ا� �ل

��،دار،�وت،٧٣٢٢:ا�� �� ھ١٤١٢ا� ا���

دار ،ا��ہ،٤٩٩’٤٩٨ص�٢ل ا�� ا��،ا��ن � �م ا�آن،ج:۔�� د�١١٩۔١١٤،ص�١ �،ا� و ا�ون،جا�م ذ�، ۔٢٨

ء٢٠٠٦ھ۔ ١٤٢٧ا� �اث،

۔�آن �ك � � ا� �آن � � � � ٢۔�آن �ك � � �د �آن �ك � � ��۔١:�آن �ك � � �� � ا� �در � � ۔٢٩

۔ ا� �آن ٤ا�ال �� � ذر� � ��۔۔ ا� �آن �ك � � �آن � � � اور ا�د� � � � � � ٣ا�د� � ذر� � ��۔ 

۔ ا� �آن �ك � � �آن، ا�د�، ا�ال ��، �٥ك � � �آن، ا�د�، اور ا�ال �� � � � � � ا�ال �� � ذر� � ��۔

،د�،دار ا��٨٠’٧٩ا�ہ،ص ا�� ا����،ا�ل ا� و ��� �:اور ا�ال �� � � � � � �� � � ذر� � ��۔د�

��� ��ان و ��ان �،��ر،١٥٦ڈا��د ا� �زى،��ات �آ�،ص ۔٣٠ ��� ء٢٠٠٩ �� ا�� اردو �زار،ا

١١٩’١١٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٣٣ ٩١۔٨٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٣٢ ٨،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٣١

آپ � �م � � � � ا� � ا� ا� ا�ى، ا� � ا� � ا�� ا�ازى �۔ آپ � � � )ع١٢١٠۔١١٥٠ھ۔٦٠٦۔٥٤٤:(ا�م ا�ازى ۔٣٤

 و�  ��ن � �،اور �   ا�  �۔آپ �� �   در�  �رت �  � �م اور �ل و �ل �  ز��  ا�م �۔ آپ �� ت �اۃ � �

�ات � �آن �ك  ��٨ ا�۔:��۔آپ � �� آپ � دور � � �گ �� اور ��� � �۔آپ � �� � � � � �

،ا��م �ا��ر�،ا�:� � �۔ و �ا� ا�ت � �ح ا�ء ا� �� وا�ت۔�� ا�ل ا��۔ آپ ا� ا� � � �۔ د�

رقین� ا�ب ��س �ا� �� ا��ل وا�ء  ربین والمسش افی�دارالعلم للم،�وت،٦،جوالمستع ٣١٣ء۔ ص٢٠٠٥،الیین مؤسس� ثق

،دار ا�٥٠٨،ص٣،� ا�،جا�م �ا��ا�ازى، ۔٣٥

ا�  آپ � �م ا�� ا� � � ا� ا�رى،�� �۔آپ �ب ا��ہ ��ر ا��ۃ اور � �� ا��م ا�آن � � �۔آپ:�� ۔٣٦

�ل :د�ھ � ��۔ ٦٧١ز�� � ا� ا�م � � � �ر �۔آپ � �م ا�� � �� � � ر�خ �� �۔آپ � و�ت 

ھ١٣٩٦،�،� و� ��ہ،٩٢ا�� ��،�ت ا��،ص

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

79

، ا�� ��م ا�آن،ج ۔٣٧ � ء١٩٦٤ھ۔١٣٨٤)� دوم(ا��،،ا��ہ،دار ا� ٣٩٠،ص١ا�م ��،� ا���

، ا�ا�اء �۔ آپ �� � ، �وى،د���آپ � �م ا�� � � � � � �� درع )ء١٣٧٣۔ ١٣٠٢ھ۔ ٧٧٤ھ٧٠١(:ا� � ۔٣٨

ا�ا� :� � �� � در� � �� �۔ آپ �رخ،اور � � � � ا� ز�� � �وف �۔ آپ � �� � � � � �

اء اوا�� ط،�ح � ا�رى �� � � ��۔، فقھ ل ات ا افعینطبق ٣٢٠،ص١ا�ر�،ج: �۔ د�ا�اء  ؍١٠، آن ا��،اور � ا�لش

لعلمية،�وت،١،� ا� �،جإ����� � �ا� �، ا�م ۔٣٩ لكتب ا ن، رات � �، �دار ا �

��� �� ٢٦٠ھ۔ ص�١٤١٩

 آپ ا� آپ � �م � � � � � ���،���،�� �۔ آپ � � ا� � ا� �۔ آپ � � � �م � ر�خ �� �۔��:��� ۔٤٠

�  �  �  �  �  ��   �۔آپ � �   �،اور  �:"�،�ث،�،آ��،�رخ،اد�،�ى، �  ��   ا��  ا�ن ا�ر

فین� ر� ��،:� ��۔د� �ى�١٢٥٠ ا�� ا�� � � ا�وا� وا�را� � � ا�،آپ � و�ت "اور "ا�� ل جم المؤ �ا�  مع

� ا� ا��،ج�����

دار ا�ء ا�اث ا��،�وت،٥٣،ص١١

 � � � �  ۔٤١ راهللا،ا�م ا���،� � �� لقدي ح ا رفت فسی ر،�وت،٣٩٠،ص١،جت ،، ددار ابن كثي ��� ھ١٤١٤)� اول(ار ا� ا���

١٦٤’١٦٣،ص�١ ا� �ن۔ج�۔٤٤ ١٤٤۔١٤١،ص��١ ا� �ن۔ج۔٤٣ ٤٥۔٤٢،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٤٢

١٠٦:٢ا�آن، ۔٤٥

ء٢٠٠٦، اردو �زار،ا�آن، �� �� ر�ن �ر�ادارہ ��ن ۔��ر،١٠٢’١٠١’ �٢ ا�آن،ج�دودى،� ا�ا��، ۔٤٦

٢٨٦:٢ا�آن،۔٤٨ ٢٨٤:٢ا�آن، ۔٤٧

فیہ�� � � ا� �،� ا� ا��،  ۔٤٩ لسل ہ ا کتب ٣٠١۔٢٩٠،ص��١ ا� �ن۔ج۔٥٠ ٥٢’�٥١ � روڈ۔ ��رص  الم

��١٣٣ت �آن۔ ص، �ا�،� � ��ى� ا�� در� آ�دى، ۔٥١

٢٥٢’٢٥١،ص�١دودى،ج۔٥٣ ٣٤٢، راو�ى،� �� ر��۔ ص���١ �م ا� �ن،� �ا� ا�آن،ج ۔٥٢

ء��١٩٦٢،زر� آرٹ ،��ر،٢٩٦،ص��١ت ��، ج۔٥٥ ٣٩٦۔٣٨٩،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٥٤

٢٩٦،ص��١ت ��، ج۔٥٨ ١٠٨،ص��٢ ا� �ن۔ج۔٥٧ ٥٩۔١٤،ص��١ت ��، ج ۔٥٦

٨٥۔٧٣،ص١ا� �ن۔ج�� ۔٦١ ٢٥٣۔٢٤٥،ص١ج��ت ��، ۔٦٠ ٩٤۔١،ص١ج��ت ��،  ۔٥٩

٢٠٢۔١٩٨،ص�١ ا� �ن۔ج�۔٦٤ ١٤٦:٢ا�آن،۔٦٣ ٤٧٢،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٦٢

٣٤٣۔٣٤٠،ص١ا� �ن۔ج ��۔٦٧ ٢٧٢۔٢٦٣،ص��١ ا� �ن۔ج۔٦٦ ٢١٤۔٢٠٢،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٦٥

١٨٧۔١٧٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧٠ ١٧۔١٥،ص��١ ا� �ن۔ج۔٦٩ ٣٨٠’٣٧٩،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٦٨

١١’١٠،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧٣ ٤٩٠۔٤٨٦،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧٢ ١٨:٩٩ا�آن، ۔٧١

٥٧٠۔٥٦٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧٦ ٣٨:٥٠ا�آن،۔٧٥ ٥٧۔٥٦،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٧٤

٢٣۔١،ص�١ن۔ج�� ا� ۔٧٩ ٢٣۔١،ص��١ ا� �ن۔ج۔٧٨ ٩۔١،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٧٧

)�ر � �ؤ اور اس �� � ر� � � �ف � � � د�ر �ر �ے۔:��( ۔٦٥:٢ا�آن، ۔٨٠

٦٤٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٨٢ ١٢٦’١٢٥،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٨١

۔٨٣ الل

مكل

ا هو

يم

كل

ى ت

وس

)١٦٤:٤ا�آن،()اور ا� �� � �� � �� �م �۔:��(م

۔٨٤ ت

كم

لقان لع

الفر

و

اب

تى الك

وس

ا م

نيـذ آتـ

إون هو

د � :��( ت ��   �ا� �  ��   دى  ��ن  �ب �  ��  �  �  �  اور

)٥٣:٢ا�آن،()�ؤ

ى قال ۔٨٥وس

ا م

ي

ك

ينمي ب

لك

ا ت

م هو

لي

كأ ع

و أتـ

اي

ص

ع

أهي ها و

يهش ب

ف

يلي و

ملى غن

ى ها ع

أخر

آرب

() ا م

ى فألقاهقال ألق

وس

ا م

ا ها ي

ذا ىهفإ

عس

ية ت

ح

اس � � �� �ں� � � � ؟۔ ��� �ے دا� �) � ا�م(اور اے �� : ��( ي ، اور ، � �ى �� �، � 

۔ اس � � د� وہ ا� � دے) � ا�م(� ۔ ��� اے �ر � اس � اور � ��ے �ا� ��ں � اس � � �ڑا �� �ں او

)٢٠۔١٧:١٧ا�آن،(�، �را دوڑ� �� �

)ء٢٠١٨د�۔ ���(�رف � � ٨٠۔٦١۔۔۔ ا� �ب � � � ا�آن � ��  

80

أ ۔٨٦ن

ا م

زير

ي و

لل

عاج

ي هو

ي ه() ل

ون أخ

() ار

بدأشرك () أزري هاشد

ري هو

ي أم

ا () ف

ير

كث

ك

بح

نس

ا()كي

ير

ك كث

نذكر

اور : ��()(و

�ا �� �ط � اور اس � �ے �م � �ے � �ے ا� � � ا� وز� �ر � دے۔ �رون، � �ا �� �۔ اس � ذر� � 

)٣٤۔٢٩:٢٠ا�آن،(�� � دے، �� � �ب �ى �� �ن �� اور �ب �ا �� ��۔

١١٩’١١٨،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٨٧

:�ا ���رہ �� وا� � � �ف �� ا� �ن � ا�رہ � �،وہ درج ذ� ا� �رہ � �ن ا�،  ۔٨٨

قـ فـو

لبا الج

قن

ذ نـتـ

إ و

كأن ه

ظنوا أن هم

ة و

هظل

ب

عاقيهو

ا ف

وا م

اذكر

و

قوة

ب

اكم

نيـا آتـ

ذوا م

خ

هم

كم

للع

تـقون �د � � � � �ڑ � � � ان � اس :��()٧:١٧١ا�آن،(تـ �ح � د� � � �� وہ �ى � اور � �ن � ر� ا� وہ و� � � 

� � �  � � وہ ان � آ �ے � اور اس و� � � ان � � � � � �ب � � دے ر� � ا� �� � �� �� اور � � اس

ا�رہ � اس ہ اس وا� � � ا� � � ذر� � �ن � �� �۔ب۔اس � �و)ا� �د ر�، �� � � � � روى � � ر� �۔

 � �دت �� � � �� � � �� � �� � �ہ � � دا� � � آ� �۔ �� � اس وا� �) � ا�م(وا� � �ف � �� 

:ان ا�ظ � �ن � � �

� � � �� اور �� ��ں � � �ہ � �� �� � �ا � �� اور وہ �ڑ � � آ �ے �� اور �ہ � او� � � � د��  ‘‘

� ا�ا اور د�اں �ر � د�� � �ح او� � ا� ر� � اور وہ �را �ڑ زور � �  � اس  اس �ح )١٨۔ ١٧: �١٩وج (’’ر� ��او� � � � 

� � � اور � � �� �رج � ان � ا� ��ل �رى �د� � � ا� � ا � �ل اور اس � ا� �� � � ا�ا� � �ب � ��ى 

� �را �را ا�س � اور وہ اس �ہ �� � �� �� � �ت � �۔ اس � و ��ى اور اس � � � ا�  ت � �� �ق ا�ار �� 

وا� � � � وہ � �  � � �ن � �� �� � وہ �ا � �� �ق ��� � آ�دہ � � اور ا� ز�د� �ف زدہ � � اس � آ�دہ � �۔

��� � � � � �، � ا� �� � �� �ر � ان � � و ا�ار � � �� �� �� � � ا� ا�ن � اور دا� �ہ � �ق 

ار � ر� اس � و ا�ار � ا� ان � ا� �ح �س �ادى �� �� ا�ار �� و� ا� � ا�س ر� � وہ � �در � � � ا�

۔��رہ �رت � آ� �ن � � �دہ اور � �ت �۔ ٩٥ص�٢دودى۔ج:� � �ى �� � ا�م � � �� �۔د�� اور اس � �

ور اس � �وہ � � �ف �� ا� �ن � ا� � � �م �� � �رد ا�ام �ا� �۔ ��� آ� � رو� � � � � �۔ ا

�آن �ك � �ن � � �� � ذر� �� � �ادى � �۔

٥٨٢’٥٨١،ص�٣دودى۔ج۔٩١ ١٥٨،ص��١ ا� �ن۔ج۔٩٠ ١٢٤،ص��١ ا� �ن۔ج ۔٨٩