Yerel Yonetimlerin Idari Ozerkligi Ve Idari Vesayet Administrative Autonomy of Local Governments and Administrative Tutelage

8/6/2019 Yerel Yonetimlerin Idari Ozerkligi Ve Idari Vesayet Administrative Autonomy of Local Governments and Administrative

1/129

T.C.MULA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM ANABLM DALI

YEREL YNETMLERN DAR ZERKL

ve

DAR VESAYET

(YKSEK LSANS TEZ)

MUSTAFA DEMRTA

TEZ DANIMANIYRD. DO. DR. TURGAY UZUN

MART-2005

MULA


2/129

T.C.

MULA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANA BLM DALI

YEREL YNETMLERN DAR ZERKLve

DAR VESAYET

(YKSEK LSANS TEZ)

MUSTAFA DEMRTA

YRD. DO. DR. TURGAY UZUN

MART-2005MULA


3/129

T.C.MULA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANA BLM DALI

YEREL YNETMLERN DAR ZERKL

veDAR VESAYET

MUSTAFA DEMRTA

Sosyal Bilimler EnstitsnceYksek Lisans

Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 25.04.2005Tezin Szl Savunma Tarihi : 25.03.2005

Tezin Danman : Yrd. Do. Dr. Turgay UZUN

Jri yesi : Do. Dr. Namk Kemal ZTRK

Jri yesi : Yrd. Do. Dr. Serap ZEN

Enstit Mdr : Prof. Dr. Nihal REN

MART-2005MULA


4/129

YEMN

Yksek Lisans tezi olarak sunduum Yerel Ynetimlerin darizerklii ve dari Vesayet adl almamn, tarafmdan bilimsel ahlakve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn veyararlandm eserlerin Kaynaka da gsterilenlerden olutuunu,

bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumladorularm.

25.03.2005Mustafa DEMRTA


5/129

YKSEK RETM KURULUDKMANTASYON MERKEZ

TEZ VER GR FORMU

YAZARIN

Soyad : DEMRTA Kayt No :Ad : MustafaTEZN ADITrke : Yerel Ynetimlerin dari zerklii ve dari Vesayet

Y.Dil :AdministrativeAutonomy of Local Governments andAdministrative Tutelage

TEZ N TR: Yksek LisansTEZN KABUL EDLD

niversite : Mula niversitesi

Faklte : ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Enstit : Sosyal Bilimler Enstits

Dier Kurulular :

Tarih : 25.03.2005TEZ YAYINLANMISA :Yaynlayan :Basm Yeri :Basm Tarihi :ISBN :TEZ YNETCSNN :

Soyad Ad : UZUN Turgay

nvan : Yrd. Do. Dr.


6/129

TEZN YAZILDII DL : Trke TEZN SAYFA SAYISI :

TEZN KONUSU (KONULARI):

1- Yerel Ynetimlerin Tarihesi2- eitli lkelerde Yerel Ynetim Uygulamalar3- Trkiyede Yerel Ynetimler4- zerklik ve Yerel zerklik Kavramlar

5- Yerel Ynetimlerde Denetim6- dari Vesayet Denetimi7- Trkiyede Yerel Ynetimlerin Denetlenmesi8- Trkiyede Yerel Ynetimlerin Yeniden Yaplandrlmas

almalar

TRKE ANAHTAR KELMELER

1- Yerel Ynetim

2- Yerel zerklik3- Denetim4- dari Vesayet Denetimi

NGLZCE ANAHTAR KELMELER

1- Local Government2- Local Autonomy

3- Kontrol4- Administrative Tutelage

1)Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum ( )2) Dipnot gsterilmek kaydyla bir blmnn fotokopisi alnabilir ( )3)Kaynak gsterilmek kaydyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir (X)


7/129

TUTANAK

Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn //..tarih ve . Sayltoplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim- retim Ynetmeliinin .. ..maddesine gre Kamu Ynetimi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi MustafaDEMRTA n Yerel Ynetimlerin dari zerklii ve dari Vesayet adl teziniincelemi ve aday . . . tarihinde saat da jri nnde tez savunmasnaalnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra dakikalksre iinde gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndansorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin..olduunaile karar verildi.

Tez DanmanYrd. Do. Dr. Turgay UZUN

ye yeDo Dr. Namk Kemal ZTRK Yrd. Do. Dr. Serap ZEN


8/129

ZET

Trkiyede anayasal olarak kabul edilen yerel ynetim birimleri l zel

dareleri, Belediyeler ve kylerdir. 1984 de getirilen yeni bir dzenlemeyle belediye

yaplar deitirilmi ve belli merkezlerde Bykehir Belediyeleri oluturulmutur.

Genel olarak yerel ynetim birimleri idarenin btnl ilkesi erevesinde

ve idarece tannan zerklikten faydalanarak mterek mahalli hizmetleri sunan

birimlerdir. Bu nedenle de merkezi idare tarafndan eitli ekillerde

denetlemektedir. Bu denetim trleri; siyasi denetim, yarg denetimi, halk denetimi ve

idari denetimdir.

lkemizde bunlardan farkl olarak ve Fransadan rnek alnarak uygulanan bir denetim tr olarak vesayet denetimi bulunmaktadr. Vesayet denetimi idari

denetimin bir eidi olarak hukuka uygunluk ve yerindelik denetimi eklinde

uygulanmaktadr. Bu denetim, yerel ynetimlerin ilemleri, eylemleri, organlar ve

personeli zerinde olmak zere geni bir uygulama yelpazesine sahiptir.

Bundan farkl olarak yerel ynetimlerle zdelemi bir baka kavram ise

zerkliktir. Bu kavram gnmzde yerel ynetim birimlerinin mahalli mterek

ihtiyalar karlamada, verimli olabilmeleri iin en gerekli artlardan biridir.zerklik kavram ; serbest bte, z organlar ve serbest karar alabilme yetisi eklinde

kendini gsterir. Bu kavram artk hem ulusal anayasa ve kanunlarla hem de

uluslararas ve uluslar st yaplan szlemelerle hukuki gvence altna alnmtr.

Yukarda aklanan vesayet denetimi nedeniyle, Trkiyede, zerklik; son

zamanlarda olduka tartmal bir konu haline gelmitir. Genel gr vesayet

denetiminin bir ok ynnn zerklikle badamad ynndedir. Bu nedenle

Trkiyede son elli yllk bir srete hemen hemen btn iktidarlar dneminde bu

yapnn dzeltilmesi ve modernletirilmesi konusunda eitli almalar yaplmtr.

Fakat bilindii zere henz bu konuda doyurucu bir dzenleme ve en nemlisi

uygulama gerekletirilememitir.

Bilinen odur ki, Trkiye nin ynetim yapsnn acil bir revizyona ihtiyac

vardr. Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte yaplm hukuki dzenlemeler, esitli

kk deiikliklere ramen artk an gereklerine cevap verememektedir. zelikle


9/129

yerel ynetimler gerek anlamada zerk bir statye kavuturulmal, bunun iinde

sistemli kkl bir deiiklie gidilmelidir.


10/129

ABSTRACT

In general terms, local authorities are part of the general administration which

provide local services. In performing their tasks, local authorities use the autonomy

bestowed upon them by the central administration which acts in accordance with

subject to the principle of unit government. Therefore local authorities are subjected

the various forms of control by the central administration. These form of control are

political control, control of judiciary, administrative control and control by

ombudsman.

In addition to these widely applied forms of control, administrative tutelage, a

form of administrative control bringinated in France, also exists in Turkey,

administrative tutelage seeks to establish the conformity of local authorities both

with the body of law and convenience. Administrative tutelage is applied upon

process, activity, departments and personnel of local authorities

Local authorities are generally identified with the concept of autonomy which

is one of the essential attributes needed for their effective functioning. The basic

components of the concept of autonomy as applied to local authorities are; freedom

in making their budgets, freedom to form their departments and freedom in decisionmaking. The concept of autonomy has entered into the vocabulary of laws,

constitutions, international and supranational agreements.

Because of the administrative tutelage explained above, the concept of

autonomy has become a subject of hot debate in Turkey. The commonly held view is

that many aspects of administrative tutelage go against the concept of autonomy. For

that reason, during the last fifty years, almost all governments in Turkey have

attempted to remove this apparent contradiction and bring about the modernisation ofthe administrative structures. However, these attempts have not produced satisfactory

regulations and, more significantly, satisfactory outcomes in practice.

Certainly, Turkeys administrative system is in need of an urgent

revision. Dating back to the foundation of the Turkish Republic, this administrative

system, despite the number of small changes, is not able to meet the requirements of

the modern times. Therefore, it must be comprehensively revised and especially the

local authorities must be given full autonomy.


11/129

NDEKLER

SAYFA

NDEKLER.................................................................................................I

KISALTMALAR.............................................................................................V

GR..............................................................................................................IV

BLM I

YEREL YNETMLER N TEMELLER ve UYGULAMALARI

A. YEREL YNETMLERN TARH KKENLER............................11. 20. Yzyl ncesi Dnem......................................................12. 20. Yzyl Sonras Dnem.....................................................7

B. ETL LKELERDE YEREL YNETMLER1. AMERKA BRLEK DEVLETLER..................................82. NGLTERE.........................................................................123. FRANSA..............................................................................144. ALMANYA.........................................................................17

C. TRKYE ..........................................................................................191. Osmanlmp. Dnemi .........................................................192. Cumhuriyet Dnemi.............................................................233. Gnmzde Yerel Ynetimler ............................................30

a. L ZEL DARELER...............................................30aa. l zel darelerinin Organlar.................................31

ab. l zel daresinin Grevleri...................................33

ac. l zel daresinin Mali Yaps................................33

b. BELEDYELER.............................................................34ba. Belediye Ynetiminin Organlar...............................34

bb. Belediye Ynetiminin Grevleri.............................36

bc. Belediye Ynetiminin Mali Yaps...............................37

c. BYKEHR BELEDYELER..............................38ca. Bykehir Belediye Ynetiminin Grevler...........38

cb. Bykehir Belediye Ynetiminin Organlar.........38

cc. Bykehir Belediyesinin Mali Yaps....................41


12/129

d. KY YNETM......................................................42da. Ky Ynetiminin Organlar.................................42

db. Ky Ynetiminin Mali Yaps...........................44

BLM II

YEREL YNETMLERDE ZERKLK, DENETM ve TRKYE

A. ZERKLK VE YEREL ZERKLK KAVRAMLARI...................451. Yerel zerkliin Unsurlar..................................................492. zerkliin snrlar...............................................................52

B. YEREL YNETMLERDE DENETM.........................................541. Denetim Kavram.................................................................542. Yerel Ynetimlerin Denetlenmesinin Gereklilii................543. Denetim Trleri....................................................................57

a. Siyasal Denetim..........................................................58b. Yarg Denetimi............................................................58c. Ombudsman (Halk denetisi) Denetimi......................59d. dari Denetim..............................................................60

C. DAR VESAYET DENETM.......................................................611. dari Vesayet Kavram.........................................................612. dari Vesayetin Uygulanma biimleri..................................62

a. lemler zerinde Denetim.........................................62b. Eylemler zerindeki Denetim....................................63c. Organlar zerindeki Denetim.....................................63d. Personel zerindeki Denetim.....................................64

D. TRKYEDE YEREL YNETMLERN DENETLENMESve DAR VESAYET....................................................................64

1. L ZEL DARES ZERNDEKVESAYET DENETM.......................................................65

a. l zel darelerinin Kararlar zerindeki Denetim....66aa. l Genel Meclisinin Kararlar zerindeki

Denetim...................................................................66

ab. l Daimi Encmeninin Kararlar zerindeki

Denetimi................................................................67


13/129

b. l zel darelerinin Eylemlerizerindeki Denetim....................................................68

c. zel darelerinin Organlarzerinde Denetim.......................................................69

d. l zel darelerinin Personelizerindeki Denetim.....................................................69

2. BELEDYELER ZERNDEKDARVESAYET DENETM.......................................................69

a. Belediyelerin Kararlar zerindekiVesayet Denetimi.........................................................70

aa. Belediye Meclisinin Kararlar zerindeki

Vesayet Denetimi....................................................70

ab. Belediye Encmeni zerindeki Vesayet

Denetimi.................................................................70

b. Belediyelerin Eylemleri zerindeVesayet Denetim.........................................................71

c. Belediyelerin Organlar zerindeVesayet Denetimi........................................................71

d. Belediye Personeli zerindeVesayet Denetimi....................................................... 73

3. KYLER ZERNDEK VESAYET DENETM.............734. BYKEHR BELEDYELER ZERNDEK

VESAYET DENETM......................................................74

BLM III

TRKYEDE YEREL YNETMLERN YENDEN YAPILANDIRILMASI

A. YAPILANDIRMANIN GEREKLL.........................................76B. KALKINMA PLANLARINDA YEREL YNETMLER.............81

1. Birinci Be Yllk Kalknma Plan.......................................812. kinci Be Yllk Kalknma Plan.........................................813. nc Be Yllk Kalknma Plan......................................824. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan..................................845. Beinci Be Yllk Kalknma Plan......................................84


14/129

6. Altnc Be Yllk Kalknma Plan.......................................847. Yedinci Be Yllk kalknma Plan......................................858. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan...................................86

C. MERKEZ HKMET TEKLATI ARATIRMAPROJES (MEHTAP).....................................................................88

D. YEREL YNETM BAKANLII..................................................89E. KAMU YNETM ARATIRMA PROJES (KAYA)...............91F. LER BAKANLIININ YENDEN

YAPILANDIRMA ALIMALARI..............................................92

G. 2003 YEREL YNETMLER VE KAMU YNETMYASALARI.....................................................................................95

1. Kamu Ynetimi Yasa Tasars.............................................952. Yerel Ynetimler Yasalar...................................................97

a. l zel darelerinin Durumu................................................97

b. Belediyelerin Durumu.........................................................99

SONU ve NERLER................................................................102

KAYNAKA................................................................................106


15/129

KISALTMALAR

a. g. e. : Ad Geen Eser

a. g. m. : Ad Geen Makale

a. g. t. : Ad geen Tez

A..D. : Amme daresi Dergisi

a. k. :Ayn Kaynak

Any : Anayasa

b. : Bask

B.K. : Belediyeler Kanunu

bknz. : Baknz

C. : Cilt

.Y.Y.D. : ada Yerel ynetimler Dergisi

D.M.K. : Devlet memurlar Kanunu

K.H.K. : Kanun Hkmnde Kararname

m. : Madde

S. : Say

s. : Sayfa

vb. : Ve benzeri

T. : Tarih

T..D. : Trkdare Dergisi

TODAE : Trkiye OrtadouAmme daresi Enstits


16/129

GR

Yerel ynetimler amzn, kamu hizmetlerin kalitesinde ve niteliklerinde

an gerektirdii standartlar yakalayabilmek iin ihtiya duyulan hizmet birimleri

olarak gze arpmaktadr. Bu nedenle yerel ynetimler ok youn bir tartma

konusunu tekil etmektedir. Tartmann kaynan ise merkeziyetilik ve adem-i

merkeziyetilik kavramlar oluturmaktadr. Baz grler, zellikle de merkeziyeti

dnceler, yerel ynetimlerin gereksizliini savunurken, bu tez gnmzde artk

geerliliini yitirmitir. nk devletin yerel ynetimler eliyle yrtt hizmetleri

stlenmesinin; hem hizmetlerin kalitesinde, hem yaplma hznda byk kayplara

neden olduu bilinen bir gerektir. Bu nedenle amzda zellikle yerel ynetim

geleneinin kkeni eski tarihlere dayanan lkelerde yaplmaya allan, gerekli

denetim mekanizmalarn, yerel zerklik anlayna zarar vermeden oluturarak, yerel

ynetimleri glendirmeye almaktr.

almann birinci blmnde Avrupa ve Trkiyede yerel ynetimlerin ortay

k sreleri ve gnmzde yerel ynetimlerin eitli lkelerdeki ve Trkiyedeki

uygulanma biimlerine deinilmitir.

al

man

n ikinci blmnde; zerklik ve yerel zerklik kavramlar

n

n nelerolduu, bu alanda yaplm uluslar aras szlemelerde nasl yer ald, denetim

mekanizmasnn nasl iledii konusunda genel aklamalar yer almaktadr. Ayrca

artk bir rnei de lkemizde grlen idari vesayet denetiminin yerel ynetimler

zerinde nasl uyguland ve bu uygulamalarn modern yerel ynetim anlay ile

elien ynleri aklanmaya allmtr. almann son blmnde ise, planl

dnemden itibaren giriilen yeniden yaplandrma almalar ve bunlarn sonular

irdelenmitir.


17/129

1

I. BLM

YEREL YNETMLERN TEMELLER ve

UYGULAMALARI

A- YEREL YNETMLERN TARH KKENLER1- 20. Yzyl ncesi Dnem

Yerel ynetim kavram gnmzde demokrasi tartmalarnn nemli bir

k

sm

n

oluturmaktad

r. Bir k

s

m grler yerel ynetim kurumlar

n

demokrasininvarolmasnda bir gereklilik sayarken, bir takm grler snrsz devlet gcne gem

vuran bir sistem olarak deerlendirmektedirler. Ama u bir gerektir ki; yerel

ynetim kavram, gnmz ynetim anlaylarnn mutlak bir paras haline

gelmitir.

nsanlk varoluundan itibaren sosyal bir rgt oluturma eilimine

girmitir. nceleri bu rgt sadece kan ba ile balyken sonralar , daha da

bym, ky, airet, kasaba, site, polis, komn, kanton, bamsz kent devletlerigibi daha yeni rgtlenmeler haline gelmilerdir. Bu deiim, sonuta devlet i

ortaya karmtr. Fakat bu deiim dnyann her yarinde ayn hz ve zamanda

gereklememitir. inde M. 2000li yllarda krallklar kurulurken, Hindistan

blgesinde kentler, yerel zerkliklerini korumaya devam etmilerdir. Ortaada ise,

15. yzyla kadar dou devletlerinde, merkezilik yaygn iken, bat toplumlarnda

komn zellikleri grlmtr.1

Devletlerin ortaya kmaya balad ilk dnemlerde yerel ynetimler, bugnk grevlerinden farkl olarak, askeri rgtlenmeler, ulusal savunma,

sulularn yakalanmas ve cezalandrlmas gibi, bugn genellikle devlete, bir baka

deyile merkezi ynetimlere braklm olan grevleri yerine getirmekteydi.2

Hkmdarlar denetlemek zorunda olduklar alan geniledike yetkisini o alanlardaki

1

Kemal Grmez, Yerel Demokrasi ve Trkiye, 2. b. , Vadi Yay

nlar

, Ankara, 1997, s. 222 Ruen Kele, Fehmi Yavuz, Yerel Ynetimler, Turhan Yaynlar , Ankara, 1983, s. 1


18/129

2

yardmclarna aktarmtr. Bu feodal beyler hkmdar adna o blgeyi denetlemiler

ve hkmdarn otoritesini kullanmlardr.

ounlukla 11. yzylda ortaya k p, daha sonrada Avrupann eitli

kesimlerinde yaygnlaan komnler yerel ynetimlerin tarihsel kkleri olarak kabul

edilirler. Bunun yannda kent ynetimi olmas asndan yerel ynetimlerin tarihsel

gemiini Eski Yunan Site Devletlerine ve Roma serbest ehirlerine

dayandranlarda vardr. Yine Kurt Schiling, Makedonya Krall dneminde siteler

arasnda oluan ittifak ve birliklerde, baz alanlarda sitenin zgrlk ve zerklik

sahibi olmas olgusunu bugnk belediye ve zerk komn ynetiminin kayna

olarak grmektedir.3

Yine Msr tarihinin ok erken dnemlerinde saylar eski imparatorluk

dneminde 38 veya 39u sonradan da 44 bulan ynetim birimlerine, Nomlara

blnm bulunmaktayd. Merkezi ynetimin ayrcalklarnn bir ksmn nom

yneticisine aktarmakta ve bu nomark biriminin nde gelen kentinin banda valilie

denk yetki ve sorumluluklara sahip olmaktayd.... Valilerden bazlar bu

ayrcalklardan doan eitli yetki ve bulunduklar blgenin corafi durumuyla ilgili

zel grevleri ellerinde toplamaktaydlar. rnein Elefantin valisi Nubya blgesi

ile ilgili konularla ve kraln bu blgede dzenlenmesini emrettii keif seferleriyle

grevliydi. 4

Merkezi ynetimin tam anlamyla gl olduu durumlarda nom kraln

temsilcilerinin gzetiminde bir aracdan ibaretti. Devletin zayf dt anlarda ise

ksa zamanda tehlikeli bir bamszlk elde etmekte hatta ulusal birlik iin tehdit

oluturmaktayd. Byle durumlarda are olarak ya yukar msr nom valilerinin

bana geecek bir beylerbeyi atanmakta ya da , valiler hkmdarn en yaknlar ve

en gvendikleri arasndan seilmekteydi. Dolaysyla blgesel ynetimin yerletii

nom merkezi msr devlet sisteminde temel bir yer igal etmekteydi. Nitekim bu

durum orta imparatorluk dneminde valilere balanan tarm, asayi, hukuk ve hatta

3 Turgay Uzun, Bayram Cokun, Trkiyede Yerel Ynetimlerin Geliimi, Nitelii ve Mula liYerelYnetimlerin Uygulamada Karlatklar Sorunlar, Mula niversitesi Yayn, Mula1999, s.7-84

Jean-louis Huot, Jean- Paul Thalman, Dominique Valbella, Kentleri douu, ev. Ali Bekta Girgin,mge Yaynlar,Ankara 2000, s.387-388


19/129

3

6. Hanedan srasnda din konularnda koruyuculuk baz rtbelerden aka belli

olmaktadr.5

Avrupada ise komn denilen yerel ynetimlerin bir zerklie sahip

bulunmalar gerei genellikle kabul edilmektedir. Oysa zerklie sahip yerel

birimlerin olumas iin uzun bir srecin gemesi gerekmitir. Belediye terimi ilk kez

1785 tarihli Fransz Kurucu Meclisinde kullanlmtr. ngilterede de belediye tzel

kiiliklerinin ilk kez 1835 tarihinde gerekletirilen dzeltimler srasnda kurulduu

grlr.6 Komnler askeri, yargsal ve ynetsel bir zerklie sahip olup, yarg yetkisi

egemenliin bir sonucu sayldndan, genelde komnn bu haklar, krallar ve

senyrlerce ho grlmemitir. Ancak gnmzdeki gibi bu yetkiler farkl ellerde

toplanmayp, komn yneten organda toplanyordu. Bu yetkilere sahip olan komn,

kendi yetkilerini Belediye Bakan (Maire) ve yeleri (Echevin)* adlarn tayan ve

her yl seilen grevliler yoluyla kullanmtr.7

Daha sonraki yzyllarda ise feodalizm kentlerin gelimesini engellemi,

biraz geliebilme olana bulmu olanlar ise kertmitir. Kentlerin ve yerel zerklik

dncesinin gelimesi, geni lde, feodalizmin yklmasna bal kalmtr.

Nitekim 10. yzyldan sonra burjuvazinin gelimesine paralel olarak kentler de

bym ve gelimitir.8 1050-1250 yllar arasnda, Hristiyan dnyasnda doan

komnler, bu dnem boyunca yerel zgrlklerin (liberties), sonra da ayrcalkl

belediyelerin (charted corporation) savunucusu oldu.9 Almanyada da 1250-1500

yllar arasnda yerel topluluklar, kendilerinin stnde olan kurulularn sahip

olduklar yetkeyi, koullu olarak benimsemilerdir. Bu, sz konusu yetkenin

kendilerine kar kullanlmamas kouluydu. mparatorluk ierisinde bu koulun

benimsetilmesini baarabilen kentler bylece zgr kent durumuna gelmilerdi. Bu

5 a.k., s.388-3896 Kele, Yavuz, a. g. e. , s. 1* Komn ynetimleri her blgede ve her komnde deiiklik gstermesine ramen genelde kentinnde gelen kiisi belediye bakan olmaktadr. Belediye bakan bazen kral tarafndan bazen de komnhalk tarafndan seilmektedir. ou zaman belediye bakannn yannda ya burjuva Maclisi ya daparlement denilen bir meclis de bulunmaktadr.7 Grmez, a. g. e. , s. 268

Ruen Kele, Yerinden Ynetim ve Siyaset, 4. b. , Cem Yay

nevi, stanbul, 2000, s. 309 Grmez, a. g. e. , s. 27


20/129

4

zgr kentlerin aralarnda kurmu olduklar savunma birliklerinden, daha sonraki

yllarda svire Konfederasyonu ile Hollanda ve Belika gibi devletler domutur.10

Henri Pirenne Ortaan Avrupa kentleriyle yeni ekonomik kurumlarn ve

yeni tccar bir snfn, gcn krsal alanlardan alan eski feodal dzene kar ortaya

kard ekonomik rnesans arasndaki iliki zerinde nemle durmutur. Bu yeni

snf, yeni yasalarn karlmas, mlkiyet hakknn kazanlmas ve zerk bir yerel

ynetim rgtnn kurulmas iin sava vermitir. Pirenne servetin datld bir

zerk nitelii kazanm olmayan bir yere kent denilemeyeceini vurgulamtr.11

16. yzyldan itibaren ulus-devlet kavramnn gelimesiyle birlikte, ynetim

alannda baz nemli deiiklikler yaanmaya balamtr. nceleri rksal ve dinsel

olarak hep kar karya gelen ulusun karsnda devletin ideolojik stnl

kantlanmtr. Aydnlanma a yerel ynetim kurulularna gerek olmadeklinde

bir durumun egemen olduu bir dnemdi.12

Kentlerde ortaya kan zengin snf zamanla kentin dndaki Pazar ve

kaynaklarla da ilgilenmeye balamtr. Bylece daha geni pazarlara gvenli bir

ekilde ulamak uruna, kent meclislerinin yetkilerinin oundan vazgemeye raz

olmulard

r. nk zanaat ve ticaretin loncalar yoluyla dzenlenmesi, retimteknolojisindeki maddi ve beeri deiikliklere ayak uyduramamtr. Bu da

servetlerini sermayeye evirmek ve igcn bir meta olarak satn almak yoluyla kar

salamak isteyen kentli kesimin karlarna ters dmeye balamtr.13

18. yzyla gelindiinde zerk kent ynetimleri artk ulusal btnlemenin ve

ekonomik gelimenin nnde bir engel gibi grlmeye balamlardr. Bunun

yannda merkezi devlette tasfiye edilen aristokrasi, kent ynetimlerinde kendine yer

bulabilmiti. Bu nedenlerden dolay Fransz Devriminin kurucu meclisi 14 Austos1789 gn tm yerel birimlerin zel ayrcalklarnn sonsuza kadar kaldrldn ilan

etmitir. Kurucu meclis bu kararn ulusal yapnn ve kamusal zgrln kentler

iin imdiye kadar sahip olduklar ayrcalklardan daha avantajl olduu ve ulusun

birlii nedenlerine dayandrmtr. Bu karardan sonra 22 Aralk 1789 tarihli bir

10 Kele, a. g. e. , s. 3211 Kele,a. g. e. , s. 3212

Grmez, a. g. e. , s. 2913 Uzun, Cokun, a.g.e., s.12


21/129

5

kararnameyle Fransann ynetim yaps yeniden il,ile ve belediyelerden oluan

kademeli bir yap oluturulmutur.14

J.J. Roussoue ve Kant gibi dnrler, zgr kentli ile zgr devlet arasna

yerel ynetim gibi bir ara kurumun sokulmasna gerek grmemitir.15 Sonraki

dnemde ise Turgot ve Bentham gibi dnrler, bugnk anlamda yerel

ynetimlerin olumaya balad srecin balangcn yapmlardr.

ngilterede yaayan Turgot (1727-1781)16; bir yerel ynetim reformu

yaplmasn savunuyordu. Btn krall kylere ve belediyelere ayrmak isteyen

dnr, bu birimlerden 15 kilometreden az olan bir ember iinde kalan otuzunun

bir belediye seim evresi olmasna ve en tepedeki belediyenin kyde tanmaz mal

olanlar tarafndan seilmesi gerektiine iaret ediyordu.17

Bu grler daha sonraki yllarda Fransay komnlere, kantonlara, ilelere ve

illere ayrmay baaran Sieyes in grlerini etkiledii gibi 1790da Fransz

devriminin ardndan gerekleen yeni ynetim rgtn de etkisi altnda brakmtr.

Bu ynetim yaps tm yerel birimlerde tanmaz sahiplerinin temsil edilmesine

dayanyor, tanmaz sahibi olmayanlarn, yerel organlarda temsil edilmesine olanak

vermiyordu. Bu dizgenin

18

bal

ca amac

, vergi yknn yurttalara dengeli bir biimde dalmas, bayndrlk ve esenlikle ilgili hizmetlerin herkese belli bir

dzeyde salanmasyd.19

Bentham, lkede hizmetlerin daha iyi grlmesi iin bir yerel ynetimler

modeli nermitir. Dnr, yerel ynetimlerin merkezi ynetimce dzenlenmesinin

ok sayda insana en byk mutluluu getirecei grnden hareket etmitir. Bu

dzenlemede, tm kamu hizmetlerini karlamak zere lkenin yirmi eyalete

blnmesi, bunlardan her birinin yirmier ileden olumas ve her bir ilenin de ayn

14 Birgl Ayman Gler, Yerel Ynetimler: Liberal Aklamalara Eletirel Bir Yaklam, TODAEYaynlar, No:224, Ankara 1992, s.25815 Kele, a. g. e. , s. 3316 A. k. , s. 3317 Grmez, a. g. e. , s. 3018 Bu dizge, Bonaparte ile birlikte seimle i bana gelen organlara dayanarak karlm ve atanmyelerle iler duruma getirilmitir. Bu nitelikleriyle dizgenin, Almanya, Hollanda, Portekiz, Belika veFransaya kadar yayld grlr. Bonapart dizgenin baka zellii, merkezi ynetimin taradakitemsilcileriyle, yerel karlar temsil eden ve merkezi ynetimin vesayeti altnda bulunan kurullararasndaki bir uzlamaya dayanmakta olmasyd.18

Kele,Yavuz, a. g. e. , s. 519 Kele,Yavuz, a. g. e. , s. 5


22/129

6

sayda alt blmlere ayrlmas neriliyordu. Birimlerden her birinde, seim yoluyla i

bana gelen bir bakan ve birer meclisin bulunmasn ngrmtr. Bentham yerel

ynetimlere, bayndrlk, salk, eitim,esenlik, sululuun nlenmesi, tanmazlarn

deer yazm gibi grevlerin verilmesini ve btn bu hizmetleri yerine

getirebilmeleri iin de vergi koyma ve kamulatrma yetkileriyle donatlmalarn

ngryordu. Bununla birlikte yerel ynetimlerin bakan ve meclis gibi organlarnn,

parlamento ile bakanlarn yetke, ynetim ve denetimine bal olacaklarn da aka

vurguluyordu.20

Bundan baka yerel ynetimlerin demokratiklemede nemli ve gerekli

kurulular olduunu belirten Mill, Halk vergi dyorsa, ulusal dzeyde olduu

kadar yerel dzeyde de sz hakk olmal diyerek, yerel dzeyde halkn ynetime

katlmasyla etkin bir ynetimin gerekleeceini belirtmektedir. Mill sadece iyi bir

ynetim asndan deil, eitim asndan da yerel ynetimleri farkl grp,

demokrasinin kurulmas, yerlemesi iin, yerel ynetimlerin okul grevi yapacan

sylyordu.21

Bentham ve Mill in grleri, Fransz yerel ynetim anlayn ve

uygulamasn geni lde etkilemitir. Franszlarn yapmaya altklaruydu: Bir

yandan valiler, ellerinde bulunan vesayet yetkileriyle bakentin ekonomik ve

ideolojik stnln ve uygarl tm lkeye yaymaya alacak, bir yandan da

ynetimde, adaletin egemen klnmas sonucunda yurttalar, valilerin yetkelerini

ktye kullanmalarna ve yetkelerini amalarna kar korunmu olacaklard.22

O dnemde Tocqueville de Mill in grne benzer ekilde yerel

ynetimlere demokrasinin okulu demektedir. Amerikan devriminde halk egemenlii

ilkesinin yerel ynetimlerden kt ve oradan devletin etkilendiini syleyen

Tocqueville, demokrasinin tabandan tavana doru gelieceini, bunda da yerel

ynetimlerin ok nemli olduunu belirtmitir.23

Alman filozoflarndan Rudolph Gineist, 1860da yaymlanan bir kitabnn

yerel ynetim dizgesi adl blmnde, yerel ynetimin (local self-government),

20 Kele, a. g. e. , s. 3421 Grmez, a. g. e. , s. 3122

Kele, a. g. e. , s. 3523 Grmez, a. g. e. , s. 32


23/129

7

ulusun kendi kendini ynetmesinin (national self-government) n koulu olduunu

ileri srmtr. Hem bir yerel ynetim uygulaycs (Berlin Belediye Meclis yesi)

hem de konunun kuramclarndan olan Gineist yerel ynetimlerin hizmet giderleriyle

gelirleri arasndaki aklar, tamaz mallardan, meslek sahiplerinden ve iyerlerinden

vergi alarak kapatmalar iin, bu ynetimlerin, yerel vergiler koyma yetkileriyle

donatlmalarnn gerektiini ne srmtr.24

Lorenz Von Stein de zgr ynetimin iki dayanandan birinin yerel

ynetimler, tekinin de gnll kurulular olduuna dikkat ekmitir. Gineist ve Von

Stein yerel ynetimleri, devlet ile toplum arasndaki etkileimi, ekonomik ve

toplumsal gelimeyi hzlandran ve iddetli toplumsal sarsntlar nleyebilen birer

ara olarak grmlerdir. Bu gr ile yerel ynetimi; yetkeci devlet(outhoritarin

state) ile zgrlk toplum (libertarian society) arasnda bir ba olarak alglamay

yeleyen Otto Von Gierkenin grleri arasnda yakn bir benzerlik bulunduu

dikkat ekicidir.25

Ayrca yine 19. yzyln son dnemlerinde, zellikle anarist dnrlerden

Kropotkin ve Proudhon, z ynetim, demokratik katlm ve yerelleme zerine

nemli ve etkin dnceler ortaya atmlardr.26

2- 20. Yzyl Sonras Dnem

20. yzyl ve sonrasnda yerel ynetimler alannda byk ilerlemelerin

kaydedildii Altn a27 olarak ta bilinmektedir. Belediye sosyalizminin dnsel

sosyalistlerin de etkisiyle ortaya atlmas bu dneme rastlar. Fransz Maurice

Houribu ve ngiliz Sidney Webb yerel ynetimlerce sunulan hizmetlerin nemine

dikkati ekerek bu hizmetleri merkezi ynetimlerin sunduu hizmetlerle

karlatrmlardr. Daha ok ngiliz dnrlerince formle edilen belediyesosyalizminin dayand ilkeler yle zetlenebilir. alanlar demokratik temsili

yerletirmek iin ve toplumsal dzeltmeleri gerekletirebilmek iin birlemek

zorundadrlar. Egemen snflar, alanlara bu olana vermek istemez. Bu nedenle

24 Kele, Yavuz, a. g. e. , s. 625 A.k., s. 6-726

Grmez, a. g. e. , s.3227 Kele a. g. e. , s. 36


24/129

8

sz konusu amalar gerekletirmenin en iyi yolu bir belediye sosyalizmi

programnn ortaya konmasdr.28

Webb ve Fabianclarn inanc alan halkn birlikte hareket etmesi, sosyal

reform ve temsil konusunda aba gstermelerinin gerekli olduudur. Amalarn

gerekletirmenin en iyi yolu da Belediye Sosyalizmidir. Belediye sosyalizminin

temel ilkelerini ise, ounluun kural koyduu ve ynettii yerel hizmetlerin

belediyelerce yerine getirildii ynetim biimi olarak belirtmektedirler.29

Wickwar toplumu guruplara ayrarak temel zelliklerini u ekilde

sralamtr. Birincisi; guruplar insan hayatnn temel bir gereidir. Bu guruplar;

ticari birlikler, gnll rgtler, yerel ynetim kurulular olabilir. kincisi; zerk

yerel ynetimler tarihin bir rndr. ncs; bu tarihi kurulular zel amal

kurululardan daha nemlidir. Drdnc prensip; bu tarihsel kurulular yeni

gereksinmeleri karlayabilecek rgtler olarak gelitirilmelidirler. Beinci olarak;

yerel kurulular merkezi ynetimin kontrolnden uzak olmaldrlar. 30

B) ETL LKELERDE YEREL YNETMLER

1-AMERKA BRLEK DEVLETLER

Amerika Birleik Devletleri tam anlamyla zerk bir yerel ynetim anlayn

benimsemitir. Yerel ynetim birimlerinin ilerine eyaletlerin karmasn

engellemitir. Buradaki yerel ynetim anlay merkezi ynetimin halka daha yakn

olma ve hizmetlerin yerel ynetimlerince rahat bir ekilde yerine getirilmesi esasna

dayanmaktadr. Amerika Birleik Devletleri bu adan olduka karmak bir ynetim

dizgesine sahiptir.

Amerikan yerel ynetim sistemi baz noktalarda ngiltereye benzemektedir.

Amerikada yerel ynetimler 17. yzyl ngiliz sisteminden byk lde

etkilenmitir. 19. yzyla kadar yasamada merkeziyeti, yrtmede yerinden

ynetimci olarak gelimilerdir.31

28 Yavuz, Kele, a. g. e. , s. 729 Grmez, a. g. e. , s. 32-3330

A. k. , s. 3331 Grmez, a. g. e. , s. 34


25/129

9

David McKay A.B.D. deki mahalli idarelerin balangtaki- 18. yzyldaki-

oluumunu, geliimini ve yapsnyle aklamaktadr32 :

Amerika Birleik Devletlerindeki ilk mahalli ynetimler bugnknden ok

farklydlar. lk on kolonide ve zellikle New England da mahalli kurul, gerekte

yegane anlaml ynetim kademesiydi. Ama dikkate deer ekilde baarl, kendini

idare eden varlklar olan bu kurullara ynetim demek ok kuvvetli ve ada bir

nitelendirme olurdu.

19. yzyla gelindiinde Amerikada gerekleen hzl kentleme kentlerdeki

nfusu ok arttrm, ve mevcut birimler bu yk kaldramaz hale gelmitir. Bu

nedenle A.B.D.de, ngiltere sosyalizmine paralel olarak bir zerk belediyecilik

hareketi grlmtr. 1875 Missouri Anayasas ile yasallaan zerk belediyecilik

anlay daha sonra California, Washington ve Minnesota olmak zere pek ok

eyalette kabul grd ve ksa srede Amerikada yayld. Ksaca Home Rule olarak

nitelenen bu sistemin kanunla tannan ve anayasa ile tannan olmak zere iki

eklinden sz edilebilir. Anayasa ile tannanlarn ise bamsz ve baml yrtme

tipleri vardr.33

Bugn Amerikada mahalli idareleru ekildedir.1-Counties

2-Municipalities

3-Townships

4-School Districts

5-Special Districts

Amerika yerel ynetim dzeninin bu kendine zg yaps ierisinde, yerel

ynetim birimlerinin eitli eyaletlerde eitli fonksiyonlara sahip olduu grlr.34

Baz mahalli idare birimleri baz eyaletlerde mevcutken, baz eyaletlerde olmayabilir.

Bazen de ayn fonksiyona sahip mahalli idare birimleri farkl eyaletlerde farkl

ekilde isimlendirilebilmektedir.

32 Halil Nadarolu, Mahalli dareler, Beta Yaynclk, 5. b. , stanbul, 1994, s. 123-12433

Grmez ,a. g. e. , s. 3534 Zerrin Toprak, Yerel Ynetimler , Dokuz Eyll niversitesi Yayn, 5. b. zmir, 2002, s.22


26/129

10

Counties

Connecticut ve Rhode Islan hari ABDni oluturan eyaletlerin tmnde

bulunan mahalli idare birimleridir. New England da sadece yarg grevini yerine

getirmekte olan county, Louisiana da Parish adn almaktadr. ller ileler ve kyleri

kapsamaktadr. Bu birimlerin eyaletler ierisindeki saylar da ok farkldr. rnein

Delaware deki 3 countye karlk Texas ta 254 county bulunmaktadr. Bu birimler

genellikle eyaletlerin ceza kanunu uygulayclardr. Eyaletlerin vergileri ile mahalli

vergileri tarh ve tahsil eder. Seim yerleri ve grevlilerini tayin eder. Ve seimleri

uygular. Okul ve ktphaneleri ynetir, yol, kpr vb hizmetleri gerekletirir.

Countyler denetiler ve county komiserlerinden oluan kurullara ve genellikle

seimle ibana gelen memurlarca ynetilir. Bu grevlilerin en nemlileri erif,

savc, cinayet masas mfettileri, vergi deerleme memuru, ile tapu, ipotek ve haciz

ilemlerinin kaytlarn tutan sicil memurudur.35

Municipalities

Eyaletler tarafndan kurulur ve eyaletlerin kard kanunlarla tzel kiilik

kazanrlar. nceleri herhangi bir gurup zerk idare kurmak istediklerinde yasam

organ

nezdinde talepte bulunmakta ve zel bir kanunla bu talebin gerei yerinegetirilmekte idi. Bu yoldaki uygulama hem eyalet yasam organnn municipalitiesin

ilerine ar ekilde karmas sonucunu dourmu, hem de yarar atmalarna

zemin tekil eden bir kulis faaliyetinin gelimesine neden olmutur. Bu durumu

nlemek iin federe devletlerin ou kendi anayasalarna zel kanunlar yasaklayc

hkmler koymulardr. Bylelikle bu birimler tasnife tabi tutulmu ve her bir snf

iin geerli olacak esaslar saptayan kanunlar yaplmtr. Bunun iin bu birimlere,

genel esaslar dahilinde ve sz geen ekilde baz yetkiler verilmitir. Bu yetkileri

belirleyen imtiyaz belgeleri, genellikle federe devletin ilgili dairesi tarafndan

kurallara uygun ekilde kurulmu idarelerin veya belirli blge sakinlerinin talepleri

zerine verilmektedir.36

Municipalitiesler nemli lde dokunulmaz kurululardr. Aleyhlerine bir

sutan dolay, tzel kiilie sahip olmalarna ramen dava alamaz. Oluturulmalar

35

Nadarolu, a.g.e., s.124-12536 Nadarolu, a.g. e.,s. 125


27/129

11

asndan da her federe devlet farkl bir sistem ngrmtr. Bazlarnda nfus bir

ltken, bazlarnda ise alan bykl gz nnde bulundurulur. zerlik

konusunda 1875den beri eitli giriimlerde bulunulmutur. Bunun sonucunda ye

devletlerin hemen yars municipalitieslere zerklik vermilerdir. Buna ramen

zerklik salama konusundaki abalar giderek azalmtr. Bu durumun eitli

nedenleri vardr. Bunlardan biri belki de en nemlisi, ye devletlerin yasama

organlarnn, anayasalarnda yer alan zerklik hkmlerini uygulamaktan kanm

olmalardr. Ayrca kanunlardaki karklklar ile yarg organlarnn ksr yorumlar

da, bu birimleri, kazandklar haklardan yoksun brakmtr. hayatnda, sanayide, i

gcnde, sosyal hayatta ve idarede grlen merkeziyetilik eilimi de zerklik

kuralnn uygulanmasn geciktirmitir. eitli ekonomik kntler ve savalar dabtn bunlara eklenince, sonuta municipalitiesler, ye devletlerle federal devletin

yardmna muhta kurulular haline gelmilerdir.37

Townships

Bu idareler genel olarak ile grntsndedir. Fakat bazlar olduka

byyerek ehir grntsne brnmlerdir. Bazlar komiserler ve heyetlerce

ynetilirken, bazlar genel oyla seilen denetilerle ynetilmektedirler.

Reaksiyonlar asndan da her federe devlette farkllk gstermektedir. Ancak genel

olarak yol yapm, ilkokullarn ynetimi ve yoksullara yardm gibi grevleri

stlenmilerdir.38

School Districts

A.B.D. de ilk, orta ve yksek renim genellikle bu birimler vastasyla

yrtlmektedir. 1972de Hawaii, Alaska, Maryland, North Carolina ve Virginiada

school districtler mevcut deildi. Bu nedenle ad geen ye devletlerdeki eitimhizmeti, o dnemde municipalitiesler veya countiesler araclyla

gerekletirilmitir. Dier federe devletlerde ise, eitim hizmetlerinin

gerekletirilmesi grevi, sorumlu municipality tarafndan atanm bir komite veya

konseye braklmtr. Bununla beraber school districtler genellikle

municipalitieslerden ayr kurulular olup yetki alanlar da farkldr. Florida ve

37

Nadarolu, a.g.e., s. 126-12738 A.k., s.127


28/129

12

Louisiana gibi bir ksm eyaletlerde ise yetki alanlar tm countyleri

kapsamaktadr.39

Special District

Bu birimler genellikle eyaletlerde tek bir fonksiyonu gerekletirme iin

oluturulmutur. Bazlar su temini, bazlar ime suyunun salanmas gibi hizmetleri

yrtmektedirler.

Amerikadaki mahalli idarelerin en nemli gelirleri srasyla, emlak vergisi,

sat vergisi, gelir vergisidir. Emlak vergisi idare tarafndan yaplan deerlemelere

istinaden, gayri menkullerin deeri zerinden alnan bir servet vergisi trdr. Gelir

vergisinde ise vergilendirme otoritesi federal devlettedir. Federe devletler ayrca gelir

ve kurumlar vergisi tahsil ettikleri gibi baz ye devletler de kenar snrlar iindeki

mahalli idarelere, gelir vergisi tahsil etme yetkisi vermilerdir. A.B.D. de yerel

ynetimlerin dier bir gelir kaynan ise balar ve yardmlar oluturmaktadr.

Federal devlet, ayr bir fonda toplad gelirleri, ye devletlerle mahalli idareler

arasnda belli baz formllere gre bltrmektedir. Mahalli idareler ve federe

devletler elde ettikleri gelirleri, kamu gvenlii, evre korumas, tama hizmetleri,

genel salk, dinlenme, ktphane vb. hizmetlere aktarmak zorundadr. Ayrca

mahalli idarelerin gelirlerinin byk bir blmn de borlanma oluturmaktadr.

Borlanma mahalli idareler gelirlerinin %10unu oluturmaktadr.40

2- NGLTERE

Hayalci sosyalistlerin etkisiyle, belediye sosyalizmi fikrini ortaya atanlarngilizlerdir. Sidney Webb, yerel ynetimlerce sunulan hizmetlerin nemine dikkat

ekmi, bunlarla, merkezi ynetimin sunduu hizmetler arasnda karlatrmalar

yapmtr. Sidney ve Beatrice Webb ayn zamanda belediye sosyalizmini, bireyci

kazan gdsnn yerine, kamu hizmeti anlayn koymann bir yntemi olarak

grm ve bunun, merkezi ynetimin ykn en aza indirerek yerel topluluklar eliyle

39

A.k., s.127-12840 Nadarolu, a.g.e., s. 131


29/129

13

gerekletirilmesini istemitir. Sidney Tarrow da daha sonra, belediye sosyalizmini

bayndrlk hizmetlerinin giderlerini, zenginlerin demesine ve belediyelerin merkezi

ynetime bal olmaktan korunmasna olanak veren bir yntem olarak grmtr.41

Mahalli idarelerle ilgili genel dzenleme, ngilterede mahalli idare

uygulamalarnn doum tarihi olarak kabul edilen 1835 tarihli Municipal

Corporation Act ile yapld. Bu kanun ile ehirlerin grevleri ve temsil organlarnn

(councils) yetkileri belirlendi. Seme hakk, ikamet eden btn erkeklere verildi.

ehirler, mahalli grevlerini yapabilmeleri iin kendi vergilerini koyma yetkisine

sahip klnd.42

Buna paralel olarak ngilterede kent ynetimlerini kurmak, eriflerini

semek, kendi ticari yasalarn yapmak, parlamentoya temsilci gndermek gibi

ehirden ehre deien zel haklar elde ettiler. Bylece 18. yzyla gelinceye kadar

kentlerin ynetimi, atanm yneticiler ve kent meclisleri tarafndan karma biimde

srdrlmtr.43

ngiltere mahalli idare geleneinin en eski olduu lkelerden biridir. Fakat bu

gelenein 20. yzyla kadar bir karmaa iinde srd bir gerektir. 1 Nisan 1977

reformundan nceki dnemde her ngiltere kentinin ba

ms

z bir tarihe sahipolmalar nedeniyle tam bir birlik oluturulamamtr.44

Sanayi devrimi ve hzl kentleme, toplumsal hizmetlere duyulan ihtiyac

arttrm ve 19. yzylda yerel ynetimler karmak bir yapya brnmlerdir.

Bunun nedeni ise ngiliz Parlamentosunun sorunlara geici tedbirlerle el atmasdr.

Zamanla yerel ynetimler alannda reform yaplmas zorunlu hale gelmi, 1884, 1894

tarihli yerel ynetim yasalar kartlmtr. 1894 tarihli (Local Government Act) yasa

ile 1972 ylna kadar geerli olan yerel ynetim sisteminin yaps tamamlanmtr.Modern ngiliz yerel ynetim sisteminin ise, 1932de Poor Law la balad kabul

41 Webb ve Fabian sosyalistlerin bu teorilerinin genel zellikleri yle sralanabilir: Topraksahiplerinin deil ounluun istencine dayanan bir yerinden ynetim kurulmaldr. Birok yerdehizmetler belediyelerce grlmelidir. Tabi ki bu hizmetlerin karlanmasnda hkmet programndanyararlanlmaldr. Kele, a. g. e. , s. 3942 Kadir Kodemir, Mukayeseli Mahalli dareler Tarihi ve Perspektifler, T..D. , S. 424, Eyll 1999,s. 9943 Dnyada Mahalli dareler, T.C. ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdrl,

Ankara, 1995, s. 32244 Nadarolu, a. g. e. , s. 140


30/129

14

edilmektedir. 1932 ylnda yerel ynetimler alannda yeni bir dzenlemeye gidilerek

be tip yerel ynetim biimi oluturulmutur. bu sistemin temelleri 9. yzyla kadar

dayanmakta olup, 70li yllara kadar sregelmitir.45

ngilterede yerel ynetim sistemi, nfus ltne dayanan iki ksmdan

olumaktadr. Bunlar, nfusu beyzbinin zerindeki countyler ve ortalama nfusu

yzbin olan districtlerdir. Countyler iller, districtler ise ilelerle edeerde

tutulabilirler. Her iki birimde seimle i bana gelen yerel yrtme organlarna

sahiptirler.

ngilteredeki mahalli idare niteleri, bir lkenin niter bir devlet statsnde

bulunmasna ramen rnei baka lkelerde mevcut olmayan bir zellie, belli bir

dzeyde de olsa yarg yetkisini kullanma hakkna sahip olmulardr.46

Gnmzde ise ngiliz mahalli idare birimleri zellikle son dnemlerde, yetki

kstlamasna maruz kalmlardr. 1930lu yllardan itibaren, bilhassa

muhafazakarlarn iktidarda olduu son yirmi ylda, geleneksel yerinden ynetim,

ciddi biimde zayflatlmtr. Mahalli idareler youn bir merkeziletirme sreci ve

byyen bir kin iindedir. in garip yan, bunun dier lkelerde rnein Fransada

adem-i merkeziletirme srecinin yaand

bir dnemde gerekletirilmesidir.

47

Buradan hareketle gnmz ngiliz yerel ynetimlerinin sunduu hizmetleri

ana balklaryla, eitim, salk ve sosyal hizmetler, planlama, ktphaneler, kat atk

toplama, itfaiye hizmetleri, konut, evre sal, yollar vb. olarak sayabiliriz. ngiliz

mahalli idarelerinin gelir kaynaklar ise merkezden yaplan yardmlar, borlanma,

vergilendirme ve balardan olumaktadr.

ngilterede yerel ynetimler merkezin denetimine tabidirler. Merkezi

hkmet tarafndan yaplan yardmlarn kullanlmasndaki denetim, yerindelik

denetimi veya bte denetimi eklinde olmaktadr. Merkezi ynetim, denetimi, bazen

yeminli mali mavirler, bazen de merkezden grevlendirilecek komisyonlar

araclyla gerekletirir.

3- FRANSA

45 Ahmet Ulusoy, Tark Vural, Birleik Krallk ta (ngiltere ve Galler) Mahalli darelerin Grevlerive Mali Yaplar, http://www.ceterisparibus.net/arsiv/ulusoy_vural2.doc, s. 1, 09.03.200446

Nadarolu, a. g. e. , s. 14047 Kodemir, a. g. m. , s. 103
http://www.ceterisparibus.net/arsiv/ulusoy_vural2.dochttp://www.ceterisparibus.net/arsiv/ulusoy_vural2.doc


31/129

15

Fransa tarihsel adan bakldnda ynetim olgusuna ok byk katklar

yapm dnrlere sahiptir. Bunlardan Jean Bodin Cumhuriyet adl yaptnda,

hkmdarlarla ky, kasaba, lonca, dernek gibi trl yerel birimlerin kart ilikiler

iinde olduklarn gzlemlemitir. Bodin kentleri, devlet ve aile arasnda bir kurum

olarak grmtr.48

Montesquieu de Bodinle benzer grlere sahiptir. 1749da yaymlanan

Yasalarn Ruhu adl yaptnda bu grleri aklamtr. Her ikisi de yerel

ynetimlere belli bir rol ve arlk yklemilerdir. Montesquieu, yaptnda ideal

devleti, yerel topluluklarn oluturduu bir topluluk olarak grdn belirtmitir.

Kuvvetin merkezde toplanmasnn sakncalarna da dikkati eken Montesquieu,

hkmdarlarn ulusun genel karlarndan ve toplumsal gereksinmelerden

kaynaklanmayan buyruklarna ve istencine kar gvensizlik duyduunu belirtir.49

J.J. Roussoue ise yerel gcn kaynan, yerel kurulularda yada meslek

rgtlerinde deil, yurttalarn, tek ve blnmez bir istence katlmalarnda bulur.

Roussoue,lkenin corafi blmlere ayrlmasn, kentlerin bir bakente

balanmasn uygun grmemi, lkede, meclislerin, bir bakente gerek kalmayacak

biimde kentler arasnda srayla yer deitirmesini nermitir.50

Trkiyenin idari yaps itibariyle en fazla benzerlik gsterdii Fransada,

1789 devrimi, byk alkantlara ve zikzaklara neden olmutur. ncelikle radikal-

adem-i merkezi-, demokratik kamu dzeni, akabinde birka yl sonra tekrar

diktatryel merkezi bir yaplanma balamtr. Bu srete pusula fonksiyonu gren

kralln ya da cumhuriyetin birlii ve blnmezlii ilkesi, artan merkeziyeti

uygulamalarla, jakobenlerin devrimci fraksiyonu tarafndan, mteakip dnemde de

Napolyon Bonaparte tarafndan takip edilmitir.51

Napolyonun merkeziyeti modeli 19. yzyl liberalizminin basks karsnda

ksmen zayflad. 1831 ylnda belde meclisleri, 1835 ylnda vilayet ve ile

meclisleri snrlandrlm bir seme hakk ile tekrar oluturulmaya baland. 1848

ylnda btn erkeklere seme hakk tannd. 1884de beldelerin yerinden ynetim

48 Kele, a. g. e. , s. 4049 Kele, Yavuz, a. g. e. , s. 10-1150

Kele, a. g. e. , s. 4151 Kodemir, a. g. m. , s. 103


32/129

16

haklar geniletildi. nce genel bir yetkilendirme yapld. Beldeler, belde halkn

ilgilendiren btn mahalli hizmetler konusunda yetkili klnd. 1871 ylnda vilayet

meclisi bakanlarnn, 1884te de belediye bakanlarnn, merkezi hkmet yerine,

seilmi organlar tarafndan seilmesi ngrld.52

Fakat Parisin idari olarak ayr bir rgtlenme sistemine tabi olduunu

belirtmek gerekir.53 1871 ve 1884 tarihli yasalar Paris iin uygulanmamtr. Bu

sisteme gre kentin bir valisi, bir polis valisi ve bazen seimli, bazen de atanm

yelerden oluan bir meclisi vard. Meclisin bakan ve ilelerdeki belediye

bakanlar atama yoluyla ibana geliyorlard. 1975 ylnda yaplan bir deiiklikle

Paris belediye bakan seimle greve gelir olmutur.54

5 Temmuz 1872 tarihli kanunla, merkezi hkmet ile vilayetler arasnda yer

alan 22 blge idaresi55 kuruldu. Blgeler balangta, blge planlamas amacnn

gerekletirilmesi grevine ve sadece dolayl olarak seilmi bir temsil organna

sahipti.

Fransz ynetim yapsnda 1982 ylnda gerekletirilen reformun nemli bir

yeri vardr. Bu reformun getirdii en nemli deiiklik, valilerin yerel ynetimler

zerindeki vesayet yetkilerinin kald

r

lm

olmas

d

r. Sadece itiraz haklar

vard

r.

56

Fransa halen yar yerel ynetim birimlerine sahiptir. Bunlar, blgeler,

departmanlar ve komnlerdir. Trkiyeden farkl olarak Fransz yerel ynetimlerinde

ky birimi mevcut deildir. Krk bin civarndaki bykl kkl btn beldeler,

belediye statsne tabidirler.57

Fransz yerel ynetimlerinin grevlerinin ou kanunlarla belirlenmi ve

zorunlu hizmetlerdir. rnek olarak sosyal yardmlar, yollar, polis hizmetleri vb.

zorunlu hizmetlerin yannda bir de mahalli idarelerin organlar tarafndan belirlenen

ihtiyari hizmetler vardr ki bunlarn kanuna aykr olmamas ve finansman

kaynaklarnn nceden salanmas koullar aranmaktadr.

52 A.k., s. 10453 Nadarolu, a. g. e. , s. 15154 Nuri Tortop, Paris ehrinin Ynetim Biimi, A..D., C. 26, S. 1, Mart 1993, s. 8355 Nuri Tortop, Avrupada Yerel Ynetimler zerinde Denetim ve Trkiye, UluslararasKonferans, Trk Belediyecilik Dernei ve Konrad Adenauer Vakf Yayn, Ankara, 1996, s. 3856

Tortop, Avrupada Yerel Ynetimler....., a. g. e. , s. 3857 A. k. , s. 38


33/129

17

Fransada yerel ynetimlerin mali yaplarn, oran mahalli idareler tarafndan

tespit edilen ve toplanan vergiler,oran merkezi devlet tarafndan belirlenen vergiler,

devlet tarafndan mahalli idarelere yaplan yardmlar, mali denkletirmeler58 ve

borlar oluturmaktadr.

Yukarda da belirttiimiz 21 Mart 1982 reformuyla, merkezi ynetimle yerel

ynetimler arasndaki ilikilerde nemli bir deiiklik meydana gelmitir. Bunlardan

en nemlisi vesayet teriminin kartlarak yerine ynetsel denetim kavramnn

yerletirilmi olmasdr. Bylece yerindelik denetimi kaldrlm, yerine hukuka

uygunluk denetimi getirilmitir. Bu reformun amac, anlalaca zere yerel

zgrlklerin arttrlmasdr. nceden izin alma, onay isteme ya da bir olas bozma

kararn bekleme yerine, yerel ynetimler karar verme zgrlnn elde

etmilerdir.59

4- ALMANYA

Almanyada yerel ynetimlerin yaplandrlmas genel olarak 19. yzylda

balamtr. Bu yeni yaplanma, Freiherrn Wom Stein tarafndan 18.11.1808

tarihinde yrrle konan Prusya ehirler Nizamnamesi ile balamtr.60 Gerekten

de modern mahalli idareler mevzuat

n

n temelleri bu metin iinde yer almaktad

r.

61

Bu nizamnamede;

- Belirli bir gelir snf stndeki btn erkek semenlerin seebildiiehir eraf meclisi, o dneme gre geni yetkilere sahip bir karar

organyd.

- ehir idarelerine ve temsil organlarna, mterek hayatn hemenbtn alanlarnda tam yetkiler verilmiti.

- Encmenler, mahalli nitelikli grevlerin yan sra, merkezi idaretarafndan aktarlan grevleri yerine getirmeleri bakmndan ift

58 Mali denkletirme, devlet tarafndan, mahalli idarelere yaplan yardmlarda kullanlan bir metottur.Bu metotta, yerel ynetimler arasndaki mali uurumlarn giderilmesi amalanmaktadr. Denkletirmeyaplrken, iki kriter gz nnde bulundurulur. Bunlardan ilki, belediyelerin yklendii maliyetlerinmiktar, ikincisi ise belediyelerin vergi aklardr.59 Jacques Bourdon, Avrupada Yerel Ynetimler zerinde Denetim ve Trkiye, UluslararasKonferans, Trk Belediyecilik Dernei ve Konrad Adenauer Vakf Yayn, Ankara, 1996, s. 4260 Kodemir, a. g. m. , s. 10861

Gerrit Kaiser, Avrupada Yerel Ynetimler zerinde Denetim ve Trkiye, Uluslararas

Konferans, Trk Belediyecilik Dernei ve Konrad Adenauer Vakf Yayn, Ankara, 1996, s. 69


34/129

18

fonksiyonluydu. Aktarlm grevlerin yerine getirilmesinde, devlet

birimler olarak kabul ediliyordu.

Bu zellik, balangta sadece ehirler iin oluturulmu bir durumdu. Fakat

1872 ylnda ift fonksiyonluluk ilelere de tannmtr.62

Fakat bu sre Nazi Almanyas dneminde kesintiye uramtr. Nazi idaresi

devlette birlik ve tek lider (fhrer) prensipleri ile mahalli idarelerdeki yerinden

ynetim kavramnn uygulanmasna da son vermek istemitir. Yaplan hukuki

dzenlemelerle beldelerin ve seimle gelen organlarn yetkileri ellerinden alnd. Bu

durum 1945 ylndan sonra yeniden mahalli idareler lehine deimeye balad.63

Federal anayasaya gre, devletin rgtsel yaps, federalizm, yerel ynetizerklii ve gler ayrm olarak belirlenen temel ilkeye dayanmaktadr. Bylece

yerel ynetimler Federal Almanyada ynetsel yerinden ynetim ilkesinin nemli bir

kurumu olmann yannda, federalizme ek olarak siyasal gler ayrmnn tamalaycs

ve basamaklar biiminde rgtlenmi demokratik bir toplumun yapc elerinden

birisi konumundadr.64

Alman devlet yaplanmasnda yerinden ynetim hakk salt bir ama olmayp,

mahalli toplumun refahn demokratik ve etkin srelerde ykseltmenin yeganevastas olarak grlmektedir. Vatandalarn kendilerini ilgilendiren hizmetler

konusunda aktif hale gelmesi ve potansiyel glerinin harekete geirilmesi yoluyla

insanlarn hayat artlar, maddi ve manevi bakmdan iyiletirilmekte ve beldelerin

tarihi ve kltrel zellikleri muhafaza edilmektedir. Bu bakmdan yerinden ynetim

hakknn z, her trl yasal snrlandrmalara ve daraltmalara kar korunmutur.65

Anayasann 30 ve 83. maddelerinde Federal devlet sadece anayasal olarak kendisine

tevdi edilen konularda yine anayasada belirtilen snrlar iinde idari faaliyette bulunabilir. Prensip olarak idari faaliyetin esas yrtcs eyaletlerdir. Federal

devletin aksine eyaletler iin idari faaliyette bulunmak iin anayasal bir

grevlendirme art deildir denilmektedir.

62 Kodemir, a. g. m. , s. 10963 Dnyada Mahalli dareler, a. g. e. , s. 2064

Seluk Yal

nda, Federal Almanyada Yerel Ynetimler, A..D. , C. 225, S. 1, Mart 1989, s. 3365 Dnyada Mahalli dareler, a. g. e. , s. 20-21


35/129

19

Almanyada mahalli idarelerin mali adan yeterli durma getirilmesi

eyaletlerin grevidir. Anayasaya gre gelir vergisinin %15lik ksm mahalli

idarelere aktarlmaktadr. Bunun yannda federal devlet ya da eyaletler tarafndan

mahalli idarelere aktarlan grevler iinde ek mali kaynaklar salanmaldr.

Belediyelerin toplam gelirleri iindeki %22lik ksmn ise ekonomik iletmeler

ortaklklar kiralar v.b. gelirler ve kredilerden olumaktadr.

Almanya da mahalli idareler yetki alanlarna giren grevleri konusunda geni

bir hareket serbestisine sahiptirler. Kural olarak mahalli toplumu ilgilendiren btn

grevler, eer ayrca dzenlenmemilerse, mahalli idareler tarafndan yerine getirilir.

Ayrca devlet belli hizmetleri mahalli idare birimleri vastasyla yerine getirmektedir.

Bunlara rnek olarak pasaport, nfus kaytlar, mali tevzin, evre koruma ve ikamet

ileri verilebilir.

Alman mahalli idare birimleri zerinde iki tr denetim bulunmaktadr.

Bunlar;

- darenin kendi iinde gerekletirdii devlet denetimi- Yarg denetimiGenel olarak denetim birimleri kaymakam, eyalet bakan ve iileri

bakandr. Denetim birimleri mahalli idarelerin yerinden ynetim kapsamndaki

grevleri zerine sadece kanunilik denetiminde bulunabilirler. Fakat merkezden

aktarlan grevlerde yerindelik denetimi de yaplmaktadr. Denetim esasnda bilgi

alma, itiraz, dzenleme, yerine geme, komiser atama, zel aralar, onaylama

gereklilii, ibraz gereklilii gibi yntemlerle yaplr.66

C) TRKYE

1)Osmanlmparatorluu Dnemi

Trkiyede mahalli idare gelenei, kkeni ok fazla geriye uzanmayan bir

yapya sahiptir. Osmanl toprak yaps ve rejimi itibariyle, devrin btn

imparatorluklarnda olduu gibi merkeziyeti bir ynetim yapsna sahipti. Bu

ynetim gelenei Seluklulardan kalm bir mirastr. Tarihilere gre ilk rneklerini

Tanzimat dneminde grdmz yerel ynetimlerin ortaya kmasndaki esas

66 Dnyada Mahalli dareler, a.g.e., s. 42


36/129

20

etkenin demokrasi deil,67 Osmanl imparatorluunda resmilemi bir yerel ynetim

statsnn ancak merkeziyetilik sisteminin yerleme gerei ve zellikle aznlk

unsurlarnn siyasal katlmas ve etnik haklarn elde etmeleri ynnde d devletlerin

yapt basklarn sonucunda ortaya ktn belirtirler.68

3 kasm 1839da okunan Hatt- Hmayun mahalli idareler bakmndan da

balang noktas olarak kabul edilir. Tanzimatlarn esas gayesi devleti

glendirmek ve modernletirmekti. Eyalet idaresini slah etmek, gelirleri arttrmak

ve tutarl bir idare sistemi kurmak istiyorlard. Ancak bunu salayacak say ve

nitelikte brokrat kadrosu yoktu ve o zamann artlar iinde bunlarn finansman

mmkn deildi.69

Tanzimat ve slahat dnemlerinde Osmanl ynetimi patrimonyal hizmetin

banda bulunan sekinler, yasal iktidar yaps ve guruplar dndakileri dikkatle

izleyip denetimleri altnda tutmaya alrken, te yandan ncelikle mali konularda

yerel temsilcilerin oyuna ve desteine bavurmak zorunda kalmlardr. te

Muhassallk70 kurulmas ve vilayet liva ve kaza idare meclislerinde halkn oyuna

bavurma ihtiyac bundandr. Bu meclisler yerel ynetim birimi saylmamakla

birlikte yerel ynetimlerin ilk iaretleri, hatta ekirdekleri olmulardr.71

Krm savann ardndan 1855de, banda hkmete atanan bir

ehremininin bulunduu ilk belediye rgt kuruldu. Bu rgtn on iki kiilik bir

kent kurulu da vard. Meclis yelerinin baa gelmesi de atama yoluyla oluyordu.

Ancak meclis yelerinin stanbulda oturan her snf Osmanl tebasndan ve esnafn

mutebet ve muteberlerinden olmalar gerekiyordu. Aranan koullar arasnda

zellikle esnafn saygn ve gvenilir kiilerden olmalar koulunun bulunmas dikkati

ekmekte ve yerel kurulun olumasndaki sekinci anlay yanstmaktadr. Meclis

yelerinin 2/3nn her yl yenilenmesi gerekiyordu. 72

67 Kodemir, a. g. m. , s. 11268lber Ortayl, Trkdare Tarihi, TODAE, Ankara, 1980, s. 2669 Kodemir, a. g. m. , s. 11370 Tanzimat dneminden sonra mltezimlerin toplad vergileri almak zere merkezdengrevlendirilen yetkililere verilen isimdir. Ayrca onlara yardmc olmak zere yre halknntemsilcilerinden ve ruhani liderlerinden oluan bir meclis oluturuluyordu. Buna da muhassallkmeclisi deniyordu.71

Grmez, a. g. e. , s. 86-8772 Kele, a. g. e. , s. 125


37/129

21

Bu rgtn kuruluundan nce stanbulda yelerinin ounluunu yabanc

uyruklularn oluturduu ve kurulmas dnlen belediye rgt hakknda

nerilerde bulunan ntizam- ehir komisyonu bulunuyordu. Bu neriler

dorultursunda 1858 ylnda, stanbulun Beyolu ve Galata semtlerini iine alan

Altnc daire-i Belediye kurulmutur. 73 Bu rgtn banda daire mdr nvan

ile bir bakan ve yedi yeli bir daire belediye meclisi bulunacakt. Bakan ve yeler

hkmete atanmakta, meclise ayrca danman niteliinde yabanc uyruklu baz

kiilerde katlmaktayd. Osmanlca yannda Franszca da resmi dil olarak

kullanlyordu.74

Altnc Daire-i Belediye Trk belediyecilik tarihinde ok nemli ve farkl bir

yere sahiptir. Paris belediyesi rnek alnarak kurulan bu belediye zel gelir

kaynaklarna sahip ve ayr personeli olan bir rgtt. Altnc daire-i belediye

hizmetlerin yrtlmesinde gerekli masraflar karlamak zere gelir tahsil edebilen

ilk Trk yerel ynetim kuruluu olup bu noktada tekliini uzun sre korumutur. Bu

belediye rgtne alnacak personeli Bab- Alinin onayna ramen daire meclisinin

karar vererek almas da yeni bir uygulama olarak karmza kmaktadr.75

l zel idareleri ile ilgili ilk pilot uygulama 1864 ylnda Tuna Vilayet

Nizamnamesi ile yapld.76 Bu nizamnamede il genel ynetiminin yannda, Valinin

bakanlk ettii ve her sancaktan seilen drder yeden oluan il genel meclisinin

bulunduu bir il zel ynetimi de kuruldu.77

1864 ylnda Osmanl Avrupasnda 10 vilayet ve 44 sancak, Asya ksmnda

16 vilayet ve 74 sancak, Afrikada ise bir vilayet ve 5 sancak olmak zere 27 vilayet

123 sancak kurulmutur.78

6 Ekim 1868 ylndaki Deraset-i dare-i Belediye Nizamnamesi ile belediyergt btn stanbulu kapsar hale getirildi. Bu nizamname ile n drt daireli

stanbul ehreminat da almaya balad. Ayn yl kan bir talimatla stanbul

dnda vilayet sancak ve kaza merkezlerinde de belediye tekilat kurulmas

73 Kele, a.g.e.,s. 12574 Nuri Tortop, Mahalli dareler, Yarg Yaynlar, Ankara, 1999, 6. b. , s. 275 Grmez, a. g. e. , s. 8976 Kodemir, a. g. m. , s. 11377 Tortop, Mahalli dareler, a. g. e. , s. 478

Trkiyede Yerel Ynetimler,Yap

sal ve levsel nceme, www.iisleri.gov.tr/yay

nlar/belbas

/a.htm,s. 2, 01.03.2004
http://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htmhttp://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htmhttp://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htmhttp://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htmhttp://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htmhttp://www.xn--iisleri-uxa.gov.tr/yay%C4%B1nlar/belbas%C4%B1/a.htm


38/129

22

ngrld. Bunlarn banda atama ile gelen Belediye Reisi ve snrl seimle gelen

yelerden oluan meclis bulunuyordu. 79

1876 Tekilat- Esasi Kanunu nun 112. maddesi belediyelerin seimle gelen

meclislerce ynetilmesini ve buna dair esaslarn kanunla dzenlenmesini

ngrmtr.80 Bu yzden 1877de81 karlan Deraset-i Belediye Yasas eski

belediye rgtn olduu gibi korumutur. Farkl olarak stanbuldaki 14 belediye

dairesi 20ye karlmtr.82 Bu kanunla her kent ve kasabada bir belediye meclisi

kurulacaktr. Kasabann byklne gre alt ile on iki arasnda deien ve drt yl

iin seilen meclis yelerinin yars iki ylda bir deiecekti. Bu kanuna gre meclis

tzel kiilik sahibi olup kentin imar, su, itfaiye, gibi nemli ileri grnrde de olsa

bu tzel kiilie braklmtr. Bu kanun ilk defa tek dereceli seimi getirmesi

asndan da nemli bir kanundur. Kanunda seimlerin gizli oy ak saym esasna

dayanmaktayd.83

kinci merutiyetin ilanndan sonra 1912 ylnda karlan Deraset-i Belediye

Hakkndaki Geici Yasa ile stanbuldaki belediye daireleri kaldrlm, bunlarn

yerine belediye ubeleri kurulmutur. Bu yap 1930 ylnda 1580 sayl belediye

yasas yrrle girinceye kadar deimeksizin varln srdrmtr.84anlalaca

zere bu yasa ile de gemiten gelen zekilik gelenei srdrlmtr.85

Bu gelimenin daha ncesinde 1902 ylnda Jn Trk kongresinde

merkeziyetilik ve ademi merkeziyetilik tartmalarnda merkeziyetilik taraftarl

Merkezi iktidar gl olmadan lke olmaz eklinse sunulurken, Prens Sabahattin,

vatann ancak adem-i merkeziyet idaresine geilmekle kurtarlabileceini,

kalknmann, teknolojik gelimenin ancak bu yolla mmkn olabileceini

sylemitir. Hatta merkeziyeti olarak bilinen Ziya Gkalp bile bu ar

merkeziyetilie kar kmtr.86

79 Kodemir, a. g. m. , s. 11680 A. k. , s. 11681 Baz kaynaklara gre 1876 olarak da geer.82 Kele, a. g. e. , s. 11683 Grmez, a. g. e. , s. 91-9284 Trkiyede Yerel Ynetimler, a. g. m. , s. 385

Kele, a. g. e. , s. 12686 Grmez, a. g. e. , s. 93


39/129

23

Yerel ynetimlerin Osmanldaki geliiminde kylerin bir tzel kiilik olarak

varlndan bahsetmek zordur. 1864 Vilayet Nizamnamesinde ad geen kyler

ilelerin alt birimlerini oluturmaktayd. 1913de dare-i Umumiye-i Vilayet adl

geici yasa ile yrrlkten kaldrldndan, Cumhuriyet dnemine,1924 tarih ve 442

sayl ky yasas ile yeniden dzenleninceye kadar tzel kiilie sahip

olmamlardr.87

2)Cumhuriyet Dnemi

Cumhuriyet dnemi iinde yerel ynetimlerin gelimesinde 1921

Anayasasnn ayr bir yeri vardr. Bu anayasann 11-14. maddeleri vilayetlerin

mahalli ilerde manevi ahsiyeti ve muhtariyeti olduunu, vilayet halknn seecei

vilayet uralarnn eitimden sala, tarmdan bayndrla dein bir ok hizmeti

greceini belirtmekteydi.88 Bu anayasa 1876 Kanuni Esasiden farkl olarak illere

ve bucaklara zerk bir stat ve tzel bir kiilik tanyordu. l tzel kiiliinin, il

meclisi, il ynetim kurulu ve bir de il bakan olmak zere organ

bulunuyordu.(m.13) Ayrca bucaklarda, bucak meclisi karar, bucak ynetim kurulu,

ve bucak mdr ise yrtme organ olarak ngrlyordu.

l ynetimleri ile ilgili olarak ilde ayr

ca merkezi hkmetin bir temsilcisiolarak vali bulunacak, fakat vali yalnz devletin genel ileri ile, yerel iler arasnda

bir ayrlk ortaya kt zaman duruma karacakt. 1921 Anayasasnn 23. maddesi

ayrca genel mfettilere, devletin yerel ynetimlerle ilgili grev ve kararlarn

uygulanmasn srekli olarak denetlemek yetkisini de tanmtr.89

1924 Anayasas, 1921 Anayasasnda yer alan grev ayrm ve yetki genilii

ilkelerini olduu gibi benimsemitir. Bu dnemde yerel ynetimler alannda yeni

dzenlemelere gidilmesinde baz unsurlar da etkili olmutur. Bunlardan beklide ennemlisi savatan yeni km bir lkenin ncelikli amacnn milli birlii salamak

olmasdr. O dnemde zellikle meclise bu varln salanmasnda gl bir devletin

art olduu dncesi de olduka hakimdir. Tek partili dnem olmas itibariyle

demokrasinin kurumlarna pek fazla rastlanlmamaktadr.

87 Kele, a. g. e. , s. 12888

Trkiyede Yerel Ynetimler, a. g. m. , s. 489 Kele, a.g.e., s. 130-131


40/129

24

1930lardaki nemli gelimelerden biriside stanbul ehreminatndan

esinlenerek 417 sayl kanunla kurulmu olan Ankara ehreminatdr. Buna gre

ehreminat 24 yeli Cemiyet-i Umumiye-i Belediye tarafndan ynetilecek ve bu

yeler kentte oturan ve semenlik niteliklerine sahip semenler tarafndan

seilecektir... Ankara ehremini ileri Bakanlnca atanmakta olup ehreminatn

btesi meclis tarafndan onanmakta idi. Fakat bu dzenlemenin pek ok demokratik

oluumdan yoksun olduu belirtilmektedir. 90

nnnn babakanl dneminde karlan belediye kanunu belediyelere

istenen lde ok geni yetkiler vermemekle birlikte, yurttalarn bilinlenmesi ve

yerel ynetimlerin glendirilmesi adna anlaml bir adm olmutur. O yllarda kimi

kanunlarla belediyelerin mali gc arttrlmsa da zamanla bu yetkilerin azaltld

grlmtr.91

1930 ylnda yaplan yerel seimlerde tek muhalefet partisi olan ve ksa sre

sonra kapanan Serbest Cumhuriyet Frkas kmsenmeyecek baarlar elde etmitir.

Dnemin iileri bakan bu seimlerde lke dzeyinde ki 502 belediye

bakanlndan 22sinin muhalefet partisince kazanldn aklarken, muhalefet

lideri Fethi Bey, Belediye seimlerini aslnda katldmz her yerde serbest frka

kazand. Halk frkas aslnda her yerde yenilmitir. Bunu karmzdakiler istisnasz

biliyordu eklinde aklama yapmtr. Ksa sre sonra uray Devlet (Dantay)

Serbest Frkay kapatm ve bu partinin kazand belediye bakanlarn grevden

alarak yerlerine CHPlileri getirmitir.92

1930lu yllarda belediyecilikle ilgili ksa zamanda pek ok yasa karlmtr.

ncelikle Belediye Kanunu, Hfzshha Kanunu, Belediyeler Bankas Kurulu

Kanunu, Belediyeler Yap ve Yollar Kanunu, Belediyeler stimlak Kanunu gibi bir

dizi kanun karld. yl gibi ksa srede karlan bu kanunlar uzun sre Trk

belediyeciliini dzenleyen temel yasalar olma zelliini tamlardr. 1580 sayl

Belediye Kanunu, Osmanl belediyecilii ve Ankara belediyecilik deneyimine

ramen byk lde Fransadan etkilenmitir. Bu kanunun en nemli zellii

Ankara ve stanbul dndaki tm belediyeleri eit kabul etmesidir. Dier nemli

90 Grmez, a.g.e., s. 10591

Trkiyede Yerel Ynetimler, a.g.m., s.492 Grmez, A.g.e., s.101-102


41/129

25

zellii, btn belediyelerin merkezi ynetimin denetiminde olduunu belirtmesidir.

Bir zellii ise belediyelere byk hizmet alanlarnn ald, yani bir dizi kamu

hizmetinin grlmesi yetkisinin belediyelere devredilmesidir. Cumhuriyet tarihi

boyunca karlan belediye yasalar iinde belediye hizmet snrlarnn bu derece

geni tutulduu bir yasa olmamtr.93

Bu dnemdeki dier bir nemli gelime ise 1933 ylnda kurulan Belediyeler

Bankasdr94. Belediyeler Bankas bu dnemde belediyelerin gelimesine byk

katklarda bulunmutur. Kurumun bu yararl faaliyetlerinin sadece belediyeler inhisar

eden ereveden karlarak memleket apnda bir faaliyet alanna ynelmesinin

yurda salayaca byk yararlar gz nne alnm ve Belediyeler Bankas

kaldrlarak onun yerine deiik bir yapya sahip olan ller Bankasnn kurulmas

ngrlmtr. Bunun sonucu 1945 ylnda yrrle giren 13.06.1945 tarih ve 4759

sayl kanunla ller Bankas kurularak faaliyete gemitir.95

Yerel ynetim bankalarnn kurulu ve ileyi biimi lkeden lkeye nemli

deiiklikler gstermekle birlikte, bunlarn temel fonksiyonu yerel ynetimlere kredi

verme olarak kabul edilebilir. Trkiyede ise ihtiyalarn ve artlarn farkli olmas

ller Bankasnn kuruluuna batdaki rneklerinden farkl bir yaklam getirmitir.

Yerel ynetimlerin gelimesi iin finansman ve kredi ihtiyac aka grlmekle

birlikte, yalnzca bunu salamann yeterli olmayaca dnlm, yerel

ynetimlerin temel fonksiyonlar ile ilgili geni bir teknik kadroyu ve teknik

imkanlar bu idarelerin yararna hazr bulundurmak da gerekmitir. Bu nedenle de

Trkiyede ller Bankasnn ileyiine vcut veren mevzuat hazrlanrken daima kredi

ve teknik uygulama birlikte gz nnde bulundurulmu, alma esaslar bu temel

gre gre oluturulmutur.96

1945-1960 aras dnem yerel ynetimler alannda ok da ayrntl

dzenlemelerin yaplmad bir dnemdir. Bu dnemde sadece mevcut yap zerine

baz rtularn yapld grlr. Fakat bu dnemde dikkati eken nokta, artk ok

partili hayata geilmesinin etkilerinin Trk siyasal hayatnda grlmeye

balamasdr.

93 Grmez, a.g.e., s. s.10994 Ziya oker, Yerel Ynetimler ve ller Bankas, A..D., C.22, S.1, Mart 1989, s.2395

Tortop, Mahali dareler, a.g.e., s.19696 oker, a.g.m., s.23


42/129

26

Bu dnem yerel ynetimlerin demokratik bir yapya kavuturulmas

ynndeki en nemli gelime 1946 tarih ve 4878 sayl kanundur. Bu kanunla

seimlerin yaplma ekli deitirilmitir. Dnemin demokratikleme konusundaki

admlardan biriside; hem belediye hem de il zel idarelerinin mali yaplarn

dzeltme abalarna paralel olarak 1 Temmuz 1948 tarihinde kabul edilen ve 423

sayl belediye Vergi ve Resimleri Kanunu yrrlkten kaldran kanundur. Bu

kanunla belediyelerin gelirleri eskiye oranla arttrlmtr.97

ok partili siyasal hayata geiin ardndan politikaclar her zaman yeni

belediyelerin kurulmasna kar hogrl ve zendirici olmulardr. Bunun sonucu

olarak 1961 planl kalknma dnemine girilmesiyle art hz yavalatlm, 1980

ihtilalinden sonra ise skynetim komutanlklarna verilen yetki ile say 1727den

1587ye drlmtr. 1984den sonra tekrar ykselie geen bu say 1998de

2900e yaklamtr.98

1960 sonras dnemde mahalli idareler alanndaki en nemli gelime 1961

Anayasas olarak grlmektedir. Anayasann 112-116. maddeleri bu alandaki

dzenlemeleri iermektedir. 112. madde idarenin kurulu ve grevlerinin merkezde

ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayandn belirtirken, 116. madde

eskisinden farkl olarak, yerel ynetimlerin grevleri ile orantl gelir kaynaklaryla

donatlmas hkmn getirmitir. Ayn madde yerel ynetimleri yle

tanmlamaktadr. Mahalli idareler il, belediye ve ky halknn mterek mahalli

ihtiyalarn karlayan ve genel karar organlar halk tarafndan seilen kamu tzel

kiileridir.

Ayn dnemde zerinde durulmas gereken nemli bir dzenleme ise 27

Temmuz 1963 gn karlan 307 sayl kanundur. Bu yasa ile belediye bakanlarnn

seiminde tek dereceli ounluk usulnn benimsendiini gryoruz. Yasa ile

belediye seimleri ile ilgili mevcut hkmlerin bazlar deitirilmitir. Mesela daha

nce seimden sonra mlki amirce onanarak greve balayan belediye meclis

yelerinin, bu kanunla, il seim kurullarnca onanarak greve balamas

kararlatrlmtr.99 Fakat bu dnemde yine belediyeler mali skntlar iinde

97 Grmez,A.g.e., s.12598

Kele,a.g.e.,s.20299 Grmez,a.g.e., s.132-133


43/129

27

boulmular, gelirlerini giderlerini karlamamtr. 1960 sonras, belediyelerin mali

durumlarn dzeltme iin baz dzenlemeler yaplsa da bunlar yeterli olmamtr. Bu

sre 80lere kadar devam etmitir.

Ne var ki hzla girilen yapsal dnm sreci deien kentsel toplum ve

onun srekli farkllaarak younlaan talepleri ynetsel kurumlarda da deiimi

gerekli klmtr. Belediyecilik olgusundaki deiim 1973-80 yllar arasnda yaanan

Demokratik Belediye Hareketinde somutlamtr. Tarihinde ilk kez belediyeler

klasik kentsel hizmet retimi yannda yerel toplum adna demokratik taleplerde

bulunmaya balamtr. zerk, katlma ak, kaynak yaratc, retici ve birliki yeni

bir belediye anlay olarak ortaya kan bu hareket lkenin genel demokratikleme

srecine de hzl bir ivme kazandrmtr.100

1970 sonras dnemde bat kentleri byk oranda bir i ge maruz kalmtr.

te bu dnem belediyecilik alannda byk tartmalarn balad dnemdir...

zellikle 73-80 aras dnemde Ankara, stanbul, zmir gibi belediyelerde eski

yapdan farkl olarak bilim adamlarnn grlerinden geni lde yararlanlmtr.

Hatta programnda belediyeleri merkezi ynetimin vesayetinden kurtulacan ve

merkezi ynetimin belediyelere karmn snrlayacan vadeden bir siyasal parti

iktidara geldiinde Yerel ynetim Bakanl kurarak belediyelerin denetimini bu

bakanla brakmtr.101

te bu dnemde artk kamuoyunun dikkati belediyeler zerine younlamaya

balamtr. Bunda o dnem byk kent belediyeleri ile siyasal iktidar aras ndaki

tartmalarn seviyesizlemesi ve belediyelerin bir ounun politize olup anarinin

doup gelimesini destekler bir tavr taknmalar etkili olmutur. te bu ortamda

1982 anayasas hazrlanrken btn bu saylanlarn da etkisiyle mahalli idarelerle

ilgili maddede 1961 anayasasndan farkl olarak vesayete ilikin hususlar hem aka

teyid edilmi hem de berrakla kavuturulmutur.102

Bu noktada 1961 ve 1982 anayasas karlatrldnda ortaya yle bir tablo

kar. 1982 anayasas yerel ynetimlerin karar organlarnn seimle ibana

geleceini ngrmesi halkn tabiri yerine kanunla gsterilen semenler teriminin

100 Mete Yldz, Yerel Ynetimler ve Demokrasi,YYD, C. 5, S. 4, Temmuz 1996, s.10101

A.k., s.136-137102 Nadarolu, a.g.e., s. 166


44/129

28

kullanlmas gibi farklar gze arpar. Ayrca 1982 anayasasnda yer alan yerel

ynetimlere grevleri ile orantl gelir kaynaklar salanaca hkm bulunmaktadr.

1921 anayasas hari hibir anayasada zerk yerel ynetim kavramna yer

verilmemitir. 1982 anayasasnn vesayet konusunda da merkezi ynetime daha geni

yetkiler verdii sylenebilir103. 1982 anayasasnn 127. maddesinde 1961

anayasasndan farkl olarak, zeksel ynetimin yerel ynetimler zerinde bir ynetsel

vesayet yetkisi bulunduu aka yazldr. Ayrca seim sreleri de 1982 anayasas

ile drt yldan be yla karlmtr.104

1982 Anayasas, yerel ynetimlerin seilmi organlar zerindeki vesayetle

ilgili temel ilkeyi ok iyi belirlemi ve organlk sfatn kazanmalarna ilikin

itirazlarn zm ve kaybetmeleri konusundaki denetim yarg yoluyla olur

demitir. 1982 Anayasasnn olumsuz yn bu ve benzeri konularda temel ilkeyi

demokratik yaklamlara uygun biimde koyduktan sonra ancak ile balayan

cmlelerde kendini gstermektedir. Temel hak ve zgrlkleri ieren btn

maddelerde olduu gibi burada da ancak ile balayan snrlama ve vesayet,

demokratik ilkeyi izlemekte ve onu yaamdan uzaklatrmaktadr. Bu konuda

getirilen snrlama udur. Ancak, grevleri il eilgili bir su sebebiyle hakknda

soruturma veya kovuturma alan mahalli idare organlarn veya bu organlarn

yelerini, ileri Bakan, geici bir tedbir olarak, kesin hkme kadar

uzaklatrabilir. Politik organlarn bu tr vesayet yetkilerini kullanrken nasl bir

amala hareket ettikleri bilinmektedir. Bunun rnekleri oktur. Bu nedenle yerel

ynetimlerin seilmi organlar zerinde soruturma ama hakkna sahip olan ileri

Bakan bu soruturma ile ilgili karar alamamal ve bunu yargya brakmaldr. Zira

ileri Bakan ile yerel ynetimlerin seilmi kiileri ve organlar arasnda siyasal

gr ayrlklar ve bundan kaynaklanan bir siyasi rekabet bulunabilir. Bu siyasirekabetin varl alnan kararlarn tarafszl ve hukukilii konusunda kuku

uyandracak uygulama hakl nedenlere dayansa bile bu kuku giderilemeyecektir.105

Trkiyedeki siyasal sre eitli nedenlerle merkezileme eilimi iindedir.

Bir ilin milletvekilleri drt yl iin seilirler. eildikten sonra ilinden uzak kalmakta

103 Trkiyede Yerel Ynetimler, a.g.m., s.13104

Kele, a.g.e.,s.134105 Ziya oker, Yerel Ynetimler ve Anayasa, YYD, C. 5, S. 6, Kasm 1996, s. 23


45/129

29

yerel politika kulisinde etkisini kaybetmektedir. Bu etkinliini kaybeden

politikacnn n seimleri kazanma olasl azdr. Belediyeler ise yerel politika

kulislerinde ok etkili odaklardr. Merkezden bamszl artm bir belediye sistemi

iinde merkezi politikac yerel politika kulisinde etkinliini hzla kaybedecektir.

Merkeze bamllk arttka bu etkinlii srdrmek kolaylamaktadr.

Merkezi kontroln arttrlmas devaml olarak iktidardaki partilerin karna

almaktadr. Merkezi kontroln ok yksek olduu bir sistemde iktidardaki partiler

muhalefetteki partilere mensup belediyelerin gelir kaynaklarn dolaysyla baarsn

kolayca snrlayabilmektedir. ktidar partileri iin bu tutumun ksa ve uzun dnemde

yarar vardr. Bu yap iinde halkn oyu kolayca etkilenebilmektedir. Halk iktidara

yakn belediye bakanlarnn daha ok kaynak bulabileceklerini bilmekte zellikle

kk belediyelerin bakanlk seiminde bunlarn oy alma anslar ykselmektedir.

1973 belediye seimleri kampanyas bu bakmdan ilgintir. ktidar partisinin

belediye bakanlar gemi yllardaki icraatlarndan ok, merkezi hkmetten ne

kadar bor alabildikleri ile nmlerdir.106

Belediye seimini muhalefet partisi kazansa bile bunun baars iktidar

tarafndan snrlanaca iin bir sonraki seimde kendisine yakn bir adayn kazanma

ans artacaktr.

Bu nedenle bamsz belediyeler anlayn savunmak genellikle muhalefet

partilerinin eilimi olurken, baml belediye anlayn savunmak iktidar partilerinin

tutumu olmaktadr. Merkezileme eilimi kendi kendini hzlandran, glendiren bir

sretir. Gszleen belediyeler sorumluluu kendi zerine den kamu

hizmetlerini, mali olanakszlklar nedeniyle ve yeterli hnerde personel bulamad

iin baaryla gerekletiremeyince, merkezi ynetim bu fonksiyonlar kendi zerine

almak iin gerekelere sahip olmaktadr.107

Ortadaki mevcut tablo mahalli idarelerimizin an gerektirdii mali ve

siyasal gce sahip olmadklarn gstermektedir. Mahalli idarelerin yeterli derecede

iler ve zerk kurumlar olmalar iin ncelikli art, ykmllklerinde bulunan

hizmetleri yerine getirebilmeleri iin gerekli olan mali kaynaklara sahip olmalardr.

106

lhan Tekeli, Yiit Glksz, Belediye sorunlar

, A..D., C.9, S.2, Haziran 1976, s.9107 Tekeli, Glksz, a.g.m., s.9


46/129

30

Fakat bu gne dein Trk yerel ynetimleri bu adan merkeze bamllklarn

srdrmlerdir.

3) Gnmzde Yerel Ynetimler

Trkiye'de ki yerel ynetimlerin genel zeliklerini ilgili anayasa maddesini esas

alarak (md. 127) yle belirtebiliriz.

1- Trkiye'de yerel ynetim teriminin kapsamna giren kurulular; il zel

idareleri,belediyeler ve kylerdir.

2- Yukarda sz geen yerel niteler, kamu tzel kiiliine sahip anayasal

kurululardr.

3- Seimle meydana gelen karar ve yrtme organlarna sahiptirler.

4-Yerel ynetim nitelerinin seilmi organlarnn organlk sfatn kazanma

veya kaybetmeleri konusundaki denetimin esas itibariyle yarg yolu ile, dier

alanlardaki denetimin ise idari vesayet yolu ile gerekletirilmesi ngrlmektedir.

5-Yerel ynetimler merkezi idare ile olan ba ve ilikilerinde - idari vesayetin

getirdii snrlamalar dnda - idari ve mali zerkl

Documents

Yerel Yonetimlerin Idari Ozerkligi Ve Idari Vesayet Administrative Autonomy of Local Governments and Administrative Tutelage