Tilburg University

[Review of the book Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity by ChrisKeith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), 2016]van Wingerden, Ruben

Published in:NTT Journal for Theology and the Study of Religion

Publication date:2018

Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):van Wingerden, R. (2018). [Review of the book Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity by ChrisKeith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), 2016]. NTT Journal for Theology and the Study of Religion, 72(3), 262-264.

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Download date: 07. Nov. 2021

VOL. 72, NO. 3, 2018 253

Reviews

Religious Studies

Ilaria L.E. Ramelli, Social Justice and the Legitimacy of Slavery: The Role of Philosophical Asceticism from Ancient Judaism to Late Antiquity (Oxford Early Christian Studies), Oxford, Oxford University Press, 2016, ISBN 9780198777274; xvi + 293 pp., £ 70,00.

In recent discussions in the Netherlands about the Dutch colonial past, the historian Piet Emmer remarked that we ‘nowadays have the strange habit of thinking that our norms and values have always existed’ (Volkskrant, 6 January, 2018). He proposed that we instead investigate both the historical context of slavery as well as opinions on it from the same historical period. This excellent work by Ilaria L.E. Ramelli would fit that description. In her book Ramelli studies early Christian critiques of slavery in antiquity. Her, perhaps surprising, finding is that condemnations of slavery did exist in an-tiquity and that ‘[s]ocial justice, with its opposite, social injustice, is not ne-cessarily only a modern category’ (5). Ramelli’s main thesis is that the rejec-tion of slavery as an institution was intimately connected with asceticism. On the one hand this simply followed from the principle of renouncing property, which included slaves. On the other hand, a ‘richer notion’ can be found in the works of ascetic theologians and philosophers, the principle of ‘renouncing oppressing fellow humans and thereby renouncing commit-ting injustice against them, either by claiming the ownership of persons or by accumulating wealth, which meant stealing the necessary from the poor’ (251). Ramelli’s book starts with an overview of the relation between asce-ticism and criticisms of slavery in ancient Greek philosophy and ancient Judaism (although rabbinic Judaism is only mentioned in passing). In this chapter she discusses for example the Essenes and Therapeutae, two asce-tic Jewish groups of which we know – mainly from Philo’s works – that they denounced owning slaves, because they thought that it was against nature, since God created all humans free. In chapter two, the New Testament is discussed with a focus on Jesus’ self-identification with the poor and Paul’s famous baptismal formula in Gal. 3:28. Chapters three and four contain

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

254

impressive overviews of patristic positions towards slavery, social justice and asceticism. What these chapters show is that for many church fathers slavery and freedom were adiaphora, ‘indifferent things’ – neither good nor bad. Although some of them claimed that to God nobody is a slave, they did not call for a release of slaves or an end to slavery. Thinkers such as Augustine and Theodoret of Cyrus even endorsed the status quo by stating that slavery is a deserved punishment for sins. However, John Chrysostom and Basil of Caesarea saw the relation between slavery and sin differently: since neither sin nor slavery were original to creation, there is no need for them. As a consequence, both thinkers criticized the possession of many slaves (cf. Chrysostom’s well-known dictum that one should not own ‘more than one or two slaves’). Chapters five and six constitute the core of Ramelli’s book. In these chapters Ramelli discusses the life and thought of Gregory of Nyssa, the only ancient theologian who held that slavery was an evil that must be abolished, and all slaves should be emancipated (and did so himself). His argument is formed by the ‘theology of the image’ (198) – ‘each human is an image of God and therefore free’ (185) – as well as by the theological analogy that ‘just as the divine cannot be divided into slavery and mastery, neither can human nature’ (187). The only good kind of sla-very, he asserts, is man’s service to God. Impressive is Gregory’s own life, which was congruent with his thinking: he gave up the service of his slaves, condemned the greed of the rich and committed to the care of sick, home-less and the outcasts. Finally, in chapter seven Gregory’s position is com-pared to some of the other late antique ascetics. This comparison shows that there was a strong connection between ascetic life and the rejection of slavery; some of the ascetics organized campaigns for the liberation of sla-ves, and monasteries were often used as asylums for slaves. With this book Ramelli presents a wide-ranging, well-written and overall very convincing contribution to our understanding of slavery in the ancient world. By high-lighting the unicity of Gregory’s position, but at the same time embedding him within the context of (patristic) asceticism, she shows both the ubi-quity of slavery in antiquity and the possibility of countervoices.

Martijn Stoutjesdijk, Tilburg University

Theodore Vial, Modern Religion, Modern Race, New York, Oxford University Press, 2016, ISBN 9780190212551; xv + 277 pp., £ 60.

‘Humanity is in its greatest perfection in the white race. The yellow Indians already have a lesser talent. The Negroes are far lower, and on the lowest

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 255

stands a part of the American peoples’ (23). This was written in 1802 by one of the most prominent Enlightenment thinkers, the philosopher Immanuel Kant. In his new book Theodore Vial argues that such quotations cannot be simply put aside as contingent aberrations. Of course, we can correct Kant’s judgements, but the notion of race is ingrained in his philosophy much more deeply than some of his defenders are inclined to admit. More spe-cifically, Vial puts forward the thesis that the category of religion is always already a racialized category, even when race is not explicitly mentioned (1). By examining the work of Kant, Friedrich Schleiermacher, Johann Gottfried Herder and Friedrich Max Müller, among others, Vial wants to uncover the ‘co-constitutive nature of race and religion’ (flap text) and to show how present-day thinking and theorizing about religion is still in the grip of these old schemes, even if we wholeheartedly reject racist preju-dice. It is hard to do justice to this monograph in a brief review, because its merits lie to a great extent in the detailed and sophisticated interpre-tation of texts. Although I sometimes disagree with Vial’s interpretations, these deserve serious discussion. A problem for me, however, is that it is not always clear which purpose his elaborations fulfil in the context of the book. Which specific points are made, for instance, in chapter four about Schleiermacher and Max Müller? How relevant is it to know that both scho-lars allegedly share the view that ‘religion’ is linked to language (121)? How does Vial substantiate his claim that ‘the category of religion is always al-ready a racialized category’ (1)? Wherever we find ‘religion’ – he writes – it is ‘fully imbricated with race’ (254). The second formulation is probably more precise. After all, Vial’s thesis is not that the category of religion cannot be defined without recourse to the notion of ‘race’, but that as soon as we start talking about religion, ‘race’ is implied. Here Vial points to the teleologi-cal character of doing history in general and religious history in particular. The rise of expressivism in modern times and the modern understanding of human agency have led to the idea of a telos of human history. Thus re-ligions are grouped together depending on their ‘subordinate’ or ‘superior’ position at the ladder of development. Here ‘race’ comes into play. This may be implicit, but Schleiermacher’s discussion of the religion of Australian aborigines and Jewish religion (223-24), for instance, shows – according to Vial – that racial notions are involved. The fact that in modern handbooks and anthologies African religions find themselves in the same place as for instance in Hegel’s Lectures on the Philosophy of Religion illustrates in Vial’s view that to a certain degree ‘we, in the twenty-first century, operate accor-ding to the same paradigm that was bequeathed to us by Schleiermacher and his generation’ (225). This claim is not really substantiated by Vial. The

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

256

key argument, if I understand it well, is that thinking in terms of a telos and progress necessarily leads to normative (and depreciative) statements about (religious) groups – and in line with modern religious studies scho-larship Vial is very much against ‘grading’ (if I may use this term) people according to our own modern standards. This is probably good scholarly advise, but on the other hand the question can be asked if evaluation – such as Schleiermacher’s criterion of contributing to human flourishing and free social exchange – should be avoided in all cases. This book is a welcome contribution to the discussion about religion and race, which puts the sometimes fierce debates in historical perspective.

Arie L. Molendijk, University of Groningen

Frans Wijsen & Kocku von Stuckrad (eds.), Making Religion: Theory and Practice in the Discursive Study of Religion (Supplements to Method & Theory in the Study of Religion, 4), Leiden, Boston, Brill, 2016, ISBN 9789004309180; viii + 332 pp., € 129 (e-book).

The recent decade has seen a growing interest in discursive approaches to religion. Making Religion brings together theoretical reflections on discourse, knowledge and power. While several articles on how discourse analysis might bring clarity in the study of religion at a methodological level (for example Bergunder, and earlier publications from Von Stuckrad and from Wijsen) have previously been published elsewhere, this book provides an interesting collection of key-theme explorations and case studies that test the theoretical field. Especially interesting are contributions that deal with other methods that are currently linked to the study of religion. Jay Johnston, for example, is concerned with boundaries of what can and cannot be presented as know-ledge within the field of religious studies and argues for an ‘epistemological plurality’. In a particularly interesting chapter, George Ioannides relates dis-course analysis to material analysis, another ‘hip’ new current in religious studies. He argues that discourse and matter are intra-actively inseparable as both are constitutional elements of the construction of meaning. Titus Hjelm proposes to dig one level deeper into ‘religious discourse’ and inclu-des ‘power’ as inherent to discourse, as developed by thinkers like Norman Fairclough and others. Religion and the definition of religion is never without affirmations, negations, and constitutions of power. The case studies in this volume employ discourse analysis in different contextual settings, such as the modern field of science that is developed in a self-defined secular setting (Von Stuckrad) or constructions of religion in the work of UN rapporteurs on freedom of religion and belief. Interestingly, the editors asked sociologist

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 257

Robert Keller to respond to the contributions. His comments are quite gene-ral, but he also brings in a political-ethical focus by asking for an analysis of violence legitimated by belief as a structuring principle of discursive formati-ons. It seems a bit of a caricature to start about violence when ‘religion’ or ‘re-ligious discourse’ are under scrutiny, and it is not wholly true that this field is underexplored, but it is also powerful to pose a challenge at the last pages of a book. Making Religion is an important contribution to the field of religious studies and might help both scholars of religion and advanced students of re-ligious studies to get more grip on this fascinating and challenging approach.

Lucien van Liere, Utrecht University

Biblical Studies

B. van ’t Veld, Exodus, Vol. 2 (De Prediking van het Oude Testament), Utrecht, Kok, 2015, ISBN 9789043525657; 387 pp., € 39,90.

Aan het in 2007 verschenen eerste deel van de uitleg van Exodus heeft dr. B. van ’t Veld deel 2 met de interpretatie van 13:17-24:18 toegevoegd. De auteur, inmiddels emeritus-predikant, heeft dankzij noeste arbeid weer een degelijk, rijkelijk gedocumenteerd werkstuk (de noten beslaan 80 pa-gina’s) afgeleverd. Daarmee heeft hij wie zijn weg zoekt in de Hebreeuwse versie van Exodus, aan zich verplicht. Wie meer wenst, komt bij hem te kort. In de rubriek ‘Prediking’ worden (theologische) kwesties, bijvoor-beeld over het gebruik van geweld, niet geheel onbesproken gelaten, maar doorgaans bevat de rubriek niet veel meer dan een samenvatting van de toegelichte perikoop. Voorwerp van de uitleg is de tekst zoals hij voor ons ligt. De wordingsgeschiedenis wordt buiten beschouwing gela-ten. Een respectabel standpunt, indien de gebruiker van het commentaar geholpen wordt ‘om te gaan’ met discrepanties in de tekst van de verha-lende gedeelten en hem inzicht geboden wordt in de verschillen tussen de voorschriften in Exodus en die in Leviticus en Deuteronomium. Wat dat betreft blijft de auteur in gebreke. Ook laat hij allerlei historische vra-gen over de voorschriften, zoals bijvoorbeeld de vraag of zij ooit in prak-tijk zijn gebracht, onbeantwoord. Ten aanzien van de verhalen wekt de auteur de indruk ze als historische vertellingen te beschouwen. Al met al manifesteert Van ’t Veld zich als een ‘prozaïsch’ interpreet met een huiver voor ‘fantasie’. Wat dat betreft is er een wereld van verschil tussen deze commentaar en eerdere delen van de POT op de Pentateuch, zoals die op

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

258

Genesis (A. van Selms) en op Deuteronomium (C.J. Labuschagne), én dat van F.C. Fensham op Exodus, ter vervanging waarvan Van ’t Veld aan de slag is gegaan. Een fundamentele kwestie die met betrekking tot de geko-zen benadering (en die van andere behoudende exegeten) aan de orde gesteld kan worden, is: brengt een deugdelijke analyse van de grondtekst van de Bijbel dichterbij het Woord van God? Of moet men op zoek naar het Woord van God zich feitelijk niet (ook) verstaan met de geschiedenis van de interpretatie van de Bijbel? De Bijbel bestaat immers alleen in de vorm van interpretatie, van traditie en is zelf ook traditie. Laat ik dit punt toespitsen op één element uit de commentaar van Van ’t Veld, de uitleg van de decaloog: is de ‘authentieke’ betekenis meer Woord van God dan bijvoorbeeld de uitleg ervan in de Heidelbergse Catechismus of in een andere, meer recente geactualiseerde versie?

Cees Houtman, Wijhe

Aly Elrefaei, Wellhausen and Kaufmann: Ancient Israel and Its Religious History in the works of Julius Wellhausen and Yehezkel Kaufmann (Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft, 490), Berlin, De Gruyter, 2016, ISBN 9783110454338; xiv + 304 pp., € 99.95.

The book opens with a preface by Reinhard Kratz, Elrefaei’s Doktorvater. Kratz underlines the project’s uniqueness, describing Elrefaei as ‘a native of Egypt and a Muslim’ (vii). Elrefaei studied in Cairo, where he became in-terested in the work of the philosopher and historian Yehezkel Kaufmann, and he received his PhD degree at the University of Göttingen, whose most famous Old Testament scholar and orientalist is Julius Wellhausen. Elrefaei’s doctoral thesis deals with these two scholars of ongoing influence in Biblical Studies: Wellhausen (1844-1918) and Kaufmann (1889-1963), the former in the Christian tradition, writing in German, the latter a Jewish scholar whose main works were published in modern Hebrew. Elrefaei states that he has an outsider’s perspective and wants to find the middle ground between Wellhausen and Kaufmann. His study is descriptive: he gives brief biographical sketches of both scholars and then proceeds with a description of their work on their own terms and in their own times, first Wellhausen and then Kaufmann, Wellhausen’s strongest critic. The central topic in the work of both scholars is the history of ancient Israel and its religious history, taking biblical religion as the key to understanding bibli-cal history, both using historical criticism as their main method. For both, Christianity and Islam are derivatives of Israelite religion. For Wellhausen, however, Judaism also grew out of Israelite religion. In Wellhausen’s

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 259

evolutionary view, Israel as a nation began – without particularities – with Moses, but its political history started with David; ‘what set Israel apart from their neighbours was not a divine covenant, but acceptance of Canaanite culture.’ (91). After the fall of Samaria, Israel shrunk to Judah’s territory and survived as the people of Yhwh. Josiah’s reform, related to Deuteronomy’s cult centralization, inaugurated the rise of monotheism. Finally, theocracy can be recognized in the Priestly Code (the law after the prophets!), dated to the Second Temple; through the exile, Judaism had evolved. Kaufmann, however, does not distinguish Judaism from ancient Israel in this way, as monotheism stems from Moses’ genius and accompanied the one people of Israel uninterrupted throughout history: since the conquest of the promi-sed land by prophetic theocracy, since David in form of the monarchy, and after the exile as hierocracy. He supports this with the view that the Priestly Code predated Deuteronomy and the prophets. Judaism did not arise in the exile, but Israel’s religion ensured Jewish survival – so is his phenomenolo-gical interpretation. His essential idea of Israelite religion is that Yhwh is God. For Wellhausen, this idea is only a projection; he approached the tex-tual sources critically to grasp history, whereas Kaufmann ultimately accep-ted the texts and critically engaged himself with biblical criticism (unlike other Jewish scholars such as Benno Jacob and Umberto Cassuto). Elrefaei’s evaluation: ‘It thus appears that Wellhausen differentiated a bit too much between ancient Israel and Judaism, whereas Kaufmann was determined to find Judaism in ancient Israel’ (210). Elrefaei goes on: ‘Wellhausen’s presenta-tion, however, is hindered by two flaws: an anti-institutional bias and an ob-session with original forms of tradition’ (281), thus pointing to Wellhausen’s rejection of Judaism as ritualistic. ‘My impression is that Kaufmann, in his emphasis on the creative genius of the people of Israel, claimed too much for the people of Israel and too little for God’ (191) and ‘Kaufmann exalted the idea of monotheism higher than history’ (281). Thus, Elrefaei gives his analysis but his book remains descriptive, his criticism implicit. On the one hand, he can remark that Wellhausen and Kaufmann shared an interest in the history of Israel, for which they turned to the text without reference to external data; on the other hand, he urges scholarship to engage with new discoveries today. Nonetheless, his analysis deserves respect. His study corresponds with ongoing reception of Wellhausen and a revived interest in Kaufmann, also marked by Yindo, Sommer, and Staubli’s recent volume Yehezkel Kaufmann and the Reinvention of Jewish Biblical Scholarship (2017). Still, when he writes about their actuality that ‘for some of the thoughts of Wellhausen and Kaufmann regarding the history of ancient Israel and its religion still surprise us’ (274), the reader might have wanted some insight

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

260

in what has surprised ‘a native of Egypt and a Muslim’ (vii)… yet, Elrefaei aims for academic ‘objectivity’, and I recommend his overview!

Izaak J. de Hulster, University of Helsinki

Walter Dietrich (ed.), The Books of Samuel: Stories – History – Reception History (Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensum, 284), Leuven, Peeters, 2016, ISBN 9789042933712; xxiv + 650 pp., € 96.

This book is a volume of papers read at the Colloquium Biblicum Lovaniense of 2014, expanded with other articles concerning literary, his-torical, literary-historical, textual, and reception historical issues. The main papers are divided into the three categories of the conference: the presi-dential address, main papers, and seminar papers. That division is a pity, because all the topics and themes are mixed up. It is best to consider this book as a Fundgrube of various problems and theories concerning issues in the books of Samuel: it does not give an overview of themes and the lack of order precludes the reader to read it in one go. There are thirty-nine articles, after the introduction, in English, German, and French. Some of the papers give a welcome introduction into the historicity of the books of Samuel (Gilmour, Grabbe), others into possible historical reconstructions of certain periods of David’s life (Karasszon, Laato) or into some historical backgrounds (Bodi, Hutzli). The characterisation of the books of Samuel as a book about ‘four generations’ of leaders constructed from various narrative building blocks (Schäfer-Lichtenberger) appears to be very ap-propriate. One historical reconstruction was puzzling: Jeremy Hutton first refutes the hypothesis that the battle in 2 Samuel 18 actually took place in Cisjordan, but after a long narrative analysis still concludes that it must have been waged in Cisjordan territory. Most of the papers deal somehow with the interpretation of phrases, stories or chapters. It is striking how hy-pothetical most exegetes are, generally without admitting it. In most cases, the books of Samuel as well as archaeology offer so little information that definite readings of the text cannot be established. Only Antti Laato in his article on the meaning of Genesis 49:8-12 in relation to the rise of David gives an honest exposé of his hypotheses and presuppositions. Another no-table article is that by Hendrik Koorevaar, giving an overview of possible interpretations of 1 Samuel 13:1. He adds a new interpretation, not unlikely but still based on little data, but the systematizing of all previous interpre-tations is in itself a step forward. Most interesting and refreshing are the articles on the various reception histories of the books of Samuel. Walter

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 261

Dietrich starts with a novel (1972) by Stefan Heyms, which rewrites the sto-ries of Saul and David. All the characters were deepened, the male as well as the female ones. The tone of the book is one of total ambiguity, which is probably more typical of the times of the novel than of the times of the books of Samuel. Yet, Dietrich draws conclusions concerning the books of Samuel themselves, if he states that ambiguity is the main characteristic of the ‘courtly tale’ – his name for the basic narrative in Samuel. Investigation into reception history, however, should also be done in a historical-critical way: the time in which a book is received and used thoroughly affects the way in which the book is received and used. Clearer in this respect are the contributions by Oberhänsli-Widmer about the Jewish reception, actually rehabilitation, of king Saul and by Hügel about queer appropriations of David and Goliath. Last but not least, the article of Johannes Klein must be mentioned, in which he gives examples of how to make the Talmud fruitful for the interpretation of the books of Samuel. It is a promising endeavour to look for textual, hermeneutical and theological issues that can be raised again nowadays.

Eveline van Staalduine-Sulman, Vrije Universiteit Amsterdam

Nazek Khalid Matty, Sennacherib’s Campaign against Judah and Jerusalem in 701 B.C.: A Historical Reconstruction (Beihefte zur Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 487), Berlin, Walter de Gruyter, 2016, ISBN 9783110447880; xii + 225 pp., € 89.95.

This book is not just another monograph on the often-discussed set of events. Firstly, the author is an Iraqi nun coming from an area that once was the heartland of the Neo-Assyrian Empire and that has recently suffe-red from warfare and despotism. Secondly, her approach is to look at the existing evidence from a broad perspective. She starts with an analysis of the cuneiform inscriptions from the reign of Sennacherib. Her literary analysis underscores the view that the court-writers used specific langu-age and stock phrases to describe the deeds and doing of the Assyrian king when on campaign. The phrasing of the Hezekiah section  in the Annals shows that Jerusalem incident was uncommon. Sennacherib did not succeed in conquering the city. Hezekiah did not pay tribute or give booty within the walls of his besieged city or in the open field in front of a beleaguered Jerusalem, but sent his tribute to Nineveh. Why was that? The pictorial evidence for the encounter in 701 BCE exists in the well-known Lachish reliefs form the wall of the palace of Sennacherib. Matty seems to follow Uehlinger’s suggestion that in another relief Hezekiah

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

262

is depicted as a bird in a cage within Jerusalem. The analysis of the re-pertoire on the Lachish reliefs – read through the lens of the extensive Neo-Assyrian sculptures – seems to lead to the conclusion that this city was not conquered and devastated by the Assyrian army. Matty, however, refers to the fact that archaeological findings at Lachish undoubtedly make clear that this city was destroyed by the Assyrians. Her way of co-ping with this difference is to assume that the city was devastated by the Assyrians, while the aim of the reliefs is not to display a conquest but to express the mighty power of the Assyrian army. Finally, she turns to the biblical evidence. This section is – in my view – less thorough than the other chapters. There are a few important insights. With regard to 2 Kings 18:13-16 – the short report on the payment of a large tribute – Matty opts for the view that (a) verse 13 is an integral part of the report (I would like to challenge this opinion) and (b) that the short narrative, although adopting an archival note, was rephrased by the Deuteronomistic writers of the book of Kings to fit into its context (I would not like to chal-lenge this opinion). Her main question is whether the Biblical account(s) could supply a clue for the relatively sudden return of Sennacherib to Nineveh. His turning away from Jerusalem was not caused by the pay-ment of the tribute, nor by an Egyptian intervention, a plague, or the appearance of the angel of the Lord. In Matty’s view, the ‘rumour that was heard’ by Sennacherib was a report on activities of Babylonians stri-ving for independence. The king had to return to settle this uprising. In my view, this ‘rumour’ is far from historically trustworthy. It is part of a prophetic oracle that dates from a later period. No traces of a Babylonian uprising in 701 BCE can be found in the abundant Neo-Assyrian archives. One question that Matty does not answer is the reason why Hezekiah’s tribute was so large. She probably was not aware of my suggestion that the tribute being five times higher than standard was paid by Hezekiah to regain political control over the areas in Judah that Sennacherib had given to other kings while Hezekiah was caught up like a bird in a cage. Despite my critical notes, Matty should be praised for her monograph which has brought scholarship a few steps closer to solving the historical riddle of 701 BCE.

Bob Becking, Utrecht

Chris Keith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, 2/417), Tübingen, Mohr Siebeck, 2016, ISBN 9783161532993; vii + 417 pp., € 94.

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 263

Twenty essays from the 2014 Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity conference at St Mary’s University, Twickenham, are collected in this WUNT volume. It features a wide array of studies on evil, which vary considerable in nature. It represents up-to-date scholarship on evil in the Second Temple period and Early Christianity. Evil as a topic to be studied in Second Temple literature and Early Christianity is hot, with the main focus being on the portrayal of evil and how authors tried to ‘deal’ with evil – as in the current volume. To review these twenty essays would take considerable space, so I will highlight only a few. While Louise J. Lawrence investigates the fascinating description of the death of Herod in Maccabees, with all the bodily aspects and disabilities involved, Tommy Wasserman surveys how textual evidence witnesses how scribes dealt with alleged/possible evil/negative descriptions of Jesus in three passages in the New Testament. Three contributions focus on Paul and his thought. These essays are very interesting, as they deal with the discussion on Paul and apocalyptic thou-ght. All three studies maintain that the ‘old’ views on Paul, mostly influ-enced by Bultmann, Käsemann, and Martyn, should be corrected. Loren T. Stuckenbruck argues that time in apocalyptic texts is not very different from Paul and the Gospels: the ‘already, not yet’ distinction is already pre-sent, although the focus is much more on the present: evil will be subdued by God someday. James P. Davies questions the dichotomous etiologies of evil present in the works of scholars who view Paul as being influenced by apocalyptic literature (Martyn, De Boer, Campbell). Chris Tilling offers a step forward in the justification debates, by moving with Campbell beyond the forensic attitude towards justification in Paul. He notes the existence of a blind spot in (especially German) scholarship, as a large part of Paul’s language about evil is frequently overlooked and de-mythologized. Evil should not be understood only in terms of sin or death, but Pauline scho-larship should pay attention to Paul’s language about demons, powers, sin, death, idolatry etc. Tilling argues that all these anti-powers have something in common: they all result in enslavement. Moreover, Tilling argues that justification needs to be viewed primarily as freedom from that enslave-ment, which does more justice to Paul’s language on evil. The collection contains other intriguing contributions, such as Robbie Griggs’ in which the argumentative force of the visionary experience in 4 Ezra as a solution to the theodicy-problem is re-examined. The vision focuses on hearing and seeing God’s way and has access to personal knowledge of God. For Griggs, this introduces an alternative (revelatory) rationale for the problem of evil. Another chapter on apocalyptic writings is Jonathan Knight’s essay on the much-neglected Ascension of Isaiah, in which evil is described extensively.

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

264

Knight emphasizes the composite nature of this writing (chapters 6-11 form a unity as well as 1-4, with the former being older), in which the cosmologi-cal nature of evil is central: rebellion of humans as well as creatures in the firmament. The nature of evil is moral in character and focuses on not kno-wing how to live according to the heavenly beings in the seventh heaven. The first chapters of the Ascension of Isaiah exhibit a concern with ethical behavior: the situation in the community must change, otherwise the visi-on will be lost. Overall, this volume contains very interesting contributions, some of them taking the scholarly discussion further, e.g., those on Paul and apocalyptic writings. Apocalyptic and eschatological themes are dominant, not surprisingly. This volume is carefully edited and not only usable for re-search on evil in Second Temple Judaism and Early Christianity: it shows that evil can be creatively surveyed from various valuable perspectives.

Ruben J. van Wingerden, Zeist

R. Alan Culpepper and Paul N. Anderson (eds.), John and Judaism: A Contested Relationship in Context (Resources for Biblical Study, 87), Atlanta, SBL Press, 2017, ISBN 9780884142423; xx + 442 pp., $ 60.95 (paperback), $ 80.95 (hardcover).

In his excellent introduction to the eighteen essays of this volume, Tom Thatcher begins by citing the encyclical Nostra aetate (1965), which marks the profound re-orientation that has taken place in official Roman-Catholic thought vis-à-vis the Jews, joining up, we must add, with the less-centralized re-orientation going on in mainline Protestant churches. Thatcher goes on to describe the significance of the book’s subject: ‘One may safely say that the question of “John and Judaism” … has been one of the most significant research problems in New Testament studies since the Second World War’ (5). Linking up with its predecessor, the Leuven volume Anti-Judaism and the Fourth Gospel (ed. Bieringer, Pollefeyt, and Vandecasteele-Vanneuville, 2001), Thatcher places two questions centre stage: Who are the Ioudaioi? and: What is the nature of John’s conflict with them? Answers to these ques-tions vary widely, but as Thatcher states (14), the shots are called by J. Louis Martyn’s History and Theology in the Fourth Gospel (1968) and its powerful insight that John’s ‘theology’ is embedded in its ‘history’, i.e., in the history of the community in which it was created. Martyn reads the anti-Jewish theolo-gical accents in John together with such expressions as ‘the fear of the Jews’ and being ‘put out of the synagogue’ by the Jews, finding them indicative of a massive conflict between the Johannine community and the Jews. This con-flict presumably took place by the end of the first century CE, and hence the

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 265

story of John addresses two periods: that of Jesus, and that of the evangelists. Reading John as a ‘two-stage drama’, we are able to explain both the confron-tation with ‘the Jews’ in many parts of the Gospel, and the seemingly earlier passages that reflect a less confrontational situation. Most scholars accept Martyn’s ‘two-level reading’, even if they differ on the details of the presu-med history of John’s community that explain its story. Thus in her contri-bution, Adele Reinhartz elaborates on the ‘tipping point’ experience she had when first reading Martyn, indicating also the contours of her own quest for a more adequate history of the Johannine community. Jonathan Bernier, ho-wever, summarizing his 2013 monograph, squarely rejects Martyn’s approach and thus is forced to make the unlikely argument that Christians were ‘put out of the synagogue’ in the days of Jesus. Craig Evans sees positive elements in both approaches yet registers evidence of late-first-century conflicts with Jews in Johannine literature at large. Accepting Martyn’s basic approach wit-hout saying as much and comparing two gospels, Alan Culpepper concludes that whereas Matthew still argues on a Jewish basis, John has already left Judaism behind. Jörg Frey sees the separation from the synagogue as a dispa-rate and drawn-out process, using Ephesus as a testcase documented in Paul, Acts, and other sources. Paul Anderson considers reading ‘anti-Semitism’ in John an anachronism, confusingly stating that ‘Jesus, Paul, and John were thoroughly Jewish’ or ‘Semitic’, yet he sees ‘anti-Semitic views’ arising among Christian readers of John. Ruth Sheridan makes an interesting contribution in analyzing the genre of modern scholarly commentaries, focussing on John 8:31-33. Unjustly skipping some contributions, three must still be men-tioned: Craig Koester’s use of John as a source for late first-century Judaism, confirming a number of rabbinic phenomena; Catrin Williams’ careful ana-lysis of John’s use of Scripture as compared with ancient Jewish exegesis; and last but not least, Harold Attridge’s surprising study of John 11:50, ‘It is better for one man to die…’, in comparison with Stoic and rabbinic ethics. These three essays are important in a larger perspective, for too often, the subject of ‘John and Judaism’ is studied in isolation, focussing on Johannine ‘theology’.

Peter J. Tomson, KU Leuven

History of Christianity

Ernst Troeltsch, Briefe III (1905-1915) (Kritische Gesamtausgabe, 20), ed. by Friedrich Wilhelm Graf in cooperation with Harald Haury, Berlin, De Gruyter, 2016, ISBN 9783110419757; 889 pp., € 229.

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

266

In dit deel zijn 358 brieven van en 230 brieven en kaartjes aan Ernst Troeltsch (1865-1923) opgenomen. Daarvan zijn 105 brieven gericht aan zijn uitgever Siebeck en 179 van de uitgever aan Troeltsch. Zo kan de lezer de totstandkoming van veel van Troeltschs publicaties in de periode van be-gin 1905 tot zijn vertrek naar de universiteit van Berlijn in mei 1915 tot in detail volgen. Troeltsch was rubrieksredacteur voor dogmatiek van de theo-logische encyclopedie Die Religion in Geschichte und Gegenwart (1909-1913) en werkte met tussenpozen aan zijn ‘lievelingsboek’ Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen, dat in 1912 als eerste deel van zijn ver-zameld werk bij Siebeck zou verschijnen. Bij andere uitgevers publiceerde hij zijn veel toegankelijkere monografie Protestantisches Christentum und Kirche in der Neuzeit (1906/1909) en zijn beroemde voordracht over de betekenis van het protestantisme voor het ontstaan van de moderne we-reld (1906/1909), die in 1912 in het Engels zou verschijnen. Daarnaast had hij in deze periode (1905-1915) een omvangrijk onderwijspensum van elf uur per week, was hij eenmaal rector van de Heidelberger universiteit en drie keer decaan van de theologische faculteit. Bovendien was hij lid van een groot aantal commissies en politieke gremia, zoals de Badense Eerste Kamer. Verder werd hij geplaagd door de ziekteperioden van zijn vrouw Marta en bevond zich zelf meerdere malen op de rand van overspannen-heid. Na de geboorte van hun enige zoon Ernst Eberhard (de latere uitgever van het nog altijd populaire tijdschrift Das Auto) in 1913 merkt hij in een persoonlijke brief aan zijn vriend Friedrich von Hügel op dat ‘de onophou-delijke spanning van de laatste tien jaar nu eindelijk geweken is’ (626). In het voorjaar van 1915 wordt Troeltsch dan hoogleraar Religions-, Sozial- und Geschichtsphilosophie und christliche Religionsgeschichte aan de filosofi-sche faculteit van de universiteit van Berlijn. Ondanks zijn liefde voor de theologie is hij blij het theologische gekrakeel achter zich te kunnen laten. Hij is ook gefrustreerd dat de benoemingen aan de Heidelberger theolo-gische faculteit steeds meer door kerkelijke overwegingen worden ingege-ven en hij er bijvoorbeeld niet in slaagt de kandidatuur van zijn vriend en eminent nieuwtestamenticus Wilhelm Bousset door te zetten. Troeltsch hoopt op rustiger tijden in Berlijn. Zijn leven is nu te versplinterd en hij wil er alles aan doen om ‘kein grosses Berliner Thier zu werden’ (686). Dit derde deel van Troeltsch’ brieven documenteert een van de belangrijkste perioden in zijn leven, die alleen nog overtroffen zal worden door de tijd in Berlijn, waarin hij nog meer politieke verantwoordelijkheid op zich zal ne-men. Zoals in het vorige deel vormen de brieven aan zijn vrienden en col-legae Wilhelm Bousset, Paul Wernle, Adolf Harnack, Friedrich von Hügel en Rudolf Otto een hoogtepunt binnen de correspondentie. Troeltsch neemt

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 267

geen blad voor de mond en is ook goed in staat te incasseren. Op scherpe wijze positioneert hij zijn tegenstanders in de historische context. Zijn enig overgeleverde briefje aan Karl Barth laat dat in nuce goed zien: ‘Ich danke Ihnen sehr für die loyale Zusendung Ihrer doch wesentlich gegen mich ge-richteten Abhandlung über Glaube und Geschichte. Ich habe in früheren Jahren diesen Standpunkt zu behaupten können gemeint, er erwies sich mir aber als unhaltbar und als lediglich für Orthodoxe allenfalls wirksam. Ich verstehe auch das Überlegenheitsgefühl, mit dem man von einem sol-chen Standpunkt auf eine so stark tastende Arbeit wie meine herabsehen kann, und lasse es mir gerne gefallen’ (520). Dit is wederom een zeer ver-zorgd deel van de kritische uitgave van het werk van Ernst Troeltsch. De prijs zal velen afschrikken om het boek aan te schaffen, maar dit deel met heel veel nieuw materiaal is zeer de moeite van het lezen waard.

Arie L. Molendijk, Rijksuniversiteit Groningen

M. Svensson & D. VanDrunen (eds.), Aquinas Among the Protestants, Oxford, Wiley Blackwell, 2017, ISBN 9781119265894; xi + 314 pp., £ 26,99 (paperback), £ 60,00 (hardcover).

In de inleiding op deze bundel betogen de auteurs dat de algemene negatie-ve perceptie van Thomas van Aquino noch recht doet aan de geschiedenis, noch aan de hedendaagse protestantse theologie. Zij presenteren essays over de receptie van Thomas en kritieken op hem. Recente correcties op het neothomisme maken het beeld van Thomas gunstiger voor protestant-se lezers, aangezien hij herlezen wordt als theoloog en Bijbeluitlegger in de Augustijnse traditie. Thomas wordt echter al veel langer gerecipieerd dan veelal verondersteld. Het eerste deel van de bundel is historisch van aard en bestaat uit zeven essays. I. Ballor stelt dat er geen sprake is van een radicale breuk met de scholastiek. Protestantse theologen maakten gebruik van in-houd en vorm van deze theologie. De Schriftuitleg van Thomas werd ook vroeg in de Reformatie gebruikt, stelt D.S. Sytsma. In zijn Disputatio de Sacra Scriptura wordt Thomas vaak instemmend geciteerd door Whitaker, ook al was er kritiek op diens gebruik van de Vulgaat. De receptie van Thomas door Zanchi in godsleer, methodologie, en natuurlijke filosofie is het onderwerp van de bijdrage van S. Lindholm, die stelt dat het verschil tussen beiden kleiner is dan gedacht. T. Kirby bespreekt de poging van Richard Hooker om de ‘Elizabethan Settlement’ theologisch te onderbouwen, middels het wets-begrip van Thomas. In Loci communes theologici neemt Johann Gerard be-grippen over van Thomas, J. Kilcrease behandelt het gebruik van het begrip analogia entis. Tegen de consensus in problematiseert Gerard dit concept,

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

268

hetgeen schuurt met zijn verder positieve waardering van Thomas’ theolo-gie. Kuyper en Bavinck stonden argwanend tegenover Thomas, aldus J. Bolt. Hij trekt middels vier stellingen het reformatorisch anti-Thomisme in twij-fel. S. Grosse beschrijft hoe de Duitse theologie na Barth zich tot Thomas verhoudt. Daarbij wordt ook de impliciete aanwezigheid van een derde ge-sprekspartner opgemerkt: de seculiere samenleving, die het discours van beide gesprekspartners in twijfel trekt. Het tweede deel van de bundel is meer theologisch van aard en bevat zeven essays over hedendaags ‘con-structive engagement’ van Thomas. S. Rehnman bespreekt de metafysica en ethiek van Thomas. Dit toegankelijk geschreven hoofdstuk komt echter niet tot een discussie met Thomas, en bespreekt ook niet zijn receptie door protestantse theologen. M. Allen vraagt zich af hoe een groot corpus als het werk van Thomas besproken kan worden. Hij beschrijft methode en ethiek in het systematisch werk, en geeft aanzetten voor een ‘Hervormd Thomisme’. In een diepgravende uiteenzetting spreekt S. Swain over welke naam we het beste gebruiken voor God. Hij verzoent hierbij de metafysi-sche en persoonlijke benaderingen van deze kwestie. Een van de heetste hangijzers, de verhouding tussen natuur en genade, is het onderwerp van de bijdrage van P. Helm. Hij stelt dat de reformatorische theologie altijd al in continuïteit was met Augustinus én Thomas. Gerelateerd en net zo om-streden is de rechtvaardigingsleer, besproken door J.V. Fesko. Bij Thomas is deze verweven met de leer over de heiliging van de mens, en die werd aanvankelijk ook door reformatorische theologen benut. Fesko pleit ervoor dat weer opnieuw te doen. D. Westberg geeft een historische beschrijving van de invloed van Thomas op de protestantse ethiek, inclusief de twintig-ste en huidige eeuw. Tenslotte onderzoekt J. Chaplin de verenigbaarheid van protestantse opvattingen over staatsgezag met Thomas’ verstaan van ‘rechtvaardigheid’ en ‘algemeen welzijn’. Hij besluit met vijf punten waarop de dialoog het meest vruchtbaar kan zijn. De gehele bundel bevat korte essays van wisselende kwaliteit. Het is een werk dat inleidend van aard is, en dat de lezer helpt met uitgebreide literatuurverwijzingen aan het eind van iedere bijdrage. De belangrijkste verdiensten van de bundel zijn dat het een vergeten historische receptie van Thomas zichtbaar maakt, en dat alle auteurs uitdrukkelijk ook met primaire teksten van Thomas werken.

Anton ten Klooster, Tilburg University

Chris L. de Wet, The Unbound God: Slavery and the Formation of Early Christian Thought (Routledge Studies in the Early Christian World), London, Routledge, 2018, ISBN 9781138201163; xi + 178 pp., £ 84 (hardback), £ 35.99 (e-book).

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 269

As previous scholars have observed (e.g., W. Fitzgerald, J.A. Harrill), the in-stitute of slavery was ‘good to think with’ for ancient philosophers and theo-logians. In his new monograph Chris L. de Wet takes this observation a step further with respect to Early Christianity; he argues in his first, introductory chapter that slavery was an ‘indispensible conceptual and intellectual tool for nascent Christianity’ (8). With the help of the discourse of slavery – for which he coins the term ‘doulology’ – the Christian communities shaped their understanding of the self. To analyze this discourse De Wet makes in six theses (18-21) a distinction between horizontal or secular slavery (the an-cient institution of slavery), vertical slavery (the relation between transcen-dent beings and human beings), and metaphorical slavery (e.g., to be slave of lust or money). As this classification makes clear, De Wet takes a new position in the discussion about the metaphorical character of the ‘slave of God’-relation. He claims that the first Christians did not speak metaphori-cally when they referred to themselves as slaves of God, but that the relation between God and men is one of slavery, i.e. an asymmetrical relationship of conscious domination (12). This relationship might generate doulological metaphors, such as allegories and parables, but it is not the same as those metaphors (19). The other three chapters of De Wet’s book can be read as case-studies of this theoretical framework. In the second chapter De Wet describes the difficulties Origen faced when confronted with the doulology of the hymn in Phil. 2:6-11, in which Jesus is said to have taken the form of a slave. Following the Platonic ideas about body and soul – in which ‘slavery begins with and in the soul’ (52) – Origen’s only solution to the problem of the enslaved Christ was stressing the free will of Jesus: he chose to be dis-guised as a slave (59). As such he is a ‘Trojan horse’, who takes the slaves of the devil and sin and brings them into a new slavery, to God (compare my contribution in NTT JTSR 72:2). In the third chapter De Wet uses the fifth parable of the Shepherd of Hermas to address Early Christian ideas about cosmological hierarchy, especially the place and role of the Holy Spirit. With the Shepherd of Hermas as his point of departure, De Wet discus-ses Eunomius’ and Basil of Caesarea’s conflicting pneumatologies. Whereas Eunomius employs the language of servanthood to describe the relation between the Father and the Son and between the Son and the Holy Spirit (suggesting that the Spirit is subordinated to Christ), Basil argues that the Holy Spirit is a ruling Spirit, and that the Father, the Son and the Spirit are all Master (93). In the conclusion of the chapter De Wet speculates about the social consequences of Basil’s theology for secular slavery, for example the ‘extremely potent masculinization and kyriarchization of God’ (99). In his final chapter De Wet discusses the curse of Ham in John Chrysostom,

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

270

Augustine and the Cave of Treasures. In that chapter De Wet clarifies the direct connection between sin and slavery in Early Christian thinking, with slavery being a consequence of sin, either as punishment or in order to manage its effects. With reference to Gregory of Nyssa – the only true an-cient abolitionist – De Wet ends his book on a positive note, namely that since slavery is a consequence of sin, it will not have a place in the eschaton (cf. Ramelli’s recent monograph, which I discuss above). With his book De Wet makes an important contribution to the growing field of scholarly works on Early Christianity and ancient slavery, arguing convincingly for the importance of doulology in Early Christian texts. I am, however, not convin-ced by De Wet’s claim that vertical slavery is not a metaphor, since both early rabbinic texts (which De Wet does not take into account) and early Christian texts explicitly address the fact that the relation between God and human beings is like the relation between a master and a slave (see, e.g., Sifre Deut 357). However, I am sure De Wet’s book will challenge future scholarship to keep reflecting on the use of slavery in ancient (Christian) thought.

Martijn Stoutjesdijk, Tilburg University

Systematic Theology

Alister E. McGrath, Re-Imagining Nature: The Promise of a Christian Natural Theology, Oxford, Wiley Blackwell, 2016, ISBN 9781119046301; vi + 250 pp., £ 24.99.

Re-Imagining Nature: The Promise of a Christian Natural Theology is relati-vely short, but its scope is grand. As illustrated by the cover illustration of a Romantic, wild, imaginative landscape, McGrath calls for a reinvigorated appreciation of natural theology. He argues that a Christian natural theo-logy can hold its own among today’s various competitors and criticisms, promising us that it allows for constructive dialogue with rivals such as sci-entism and that it enriches systematic theology. Of course, this is not the first time McGrath makes this argument: within these pages he builds upon previous works including The Open Secret (2008), A Fine-Tuned Universe (2009), and Darwinism and the Divine (2011). What is new here is McGrath’s emphasis on the socio-cultural contexts from which natural theology is practiced. For example, he likens natural theology to Pierre Bourdieu’s no-tion of habitus to stress the fact that our image of the natural world is com-munally shared and ingrained in us by practices. In addition, the important place McGrath ascribes to the imagination as opposed to ‘logical dissection’

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 271

(72) substantiates his insistence on natural theology as a practice embed-ded in a specific time and place. As such, his proposal offers a helpful cor-rection to those who insist on a reason-only approach. However, that does not mean McGrath sidelines other types of natural theology. In fact, he argues that a Christian natural theology can incorporate what he identi-fies as six approaches to natural theology that have arisen in the Western tradition since antiquity. Christian natural theology has been a ‘thick’ no-tion from the start; the six ‘thin’ descriptions may be understood as socio-cultural manifestations of the ‘thicker’ concept. This is a grand claim and perhaps too ambitious. Yet, McGrath’s take to inclusivity is to be commen-ded and, admittedly, heuristically intriguing. However, this is as far as the inclusivity goes. McGrath’s project is, of course, decidedly faith-based; he is after an unmistakably, distinctively Christian natural theology. As such, despite differences, this volume can be compared to other faithful approa-ches to natural theology including Sarah Coakley’s. Both are part of what John Polkinghorne has called a third wave of heightened interest in natural theology. If one wants to come to a better understanding of this third wave, this volume is an important read as McGrath is one of its main proponents. However short, it is meticulously researched. The bibliography, comprising over more than 50 pages, and the countless footnotes alone may be worth the price of the book, although some may find the many quotations dis-tracting. Considering its length, the basic notions that are covered and the fact that it is well-researched may make of Re-Imagining Nature a primer to Christian natural theology, or at least a helpful starting point.

Jelmer Heeren, Aalsmeer

Eric E. Bouter, Geloven op gezag: Een kritische analyse van de Newmanreceptie bij Noordmans inza-ke de kerk en de wending naar het subject, Zoetermeer, Boekencentrum, 2016, ISBN 9789023970842; 315 pp., € 39,90.

In 2001 maakten preken van kardinaal John Henry Newman (1801-1890) diepe indruk op Eric Bouter, thans predikant te Overberg. Hij besloot toen diens werk te gaan bestuderen. Het leidde uiteindelijk tot een bij-zonder boeiend proefschrift. Het gaat niet alleen over Newman, maar ook over O. Noordmans (1871-1956), ‘de geniaalste reformatorische theo-loog van Nederland’ (H. Berkhof). In de dissertatie onderzoekt Bouter hoe Noordmans het gedachtegoed van Newman heeft gerecipieerd. Newman en Noordmans zagen zich allebei geplaatst voor het vraagstuk van wat Bouter ‘de wending naar het subject’ noemt. Die is in de late Middeleeuwen op

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

272

gang gekomen en heeft zich sinds de 19de eeuw in volle kracht doorgezet. Ze heeft de kerk doen uiteenvallen en haar leergezag doen verdampen. De wending leidde daarmee niet alleen tot subjectivering, maar ook tot indivi-dualisering. Newman en Noordmans stellen dan beiden: geloven doen we op gezag. Maar ze werken dat heel verschillend uit. Newman betoogt dat de kerk met haar liturgie en haar sacramenten de benodigde objectieve ge-stalte is. Naar zijn mening komt ze voort uit de nieuwe bedeling, die door de incarnatie gebracht is. Zij bewaart de eenheid en de waarheid. Noordmans kan het daar niet mee eens zijn. Hij legt de nadruk op de Geest. Die schept gestaltes, maar verbreekt ze ook weer. Dat geldt zelfs voor de gestalte van de kerk. Ze is geen instituut dat zich op statische wijze op aarde inricht om daar tot in lengte van dagen een mysterie te vieren. Nadat Bouter in deel I van zijn studie over de door Newman en Noordmans gevoelde noodzaak van een nieuwe theologie geschreven heeft en hun reacties op het vraagstuk in kaart gebracht heeft, gaat hij in deel II in op de Newman-receptie door Noordmans. Hij laat zien dat Noordmans de kardinaal lange tijd niet steeds recht gedaan heeft, maar ook dat hij na de Tweede Wereldoorlog meer oog voor diens visie gekregen heeft. Dat is niet zonder gevolgen voor zijn visie op kerk-zijn gebleven. Bouter heeft uitspraken van Noordmans daarover aan het licht gebracht waarvan ik de reikwijdte nog niet had gezien. De ‘Entdeckerfreude’ van Bouter als het om Newman gaat, heeft hem ertoe ge-bracht te pleiten voor kerk-zijn in het spoor van Newman. De auteur wil van kritiek op de man niet weten, hij wil hem zelfs uitroepen tot kerkvader van de 21ste eeuw. Helaas gaat dat hier en daar gepaard met een zekere verteke-ning van de positie van Noordmans. Toegegeven: het verwijt van een zekere vorm van spiritualisme aan zijn adres is begrijpelijk. Noordmans heeft er zelf aanleiding toe gegeven. Maar het is bij hem altijd een kwestie van his-torisch spiritualisme geweest. Op kerk-zijn toegespitst: de concrete gestalte van de kerk heeft hij nooit veronachtzaamd. Bouter heeft inderdaad een bijzonder boeiend proefschrift op tafel gelegd. Daar komt nog iets bij. De vergelijking tussen Newman en Noordmans is niet alleen interessant, maar ook actueel. Ze noopt tot nadere bezinning ten aanzien van de betekenis van de kerk. Men denke dan aan de verhouding Rome–Reformatie, bijna 500 jaar na 1517, en aan het project ‘Kerk 2025’ van de Protestantse Kerk in Nederland. Bouters ‘illative sense’ zegt hem dat de protestantse kerken zich voor de toekomst van de kerk op Rome moeten richten. De auteur sig-naleert in Rome allerlei positieve ontwikkelingen. Dan moet je wel een be-paalde bril op zetten en dan moet je ook weinig oog hebben voor de kritiek van Noordmans, samen te vatten in de leuze van J.H. Gunning jr., waarin de eschatologische dynamiek van kerk-zijn benadrukt wordt: ‘Hoger dan de

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 273

kerk’. Noordmans heeft de kerk wel eens ‘een noodgetimmerte’ genoemd – wat het verwijt van spiritualisme voedt. Maar hij heeft dat gedaan om te be-nadrukken dat ze gevormd wordt door pelgrims die zich door Gods woord laten gezeggen en zich naar Zijn toekomst uitstrekken. Ze ‘settelen’ zich niet te zeer op aarde, ook niet in de kerk.

Jan Dirk Wassenaar, Hellendoorn

Herman Paul, Secularisatie: Een kleine geschiedenis van een groot verhaal, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2017, ISBN 9789089649751; 148 pp., € 14,99.

Dit boek is een uitwerking van de inaugurele rede die Paul hield als bij-zonder hoogleraar secularisatiestudies. In tegenstelling tot wat de titel zou kunnen doen vermoeden, gaat het boekje niet over secularisatie, maar over het hoe en waarom van secularisatietheorieën. De auteur neemt dus een metaperspectief in. Hij probeert niet de transformatie van religie in de moderniteit te begrijpen, maar probeert te begrijpen waarom anderen secularisatietheorieën hebben ontwikkeld en hoe die functioneren. Zijn these is dat secularisatie een ‘groot verhaal’ (grand narrative) is dat de-constructie verdient. Hij wijst niet alleen de klassieke secularisatietheo-rieën van Max Weber en anderen af, maar ook die van Charles Taylor en Marcel Gauchet, omdat deze geworteld zouden zijn in het 19de-eeuwse historisme (hoofdstuk 2). Hoewel deze afhankelijkheid van het historisme goed onderbouwd wordt, is daarmee nog niet veel gezegd over de waarde of waarheid van deze filosofische analyses. In het derde hoofdstuk laat de auteur zien hoe secularisatietheorieën niet alleen als verklaring achteraf fungeerden, maar ook zelf bijdroegen aan het conflict tussen moderni-teit en geloof. Het secularisatieverhaal kreeg zo iets van een ‘self-fulfilling prophecy’, zo meent Paul met Brewitt-Taylor (68). Ook het moderne, so-ciologische gebruik van de term ‘secularisatie’, gebaseerd op kwantitatief onderzoek, kan de auteur niet bekoren (hoofdstuk 4). Ook daar werd secu-larisatie ‘de naam van iets groters dan een theorie die empirisch kon wor-den getoetst’ (74). Bryan Wilson, David Martin en anderen moeten het hier ontgelden. In een interessante dialoog met Steve Bruce (86-91) ontdekt Paul dat ‘in haar meest geavanceerde varianten, zoals ontwikkeld in de hoogtijdagen van het CISR … secularisatie geen groot verhaal, zelfs geen grand theory’ was (90). Deze ontdekking had gevolgen kunnen hebben voor zijn eigen deconstructie van secularisatie, maar die heeft het niet. In hoofdstuk 5 en 6 ten slotte gaat Paul in op secularisme en post-seculariteit. Hij signaleert dat secularisten secularisatietheorieën gebruiken voor hun

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

274

eigen agenda. Hier vervult secularisatie dus opnieuw een legitimerende functie. Hij ziet het postseculiere niet als teken van een nieuwe tijd, maar als aanduiding van de problematiek van het seculiere. De kracht van dit boekje is dat het laat zien dat ‘secularisatie’ mede gefunctioneerd heeft als groot verhaal, als paradigma en als legitimatie van maatschappelijke ontwikkelingen en persoonlijke keuzes. De zwakte ervan is dat daarmee niet is aangetoond dat de secularisatietheorie ‘in haar meest geavanceerde varianten’ geen verklaring van de transformatie van religie in de moderni-teit biedt. In ieder geval levert de auteur geen alternatieve verklaring voor deze transformatie van religie. Daarom is het gewenst dat niet alleen een metaperspectief wordt ingenomen, van waaruit bestaande theorieën ge-deconstrueerd kunnen worden, maar ook een eigen toegang tot de werke-lijkheid van religie en moderniteit gezocht wordt, zodat een betere theorie ontwikkeld kan worden. De (religieuze) werkelijkheid blijft immers vra-gen om verklaring en begrip.

Willem Maarten Dekker, Waddinxveen

Herman Paul, De slag om het hart: Over secularisatie van verlangen, Utrecht, Boekencentrum, 2017, ISBN 9789023950189; 157 pp., € 16,99.

Terwijl het hierboven besproken boek betoogt wat secularisatie niet is, be-doelt deze bundeling essays duidelijk te maken wat secularisatie dan wel is. Volgens Paul gaat het in de secularisatie niet om een de eeuwen om-spannende verandering in het denken (zoals bijvoorbeeld Charles Taylor betoogt), niet om een gedragsverandering (verminderde participatie aan religieuze activiteiten c.q. kerkverlating) en ook niet om een privatisering van de religie, maar om iets dat zich in ’s mensen hart afspeelt. Het gaat om een verandering van de richting van onze verlangens. Secularisatie be-tekent hier dat onze verlangens zich niet langer richten op God en het eeuwige leven, maar op vervulling binnen de tijdruimtelijke werkelijkheid. In het bijzonder meent Paul dat onze verlangens heden ten dage in de ban zijn van status, welvaart en tijdelijk geluk. Dit wordt uitgewerkt in ne-gen hoofdstukken die eerder als lezing gehouden of als artikel verschenen zijn. Na een kritiek op Taylor (hoofdstuk 2), die ook al kort te lezen was in het hierboven besproken boek, en een beschrijving van wat de auteur met de secularisatie van het hart bedoelt (hoofdstuk 3), lezen we hoe ‘zelfont-plooiing’ een seculier en seculariserend ideaal is (hoofdstuk 4) en over mo-derne controledrang (hoofdstuk 5). Daarna komen hoofdstukken die meer positief beschrijven hoe de christelijke gemeente de secularisatie van het

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 275

hart zou kunnen of moeten keren. Christelijk geloof verschijnt dan als ka-raktervorming (hoofdstuk 6). De kerk zou er vooral op moeten inzetten om mensen de juiste verlangens te leren. Het is dus een sterk pedagogi-sche onderneming (hoofdstuk 7), en daarom is het niet vreemd dat ook de heiligenlevens gepropageerd worden (hoofdstuk 8). Christenen hebben weer behoefte aan voorbeelden voor hoe je heilig, dat wil zeggen vanuit het juiste verlangen, leven kunt. Het laatste hoofdstuk sluit aan bij Samuel Wells en spreekt over discipelschap als improvisatie. Historisch gespro-ken past het boek van Paul in de methodistische traditie. Een theoloog als Hauerwas is voor hem dan ook een belangrijk oriëntatiepunt. Het accent van het christelijk leven verschuift hiermee van een leven uit genade naar een leven in navolging van Jezus, van rechtvaardiging naar heiliging. Op de grote theologische vragen die hier liggen, gaat de auteur echter niet echt in. Het boek laat zich meer lezen als een parafrase en toepassing van de theologie van Bernd Wannenwetsch en Stanley Hauerwas, aangevuld met enkele anderen. Paul neemt met het centraal stellen van het verlangen een belangrijk thema uit de christelijke traditie op. Deze heeft, vooral in de augustijnse traditie, die ook de reformatie heeft gestempeld, veel te zeggen over het menselijk innerlijk en het verlangen. Een klassieke opvatting van zonde is, dat dit in feite een verkeerd gericht verlangen is. In die zin gaat dit boekje eigenlijk over de zonde. Dat is ook meteen de zwakte ervan. Een secularisatietheorie kan niet vervangen worden door een hamartiologie. Een zondeleer zegt niet specifiek iets over de moderniteit en verklaart ook niet de transformatie van religie in de moderniteit. Bovendien, en dat pro-bleem weegt wellicht nog zwaarder, doordat Paul secularisatie localiseert in het hart, suggereert hij op zijn minst dat hij het moderne religiebegrip, waarin religie wordt beperkt tot een privé-aangelegenheid, onderschrijft. De privatisering van de religie is echter zelf een vorm van secularisatie. Kortom, dit boekje lijkt niet echt over secularisatie te gaan, maar spreekt meer vanuit een voltooide secularisatie: als religie eenmaal geprivatiseerd is, hoe kunnen we dan nog over ‘secularisatie’ spreken? Antwoord: als nog verder gaande secularisatie, namelijk secularisatie van het hart. Dit betoog heeft voor de kerkelijke gemeente zijn waarde, omdat veel gelo-vigen de hier besproken problemen zullen herkennen. Het boekje helpt echter niet om de transformatie van religie in de moderniteit te begrijpen. En daar waren secularisatietheorieën toch voor bedoeld. Paul suggereert nu (47) dat het voor de kerk genoeg is om van de secularisatie van het verlangen te weten, terwijl de wetenschap meer vraagt. Dat is echter een oneigenlijke tegenstelling tussen kerk en school. Ook de kerk heeft baat bij een meer nuchtere, rationele analyse van de maatschappelijke religieuze

VOL. 72, NO. 3, 2018

NTT JOURNAL FOR THEOLOGY AND THE STUDY OF RELIGION

276

veranderingen. En omgekeerd kan de wetenschap zomaar baat hebben bij een hamartiologie.

Willem Maarten Dekker, Waddinxveen

Practical Theology

Rob van Waarde, Oog in oog: Een missiologische studie naar de betekenis van de exposure-benade-ring in de stedelijke context, Utrecht, Boekencentrum, 2017, ISBN 9789023951186; 220 pp., € 27,50.

In de missiologie gaat het voortdurend om de vraag naar de benadering. Daarbij is het antwoord direct afhankelijk van de context waarbinnen ze gesteld wordt. Rob van Waarde heeft een missiologisch onderzoek verricht naar de vraag hoe de kerk, bij haar aanwezigheid in de stad, de bewoners van achterstandswijken kan benaderen. Dat onderzoek verrichtte hij van-uit de constatering dat kerken moeite hadden om in hun benadering echt aansluiting te vinden bij de realiteit in deze wijken. In het zoeken naar zo’n benadering is er sprake van verlegenheid die in vele opzichten bepaald wordt door de sociale realiteit van de achterstandswijken en hun bewo-ners. De vraag ligt daardoor meteen op tafel: hoe daar doorheen te komen? Concreet heeft Van Waarde de zogenaamde exposurebenadering onder-zocht, waarin het gaat om een leerproces van een gemeenschap die bestaat uit zowel bewoners van een wijk als beroepskrachten die in de betreffende wijk werkzaam zijn (predikanten, wijkwerkers, et cetera). De centrale im-puls tot leren ontstaat in het blootgesteld worden (exposure) aan de ander in zijn complete sociale context en aan alles wat in die context betekenisvol is. Met huid en haar raken beroepskrachten op die manier betrokken in het leerproces dat daardoor een reciprook en een zich steeds verdiepend (ite-ratief) karakter heeft. In het proces van exposure is het referentiepunt niet het perspectief van de beroepskracht, van de kerk of diaconale organisatie die actief is; het referentiepunt is de bewoner en zijn leefomgeving. Het gaat dan ook niet om een interventionistische benadering, maar om een benadering die bestaat in presentie. Van Waarde onderzoekt in zijn studie de theologische waarde van deze benadering. Hij geeft eerst een sociologi-sche beschrijving van de context waarbinnen het onderzoek plaatsvond. De bewoners bevinden zich daarin op een residuele plaats ten opzichte van de con-fictieve samenleving – een samenleving ontstaat op grond van de productie van een collectieve identiteit die op een sociale verbeelding be-rust en die zo tot een collectief leidt. De beroepskrachten treden op vanuit

REVIEWS

VOL. 72, NO. 3, 2018 277

die con-fictieve samenleving en zijn getuige van de residuele positie van de bewoners, waardoor een wezenlijke ontmoeting bemoeilijkt wordt, ter-wijl daar wel naar wordt gezocht. In de exposurebenadering komen even-wel sociale verbindingen tot stand tussen mensen uit de samenleving en uit het sociale residu. In die ontmoeting vindt het iteratieve leerproces plaats, waarbij de beroepskrachten zich openstellen voor de wijk en haar bewoners. Van Waarde beschrijft dat proces, waarna hij de opbrengst ervan weergeeft in de processen van transformatie die optreden. Die transforma-ties voltrekken zich in het reciproke leerproces aan beide kanten. Er ont-staan verbindingen en gemeenschappen die vanuit een theologisch kader als heilzaam kunnen worden gekarakteriseerd. Daarbij hoort dat bewoners in hun situatie van uitsluiting (residu) gezien worden waarbij oog is voor wat in hen omgaat. In de relatie worden zij mensen aan elkaar en komt iets van het spreken en handelen van God dat zich uitstrekt naar het eschaton uit. In de exposurebenadering maakt God het mogelijk dat mensen echt bij elkaar komen en vindt er verzoening en heling over de grenzen die scheid-den heen plaats. Concluderend wijst Van Waarde op de waarde voor de missionaire praktijk van een aantal belangrijke sleutelinzichten, waarvan ik er hier drie noem. Allereerst moet missie gezien en beoefend worden als een gezamenlijk leerproces, waarbij ruimte is voor de unieke bijdrage van iedere deelnemer in dit proces. Vervolgens moet het belang van zien en gezien worden onderkend. Het hoort bij het heil – is er drager van – omdat het mensen een weg kan wijzen naar God. Tenslotte is verbeelding belang-rijk. Er ontstaan in de ontmoeting beelden en inzichten over wat God aan het doen is. Al met al heeft Van Waarde een studie geleverd die respect op-roept en om stevige doordenking vraagt. Het thema verdient het.

Jan van ’t Spijker, Theologische Universiteit Apeldoorn