120

SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id
Page 2: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Ater-aterCerbon-DermayuKanggé Murid SD/MI Kelas V

Blajar Basa lan Sastra

PENYUSUN:Ketua: Supali Kasim, M.Pd.

Anggota: -Nanang Suhana, M.Pd. -Masduryat, S.Pd.SD. -Wardina, M.Pd. -Karsim, S.Pd., M.Si. -Roji Hidayat S.Pd. -Ruhaendi, S.Pd. -Drs. Bani, M.Pd. -Komariah, M.Pd.

-Dra. Hj. Siti Ratnawati, M.M. -Drs. Saptaguna, -Wignya Winata, M.A., M.Pd.

NARASUMBER:Supali Kasim, M.Pd., Drs. Saptaguna, Durokhim, S.Pd., Roji Hidayat, S.Pd., Sulistijo,

Saupah, S.Pd., Maya Dewi, S.Pd., Tasman, S.Pd., Masruri, S.Pd., M.Av., Siarudin, M.Pd., H. Uti Sudianto, S.Pd.

TIM PENELAAH:H. Made Casta, S.Pd., M.Pd.

H. Khusnan Adisantika, S.Ag., M.M.Pd.Sri Murtiani, M.Pd.Abur Mustikawanto

Sulistijo

Desain Isi: Yoshi SukadarDesain Cover: Yoshi Sukadar

Ilustrasi: Toto Rianto

Isi nggunakaken Adobe InDesign CS3 kaliyan Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakaken Arial - ITC Offi cina Sans 12 pt - 18 pt.

Dimedalken dening:DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

ISBN: 978-602-1300-34-3 (Jilid Lengkap)978-602-1300-39-8 (Jilid 5)

Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Hak cipta © kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Baratselaras sareng Undang-undang

Disklaimer: Buku puniki diwulangaken kanggé murid ingkang sampun selaras sareng Kurikulum 2013. Buku puniki sampun kasusun klawan diocéki dumateng Tim klawan dikoordinasi dumateng Balai Pengembangan Bahasa Daérah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daérah. Buku badé dienggé téng taun 2014/2015. Sipat buku puniki ugi minangka “dokumen urip”, ingkang saged diselarasaken sareng ngembangé kabutuhan jaman.

Page 3: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Ater-aterAter-ater

KEPALA DINAS PENDIDIKANPROVINSI JAWA BARAT

Assalamu’alaikumWr. Wb.Kula miwiti muji syukur dumateng arsanipun Gusti Allah ingkang

sampun nyukani pinten-pinten rahmat lan hidayahipun kanggé kula sedaya. Shalawat lan salam mugia ing atasé Kanjeng Nabi Muhammad SAW kaliyan kulawarganipun, para sedérékipun, ugi kula lan panjenengan sami ingkang banter kekarepé supados angsal safaat saking panjenenganipun.

Kalian ngetrapipun Kurikulum 2013 lan adedasar temen-tinemené kepéngénan kanggé mulasara lan angremeni Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu, pramila mekaten Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat cangcut taliwanda anggoné nyusun Buku Murid lan Buku Guru mata pelajaran muatan lokal (mulok) Basa lan Sastra Daerah. Kula sedaya ngraos bungah amarwatasuta keranten maksad ingkang kados mekaten ugi dientosi sanget dumateng para guru basa lan sastra. Pancen kawontenané buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayuiku dibutuhaken sanget kanggé uger-uger piwulangan.

Sanesé kanggé nyumponi kabutuhanpiwulangan, saleresé kaliyan kasusuné buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu banget wigatiné kanggé nyumponi kabutuhan ndidik budi lan pakarti uga netepaken raos sutrisnanipun lare dumateng kabudayan daérah. Pramila mekaten buku puniki boten mawon nyumpuni kabutuhan kawruh

iii

Page 4: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Ater-aterbasa lan sastra, nanging ugi nekenaken “pendekatan sosiokultural”. Temtos mawon ingkang mekaten supados piwulangan Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu saged dipun cecep madu kawruhé lan ugi nilai-nilai budayanipun.

Selajengé tamtu sesampuné wonten buku puniki, tanggel jawab akademis lan moral, ugi budaya, wonten dateng para guru Basa lan Sastra Daérah. Kula suwun lan gadahi kekarep supados piwulangan mata pelajaran Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu kalaksanan kaliyan temen-tinemen. Kranten jalaran mekaten, buku puniki bakal nggadahi tikel-tikel mangpaat.

Mugia buku ingkang sampun kasusun puniki dados pepadangé para guru lan siswa anggoné ginau basa, sastra, lan budaya. Perkawis kakirangan atanapi pinten-pinten ingkang kliru secara konsép basa, sastra, lan budaya saged dipun dangdani téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia buku puniki ageng mangpaatipun.

Wassalamu’alaikum Wr. Wb.

Bandung, April 2015 Kepala Dinas Pendidikan Prov. Jawa Barat

BaBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB ndung, April 2015 KeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeKeeeeppapapapapapapapapapapapapapapapapapapapapapapapappapapapapappapapapapapaala Dinas Pendidika

Dr. H. Asep Hilman, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 19630111 198803 1 016

iv

Page 5: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Ater-aterAter-ater

KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN

DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

Assalamu’alaikum Wr. Wb.Kurikulum 2013, secara nasional mulai saniki sampun dianggé,

keranten puniku piwulang Basa lan Sastra Daerah ingkang sampun didadosaken muatan local téng Jawa Barat kedah pas sareng Kurikulum 2013, khususé ingkang wonten kaitané sareng kasusastran.

Bagian-bagian perubihan ingkang dados karakteristik utawi téng selebeté Kurikulum 2013, antawisipun: Standar Kompetensi Lulusan, Standar Isi, Standar Prosés, lan Standar Penilaian. Pokok-pokok punika kedah saged dikuasai lan dilaksanakaken sedaya dumateng guru-guru Bahasa lan Sastra Daerah téng SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA/SMK/MAK.

Buku-buku ingkang badé didadosaken bahan ajar inggih punika buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Sedantené wonten 24 jilid, inggih punika Buku Murid 12 jilid, lan Buku Guru 12 jilid, ingkang ngrupiaken Buku Induk sekolah-sekolah téng wilayah Cerbon lan Indramayu.

Buku Murid disediakaken kanggé sedanten murid ingkang didasari tingkatan kelas. Isi buku wau perkawis bahan ajar sareng pitakénan-pitakénan, latihan tugas ingkang caket kaitané sareng Kompetensi Dasar (KD).

Isi Buku Guru perkawis: Silabus, Metodelogi Pengajaran, sareng Evaluasi ingkang ngrupiaken pelengkap buku murid.

v

Page 6: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

PurwakaKomponen-komponen ingkang dikembangaken dumateng Buku

Murid kelawan Buku Guru, didasaraken téng 4 (sekawan) keterampilan basa, ingkang nglingkupi: mirengaken (menyimak), wiraos (berbicara), maos (membaca), kelawan nyerat (menulis), lan diwulangaken nganggé “Pendekatan Saintifi k” lan “Penilaian Autentik” ingkang didasaraken dumateng “Karakteristik Kurikulum 2013” téng selebeté proses pengajaran.

Disusuné buku punika, ngrupiaken tindak lanjut saking; Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor: 423/2372/SETDISDUK, Tanggal 26 Maret 2013, perkawis: Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI – SMP/MTs – SMA/MA/SMK/MAK, sareng Peraturan Gubernur Jawa Barat, No. 69/ Tahun 2013, perkawis: Piwulang Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah, pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah.

Mugia buku punika saged mbakta mupangat dumateng sederek sedaya lan saged didadosaken margi kanggé nempataken penataan Bahasa lan Sastra Daerah (Cirebon) lintang Pendidikan Formal téng Jawa Barat umumé lan téng Cirebon khususé.

Buku punika masih katah kekirangan lan déréng sampurna, lan badé teras didangdosi malih supados saged pas sinareng ngembangé jaman.

Bandung, April 2015

Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian

Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 196110051986031014

vi

Page 7: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

PurwakaPurwaka

Puji klawan syukur dumateng Gusti Allah ingkang Maha Suci lan Maha Agung, ingkang nyukani sedaya rahmat lan barokahipun kanggé kula sedaya, Tim Panyerat Buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Klawan rahmat lan barokahipun, Tim Panyerat Buku saged ngrampungaken buku puniki, buku kanggé murid-murid SD/MI, SMP/MTs, lan SMA/MA/SMK.

Tim Panyerat maturaken kesuwun sanget dumateng para pengageng, budayawan, lan tokoh masyarakat ingkang nyukani dorongan sumanget supados buku puniki saged rampung lan saged diwulangaken téng sekolah/madrasah. Tim Panyerat mung saged maturaken kesuwun sanget dumateng:

1) Mama H. Asep Hilman minangka Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat;

2) Mama H. Husen R. Hasan minangka Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat;

3) Mama Nurdin M. Noer minangka Ketua Lembaga Basa lan Sastra Cerbon (LBSC);

4) Mama Kusnadi Muamarto minangka tokoh masyarakat pendidikan;

5) Mama Khusnan Adisantika minangka Pengawas Sekolah;6) Mimi Sri Murtiani minangka Pengawas Sekolah; ugi para tokoh

sanésé ingkang boten saged kasebut setunggil-setunggil ingkang sampun nyukani kawruhan basa lan sastra Cerbon-Dermayu.

vii

Page 8: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Daftar IsiBuku puniki kasusun dening Tim Panyerat ingkang ngraos perlu

wontené buku basa daerah ingkang selaras sareng Kurikulum 2013. Téng salebeté wulangan diwontenaken pinten-pinten piwulangan, ingkang utaminé wonten kawruh basa, paramasastra, kasusastran, bausastra, lan bagian-bagian kabudayan sanésé. Téng salebeté piwulangan ugi dianjuraken supados saged ngetrapaken sekawan trampilipun bebasan, inggih punika wiraos, mirengaken, maos, lan nyerat. Sanésé, ugi supados diselarasken sareng konsép piwulangan saintifi k.

Tim Panyerat ngakui, buku puniki maksih tebih saking kasampurnan. Pramila mekaten, saran lan pandengan para guru, budayawan, tokoh masyarakat, lan masyarakat sanésé saged nyempurnakaken buku puniki.Sedaya kakirangan téng isi buku puniki ngrupiaken perkawis ingkang kedah dilurusaken lan dileresaken téng mangsa ingkang badé dugi.

Mugia wontené buku puniki saged nambih kawruh basa lan kabudayan ingkang nggadahi tujuan saged ningkataken budi pakarti, kawruh basa lan budaya, lan trampil ngetrapaken basa lan sastra Cerbon-Dermayu.

Wassalamu’alaikum Wr. Wb.

Tim Panyerat Buku

viii

Page 9: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Daftar IsiDaftar Isi

Ater-ater:Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ........................... iiiKepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan KesenianDinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ....................................... v

Purwaka ..................................................................................... vii

Wulangan 1: Dolanan TradisionalMinggu Kaping 1

A. Wacana Dolanan .................................................................... 2B. Pitakonan ............................................................................... 3C. Padinan-Bebasan ................................................................... 4D. Tugas ning Umah ................................................................... 5

Minggu Kaping 2A. Dolanan Tradisional ................................................................ 5B. Paramasastra ......................................................................... 6C. Pitakonan ............................................................................... 7

Minggu Kaping 3A. Teks Dolanan ......................................................................... 7B. Kawruh Basa .......................................................................... 8C. Pitakonan ............................................................................... 9D. Tugas ning Umah ................................................................... 10

Minggu Kaping 4A. Dolanan Tradisional ................................................................ 10B. Paramasastra ......................................................................... 11

ix

Page 10: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 2: Macapat Mijil ......................................................... 13Minggu Kaping 1

A. Macapat Mijil .......................................................................... 14B. Pitakonan ............................................................................... 15C. Kawruh Basa .......................................................................... 16

Minggu Kaping 2A. Macapat Mijil .......................................................................... 17B. Padinan-Bebasan ................................................................... 18C. Tugas ning Umah ................................................................... 19

Minggu Kaping 3A. Macapat Mijil .......................................................................... 19B. Kawruh Basa .......................................................................... 20C. Paramasastra ......................................................................... 21D. Pitakonan ............................................................................... 22

Wulangan 3: Aksara CarakanMinggu Kaping 1

Maca Aksara Carakan ................................................................. 24Minggu Kaping 2

A. Nyalin Aksara Carakan .......................................................... 26B. Kawruh Basa .......................................................................... 26

Minggu Kaping 3A. Nulis Aksara Carakan ............................................................ 27B. Kasusastran ........................................................................... 27C. Niteni Arti Kamus .................................................................... 29D. Pitakonan ............................................................................... 30E. Tugas ning Umah ................................................................... 30

Minggu Kaping 4A. Maca Aksara Carakan ........................................................... 31B. Padinan-Bebasan ................................................................... 32C. Tugas ning Umah ................................................................... 32

Wulangan 4: Cangkriman/BadhékanMinggu Kaping 1

A. Maca Badhékan ..................................................................... 34B. Niténi Arti Kamus .................................................................... 35

x

Page 11: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

C. Padinan-Bebasan ................................................................... 36D. Kawruh Basa .......................................................................... 36E. Tugas ning Umah ................................................................... 37

Minggu Kaping 2A. Niténi Badhekan .................................................................... 37B. Kawruh Basa .......................................................................... 37C. Kawruh Basa .......................................................................... 38D. Tugas ning Umah ................................................................... 39

Minggu Kaping 3A. Paramasastra ......................................................................... 39B. Tugas ning Umah ................................................................... 40

Minggu Kaping 4A. Njawab Badhékan ................................................................. 40B. Paramasastra ......................................................................... 41C. Padinan-Bebasan ................................................................... 42D. Tugas ning Umah ................................................................... 42

Wulangan 5: ParikanMinggu Kaping 1

A. Maca Parikan ......................................................................... 44B. Gawé Parikan ......................................................................... 45C. Kawruh Basa .......................................................................... 46D. Tugas ning Umah ................................................................... 46

Minggu Kaping 2A. Nglanjutaken Parikan ............................................................ 47B. Padinan-Bebasan ................................................................... 48C. Tugas ning Umah ................................................................... 49

Minggu Kaping 3A. Maca Parikan ......................................................................... 50B. Paramasastra ......................................................................... 51

Minggu Kaping 4A. Nulis Parikan ......................................................................... 51B. Padinan-Bebasan ................................................................... 52

xi

Page 12: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta NegeriMinggu Kaping 1

A. Maca Puisi .............................................................................. 54B. Pitakonan ............................................................................... 55C. Padinan-Bebasan ................................................................... 56

Minggu Kaping 2A. Pitakénan Puisi ...................................................................... 57B. Kawruh Basa .......................................................................... 57C. Tugas ning Umah ................................................................... 58

Minggu Kaping 3A. Maca Puisi .............................................................................. 58B. Niténi Arti Kamus .................................................................... 59C. Pitakonan ............................................................................... 60D. Paramasastra ......................................................................... 61E. Tugas ning Umah ................................................................... 61

Minggu Kaping 4A. Maca Puisi .............................................................................. 62B. Kawruh Basa .......................................................................... 63C. Paramasastra ......................................................................... 63D. Tugas ning Umah ................................................................... 64

Wulangan 7: BencanaMinggu Kaping 1

A. Maca Teks Paparan ................................................................ 66B. Niténi Arti Kamus .................................................................... 67C. Pitakonan ............................................................................... 68D. Kawruh Basa .......................................................................... 69E. Pitakonan ............................................................................... 70F. Tugas ning Umah ................................................................... 71

Minggu Kaping 2A. Nulis Wacana ......................................................................... 72B. Pitakonan ............................................................................... 72C. Padinan-Bebasan ................................................................... 73D. Tugas ning Umah ................................................................... 73

Minggu Kaping 3

xii

Page 13: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

xiii

A. Maca Wacana ......................................................................... 74B. Kawruh Basa .......................................................................... 75C. Paramasastra ......................................................................... 76D. Tugas ning Umah ................................................................... 76

Minggu Kaping 4A. Maca Wacana ......................................................................... 77B. Pitakonan .............................................................................. 78C. Paramasastra ......................................................................... 79

Wulangan 8: Dongéng Asal-usul Tempat Minggu Kaping 1

A. Maca Dongeng ....................................................................... 82B. Niteni Arti Kamus .................................................................... 83C. Pitakonan ............................................................................... 84D. Paramasastra ......................................................................... 85E. Tugas ning Umah ................................................................... 85

Minggu Kaping 2A. Maca Dongeng ....................................................................... 86B. Kawruh Basa .......................................................................... 86C. Paramasastra ......................................................................... 87

Minggu Kaping 3A. Nulis Dongéng ....................................................................... 88B. Paramasastra ......................................................................... 89C. Kawruh Basa .......................................................................... 89D. Tugas ning Umah ................................................................... 90

Minggu Kaping 4A. Luru Dongeng ........................................................................ 91B. Paramasastra ......................................................................... 92C. Padinan-Bebasan ................................................................... 93

Ulangan Tengah Semster (UTS) Gasal ....................................... 94Ulangan Kenaikan Kelas (UKK) ................................................... 98

Daftar Pustaka ............................................................................ 104

Page 14: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

1

Page 15: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

11Dolanan Tradisional

Page 16: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

2 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

Minggu Kaping 11A. Wacana Dolanan

• Coba wacaen ning sor iki!

Dolanan SalimpetanDolanan “salimpetan” iku bisa dilakokaken bocah akéh. Bisa bocah

papat lima, enem, pitu, lan seterusé. Bisa bocah lanang kabéh, bocah wadon kabéh, utawa campuran lanang lan wadon.

Utamané, dolanan iki gawé barisan bocah-bocah. Tapi tangan-tangan bocah mau nylimpet ning tangan batur sebelahe. Misalé sing dolanan ana bocah lima, langsung baé bocah lima iku siji-siji baris. Tanganégandengan, tapi gandengané nylmpet.

Nah, sauwisé tangan-tangan pada nylimpet, barisan dadiné ana sing madep mengarep, ana sing madep mengguri. Apa sebabé? Sebabé gandéngan tangane ora mengarep kabéh.

Sewaktu mulai gandéng-gandéngan, bocah-bocah mau nembang-nembang. Tembangané mengkénén:

Page 17: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 1: Dolanan Tradisional 3

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Salimpetan-salimpetanKang ngudari kang nguculiCupuk cindé tali ranté 2xEndul mbokira lunga ngidulDipapagi sétan gundulCrengangas-crengéngésAna kodok bisa napéDikancing jetrét!

Maksud tetembangan salimpetan iku ibarat wong sing tangané nylimpet ning tangan batur. Pada slimpet-slimpetan. Sauwisé slimpet-slimpetan, kudu bisa diuculi.

B. Pitakonan

• Jawaben pitakonan ning iki kayadéné contoh!

No. Pitakonan Jawaban

1. Apa aran dolanan ning wacana ning dhuwur iku? Salimpetan

2. Yén dolanan kaya ning wacana mau, tangané pada kepribén? . . . .

3. Ning tembangan iku, ana pira bocah sing dolanan? . . . .

4. Ning tembangan iku, tangané bocah pada kepribén? . . . .

5. Bocah lanang ap-apa wadon sing bisa dolanan Salimpetan? . . . .

6. Ning dolanan mau, gandéngan tangané bisa ucul beli? . . . .

Page 18: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

4 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

• Isien karo jawaban sing pas karo pitakonan ning kotak-kotak mengesor kayadéné contoh!

₁W ₂ ₃ ₄ ₅ ₆

ADON

1. Lanang utawa . . . bisa dolanan Salimpetan.2. . . . bocah-bocah pada slimpet-slimpetan.3. Bisa bocah . . . lima, enem, pitu, lan seterusé.4. Kang ngudari kang . . . .5. Ana . . . bisa napé6. Wong sing tangané nylimpet ning . . . batur.

C. Padinan-Bebasan

• Sauwisé maca wacana dolanan lan njawab pitakonan, yu sekiyen blajar tingkatan basa!

• Jodohaken basa ngoko/bagongan/padinan karo basa krama/bebasan sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh!

Basa Padinan Basa Bebasan

Siji Sedasa

Papat Selangkung

Lima Setunggil

Sepuluh Kalih las

Rolas Gangsal

Selawé Sekawan

2

Page 19: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 1: Dolanan Tradisional 5

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

D. Tugas ning Umah

• Gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh!

No. Basa Padinan Basa Bebasan1. Ana bocah lima Wonten laré gangsal2. Papat bocah baé . . . . .3. Duwé umah lima . . . . .4. Siji apa loro? . . . . .5. Kabéh wis dolanan . . . . .6. Sapa sing durung? . . . . .

Minggu Kaping 22A. Dolanan Tradisional

• Yu, mraktékaken dolanan lan tetembangan Salimpetan!• Ana bocah sepuluh sing dolanan, lanang lan wadon.• Sing séjéné melu nembang.

Salimpetan-salimpetanKang ngudari kang nguculiCupuk cindé tali ranté 2x

Endul mbokira lunga ngidulDipapagi sétan gundul

Crengangas-crengéngésAna kodok bisa napé

Dikancing jetrét!

Page 20: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

6 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

B. Paramasastra

• Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)!

• Wacaen wacana ning sor iki!

Tembung Andahan

Tembung andahan iku tembung lingga/kata dasar sing wis rubah kerna olih imbuhan. Imbuhané bisa wujudé ater-ater/awalan, seselan/sisipan, utawa panambang/akhiran.

Tembung andahan sing olih imbuhan ater-ater ”m” lan “n”, saged dados “m”, “n”, “ny” lan “ng”.Titénana contoh ning ngisor iki!1. m + pacul = macul m + banting = mbanting m + pukul = mukul m + bakar = mbakar m + pikul = mikul

2. n + totok = notok n + tolong = nolong n + timba = nimba n + dupak = ndupak n + tendang = nendang

3

3. ny + sowék = nyowék ny + cukur = nyukur ny + sandang = nyandang ny + sapu = nyapu ny + sambut = nyambut

4. ng + undang = ngundang ng + ater = ngater ng + angkat = ngangkat ng + goréng = nggoréng ng + arit = ngarit

Tembung lingga sing wis olih ater-ater dadi tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), lan dadi tembung watak (kata sifat).Contoh:a. Tembung kriya tanduk/kata kerja aktif ning ukara/kalimat:

1. Bapa lagi macul ning sawah.2. Tuti nimba banyu ning sumur.3. Bapa Ucup lagi nyukur rambut anaké.4. Bibi ngater miyang sekolah.

Page 21: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 1: Dolanan Tradisional 7

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

b. Tembung watak/kata sifat ning ukara/kalimat:1. Panganané wis njamur.2. Glondongan és wis mbayu.3. Kula kudu ngabdi ning Gusti Kang Maha Kuasa.

C. Pitakonan

• Isien titik-titik ning sor iki! • Isien dadi tembung/kata sing wis dipaih ater-ater!

1. ny + cukil = . . . .2. n + tambah = . . . .3. ny + susul = . . . .4. m + pupuk = . . . .5. ng + apus = . . . .

Minggu Kaping 33A. Teks Dolanan

• Sauwisé minggu wingi mraktekaken dolanan, yu sekiyen nggenti teks dolanan mau!

• Wacaen teks Salinteran iki!• Sauwisé diwaca, coba bareng-bareng tembangaken kaya tembang

Salimpetan!

Salinteran-salinteranAja pegot aja uculDolanan karo sebatur 2xGat jagaté wayah soré

Page 22: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

8 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

Dolanan pragat wayahéWis surup srengéngéGagé balik ning umahéDikancing jetrét!

B. Kawruh Basa

• Apalaken aran-aran itungan wulan:

ItunganWulan Basa Arab Basa Jawa

(Cerbon-Dermayu)Basa

Sansekerta1 Muharram Sura Kartika

2 Safar Sapar Posya

3 Rabi’ul ‘Awal Mulud Mangasri

4 Rabi’ul Akhir Sawalmulud Cetra

5 Jumadil ‘Awal Jumadilawal Manggakala

6 Jumadil Akhir Jumadilakhir Naya

7 Rajab Rejep Palaguna

8 Sya’ban Rowah Wisaka

9 Ramadhan Puwasa Jita

10 Syawal Sawal Srawana

11 Zu’lkaidah Kapit Padrawana

12 Zu’lhijjah Rayaagung Asuji

Page 23: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 1: Dolanan Tradisional 9

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

C. Pitakonan

• Jodohaken sebelah kiwé karo aran wulan basa Cerbon-Dermayu ning sebelah tengen karo tanda anak panah (→) sing pas!

Wulan kaping siji Puwasa

Wulankaping telu Mulud

Wulan kaping sanga Rayagung

Wulan kaping sepuluh Sawal

Wulan kaping rolas Sura

• Pilihen a, b, utawa c karo tanda palang-siang (X) aran wulan ning basa Cerbon-Dermayu!

1. Wulan kaping loro iku, arané wulan . . . . a. Sura b. Sapar c. Mulud2. Wulan kaping lima iku, arané wulan . . . . a. Sawalmulud b. Jumadilawal c. Jumadilakhir3. Wulan kaping pitu iku, arané wulan . . . . a. Rejep b. Rowah c. Puwasa

Page 24: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

10 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

4. Wulan kaping sanga iku, arané wulan . . . . a. Sura b. Rayaagung c. Puwasa5. Wulan kaping sewelas iku, arané wulan . . . . a. Kapit b. Rejep c. Mulud

D. Tugas ning Umah

• Lurua tembangan dolanan maning!• Tulisen tembangan dolanan mau ning buku!

Minggu Kaping 44A. Dolanan Tradisional

• Yu, nembang tembang dolanan Salimpetan!

Salimpetan-salimpetanKang ngudari kang nguculiCupuk cindé tali ranté 2xEndul mbokira lunga ngidulDipapagi sétan gundulCrengangas-crengéngésAna kodok bisa napéDikancing jetrét!

g

és

Page 25: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 1: Dolanan Tradisional 11

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

• Sauwise téks tembangan mau, dilanjutaken téks Salinteran!Salinteran-salinteranAja pegot aja uculDolanan karo sebatur 2xGat jagaté wayah soréDolanan pragat wayahéWis surup srengéngéGagé balik ning umahéDikancing jetrét!

B. Paramasastra

• Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)!

• Wacaen wacana ning sor iki!

Panambang (Akhiran)

Wujudé panambang: i, aken, e, ne, a, an, en

Nomer Tembung Lingga(Kata Dasar)

Panambang(Akhiran)

Tembung Andhahan

(Kata Jadian)

Contoh cabut -i cabuti

Contoh Tulis -aken tulisaken

Contoh gambar -e gambaré

Contoh mata -ne matané

Contoh mangan -a mangana

Contoh bareng -an barengan

Contoh wara -en waraen

Page 26: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

12 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

• Coba isien titik-titik ning sor iki!

1. tulis -i . . . .2. boncéng -aken . . . .3. kembang -e . . . .4. buku -ne . . . .5. jawab -a . . . .6. tulis -an . . . .7. tulis -en . . . . 2

Page 27: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

22 Macapat Mijil

Page 28: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

14 Wulangan 2: Macapat Mijil

Minggu Kaping 11A. Macapat Mijil

Yu, nembangaken Tembang Macapat pupuh “Mijil” bareng-bareng!

Mijil

Prapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i)

Sauwisé nembang “Mijil” mau, coba titénana aturan ning tembang macapat!

1. Macapat iku tembang zaman bengén, sing nduwéni aturan utawa patokan utawa paugeran.

2. Tembang macapat nduwéni patokan (paugeran) sing tetep.3. Watek tembang Mijil iku ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu

mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui.4. Guru gatra, yaiku patokan (paugeran) jumblah baris ning bait.5. Guru wilangan, yaiku patokan (paugeran) jumblah suku kata/wanda

ning baris/gatra.6. Guru lagu, yaiku anané purwakanti (muni sing pada ning akhir baris/

gatra)

Page 29: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 2: Macapat Mijil 15

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Tembang macapat “Mijil” nduwéni patokan (paugeran), yaiku:

No. Tembang Mijil

Guru Gatra(baris)

Guru Wilangan

(suku kata)

Guru Lagu(muni ning

akhir)

1. Jumblah Baris 7 baris

2. Baris kaping-1 10 i

3. Baris kaping-2 6 o

4. Baris kaping-3 10 e

5. Baris kaping-4 10 I

6. Baris kaping-5 6 i

7. Baris kaping-6 6 u

8. Baris kaping-7 7 i

9. Watek tembang

Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui

B. Pitakonan

Coba jawaben pitakonan ning sor iki!1. Guru Gatra ning tembang “Mijil” ana pirang baris?2. Sebutaken salah sawiji watek tembang “Mijil”!3. Guru wilangan ning baris ke-5 tembang “Mijil” iku pira? 4. Apa sebutan tembang Macapat ning Dermayu?5. Muni sing pada ning akhir baris iku, arané apa?

Page 30: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

16 Wulangan 2: Macapat Mijil

Coba jodohaken sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh!

Aturan macapat Jumblah baris ning baitWatek tembang “Mijil” Muni ning ahir baris Guru Gatra Pitung (7) barisGuru Wilangan Ngupaih naséhatGuru Lagu Patokan (Paugeran)Jumblah baris tembang “Mijil” Jumblah wanda ning gatra

C. Kawruh Basa

Jodohaken aran woh-wohan karo gambare sing pas nganggo tanda anak panak (→) kayadéné contoh!

Pelem

Gedang

Katés

Semangka

Rambutan

Manggis

2

Page 31: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 2: Macapat Mijil 17

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 22A. Macapat Mijil

Sauwisé ngerti patokan (paugeran) tembang “Mijil” mau, coba titénana pengertian tembang macapat!1. Ana sing ngartiaken, Macapat iku “maca papat-papat”, tapi

pengertian iki ahirétetep kudu ndeleng jenis tembangé.2. Ana sing ngartiaken, maksud Macapat iku ana kaitané karo asal-

usul manusa, yaiku ”sedulur papat kalima pancer” (getih, awah, pancer/badan, ari-ari, lan bungkusé).

3. Ana maning sing ngartiaken, Macapat iku “sing maca wong papat”.

4. Diperkiraaken, Macapat wis ana sewaktu taun 1400-an. Digawé para Wali Sanga sewaktu ahir kejayaan Kerajaan Majapahit lan Pajajaran.

5. Ning Dermayu lan Cerbon, ana sing nyebut Macapat iku pujang-gaan utawa bujanggaan.

Tembang macapat “Mijil” nduweni patokan (paugeran), yaiku:

No. Tembang Mijil

Guru Gatra(baris)

Guru Wilangan

(suku kata)

Guru Lagu(muni ning

akhir)1. Jumblah Baris 7 baris

2. Baris kaping-1 10 i

3. Baris kaping-2 6 o

4. Baris kaping-3 10 e

5. Baris kaping-4 10 I

Page 32: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

18 Wulangan 2: Macapat Mijil

6. Baris kaping-5 6 i

7. Baris kaping-6 6 u

8. Baris kaping-7 7 i

9. Watek tembang

Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui

Yén ndeleng patokan (paugeran) ning dhuwur mau, bisa gawé tembang “Mijil” sing anyar. Contohé mengkénén:

Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabéh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i)

B. Padinan-Bebasan

Coba gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh!

No.Basa Ngoko/Bagongan/

PadinanBasa Krama/Bebasan

1. Kita arep sekolah . . . .

2. Bengi wis blajar Daluh sampun sinau

3. Sapa sing mélu? . . . .

4. Ésuk-ésuk adus . . . .

5. Ning kelas ana sapa? . . . .

6. Langka sapa-sapa . . . .

3

Page 33: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 2: Macapat Mijil 19

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

C. Tugas ning Umah

Cobi gentosen, basa krama/bebasan puniki ngangge basa ngoko/padinan!

Contoh:Paman badé nyukani sumerep.Paman arep ngupaih weruh.

1. Ardi siweg wonten téng griya.2. Rupi-rupiné telepon Mamané ketilaran.3. Mama késah téng peken sareng Mimi.4. Umuré sampun sedasa taun.5. Mengkin kula sukani wewara.

Minggu Kaping 33A. Macapat Mijil

• Yu, mraktékaken tembang Mijil bareng-bareng!

MijilPrapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i)

Page 34: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

20 Wulangan 2: Macapat Mijil

B. Kawruh Basa

Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran rasa sing pas!1. Uyah iku rasané…… a. manis b. kecut c. asin

2. Asem iku rasané…… a. manis b. kecut c. asin

3. Gula iku rasané…… a. manis b. kecut c. asin

4. Sabrang iku rasané…… a. anyeb b. pedes c. asin

5. Geni iku rasané…… a. anyeb b. adem c. panas

Minggu Kaping 44A. Macapat Mijil

• Yu, mraktékaken téks anyar tembang Mijil bareng-bareng!

Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabeh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i)

Page 35: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 2: Macapat Mijil 21

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

C. Paramasastra

• Yu, blajar paramasastra (tata bahasa)!

Tembung Rangkep (Kata Ulang)

Tembung rangkep (kata ulang), yaiku sekabéh tembung sing diwacané ping loro/pindho. Bisa sekabéhé tembung/kata, bisa uga mung sewanda/suku kata.Tembung rangkep ana telung macem, yaiku:1. Tembung Dwilingga (tembung sing diwaca kaping pindho, kabéh

linggané):a. Dwilingga padha suwara.b. Dwilingga salin suwara.c. Dwilingga semu.

2. Tembung Dwipurwa (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing ngarep)

3. Tembung Dwiwasana (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing guri/buri)

Nomer Macemé Tembung Tembung Tembung Rangkep

Contoh Tembung Dwilingga Padha Suwara

abang guru

abang-abangguru-guru

Contoh Tembung Dwilingga Salin Suwara

balikwalik

bolak-balikwolak-walik

Contoh Tembung Dwilingga Semu

andheng-andhengondhé-ondhé

andheng-andhengondhe-ondhe

Contoh Tembung Dwipurwa bisiktamu

bebisik tetamu

Contoh Tembung Dwiwasana

Page 36: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

22 Wulangan 2: Macapat Mijil

3

D. Pitakonan

1. Tembung Dwilingga Padha Suwara

bukuayam

………………………………………………

2. Tembung Dwilingga Salin Suwara

gantipilih

………………………………………………

3. Tembung Dwilingga Semu

lumba-lumba ati-ati

………………………………………………

4. Tembung Dwipurwa jalukrawat

………………………………………………

5. Tembung Dwiwasana

Page 37: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

33 Aksara Carakan

Page 38: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

24 Wulangan 3: Aksara Carakan

Minggu Kaping 11Maca Aksara Carakan

a. Sandangan swara taling - Minangka tanda muni é (sate).- Dipasang ning arepe aksara sing disandangi.- Bisa dipasang bari sandangan sejene.Pemasangane sandangan swara taling ning aksara carakan.

Conto tembung sing ulih sandangan taling.

Page 39: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 3: Aksara Carakan 25

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

b. Sandangan swara taling tarung ([ ...o).- Minangka tanda muni o.- Dipasang ning arep lan ning mburi (ngapit) aksara sing disandang.- Bisa dipasang bari sandangan sejen.Pemasangane sandangan swara taling tarung.

Conto tembung sing ulih sandangan taling tarung.

Page 40: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

26 Wulangan 3: Aksara Carakan

Minggu Kaping 22A. Nyalin Aksara Carakan

Salinen nganggo aksara latin.

B. Kawruh Basa

Coba jodohaken karo pasangané, antara ukara jawaban ning duwur karo ukara pitakon ning sor sing pas!1. . . .? Mama karo Mimi.2. . . .? Miyang kondangan.3. . . .? Ning Désa Sumurwatu.4. . . .? Numpak motor.5. . . .? Wingi soré.

(a) Numpak apa Mama karo Mimi kondangan? (b) Miyang mendi Mama karo Mimi wingi soré?(c) Kapan Mama karo Mimi kondangan?(d) Sapa sing miyang kondangan wingi soré?(e) Ning endi Mama karo Mimi kondangané?

3

Page 41: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 3: Aksara Carakan 27

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 33A. Nulis Aksara Carakan

Salinen nganggo aksara carakan1) iku tokone 6) diparo loro2) karo sapa menene 7) iku toko sepatune3) apa sida lunga 8) monone sukiki bae4) jarene ana loro 9) bidone ana lima5) coba ditakoni 10) kita tuku sate wolu

B. Kasusastran

• Coba wacaen Dongéng Satoan ning sor iki!

Kelinci Gawé Kapok Macan TutulNing alas ana satoan loro sing terus-

terusan saingan. Satoan mau yaiku Macan Tutul karo Gajah. Sekiyen satoan loro mau saingan adu njerit paling anténg. Sapa sing njerité paling anténg lan bisa gawé wedi satoan séjéné, kuen sing dianggepé satoan paling kuat.

Ahiré dianaaken adu njerit ning alas mau. Satoan-satoan pada ngumpul nonton. Adu jerit mau nentokaken sapa sing paling kuat ning alas iku. Yén menang dianggep satoan palig kuat lan paling diwedéni.

Dimulai Gajah njerit, tapi rupané satoan-satoan sejene beli wedi. Malahan sewaliké, satoan-satoan mau pada ngrubung ning gajah. Suwara Gajah ora gawé wedi, malahan énak dirungokaken.

Page 42: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

28 Wulangan 3: Aksara Carakan

Giliran Macan Tutul njerit. Suwarané gawé kagét, sampé satoan-satoan séjéné kewedian, pada mlayu. Macan Tutul seneng pisan, sebab suwarané gawé wedi. Jero ati, Macan Tutul wis ngrasa menang. Déwéké langsung baé arep mangan Gajah. Gajah kagét, gagé baé njaluk tulung ning Macan Tutul aja dipangan sekiyen. Njaluk témpo pitung dina.

Gajah balik, katon mlakuné lemes. Déwéké luru akal. Wis enem dina luru akal, beli ketemu-ketemu. Gajah ngenes lan nangis. Ujug-ujug teka Kelinci marek ning Gajah, terus takon, “Kenangapa sira nangis, Jah?”

Gajah bari sesenggukan njawab, “Kita nangis yongan Macan Tutul arep mangan kita. Hu hu hu……. Hu huh u……. Tulung, Kelinci, tulung, Kelinci priben nasib kita kih? Tulungana kita, sih. Pribén carané supaya kita beli sida dipangan Macan Tutul.”

Kelinci ngeneng-eneng Gajah, terus déwéké janji arep nulung. “Wis mengkénén baé, kita arep nulung sira. Sira aja ngenes baé, ya?” jare Kelinci.

“Iya, Ci. Tulungana kita ya,” jawabé gajah masih sesenggukan.

Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu ning umahé Gajah. Gajah karo Kelinci ngadepi Macan Tutul. Gajah karo Kelinci maén sandiwara ning adepan Macan Tutul. Pura-pura Kelinci lagi mangan daging Gajah. Malahan Kelinci ngancam arep mangan Macan Tutul.

Suwara Kelinci nggerem bari mumangan daging, “Daging Gajah durung entok tek pangan, éééhh… kiyen teka maning daging Macan Tutul, énak temen nasib kita kih! Daging dianteri déwék. Méné Macan Tutul, tek pangan!!!”

Krungu suwara kelinci kaya konon, Macan Tutul kagét. Gemeter lan kewedien. Gagé baé Macan Tutul mlayu, luru slamet.

Dina selanjuté, Macan Tutul ketemu Gajah sing lagi adus-adusan ning kali. Macan Tutul sadar, yén déwéké dibebodo Gajah lan Kelinci.

Page 43: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 3: Aksara Carakan 29

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Macan Tutul séwot, ngulati Kelinci. Yén ketemu, langsung arep dipangan.

Waktu Macan Tutul balik, jagat udan. Beli disangka ketemu Kelinci lagi ngaub ning jero gua. Kelinci kagét, tapi déwéké ketemu akal, terus ngomong, “Macan Tutul!!! Gagé manjing gua!!! Langit arep ruwag!!! Gagé manjing gua karo kita!!!”

Macan Tutul gagé baé manjing gua, watir langité ruwag. Rupané badan Macan Tutul beli bisa manjing gua, sebab bolongan gua keciliken, badané Macan Tutul gedé. Macan Tutul mengkel. Kelinci ditendang sampé badan kelinci kepental metu ning jaba gua.

Kelinci ketemu akal, terus ngomong, “Wah, bahaya kiiih. Arep udan gedé!!! Biasané saben udan gedé, banyu udan manjing gua. Yaaah, kepaksa kita kudu gawé tambak supaya banyu beli bisa milih ning gua.”

Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang wiwitan ning arep gua. Sampé gua ketutup. Kelinci gagé baé mbakar suket lan pang-pang mau. Byaaar!!! Geni mulad-mulad. Macan Tutul kepanasan. Déwéké gagé baé mlayu sing gua. Njebur ning kali, luru adem. Kelinci karo Gajah gemuyu.

Macan Tutul ahiré beli maning-maning gawé jahat ning Gajah, Kelinci, utawa satoan séjéné. Kapok. ***

C. Niteni Arti Kamus

Basa Ngoko/Padinan Basa Krama/Bebasan Basa Indonesia

sekiyenanténgséjénésatoansuwaradéwékéudangedé

senikianténgsanésésatoansuwantenpiyambekéjawohageng

sekarangkeras/serulainnyahewansuaradirinyahujanbesar

Page 44: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

30 Wulangan 3: Aksara Carakan

selanjutéruwagmanjingmlayusuketgaringpang-pangmulad-mulad

selajengéruwagmlebetmlajengsuketgaringpang-pangmulad-mulad

selanjutnyaruntuhmasuklarirumputkeringdahan-dahanberkobar-kobar

D. Pitakonan

Coba jawaben soal ning sor iki!1. Gajah karo Macan Tutul melu lomba apa?2. Sapa sing menang?3. Gajah ditulungi sapa?4. Pura-pura apa supaya Macan Tutul kewedien ning Kelinci?5. Ning arep gua, Kelinci numpuk apa?

E. Tugas ning Umah

Jodohaken soal sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengen sing pas!1. Ning . . . ana satoan loro sing terus-terusan

saingan. 2. Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu

ning . . . Gajah. 3. Beli disangka Macan Tutul ketemu Kelinci lagi

ngaub ning . . . . 4. Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang

wiwitan ning . . . .5. Macan Tutul kepanasan, terus njebur ning . . . .

4

- jero gua

- adepan gua

- alas

- sumur

- alas

- umahé

Page 45: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 3: Aksara Carakan 31

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 44A. Maca Aksara Carakan

Sawise siswa nyimak aksara sing ulih sandangan taling lan taling tarung coba kerjakaken ning esor iki.Latihan 1.a. Tulisen aksara carakan sing ulih taling ning esor iki.

He Ne Ce Re KeDe Te Se We LePe Dhe Je Ye NyeMe Ge Be The Nge

b. Tulisen aksara carakan sing ulih sandangan suku.Ho No Co Ro KoDo To So Wo LoPo Dho Jo Yo NyoMo Go Bo Tho Ngo

Latihan 2.a. Salinen nganggo aksara latin.

b. Salinen nganggo aksara carakan1) iku tokoné 4) diparo loro2) karo sapa ménéné 5) iku toko sepatuné3) apa sida lunga 6) monone sukiki baé

Page 46: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

32 Wulangan 3: Aksara Carakan

7) jarene ana loro 9) bidone ana lima8) coba ditakoni 10) kita tuku sate wolu

B. Padinan-Bebasan

• Cobi gentosen nganggé basa karma/bebasan! Contoh: - Gajah iku satoan sing gedé badané - Gajah puniku satoan ingkang ageng badané

1. Macan Tutul lagi mlaku ning alas.2. Gajah njaluk tulung ning Kelinci.3. Banyu kali katon akéh.4. Sapa sing arep mlayu?5. Ning endi umahé Gajah?

C. Tugas ning Umah

• Jodohaken sing pas nganggo anak panah (→)!Satoan sing matané bagus ayamSatoan sing duwé culalé macanSatoan sing duwé untu taring ulaSatoan sing dawa guluné gajahSatoan sing ana ning jero banyu ketékSatoan sing bisa mabur kirikSatoan sing bisa manék kelinciSatoan sing endogé bisa dipangan jerapahSatoan sing badané dawa iwakSatoan sing bisa njaga umah manuk

4

Page 47: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

44 Cangkriman/Badhékan

Page 48: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

34 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

Minggu Kaping 11A. Maca Badhékan

• Coba wacaen cangkriman/badhékan ning sor iki!

Suta : Gun, jawaben badhékan kita ya?Gunadi : Priwén badhékané, Ta?Suta : Ana manuk lima, lagi mencrok ning kawat telepon. Ana sing

nepél.Kena siji. Kari pira?Gunadi : Ih, gampang baé. Ya kari papat.Suta : Ya, salah!Gunadi : Lhaaaa ‘kan ana manuk lima, sing ditepél siji. Ya kari papat

kan?Suta : Ya tetep salah.Gunadi : Dadi, sing bener kari pira?Suta : Langka kabéh. Sebab, manuk siji kena, sing séjéné pasti

mabur kabéh!Gunadi : Wah..... iya ya. Ya wis gentian. Kih badeken. Manuk apa

sing baka papagan karo Polisi Lalulintas, nasibé apes baé.

Suta : Ah, badekané macem-macem baé. Masa manuk papagan karo Polisi?

Page 49: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 35

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Gunadi : Bisa beli njawabé?Suta : Aduuuh, angél. Nyerah baé.Gunadi : Jawabané, manuk sing apes baka papagan karo Polisi

lalulintas iku, ya....manuk ke-tilang. Pasti manuk ke-tilang!Suta : Ha…ha…ha… (bocah loro iku ahiré pada gemuyu)Yén dititéni, badhékan iku:• Senajan mikir, gawé seneng ning ati.• Badhékan gawé ruket bebaturan.• Badhékan bisa nambah wawasan, utamané luru basa sing pas

kanggo guyonan.• Badhékan bisa nambah rukuné bebaturan utawa kekeluargaan.

B. Niténi Arti Kamus

Kamus Cilik (Bausastra)

Basa Ngoko/Bagongan Basa Krama/ Bahasa/Padinan Bebasan Indonesia

kita kula saya/akuya nggih yapriwén pripun bagaimana badhékan cangkriman tebakanana wonten ada manuk paksi burungkari kantun tinggalpira pinten berapagampang gampil gampang/mudahsalah sawon salahbener leres benarkabéh sedaya/sedanten semua/seluruhséjén sanés laingentian gentosan bergantiantakon takén/tangled bertanyasira sampéyan kamuapa punapa apa

Page 50: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

36 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

krungu pireng dengarmasih maksih/taksih masih kudu kedah harusbebaturan reréncangan berteman

C. Padinan-Bebasan

Gentien nganggo basa ngoko/bagongan/padinan kayadéné contoh!

No. Basa Bebasan Basa Padinan1. Wonten paksi gangsal . . . .2. Gampil gentosan mawon . . . .3. Cangkriman kantun pinten? . . . .4. Leres punapa sawon? . . . .5. Sedaya maksih takén . . . .

D. Kawruh Basa

• Apalaken aran wijil-wijilan iki!

Nomer Wijil who-wohan Arane wijil1. Wijil durén Ponggé2. Wijil jati Janggleng 3. Wijil pelem Pelok4. Wijil cipir Botor5. Wijil mlinjo Klatak6. Wijil salak Kenthos 7. Wijil sawo Kecik8. Wijil randhu Klentheng9. Wijil nangka Beton

10. Wijil semangka Kuwaci

2

Page 51: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 37

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

E. Tugas ning Umah

Isien pitakonan ning sor iki karo milih a, b, utawa c sing pas!1. Wijil pelem arané . . . . a. kecik b. pelok c. kenthos2. Wijil salak arané . . . . a. klatak b. kuwaci c. kenthos 3. Wijil nangka arané . . . . a. ponggé b. klentheng c. beton4. Wijil randhu arané . . . . a. Klentheng b. pelok c. janggleng5. Wijil semangka arané . . . . a. kecik b. kuwaci c. beton

Minggu Kaping 22A. Niténi Badhekan

Coba gawéa badhékan. Terus, takonaken ning batur!

B. Kawruh Basa

• Tembung Panyambung/kata sambung. Contoh: lan, mulané, karna/yongan, tapi/nanging, sarta, senajan,

lan séjén-séjéné.Contoh tembung panyambung/kata sambung ning ukara/kalimat:1. Arni, Wati, lan Mita, sarta Dudi miyang plesiran.2. Mita ora miyang sekolah, yongan lagi blénak awak.3. Mama lan Mimi miyang pasar.4. Dudi tiba sing sepedhé, tapi ora nangis.5. Wati tetep miyang sekolah senajan ora dipaih sangu.

Page 52: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

38 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

• Coba jodohaken ukara/kalimat karo tembung panyambung sing pas!

No. Ukara/kalimat Tembung panyambung

1. Rasti beli munggah kelas, . . . sering beli mangkat sekolah. Senajan

2. Ria, Rudi, . . . Rina iku telu kakang-adi. Yongan

3. Sapi lan wedus, banthén . . , iku satoan sing ana sunguné. Lan

4. Titi ora mindher, . . . . anak wong ora dhuwé. Tapi

5. Sepatuné werna putih, . . . tali sepatuné werna abang. sarta

C. Kawruh Basa

Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran wadah sing bener!1. Santi nginum banyu. Banyu ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 2. Sinta lagi sarapan. Sega ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 3. Budi ngemét buku. Buku ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 4. Mimi duwé klambi anyar. Klambi ning …….. a. céré b. kompor c. lemari 5. Mama ngemét gergaji. Gergaji ana ning …….. a. gudang b. kompor c. gelas

Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah (→).Pegawéané ngajar DokterPegawéané nuntut terdakwa GuruPegawéané ngobati wong lara PengacaraPegawéané mbela terdakwa Hakim Pegawéané mutusaken hukuman Jaksa

3

Page 53: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 39

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

D. Tugas ning Umah

Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah (→).Pegawéané mberesi perkakas mesin sing rusak DalangPegawéané gawé sandangan emas/logam séjéné KemasanPegawéané gawé barang landhep sing wesi PesindenPegawéané manggungaken crita wayang PandhePegawéané nembang tembangan klasik daérah Montir

Minggu Kaping 33A. Paramasastra

• Coba susunen tembung-tembung sing masih blaratan iki dadi ukara sing bener kayadéné contoh!

No. Soal Jawaban

1. Tembung-tembung (kata-kata)

manuk – godong – méncrok – klapa – ning

Ukara (kalimat) Manuk méncrok ning godong klapa

2. Tembung-tembung (kata-kata) badhékan – Suta – Gunadi – karo

Ukara (kalimat) . . . . .

3. Tembung-tembung (kata-kata) kabéh – loro – gemuyu – bocah

Ukara (kalimat) . . . . .

4. Tembung-tembung (kata-kata)

gawé – ning – badhékan – seneng – ati

Ukara (kalimat) . . . . .

Page 54: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

40 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

5. Tembung-tembung (kata-kata) wawasan – guyonan – lan - nambah

Ukara (kalimat) . . . . .

6. Tembung-tembung (kata-kata)

pada – badhékan – seneng - bocah-bocah

Ukara (kalimat) . . . . .

B. Tugas ning Umah

• Kerjakaken ning Umah! Coba susunen maning tembung-tembung iki

dadi ukara sing bener!Contoh:paman – kanggo - tuku – anaké – sepédéPaman tuku sepédé kanggo anaké

1. mabur – penumpang – kapal dara – nggawa2. akéh – ning – dagang – pada – pasar –

wong 3. dina – sukiki – senén – slasa – sekiyen 4. ana – topéng – balédesa – wingi – pagelaran – tari – ning5. kita – dolanan – plincian – adiné – seneng

Minggu Kaping 33A. Njawab Badhékan

• Coba jawaben badhékan ning sor iki!• Jawaban badhékan bisa gawé gemuyu, sebab sipaté guyonan.

Page 55: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 41

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

1. Apa sebabé ayam beli bisa mundur?2. Apa sebabé kucing baka nyebrang dalan, endasé clingak-clinguk

dikit?3. Apa sebabésikilé wedus ana wolu?4. Ning lintasan dalan sepur karo dalan dermaga, biasané ana palangé.

Yén sepur liwat, palangé ditutup. Kenangapa ditutup?5. Kenangapa uyah rasané asin?

B. Paramasastra

• Yu, blajar tembung lingga (kata dasar) lan tembung andahan (kata jadian)!

Tembung lingga yaiku sekabeh tembung/kata sing durung rubah sing asline. Contoh: buku, susuk, pangan, teles, bom, adang, dhodhok, turu, tuku, lan ulu

Tembung andahan yaiku sekabeh tembung/kata sing wis rubah sing asline. Contoh: bukune, nyusuki, dipangan, nelesi, ngebom, ngadangaken, ndhodhoki, teturon, tukokaken, lan ngula

• Ubahen tembung lingga sing ana ning kurung dadi tembung andahan

sing pas!Contoh: - Iwak pindang (pangan) kucing - Iwak pindang dipangan kucing

1. Ning toko koperasi sekolah (layan) murid-murid.2. Sing dadi dasar koperasi iku gotong-royong lan (keluarga).3. Koperasi (penting) mbantu anggota.4. Barang ning toko koperasi (rega) luwih murah.5. Tujuan njaga toko koperasi (latih) murid tanggungjawab.

Page 56: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

42 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

C. Padinan-Bebasan

• Cobi gentosen nganggé basa krama/bebasan!Contoh:Dina Senén kita miyang sekolah kudu ésuk-ésukDinten Senén kula késah sekolah kedah énjing-énjing

1. Sapa sing durung mangan?2. Mau ésuk kita wis adus.3. Kakang kita wis sekolah ning Dermayu.4. Tukua beras ning pasar!5. Arané sira sapa?

D. Tugas ning Umah

• Jodohaken aran-aran tempat/panggonan sing pas nganggo anak panah!

1. Genahé petani nandur pari (a) sekolah2. Genahé wong dagangan (b) mesjid3. Genahé nelayan luru iwak (c) sawah4. Genahé guru ngajar (d) segara5. Genahé wong sholat (e) pasar

5

Page 57: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

55 Parikan

Page 58: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

44 Wulangan 5: Parikan

Minggu Kaping 11A. Maca Parikan

Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada baé karo Pantun basa Jawa.

Parikan utamané duwé patokan 2 (loro), yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud. Contoh:1. Abang-abang dudu jamu → jejer/sampiran Aja bingbang luru elmu → isi/maksud

2. Manuk klacer mencrok ning pager → jejer/sampiran Aja pinter sing keblinger →isi/maksud

3. Tuku obat ning toko murni ) jejer/sampiran Manuk manyar ditaléni agel ) Mumpung jagat durung bengi ) isi/maksud Gagé blajar sing pada wekel )

Gawé parikan uga bisa dikaitaken karo téma. Misalé téma “pentingé obat-obatan tradisional”, bisa digawé parikan. Contohé kaya ning sor iki!

Kota Paris ning pegununganAkéh watu pinggir bengawanJeruk tipis kanggo wédangan Yén untu lara sariawan

Sikil lécét kesandung watu guwaOdong-odong supiré ngantuk Obat méncrét warisan wong tuwaPanganen godong jambu klutuk

Page 59: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 5: Parikan 45

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Yen dioceki sing patokane, parikan iku, yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud, yaiku:

Kota Paris ning pegunungan ) Jejer/Sampiran Akeh watu pinggir bengawan )

Jeruk tipis kanggo wédangan ) Isi/Maksud

Yén untu lara sariawan )

Sikil lécét kesandung watu guwa ) Jejer/SampiranOdong-odong supiré ngantuk )

Obat méncrét warisan wong tuwa ) Isi/Maksud

Panganen godong jambu klutuk )

B. Gawé Parikan

Coba isien titik-titik kanggo nerusaken isi/maksud parikan ning sor iki!

1) Lemah pecah cukulé danas Luru kepiting kanggo kawat Baka bocah lara panas Gerusan cacing kanggo............

2) Manuk béo mangan beras Ora muni mung kukur-kukur Sikil kesléo péngén.................. Tambanana karo beras-kencur

Page 60: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

46 Wulangan 5: Parikan

C. Kawruh Basa

• Ning sor iki ana aran-aran tanduran sing bisa ngaggo nambani wong lara.

• Coba jodohaken nganggo anak panah sing pas tanduran lan gunane kayadéné contoh!

No. Obat Tradisional Guna/ngobati

1. Cacing digerus Lara maag

2. Godong jambu klutuk sing enom Nambah napsu mangan

3. Jeruk tipis diperes Lara panas

4. Beras-kencur dibebek Méncrét

5. Kunir diperes digawé wédang Kesléo

6. Temu ireng diparud Sariawan

D. Tugas ning Umah

• Coba isien titik-titik ning isi supaya dadi parikan!

1.Mlaku kesasar akhiré muter SAMPIRANRajin belajar supaya ............................. ISI

2.Klambi teles dibasuhé adoh SAMPIRANBocah................dadiné bodoh ISI

3.Gunung Sinabung duwé bukit SAMPIRANSeneng...................sugih...................... ISI

2

Page 61: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 5: Parikan 47

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 22

A. Nglanjutaken Parikan

• Ayu pada gawé parikan/pantun!Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku

basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada bae karo Pantun basa Jawa.

Nomer Parikan/Pantun

Contoh

Sulingan maning sulinganSuling séket kari sangaUlangan maning ulanganNjawabé bener bijihé sanga

Contoh

Wayah Magrib miyang sawahWayahé balik diwedéniWekel blajar ning sekolahGawé pinter seneng ning ati

1.

Simbar wulan simbar taunSegara tanpa dondomanUlangan aja sok nurun ………………………........................

2.

Menyan putih menyan PalémbangMenyan Arab setengah kati ………………………………………Kumpul duit seneng ning ati

3.

Cengkir manis dugan CinaPadang wulan padbelaséMbantu wong tua saban dina............................………………………

Page 62: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

48 Wulangan 5: Parikan

B. Padinan-Bebasan

• Pilihen aksara a, b, c, utawa d nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa krama/bebasan ning sor iki!

1. Wingi kita lara panas.a. Wingi kula lara panasb. Wingi sampéyan lara panasc. Bénjing kula lara panasd. Bénjing sampéyan lara ati

2. Yén duwé duit, tukua jambu!a. Upami gadah yatra, tukua jambub. Upami duwé yatra, tumbasa jambuc. Upami gadah yatra, tumbasa jambud. Upami duwé yatra, tukua jambu

3. Jeruk tipis digawé wédang baé.a. Jeruk tipis didamel wédang mawonb. Jeruk tipis digawé wédang mawonc. Jeruk tipis didamel wédang baéd. Jerus tipis digawé wédang saja

4. Cacing bisa kanggo obat.a. Cacing bisa kanggé obatb. Cacing saged kanggo obatc. Cacing bisa untuk obatd. Cacing saged kanggé obat

5. Sapa sing njaluk beras?a. Sinten sing njaluk uwos?b. Sapa ingkang nyuwun uwos?c. Sinten ingkang nyuwun uwos?d. Sapa sing nyuwun uwos?

Page 63: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 5: Parikan 49

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

C. Tugas ning Umah

• Lanjutan parikan ning sor iki sing durung lengkep!

Nomer Parikan/Pantun

Contoh

Sulingan maning sulinganSuling séket kari sangaUlangan maning ulanganNjawabé bener bijihé sanga

Contoh

Wayah Magrib miyang sawahWayahé balik diwedéniWekel blajar ning sekolahGawé pinter seneng ning ati

1.

Simbar wulan simbar taunSegara tanpa dondomanUlangan aja sok nurun……………………………………………

2.

Menyan putih menyan PalémbangMenyan Arab setengah kati……………………………………………Kumpul duit seneng ning ati

3.

Cengkir manis dugan CinaPadang wulan padbelaséMbantu wong tua saban dina……………………………………………

Page 64: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

50 Wulangan 5: Parikan

Minggu Kaping 33A. Maca Parikan

• Coba lanjutaken parikan ning sor iki!

1.Satoan gajah wis pada langkaUsir penjajah supaya ..............

2.Nginum bajigur ning ara-araPahlawan gugur mbéla .................

3.Kucing dikejar manjing wungwunganRajin belajar ngisi ............................

4.Mangan bubur ning pinggir sumurNegara subur rayaté ...................

5.

Jagaté udan langité nggebyarMlayuné wedus ning duwur galengArep ujian kudu wekel .....................Supaya lulus atiné ........................

4

Page 65: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 5: Parikan 51

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

B. Paramasastra

• Susunen ukara ingkang masih acak-acakan téng andhap puniki! Contoh: tumbas – peken – kula – téng - uwos Kula tumbas uwos téng peken

1. ingkang – dahar? – sinten – déréng2. siram – sampun – kula3. rasukané – abrit – Yayu – werna4. wau – topeng – daluh – kesenian – ningal5. Mama – komputer – ngetik – siweg – téng

Minggu Kaping 44A. Nulis Parikan

• Coba gawéa parikan!• Parikan kudu pas antara sampiran (jejer) karo isi (maksud)

1..................................................... SAMPIRAN/JEJER

.................................................... ISI/MAKSUD

2..................................................... SAMPIRAN/JEJER

.................................................... ISI/MAKSUD

3..................................................... SAMPIRAN/JEJER

.................................................... ISI/MAKSUD

4..................................................... SAMPIRAN/JEJER

.................................................... ISI/MAKSUD

Page 66: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

52 Wulangan 5: Parikan

B. Padinan-Bebasan

• Pilihen a, b, utawa c basa padinan/ngoko sing pas nganggo tanda palang-siang (X).

1. Kula sampun dahar.a. Kita wis adus.b. Kita wis turu.c. Kita wis mangan.

2. Sinten ingkang rasukané abrit?a. Sapa sing klambiné abang?b. Sapa sing klambiné putih?c. Sapa sing klambiné kuning?

3. Yayu siweg siram.a. Yayu wis adus.b. Yayu arep adus.c. Yayu durung adus.

4. Kula ningal komputer saé téng toko.a. Kita ndeleng komputer rusak ning toko.b. Kita ndeleng komputer bagus ning toko.c. Kita maén komputer bagus ning toko.

5. Rasukané Mama wernané petak.a. Klambiné Mama wernané abang.b. Sepatuné Mama wernané putih.c. Klambiné Mama wernané putih.

6

Page 67: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

66Puisi Cinta Negeri

Page 68: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

54 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

Minggu Kaping 11A. Maca Puisi

• Wacaen puisi ning sor iki!

Ningal Bumi Indonesia

ningal segara ambaprau nelayan gojag-gajig mbakta berkahulam boten kirang wonten segala rupa pandengan jembar gawé rasa bungah

ningal sabin cukul subur petani kerja kringeté mancur gotong-royong sebatur lan sesedulur sekedap malih panen gawé makmur

ningal bumi Indonesiagawé harapan ingkang katahgawé sumanget ingkang sumringahkula seneng sinau sareng dedonga

Page 69: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 55

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Kamus Cilik (Bausastra)

Basa Krama/Bebasan Basa Ngoko/ Bahasa Padinan Indonesia

ningal ndeleng melihatamba amba luasmbakta nggawa membawaulam iwak ikanjembar lega luasbungah bungah senangsabin sawah sawahsekedap sedélat sebentarkatah akeh banyaksumanget sumanget semangatsumringah bérag cerah, senangsinau genau belajardedonga dedonga berdoa

B. Pitakonan

• Sauwisé maca puisi ning dhuwur, coba isien pitakonan ning sor iki!

1. Apa judul puisi ning dhuwur? 2. Apa sing ora kurang segala rupa? 3. Apa sing cukul subur? 4. Sapa sing gotong-royong? 5. Kula seneng apa?

Page 70: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

56 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

C. Padinan-Bebasan

• Pilihen aksara a, b, utawa c nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa ngoko/bagongan/padinan sing bener!

1. Ningal segara amba.a. Ndeleng segara amba.b. Nglayari segara amba.c. Njebur segara amba.

2. Nelayan mbakta berkah.a. Nelayan ngarepaken berkah.b. Nelayan duwé berkah.c. Nelayan nggawa berkah.

3. Ulam boten kirang.a. Ula ora kurang.b. Urang ora kurang.c. Iwak ora kurang.

4. Sabin cukul subur.a. Pari cukul subur.b. Sawah cukul subur.c. Boléd cukul subur.

5. Kula seneng sinau.a. Kita seneng blajar.b. Kita seneng belanja.c. Kita seneng mangan.

2

Page 71: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 57

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 22A. Pitakénan Puisi

Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo isi puisi!1. Kenangapa nelayan luru iwak ning segara?2. Apa sebab ning segara akéh iwak?3. Kenangapa panén gawé makmur?4. Kenangapa ndeleng bumi Indonesia gawé sumanget?5. Apa sebabé petani seneng gotong-royong?

B. Kawruh Basa

Jodohaken sing pas karo kerjaané nganggo tanda anak panah kayadéné contoh!

No. Sing Kerja Kerjaané

1. Nelayan Nyetiri kapal dara

2. Petani Mulang bocah

3. Guru Njaga keséhatan

4. Polisi Luru iwak

5. Dokter Nandur pari

6. Pilot Njaga keamanan

Page 72: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

58 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

C. Tugas ning Umah

Coba tambahana tembung/kata ning jero kurung karo ater-ater/awalan “ng” lan panambang/akhiran “aken” sing bener kayadéné contoh!

No. Soal Jawaban

1.Turis (rasa) bagusé pemandangan

Turis ngrasakaken bagusé pemandangan

2.Budi (apal) ping-pingan Matematika

..........................................................................

3.Regu Indonesia (kalah) Malaysia

..........................................................................

4. Ratna (gawa) tas Bu Guru........................................................

..................

5.Pak Pos (kirim) surat kanggo Paman.

..........................................................................

6. Petani iku (kasil) pari........................................................

..................

Minggu Kaping 33A. Maca Puisi

Coba wacaen puisi ning sor iki!

Wis Wayahé wis wayahé rasa males rasa bli kiyeng dibuwang adoh rasa sungkan rasa kepaksa dipendem jero umur terus nambah srengéngé terus munggah

Page 73: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 59

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

wis wayahélagi turu lagi ngimpi gagé meléklagi ndodok lagi njentul gagé njenggélékblajar sing pintersinau sing bener

mangsa bengén dadia pengalamanmangsa sekiyen dadia pelajaranmangsa ning arep kudu dadi genggeman

wis wayahésekabéh élmu digulatikanggo sangu mbésuk ikidadi dewasané badan diri

B. Niténi Arti Kamus

Kamus Cilik (Bausastra)

Basa Ngoko/Bagongan Basa Krama/ Bahasa/Padinan Bebasan Indonesia

wis sampun sudahwayahé waktosipun waktunyabli boten tidakkiyeng kiyeng rajindibuwang dibucal dibuangadoh tebih jauhsungkan sungkan malasdipendem dipendem dipendamjero lebet dalamsrengéngé srengéngé matahari munggah munggah naikturu sare/tilem tidur

Page 74: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

60 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

ngimpi ngimpi bermimpigagé gagé/gagian lekas ndodok linggih duduknjentul njentul termenungnjenggélék njenggélék bangunginau sinau belajarmangsa mangsa masabengén sengén duludadia dadosa jadilahsekiyen saniki sekarangarep ajeng depangenggeman genggeman genggamanélmu élmu ilmu digulati diilari dicarisangu sangu bekalmbésuk mbénjing esok

C. Pitakonan

Sauwisé maca puisi mau, coba jawaben pitakonan ning sor iki!

1. Rasa males karo rasa bli kiyeng kuduné diapakaken?

2. Rasa sungkan karo rasa kepaksa kuduné diapakaken?

3. Wis wayahé blajar supaya apa?

4. Sekabéh élmu digulatikanggo apa?

5. Apa judul puisi ning dhuwur?

Page 75: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 61

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

D. Paramasastra

Sempurnakaken tembung (kata) ning jero kurung karo ater-ater (awalan) lan panambang (akhiran) sing bener kayadéné contoh!1. Mangsa bengén dadia (alam) Mangsa bengén dadia pengalaman

2. Bocah-bocalah dolanan ning (karang) ..................................................................................3. (rasa) Tuti ngenes pisan ngrungu ana gunung mletus ..................................................................................4. Saking kageté, matané (cicil) ..................................................................................5. (karang) umah Pa Kuwu amba pisan ..................................................................................6. Wong-wong lagi ngénténi (bagi) daging Qurban ..................................................................................

E. Tugas ning Umah

Jodohaken basa ngoko/bagongan/padinan karo basa krama/bebasan sing pas nganggo tanda anak apanah kayadéné contoh!

1. wis wayahé siweg saré

2. dibuwang adoh Kangge sedaya

3. lagi turu téng ajeng

4. ndodok baé sampun waktosipun

5. ning arep dibucal tebih

6. kanggo sekabéh linggih mawon

Page 76: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

62 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

Minggu Kaping 44A. Maca Puisi

• Coba wacaen puisi ning sor iki!

Laré-laré Bumi Pertiwi

laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwiminangka kuncup badé ngembang

minangka srengéngé badé gawé padangminangka generasi badé gawé harapan

laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwidadia kembang sumebar aruma wangi dadia srengéngé sumebar nerangi ati

dadia generasi sumebar mbangun negeri

laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwiseniki aja akeh nglamun sing ora-ora

seniki wayahé belajar lan kerjaseniki ati sumringah mbari ngejar cita-cita

Page 77: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 63

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

B. Kawruh Basa

Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas!1. Aran-aran kembang, yaiku. . . . a. melati, mawar, bandeng b. cempaka, cucut, soka c. soka, mawar, melati

2. Aran-aran iwak, yaiku. . . . a. cucut, bandeng, lélé b. lélé, dara, pelem c. mawar, bandeng, betik

3. Aran-aran manuk, yaiku. . . . a. cucut, perkutut, ketilang b. melati, soka, dara c. elang, perkutut, ketilang

4. Aran-aran woh-wohan, yaiku. . . . a. manggis, pelem, jambu b. pelem, kedondong, lélé c. melati, salak, durén

5. Aran-aran satoan alas, yaiku. . . . a. bébék, macan, gajah b. macan, gajah, badak c. perkutut, lélé, macan

. .

. .

C. Paramasastra

Tembung lingga iku kata dasar. Tembung lingga sing wis olih ater-ater/awalan dadi tembung kriya tanduk (kata kerja aktif) lan dadi tembung watak (kata sifat).

Page 78: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

64 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

7

Contoh tembung kriya tanduk/kata kerja aktif sing ana ning ukara/kalimat: 1. Bapa lagi macul ning sawah.2. Tuti nimba banyu ning sumur.3. Bibi ngater Susi miyang sekolah.

Contoh tembung sipat/kata sifat sing ana ning ukara/kalimat:1. Jabure wis njamur.2. Glondongan és wis mbayu.3. Wong iku kudu ngabdi ning Gusti Kang Maha Kuasa.

D. Tugas ning Umah

1. Tembung-tembung téng andap puniki bili disukani ater-ater dadosipun…a. ny- + cukil = …b. n- + tambah = …c. ny- + susul = …d. m- + pupuk = …e. ng- + apus = …

Damela ukara (kalimat) nganggo tembung andahan ning soriki !a. nyilih = …b. mupuk = …c. nggoréng = …d. nandur = …e. nyupir = …

Page 79: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

77 Bencana

Page 80: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

66 Wulangan 7: Bencana

Minggu Kaping 11A. Maca Teks Paparan

Wacaen wacana ning sor iki!

Bencana Tsunami

Bengén ana bencana ning Acéh, yaiku tsunami. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning daratan. Sauwisé banyu sagara numplek, terus surud maning. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan kéntir. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalan-dalan, lan segala rupa keséréd banyu segara. Malahan wong-wong uga akéh sing keséréd lan mati.

Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné lindu (gempa bumi) lan gunung mletus. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian alam. Manusa beli kuwasa ngadepi. Manusa mung bisa nginggati, utawa jaga-jaga aja sampé kena.

Ana maning bencana sing disebabaken manusa. Alas kebakar, longsor, lan banjir iku akéhé disebabaken ulah manusa. Manusa ora bisa njaga alam, akibaté alam dadi bencana.

Page 81: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 67

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Alas kebakar seringé sengaja supaya alas bisa ditanduri maning. Anané longsor, seringé kerna manusa ora bisa njaga alam. Biasane longsor iku lemah ning pegunungan kena udan, mlorod mengesor.

Anané banjir, sebabé manusa gampang mbuwang runtah ning kali, utawa kali ora ilok dikeruk. Kali dadi céték. Akibaté sewaktu usum udan, kali ora bisa nampung banyu udan. Banjir mendi-mendi.

Mulané, kudu bareng-bareng njaga alam. Aja sampé alam dadi bencana. Bagusé, alam iku gawé urip tambah énak. Ana mupangaté ning manusa.

B. Niténi Arti Kamus

Kamus Cilik (Bausastra)

Basa Ngoko/Bagongan Basa Krama/ Bahasa/Padinan Bebasan Indonesia

bengén sengén dulubanyu toya airsegara segara lautsurud surud surutkelem kelem banjirkéntir kéntir hanyutumah griya rumahgedong gedong gedungwiwitan wiwitan pepohonandalan margi jalanmalahan malahan bahkanwong tiyang orangmati pejah matiséjéné sanésé lainnyakedadian kedadosan kejadian

Page 82: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

68 Wulangan 7: Bencana

manusa manusa manusiangadepi ngajengi menghadapinginggati nginggati menghindariaja sampun janganakéh katah banyakalas wana hutanmbuwang mbucal membuangilok ilok/pernah pernahusum usum musimudan jawoh hujanmendi pundi manabareng sareng bersamabagus saé bagusénak éca enakmupangat mupangat manfaat

C. Pitakonan

Isien titik-titik ning sor iki karo jawaban sing bener!1. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning . . . .2. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan . . . . 3. Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné . . . lan

gunung mletus. 4. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian . . . .5. Ana maning bencana sing disebabaken manusa, yaiku . . . . longsor,

lan banjir.

Page 83: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 69

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

D. Kawruh Basa

• Apalaken Tembung Wilangan/Kata Bilangan

Angka Basa Ngoko/Padinan

Basa Krama/Basan Sansekerta Jawa kuna

1 Siji Setunggal/setunggil Ēka Siki/tunggal

2 Loro Kalih Dwa/dwi Rwa

3 Telu Tiga Tri Telu

4 Papat Sekawan Catur Pat

5 Lima Gangsal Panca Lima/gangsal

6 Enem Enem Sad Nem

7 Pitu Pitu Sapta Pitu

8 Wolu Wolu Astha Wwalu

9 Sanga Sanga Nawa Sanga

10 Sepuluh Sedasa Dasa Sapuluh

11 Sewelas Sewelas Ēkadasa Sawelas

12 Rolas Kalihlas Dwadasa Rwawalas

13 Telulas Tigangwelas Tridasa Telwwelas

14 Padbelas Kawanwelas Caturdasa Patwelas

15 Limalas Gangsalwelas Pancadasa Limawelas

16 Enembelas Enemwelas Sodasa Nemwelas

17 Pitulas Pitungwelas Saptadasa Pitwwelas

18 Wolulas wolungwelas Asthadasa Wwaluwelas

19 Sangalas Sangangwelas Nawadasa Sangawélas

20 Rongpuluh Kalihdasa Wingcati Rwangpuluh

21 Selikur Selikur Ekawingcati Salikur

22 Rolikur Kalihlikur Wkawingcati Rwalikur

23 Telulikur Tiganglikur Triyowingcati Telulikur

Page 84: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

70 Wulangan 7: Bencana

24 Padblikur Kawanlikur Caturwingcati Patlikur

25 Selawé Selangkung Pancawingcati Limalikur

30 Telungpuluh Tigangdasa Trinisat Telungpuluh

40 Patangpuluh Kawandasa Catwaringsat Patangpuluh

50 Séket Séket Pancasat Limangpuluh

100 Satus Satus Cata Satus

200 Rongatus Kalihatus Dwicata Rwangatus

300 Telungatus Tigangatus Tricata Talungatus

500 Limangatus Gangsalatus Pancacata Limangatus

1.000 Séwu Séwu Sahasra Séwu

2.000 Rongéwu Kalihéwu Dwisahasrani Saiwu

5.000 Limangéwu Gangsaléwu Pancasahasrani Limangiwu

10.000 Sepuluhéwu Sedasaéwu Ayuta/laksa Laksa

100.000 Satuséwu Satuséwu Kethi/kothi Kethi

1.000.000 Sejuta Sejuta Yuta Yuta

100.000.000 Satusjuta Satusjuta Arwuda Arwuda

E. Pitakonan

Isien titik-titik ning jero kotak karo basa krama/bebesan sing pas!

Basa Ngoko/Padinan Basa Krama/Basan

1Siji Setunggal

2Loro . . . .

4Papat . . . .

12Rolas . . . .

Page 85: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 71

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

13Telulas . . . .

25Selawé . . . .

41Patangpuluh siji . . . .

50Séket . . . .

60Sewidak . . . .

75Pitungpuluh lima . . . .

310Telungatus sepuluh . . . .

5000Limangéwu . . . .

F. Tugas ning Umah

Jodohaken ukara (kalimat) basa ngoko/ bagongan/padinan karo ukara (kalimat) basa krama/bebasan nganggo tanda anak panah kayadéné contoh!

No. Basa goko/Bagongan/Padinan Basa Krama/Bebasan

1. Alas Tiyang

2. Dalan Griya

3. Banyu Wana

4. Umah Margi

5. Wong Kéwan

6. Satoan Toya

Page 86: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

72 Wulangan 7: Bencana

Minggu Kaping 22A. Nulis Wacana

• Gawéa karangan sing pas karo crita ning gambar!

B. Pitakonan

Isien karo jawaban sing pas karo pitakonan ning kotak-kotak sing kiwé marani nengen kayadéné contoh!

₁ L I N D U

Page 87: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 73

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

1. Gempa bumi iku basa Dermayuné apa?2. Banyu segara numplek ning daratan iku disebuté apa?3. Apa akibaté mbuwang runtah sembarangan ning kali?4. Bencana alas kebakar iku, ulahé sapa?5. Lemah sing pegunungan kena udan mlorod mengesor, iku arané

apa?6. Supaya alam gawé mupangat, alam kudu diapaaken?

C. Padinan-Bebasan

No. Basa goko/Bagongan/Padinan Basa Krama/Bebasan

1. Sekiyen Siyang

2. Bengi Énjing

3. Soré Bénjing

4. Ésuk Saniki

5. Awan Sonten

6. Sukiki Daluh

D. Tugas ning Umah

Jodohaken sing pas

1. . . . . kembang. A. seiris

2. . . . . banyu B. seelas

3. . . . . kertas. C. segagang

4. . . . . daging. D. selembar

5. . . . . beras. E. setétés

Page 88: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

74 Wulangan 7: Bencana

Minggu Kaping 33A. Maca Wacana

Nyegeraken Badan

Nyegeraken badan iku nduwéni maksud supaya badan dadi seger. Cara nyegeraken badan yaiku olahraga. Yén olahragané teratur, badan dadiné duwé daya tahan. Apa daya tahan kuh?

Daya tahan bisa diartiken badan duwé kemampuan tenaga sing seger sampe waktu sing suwé. Njaga daya tahan badan iku manjingé bagian kebugaran jasmani. Yén daya tahané sawiji wong iku bagus, tingkatan kebugaran wong iku uga bagus.

Ana pirang-pirang alesan sing dianggep duwé pengaruh gawé segeré badan, utamané masalah kesehatan lan latihan fi sik. Supaya badan tetep seger, ana rupa-rupa latihan daya tahan, yaiku: anjlog-anjlog, senam, mlaku rada santer, mlayu-mlayu, renang, slulup, lan latihan séjéné sing diselingi ngaso (interval training).

Ning latihan daya tahan tujuané supaya segeré badan bagus terus. Yén wis mengkonon, latihan daya tahan uga kudu ana jadwalé sing teratur. Sedurungé gawé jadwal, ana sing perlu dititéni kanggo latihan daya tahan badan, umpamané suwéné waktu latihan, jumlah latihan semingguné, lan macem latihané apa.

Cuplikan Bausastra/Kamus- nduwéni = mempunyai- seger = segar, bugar- suwé = lama- manjingé = termasuk- pirang-pirang = banyak- rupa-rupa = macam-macam- anjlog-anjlog = lompat-lompat

Page 89: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 75

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

- mlaku = berjalan- rada = agak- santer = cepat- slulup = menyelam- ngaso = istirahat- mengkonon = demikian, begitu- dititéni = diamati

• Jawaben pitakonan ning sor iki karo jawaban sing pas!1. Apa artiné daya tahan ?2. Apa carané supaya badan tetep seger?3. Apa baé masalah utama sing dianggep duwé pengaruh gawé

segeré badan? 4. Sebutaken rupa-rupa 5 latihan daya tahan!5. Sebutaken 3 hal sing perlu dititéni kanggo latiha daya tahan!

B. Kawruh Basa

• Coba jodohaken adat-adat ning sor iki karo pengertiané nganggo anak panah!

Adat wong meteng/hamil, umur wetengan pitung wulan. Tedhak siti

Adat wong meteng/hamil, umur wetengan patang wulan. Gawé aran

Adat bayi wis lair,coplok wudelé. Puputan

Adat bayi wis lairdipaih aran. Memitu

Adat bayi umur patang puluh dina. Nyukur rambut

Adat anakNapak pertama ning lemah Ngupati

Page 90: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

76 Wulangan 7: Bencana

C. Paramasastra

Panambang –aken, -ena, lan –enang duwé arti sing pada (akhiran –kan, bahasa Indonesia). Contoh: - Tulisaken surat kanggo Bu Guru. - Tulisena surat kanggo Bu Guru. - Tulisenang surat kanggo Bu Guru.Bahasa Indonesia: Tuliskan surat untuk Bu Guru.

Panambang • –aken biasané dienggo ning wilayah Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.Panambang • –ena biasané dienggo ning wilayah Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.Panambang• –enang biasané dienggo ning wilayah Kecamatan Krangkeng Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.

D. Tugas ning Umah

Coba isien nganggo panambang –aken, -ena, lan –enang ning titik-titik ukara kiyen kaya contoh!Contoh:Akhiran –kan : Ambilkan bola di atas lemari!Panambang –aken : Emétaken bal ning duwur lemari! Emétena bal ning duwur lemari! Emétenang bal ning duwur lemari!

1. Akhiran –kan : Belikan kue di pasar! Tuku ….. jabur ning pasar! ……………………………………….………….. ……………………………………….…………..

4

Page 91: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 77

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

2. Akhiran –kan : Bawakan buku ini ke sekolah! ……………………………………….………….. Gawakena buku kiyen ning sekolah! ……………………………………….…………..3. Akhiran –kan : Gambarkan model rumah baru! ……………………………………….………….. ……………………………………….………….. Gambarenang model umah anyar!4. Akhiran –kan : Boncengkan adikmu ini ke sekolah! Boncengaken adinira iki ning sekolah! ……………………………………….………….. ……………………………………….…………..5. Akhiran –kan : Sapukan lantai yang kotor ini! Sapu……… jogan sing kotor iki! ……………………………………….………….. ……………………………………….…………..

Minggu Kaping 44A. Maca Wacana

• Wacaen cara gawé sabun cuci ning sor iki!Sabun cuci wis sering dienggo kanggo nyuci klambi utawa piring

lan gelas. Ana sing warnané kuning, putih, utawa biru. Mambuné wangi. Biasané sabun cuci olih tuku ning toko utawa warung. Sebeneré sabun cuci bisa digawé dhéwék. Weru beli carané gawé sabun cuci?

Gawé sabun cuci nyatané gampang, ora angél. Sedurungé gawé, tukua dikit bahan-bahané, yaiku:1. Tukua bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci ning toko kimia.2. Biasané bahan-bahan wis disiapaken ning toko kimia, jumblahé

unggal resép. Bisa tuku 1 (seresép), bisa 2 (rong resép), utawa luwih akéh.

Page 92: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

78 Wulangan 7: Bencana

3. Bahan-bahan kanggo gawé sabun, ana 4 (papat) macem, yaiku:- Glepung talek (warnané putih)- Soda geni (warnané ireng)- Wangi-wangi (warnané kuning/biru)- Glepung unthuk (warnané putih)

4. Siapaken baskom kanggo wadah gawé sabun cuci.Carané gawé sabun cuci:1. Glepung aci diudek-udek, sampé nyampur rata.2. Manjingaken tepung talek, diudek-udek, sampé nyampur rata.3. Manjingaken soda geni, diudek-udek, sampé nyampur rata.4. Manjingaken wangi-wangi, diudek-udek, sampé nyampur rata.5. Sabun cuci wis dadi.

B. Pitakonan

• Jawaben pitakonan ning sor iki!1. Bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci bisa olih tuku ning toko . . . 2. Bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci, yaiku . . . .3. Sabun cuci gunané kanggo nyuci . . . .4. Bahan kanggo gawé sabun cuci bisa dituku jumblahé unggal . . . .5. Bahan-bahan diudek-udek sampé nyampur . . . .

Page 93: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 7: Bencana 79

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas!1. Ning toko kimia diadol bahan kanggo gawé . . . . a. glepung b. sabun cuci c. sabun adus 2. Glepung talek kanggo bahan gawé sabun cuci, warnané . . . . a. kuning b. biru c. putih3. Supaya bersih lan wangi badané sewaktu adus, badan digosok

nganggo . . . . a. sabun cuci b. sabun adus c. soda geni4. Supaya klambi dadi bersih lan wangi sewaktu bebasuh, klambi

dibasuh nganggo . . . . a. sabun cuci b. sabun adus c. soda geni5. Sebeneré sabun cuci bisa . . . . dhéwék. a. digawé b. dipangan c. dicuci

C. Paramasastra

Tembung Sipat/Kata Sifat

Contoh: bagus, blésak, susah, seneng, boral, meditCoba gawéen tembung sipat/kata sifat sing artine diwalik ning sejeroné ukara/kalimat!

Page 94: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

80 Wulangan 7: Bencana

8

Nomer Tembung sipat ning ukara Arti walikane

Contoh Klambiné Asti bagus Klambiné Asti blesak

Contoh Ati Nanik lagi susah Ati Nanik lagi seneng

Contoh Pa Abunawas keceluk boral Pa Abunawas keceluk medit

1. Watu gedhé dibopongé abot . . . .

2. Klambi Yani wernané putih . . . .

3. Sepatu Nunung teles . . . .

4. Manuk dara maburé dhuwur . . . .

5. Motor mlayuné balap . . . .

Page 95: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan

88 Dongéng Asal-usul Tempatp

Page 96: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

82 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

Minggu Kaping 11A. Maca Dongeng

• Wacaen dongéng ning sor iki!

Dongéng Asal-usul Dermayu

Asal-usul aran Dermayu iku ana dongéngé.Asal-usulé duwé kaitan karo kedadén bengén ning pinggiran Bengawan Cimanuk. Waktu kuwen wong-wong durung akéh. Alas pinggiran bengawan Cimanuk masih sepi-nganyep.

Ning kono sebeneré lemahé katon subur-makmur. Dadi, mulai teka wong-wong. Lemah digarap kanggo nandur pirang-pirang tetanduran. Bener baé, asil tetanduran lumayan. Nyi Mas Éndang Dharma Ayu teka ning alas mau, dibaturi pembantuné loro, yaiku Ki Tana lan Ki Tani.

Éndang Dharma Ayu iku wongé ayu, kulité putih-ngicis, uga duwéélmu ngolah sawah lan nenanduran. Pari cukul subur, palawija asilé bagus, woh-wohan uga bagus. Wong-wong pada genau ilmu tani ning Éndang Dharma Ayu. Seneng pisan Éndang Dharma Ayu nguruki wong-wong mau. Uga, nguruki genau pencak silat. Warga alas Cimanuk katon kompak lan guyub. Jagat krasa tentrem-ayem, asil tani katon tambah akéh.

Rupané, ana sing curiga ning Éndang Dharma Ayu. Serombongan wong sing Palémbang teka. Dipimpin Pangéran Guru lan padblikur anggotané, nantang Éndang Dharma Ayu. Rupané perang tanding beli bisa diinggati. Ning perang iku, Pangéran Guru lan anggotané mati kabéh.

Anané keributan iku gawé penasaran penguasa alas Cimanuk, yaiku Wiralodra lan kepapat adiné. Éndang Dharma Ayu dianggep salah, sebabé gawé keributan. Perang tanding mulai maning. Adi-adiné Wiralodra beli bisa ngalahaken Éndang Dharma Ayu, ahiré Wiralodra maju déwék.

Page 97: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 83

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Tarungé Éndang Dharma Ayu karo Wiralodra rupané pada saktiné. Langka sing kalah, langka sing menang. Tapi, keloro-loroné uga duwé rasa tresna ning ati. Sampé ahiré, Éndang Dharma Ayu beli kuwat nglanjutaken perang tanding. Déwéké milih njebur ning Bengawan Cimanuk.

Wiralodra krungu ana suwara langka rupa. Suwarané jelas suwara Éndang Dharma Ayu, yén déwéké njaluk supaya alas Cimanuk iki digawé aran karo aran déwéké. Wiralodra langsung setuju. Awit kuwen, aran alas pinggir Bengawan Cimanuk diganti dadi Dharma Ayu. Suwé-suwé aran Dharma Ayu disebuté Dharmayu, terus dadi Dermayu.

B. Niteni Arti Kamus

Basa Ngoko/Bagongan Basa Krama/ Bahasa/Padinan Bebasan Indonesia

aran nami/wasta namaduwé gadah punyakaitan kaitan berkaitankedadén kedadosan kejadianbengén sengen duluBengawan bengawan sungai besarkuwen puniku itunandur nandur menanamtetanduran tetanduran tanamanalas wana hutanrupané rupinipun rupanyawoh-wohan woh-wohan buah-buahannguruki ngajari mengajarigenau ginau belajarguyub guyub kompak

Page 98: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

84 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

tentrem-ayem tentrem-ayem aman-tenteramkaton ketingal terlihatteka dugi datangpadblikur kawanlikur duapuluh empatdiinggati diingati dihindarikepapat kaping sekawan keempatkeloro kaping kalih keduatresna tresna cintanglanjutaken nglajengaken melanjutkankrungu kepireng terdengarsuwara suwanten suaranjaluk nyuwun mintaawit awit mulai

C. Pitakonan

• Jawaben pitakonan ning sor iki!

1. Ning pinggiran apa anané dongeng asal-usul aran Dermayu? 2. Sapa aran pembantu loro sing mbantu Nyi Éndang Dharma Ayu?3. Ilmu apa sing diajaraken Nyi Éndang Dharma Ayu ning warga?4. Sapa sing nantang Nyi Éndang Dharma Ayu, karo padblikur

anggotané?5. Asal-usul aran Dermayu iku sing arané sapa?

• Isien titik-titik ning sebelah kiwé karo jawaban ning sebelah tengen sing pas!

1. Awit-awité alas Cimanuk iku sepi . . . . a. ayem2. Lemah ning alas Cimanuk iku subur . . . . b. royo-royo3. Kulite Éndang Dharma katon putih . . . . c. getheng4. Warga ngrasakaken tentrem . . . . d. makmur5. Tetanduran katon ijo . . . . e. nganyep f. ngicis

Page 99: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 85

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

D. Paramasastra

Seselan (sisipan)

Wujude seselan: um, in, l, r.

Nomer Tembung lingga(kata dasar)

Seselan(Sisipan)

Tembung Andhahan(Kata Jadian)

Contoh Teka Um tumekaContoh Serat In sineratContoh Siwer L sliwerContoh cuwil R cruwil

1. Tindak Um ……………………2. Kerja In ……………………3. Gawa In ……………………4. Tudung L ……………………5. kelip R ……………………

E. Tugas ning Umah

Pilihen aksara a, b, c, utawa d ning jawaban sing pas nganggo tanda palang (X)!1. Ning pinggiran . . . . Cimanuk asal-usulé aran Dermayu. a. Kota c. Désa b. Bengawan d. Laut2. Lemah ning alas pinggiran Cimanuk iku sebeneré . . . . a. garing-ngringking c. subur-makmur b. teles-kebes d. abang-branang3. Pangéran Guru karo . . . . anggotané nantang Éndang Dharma. a. baturé b. anaké b. anggotané d. bapané4. Wiralodra karo . . . . nganggep Éndang Dharma gawé keributan. a. adi-adiné b. anak-anaké b. bapané d. anggotané

Page 100: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

86 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

5. Aran Éndang Dharma Ayu ahiré dadi aran . . . . a. Jatibarang b. Cerbon b. Bandung d. Dermayu

Minggu Kaping 22A. Maca Dongeng

• Sauwisé minggu wingi maca dongeng, sekiyen wacaen ning arep kelas.

• Sekiyen salah siji murid maju maca dongeng. Murid sejéné niténi lan mbijih wacaan batur mau ning Lembar Titénan.

• Gentian murid séjéné maju maca dongeng. Sing séjéné mijih ning Lembar Titénan secara déskriptif.

Lembar Titénan

No. Aran MuridNiténi

Kocap (vokal) Tapsir Isi (interpretasi)

Njiwani (ekspresi)

1.

2.

3.

B. Kawruh Basa

Coba jodohaken ukara/kalimat sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengan nganggo tanda anak panah (→).

Page 101: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 87

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Kesenian daérah manggungaken lakon Mahabharata lan Ramayana Sintrén

Kesenian daérah manggungaken lakon legénda lan sejarah daérah Topeng

Kesenian daérah manggungaken tembang lan lakon drama keluarga Wayang kulit

Kesenian daérah manggungaken jogédan nganggo kedok Sandiwara

Kesenian daérah manggungaken jogédan, tembangan, lan atraksi kaya sihir Tarling

C. Paramasastra

Ana patang macem imbuhan kanggo gawé tembung/kata. Patang macem iku, yaiku ater-ater (awalan), seselan (sisipan), panambang (akhiran), lan campuran imbuhan.Ater-ater (awalan) ana telung macem, yaiku:a. Ater-ater hanuswara, sing wujudé m-, n-, ng-, lan ny-b. Ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/dipunc. Ater-ater sanésé, sing wujudé pe-/pa-, ke-/ka-, se-, pi-, kami-,

kapi-,

Contoh ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/dipun, yaiku :1. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tek taroh ning tas. 2. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tak taroh ning tas.3. Buku sudah ditaruh di tas. Buku sampun ditaroh ning tas. 4. Buku sudah saya taruh di tas. Buku sampun dipun taroh téng tas.

Page 102: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

88 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

Coba kerjakaken soal kiyen nganggo basa Dermayu/Cerbon kaya contoh ning duwur!1. Kué sudah saya makan tadi pagi. Jabur sampun . . . . dahar wau énjing.2. Kué sudah saya makan tadi pagi.3. Kué sudah dimakan tadi pagi.4. Kué sudah saya makan tadi pagi.

Minggu Kaping 33A. Nulis Dongéng

• Yu, nulis dongéng!• Dongéng sing ditulis asalé sing gambar-gambar sing ana ning sor

iki!• Dongéngé yaiku ana Syeh Quro teka ning Cerbon nyebaraken

agama Islam.

Page 103: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 89

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

B. Paramasastra

Ning basa Dermayu/Cerbon, ana istilah kontraksi, yaiku ngilangaken siji utawa loro fonem lan kadang-kadang ngurubah utawa ngganti uniné).Contoh: - Dugawé, asalé sing tembung duwé gawé. - Blolih, asalé sing tembung beli olih. - Blénak, asalé sing tembung beli énak. - Grimah, asalé sing tembung guri umah. - Sukiki, asalé sing tembung ésuk iki.

Coba kerjakaken kaya contoh: Jagaté wis bengrep, Amin durung balik baé. Jagaté wis bareng rep, Amin durung balik baé.

1. Mama arep dugawé wulan arep.2. Yén dituku olih, yén dijaluk blolih.3. Baka weteng masih wareg, mangané blénak.4. Kandang wedus ana ning grimah.5. Sukiki maning baé kita dolané.

C. Kawruh Basa

Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas!1. Aran-aran kembang, yaiku . . . . a. melati, mawar, bandeng b. cempaka, cucut, soka c. soka, mawar, melati2. Aran-aran iwak, yaiku . . . . a. cucut, bandeng, lélé b. lélé, dara, pelem c. mawar, bandeng, betik

Page 104: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

90 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

3. Aran-aran manuk, yaiku . . . . a. cucut, perkutut, ketilang b. melati, soka, dara c. elang, perkutut, ketilang4. Aran-aran woh-wohan, yaiku . . . . a. manggis, pelem, jambu b. pelem, kedondong, lélé c. melati, salak, durén5. Aran-aran satoan alas, yaiku . . . . a. bébék, macan, gajah b. macan, gajah, badak c. perkutut, lélé, macan

D. Tugas ning Umah

Coba jodohaken aran panganan ning sebelah kiwé karo ciriné ning sebelah tengen!

Nomer Aran panganan Ciri

Contoh Jalabia Glepung dicampur kacang, digoréng tipis-tipis.

Contoh Srabi Dibungkus godhong, segi papat, ning tengah ana gedhangé.

1. Nagasari Rata-rata wernané abang, ning soré ana

godhongé, ning tengah ana bebekan kacang ijo.

2. Koci Bunder, bagian dhuwur bisa putih utawa werna sejéné, ning soré geseng.

3. Lemper Wujudé segi telu, dibungkus godhong, ning tengah ana bungbu gula

4. Rempéyék Bunder, bolong tengahé, ditawuri gula putih.

5. CikakSing digawé beras ketan, ning jeroné ana

daging ayam campur bungbu klapa.

4

Page 105: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 91

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Minggu Kaping 44A. Luru Dongeng

• Nulisa dongeng sing ana ning lingkungan sekubenge desa/kota!..................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

............................................................................

Page 106: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

92 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

B. Paramasastra

Tembung Rangkep (Kata Ulang)

Tembung rangkep (kata ulang), yaiku sekabéh tembung sing diwacané ping loro/pindho. Bisa sekabéhé tembung/kata, bisa uga mung sewanda /suku kata.Tembung rangkep ana telung macem, yaiku:1. Tembung Dwilingga (tembung sing diwaca kaping pindho, kabéh

linggané):a. Dwilingga padha suwara.b. Dwilingga salin suwara.c. Dwilingga semu.

2. Tembung Dwipurwa (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing ngarep)

3. Tembung Dwiwasana (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing guri)

Nomer Macemé Tembung Tembung Tembung Rangkep

Contoh Tembung Dwilingga Padha Suwara

abang guru

abang-abangguru-guru

Contoh Tembung Dwilingga Salin Suwara

balikwalik

bolak-balikwolak-walik

Contoh Tembung Dwilingga Semu

andheng-andhengondhé-ondhé

andheng-andhengondhe-ondhe

Contoh Tembung Dwipurwa bisiktamu

bebisik tetamu

Contoh Tembung Dwiwasana

1. Tembung Dwilingga Padha Suwara

Bukuayam

………………………………………………

2. Tembung Dwilingga Salin Suwara

Gantipilih

………………………………………………

3. Tembung Dwilingga Semu

lumba-lumba ati-ati

………………………………………………

Page 107: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 93

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Blajar Basa lan SastraCe r b o nCC - DDDe re r m am am a y uyy uDD KKKK lelelelasasasKKKKKKK 555

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 4

4. Tembung Dwipurwa Jalukrawat

………………………………………………

5. Tembung Dwiwasana

C. Padinan-Bebasan

Cobi gentosen, basa krama/bebasan puniki sareng basa ngoko/padinan!Contoh: - Paman badé nyukani sumerep. - Paman arep ngupaih weruh.

1. Ardi siweg wonten téng griya.2. Rupi-rupiné telepon Mamané ketilaran.3. Mama késah téng peken sareng Mimi.4. Umuré sampun sedasa taun.5. Mengkin kula sukani wewara.

Page 108: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

94 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

ULANGAN TENGAH SEMESTER (UTS) GASALMata Pelajaran : BasaCerbon-DermayuKelas/Semester : V/IIWaktu : 90 menitHari/Tanggal : .......................................Nama : ....................................... ______________________________________________________A. Paihen tanda palang (X) jawaban sing bener ning aksara a, b,

c, utawa d!Wacaen teks tembang dolanan ning sor iki kanggo Soal Nomer 1-5! Tuku bawang seluwang Tuku kencur selikur Ana manuk abar-ibur Mencroke ning dalan sepur Ora nginang ora njabur Wong lanang sikile impur

1. Tuku bawang seluwang, tuku ... selikur. a. wortel b. kencur c. kunir d. laos2. Ana ... abar-ibur, mencroke ning dalan sepur. a. kucing b. wedus c. ayam d. manuk3. Tuku bawang seluwang, tuku ... selikur. a. wortel b. kencur c. kunir d. laos11. Dagang beras. a. Sadéan uwos. c. Tumbas uwos. b. Sadéan ulam. d. Tumbas ulam12. Nelayan mbakta berkah. a. Nelayan ngarepaken berkah. c. Nelayan nggawa berkah. b. Nelayan duwé berkah. d. Nelayan ngalap berkah.13. Ulam boten kirang. a. Ula ora kurang. c. Segara ora kurang. b. Urang ora kurang. d. Iwak ora kurang.14. Sabin cukul subur. a. Pari cukul subur. c. Boléd cukul subur. b. Sawah cukul subur. d. Kangkung cukul subur.15. Kula seneng sinau. a. Kita seneng blajar. c. Kita seneng mangan. b. Kita seneng blanja. d. Kita seneng dolanan.

Page 109: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 95

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

16. Wacaen téks tembang macapat Mijil ning sor iki! Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabéh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i)

Parikan sing muniné: “Obat méncrét warisan wong tuwa/ Panganen godong jambu klutuk”, iku disebuté ....

a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks17. Parikan sing muniné: “Sikil lécét kesandung watu guwa/odong-

odong supiré ngantuk”, iku disebuté: a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks18. Wujud muni akhir a-b-a-b (guwa/ngantuk/tuwa/klutuk) ning muni

akhir parikan mau, iku disebuté: a. jejer b. purwakanti c. bunyi d. maksud19. Wacaen parikan ning sor iki!

Manuk béo mangan beras Ora muni mung kukur-kukur Sikil kesléo péngén.................. Tambanana karo beras-kencur

Isi sing pas ning titik-titik mau yaiku: a. beras b. bébas c. waras d. gelas20. Sing dimaksud jejer ning parikan mau, yaiku ning: a. baris 1 lan baris 3 c. baris 2 lan baris 4 b. baris 1 lan baris 2 d. baris 3 lan baris 421. Wingi kita lara. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Wingi kula lara. c. Bénjing kula lara. b. Bénjing sampéyan lara. d. Wingi sampéyan lara.22. Kita tuku jamu. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kitatumbas jamu. c. Kula tumbas obat. b. Kula tuku jamu. d. Kula tumbas jamu.23. Digawé apa baé? Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Didamel punapa mawon? c. Digawé punapa mawon? b. Didamel punapa bae? d. Didamel apa mawon?

Page 110: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

96 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

24. Bisa kanggo obat. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Bisa kanggé obat. c. Saged kanggo obat. b. Bisa ngangge obat d. Saged kanggé obat.25. Njaluk duwit. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Nyuwun duwit. c. Njaluk yatra. b. Nyuwun yatra. d. Nyuwun uang.26. Wacaen puisi ning sor iki!

Laré-laré Bumi Pertiwi laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi minangka kuncup badé ngembang minangka srengéngé badé gawé padang minangka generasi badé gawé harapan laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia kembang sumebar aruma wangi dadia srengéngé sumebar nerangi ati dadia generasi sumebar mbangun negeri laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi seniki aja akeh nglamun sing ora-ora seniki wayahé blajar lan kerja seniki ati sumringah mbari ngejar cita-cita Puisi mau ngajak murid-murid supaya.... a. blajar lan dolan c. mangan lan kerja b. blajar lan turu d. blajar lan kerja 27. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi minangka .... badé

ngembang. a. godong b. kuncup c. srengéngé d. wulan 28. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwimi nangka .... badé gawé

padang. a. godong b. kuncup c. srengéngé d. wulan 29. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia kembang sumebar .... a. ning latar c. aruma wangi b. ning dalan d. aroma harum 30. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia srengéngé

sumebar.... a. nerangi urip c. nerangi awan b. nerangi jagat d. nerangi ati

Page 111: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 97

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

B. Isien titik-titik téng andap puniki ingkang pas sareng teks puisi!1. Ingkang boten kirang segala rupa, inggih punika ....2. Ingkang cukul subur, inggih punika ....3. Ingkang gotong-royong, inggih punika ....4. Kula seneng sinau sareng ...5. Judul puisi wau inggih punika ....6. Wonten segala rupa. Basa krama utawa bebasané, yaiku .....7. Sekedap malih. Basa krama utawa bebasané, yaiku .....8. Nelayan – iwak – segara – ning – luru Susunan ukara (kalimat) sing urut lan bener, yaiku .....9. Tembung kosok balik (lawan kata) “amba”, yaiku ..... 10. Tembung kosok balik (lawan kata) “katah”, yaiku .....

C. Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo puisi “Ningal Bumi Indonesia”!

Suta : Gun, jawaben badhékan kita ya?Gunadi : Priwén badhékané, Ta?Suta : Ana manuk lima, lagi mencrok ning kawat telepon. Ana

sing nepél.Kena siji. Kari pira?Gunadi : Ih, gampang baé. Ya kari papat.Suta : Ya, salah!Gunadi : Lhaaaa ‘kan ana manuk lima, sing ditepél siji. Ya kari papat

‘kan?Suta : Ya tetep salah.Gunadi : Dadi, sing bener kari pira?Suta : Langka kabéh. Sebab, manuk siji kena, sing séjéné pasti

mabur kabéh!

31. Kenangapa nelayan luru iwak ning segara?32. Ndeleng segara pandengan jembar gawé apa?33. Sapa baé sing gotong-royong ning sawah?34. Kenangapa ndeleng bumi Indonesia gawé sumanget?35. Kapan arep panén?

Page 112: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

98 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

ULANGAN KENAIKAN KELAS (UKK) Mata Pelajaran : Basa DermayuKelas/Semester : V / IIWaktu : 90 menitHari/Tanggal : ..........................................Nama : .......................................... _____________________________________________________A. Paihen tanda palang (X) jawaban sing bener ning aksara a,

b, c, utawa d!1. Wacaen téks parikan ning sor iki! Sikil lécét kesandung watu guwa Odong-odong supiré ngantuk Obat méncrét warisan wong .... Panganen godong jambu klutuk Jawaban kanggo titik-titik sing pas, yaiku ... a. lelawa b. hawa c. tuwa d. rawa 2. Parikan sing muniné: “Sikil lécét kesandung watu guwa / Odong-

odong supiré ngantuk”, iku disebuté .... a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks3. Parikan sing muniné: “Obat méncrét warisan wong ..... /panganen

godong jambu klutuk”, iku disebuté: a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks4. géndong – iku – Indonesia – leluhur – warisan - jamu. Susunan tembung-tembung sing bener ning sor iki, yaiku: a. Jamu géndong iku leluhur warisan Indonesia. b. Jamu leluhur Indonesia iku géndong warisan. c. Jamu Indonesia iku géndong warisan leluhur. d. Jamu géndong iku warisan leluhur Indonesia.5. Kunir – jamu – kencur – lan – bisa – kanggo – gawé. a. Kunir lan kencur bisa kanggo gawé jamu. b. Jamu kunir lan kencur bisa kanggo gawé. c. Kunir lan kencur gawé bisa kanggo jamu. d. Kunir lan kencur kanggo gawé jamu bisa.6. Wacaen parikan ning sor iki! Kota Paris ning pegunungan Akéh watu pinggir bengawan

Page 113: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 99

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Jeruk tipis kanggo wédangan Yén untu lara sariawan Wujud muni akhir a-a-a-a (pegunungan/bengawan/wédangan/

sariawan) ning muni akhir parikan mau, iku disebuté: a. jejer b. purwakanti c. bunyi d. maksud7. Sing dimaksud jejer ning parikan mau, yaiku ning: a. baris 1 lan baris 2 c. baris 2 lan baris 3 b. baris 1 lan baris 3 d. baris 3 lan baris 48. Kota Paris ning pegunungan. Basa bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kota Paris sing pegunungan. c. Kota Paris di pegunungan. b. Kota Paris saking pegunungan. d. Kota Paris téng pegunungan.9. Sapa sing tuku obat? Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Sinten sing tumbas obat? c. Sapa ingkang tumbas obat? b. Sinten ingkang tumbas obat? d. Sinten ingkang tuku obat?10. Akéh watu pinggir bengawan. Tembung kosok balik (lawan kata) “akéh”, yaiku: a. kurang b. setitik c. parek d. adoh11. Yén untu lara sariawan Tembung kosok balik (lawan kata) “lara”, yaiku: a. waras b. payah c. sakit d. gering12. Akéh watu pinggir bengawan Tembung dasanama (persamaan kata) “bengawan”, yaiku: a. alas b. segara c. kali gede d. kali cilik13. Yén untu lara sariawan Tembung dasanama (persamaan kata) “yén”, yaiku: a. klawan b. baka c. tapi d. karo14. Wacaen puisi ning sor iki!

Lemah Banyu Kita Lemah banyu kita, nagri sing subur Segala rupa tanduran bakal cukul Segala rupa harapan bisa muncul Kanggo kejayan rayat sesedulur Lemah banyu kita, nagri sing amba Segala rupa iwak urip ning segara

Page 114: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

100 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

Segala rupa harapan bisa laksana Kanggo kejayan rayat senegara Lemah banyu kita, Indonesia Kudu terus diopéni lan dijaga Dadi nagri merdéka lan digjaya Sabang sampé Merauké gawé berkah Puisi mau ngajak murid-murid supaya.... a. Ngopéni lan njaga Indonesia c. Ngopéni lan njaga Pulo Jawa b. Ngopéni lan njaga Indramayu d. Ngopéni lan njaga dunia 15. Judul puisi mau, yaiku .... a. Lemah Banyu kita c. Lemah banyu kita b. Lemah Banyu Kita d. Lemah banyu Kita16. Maksud lemah banyu kita, iku apa? a. Lemah karo banyu c. Indonesia b. Lemah sing ana banyuné d. Banyu sing ana lemahé 17. Lemah banyu kita, .... sing subur a. negeri b. nagari c. nagri d. negara18. Segala rupa harapan bisa laksana Kanggo kejayan rayat .... a. sesedulur b. sebatur c. senegara d. senagri19. Kita nulis puisi. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kula nulis puisi. c. Kita nyerat puisi. b. Kula nyerat puisi. d. Kula maos puisi.20. Sira maca puisi. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Sira maos puisi. c. Sampéyan nulis puisi. b. Sampéyan nyerat puisi. d. Sampéyan maos puisi. 21. ... sing juara maca puisi? Hérlina. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa 22. ... Indonesia nagri sing subur? Segala tanduran bisa cukul. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa23. ... wates nagri Indonesia? Sabang sampé Merauké. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa24. Kanggo kejayan rayat sesedulur. Tembung lingga (kata dasar) kejayan, yaiku: a. kejaya b. jayan c. jaya d. ejaya

Page 115: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 101

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

25. Kudu terus diopéni lan dijaga Tembung lingga (kata dasar) diopéni, yaiku: a. opén b. diopén c. opéni d. opé

B. Wacaen wacana/teks ning sor iki!

Bencana Tsunami

Bengén ana bencana ning Acéh, yaiku tsunami. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning daratan. Sauwisé banyu sagara numplek, terus surud maning. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan kéntir. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalan-dalan, lan segala rupa keséréd banyu segara. Malahan wong-wong uga akéh sing keséréd lan mati.

Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné lindu (gempa bumi) lan gunung mletus. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian alam. Manusa beli kuwasa ngadepi. Manusa mung bisa nginggati, utawa jaga-jaga aja sampé kena.

Isien titik-titik téng ning sor iki sing pas karo wacana “Bencana Tsunami”!

26. Bengén ana bencana ning ..., yaiku tsunami.27. Tsunami iku banyu sing segara ... ning daratan.28. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalan-dalan, lan segala

rupa ... banyu segara.29. Jenis bencana iku ana maning, kayadéné ... lan gunung mletus.30. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé ... alam.31. Ana ning daratan. Basa krama utawa bebasané, yaiku ....32. Bengén ana bencana. Basa krama utawa bebasané,yaiku .... .... bencana.33. sembarangan – aja – runtah – mbuwang Susunan ukara (kalimat) sing urut lan bener, yaiku .....34. Tembung kosok balik (lawan kata) “bengén”, yaiku .....35. Tembung kosok balik (lawan kata) “mati”, yaiku .....

Page 116: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

102 Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat

C. Wacaen cuplikan téks dongéng ning sor iki!

Asal-usul Dermayu

Nyampe ning kuping Wiralodra. Krasa krungu. Ana suwara langka rupa. Suwarané jelas suwara Éndang Dharma Ayu, yén déwéké njaluk supaya alas Cimanuk iki digawé aran karo aran déwéké. Wiralodra langsung setuju. Awit kuwen, aran alas pinggir Bengawan Cimanuk diganti dadi Dharma Ayu. Suwé-suwé aran Dharma Ayu disebuté Dharmayu, terus dadi Dermayu.

Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo téks dongéng “Asal-usul Dermayu”!36. Apa sing nyampé ning kuping Wiralodra?37. Apa jalukané Endang Dharma Ayu?38. Pribén perasaan Wiralodra sewaktu krungu ana jalukan Endang

Dharma Ayu?39. Ning daérah endi sing diganti aran dadi Dharma Ayu?40. Aran Dermayu asal-usulé sing sing aran pribén?

Page 117: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat 103

Blajar Basa lan SastraCe r b o n - De r m a y u Kelas 5

Page 118: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id

Daftar Pustaka

104 Daftar Pustaka

Alwy, Ahmad Syubbanuddin, dkk. 2010. Gandrung Kapilayu. Cirebon: Yayasan Dewan Kesenian Cirebon.

Baswara, J.B. (tanpa tahun). Pepak Basa Jawa. Solo: Bringin 55.Imran, Ahda (Ed.). 2012. Di Luar Jendela: Kumpulan Puisi Jawa Barat.

Bandung: Disbudpar Jabar.Kasim, Supali, dkk. 2014. Genau Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu.

Cirebon: Surya Indah Andromeda.Kasim, Supali. 2012. Budaya Dermayu: Nilai-nilai Historis, Estetis, dan

Transendental. Yogakarta: Frame Publishing.Kasim, Supali. 2012. Sesambat: 3 Kumpulan Puisi Cerbonan. Bandung:

Walatra.Kasim, Supali. Apresiasi Sastra Cerbon-Dermayu (naskah belum

diterbitkan).Kasim, Supali. Tata Bahasa Cerbon-Dermayu (naskah belum

diterbitkan).Koentjaraningrat. 1976. Manusia dan Kebudayaan di Indonesia. Jakarta:

Djambatan.Sudaryanto (Peny.). 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta:

Duta Wacana University Press.Sulistijo. 2012. Aksara Carakan Cerbon. Bandung: Walatra. Suratno, Pardi, dan Henniy Astiyanto. 2004. Gusti Ora Sare: 65 Mutiara

Nilai Kearifan Budaya Jawa. Yogyakarta: Adi Wacana.Suwarno, Merto. (tanpa tahun). Buku Pinter Basa Jawi. Surabaya:

Greisinda Press.Wahab, Abdul, dkk. 2014. Geguritan (Puisi Basa Cerbon). Cirebon:

Disbudparpora Kab. Cirebon.

Page 119: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id
Page 120: SD Kls 5 Upload - sdntamankalper.sch.id