Public Disclosure Authorized 101064 - World Bank · 2016. 7. 8. · Монгол дахь Дэлхийн банкны суурин ... 31 Зураг 43. … 2013 оны дундаас

THE WORLD BANK GROUP IN MONGOLIA

МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ

2015 оны 11 дүгээр сар

101064

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Монголын эдийн засгийн тойм


Энэхүү тойм нь Монголын эдийн засгийн сүүлийн үеийн өрнөлийн талаар дэлгэрэнгүй шинжилгээ

хийж,зохих бодлогын зөвлөмж өгсөн болно. Уг тоймыг Матью Вергис (Дэлхийн банкны Төсвийн

болон Макро эдийн засгийн газрын менежер)-ийн удирлага доор Таехуин Ли (Дэлхийн банкны

Монголыг хариуцсан ахлах эдийн засагч), Ш.Алтанцэцэг (Эдийн засагч) болон Б.Даваадалай (Эдийн

засагч) нар бэлтгэв. Уг тоймыг бэлтгэхэд Жунко Ониши (Ядуурлын мэргэжилтэн), Оберт Пимфидзай

(Ядуурлын мэргэжилтэн), Ч.Тунгалаг (Үйл ажиллагаа хариуцсан мэргэжилтэн), Мариус Висмантас

(Санхүүгийн салбарын мэргэжилтэн), Никола Спатафора (Зүүн Ази хариуцсан ерөнхий эдийн

засагчийн ажлын алба) нарын оруулсан үнэтэй зөвлөмж, хувь нэмэрт талархал илэрхийлье. Мөн

Монгол дахь Дэлхийн банкны суурин төлөөлөгч Жеймс Андерсон, Ази, Номхон Далайн бүс нутаг

хариуцсан ерөнхий эдийн засагч Судхир Шетти нарын үнэтэй зөвлөгөөнд мөн талархал илэрхийлье.

Та бүхэн уг тоймтой манай цахим хаягыг ашиглан танилцана уу (http://www.worldbank.org.mn).


Агуулга

................................................................................................................................................... 1

......................................................................................... 8

Дотоодын эрэлт хумигдсан, экспорт саарч байгаагаас эдийн засгийн идэвхжил саарч байна. .................... 8

Хүнсний инфляци буурсан, дотоод эрэлт хумигдсан орчинд инфляци буураад байна. ............................... 12

Дунд хугацаанд төсвийн бодлогыг зохистой болгох чиглэлд бодлогын алхамууд хийгдэж байна. ............ 15

Орлогын тасалдалтай орчинд төсвийн бодлого хумих чиглэлд хэрэгжиж байна. ........................................ 16

2015 оны төсвийн 2 дахь удаагийн тодотгол 11 дүгээр сарын эхээр батлагдсан бөгөөд 2016 оны төсөв хэлэлцэгдэж байна. ............................................................................................................................................ 17

Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалт хумигдаж байна. ..................................................... 19

Мөнгөний хумих бодлого хэрэгжиж байна. ..................................................................................................... 22

Эх үүсвэр хомсдож буй орчинд банкны системд эрсдэл тулгарч байгаа ба активын чанар муудаж байна. .............................................................................................................................................................................. 24

Импортын бууралтаас голлон шалтгаалж урсгал тэнцэлд тохиргоо хийгдэж байна. ................................... 30

Их хэмжээний гадаад зээллэг нь төлбөрийн тэнцлийн шууд дарамтыг бууруулсан ч гадаад өрийг нэмэгдүүлэв. ........................................................................................................................................................ 33

Төгрөгийн ханшинд хийгдэж буй тохиргоо сүүлийн саруудад удааширч байна. .......................................... 37

............................................................. 39

Эдийн засгийн өсөлт 2015-16 онуудад үргэлжлэн саарах төлөвтэй ч гадаадын хөрөнгө оруултын сэргэлт нь уул, уурхайн бус салбарын өсөлтийг дэмжихээр байна ............................................................. 39

Төсвийн орлогын өсөлт саарахаар байгаатай уялдан төсвийн хүндрэл үргэлжлэхээр байна. ............... 40

Төлбөрийн тэнцлийн дарамт үргэлжлэхээр байгаа бөгөөд эдийн засаг шоконд өртөмтгий хэвээр байна ................................................................................................................................................................... 40

Гадаад эдийн засгаас сөрөг шок ирэх эрсдэлтэй ........................................................................................... 41

.................................................................................................................................... 45

Эдийн засгийг оновчтой удирдахад макро эдийн засгийн бодлогыг чиглүүлэх .......................................... 45

Эдийн засагт шаардлагатай бодлогын арга хэмжээнүүд хэрэгжиж байгаа ч цаашид нэмэлт арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй .......................................................................................................... 46

Төсвийн нэгдмэл бодлогоо үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ цаашид гадаад зээллэгт өндөржүүлсэн хяналт тавих ................................................................................................................................................................... 47

Мөнгөний бодлогыг үнийн тогтвортой байдалд тууштай чиглүүлж, гадаад секторын эмзэг байдлыг бууруулахад анхаарах. ....................................................................................................................................... 47

Төгрөгийн ханш уян хатан тогтох зарчмыг тууштай баримтлах ........................................................... 48

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зорилтот бүлгийг нарийн тодорхойлж, сайжруулах замаар эдийн засгийн идэвхжил саарч буй орчинд дунд болон бага орлоготой иргэдийн амьжиргааг хамгаалах .............................................................................................................................................................................. 49

................................................................................................................ 51

.................................... 52

............................................................................ 55


Шигтгээ

Шигтгээ 1: Үйлдвэрлэгчийн үнийн индекс, импортын үнийн инфляци ................................................ 13

Шигтгээ 2. Хөгжлийн банкны зээлийн болон эх үүсвэрийн бүтэц ......................................................... 19

Шигтгээ 3. Төрөөс 2016 онд баримтлах мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн төсөл ...................... 29

Шигтгээ 4. Өсч буй Засгийн газрын өрийн талаар онцгой анхаарал хандуулах шаардлага тулгарч

байна. ......................................................................................................................................................... 36

Зураг

Зураг 1. Эдийн засгийн өсөлт оны эхний хагаст 3 хувьтай гарав. ............................................................ 8

Зураг 2. Хөрөнгө оруулалт буурсан, гадаад эрэлт саарч байгаа нь эдийн засгийн өсөлт буурахад

нөлөөллөө. ................................................................................................................................................... 8

Зураг 3. Ихэнх түүхий эдийн үйлдвэрлэл харьцангуй сайн байгаа ч алгуур саарч байна. .................... 9

Зураг 4. Уул, уурхайн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний статистикаас үзвэл уул, уурхайн салбарын

үйлдвэрлэл 3 дугаар улиралд үргэлжлэн сайн гүйцэтгэлтэй байхаар байна. ........................................ 9

Зураг 5. Оны эхний хагаст уул, уурхайн бус ихэнх салбаруудын хувьд өсөлт огцом саарлаа. ........... 10

Зураг 6. Боловсруулах болон цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэлийн өсөлт 3 дугаар улиралд сул хэвээр

байв. ........................................................................................................................................................... 10

Зураг 7. Дотоод, гадаад эрэлтийн эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө багасав. ............................ 10

Зураг 8. Хөрөнгө оруулалт 2014 оноос хурдтай буураад байна... ......................................................... 11

Зураг 9. ... Хөрөнгө оруулалт голчлон гадны хөрөнгө оруулалтаар санхүүжигдэв. ............................. 11

Зураг 10. Засгийн газрын хэрэглээ бодитоор буурч байгаа ба хувийн хэрэглээ саарч байна. ............ 12

Зураг 11. Өрхийн бодит орлогын өсөлт сөрөг байгаа нь хувийн хэрэглээнд дарамт учруулж байна.

.................................................................................................................................................................... 12

Зураг 12. 9 дүгээр сард махны үнийн бууралтаас шалтгаалан инфляци 4.9 хувь болж үргэжлэн

буурав. ........................................................................................................................................................ 13

Зураг 13. Суурь инфляци харьцангуй өндөр байгаа ч хүнсний үнийн инфляци сөрөг болов. ............ 13

Зураг 14. 2015 онд уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнэ огцом саарснаар аж үйлдвэрийн

салбарын үйлдвэрлэгчийн үнийн инфляци буурав. ............................................................................... 14

Зураг 15. Дотоодын болон импортын барааны үнэ буурснаар инфляци буурахад нөлөөлөв. .......... 14

Зураг 16. Орлогын тасалдал төлөвлөсөн орлогын 16 хувьтай байна. .................................................. 17

Зураг 17. Төсвийн зарлагын гүйцэтгэл сул байгаа ба ялангуяа хөрөнгийн зардлын гүйцэтгэл муу

байна. ......................................................................................................................................................... 17

Зураг 18. Төсвийн орлогын төсөөлөл нь сүүлийн жилүүдэд төсөвт итгэх итгэлд сөргөөр нөлөөлж

байна. ......................................................................................................................................................... 18

Зураг 19. Хөгжлийн банкны зээл болон гадаад өр 2012 оноос хойш огцом өслөө. ............................ 19

Зураг 20. Дотоод зээлийн өсөлт саарч байгаа, гадаад цэвэр актив буурч буй орчинд M2 мөнгөний

өсөлт бага түвшинд байна. ....................................................................................................................... 22

Зураг 21. Мөнгөний нийлүүлэлт агшиж байгаа нь сүүлийн саруудын төгрөгийн хадгаламжын

бууралтаас шалтгаалж байна. .................................................................................................................. 22


Зураг 22. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хумигдаж байгаагаас Төвбанкны тэнцлийн тэлэлт удааширч

байна. ......................................................................................................................................................... 23

Зураг 23. Орон сууцны ипотекийн зээлтэй холбоотойгоор Төвбанкны бодлогын зээлийн хэмжээ

өндөр хэвээр байна ................................................................................................................................... 23

Зураг 24. Бодлогын зээл болон төсвийн алдагдал 2013-14 онд нөөц мөнгөнд голлох нөлөөг

үзүүлэв. ....................................................................................................................................................... 24

Зураг 25. Бодлогын зээл хумигдаж байгаа, гадаад цэвэр актив үргэлжлэн буурч буй орчинд нөөц

мөнгөний өсөлт 2015 онд сөрөг түвшинд хэвээр байна. ....................................................................... 24

Зураг 26. Банкууд төвбанкны бодлогын зээлээс улам их хамааралтай болж байгаа нь тэдгээрийн

эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж байна. .......................................................................................................... 25

Зураг 27. Төвбанкны санхүүжилт буурч байгаагаас банкны зээлийн өсөлт 2014 оны дундаас саарч

байна. ......................................................................................................................................................... 25

Зураг 28. Төвбанкны эх үүсвэр болон харилцагчдаас татсан эх үүсвэр буурч байгаа нь банкуудын эх

үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж байна. ............................................................................................................. 26

Зураг 29. Төгрөгийн хадгаламж буурч байгаа нь нийт хадгаламж буурах гол шалтгаан болж байна.

.................................................................................................................................................................... 26

Зураг 30. Хадгаламжийн өсөлт саарч байгаагаас зээл, хадгаламжийн харьцаа өндөр хэвээр байна.

.................................................................................................................................................................... 26

Зураг 31. Эх үүсвэрийн нөхцөл чангарч байгаа нь илүүдэл нөөц буурснаар илэрч байна. ................ 26

Зураг 32. Банк хоорондын захын хүү 2015 оны дундаас өсч байгаа ба бодлогын хүү мөн өссөн. .... 27

Зураг 33. Эх үүсвэрийн хомсдолтой орчинд зээл, хадгаламжийн дундаж хүү өсөөд байна. ............. 27

Зураг 34. Эрсдэл өндөртэй салбарууд түүн дотроо уул, уурхай болон барилгын салбарт зээл огцом

саарч байна. ............................................................................................................................................... 28

Зураг 35. Орон сууцны зээл алгуур өсч байгаа ба Төвбанкнаас санхүүжиж буй орон сууцны 8 хувийн

зээл голлох үүргийг гүйцэтгэж байна....................................................................................................... 28

Зураг 36. Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл 2015 онд хурдтай өсч байна… ................................. 29

Зураг 37. … Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь мөн өсч байна. .......... 29

Зураг 38. М2 мөнгөний өсөлтийн төсөөлөл (Төвбанк) ........................................................................... 30

Зураг 39. Зээлийн өсөлт ............................................................................................................................ 30

Зураг 40. Урсгал тэнцэлд 2014 оноос хойш тохиргоо хийгдэж байна. .................................................. 31

Зураг 41. Худалдааны ашгаас голлон шалтгаалан урсгал тэнцлийн алдагдал 2015 онд үргэлжлэн

буурав. ........................................................................................................................................................ 31

Зураг 42. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан, эдийн засгийн хумих бодлогын нөлөө зэргээс урсгал

тэнцлийн алдагдал буурч байна … .......................................................................................................... 31

Зураг 43. … 2013 оны дундаас төгрөгийн ханшинд мэдэгдэхүйц тохиргоо хийгдэж байна. .............. 31

Зураг 44. Экспорт саарч байгаа ч импортын бууралт үргэлжилсээр байна. ......................................... 32

Зураг 45. Түүхий эдийн үнээс шалтгаалан худалдааны нөхцөл сүүлийн саруудад муудаж байна. ... 32

Зураг 46. Нүүрс, газрын тосны экспортын бууралт болон зэсийн экспортын өсөлт саарч байгаа нь

нийт экспортод дарамт учруулж байна.… ............................................................................................... 33

Зураг 47. ...гол түүхий эдийн экспортын үнэ 2015 онд буурч байна. .................................................... 33

Зураг 48. ГШХО болон хөрөнгө оруулалт саарсан орчинд капиталын импорт 2012 оноос хойш буурч

байна. ......................................................................................................................................................... 33

Зураг 49. Хэрэглээний импорт 2014 оны сүүлээс эрчтэй буурч байна. ................................................. 33


Зураг 50. Гадаадын хөрөнгө оруулат сэргэхгүй байгаа нь төлбөрийн тэнцэлд ирэх дарамт хэвээр

байгаа нь гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг өсгөж байна. ..................................................... 34

Зураг 51. 1 тэрбум гаруй ам.долларын өрийн санхүүжилт нь төлбөрийн тэнцлийн шууд дарамтыг

буурууллаа. ................................................................................................................................................ 34

Зураг 52. Ихээхэн хэмжээний гадаад өрийн санхүүжилт нь 2015 онд төлбөрийн тэнцлийг

сайжрууллаа. ............................................................................................................................................. 35

Зураг 53. Гадаад валютын нөөц 5-8 дугаар сард өссөн ч 9 дүгээр сард огцом буурлаа. .................... 35

Зураг 54. Гадаад өр 2014 оны 2 дугаар хагастай харьцуулахад өссөн байна… .................................... 36

Зураг 55. … Урсгал тэнцлийн алдагдлыг нөхөхөд гадаад зээл болон валютын нөөцийг илүүтэй

ашиглаж байна. ......................................................................................................................................... 36

Зураг 56. Засгийн газрын болон улсын секторын гадаад өрийн өсөлт… .............................................. 36

Зураг 57. ... Арилжааны зээл дээр илүү төвлөрч байна. ........................................................................ 36

Зураг 58. Төгрөгийн ханш 2013 оны дундаас тасралтгүй суларч байсан ч сүүлийн саруудад сулралт

саарч байна… ............................................................................................................................................. 38

Зураг 59. … Түүхий эдийн зах зээлээс хамааралтай ихэнх орнуудад валютын ханш хурдтай суларч

байна. ......................................................................................................................................................... 38

Зураг 60. Сүүлийн саруудад төвбанкны интервенц эрчимжэв. ............................................................. 38

Зураг 61. Үр дүнд нь NEER болон REER 2014 оны сүүлээс чангарч байна. ............................................ 38

Зураг 62. Гадаад өрийн хурмтлагдсан өр төлбөр нь ихээхэн хэмжээний дахин санхүүжилт

шаардахаар байна. .................................................................................................................................... 41

Зураг 63. Гадаад өр ихээхэн нэмэгдсэн нь эдийн засгийг шоконд илүү өртөмтгий болгож байна. ... 41

Зураг 64. Ирэх жилүүдэд Хятадын эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн буурахаар байна … .................... 42

Зураг 65. Түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил ирэх жилүүдэд үргэлжлэн сул байхаар байна. ......... 42

Зураг 66. Нийт экспортын 88 хувь нь Хятад улс руу гарч байна … ......................................................... 43

Зураг 67. … Түүхий эдийн экспорт нийт экспортын 82 хувийг бүрдүүлж байна. .................................. 43

Зураг 68. Монголын Засгийн газрын бондын өгөөж. ............................................................................. 44

Зураг 69. Засгийн газрын бондын өгөөжийн зөрүү бусад орнуудтай харьцуулахад хэлбэлзэл

өндөртэй байна. ........................................................................................................................................ 44

Зураг 70. Монгол Улсын ядуурлын өөрчлөлтийн бүтэц: 2010 – 14 ....................................................... 52

Зураг 71. Монгол Улсын Халамжийн Хуваарилалт: 2012 - 14 ................................................................ 53

Зураг 72. Хэрэглээний өсөлтийн хуваарилалтын хандлага: 2010 -14 .................................................... 53

Зураг 73. Сарын бодит цалин: 2010 - 14 .................................................................................................. 53

Зураг 74. Монгол Улсын өрхийн орлогын өсөлт, эдийн засгийн салбараар: 2010 - 14 ....................... 53

Зураг 75. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал,

2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан) ................................ 56

Зураг 76. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь . 57

Зураг 77. Ядуу болон ядуу бус иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны

тэнцүү таван бүлгийн иргэдийн авч буй халамжийн хувь, хөтөлбөрийн төрлөөр .............................. 59

Хүснэгтүүд

Хүснэгт 1. Хөгжлийн банкны зээлийн бүтэц (их наяд төгрөг): 2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар ... 20


Хүснэгт 2. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрийн бүтэц (их наяд төгрөг): 2015 оны 6 дугаар сарын

байдлаар .................................................................................................................................................... 20

Хүснэгт 3. Ядуурлын хандлага 2010 - 14 .................................................................................................. 52


Эдийн засагт үүссэн гадаад, дотоод тэнцвэргүй байдал, гадаад секторын хүндрэл зэргээс

үүдэн эдийн засагт шаарлагатай тохиргоонууд хийгдэж байна.

Монголын эдийн засгийн өсөлт 2015 оны эхний хагаст 3 хувь болж огцом буурсан. Түүхий эдийн гадаад зах

зээлд таагүй хандлага үргэлжилсээр байгаа, Хятадын эдийн засгийн өсөлт буурч байгаа зэрэг нь Монгол улсын

гадаад эрэлт хумигдахад нөлөөлж, экспортын өсөлт саарах байдлаар илэрч байна. Гадаадын Шууд Хөрөнгө

Оруулалт (ГШХО) багассан нь эдийн засаг дахь хөрөнгө оруулалт буурах гол шалтгаан болж дотоод эрэлт саарч

байна. Хөрөнгө оруулалт татарсан, уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт бага байгаа нь өрхийн бодит орлогын

өсөлт саарахад нөлөөлж, улмаар хэрэглээ хумигдахад хүргэж байна. Дотоод эрэлтэд тохиргоо хийгдэж байгаа

нь урсгал тэнцлийн алдагдал буурах, инфляцийн түвшин тогтворжиход нөлөөлж байна. Урсгал тэнцлийн

алдагдал 2015 оны эцэст ДНБ-ий 5 хувь болж, өнгөрсөн оны эцэс дэх 11.7 хувиас буурч гарахаар байна.

Инфляцийн түвшин оны эхэнд жилийн 9.8 хувьтай байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 4.9 хувь хүртэл буурч

тогтворжих хандлага үргэлжилж байна. Чанаргүй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь 2014 оны эцэст 5 хувь байсан

бол энэ оны 9 дүгээр сарын эцэст 7 хувь болж өсөөд байгаа нь эдийн засгийн идэвхжил саарахын хэрээр

банкуудын активын чанар муудах байдал нэмэгдэж байгааг илтгэж байна.

Эдийн засагт шаардлагатай тохиргоо хийгдэхэд макро эдийн засгийн хумих бодлого

хэрэгжиж байгаа нь дэмжлэг болж байна.

Өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад төсвийн бодлогыг чангатгасан. Төсвийн орлогын тасалдал 15 хувь давсантай

холбогдуулан төсвийн зардлын хяналтыг чангатгаснаар төсвийн зарцуулалтын гүйцэтгэлийг төлөвлөгөөний 80

хувьд хүрэхгүй түвшинд бариад байна. Үүний үр дүнд Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтыг

хасч тооцсон төсвийн зардал оны эхний 8 сард өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 2.8 хувиар өссөн

бөгөөд зарлагын бодит өсөлт сөрөг байна. Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлэх төсвийн хөрөнгө оруулалтыг мөн

хязгаарласнаар оны эхний 8 сарын байдлаар жилийн төлөвлөгөөт 1.5 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын

талд ч хүрээгүй байна.

Төсвийн алдагдал, өр төлбөр болон төсвийн гадуурх зарцуулалтыг бууруулах талын арга хэмжээнүүдийг авч

хэрэгжүүлээд байна. Өнгөрсөн 1 дүгээр сард Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт

оруулж 2015-2018 онуудын төсвийн алдагдал болон өрийн дээд хязгааруудыг шинэчлэн тогтоосон. Мөн 1

дүгээр сард төсвийн бүтцийн алдагдлыг ДНБ-ий 5%-д барих зорилгоор 2015 оны төсөвт тодотгол хийсэн.

Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж буй арилжааны бус, төсвийн шинжтэй төслүүдийг төсөвт нэгтгэх замаар

Хөгжлийн банкны төсвийн гадуурх зарцуулалтын дийлэнх хэсгийг төсөвт шинээр нэгтгэсэн. Харин Төсвийн

тогтвортой байдлын хуулийн хүрээнд зохицуулагдах өрийг улсын өр биш Засгийн газрын өр байхаар

тодорхойлолтод өөрчлөлт оруулсан байна.

2015-2016 онуудын төсвийн төсөөлөл төсвийн орлогыг өөдрөгөөр төсөөлсөн нь эрсдэл дагуулж байна.

Төсвийн орлогын хүлээгдэж байсан 900 тэрбум төгрөгийн тасалдлыг шингээх зорилгоор төсвийн зарлагыг 560

тэрбум төгрөгөөр бууруулж, 340 тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлого бүрдүүлэхээр 2015 оны төсвийн тодотголд

тусгасан. Засгийн газар нэмэлт орлогын дийлэнх хэсгийг төлөгдөөгүй татварын авлагыг ирэх 2 сарын хугацаанд

барагдуулах замаар бүрдүүлэхээр тооцсон тул эдийн засгийн идэвхжил ихээхэн саарсан өнөөгийн нөхцөлд

орлогын төлөвлөгөө бодит биелэлээ олоход бэрхшээл учирч болзошгүй. 2016 оны төсвийн төслийн орлогын

төсөөлөлд мөн зарим тодорхойгүй зүйлүүд агуулагдаж байна. Нүүрсний зах зээлийн идэвхжил сул, Хятадын

эдийн засгийн өсөлт буурахаар төсөөлөгдөж буй нөхцөлд 2016 оны төсвийн төсөлд нүүрсний экспортын биет

хэмжээг өөдрөгөөр тооцжээ. Цаашлаад 2016 оны төсвийн төсөлд өмнөх жилүүдэд хийгдэж амжаагүй зарим


төрийн өмчит аж, ахуй нэгжийн хувьчлалаас олох орлого болон Хятад улсаас авах ихээхэн хэмжээний

тусламжийн эх үүсвэр зэрэг нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна.

Мөнгөний хумих бодлого хэрэгжиж байна. 2015 оны эхээр үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг зогсоосноор уг

хөтөлбөрийн хүрээнд Төвбанкнаас олгосон зээлийн үлдэгдэл 2014 оны эцэст 700 тэрбум төгрөг байснаа буурч

өнгөрсөн 8 дугаар сарын эцэст 386 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Харин Төвбанкны орон сууцны ипотекийн зээлийн

хөтөлбөрт оруулж буй санхүүжилтийн хэмжээ жилийн өмнө 1.7 их наяд төгрөг байсан бол энэ оны 8 дугаар

сарын эцэст 2.8 их наяд төгрөгт хүрчээ. Мөн төвбанк 2014 оны сүүлээр 350 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн эх

үүсвэрийг арилжааны банкуудаар дамжуулан аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон. Орон сууцны ипотекийн зээлийн

санхүүжилт нэмэгдсэн, аж, ахуй нэгжүүдэд нэг удаагийн санхүүгийн дэмжлэг олгосон зэргээс үүдэн

Төвбанкнаас олгосон бодлогын зээлийн үлдэгдэл өндөр хэвээр буюу 8 дугаар сарын эцсийн байдлаар 3 их

наяд төгрөг байв.

Сүүлийн хоёр жилийн туршид валютын ханшинд томоохон тохиргоонууд хийгдсэн бол сүүлийн хэдэн сарын

хугацаанд бодит үйлчилж буй ханш чангарах хандлагатай болоод байна. Төлбөрийн тэнцлийн алдагдал өндөр

байгаагаас үүдэн төгрөгийн ам.доллартай харьцах нэрлэсэн ханш 2013 оны 3 дугаар сараас 2015 оны 3 сарын

хооронд 40 хувиар суларсан. Төгрөгийн ханшийн сулралт нь импортын үнийг өсгөснөөр дотоодын

хэрэглэгчдийг импортын бүтээгдэхүүнийг дотоодын бараа үйлчилгээгээр орлуулахад түлхэц үзүүлж, улмаар

урсгал тэнцэлд шаардлагатай тохиргоо хийгдэхэд нөлөөлөв. Гэвч Төвбанкнаас гадаад валютын дотоодын

захад хийж буй интервенцээс шалтгаалан сүүлийн саруудад төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшинд

хийгдэх тохиргоо бүрэн явагдахгүй байна. Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш 6-аас 10 дугаар сарын

хооронд дөнгөж 1.4 хувиар суларсан нь түүхий эдийн экспортоос хамааралтай бусад эдийн засгуудтай

харьцуулахад ханш нь багаар суларсан орон болж байгаа бөгөөд бодит үйлчилж буй ханш (REER) 2014 оны

сүүлээс хойш чангарч байна.

Эдийн засгийн бодит өсөлт 2015-16 онуудад үргэлжлэн саарах төлөвтэй байгаа ч гадаадын

хөрөнгө оруулалтын сэргэлт 2016 онд уул, уурхайн бус салбарын өсөлтөд дэмжлэг үзүүлнэ.

Эдийн засгийн өсөлт 2015 оны эцэст өмнө төсөөлж байсан 3.3 хувиас буурч 2.3 хувьтай гарах төлөвтэй байна.

Ургац алдсан, 3 дугаар улирлын эцэст аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хүлээгдэж байснаас бага

байсан нь ийнхүү эдийн засгийн өсөлтийн төсөөлөл буурахад нөлөөлөв. 2015 онд уул, уурхайн салбарт өсөлт

2 оронтой хэвээр хадгалагдах хэдий ч оны 2 дугаар хагаст өсөлт саарахаар байна. Хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ

сул, ГШХО-ын дотогшлох урсгал дорвитой сэргэхгүй байгаагаас уул, уурхайн бус салбарын өсөлт оны 2 дугаар

хагаст мөн үргэлжлэн удаашрах төлөвтэй. Ган гачигаас шалтгаалж ургац хураалт буурахаар байгаа нь хөдөө

аж, ахуйн салбарын үйлдвэрлэлийг мөн бууруулахаар байна. Ургац хураалтын хэмжээ буурахтай зэрэгцэн

өвөлжилт хүндэрвэл хөдөө аж, ахуйн салбарт илүү хүнд тусах эрсдэлтэй.

Уул, уурхайн бус салбарын өсөлт ирэх онд алгуур сэргэхээр байгаа ч уул, уурхайн үйлдвэрлэлийн огцом

бууралтаас шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт цаашид буурч 2016 онд ердөө 0.8 хувьд хүрэх урьдчилсан төлөв

ажиглагдаж байна. Оюу толгойн үйлдвэрлэх хүдэрийн бүтээгдэхүүнд агуулагдах баяжмалын хэмжээ буурах,

түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн нөхцөл байдал таагүй байх зэргээс улбаалан 2016-17 онд уул, уурхайн

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл багасахаар байна. Харин түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн идэвхжил аажмаар

сэргэх, ОТ-н хүдэрийн баяжмалын чанар сайжрах зэрэгтэй холбоотойгоор уул, уурхайн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл 2018 оноос эргэн сэргэхээр байна. Бусад салбарын өсөлт энэ онд огцом удаашрах ч ирэх оноос

алгуур сэргэх төлөвтэй байна. Гэхдээ 2016 оны эхэн үед уул, уурхайн бус салбарын идэвхжил үргэлжлэн сулрах

бөгөөд харин оны 2 дугаар хагаст уул, уурхайн салбарын гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэснээр том

хэмжээний уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын төсөлд шаардлагатай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нийлүүлдэг

салбаруудад дэмжлэг үзүүлэхээр байна.


Төсвийн орлого аажимдаа сэргэх хэдий ч төсвийн хүндрэл үргэлжлэхээр байна.

Төсвийн орлогын өөдрөг төсөөлөл, орлого нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөг биелүүлэхэд учрах хүндрэл зэргээс

шалтгаалж 2015-16 оны төсвийн орлогын төсөөлөл биелэгдэх боломж хомс байж болзошгүй. ГШХО сэргэхийн

сацуу хэрэглээ болон импортын татвар нэмэгдсэнээр уул, уурхайн бус төсвийн орлого 2016 оноос алгуур

сэргэхээр байна. Гэвч ирэх 2-3 жилд түүхий эдийн экспорт буурахаар байгаагаас төсвийн нийт орлогын 20

гаруй хувийг эзэлдэг уул, уурхайн бүтээгдэхүүний татвараас төсөвт төвлөрөх орлого багассаар байх төлөвтэй.

Эдийн засийн өсөлт огцом удаашрах ирэх жилд татварын авлагын дийлэнх хэсгийг барагдуулахаар

төлөвлөсөн, 2016 онд нүүрсний экспортыг нэлээд нэмэгдэхээр өөдрөгөөр төсөөлсөн мөн томоохон

хувьчлалууд хийхээр зорьсон зэрэг 2015-16 онуудад төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх гол арга замууд бодит

биелэлээ олоход бэрхшээл учирч болзошгүй. Эдгээр тодорхойгүй хүчин зүйлсийг харгалзан үзвэл 2015 оны

төсвийн сүүлийн тодотголтой харьцуулахад 2015 оны эцэст төсвийн орлого 100 гаруй тэрбум төгрөгөөр, 2016

оны төсвийн төсөлтэй харьцуулахад 2016 онд төсвийн орлого 400 тэрбум төгрөг хүртэл тус тус тасрахаар байна.

Засгийн газрын 2015-16 онуудын төсвийн зардлын өнөөгийн төсөөллөөс харахад Төсвийн тогтвортой байдлын

тухай хуулинд заасны дагуу Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтыг оруулж тооцсон төсвийн

алдагдал ДНБ-ий 5 хувиас давж гарахаар байгаа нь Төсвийн тогтвортой байдлын хуулинд заасан дунд

хугацааны төсвийн алдагдлын хязгаарыг давсан түвшин юм.

Харин Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар тодорхойлсон төсвийн алдагдал дээр Хөгжлийн банкны

арилжааны шинжтэй зээлүүдийг нэмж тооцсон төсвийн нийт алдагдал 2014 онд ДНБ-ий 11 хувьтай тэнцэж

байсан бол 2015 онд ДНБ-ий 8-9 хувь, 2016 онд ДНБ-ий 6-7 хувь болж тус тус буурахаар байна. Хөгжлийн

банкнаас 2015 онд арилжааны шинжтэй төсөл, хөтөлбөрүүдэд 600 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгохоор

хүлээгдэж байгаа бол санхүүжилтийн нөхцөл хүндрэхээс үүдэн ирэх 2 жилд арилжааны зээлд оруулах

зарцуулалтаа улам бүр бууруулж 300-400 тэрбум төгрөг болгох төлөвтэй байна. Эдгээр төсөөллүүдийн хүрээнд

Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй зээлүүд энэ онд ДНБ-ий 3 хувь, ирэх онд буурч ДНБ-ий 1-1.5 хувьтай

байхаар байна.

Их хэмжээний гадаад зээл нь төлбөрийн тэнцэлд ирэх шууд дарамтыг зөөллөх хэдий ч гадаад

өрийн дарамтыг нэмэгдүүлж байна.

ГШХО-ын бууралтаас шалтгаалан төлбөрийн тэнцлийн хүндрэлтэй байгаа нөхцөлд Засгийн газар болон

Төвбанк ихээхэн хэмжээний гадаад санхүүжилтийг босгосон. Нийт 660 сая ам.долларын санхүүжилт шинээр

босгоод байгаагийн 500 сая ам.долларыг Засгийн газрын баталгаатай арилжааны банкны бонд, 1 тэрбум юаны

Засгийн газрын бонд гаргаснаас тус тус бүрдүүлжээ. Төвбанк мөн оны эхний 9 сарын байдлаар 630 сая

ам.долларыг своп хэлцэл ашиглан Хятадын ардын банкнаас татаад байгаа зэрэг нь 2015 онд улсын секторын

нийт гадаад өрийн санхүүжилтийн хэмжээг 1.3 тэрбум орчим ам.доллар хүртэл тэлэхээр байна. Эдгээр гадаад

зээлийн томоохон санхүүжилт нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг нэлээд бууруулж 2015 оны эхний 9 сард

өмнөх оны мөн үед 743 сая ам.доллар байснаас 172 сая ам.доллар болж буурахад нөлөөлөв.

Сүүлийн саруудад гадаад зээлээс шалтгаалж төлбөрийн тэнцэл сайжирч байгаа ч гадаад өр их хэмжээгээр

нэмэгдэж байна. Монгол улсын нийт гадаад өр жилийн өмнө ДНБ-ий 162 хувь байснаа 2015 оны 6 дугаар

сарын эцэст ДНБ-ий 180 хувьд хүрээд байгаа бол улсын секторын гадаад өрийн ДНБ-тэй харьцах харьцаа

жилийн өмнө 45 хувь байснаа энэ оны 6 дугаар сарын эцэст 62 хувь болж өсчээ. Гадаад өрийн хэмжээ ийнхүү

нэмэгдэх нь төсөв болон гадаад секторын үзүүлэлтүүдийг валютын ханшийн эрсдэл болон олон улсын

санхүүгийн зах зээлийн савалгаанд илүү өртөмтгий болгох талтай.

Гадаад зээлийн хурдацтай өсөлт нь Засгийн газрын болон улсын өрийн хэмжээг ихээхэн хэмжээгээр

нэмэгдүүлэв. Засгийн газрын болон засгийн газрын баталгаатай өрийн хэмжээ 3 жилийн өмнөх ДНБ-ий 24 хувь


байснаа 2014 онд ДНБ-ий 58 хувьд хүрч огцом өссөн. Улсын секторын өр мөн энэ хугацаанд ДНБ-ий 40 хувиас

77 хувь болж огцом өсөв. Их хэмжээний төсвийн алдагдал, гадаад зээлээс шалтгаалж Засгийн газрын болон

улсын секторын өр 2015 эцэс хүртэл нэмэгдсээр байх төлөвтэй байна.

Төлбөрийн тэнцэл хүндрэлтэй, эдийн засаг шоконд өртөмтгий хэвээр байна…

Их хэмжээний гадаад зээлийн нөлөөгөөр төлбөрийн тэнцэл сайжирч байгаа ч 2015 онд алдагдалтай хэвээр

байх төлөвтэй. Урсгал тэнцлийн ДНБ-д эзлэх хувь нэлээд буурч энэ оны эцэст 5 орчим хувь болохоор байгаа

хэдий ч уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын огцом уналт болон үйлчилгээ, орлогын дансны ихээхэн

алдагдал нь ирэх саруудад урсгал тэнцлийг сөрөг хэвээр үлдээх шинжтэй. Хөрөнгийн дотогшлох урсгал сул

байгаа нөхцөлд санхүүгийн гадаад эх үүсвэр нэмж ашиглахгүй бол урсгал тэнцлийн алдагдал үргэлжилж

төлбөрийн тэнцлийн алдагдал бий болгож болзошгүй.

Урсгал тэнцлийн алдагдал нэмэгдэж, гадаад валютын нөөц буурч байгаа тул Монгол улсын гадаад секторт

ирэх дарамт ирэх онуудад нэмэгдэх төлөвтэй. Уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт буурсаар байх нь ирэх 2

жилд урсгал тэнцлийн алдагдлыг нэлээд өсгөхөөр байна. Хөрөнгийн дотогшлох урсгалын сэргэлт зарим нэг

эерэг нөлөө үзүүлэх хэдий ч өсөн нэмэгдэж буй урсгал тэнцлийн алдагдал ирэх жилүүдэд төлбөрийн тэнцэлд

дарамт учруулах эрсдэлтэй. 2017 онд хийгдэх 1,080 сая ам.долларын улсын секторын гадаад өрийн эхний

ээлжийн эргэн төлөлт гадаад секторын эмзэг байдлыг нэмэглүүлж, төсөв болон гадаад секторт ихээхэн дарамт

болохоор байна.

Төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл нь гадаад валютын улсын нөөцөд сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Их хэмжээний

гадаад зээлийн нөлөөгөөр 4 дүгээр сард 1,267 сая ам.доллар байснаа 8 дугаар сарын эцэст 1,728 сая амдоллар

болж өссөн Төвбанкны гадаад валютын нөөц 9 дүгээр сарын эцэст 300 гаруй сая ам.доллараар буурч 1,412 сая

ам.долларт хүрсэн нь төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл хэвээр мөн гадаад валютын интервенц нэмэгдсэн зэргийг

илтгэж байна. Макро эдийн засгийн хумих бодлого хэрэгжүүлэх, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшинд

шаардлагатай тохиргоо хийх замаар гадаад секторын тэнцвэргүй байдлыг дорвитой бууруулаагүй тохиолдолд

ирэх саруудад, цаашлаад ирэх 2 жилд гадаад валютын нөөцөд нэмэлт дарамт учирсаар байх болно.

... Мөн гадаад эдийн засгийн таагүй орчны томоохон эрсдлүүд хүлээгдэж байна.

Хятадын эдийн засгийн өсөлтийн удааширч байгаа, түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил суларч байгаа нь

Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж, гадаад секторын эмзэг байдлыг улам нэмэгдүүлэхээр

байна. Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа, эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт явагдаж байгаа зэрэг нь

түүхий эдийн үнэд хэдийнэ сөрөг нөлөө үзүүлээд байна. Монгол улс экспортын бүтээгдэхүүний хувьд

төрөлжилт муу, цөөн тооны орнуудад экспорт хийдэг зэрэг нь эдийн засгийг Хятадын эдийн засаг болон түүхий

эдийн зах зээлийн таагүй нөхцлүүдэд хэт өртөмтгий, эмзэг болгож байна. 2014 онд Хятад руу гаргасан

экспортын хэмжээ ДНБ-ий 42 хувьтай тэнцэж, нийт экспортын 87.9 хувийг хөрш орны эдийн засаг дангаараа

шингээж байв. Эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж буй бас нэг хүчин зүйл нь нийт экспортын 80 гаруй хувийг уул,

уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт эзэлж байгаа явдал юм. Дэлхийн банкны тооцооллоор 2016 онд зэс, нүүрсний

экспортын орлого суурь төсөөлөлд авч үзсэн хэмжээнээс 10 хувиар буурах тутамд урсгал тэнцлийн алдагдал

ДНБ-ий 3-аас илүү хувиар өсөх төлөвтэй байна.

Цаашлаад АНУ мөнгөний бодлогын төлөвөө эргүүлэн хэвийн түвшинд аваачих нь Монгол улс шиг үсрэнгүй

хөгжиж буй орнуудын хувьд санхүүгийн гадаад эх үүсвэрийн нөхцөлд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Дэлхийн

банк суурь төсөөлөлдөө АНУ-ын мөнгөний бодлого хэвийн төлөвтөө шат дараатай шилжсэнээр гадаад

санхүүгийн эх үүсвэрийн нөхцөл аажмаар, алгуур чангарна гэж тооцоолсон. Гэвч АНУ-д бодлогын хүү өсөхөд

зах зээл гэнэтийн хариу үйлчлэл үзүүлж улс орнуудад валютын ханш ихээр сулрах, бондын хүү огцом өсөх

болон эх үүсвэрийн олдоц багасах эрсдэл бий. Өнгөрсөн 3 жилийн хугацаанд Монгол улс гадаад өрийн


санхүүжилтийг ихээр авч ашигласан тул 2017 оноос хойш ихээхэн хэмжээний өрийг дахин санхүүжүүлэх

шаардлагатай болно. Санхүүгийн гадаад эх үүсвэрийн нөхцөлүүд чангарвал өрийн дахин санхүүжилт болон

урсгал тэнцлийн алдагдалд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг босгоход хүндрэлтэй, зардал ихтэй байж

болзошгүй. Дэлхийн банкны тооцоогоор 10 жилийн хугацаатай АНУ-ын бондын өгөөж 1 нэгж хувиар өсөхөд

Зүүн ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын бондын өгөөж дунджаар 1.06-1.44 нэгж хувиар өсөхөөр байна.

Гадаад эдийн засгийн таагүй орчинд гадаад секторын болон төсвийн эмзэг байдал өсөн

нэмэгдэж байгаа нь эдийн засгийн оновчтой удирдлагыг сэргээхэд макро бодлогын тохиргоог

цаашид үргэлжлүүлэх шаардлагатайг харуулж байна.

Ирээдүйд уул, уурхайн баялагтай холбоотой эдийн засгийн нөөц боломжоо бодитой болгох өргөн боломж

байгаагийн хувьд Монгол улсын эдийн засгийн урт хугацааны төлөв өөдрөг хэвээр байгаа. Гэвч эдийн засаг

богино хугацаанд томоохон хүндрэлүүдтэй тулгараад байна. Ирэх 2 жилд урсгал тэнцлийн алдагдал нэмэгдэх

мөн их хэмжээний гадаад зээлийг эргэн төлөхтэй холбоотойгоор гадаад санхүүгийн үүсвэр татах эрэлт хэрэгцээ

өндөр хэвээр байна. Олон улсын санхүүгийн зах зээл хэлбэлзэл ихтэй байгаа орчинд гадаад санхүүжилтийн

нөхцөл хатуу хэвээр байх хандлагатай. Гэтэл улсын өрийн хэмжээ нэмэгдэж, гадаад валютын нөөц буурсан тул

болзошгүй эрсдлийн эсрэг хамгаалалт болох төсвийн болон гадаад секторын нөөц боломж хомс байна. ГШХО

бууралттай, худалдааны нөхцлийн сөрөг шоктой орчинд эдийн засгийн идэвхжил саарч байгаа нь гадаад

секторт үүссэн тэнцвэргүй байдлыг засахад зайлшгүй шаардлагатай тохиргоонууд хийгдэж байгаагийн илрэл

юм.

Засгийн газар бодлогын тохиргоогоо үргэлжлүүлэхийг чухалчилж буй хэдий ч сонгууль ойртохын хэрээр

хэрэгжилтэнд учрах эрсдэл нэмэгдэхээр байна. Сонгуулийн мөчлөгийн хугацаанд бодлогын тохиргоогоо

тууштай хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтын орчинг тогтвортой хадгалах нь болзошгүй эрсдлийн эсрэг

тогтвортой бөгөөд хүртээмжтэй өсөлтийг бий болгох суурь нөхцлийг бүрдүүлэхэд чухал юм.

Төсвийн нэгдмэл байдлыг бэхжүүлэх бодлогоо үргэлжлүүлэх нь зүйтэй. Өсөн нэмэгдэж буй өрийн

хэмжээ, гадаад орчны савалгаатай холбоотойгоор төсвийн алдагдлыг бууруулах болон төсвийн гадуурх

зарцуулалтыг төсөвт нэгтгэх асуудлууд ирэх жилүүдийн төсвийн бодлогын шинэчлэлийн гол зорилт

хэвээр байхаар байна. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар зохицуулагдсан зохистой төсвийн

бодлогын төлөвийг сэргээхэд 2015-16 онуудад итгэл төрүүлэхүйц төсвийн бодлогын шинэчлэл

шаардлагатай байна. Төсвийн орлогыг бодитой тооцсоны үндсэн дээр төсвийн зарлагыг хязгаарлаж,

эрэмблэх замаар 2016 оны төсвийг Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан төсвийн тусгай

шаардлагад нийцүүлэх нь зүйтэй. 2015-16 онуудын одоо байгаа төсвийн төсөлд туссан орлогын

төсөөлөлтэй холбоотой тодорхойгүй байдлыг харгалзан үзвэл Төсвийн тогтвортой байдлын тухай

хуулийн тусгай шаардлагыг хангахын тулд нэмэлт арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлэх шаардлага үүсч

болзошгүй.

Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй зээлүүдийг төсөвт нэгтгэх нь төсвийн нэгдмэл байдлын

төлөвлөгөөний үр дүн, түүнд итгэх итгэлийг дээшлүүлнэ. Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлсэн арилжааны

бус буюу төсвийн шинжтэй төслүүдийг 2015 оны төсөвт нэгтгэснээр төсвийн гадуурх зарцуулалтыг

бууруулахад том алхам болсон. Гэвч Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй зээлүүд Төсвийн тогтвортой

байдлын хуулийн гадуур үлдэж, Засгийн газрын болон Засгийн газрын баталгаатай зээлүүдээр

санхүүжигдсээр байгаа бөгөөд Хөгжлийн банкны арилжааны болон арилжааны бус зээлүүдийн

хоорондын зааг, ялгаа тодорхойгүй хэвээр байна. Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй зээлийн

хэмжээ энэ онд ДНБ-ий 3 хувьд дөхөж очих төлөвтэй байгаа нь төсөвт суусан арилжааны бус шинжтэй

зээлийн зарцуулалтаас хавьгүй илүү байхаар байна.


Төвбанкнаас хэрэгжүүлж буй зарим талаар төсвийн шинжтэй (quasi-fiscal) хөтөлбөрүүдийг зогсоож,

тэдгээрийг Засгийн газарт шилжүүлэх шаардлагатай. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг зогсоох ажлаа

үргэлжлүүлэх нь зүйтэй. Төвбанк орон сууцны ипотекийн зээлийн хөтөлбөрт өгч буй санхүүжилтээ

зогсоож, уг хөтөлбөрөө Засгийн газарт шилжүүлэх хэрэгтэй. Бодлогын зээлийн эдгээр хөтөлбөрүүдийг

эдийн засагт их хэмжээний санхүүжилт хийх улс төрийн сонирхол өндөр байсан 2012 оны сүүл үе болон

2013 онд эхлүүлсэн нь Төвбанкийг орлогын ямар ч хязгаарлалтгүйгээр эдийн засагт санхүүжилт гаргах эх

үүсвэрийн нэг хувилбар гэж тооцсонтой холбоотой. Зарим талаар төсвийн шинжтэй эдгээр хөтөлбөрүүд

нь Төвбанкны тэнцэл болон Засгийн газрын нэгдсэн төсөв хоорондын зааг, ялгааг бүдгэрүүлж, үнийн

тогтвортой байдлыг бие даан хадгалах Төвбанкны үүрэгт сөргөөр нөлөөлсөн. Шаардлагатай тохиолдолд

тодорхой салбар эсвэл бодлогын зорилтыг дэмжихийн тулд шинээр бодлогын зээлийн хөтөлбөрүүдийг

Засгийн газрын төсвөөр дамжуулан хэрэгжүүлэх нь зүйтэй бөгөөд уг хөтөлбөрүүдийг Төсвийн тогтвортой

байдлын хуульд заасан төсвийн сахилга батын хүрээнд төсвийн зарцуулалтын бусад тэргүүлэх

чиглэлүүдтэй харьцуулан эрэмбэлэх замаар хэрэгжүүлэх нь оновчтой юм.

Төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшийн уян хатан байдлыг нэмэгдүүлэх нь эдийн засагт гадаад

секторын тэнцвэргүй байдал болон шокын эсрэг тохиргоо хийгдэх мөн валютын нөөцийг хамгаалахад

дэмжлэг болно. Зах зээлийн суурь үзүүлэлтүүдийн хөдөлгөөний эсрэг хэт их интервенц хийх нь

инфляцийг тогтворжуулах оновчтой арга хэрэгсэл биш юм. Валютын ханшинд ирэх үндсэн дарамт нь

төлбөрийн тэнцэлд хүндрэл учирсан болон гол валютуудын ханш суларснаас үүсдэг. Интервенц хийх нь

гадаад валютын нөөцийг бууруулдаг учир бага нөөцтэй орны хувьд интервенц хийх нь өндөр зардалтай

байдаг. Гадаад секторын тэнцвэргүй байдлыг бууруулахад чиглэсэн мөнгөний бодлогыг валютын

ханшийг уян хатан байдалтай хослуулах нь валютын ханшинд ирэх үндсэн дарамтыг бууруулах, гадаад

валютын нөөцийг хамгаалахад чухал нөлөөтэй.

Банкны системийн болзошгүй эрсдэлд бэлэн байх чадварыг сайжруулах шаардлагатай. Банкны

системийн хяналт шалгалт болон зохистой харьцааг бэхжүүлэх нь богино хугацаанд мөчлөг дагасан мэт

харагдах боловч банкны активын чанар муудсанаас үүдэн банкны системийн тогтвортой байдал

алдагдвал зохистой харьцааг мөрдөөгүй нь ихээхэн зардал дагуулж болзошгүй. Чанаргүй зээлийг хүлээн

зөвшөөрч ангилах журам болон зээлийн эрсдлийн санг цаашид сайжруулах шаардлагатай. 2013 оноос

Төвбанкны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд олгосон зээлүүдэд үзүүлсэн зохистой харьцааны

хөнгөлөлт (эрсдлийн жинг тэгээр ногдуулсан)-ийг нэн даруй цуцалж банкны системийн ил тод,

найдвартай байдлыг сайжруулах нь зүйтэй.

Эдийн засгийн идэвхжил саарсан нөхцөлд нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг зорилтот бүлэгт

илүү оновчтой чиглүүлснээр нийгмийн халамжийг сайжруулна. Хүн амын зорилтот бүлэгт дорвитой

дэмжлэг үзүүлэх эрэлт хэрэгцээнд үндэслэн хөтөлбөрийн загваруудыг эрэмбэлэх замаар олон жижиг

хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх нь зүйтэй. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр дүнг сайжруулахын сацуу

халамжийн нийт зардлыг нэмэгдүүлэхгүйн тулд хөтөлбөрүүдийг ядуу иргэдэд чиглүүлж болно.

Тухайлбал, Орлого Орлуулан Тооцох Аргачлал /ООТА/-аар тооцсон өрхийн мэдээллийн нэгдсэн санг

ашиглан хүн амын чинээлэг бүлэгт ногдож буй нийгмийн халамжийн хэмжээг бууруулж эсвэл цуцалж

болох юм. Нийгмийн халамжийн нийт зардлын тал хувийг дангаараа эзэлж буй “Хүүхдийн мөнгөний

хөтөлбөр”-ийн үр дүнг сайжруулахын тулд Засгийн газар тус хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн одоогийн

хэлбэрийг өөрчилж болох юм.

ГШХО сэргэх нь бодлогын шинэчлэлийг аль болох бага зардлаар үргэлжлүүлэх, мөн төлбөрийн

тэнцлийн эрсдлийг зөөллөхөд чухал үүрэгтэй. Гадаад эрэлт сул байгаа орчинд хөрөнгийн орох урсгал

сэргэж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл нэмэгдэх нь 2016 онд эдийн засгийн идэвхжил аажмаар сэргэхэд

дэмжлэг үзүүлэх төлөвтэй байна. Энэ нь бодлогын шинэчлэлийн хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлэх таатай


боломжийг олгох бөгөөд эсрэг тохиодолд бодлогын шинэчлэл зардал өндөртэй байх талтай. Гадаадын

хөрөнгө оруулалт сэргэх нь төлбөрийн тэнцлийн эрсдэл буурахад нөлөөлж, Монгол улсын эдийн засаг

урт хугацааны нөөц боломжоо бодит болгоход дэмжлэг үзүүлэх юм. Үүний тулд хөрөнгө оруулалтын

тогтвортой, урьдчилан таамаглаж болохуйц бодлого, зохицуулалтууд шаардлагатай бөгөөд Хөрөнгө

оруулалтын хуулийг зохистой хэрэгжүүлэх нь мөн үүнд хамаарна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын

томоохон төслүүдтэй холбоотой тодорхойгүй байдлыг түргэн шуурхай, ил тод замаар арилгах нь Монгол

улс руу чиглэх хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь дамжиггүй.


Дотоодын эрэлт хумигдсан, экспорт саарч байгаагаас эдийн засгийн идэвхжил саарч байна.

Энэ оны эхний хагаст эдийн засгийн өсөлт 3 хувь болж өмнөх 6 сарын 7.5 хувиас буураад

байна. Уул, уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл агшсанаас шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт 2 дугаар

улиралд жилийн 2.1 хувиар өсч эхний улирлын 4.3 хувиас буурлаа. Уул, уурхайн салбар эхний хагаст

16.5 хувиар өссөн ч 2014 оны сүүлийн хагасын 24.4 хувиас буурсан өсөлтийн хурдац саарч байгааг

харуулав. Уул, уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл 1 дүгээр улиралд 1.5 хувийн өсөлттэй байсан бол

2 дугаар улиралд 1.2 хувиар агшаад байна. Уул, уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл 2014 оны сүүлийн

сард 2.9 хувийн өсөлттэй байсан бол оны эхний 6 сард 0.2 хувиар агшаад байна. (Зураг 1)

Хөрөнгө оруулалт буурсан нь эдийн засгийн идэвхжилд дарамт үзүүлж байгаа ба гадаад эрэлт

мэдэгдэхүйц саарч байна. Өнгөнрсөн оны эхний хагаст ГШХО 363 сая ам.долларын орох урсгалтай

байсан бол энэ оны эхний хагаст 27 сая ам.долларын гарах урсгалтай байгаа нь эдийн засаг дахь

тогтмол хөрөнгө оруулалт жилийн 43 хувиар буурахад голлох нөлөөг үзүүллээ. Өрхийн бодит

хэрэглээ саарсан, Засгийн газрын бодит хэрэглээ мөн буурсан эдийн засаг дахь эцсийн хэрэглээний

өсөлт 2014 оны сүүлийн 6 сард 7.3 хувийн өсөлттэй байсан бол энэ оны эхний хагаст 2.3 хувь болж

буурахад голлох нөлөөг үзүүлэв. Импортын жилийн бодит өсөлт 7 нэгж хувиар буурч оны эхний

хагаст 1.3 хувьд хүрсэн ч цэвэр экспортын эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх бодит нөлөө мэдэгдэхүйц

буураад байна. (Зураг 2)

Зураг 1. Эдийн засгийн өсөлт оны эхний хагаст 3 хувьтай гарав.

Зураг 2. Хөрөнгө оруулалт буурсан, гадаад эрэлт саарч байгаа нь эдийн засгийн өсөлт буурахад нөлөөллөө.

Улирлын ДНБ-ийн жилийн өсөлт (%): Уул, уурхайн болон бусад салбар

Зардлын талаас тооцсо улирлын ДНБ-ий өсөлтийн задаргаа (%)

Эх үүсвэр: ҮСХ, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Оны эхний хагасын байдлаар нүүрсний үйлдвэрлэл буурсан дүнтэй гарсан ч зэсийн

үйлдвэрлэл харьцангуй сайн гүйцэтгэлтэй байсан нь уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэлийг

дэмжлээ. Оюу толгойн зэс, алтны үйлдвэрлэл бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсний эхний жилд

буюу 2014 онд зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэл 34.5 хувиар өссөн. Энэ нь тус онд уул, уурхайн ДНБ

22 хувиар өсөхөд голлох нөлөөг үзүүллээ. Оюу толгойн зэсийн баяжмал 2014 онд нийт уул, уурхайн

салбарын үйлдвэрлэлийн 1/3, нийт ДНБ-ий 9 орчим хувийг дангаараа бүрдүүлсэн. 2015 оны эхний

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II

2011 2012 2013 2014 2015

Overall GDP

Non-mining

Mining

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

Q1

-11

Q2

-11

Q3

-11

Q4

-11

Q1

-12

Q2

-12

Q3

-12

Q4

-12

Q1

-13

Q2

-13

Q3

-13

Q4

-13

Q1

-14

Q2

-14

Q3

-14

Q4

-14

Q1

-15

Q2

-15

Final consumption Gross capital formation

Net exports GDP growth (%)


хагаст зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэл жилийн 24.9 хувиар өссөн ч өмнөх оны мөн үеийн 56.2 хувийн

өсөлтөөс буурсан нь өсөлтийн хурдац саарч байгааг илтгэв. Энэ нь 2015 онд Оюу толгойн

үйлдвэрлэл бүрэн үйлдвэрлэлийн 2 дахь жилдээ орж байгаагаар тайлбарлагдахаар байна. Харин

нүүрсний үйлдвэрлэл дээрх хугацаанд дөнгөж 2.4 хувиар өссөн нь нүүрсний зах зээлийн идэвхжил

сул байгааг илтгэв. Газрын тосны үйлдвэрлэл өсөлт саарсан бөгөөд 14.9 хувиар өссөн бол алтны

үйлдвэрлэл 15.7 хувиар буурав. (Зураг 3) Оны эхний хагаст уул, уурхайн салбар эдийн засаг дахь

нийт үйлдвэрлэлийн 22 хувийг бүрдүүлэв.

Уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэл 3 дугаар улиралд харьцангуй сайн гүйцэтгэлтэй байв.

Зэсийн үйлдвэрлэл 3 дугаар улиралд бага зэрэг саарсан ч жилийн 33 хувиар өсөв. Нүүрс болон

газрын тосны үйлдвэрлэл 3 дугаар улиралд өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад харгалзан 22 болон

32 хувиар тус тус өсөв. Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүү 7-9 дүгээр саруудад жилийн 25 хувиар өссөн нь

3 дугаар улирлын уул, уурхайн салбарын ДНБ-ий гүйцэтгэл сайн хэвээр байх төлөвтэй байна. Уул,

уурхайн салбарын үйдвэрлэлийн гүйцэтгэл оны сүүлийн улиралд сайн байхаар байгаач өсөлт нь

саарахаар хүлээгдэж байна.

Зураг 3. Ихэнх түүхий эдийн үйлдвэрлэл харьцангуй сайн байгаа ч алгуур саарч байна.

Зураг 4. Уул, уурхайн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний статистикаас үзвэл уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэл 3 дугаар улиралд үргэлжлэн сайн гүйцэтгэлтэй байхаар байна.

Гол түүхий эдийн үйлдвэрлэл болон уул, уурхайн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний жилийн өсөлт (%)

Y/Y monthly production growth of key commodities and mining industrial production (3 month rolling sum, %)

Эх үүсвэх: ҮСХ, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ саарсан орчинд уул, уурхайн бус салбарын идэвхжил огцом

саарлаа. Үйлдвэрлийн аргаар тооцсон уул, уурхайн бус ДНБ эхний 6 сард жилийн 0.2 хувиар агшив.

Монгол орны ихэнх нутгийг хамарсан гантай байсан ч оны эхний 6 сарын байдлаар хөдөө аж, ахуйн

салбар жилийн 9.4 хувиар өсөв. Гэвч уул, уурхайн бус бусад салбарын өсөлт огцом саарав. Аж

үйлдвэрийн салбар эхний улиралд 11.1 хувиар өсч байсан бол 2 дугаар улирлын эцэст 1.4 хувиар

өссөн. Импорт буурсан, хэрэглээ саарсан орчинд бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны салбар

оны эхний хагаст 7.6 хувиар агшав. Тээврийн салбар мөн 4 хувиар агшсан нь гадаад худалдаа

саарснаас шалтгаалав. Барилгын салбар өмнөх жилийн мөн үетэй харьцуулахад дөнгөж 1.3 хувиар

өссөн нь төсвийн хөрөнгийн зардал буурч байгаа, орон сууцны барилгын ажил уудааширч байгаатай

холбон тайлбарлахаар байна. (Зураг 5)

Уул, уурхайн бус салбарт тулгарч буй дарамт ирэх саруудад үргэлжлэхээр байна. Аж

үйлдвэрийн салбарын аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 2 дугаар улиралд 1 хувиар агшсаны дараа 3

дугаар улиралд 10 хувиар буурлаа. Цахилгаан дулааны салбар аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 7-9

дүгээр сард 1 хувиар буурлаа. (Зураг 6) Барилгын салбарын бүтээн байгуулалт нэрлэсэн дүнгээр 24

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2011 2012 2013 2014 2015 (Jan-Sep)

Mining production Coal

Crude Oil Copper concentrates

Gold

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

100

120

Coal

Crude oil

Copper concentrates

Mining industrial production


хувиар мөн буурчээ. Өнгөрсөн 7-9 дүгээр саруудад аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн өсөлт саарч байгаа,

импорт үргэлжлэн буурч байгаа нь бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, тээврийн салбарын

идэвхжил үргэлжлэн саарахаар байна.

Цаг агаарын тааламжгүй нөхцөл нь хөдөө аж, ахуйн

салбарт сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Сүүлд

зарлагдсан хөдөө аж, ахуйн салбарын үйлдвэрлэлийн

мэдээнээс харахад энэ оны хавар зуны гантай байдлаас

хамаараад ургац хураалт огцом буурсан дүнтэй байна.

Эхний 9 сарын байдлаар үр тарианы ургац хураалт

өмнөх оны түвшингийн 27.7 хувьтай тэнцэж байна.

Хураасаан хүнсний ногоо болон төмс өмнөх оны эхний 9

сарын гүйцэтгэлтэй харьцуулахад харгалзан 66 болон 83

хувьтай тэнцэж байна. Газар тариалангийн салбар нийт

хөдөө аж, ахуйн нийт үйлдвэрлэлийн 18 хувийг эзэлдэг

бөгөөд ургац алдах эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр

нөлөөлөхөөр байна. Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн

тооцоогоор энэ жил ургац хураалт өмнөх жилийнхээс 20

хувиар доогуур байвал энэ ДНБ-ийг 0.4 нэгж хувиар

бууруулах боломжтой юм.

Зураг 5. Оны эхний хагаст уул, уурхайн бус ихэнх салбаруудын хувьд өсөлт огцом саарлаа.

Зураг 6. Боловсруулах болон цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэлийн өсөлт 3 дугаар улиралд сул хэвээр байв.

Улирлын уул, уурхайн бус салбарын өсөлтийн задаргаа

Уул, уурхайн бус аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн (3 сарын нийлбэрээр тооцсон, y/y, %)


Дотоод, гадаад эрэлтийн эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө огцом саарч байна. 2011-12

онуудад дотоод эрэлт өндөр байсан нь ГШХО-ын орох урсгалаас голллон шалтгаалсан ба мөчлөг

дагасан эдийн засгийн бодлого нь эдийн засгийн өсөлтийн 2 оронтой тоонд байлгав. Дотоод эрэлт

нь импортоос хиээхэн хамааралтай бөгөөд дуурх онуудад импорт огцом өссөн нь өсөлтөд дэмжлэг

үзүүлэв. ГШХО огцом татарсан орчинд 2014 онд дотоод эрэлтийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөөллийн өсөлт

сөрөг түвшинд хүрсэн ба энэ нь голчлон хөрөнгө оруулалтын огцом агшилтаас шалтгаалав. Оюу

толгойн зэс, алтын үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор экспорт нэлээд нэмэгдсэн нь 2014 онд эдийн

өсөлтөд нөлөөлсөн. Харин 2015 онд дотоод, гадаад эрэлт саарсан нь эдийн засгийн өсөлт хүнд

дарамт болов. Хөрөнгө оруулалт 43 хуюиар агшсан нь дотоод эрэлт саарахад голлох нөлөөг

үзүүлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор импорт бодит дүнгээр буурч гарсан. Мөн хугацаанд 2014 сүүлийн

хагаст гадаад эрэлт эдийн засгийн өсөлтөд 30.6 нэгж хувийн нөлөө үзүүлж байсан бол 2015 оны

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

Q1

-11

Q2

-11

Q3

-11

Q4

-11

Q1

-12

Q2

-12

Q3

-12

Q4

-12

Q1

-13

Q2

-13

Q3

-13

Q4

-13

Q1

-14

Q2

-14

Q3

-14

Q4

-14

Q1

-15

Q2

-15

Agriculture Other servicesManufacturing ConstructionWholesale & retail trade Electricity, comm. & residualTransportation Non-mining GDP growth (%)

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Jan

-12

Mar

-12

May

-12

Jul-

12

Sep

-12

No

v-12

Jan

-13

Mar

-13

May

-13

Jul-

13

Sep

-13

No

v-13

Jan

-14

Mar

-14

May

-14

Jul-

14

Sep

-14

No

v-14

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15

Sep

-15

Manufacturing Electricity

Зураг 7. Дотоод, гадаад эрэлтийн эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө багасав.

Дотоод, гадаад эрэлтийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө (%p)

Эх үүсвэр: Сангийн яам, Хөгжлийн банк, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II

2011 2012 2013 2014 2015

Exports Imports

Domestic demand Real GDP growth (%)


эхний хагаст 6.1 нэгж хувь болон огцом буурсан. Энэ нь худалдааны нөхцлийн сөрөг шок болон

Хятадын нүүрсний эрэлт буурсанаар голлон тайлбарлагдахаар байна. (Зураг 7)

ГШХО-ын огцом бууралт нь сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг дахь нийт хөрөнгө оруулалт огцом

саарах гол шалтгаан болов. 2010 оны хойшхи нийт хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн хэлбэрээр

нь харвал эдийн засаг дахь хөрөнгө оруулалт ГШХО өндөр хамааралтайг харж болох бөгөөд ГШХО-

ын огцом бууралт нь 2013 оноо хойш тогтмол хөрөнгө оруулалт буурах гол шалтгаан болжээ. ГШХО

2011-12 онуудад дундажаар нийт хөрөнгө оруулалтын 65 хувийг санхүүжүүлсэн бөгөөд ДНБ-ий 40

орчим хувьтай тэнцэж байгаа юм. ГШХО-аар санхүүжигдсэн хөрөнгө оруулалт 2013 онд ДНБ-ий 17

хувь, 2014 онд ДНБ-ий 4 хувь болтлоо буурчээ. (Зураг 8) Өмнөх 2 жилд ГШХО огцом буурснаас улсын

хөрөнгө оруулалт төсөв болон Хөгжлийн банкаар санхүүжигдсэн бөгөөд энэ голчлон дотоод, гадаад

өрөөр санхүүжигдсэн. Улсын салбарын хөрөнгө оруулалт 2011 онд ДНБ-ий 10 хувиас бага байсан

бол 2014 онд ДНБ-ий 15 гаруй хувьд хүрсэн ба энэ нь голчлон төсвийн хөрөнгө оруулалт болон

Хөгжлийн банкны төсвийн хөрөнгө оруулалттай холбоотой юм. (Зураг 9) 2015 онд ГШХО үргэлжлэн

буурсанаас шалтгаалан ний хөрөнгө оруулалт буурсан ба төсвийн орлого тасалдсан, өр нэмэгдсэн

нь улсын өр нэмэгдсэн нь улсын хөрөнгө оруулалт өсөлт боломжийг хязгаарласан.

Зураг 8. Хөрөнгө оруулалт 2014 оноос хурдтай буураад байна...

Зураг 9. ... Хөрөнгө оруулалт голчлон гадны хөрөнгө оруулалтаар санхүүжигдэв.

Хөрөнгө оруулалтын ДНБ-ий өсөлтөд үзүүлэх нөлөө (%p)

Ний хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн хэлбэрээр (ДНБ-д эзлэх хувиар)


Төсвийн хүндхэн байдал болон бодит орлогын өсөлт саарсан нь хэрэглээнд дарамт

учруулав. 2014 оны сүүлийн хагаст эцсийн хэрэглээний өсөлт 7.3 хувьтай байсан бол энэ оны эхний

хагаст 2.3 хувь болж саарав. Бодит засгийн газрын хэрэглээний өсөлт төсвийн хүндрэлээс

шалтгаалан 4.2 хувьд хүрэв. Өрхийн бодит орлогын өсөлт саарч буй орчинд хувийн хэрэглээний

өсөлт 2014 оны сүүлийн хагаст 7.5 хувьтай байсан бол энэ оны эхний хагаст 3.8 хувь болж саарсан

ч өсөлт эерэг хэвээр байна. (Зураг 10) Өрхийн дундаж бодит орлого 2011-12 онд огцом өссөнөөс

хойш 2 оронтой инфляциас шалтгаалан 2013 оны дундаас эхлэн саар эхэлсэн. 2014 оны эхнээс

өрхийн бодит мөнгөн орлого өсөлт инфляцийн түвшнээс бага болж ирсэн. Улаанбаатар хотын

хэмжээнд өрхийн бодит орлого, зардалд учирч буй дарамт тод ажиглагдаж байгаа нь эдийн засгйин

2-догч болон 3-дагч салбаруудад идэвхжил саарч байгааг илтгэж байна. (Зураг 11)

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

100

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

Q2

-11

Q3

-11

Q4

-11

Q1

-12

Q2

-12

Q3

-12

Q4

-12

Q1

-13

Q2

-13

Q3

-13

Q4

-13

Q1

-14

Q2

-14

Q3

-14

Q4

-14

Q1

-15

Q2

-15

Growth contribution of investment (%p): LHS

Y/Y growth of fixed investment(%): RHS

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

2010 2011 2012 2013 2014

Government Budget DBM FDI Others


Зураг 10. Засгийн газрын хэрэглээ бодитоор буурч байгаа ба хувийн хэрэглээ саарч байна.

Зураг 11. Өрхийн бодит орлогын өсөлт сөрөг байгаа нь хувийн хэрэглээнд дарамт учруулж байна.

Хувийн болон Засгийн газрын хэрэглээний эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө (%p)

Real average household income growth (y/y, %)


Хүнсний инфляци буурсан, дотоод эрэлт хумигдсан орчинд инфляци буураад байна.

2014 оны 7 дугаар сараас хойш инфляци буурч байна. 2014 оны 7 дугаар сард 14.9 хувь байсан

инфляци 1 дүгээр сар гэхэд 9.8 (жилийн) хувь болж буурсан бол 8 дугаар сарын байдлаар 6.6 хувь

болсон нь Төвбанкны инфляцийн зорилтот түвшингээс доогуур байна. Махны үнэ 11.4 хувиар

буурсан нь 9 дүгээр сард инфляци 4.9 болж огцом буураха шалтгаан болов. Эдийн засгийн хумих

бодлого, дотоод эрэлт саарснаас суурь инфляци өмнөх сараас буурч 9 дүгээр сард 6.1 хувьд хүрлээ.

Махны үнэ хурдтай буурч байгаа нь инфляци буурахад чухал үүрэг гүйцэтгэв. 8 дугаар сард

Улаанбаатар хотын хэмжээнд тооцсон хүнсний жилийн инфляци 2.3хувь болж буурсан бөгөөд 9

дүгээр сард сөрөг 1.3 хувь болов. Махны нийлүүлэлт өссөнөөр махын үнэ хурдтай буурч 2015 онд

хүнсний үнийн инфляци буурах шалтгаан боллоо. Ялангуяа энэ онд өвөлжилт хүндэрнэ гэсэн

хүлээлттээс шалтгаалан махны нийлүүлэлт огцом өссөнөөр өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад

энэ оны 8 дугаар сарын эцэст махны үнэ 6.2 хувиар, 9 дүгээр сард 10.5 хувиар тус тус буурчээ. Мөн

9 дүгээр сард хүнсний бус барааны инфляци өмнөх 9 сараас 11.8 хувиар буурав. 9 дүгээр сард

халаалт, дулаан, сургалтын төлбөр, тээврийн зардал зэрэг төрийн зохицуулалттай үнийн инфляци

12.3 хувь болж 7 дугаар сарын 10.3 хувиас өссөн байлаа. 7 дугаар сард цахилгаан, халуун усны үнэ,

тариф 4.2 хувь болон 19 хувь, 8 дугаар сард сургалтын төлбөр 23.5 хувиар тус тус нэмэгдсэн билээ.

Ирэх саруудад дотоодын эрэлт сул байхаас үүдэн инфляци буурах дарамт байхаар байна.

Нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийн дарамт буурснаар 2015 онд инфляци буурахад чухал үүрэг

гүйцэтгэсэн бөгөөд ялангуяа хүнсний инфляцийн бууралт голчлон нөлөөлөв. Мөнгөний хатуу

бодлогын хамт дотоод эрэлт саарснаар эрэлтийн гаралтай инфляцийн дарамт багасахад дэмжлэг

үзүүллээ. Хүнсний нийлүүлэлтэнд гэнэтийн тасралт/цочрол гарахгүй, мөнгөний тэлэх бодлого

хэрэгжихгүй тохиолдолд оны эцэс рүү инфляци тогтворжих хандлагатай байна. Инфляци үргэлжлэн

буурч байгаа ч өмнөх жилүүдийн хоёр оронтой тоотой өсч байсан инфляциас шалтгаалан

инфляцийн хүлээлт өндөр хэвээр байна. Энэ нь үйлдвэрчний эвлэлээс шаардаж буй цалинг хоёр

оронтой тоогоор өсгөх шаардлагаас харж болох юм. 2016 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын

урсгалаас шалтгаалан инфляцийн дарамт нэмэгдэх эрсдэлтэй юм. Төвбанкнаас үнийн тогтвортой

байдалд тууштай чиглэх нь инфляци тогтворжих, инфляцийн зорилтот түвшинд олон нийтийн итгэх

итгэлийг эерэгээр нөлөөлөх болно. Үр дүнд нь инфляцийн өндөр хүлээлт буурах боломжтой.

-10

-5

0

5

10

15

20

25

Q1

-11

Q2

-11

Q3

-11

Q4

-11

Q1

-12

Q2

-12

Q3

-12

Q4

-12

Q1

-13

Q2

-13

Q3

-13

Q4

-13

Q1

-14

Q2

-14

Q3

-14

Q4

-14

Q1

-15

Q2

-15

Government Consumption (%p)

Private consumption (%p)

Final Consumption growth (y/y, %)

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2010

.01

2010

.02

2010

.03

2010

.04

2011

.01

2011

.02

2011

.03

2011

.04

2012

.01

2012

.02

2012

.03

2012

.04

2013

.01

2013

.02

2013

.03

2013

.04

2014

.01

2014

.02

2014

.03

2014

.04

2015

.01

2015

.02

Real HH Monetary Income (yoy, %): UB

Real HH Monetary Income (yoy, %): National


Зураг 12. 9 дүгээр сард махны үнийн бууралтаас шалтгаалан инфляци 4.9 хувь болж үргэжлэн буурав.

Зураг 13. Суурь инфляци харьцангуй өндөр байгаа ч хүнсний үнийн инфляци сөрөг болов.

Хэрэглээний үнийн инфляци ( жилийн %): Улаанбаатар

Хүнсний болон хүнсний бус бараа8 үйлчилгээний үнийн инфляци (жилийн %): Улаанбаатар

Эх сурвалж: ҮСХ-ны бюллетень, ДБ-ны ажилтнуудын тооцоо

Шигтгээ 1: Үйлдвэрлэгчийн үнийн индекс, импортын үнийн инфляци

Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ) үйлдвэрлэгчийн үнийн индекс (ҮҮИ)-ийг

2015 оноос сар бүр нийтэлж эхэлсэн. ҮҮИ нь үйлдвэрлэгч нарын дотоодод үйлдвэрлэсэн

барааны үнэ буюу бөөний үнийг хэмждэг. ҮҮИ нь урьдчилан тодорхойлсон хэрэглээний барааны

сагсанд орсон дотоодын үйлдвэрлэлийн болон импортын барааны жижиглэнгийн үнийг хэмждэг

Хэрэглээний Үнийн Индекс (ХҮИ)-ээс ялгаатай. Шинэ ҮҮИ нь 2010 оны үнийн түвшинд суурилсан

бөгөөд уул уурхай, аж үйлдвэр, эрчим хүчний салбар орсон аж үйлдвэрийн цөөн тооны гол

салбарын хамардаг.

Сүүлийн саруудын ҮҮИ-ийн хөдөлгөөн аж үйлдвэрийн салбарын зах зээлийн идэвхжил

саарч байгааг илтгэж байна. Ялангуяа 2014 оны сүүлээс эхлэн уул, уурхайн салбарын

үйлдвэрлэгчийн үнэ огцом буурч байгаа бөгөөд нүүрс, зэс, нефть зэрэг гол түүхий эдийн үнийн

бууралтыг илтгэж байна. Уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнийн индекс 8 дугаар сард

өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 22 хувиар буурсан. Аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэгчийн

үнийн индексийн жилийн өсөлт 2014 болон 2015 оны эхэн үед өндөр хэвээр хадгалагдсан бөгөөд

2015 оны эхний улиралд 13 хувьд хүрсэн. Гэвч аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнийн

индекс 2 болон 3 дугаар улиралд саарч 8 дугаар сарын байдлаар 1.5 хувь (жилийн) хүрч буурав.

(Зураг 14)

ҮҮИ болон импортын үнийн хөдөлгөөн нь сүүлийн жилүүдийн инфляцийн дарамтын үндсэн

шалтгааны талаар чухал мэдээллийг өгч чадах юм. Бөөнийн үнэ дээр жижиглэнгийн ашгийн

тогтвортой хувийг нэмдэг гэж үзвэл аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнийн индексийн

хандлагаас хэрэглээний үнэнд дотоодын үйлдвэрлэлийн барааны үнэ хэрхэн нөлөөлдгийг үзэж

харж юм. Төгрөгийн ханшаар илэрхийлсэн импортын үнийн индекс нь худалдааны түнш орнуудын

инфляци (буюу төгрөгөөр илэрхийлсэн импортын үнийн өөрчлөлт)-ас үүссэн инфляцийн дарамтыг

харуулах. ҮСХ-ны аж үйлдвэрийн салбарын ҮҮИ-ийн өмнөх хандлага, төгрөгөөр илэрхийлсэн

импортын үнийн индекс нь импортын үнийн өсөлтийн хамт инфляци 2013 оны сүүлээс өсч

эхэлснийг харуулж байна. Импортын үнийн өсөлт нь 2013 оны 8 дугаар сарын ханшийн огцом

сулралтаас үүдэлтэй юм. Импортын барааны өндөр үнэ 2013 оны сүүл болон 2014 оны эхээр суурь

инфляцийг хурдтай өсөхөд нөлөөлсөн байх боломжтой. Импортын завсрын түүхий эдийн өндөр

үнийг илтгэн хэрэглээний үнийн индексийн сагсны 70 хувийг бүрдүүлэгч дотоодын барааны үнэ

-5

0

5

10

15

20

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Energy and fuelsMeat, milk and cheesebread, flour and cerealsOther foodCore inflation exc all food and energy

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

Sep

-13

No

v-1

3

Jan

-14

Mar

-14

May

-14

Jul-

14

Sep

-14

No

v-1

4

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15

Sep

-15

Headline inflation Food inflation

Non-Food inflation


огцом өссөнөөс 2014 оны дунд үеэс суурь инфляцийн өсөлт хоёр оронтой тоо руу эрчимтэй

шилжсэн. Дотоодын барааны үнийн сааралт, нефтийн үнийн бууралт болон ханшийн сулралт

саарснаас импортын үнийн инфляцийн сулралт үргэлжилснээс 2015 онд суурь инфляци буурах

хандлага руу оржээ. (Зураг 15)

Зураг 14. 2015 онд уул, уурхайн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнэ огцом саарснаар аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэгчийн үнийн инфляци буурав.

Зураг 15. Дотоодын болон импортын барааны үнэ буурснаар инфляци буурахад нөлөөлөв.

Үйлдвэрлэгчийн үнийн инфляци (жилийн %, 3 сарын

гулсмал дундач)

Эх сурвалж: ҮСХ, Монголбанк, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Хэрэглээний болон үйлдвэрлэгчийн үнийн инфляци болон

импортын үнийн инфляци (жилийн %, 3 сарын гулсмал дундач)

Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд

-20%

-10%

0%

10%

20%

Jan

-14

Feb

-14

Mar

-14

Ap

r-14

May

-14

Jun

-14

Jul-

14

Au

g-14

Sep

-14

Oct

-14

No

v-14

Dec

-14

Jan

-15

Feb

-15

Mar

-15

Ap

r-15

May

-15

Jun

-15

Jul-

15

Au

g-15

Total MiningManufacturing Electricity

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

4106

1

4112

2

4118

3

4124

4

4130

6

4136

5

4142

6

4148

7

4154

8

4160

9

4167

1

4173

0

4179

1

4185

2

4191

3

4197

4

4203

6

4209

5

4215

6

4221

7

core inflation (y/y, %)

Import price inflation (y/y, %)

Manufacturing price inflation (y/y, %)


Дунд хугацаанд төсвийн бодлогыг зохистой болгох чиглэлд бодлогын алхамууд хийгдэж байна.

Засгийн газрын өр болон өсч буй төсвийн алдагдлыг бууруулахад Засгийн газраас зарим арга

хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Өнгөрсөн 2 дугаар сард УИХ “Макро нэгдсэн бодлогын

төлөвлөгөө”-г баталсан бөгөөд уг төлөвлөгөөний хүрээнд төсвийн бодлогын шинэчлэлийн чиглэл

тодорхойлогдсон. Төсвийн тогтвортой байдлын хуульд (ТТБТХ) 1 дүгээр сард нэмэлт, өөрчлөлт

оруулсан бөгөөд 2 дугаар сард өрийн удирдлагын тухай хуулийг баталсанаар дунд хугацааны

төсвийн бодлогын хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн.

2015-18 онуудын төсвийн алдагдал болон өрийн дээд хязгаарыг ТТБТХ-д нэмэлт,

өөрчлөлт оруулах замаар шинэчлэн тогтоосон. Шинэчлэн тогтоосон төсвийн бүтцийн

алдагдал 2015 оны ДНБ-ий 5 хувь, цаашид аажмаар бууран 2018 онд ДНБ-ий 2 хувь болгож

бууруулахаар тогтсон. Дээрх алдагдал нь Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө

оруулалтыг оруулж тооцсон болно. Одоогийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдсэн Засгийн газрын

өрийн хэмжээ өмнө ДНБ-ий 40 хувь байхаар тодорхойлогдсон байсан бол энэ нь 2015 онд

ДНБ-ий 58.3 хувь байхаар шинэчлэн тогтоогдсон ба цаашид алгуур буурч 2018 он гэхэд ДНБ-

ий 40 хувь хүртэл бууруулахаар тогтсон.

2015 оны төсөвт 1 дүгээр сард хийсэн тодотголоор төсвийн алдагдлын хязгаарыг

шинээр тогтоосны зэрэгцээ Хөгжлийн банкны арилжааны буй шинжтэй зээлүүдийг

төсөвт суулгасан. Уг төсвийн тодотголд төсвийн бүтцийн алдагдлыг ДНБ-ий 5 хувь байхаар

тогтсон бөгөөд (Нийт алдагдал нь ДНБ-ий 4.9 хувь) уг өөрчлөлт ТТБТХ-ийн нэмэлт

өөрчлөлтөөр тодорхойлогдсон. Эдийн засгийн идэвхжил саарч байгаатай уялдан орлогын

төсөөлөлийг 2015 оны батлагдсан төсөвтэй харьцуулахад 7.4 хувиар, хөрөнгийн зардлыг 34

хувиар тус тус бууруулсан. Төсвийн гадуурх зарлагыг бууруулах зорилгоор 794 тэрбум

төгрөгийн Хөгжлийн банкны арилжааны бус шинжтэй зээлүүдийг төсвийн хөрөнгийн зардалд

нэмж суулгасан. Уг зээлүүд голчлон зам, гудамжийн барилгын ажил болон цахилгаан

станцад олгосон зээлүүд юм. Гэвч Хөгжлийн банкнаас санхүүжигдсэн арилжааны зээлүүд

төсвийн гадуур хэвээр үлдсэн юм.

Засгийн газраас боловсруулсан зарим төсвийн нэгдмэл бодлогын шинжтэй арга

хэмжээнүүд 1 дүгээр сард УИХ-аар хэлэлцсэн 2015 оны төсвийн тодотголын

хэлэлцүүлгийн явцад хасагдсан. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд (жишээ нь Хүүхдийн

мөнгөний хөтөлбөр) ийг шинэчлэх замаар 100 орчим тэрбум төгрөгийн хэмнэлт хийхээр

тооцсон УИХ-аас дэмжлэг авч чадаагүй. Засгийн газраас оруулж ирсэн 6.3 тэрбум төгрөгийн

орлогын төсөөллийг УИХ зарлагыг нэмэгдүүлэх зорилгоос шалтгаалан 6.7 тэрбум төгрөг

болгон нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ нь 2015 оны төсвийн орлогын төсөөлөлд итгэх итгэлд

сөргөөр нөлөөлсөн.

Өрийн удирдлагын тухай хуулийг баталснаар өрийн удирдлагын талаар нэгдсэн

тогтолцоо бүрдсэн. Өнгөрсөн 2 дугаар сард УИХ-аар өрийн удирдлагын хууль

батлагдсанаар сангийн яаманд өрийн удирдлагын нэгдсэн бүтэц бий болж, Засгийн газрын

өр болон баталгааны шаардлагууд болон эрх зүйн зохицуулалтыг зохицуулсан. Шинэ өрийн

удирдлагын тухай хуулиар өрийн тайлагналын системийн сайжруулсан. Уг хуулиар сангийн

яам Засгийн газрын нэгдсэн өрийн мэдээллийн системийг бий болгох, хөгжүүлэхээр

зохицуулагдсан бөгөөд уг мэдээллийг систем нь улсын гадаад өр, Засгийн газрын болон

засгийн газрын баталгаатай өрүүд, Засгийн газрын үнэт цаас, гадаад өр, болон Засгийн

газрын өрөөр санхүүжигдсэн төсөл, хөтөлбөрүүдийн талаарх мэдээллийг агуулсан юм.


Гэвч ТТБТХ-ийн өрийн зохицуулалт суларсан. Шинэчлэсэн ТТБТХ-аар улсын өрийн

тодорхойлолтыг Засгийн газрын өр болгон нарийвчлан тусгасан бөгөөд төрийн өмчит аж, ахуй

нэгжүүдийн өр болон Засгийн газрын баталгаа ТТБТХ-ийн өрийн дээд хязгаарт орохгүй байхаар

тодорхойлогдсон. Засгийн газрын бондыг эзэмшиж буй зээлдэгчид Засгийн газраас гаргасан

баталгаа өрийн дээд хязгаарт орохгүй байхаар тогтсон. Энэ нь ТТБТХ-ийн өрийн хязгаарыг

зөрчихгүйгээр нэмж гадаад зээл авах боломжийг Засгийн газарт олгосон. Ингэхдээ Засгийн газар

нэмэлт гадаад зээл авахдаа Засгийн газрын бус институцийг ашиглаж болох бөгөөд ялангуяа

арилжааны банкаар дамжуулан гадаад зээллэг босгох боломжтой болсон. Учир арилжааны банкууд

нь Засгийн газрын үнэт цаасны дийлэнхийг эзэмшдэг юм. Өнгөрсөн 5 дугаар сард Засгийн газар

дээрх хуулийн өөрчлөлтийг ашигласан бөгөөд Худалдаа хөгжлийн банк эзэмшиж буй Засгийн газрын

үнэт цаасаа барьцаалан 500 сая ам.долларын бондыг гадаад зах дээр гаргасан.

Хөгжлийн банкны ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх алхамууд хийгдсэн. Шилэн дансны хуулийн

дагуу Хөгжлийн банк зээлийн багцын талаарх мэдээллээ өөрийн хуудаснаа байршуулж эхэлсэн.

Өнгөрсөн 6 дугаар сард Хөгжлийн банк өөрийн аудитлагдсан санхүүгийн тайлангаа олон нийтэд

тайлагнасан. Өнгөрсөн 6 дугаар сард Хөгжлийн банкны 2015 оны бизнес төлөвлөгөө ТУЗ-аар

батлагдсан олон нийтэд хараахан ил тод болоогүй байна. Хөгжлийн банкны тухай хууль УИХ-д өргөн

баригдаад байна. Хөгжлийн банкны тухай хуулийн одоогийн нэмэлт өөрчлөлт нь УИХ-ын 2015 оны 3

дугаар сарын 18-ний өдрийн 95 дугаартай Засгийн газрын тогтоолын доорх заалтуудыг удирдлага

болгосон. Үүнд:

Хөгжлийн банкны төсвийн зарцуулалтаа хумих, 2018 оноос төсөвт шилжүүлэх;

Хөгжлийн банкны зээлүүд Сангийн яамнаас тодорхойлсон худалдан авалтын хуулинд

захирагдах;

Засгийн газар болон УИХ-ын Хөгжлийн банкны үйл ажиллагаанд оролцоог хаах;

Засгийн газрын хувь нийлүүлэгч, хянагчийн үүргийг сайжруулах замаар засаглалын бүтцийг

сайжруулах;

Хөгжлийн банкны үйл ажиллагаанд тохирсон зохистой харьцааны үзүүлэлтүүдийг бий

болгон, Төвбанкны зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтэд хамруулах.

Орлогын тасалдалтай орчинд төсвийн бодлого хумих чиглэлд хэрэгжиж байна.

Ихээхэн хэмжээний төсвийн орлогын тасалдал нь төсвийн нөөц боломжийг хязгаарлаж

байна. Эхний 9 сарын байдлаар төсвийн орлого төлөвлөснөөс 16 хувиар тасраад байна. Татварын

орлогын тасалдал 11 хувьтай байна. (Зураг 16) Импортын огцом бууралттай уялдан импортын

нэмэгдсэн өртгийн татварын орлого 36 хувиар, гаалийн татварын орлого 17.6 хувиар тус тус

буурахад хүргэлээ. Аж, ахуй нэгжийн орлогын татварын тасалдал төлөвлөсний 10.4 хувьд хүрээд

байна. Дээрх хугацаанд уул, уурхйн компаниудаас орох рояалти татварын орлогын тасалдал 9

хувьтай байна. Ногдол ашгийн орлого болон хувьчлалын орлогын гүйцэтгэл сул байгаагаас татварын

бус орлогын тасалдал 36 хувьтай байна. Одоогийн төсвийн үзүүлэлтүүдийн хандлагаас харахад нийт

орлогын гүйцэтгэл өнгөрсөн жилийн 6.1 их наяд төгрөгийн гүйцэтгэлээс нэлээд доогуур байх

төлөвтэй байгаа бөгөөд орлогын тасалдал 1 их наяд төгрөгт хүрэх эрсдэлтэй байна.

Орлогын тасалдалтай уялдан Сангийн яамнаас төсвийн зарцуулалтад тавих хяналтаа

чангатгаж байна. Өнгөрсөн 6 дугаар сард Засгийн газар төсвийн зарцуулалт түүн дотроо бараа,

үйлчилгээний худалдан авалт, үйл ажиллагааны зардал, орон нутгийн төсөвт өгөх тусгай

зориулалтын шилжүүлэг болон Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй зарцуулалтад гаргах хөрөнгийн


зардалд тавих хяналтын талаар тогтоол гаргасан. Дээрх тогтоолоор дараах шаардлагатай

зардлуудыг тогтоосон. Үүнд: цалин, нийгмийн даатгал болон халамж, хэрэглээний зардлууд, эрүүл

мэндийн зардал, эрүүл ахуйн зардал болон гадаадын зээл, тусламжаар санхүүжигдэх зардлууд

багтсан. Зарцуулалтад тавьсан хяналттай холбоотойгоор төсвийн зардлын гүйцэтгэл 1-9 дүгээр

сарын хооронд 78 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Хөрөнгийн зардалын гүйцэтгэл 45 хувьтай байгаа ба

бараа, бүтээгдэхүүний худалдан авалт, гэрээт ажлын гүйцэтгэл 80 хувьтай байна. Мөн дээрх

хугацаанд цалин, нийгмийн даатгалын зардал болон нийгмийн халамжийн шилжүүлэгүүд бараг

бүрэн хийгдээд байна. (Зураг 17)

Төсөвт шаардлагатай байгаа тодотгол хугацааны хувьд хойшлогдож байгаатай уялдан

Засгийн газраас төсвийн зарцуулалтад тавьсан хяналтын үр нөлөө хязгаарлагдах эрсдэл

нэмэгдсээр байна. Засгийн газрын тогтоол төсвийн зарцуулалт хийх төлөвлөгөөнөөс төлбөр хийх

хүртэл төсвийн зарцуулалтын бүхий шат дамжлагыг бүрэн хамарч чадаагүй. Орлогын гүйцэтгэл дээр

суурилсан сарын мөнгөн зарцуулалт нь салбарын яамдуудас хийгдсэн төлбөрийн хүсэлтийг тийм ч

үр ашигтай хийж чадахгүй байна. Үүнтэй уялдан Засгийн газар зарим гэрээт харилцагчдад төлөх өр

төлбөрийн хэмжээ хуримтлагдах эрсдэлтэй байгаа оны эцэст төсвийн өндөр хэмжээний зардал гарах

нөхцлийг бүрдүүлэх юм. Төсвөөс авлагатай ихэнх аж, ахуй нэгжүүд нь банкны санхүүжилтээр ажил,

үйлчилгээгээ хийсэн нь төсвийн дээр өр, төлбөрийн өглөгтэй холбоотойгоор банкны салбарт дарамт

учруулах эрсдэлтэй. Төсвийн хүндрэлтэй байдлаас шалтгаалсан банкны салбарт ирэх дарамтыг

багасгахад Засгийн газраас зарим аж, ахуй нэгжүүдэд вексель бичиж өгөөд байна.

Зураг 16. Орлогын тасалдал төлөвлөсөн орлогын 16 хувьтай байна.

Зураг 17. Төсвийн зарлагын гүйцэтгэл сул байгаа ба ялангуяа хөрөнгийн зардлын гүйцэтгэл муу байна.

Төсвийн орлогын тасалдал (төлөвлөсөн дүнд эзлэх хувиар): Jan-Aug

Төсвийн зардалын гүйцэтгэл (төлөвлөсөн дүнд эзлэх хувиар): Jan-Aug

Эх үүсвэр: Сангийн яам, Хөгжлийн банк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

2015 оны төсвийн 2 дахь удаагийн тодотгол 11 дүгээр сарын эхээр батлагдсан бөгөөд 2016 оны төсөв хэлэлцэгдэж байна.

2015 оны төсвийн 2 дахь удаагийн тодотгол 11 дүгээр сард УИХ-аар батлагдлаа. Оны эцсээр

900 тэрбум төгрөгөөр орлого тасалдахаар байгаагаас 2 дахь удаагийн төсвийн тодотгол төсвийн

зардалыг 560 тэрбум төгрөгөөр, 340 тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлогыг төвлөрүүлэхээр боллоо.

Хасагдсан зардлыг үзвэл цалингийн өсөлтийн хойшлуулснаар 120 тэрбум төгрөгийг, хөрөнгийн

зардлыг 480 тэрбум төгрөгөөр тус тус бууруулжээ. Ялангуяа Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй

хөрөнгө оруулалтын зардлыг 350 тэрбум төгрөгөөр бууруулсан. Ирэх жилд шинэ хөрөнгө оруулалт

хийгүй байх замаар хөрөнгийн зардлыг бууруулсан. Татаас болон шилжүүлгийн дүн (нийгмийн

халамжийн хөтөлбөрүүдийг оруулсан) бараг өөрчлөгдөөгүй. Нэмж төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн

орлогууд нь төвлөрүүлэхэд магадгүй зарим хүнрэлтэй байхаар байна. Газрын тосны үнэ байгаатай

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

Totalrevenues

PIT CIT VAT Excisetaxes

Customsduties

Royalty Non-taxrevenues

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Goods &Services

Wages Socialinsurance

Transfers On-budgetinvestment

DBM'sbudgetprojects


уялдан шатахууны бүтээгдэхүүний онцгой болон гаалийн татварыг өсгөсөнөөр 61 тэрбум төгрөгийг

нэмж төвлөрүүлэхээр тооцжээ. Гэвч нэмж төвлөрүүлэх орлогын дийлэнх нь татварын авлага байгаа

нь эдийн засгийн идэвхжил саарч буй орчинд 2 сарын дотор биелүүлэхэд хүнд сорилт байхаар

байна.

2016 оны төсвийн төсөл УИХ-д өргөн баригдаад байгаа ба төсвийн тогтвортой байдлын

хуулийн дагуу төсвийн бүтцийн алдагдлыг 4 хувь дотор барихыг зорьж байна. Уг төсвийн

төсөл нь нийт орлогыг 6989 тэрбум төгрөгт хүргэн, тодотголын орлогын төсөөллөөс 15 хувиар

нэмэгдүүлэхээр тооцжээ. Тодотголын үзүүлэлттэй харьцуулахад татварын орлого 8.4 хувиар,

татварын бус орлого болон тусламжийн дүн 48 хувиар тус тус өсөхөөр тооцсон байна. Зарлагын

төсөөллийг харвал 2016 онд төсвийн нийт зардал 2015 оны тодотголын 7.3 их наяд төгрөгийн

зардлаас 8 хувиар өсч 7.9 их наяд төгрөгт хүргэх төлөвлөгөөтэй байна. Урсгал зардлын дүн

цалингийн зардлыг бууруулснаар өсөлтийг 5 хувьд барина гэж тусгажээ. Гэвч хөрөнгийн зардал 2016

онд 2015 оны 1530 тэрбум төгрөгөөс 32 хувиар өсч 2,016 тэрбум төгрөгт хүрэхээр байна. Хөгжлийн

банкнаас санхүүжигдэх 450 тэрбум төгрөгийн хөрөнгийн зардал байна. ДНБ-ий өсөлт 4.1 хувь байх

болон төсвийн төлөвлөгөөнөөс харахад төсвийн бүтцийн алдагдал 901 тэрбум төгрөг болж ДНБ-ий

3.3 хувьд байх тооцоог Сангийн яам хийжээ.

2016 оны төсвийн төслийн орлого төвлөрүүлэх төлөвлөгөөнд зарим тодорхойгүй зүйлүүд

байсаар байна. Засгийн газрын түүхий эдийн үнийн төсөөлөл нь олон улсын санхүүгийн

байгууллагуудын төсөөлөлтэй үндсэндээ нийцтэй байна. Гэвч экспортын биет хэмжээний талаарх

төсөөлөл нь зарим талаараа хүндрэлтэй байна. Тухайлбал, орлогын төсөөлөлд нүүрсний экспортын

биет хэмжээг энэ онд 19.5 сая тонн хүрэхээр тооцсон нь 2015 оны 13.7 сая тонноос 42 хувиар өссөн

дүн юм. Нүүрсний зах зээлийн идэвхжил болон Хятадын эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн саарахаар

байгаа орчинд дээрх нүүрсний экспортын биет хэмжээний төсөөлөл хэт өөдрөг мэт харагдаж байна.

Өөр нэг хүндрэлтэй байхаар байгаа зүйл нь хувьчлалын асуудал байхаар байна. Төсвийн төсөлд

Төрийн банк, Хөрөнгийн бирж болон бусад зарим төрийн өмчит байгууллагуудыг 2016 онд

хувьчилсанаар 171 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэхээр ЗГ тооцсон. Өмнөх жилүүдийн

хувьчлалын процесс болон олон нийтэд хүгэх тал дээр дутагдалтай ажиллаж байснаас үзэхэд ирэх

оны хувьчлалын процессд итгэх итгэх сул байна. Мөн түүнчлэн 2011 оны Засгийн газрын санхүүгийн

статистикийн удирдамжийн дагуу хувьчлалын

орлого бүртгэгдэх ёстой юм. Монгол улсын хувьд

хувьчлалын орлого нь 2013 оноос хойш татварын

бус орлого байдлаар бүртгэгдэж байна. Олон

улсын стандартын дагуу хувьчлалын орлого нь

хувьчлалын орлого нь Засгийн газрын санхүүжилт

мэтээр бүртгэгдэх ёстой бөгөөд хувьчлалын

хэмжээгээр төсвийн алдагдал өсөх ёстой байдаг.

Ирэх он төсвийн төсөл нь 368 тэрбум төгрөгийн

гадаад тусламж авахаар төсөөлсөн ба 2015 оны

62 тэрбум төгрөгөөс огцом өсөхөөр байна. Энэ нь

голчлон Хятадаас авах 2 талт тусламж бөгөөд энэ

ирэх жилд биелэлээ олохоор тусгасан байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд орлогын өөдрөг төсөөлөл

нь төсвийн төлөвлөлтөд хүндрэлийн гол

шалтгаан болж байна. 2012-14 онуудын төсөв

орлогын өөдрөг төсөөллөөс шалтгаалан тодотгол

хийгдэж байсан ба орлогын тасалдал дундажаар 17 хувьтай байжээ. (Зураг 18) Мөн түүнчлэн

сүүлийн жилүүдэд Засгийн газраас өргөн барьсан төсвийн орлогыг УИХ нэмэгдүүлж баталдаг байдал

ажиглагддаг ба энэ нь төсвийн зарлагыг өсгөх үндсэн зорилготой байв.

Зураг 18. Төсвийн орлогын төсөөлөл нь сүүлийн жилүүдэд төсөвт итгэх итгэлд сөргөөр нөлөөлж байна.

Төсвийн орлого: Төлөвлөгөө vs. гүйцэтгэл (ДНБ-д эзлэх хувь): 2012-15


0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2012 2013 2014 2015f

Budget Actual


Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалт хумигдаж байна.

Хөгжлийн банк (ХБ) оны эхний 8 сард 0.7 их наяд төгрөгийн санхүүжилтийг төсвийн шинжэй

болон арилжааны шинжтэй зээлүүдэд олгожээ. ХБ-ы жилийн бизнес төлөвлөгөөнд 794 тэрбум

төгрөгийн төсвийн шинжтэй төслүүд, 715 тэрбум төгрөгийн арилжааны шинжтэй зээлүүд байхаар

тусгасан. ХБ-ны төсвийн шинжтэй зээлүүд нэгдсэн төсөвт суусан бөгөөд ХБ-аас зарцуулагдах

хөрөнгийн зардал байдлаар тусгагдаж байна. Гэвч арилжааны шинжтэй зээлүүд төсөвт суугаагүй

хэвээр байна. (Шигтгээ 2-ыг үзнэ үү). Оны эхний 8 сард ХБ-аас нийт төлөвлөсөн 794 тэрбум төгрөгийн

төсвийн шинжтэй зээлээс 248 тэрбум төгрөгийн зээлийг санхүүжүүлээд байна. Үүнийг ЗГ-аас төсвийн

зарцуулалтдад тавьсан хяналттай холбон тайлбарлахаар байна. Мөн дээрх хугацаанд ХБ 440

тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг арилжааны зээлүүддээ олгожээ. Өнгөрсөн ХБ-ий нийт зарцуулалт

1487 тэрбум төгрөг байсан бол энэ жил 1 их наяд төгрөгт хүрч буурахаар байна. 2015 оны төсвийн

тодотгол ХБ-аас санхүүжигдэх хөрөнгийн зардалыг 794 тэрбум төгрөгөөс 452 тэрбум төгрөг болгон

бууруулав. Арилжааны зээлүүдийн хэмжээ 600 тэрбум төгрөг болж анх төлөвлөж байснаас 100 гаруй

тэрбум төгрөгөөр бууруулахаар тогтжээ.

Оновчтой хяналт шалгалт, зохицуулалтгүйгээр

ХБ-ы арилжааны зээлийн багц нь макро эдийн

засгийн болон төсвийн эрсдлийг нэмэгдүүлэх

боломжтой. ХБ-ны арилжааны зээлүүд 2013-14

онуудад дундажаар ДНБ-ий 3.6 хувьтай тэнцэж

байсан бөгөөд одоогийн бизнес төлөвлөгөөнөөс

харвал 2015 онд ДНБ-ий 3 хувьтай байх төлөвтэй

байна. ХБ-ны ихэнх төслүүд Засгийн газрын болон

Засгийн газрын баталгаатай санхүүжилтээр

санхүүжигдсэнээс харахад ХБ-ны гадаад санхүүгийн

эх үүсвэр нь гадаад өр огцом буйгийн гол нэг

шалтгаан юм. ХБ-ны төслүүдийг санхүүжүүлэх

зорилготой Засгийн газрын өрийн хэмжээ сүүлийн 3

жилд 2.7 тэрбум ам.долларт хүрч 2014 оны ДНБ-ий

23 хувьтай тэнцэж байна. Ирэх жилүүдэд

арилжааны зээлүүдийн санхүүжилт нь ил, далд

хэлбэрийн Засгийн газрын баталгаан дээр

үндэслэхээр байгаа нь Засгийн газрын болон улсын

өрийн нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй байна.

Шигтгээ 2. Хөгжлийн банкны зээлийн болон эх үүсвэрийн бүтэц

Хөгжлийн банк өөрийн 2015 оны эхний хагасын санхүүгийн тайлан болон хөндлөнгийн аудитын

тайланг 6 дугаар сарын 30-ы өдөр нийтэлсэн. Энэ шигтгээ нь дээрх тайлангуудад үндэслэн

Хөгжлийн банкны зээлийн болон эх үүсвэрийн бүтцийг хураангуйлан үзүүлэв.

1. Зээлийн бүтэц

2015 оны 6 дугаар сарын эцсийн байдлаар Хөгжлийн банк 4,374 тэрбум төгрөгийн зээл болон

авлагатай байна. Төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 2,244 тэрбум төгрөгийн (51.3 хувь) төсвийн

шинжтэй зээл байна. 2,219 тэрбум төгрөгийн арилжааны зээлүүдийг аж, ахуй нэгжүүд болон

төрийн өмчит аж, ахуй нэгжүүдэд олгожээ.

Зураг 19. Хөгжлийн банкны зээл болон гадаад өр 2012 оноос хойш огцом өслөө.

Хөгжлийн банкны зээл болон гадаад өр: 2011-14


0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

2011 2012 2013 2014

On-budget spending (% to GDP)DBM commercial (% to GDP)DBM non-commercial (% to GDP)DBM share to public spending (%)DBM-related external debt (% to GDP)


Төсвийн шинжтэй зээлүүд. Уг зээлүүд нь улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй бөгөөд

нийгмийн шинж чанартай бөгөөд өөрийн орлогоос өгөөж өгдөггүй төслүүд юм. Хөдөө, орон нутаг,

хот суурин гадрын замын төслүүд, инженерийн барига байгууламжууд, цахилгааны болон дулааны

цахилгаан станцыг өргөтгөх, сайжруулах төслүүд, шинэ төмөр зам болон төрийн орон сууцны

төслүүд багтаж байгаа юм. Уг төслүүд нь бүгд Засгийн газрын баталгаатай юм. Дээрх төсвийн

шинжтэй төслүүд 2015 оныг хүртэл төсөвт суугаагүй байсан.

Арилжааны шинжтэй зээлүүд. Аж, ахуйн нэгжүүдэд олгосон зээлүүд нь төслийн өөрийн орлогоос

буцаан төлөгдөх нөхцөлтэй юм. Ийм төрлийн зээлүүд нь арилжааны шинжтэй зээлүүд гэж

ангилагдсан бөгөөд нэгдсэн төсөвт суугаагүй болно. Уг арилжааны зээлүүд нь Засгийн газрын

зүгээс онцолсон арилжааны зээлүүд буюу агаарын тээвэр, уул, уурхай, орон сууц, дэд бүтэц болон

боловсруулах салбарын төслүүд багтаж байгаа юм. Уг арилжааны зээлүүдийн ¼ нь Засгийн

газрын баталгаатай гэжээ.

Хөгжлийн банкнаас аж, ахуй нэгжүүдэд арилжааны банкаар дамжуулж олгосон зээлүүдийн дотор

623 тэрбум төгрөгийн хөнгөлттэй зээлийг 10 арилжааны банкуудаар дамжуулан жижиш, дунд

үйлдвэрийг дэмжих, стратегийн ач холбогдолтой салбаруудад олгох ажил явагдаж байна (Монгол

888 экспортыг дэмжих төсөл болон арьс ширэн эдлэлийн үйлдвэрийн төслүүд).

Дээрх арилжааны зээлийн нэг хэсэг болох 1,103 тэрбум төгрөгийн зээл нь төрийн өмчит аж, ахуй

нэгжүүд олгосон зээл байна (Эрдэнэс таван толгой, Эрдэнэс Монгол, Төрийн орон сууцны

корпораци, жижиг дунд үйдвэрийн хөгжлийн сан, МИАТ, Багануурын уурхай). Эрдэнэс таван

толгой компанид 200 сая ам.долларын зээлийн 2013 оны 9 дүгээр сард Засгийн газрын

баталгаатайгаар олгосон байна. Стратегийн ордуудын эзэмшдэг Эрдэнэс МГЛ компанид 175

тэрбум төгрөгийн зээлийн Засгийн газрын баталгаагүйгээр олгожээ.

Хүснэгт 1. Хөгжлийн банкны зээлийн бүтэц (их наяд төгрөг): 2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар

Зээлийн бүтэц Зээлийн үлдэгдэл

1. Төсвөөс эргэн төлөгдөх зээлүүд: Төсвийн шинжтэй зээлүүд 2,244

Засгийн газрын баталгаа 2,244

2. Төслийн орлогоос эргэн төлөгдөх зээлүүд: Арилжааны зээлүүд 2,219

Засгийн газрын баталгаатай арилжааны зээлүүд 562

10 арилжааны банк руу бодлогын зээл (888 төсөл, жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжсэн зээл) 623

Үйлдвэ, үл хөдлөх хөрөнгө болон тоног төхөөрөмж барьцаалсан бусад зээлүүд 944

3. Нийт зээлийн үлдэгдэл 4,374

2. Санхүүгийн эх үүсвэр

Санхүүгийн тайлан болон аудитын тайлан нь Хөгжлийн банкны санхүүгийн эх үүсвэрийн бүтцийг

харуулжээ. (Хүснэгт 2) 2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар ХБ-ы эх үүсвэрийн 92 хувь нь Засгийн

газрын зээл болон Засгийн газрын баталгаатай гадаад зээллэг байна. Хөгжлийн банк Засгийн

газрын зээл болон Засгийн газрын баталгаатай 4 их наяд төгрөгийн санхүүжилттэй байна (Чингис

бонд-1.5 тэрбум ам.доллар, 2012 оны 12 дугаар сар, 500 сая ам.долларын Хөгжлийн банкны евро

бонд, 2012 оны 3 дугаар сар, болон 30 тэрбум иений Засгийн газрын баталгаатай Самурай бонд,

2013 оны 12 дугаар сар). Мөн түүчлэн Хөгжлийн банк өөрөө 904 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх

хэмжээний зээлийг гадаадын банкуудаас авсан ба үүний ихэнх нь Засгийн газрын баталгаатай юм.

Хүснэгт 2. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрийн бүтэц (их наяд төгрөг): 2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар

Эх үүсвэрийн бүтэц үлдэгдэл

1. Бонд 1,478

Евро бонд (Засгийн газрын баталгаатай): 2012 оны 3 дугаар сар 1,149


Самурай бонд, 2014 гаргасан (Засгийн газрын баталгаатай): 2013 оны 12 дугаар сар 379

2. Зээл 3,461

Чингис бонд: 2012 оны 12 дугаар сар 2,557

Гадаадын банкуудаас авсан зээл 904

Комерц банк (Засгийн газрын баталгаагүй): 2014 оны 4 дүгээр сар 23.8

Syndicated loans (Засгийн газрын баталгаатай): 2014 оны 12 дугаар сар 583

China Development Bank (Засгийн газрын баталгаатай): Aug 2014 – present 261

Vnesheconombank (Засгийн газрын баталгаагүй): June 2015 36.5

3. Бусад 387

4. Нийт эх үүсвэр 5,376

Эх үүсвэр: PWC Audit LLC, Хөгжлийн банкны санхүүгийн тайлан, 2015 оны 6 дугаар сар

(http://www.dbm.mn/монгол-улсын-хөгжлийн-банкны-2015-оны-эхний-хагас-жилийн-аудитлагдсан-тайлан/)

http://www.dbm.mn/монгол-улсын-хөгжлийн-банкны-2015-оны-эхний-хагас-жилийн-аудитлагдсан-тайлан/


Мөнгөний хумих бодлого хэрэгжиж байна.

Дотоодын зээлийн өсөлт саарч байгаа, гадаад цэвэр актив буурч байгаа орчинд М2

мөнгөний өсөлт 2015 онд саарсан хэвээр байна. Дотоод зээлийн өсөлт 150 гаруй хувиар өссөн,

гадаад цэвэр актив огцом агшсан орчинд M2 мөнгөний өсөлт 2014 оны эхэнд жилийн 40 гаруй

хувиар өсөв. Дотоод зээлийн өсөлт саарч байгаа, гадаад цэвэр актив үргэлжлэн агшиж байгаатай

уялдан M2 мөнгөний өсөлт 2014 дундаас саарсан бөгөөд өнгөрөгч 3 дугаар сараас өсөлт нь сөрөг

түвшинд хадгалагдсаар байна. Хувийн салбарт олгосон дотоод зээлийн өсөлт 1 дүгээр сард 21.4

хувь байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 4.9 хувь болж буураад байна. Энэ нь мөнгөний бодлого

төлөв хатуурсан, зээлийн эрэлт саарсныг илтгэж байна. Урсгал тэнцлийн алдагдалтай орчинд

хадгаламжийн байгууллагуудын гадаад цэвэр актив (Төвбанк болон банкуудын гадаад актив,

пассивын зөрүү) 2015 онд үргэлэн буурч байгаа нь төвбанкны валютын захад хийж буй интервенц

болон хувийн салбарын гадаад валютын эрэлтийг харуулж байна. (Зураг 20) Нийт мөнгөний

санхүүжилт талаас нь харвал гадаад валютын хадгаламжийн жилийн өсөлт эерэг байгаа ч

төгрөгийн хадгаламж сүүлийн саруудын мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийн бууралтаас

шалтгаалан буурч байгааг харж болно. (Зураг 21)

Зураг 20. Дотоод зээлийн өсөлт саарч байгаа, гадаад цэвэр актив буурч буй орчинд M2 мөнгөний өсөлт бага түвшинд байна.

Зураг 21. Мөнгөний нийлүүлэлт агшиж байгаа нь сүүлийн саруудын төгрөгийн хадгаламжын бууралтаас шалтгаалж байна.

M2 мөнгөний өсөлт, актив талаас (%p): 2010-2015

M2 мөнгөний өсөлт, санхүүжилт талаас (%p): 2010-2015

Эх үүсвэр: Монголбанк, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Төвбанкны тэнцэл сүүлийн 2 жилд огцом тэлэв. Төвбанкны дотоод актив 2012 оны эцэст 566

тэрбум төгрөг байсан бол 2013 онд огцом өсч 4.5 их наяд төгрөгт хүрсэн бөгөөд энэ нь Төвбанк их

хэмжээний зээлийг эдийн засагт оруулах хөтөлбөр хэрэгжүүлсэнээс голлон шалтгаалав. 2013 оны

12 дугаар сард хамгийн их буюу 3.5 их наяд төгрөг эдийн засагт дээрх хөтөлбөрөөр дамжин

нийлүүлэгдсэн байдаг бөгөөд энэ ДНБ-ий 18 хувьтай тэнцэж байв. Үр дүнд Төвбанкны дотоод

активын хэмжээ 2013 оны эцэст нийт дотоод зээлийн 46 хувьтай тэнцэж, энэ нь жилийн өмнөх үеэс

14 хувиар өндөр үзүүлэлт байв. Дараах үндсэн 2 хөтөлбөрөөр дамжин Төвбанкны дээрх зээлийн

хөтөлбөр хэрэгжсэн. Үүнд: (i) Барилгын болон гол хэрэглээний бараа нийлүүлэгчдийг дэмжих Үнэ

Тогтворжуулах Хөтөлбөр; (ii) барилгын салбарыг дэмжих болон дундаж орлоготой өрхүүдэд

зориулсан орон сууцны ипотекийн зээлийн хөтөлбөр. Мөн түүнчлэн 1 жилийн хугацаатай 900

тэрбум төгрөгийн хадгаламжийг 2013 онд банкуудад байршуулсан.

Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд олгогдсон зээлүүд саарч байгаа нь Төвбанкны

тэнцлийн тэлэлтийг сааруулж байна. Гэвч орон сууцны ипотекийн зээлийн хөтөлбөрөөс

шалтгаалан Төвбанкны дотоод активын хэмжээ өндөр хэвээр байна. Төвбанкны дотоод

активын хэмжээ оны эхэнд 4.3 их наяд төгрөг байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 4.1 тэрбум төгрөг

хүрч буураад байна. (Зураг 22) Төвбанк 2014 онд эдийн засагт зээл нийлүүлэх (quantitative easing

programs) хөтөлбөрүүдээ хумиж эхэлсэн. Арилжааны банкуудад байршуулсан 900 тэрбум

-50%

-25%

0%

25%

50%

75%

100%

Jan

-09

May

-09

Sep

-09

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Non-bank private sector Govt & Public Sector

Net foreign assets Net domestic credit (y/y, %)

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Jan

-09

Jun

-09

No

v-09

Ap

r-10

Sep

-10

Feb

-11

Jul-

11

Dec

-11

May

-12

Oct

-12

Mar

-13

Au

g-13

Jan

-14

Jun

-14

No

v-14

Ap

r-15

Sep

-15

Foreign currency deposits MNT deposits

Currency outside banks M2 growth (%, y/y)


төгрөгийн хадгаламж 2014 оны дундуур буцаж Төвбанкинд төлөгдсөн. Үнэ тогтворжуулах

хөтөлбөрийн хүрээнд олгогдож буй зээл олголт 2014 оноос саарч эхэлсэн ба 2015 оны эхээс

нэмэлт зээл олголтгүйгээр өмнө олгосон зээлүүд хугацааны дагуу буцаан төлөгдөж байна. Уг

хөтөлбөрийн хүрээнд олгогдсон зээлийн хэмжээ 2014 оны эцэст 700 тэрбум төгрөг байсан бол 9

дүгээр сарын эцэст 376 тэрбум төгрөг болж буураад байна. 2015 оны эцэст дээрх хөтөлбөрийн

зээл 232 тэрбум төгрөгт хүрэх төсөөлөлтэй байгаа бөгөөд 2016 оны эцсээр бүрэн төлөгдөж дуусах

төлөвтэй байна. Гэвч Төвбанкны орон сууцны ипотекийн зээлд оруулж буй санхүүжилт үргэлжлэн

өсч 9 дүгээр сарын 2.4 их наяд төгрөгт хүрч жилийн өмнөх 1.7 их наяд төгрөгөөс өссөн үзүүлэлттэй

байна. 1.6 тэрбум төгрөгийн орон сууцаар баталгаажсан үнэт цаасг арилжааны банкны тэнцлээс

Төвбанкны тэнцэлд шилжээд байна. Мөн түүнчлэн Төвбанк 350 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн эх

үүсвэрийг арилжааны банкаар дамжуулан аж, ахуй нэгжүүдэд олгосон. Орон сууцны зээл өссөөр

байгаа, нэг удаагийн аж, ахуй нэгжид олгосон санхүүгийн дэмжлэгийг харгалзан үзвэл Төвбанкны

бодлогын зээлийн үлдэгдэл өндөр хэвээр байгаа бөгөөд 9 дүгээр сарын байдлаар 3 их наяд төгрөг

байгаа Дотоодын нийт зээлийн 22 хувьтай тэнцэж байгаа юм. (Зураг 23)

Зураг 22. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хумигдаж байгаагаас Төвбанкны тэнцлийн тэлэлт удааширч байна.

Зураг 23. Орон сууцны ипотекийн зээлтэй холбоотойгоор Төвбанкны бодлогын зээлийн хэмжээ өндөр хэвээр байна

Төвбанкны дотоод актив (их наяд төгрөг)

Төвбанкнаас олгосон бодлогын зээлийн үлдэгдэл (их наяд төгрөг)

Эх үүсвэр: Монголбанк, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Нөөц мөнгөний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хөдөлгөөнөөс сүүлийн жилүүдийн төсөв, мөнгөний

бодлогын нөлөөг харж болохоор байна. Төвбанкны гадаад цэвэр активын өөрчлөлт нь нөөц

мөнгөн дээрх Төвбанкны гадаад валютын интервенцийн хумих нөлөөг харуулж байна. Төвбанкны

гадаад цэвэр актив 2012 оны эцсээс буурч байна. 2012 оны эцэст Засгийн газраас 1.5 тэрбум

ам.долларын Чингис бондыг олон улсын зах зээл дээр гаргасан бөгөөд гадаад валютын нөөц 4

тэрбум ам.долларыг давсан юм. Төвбанкнаас хийж буй гадаад валютын интервенц нь төгрөгийн

эх үүсвэрийг татсанаар нөөц мөнгө буурахад нөлөөлж байна. Төвбанкны гадаад валютын пассив

активаас илүү гарснаар гадаад цэвэр актив 2015 онд сөрөг түвшинд хүрсэн. Төвбанкны бодлогын

зээлээс хамаарсан нөөц мөнгөний нийлүүлэлт Төвбанкны засгийн газрын бус сектор (санхүүгийн

болон хувийн сектор)-ын цэвэр зээлээр илэрхийлэгдэнэ. Нөөц мөнгө 2013-14 онд 4 их наядаас

давсан бөгөөд энэ нь голчлон Төвбанкны санхүүгийн салбар болон аж, ахуй нэгжүүдэд олгосон

санхүүгийн эх үүсвэрээ шалтгаалав. Дээрх хугацаанд эдийн засгийн дотоод зээлийн өсөлтийн 40

хувийг дээрх Төвбанкны санхүүгийн дэмжлэг эзэлж байгаа юм. Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд нөөц

мөнгөний нийлүүлэлтийн өөр нэг гол шалтгаан нь Чингис бондын хөрөнгөөс санхүүжигдсэн

Хөгжлийн банкны төсвийн гадуурх зарцуулалт байв. 2012 оны 12 дугаар сард 1.5 тэрбум

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

0

1

2

3

4

5

BoM claims on governmentBoM claims on companiesBoM claims on non-bank FIsBoM claims on banks% share of BoM credit to total domestic credit: RHS

-50%

0%

50%

100%

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

Credit to Corporate SectorBoM deposit to banksBoM holdings of mortgage loansHousing mortgage credit to banksCredit to PSPReserve money growth(y/y, %): RHS


ам.долларын Чингис бондын эх үүсвэр Төвбанкинд төгрөгийн хадгаламж хэлбэрээр байршсан

бөгөөд тухайн үедээ мөнгөний нийлүүлэлтэд шууд нөлөөгүй байв. Учир нь энэ Засгийн газрын

хадгаламж өсч, эсрэгээр Төвбанкны засгийн газрын цэвэр зээл буурсан юм. Гэвч Хөгжлийн

банкаар дамжин Чингис бондын хөрөнгө эдийн засагт гарч эхэлснээр Засгийн газраас шалтгаалсан

нөөц мөнгөний нийлүүлэлт 2013 оын дундаас өсч эхэлсэн (Засгийн газрын цэвэр зээл алгуур буурч

эхэлсэн). Төвбанкны бодлогын зээл болон ихээхэн хэмжээний төсвийн болон төсвийн гадуурх

зарцуулалтын нөлөөгөөр нөөц мөнгөний өсөлт 2013 оны эцэст жилийн 50 хувийг давсан юм. (Зураг

24)

Нөөц мөнгөний өсөлт 2015 онд ихээхэн буураад байна. Нөөц мөнгө болон түүний өсөлт 2014

оны дундаас саарч эхэлсэн ба 2015 оны ихэнх саруудад сөрөг түвшинд байна.Нөөц мөнгө

нийлүүлэлт буурах болсон нь: (i) Гадаад валютын интервенцээс шалтгаалан Төвбанкын гадаад

цэвэр актив буурч байгаа; (ii) Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хумигдаж байгаа; (iii) Төсөвт хүндрэл

учирч байгаагаас Засгийн газраас хамаарах нөөц мөнгөний нийлүүлэлт сул байгаа зэргээс

шалтгаалж байна. Нөөц мөнгөний өсөлт 7 болон 9 дүгээр саруудад хэлбэлзэл өндөртэй байсан нь

хувийн салбарын гадаад өрийн буцаан төлөлт болон шинээр босгосон гадаад зээллэг зэрэгтэй

холбоотой юм. (Зураг 25)

Зураг 24. Бодлогын зээл болон төсвийн алдагдал 2013-14 онд нөөц мөнгөнд голлох нөлөөг үзүүлэв.

Зураг 25. Бодлогын зээл хумигдаж байгаа, гадаад цэвэр актив үргэлжлэн буурч буй орчинд нөөц мөнгөний өсөлт 2015 онд сөрөг түвшинд хэвээр байна.

Composition of monetary base (in trillion MNT): 2009-2015

Reserve money y/y growth composition (%p): 2009-2015

Source: BoM, WB staff estimates

Эх үүсвэр хомсдож буй орчинд банкны системд эрсдэл тулгарч байгаа ба активын чанар муудаж байна.

Банкны системийн зээлийн өрийн үлдэгдлийн жилийн өсөлт 9 сарын өмнө 18 хувьтай байсан

бол 9 дүгээр сарын эцэст 4.3 хувь1-д хүрч буурав. Төвбанкны бодлогын зээлийн нөлөөгөөр

банкны зээлийн өсөлт 2013 он болон 2014 оны эхэн үед огцом өссөн бөгөөд 2014 оны эхэнд 60 гаруй

хувиар өсөв. Банкы зээл 1.5 жилд бараг 2 дахин өссөн бөгөөд банкны системийн нийт эх үүсвэрт

1 Бидний тооцоонд зээлийн өрийн үлдэгдэлд 2013 оноос хойш үнэт цаасжсан орон сууны ипотекийн зээлийн дүнг оруулж тооцсон ба уг зээлүүд 90 хувь нь арилжааны банкуудын тэнцлээс Төвбанкны тэнцэлд шилжээд байгаа юм.

-4

-2

1

3

5

7

Jan

-09

May

-09

Sep

-09

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Net claims on non-govt entities Net claims on govt

NFA Monetary base

-200%

-150%

-100%

-50%

0%

50%

100%

150%

200%

250%

Jan

-09

May

-09

Sep

-09

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

BoM claims on non-govt sectors Net claims on govt

NFA Reserve money y/y growth (%)


Төвбанкны санхүүжилтийн эзлэх хувь 2012 оны сүүл үед 2 орчим хувьтай байсан бол огцом өсч 2013

оны эцэст 21 хувьд хүрсэн. (Зураг 26) Арилжааны банкуудын тэнцэл төвбанкны бодлогын зээлээс

хэт хамааралтай болсон нь банкны системд эрсдлийг нэмэгдүүлсэн. Төвбанкны бодлогын зээлийн

нийлүүлэлт 2014 оны сүүл үеэс өмнөх үетэй харьцуулахад саарч эхэлсэн нь банкны зээлийн өсөлт

саарахад нөлөөлж, эрсдэл илүү бодитой болж эхэлсэн. Эдийн засгийн идэвхжил саарч буй орчинд

2015 онд үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн зээлүүд татарч эхэлснээр банкны зээлийн өсөлт үргэлжлэн

саарсан. (Зураг 27)

Зураг 26. Банкууд төвбанкны бодлогын зээлээс улам их хамааралтай болж байгаа нь тэдгээрийн эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж байна.

Зураг 27. Төвбанкны санхүүжилт буурч байгаагаас банкны зээлийн өсөлт 2014 оны дундаас саарч байна.

Зээлийн рийн үлдэгдэл (их наяд төгрөгөөр): 2009-15

ЗӨҮ-иин жилийн өсөлт (%): 2009-15

Эх үүсвэр: Монголбанк, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Банкуудын эх үүсвэрийн олдоц хомсдож байна. 2013-14 онуудад Төвбанк банкны салбарт

ихээхэн хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэр нийлүүлсэн ч банкуудын эх үүсвэрийн дийлэнх нь иргэд, аж

ахуй нэгжээс татсан эх үүсвэр бүрдүүлж байв. Харин 2014 оны сүүлээс харилцагчдаас татасан эх

үүсвэр нэлээд хэмжээгээр буурсан нь банкны салбарт эх үүсвэрийн дутагдал үүсэх дарамт учруулж

эхэлсэн. Ялангуяа төгрөгийн хадгаламж хурдтай буурч, 3 дугаар сараас эхлэн өсөлт нь өмнөх оны

үетэй харьцуулахад сөрөг болж ирсэн. Нийт хадгаламжийн 33 орчим хувийг бүрдүүлдэг гадаад

валютын хадгаламжийн өсөлт ам.доллар болон төгрөгт шилжүүлсэн утгаараа харьцангуй өсөлттэй

явж байна. Засгийн газрын баталгаатай арилжааны банкны бондоос шалтгаалан банкны системийн

гадаад валютын эх үүсвэр 5 дугаар сард огцом өссөн. Гэвч эдийн засгийн идэвхжил саарч буй орчинд

зээлийн эрэлт буурсан нь дээрх эх үүсвэрийн өсөлтийг банк илүүдэл нөөц байдлаар барьж байна.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

0

2

4

6

8

10

12

14

Jan

-09

Jun

-09

No

v-09

Ap

r-10

Sep

-10

Feb

-11

Jul-

11

Dec

-11

May

-12

Oct

-12

Mar

-13

Au

g-13

Jan

-14

Jun

-14

No

v-14

Ap

r-15

Sep

-15

trill

ion

MN

T

Bank loans to the private sector: LHS

BoM funding in % to total funding sources of banks: RHS

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Jan

-09

Jun

-09

No

v-09

Ap

r-10

Sep

-10

Feb

-11

Jul-

11

Dec

-11

May

-12

Oct

-12

Mar

-13

Au

g-13

Jan

-14

Jun

-14

No

v-14

Ap

r-15

Sep

-15

Securitized mortgages: LHS

Bank loans: LHS

BoM credit to banks: LHS

Loan growth (incl. securitized mortgages): RHS

(tri

llio

nM

NT)


Зураг 28. Төвбанкны эх үүсвэр болон харилцагчдаас татсан эх үүсвэр буурч байгаа нь банкуудын эх үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж байна.

Зураг 29. Төгрөгийн хадгаламж буурч байгаа нь нийт хадгаламж буурах гол шалтгаан болж байна.

Банкуудын эх үүсвэрийн бүтэц, жилийн өсөлт (%p)

Хадгаламжийн жилийн өсөлт, валютаар (%p)


Зээлийн өсөлт эх үүсвэрийн өсөлтөөс өндөр байгаагаас зээл, хадгаламжийн харьцаа 125

хувьд хүрээд байна. Эх үүсвэрийн болзошгүй бууралтын эсрэг банкуудын чадавхийг хэмждэг зээл,

хадгаламжийн харьцаа 2012 оны эцэст 100 хувьтай байсан бол 2014 оны эцэст 135 хувьд хүрсэн нь

төвбанкнаас санхүүжүүлсэн бодлогын зээлийн огцом өсөлтөөс шалтгаалав. Үнэ тогтворжуулах

хөтөлбөрийн зээл хумигдаж байгаа, зээлийн өсөлт саарсан зэргээс зээл, хадгаламжийн харьцаа

алгуур буурч байгаа, хадгаламжийн өсөлт илүү хурдтай саарч байгаагаас дээрх харьцаа өндөр

хэвээр байна.

Банкны салбарын болзошгүй эрсдлийн эсрэг тэдгээрийн нөөцийн хүрэлцээ буурч байна.

Төвбанкны үнэт цаасыг хасч тооцсон банкуудын нөөцийн хэмжээ 9 дүгээр сарын байдлаар нийт

хадгаламжийн 19.1 хувьтай тэнцэж байгаа бөгөөд заавал байлгах нөөцийн 12 хувиас давж байна.

Гэвч банкуудын илүүдэл нөөц 2014 эхнээс буурч байгаа юм. Илүүдэл нөөц буурч байгаатай уялдан

2015 онд Засгийн газрын үнэт цаасны эрэлт бага байсныг илэрхийлж байгаа ба зарим Засгийн газрын

үнэт цаасны дуудлага худалдааны захиалга бага байв. Засгийн газрын 1 жилийн хугацаатай үнэт

цаасны хүү 14-16 хувьд хүрсэн.

Зураг 30. Хадгаламжийн өсөлт саарч байгаагаас зээл, хадгаламжийн харьцаа өндөр хэвээр байна.

Зураг 31. Эх үүсвэрийн нөхцөл чангарч байгаа нь илүүдэл нөөц буурснаар илэрч байна.

Засгийн газрын хадгаламжийг хасч тооцсон зээл, хадгаламжийн харьцаа (%)

Банкуудын хөрвөх чадвартай актиын бүтэц (их наяд төгрөг): 2010-2015


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Deposits External borrowing Government deposits BoM funding

-20

-10

0

10

20

30

40

50

Jan

-12

Mar

-12

May

-12

Jul-

12

Sep

-12

No

v-12

Jan

-13

Mar

-13

May

-13

Jul-

13

Sep

-13

No

v-13

Jan

-14

Mar

-14

May

-14

Jul-

14

Sep

-14

No

v-14

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15

Sep

-15

Local currency

Foreign currency

Total private bank deposit growth (%)

0%

15%

30%

45%

60%

75%

90%

105%

120%

135%

150%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Bank loan growth (y/y, %): LHS

Bank deposit growth (y/y, %): LHS

Loan to deposit ratio (%): RHS

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

0

1

2

3

4

5

6

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Excess reserves excl. CBB

Claims on government

Central Bank bills

Excess reserve to deposit ratio (%): RHS


Банк хоорондын захаас татах эх үүсвэрийн зардал өсч байна. Банк хоорондын захын хүү 2014

оны дундаас өсч байгаа бөгөөд төвбанк бодлогын хүүгээ 2014 оны 7 дугаар сар болон 2015 оны 2

дугаар сард 2 удаа өсгөсөн бөгөөд бодлогын хүү 10.5 хувиас 13 хувь болж өсөөд байна. Овернайт

зээлийн хүү өмнөх оны 6 дугаар сард 10.9 хувь байсан бол өнгөрсөн 9 дүгээр сарын эцэст 13.7 хувь

болж өсөв. Засгийн газрын 1 жилийн хугацаатай үнэт цаасны хүү өнгөрсөн оны 4 дүгээр сард 10 хувь

байсан бол энэ оны мөн үед 16 хувиас давсан нь банкуудын эх үүсвэр буурсныг илтгэв. Харин 4

дүгээр сараас хойш ЗГ-ын үнэт цаасны хүү алгуур буурч 9 дүгээр сарын эцэст 14.4 хувьд хүрсэн нь

5 дугаар сарын илүүдэл нөөцийн огцом өсөлттэй холбон тайлбарлахаар байна. Банкуудын эх

үүсвэрийн төлөөх өрсөлдөөн болон эх үүсвэрийн өсөлт буурч буй орчинд банкуудын хадгаламжийн

хүү аажмаар өсч байна. Төгрөгийн хадгаламжийн хүү 2014 оны ихэнх саруудад 12.2 хувь дээр

тогтвортой байсан бол 9 дүгээр сарын байдлаар 13.1 хувьтай болж өссөн байна. Банкуудын эх

үүсвэрийн төлөөх өрсөлдөөн, хадгаламжийн өндөр хүү нь банкуудын эх үүсвэрийн зардал өсөхөд

хүргэж, ирэх саруудад зээлийн хүүнд өсөх дарамт учруулах боломжтой. Банкуудын зээлийн хүү 2015

онд алгуур өсч байгаа нь эх үүвсэрийн зардал өсч байгааг илэрхийлж байна. Шинээр олгож буй

төгрөгийн зээлийн жигнэсэн дундаж хүү 2014 оны эцэст 18-19 хувь байсан бол 8 дугаар сарын

байдлаар 20.1 хувь болж өсчээ. Гэвч банкуудын зээлийн хүүний бодлогын хүү болон банк хоорондын

захын хүүний хөдөлгөөний эсрэг хариу үйлдэл сул байгаа бөгөөд үүнийг дараах шалтгаануудтай

холбон тайлбарлахаар байна. Үүнд: (i) Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр болон орон сууцны зээлийн

хөтөлбөрүүдийн хүрээнд хөнгөлттэй зээлүүд олгогдсон; (ii) Арилжааны зээлийн хүү нь эх үүсвэрийн

зардлаас өндөр хамааралтай.

Зураг 32. Банк хоорондын захын хүү 2015 оны дундаас өсч байгаа ба бодлогын хүү мөн өссөн.

Зураг 33. Эх үүсвэрийн хомсдолтой орчинд зээл, хадгаламжийн дундаж хүү өсөөд байна.

Банк хоорондын захын хүү болон бодлогын хүү (%)

Зээл, хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүү (төгрөгийн, %)

Эх үүсвэр: Монголбанк

Салбаруудын хувьд зээлийн идэвхжил харилцан адилгүй байгаа бөгөөд эрсдэл өндөр

салбаруудад зээл огцом хумигдаж байна. Уул, уурхай, барилга болон худалдааны салбарт зээл

огцом хумигдаж байна. Уул, уурхайн салбарт олгосон зээл 3 дугаар улирлын эцэст өмнөх оны

эцэстэй харьцуулахад 8.12 хувиар буурчээ. Барилга болон худалдааны салбарын зээл дээрх

хугацаанд харгалзан 4.4 болон 14.1 хувиар тус тус агшчээ. Уул, уурхай болон барилгын салбарууд

нь өмнөх жилүүдийн уул, уурхайн зах зээл болон бодлогын зээлээс хамгийн их үр ашиг хүртсэн

салбарууд билээ. Харин дотоод эрэлт саарсан, уул, уурхайн зах зээлийн идэвхжил нь дээрх

салбарууд харьцангуй хүчтэй мэдрэгдэж байна. Харин хөдөө аж, ахуй болон боловсруулах

үйлдвэрийн салбарууд зээл харьцангуй тогтвортой байна. Уг салбаруудын зээл ер нь харьцангуй

тогтвортой байдаг бөгөөд зээл өндрөөр өсч байсан үед ч тогтвортой байсан. Дээрх 2 салбарын зээл

3 дугаар улиралд харгалзан 23.3 хувь болон 2.7 хувиар өмнөх оны мөн үеэс өсчээ. Харин бусад

салбарт зээл огцом татарч байна. Зээлийн төлөв байдлаас харахад банкууд идэвхжил нь саарч

5

7

9

11

13

15

17

19

21

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Overnight loans BoM policy rate

Interbank deposit rate 12 week T-bills

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

5

7

9

11

13

15

17

19

21

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Interest spread (lending - deposit rate, bps): RHSBoM policy rateAvg bank lending rateAvg bank deposit rate


байгаа салбаруудад шинээр зээл олгохдоо илүү хянамгай болж, эсрэгээр банкууд бодлогын

зээлүүдээс хамаарах хамаарал өсч байна. (Зураг 34)

Орон сууцны 8 хувийн ипотекийн зээлийн 30 гаруй хувийн жилийн өсөлттэй уялдан банкны

системийн орон сууцны зээл үргэлжлэн өссөөр байна. Нийт орон сууны зээлийн үлдэгдэл 9

дүгээр сарын байдлаар жилийн 27 хувиар өсөөд байгаа бөгөөд эхний 9 сард 16.7 хувиар өсчээ. Орон

сууцны 8 хувийн зээлийн хөтөлбөр сүүлийн 2 жилд банкны системийн орон сууцны зээлийн өндөр

өсөлтийн гол шалтгаан болж байна. Уг хөтөлбөрийн хүрээнд олгогдсон зээлийн үлдэгдэл 9 дүгээр

сарын эцэст 2,481 тэрбум төгрөгт хүрээд байгаа ба банкны системийн орон сууцны зээлийн 75 хувийг

эзэлж байна. Дээрх хугацаанд 1,746 тэрбум төгрөгийн орон сууцны зээлийг МИК үнэт цаасжуулаад

байгаа ба түүний 90 хувийг Төвбанк худалдан авч байна. (Зураг 35)

Сүүлийн үед зарлагдсан орон сууцны эрэлтийг дэмжих ЗГ-ын бодлого нь шинээр гарах орон

сууцны зээлийн эрсдлийг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй юм. ЗГ-аас өнгөрөгч 8 дугаар сард орон

сууцны зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг 30 хувиас 10 хувь болгон зөрүү 20 хувьд Хөгжлийн банкнаас

баталгаа гаргахаар болсоноо зарласан. Энэхүү арга хэмжээ нь орон сууцны эрэлтийн сааралтыг

бууруулах, цаашлаад үл хөдлөх болон барилгын салбарыг дэмжихэд чиглэгдсэн. Гэвч энэ арга

хэмжээ нь өндөр эрсдэлтэй зээлдэгчдийг тоог нэмэгдүүлснээр шинээр олгох орон сууцны зээлийн

чанарыг бууруулах боломжтой.

Зураг 34. Эрсдэл өндөртэй салбарууд түүн дотроо уул, уурхай болон барилгын салбарт зээл огцом саарч байна.

Зураг 35. Орон сууцны зээл алгуур өсч байгаа ба Төвбанкнаас санхүүжиж буй орон сууцны 8 хувийн зээл голлох үүргийг гүйцэтгэж байна.

Зээлийн өсөлт, салбараар (y/y, %)

Outstanding mortgage loans (trillion MNT)

Эх үүсвэр: Монголбанк

Банкуудын активын чанар муудаж буй байдал улам эрчимжиж байна. Эхний 9 сард чанаргүй

зээлийн хэмжээ 34 хувиар өсч 830 тэрбум төгрөгт хүрээд байна. (Зураг 36) Өнгөрсөн онд харьцангуй

тогтвортой байсан чанаргүй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь 2015 оны турш өсөөд байна. Уг харьцаа

2014 оны эцэст 5 хувьтай байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 7 хувьтай байна. (Зураг 37) Хэрэв

дампуурсан банкуудыг хасч тооцвол чанаргүй зээлийн харьцаа дээрх хугацаанд 3.1 хувиас 5.1 хувь

болж өсчээ. Хугацаа хэтэрсэн зээл хурдтай нэмэгдэж байгаа нь анхаарал татаж байна. Хугацаа

хэтэрсэн зээлийн хэмжээ 2014 оны эцэст 317 тэрбум төгрөг байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 829

тэрбум төгрөг болж 2 гаруй дахин нэмэгдээд байна. Хугацаа хэтэрсэн зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь

2014 оны эцэст 2.2 хувь байсан бол 9 дүгээр сарын эцэст 7.1 хувьд хүрчээ.

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

160%

Agriculture Mining and quarrying

Manufacturing Wholesale and retail

Construction Mortgage loans

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

Housing mortgage program (tn MNT): LHS

Commercial mortgages (tn MNT): LHS

Weighted avg mortgage lending rates(%): RHS


Зураг 36. Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл 2015 онд хурдтай өсч байна…

Зураг 37. … Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь мөн өсч байна.

Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл (Тэрбум төгрөг): 2009-15

Чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь (%)

* Дампуурсан банкуудыг мэдээллийг оруулж тооцсон. Эх үүсвэр: Монголбанкны тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Активын чанар муудаж өнөөгийн орчинд банкны системийн дархлааг сайжруулахад зарим

арга хэмжээг Төвбанкнаас авч хэрэгжүүлээд байна. Төвбанкнаас 2014 оны 7-8 дугаар сард

банкны зохистой харьцааг сайжруулахад зарим арга хэмжээнүүд авсан. Үүнд: (i) валютын эрсдлээс

хамгаалагдаагүй зээлдэгчдэд олгох гадаад валютын зээлийн эрсдлийн санг өсгөсөн (120 хувь); (ii)

хэвийн зээлд 1 хувийн эрсдлийн санг байгуулсан. Өнгөрсөн 4 дүгээр сард Төвбанк банкуудын өөрийн

хөрөнгийн хэмжээг 16 тэрбум төгрөгөөс 50 хүртэл нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Системийн хувьд

чухал банкууд энэ шаардлагыг 2016 оноос, бусад банкууд 2018 оноос хэрэгжүүлэх юм.

Шигтгээ 3. Төрөөс 2016 онд баримтлах мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн төсөл

Өнгөрсөн 10 дугаар сарын 1 Төрөөс 2016 онд баримтлах мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн төсөл

УИХ-д Төвбанкнаас өргөн барьсан. Уг төсөлд дараах арга хэмжээг авахаар тусгажээ:

a. Мөнгөний бодлогын хүрээнд

Инфляцийн түвшнийг 2016 оны эцэст 7 хувьд, 2017-18 онд 5-7 хувьд хүргэн тогтворжуулах

Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөө хумих, Засгийн газарт шилжүүлэх

Орон сууцны ипотекийн зээлийг Засгийн газарт шилжүүлэх хүртэл үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх

Дотоодын үйлвэрлэл болон экспортыг дэмжих, улмаар эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг

сайжруулах хүрээнд валютын ханш эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдтэй нийцтэй байдлаар уян

хатан тогтох зарчмыг үргэлжлүүлэн баримтлах

b. Банкны системийн хяналт шалгалтын хүрээнд

Газар дээрх болон зайны хяналт шалгалт болон зарим шаардлагатай арга хэмжээг хэрэгжүүлэх

замаар өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлтийг сайжруулах, санхүүгийн тогтвортой

байдлыг хадгалах.

Олонн улсын санхүүгийн байгууллагатай хамтран ажиллах замаар өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ

болон эрсдлийн жинг олон улсын стандартад нийцүүлж, зээлийн ангилалыг боловсронгуй

болгох замаар банкны системийн хяналт шалгалт, зохистой харьцааг сайжруулна.

c. Санхүүгийн зах зээлийн дэд бүтэц, институцийг сайжруулах хүрээнд

Олон улсын санхүүгийн байгууллагатай хамтран ажиллах замаар төлбөр, тооцооны системийг

сайжруулах.

Муу активыг удирдах мэргэжлийн институцийг бий болгох хууль, эрх зүйн орчныг сайжруулах

ажлыг хийнэ

0

200

400

600

800

1,000

Jan

-08

May

-08

Sep

-08

Jan

-09

May

-09

Sep

-09

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Size of NPLs (billions MNT) Size of past-due loans (billions MNT)

0

3

6

9

12

15

18

Jan

-08

May

-08

Sep

-08

Jan

-09

May

-09

Sep

-09

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

NPLs/outstanding loans(%)

Past-due loans/Outstanding Loans(%)


Олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэхэд анхаарна

d. Мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл дотоод цэвэр активыг нэмэгдүүлэн мөнгөний

нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх хомс байгааг онцолжээ. ГШХО болон экспорт буурч байгаа,

төлбөрийн тэнцлийн хүндрэлтэй, ихээхэн хэмээний төсвийн алдагдалтай орчинд дотоод цэвэр

актиыг нэмэгдүүлэх нь төгрөгийн ханшинд ирэх дарамтыг нэмэгдүүлнэ. ГШХО-тай холбоотойгоор

хөрөнгө оруулалтын ажилтай зэрэгцэн мөнгөний нийлүүлэлт болон зээлийн өсөлт 2016 онд алгуур

өсөх боломжтой уг үндсэн чиглэл онцолжээ.

Зураг 38. М2 мөнгөний өсөлтийн төсөөлөл (Төвбанк) Зураг 39. Зээлийн өсөлт

Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийн задаргаа (нэгж хувиар)

Нийт мөнгө, нөөц мөнгө болон зээлийн өсөлт (жилийн

өсөлт)

Эх үүсвэр: Монголбанк, Мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл

Эх үүсвэр: Монголбанк, Мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл, Дэлхийн банк

Импортын бууралтаас голлон шалтгаалж урсгал тэнцэлд тохиргоо хийгдэж байна.

Урсгал тэнцлийн алдагдал үргэлжлэн буурч байна. 2011-2013 онуудад хөрөнгө оруулалт болон

импортын огцом өсөлтөөс шалтгаалан урсгал тэнцлийн алдагдал дундажаар ДНБ-ий 25 хувьтай

тэнцэж байв. Харин ГШХО буурсан, төгрөгийн ханшинд огцом тохиргоо хийгдэж байгаатай уялдан

импорт хурдтай саарч, улмаар 2014 оноос урсгал тэнцэлд шаардлагатай тохиргоо хийгдэж байна.

Импорт 14.4 хувиар агшсанаас голлон шалтгаалан урсгал тэнцлийн алдагдал 2014 онд өмнөх

жилийн ДНБ-ий 25 хувьтай тэнцэж байснаас 11.7 хувь болж буурсан. (Зураг 40) Урсгал тэнцэлд

хийгдэж буй тохиргоо 2015 онд бүр эрчимжсэн. Урсгал тэнцлийн алдагдал оны эхний 9 сард 486 сая

ам.доллар болж өмнөх оны мөн үеийн 1.4 тэрбум ам.доллараас огцом буураад байна.

Худалдааны тэнцлийн ашиг өсч байгаа нь урсгал тэнцлийн алдагдлыг мэдэгдэхүйц

сайжруулав. Өнгөрсөн оны 9 дүгээр сард худалдааны тэнцлийн ашиг 318.3 сая ам доллар байсан

бол энэ оны мөн үед 957 сая ам.доллар болж өсөөд байна. Дээрх хугацаанд үйлчилгээний тэнцлийн

алдагдал 610 сая ам.доллар болж өмнөх оны мөн үеийн 1,214 сая ам.доллараас буурчээ. Тээврийн

болон бусад үйлчилгээний тэнцлийн алдагдал жилийн өмнөхтэй харьцуулахад буурсан дүнтэй

байгаа нь худалдааны идэвхжил буурч байгаа болон дотоод эрэлт саарч байгааг илтгэж байна. Гэвч

орлогын тэнлцийн алдагдал 964 сая ам.доллар болж, жилийн өмнөх 691 сая ам.доллараас өссөн нь

гадаад өр болон ГШХО дээрх хөрөнгө оруулалтын орлогын төлбөр өсч байгааг харуулав. (Зураг 41)

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2011 2012 2012 2013 2014 2015 2016

NFA NDA M2

-25-15

-55

1525354555657585

Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2011 2012 2012 2013 2014 2015 2016

Broad money growth (m2) Reserve moneyLoans incl MBS Loans


Зураг 40. Урсгал тэнцэлд 2014 оноос хойш тохиргоо хийгдэж байна.

Зураг 41. Худалдааны ашгаас голлон шалтгаалан урсгал тэнцлийн алдагдал 2015 онд үргэлжлэн буурав.

Урсгал тэнцэл, жилээрь ДНБ-д эзлэх хувиар: 2008-2014

Урсгал тэнцэл, сараар (сая ам.доллар, 3 сарын нийлбэрээр)

Эх үүсвэр: Монголбанкны тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Эдийн засгийн хумих бодлого болон төгрөгийн ханшинд хийгдэж буй тохиргоо нь гадаад

секторын тэнцвэргүй байдлыг засахад голлох үүргийг гүйцэтгэж байна. Гадаад секторын эмзэг

байдлын эсрэг дотоод эрэлтийг бууруулахын тулд эдийн засгийн хумих бодлогууд хэрэгжиж байна.

Мөнгөний хумих бодлого түүн дотроо үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн зээлүүд хумигдаж байгаагаа

дотоод зээлийн өсөлт ихээхэн саарлаа. Төсвийн орлогын тасалдтай орчинд зарлагын өсөлт саарч

байгаа нь Засгийн газрын хэрэглээ, хөрөнгө оруулалтыг өмнөх онтой харьцуулахад буурахад

нөлөөлөв. Төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш 2013 дундаас хойш 40 хувиар суларсан нь

импортын бараа, үйлчилгээний үнэнд нөлөөлж, энэ нь дотоодын хэрэглэгчдийг импортын барааг

дотоод бараагаар орлуулж хэрэглэх сонирхлыг өсгөснөөр урсгал тэнцэлд тохиргоо хийгдэж чухал

үүрэг гүйцэтгэв.

Зураг 42. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан, эдийн засгийн хумих бодлогын нөлөө зэргээс урсгал тэнцлийн алдагдал буурч байна …

Зураг 43. … 2013 оны дундаас төгрөгийн ханшинд мэдэгдэхүйц тохиргоо хийгдэж байна.

Урсгал тэнцэл, ГШХО, М2 мөнгөний өсөлт, сараар (%): 3 сарын

нийлбэрээр

Урсгал тэнцэл, нэрлэсэн валютын ханш

Эх үүсвэр: Монголбанкны тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Түүхий эдийн зах зээлээс шалтгаалан экспорт саарч байгаа ч импорт хурдацтай агшиж байгаа

нь худалдааны болон урсгал тэнцэл сайжрахад нөлөөлж байна. ГШХО дорвитой сэргэхгүй

байгаа болон өрхийн бодит орлогын өсөлт саарч байгаа нь импорт 2014 онд 17.6 хувиар агшсаны

дараа энэ оны эхний 9 сард 29.4 хувиар агшаад байна. Түүхий үнийн бууралттай холбоотойгоор

экспорт 2015 онд саарч байна. Оюу толгойн зэс, алтны үйлдвэрлэлээс шалтгаалан өмнөх онд

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014f

Current Transfers

Income Balance

Services Balance

Trade Balance

Real GDP Growth (%)-500

-400

-300

-200

-100

0

100

200

300 Trade balance

Income balance

Services Balance

Current account balance

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

-400

-300

-200

-100

0

100

200

300

400

500

600

700

Mar

-11

Jun

-11

Sep

-11

Dec

-11

Mar

-12

Jun

-12

Sep

-12

Dec

-12

Mar

-13

Jun

-13

Sep

-13

Dec

-13

Mar

-14

Jun

-14

Sep

-14

Dec

-14

Mar

-15

Jun

-15

Sep

-15

Current Account balance (mn $) Net FDI inflows (mn $)

M2 growth(y/y, %)

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

-500

-400

-300

-200

-100

0

100

200

300

Mar

-11

Jun

-11

Sep

-11

Dec

-11

Mar

-12

Jun

-12

Sep

-12

Dec

-12

Mar

-13

Jun

-13

Sep

-13

Dec

-13

Mar

-14

Jun

-14

Sep

-14

Dec

-14

Mar

-15

Jun

-15

Sep

-15

CA Balance (millions of US$)

Trade Balance (millions of US$)

Nominal Exchange Rate (MNT/USD): Right Axis


экспорт 35 хувиар өссөн бол энэ оны эхний 9 сард жилийн 12 хувиар буураад байна. Нийт экспорт

жилийн өмнөхөөс 35 хувиар буурсан нь ялангуяа 8 болон 9 дүгээр саруудад экспортын бууралт

эрчимжиж буйг харуулав. Түүхий эдийн үнэ буурч байгаагаас худалдааны нөхцөл2 сүүлийн саруудад

мэдэгдэхүйц муудаж байна.

Зураг 44. Экспорт саарч байгаа ч импортын бууралт үргэлжилсээр байна.

Зураг 45. Түүхий эдийн үнээс шалтгаалан худалдааны нөхцөл сүүлийн саруудад муудаж байна.

Экспорт, импортын жилийн өсөлт (%): 3 сарын нийлбэрээр

Худалдааны нөхцлийн жилийн өөрчлөлт (%): 3 сарын шаталсан дундаж

Эх үүсвэр: ҮСХ, Монголбанкны тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Нүүрс, газрын тосны экспортын үргэлжилсэн бууралт болон зэсийн экспорт саарч байгаа нь

Монгол улсын уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспортод дарамт учруулж байна. Нүүрсний

экспорт эхний 9 сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 32 хувиар буурсан бөгөөд биет хэмжээ нь

22.1 хувиар, үнэ нь 12.2 хувиар буурчээ. Хятад улс уруу гаргаж буй нүүрсний экспорт өмнөх онтой

харьцуулахад 34.5 хувиар агшсан. Гэвч Хятад уруу гаргасан экспортын хэмжээ эхний 9 сарын нийт

экспортын 96 хувийг эзэлж байна. Зэсийн баяжмалын экспортын өсөлт огцом саарч эхний 9 сард

жилийн өсөлт нь 1.9 хувьд хүрчээ. 9 дүгээр сард зэсийн баяжмалын экспорт жилийн 36.7 хувиар

буурчээ. Зэсийн баяжмалын экспортын 99 хувийг Хятад улс худалдан авчээ. Газрын тосны үнээс

хамаарч Монгол улсын газрын тосны экспорт эхний 9 сард 41.4 хувиар буурчээ. Газрын тосны

экспортын биет хэмжээ 16 хувиар өссөн бол дундаж үнэ нь жилийн өмнөхөөс 19 хувиар буурав.

2 Худалдааны нөхцлийн индекс нь экспорт, импортын үнийн харьцаа байдлаар тодорхойлогддог бөгөөд эскпортын нэг нэгжээр хэдий хэмжээний импорт худалдан авч болохыг харуулдаг. Худалдааны нөхцөл буурах нь экспортын нэг нэгжээр өмнө худалдан авч байсан импортоос багыг худалдан авахыг харуулдаг.

-50-40-30-20-10

0102030405060

Mar

-12

Jun

-12

Sep

-12

Dec

-12

Mar

-13

Jun

-13

Sep

-13

Dec

-13

Mar

-14

Jun

-14

Sep

-14

Dec

-14

Mar

-15

Jun

-15

Sep

-15

Exports (y/y, %)

Imports (y/y, %)

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Ap

r-10

Au

g-10

Dec

-10

Ap

r-11

Au

g-11

Dec

-11

Ap

r-12

Au

g-12

Dec

-12

Ap

r-13

Au

g-13

Dec

-13

Ap

r-14

Au

g-14

Dec

-14

Ap

r-15

Au

g-15

% change in terms of trade (y/y)

Export price index (y/y, %)

Import price index (y/y, %)


Зураг 46. Нүүрс, газрын тосны экспортын бууралт болон зэсийн экспортын өсөлт саарч байгаа нь нийт экспортод дарамт учруулж байна.…

Зураг 47. ...гол түүхий эдийн экспортын үнэ 2015 онд буурч байна.

Гол түүхий эдийн экспортын жилийн өсөлт (%): 3 сарын нийлбэрээр

Экспортын нэгжийн үнийн өсөлт (%): 3 сарын шаталсан дундаж

Эх үүсвэр: ҮСХ-ы тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Хөрөнгийн болон хэрэглээний импорт буурч байна. ГШХО-ын бууралт нь хөрөнгө оруулалтын

эрэлтийг бууруулсантай холбоотойгоор капиталын импорт 2012 оноос хойш буурсаар байна. Машин,

тоног төхөөрөмжийн импорт 2014 онд 29.5 хувиар буурсан бол энэ оны 1-9 дүгээр сард сүүлийн

жилтэй харьцуулахад 25.6 хувиар буурчээ. Хэрэглээний имдорт 2014 оны дундаас хойш буурсаар

байгаа, төгрөгийн ханш суларсанаас эдийн засаг дахь хэрэглээ саарч байгаа, импортын бараанаас

дотоодын бараа уруу орлуулалтын нөлөө явагдаж байгааг илтгэж байна. Хүнсний бус импорт жилийн

17.5 хувиар хүнсний импорт 17 хувиар эхний 9 сард тус тус буурав. Газрын тосны үнэ 40 хувиар

буурсанаас уул, уурхайн бүтээгдэхүүний импорт 35.5 хувиар буурав.

Зураг 48. ГШХО болон хөрөнгө оруулалт саарсан орчинд капиталын импорт 2012 оноос хойш буурч байна.

Зураг 49. Хэрэглээний импорт 2014 оны сүүлээс эрчтэй буурч байна.

Imports of durable goods and mineral products (y/y % change, 3 month rolling sum)

Imports of consumption goods and mineral products (y/y % change, 3 month rolling sum)

Эх үүсвэр: ҮСХ-ы тоо, мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Их хэмжээний гадаад зээллэг нь төлбөрийн тэнцлийн шууд дарамтыг бууруулсан ч гадаад өрийг нэмэгдүүлэв.

Урсгал тэнцлийн алдагдал буурсан ч ГШХО дорвитой сэргэхгүй байгаа нь төлбөрийн тэнцэлд

дарамт учруулсан хэвээр байна. ГШХО 2012 онд 4.4 тэрбум ам.доллар байсан бол 2014 онд 382

сая ам.доллар болж буурсан нь 2013 оноос хойш төлбөрийн тэнцэлд амар их дарамт учруулж байна.

Ийнхүү ГШХО буурсан нь их хэмжээний урсгалын тэнцлийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд хангалтгүй

байв. ГШХО 2015 онд ч үргэлжлэн буурч эхний 9 сард 156.5 сая ам.долларын орох урсгалтай байгаа

-60%

-30%

0%

30%

60%

90%

120%

150%

180%

210%

240%

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Copper concentrate exports

Coal exports

Oil exports

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

160%

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Copper concentrates Coal Crude oil

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

Mar

-11

Jun

-11

Sep

-11

Dec

-11

Mar

-12

Jun

-12

Sep

-12

Dec

-12

Mar

-13

Jun

-13

Sep

-13

Dec

-13

Mar

-14

Jun

-14

Sep

-14

Dec

-14

Mar

-15

Jun

-15

Sep

-15

Food product

Consumption goods

Mineral product


ба жилийн өмнө 526.4 сая ам.доллар байсан юм. (Зураг 50) Хувьцааны хөрөнгө оруулалтаар 227 сая

ам.доллар орж ирсэн нь сүүлийн жилийн түвшинтэй ойролцоо байгаа бол 191 сая ам.доллар

компани хоорондын өглөгөөр гадагшилсан нь нийт ГШХО-ын орох урсгалд дарамт учруулжээ.

Төлбөрийн тэнцлийн хүндрэлийн эсрэг Засгийн газар болон төвбанк их хэмжээний гадаад

зээллэгийг босгов. ГШХО буурсан орчинд Монгол улс их хэмжээний урсгал тэнцлийн алдагдлыг

санхүүжүүлэхэд 2012 оноос хойш гадаад зээллэгийг түлхүү ашиглав. Улсын сектор болон төвбанк

2014 оны 2 дугаар хагаст 940 орчим сая ам.долларын гадаад зээллэгийг босгосон. Загсийн газрын

баталгаатайгаар хөгжлийн банк 462 сая ам.долларын гадаад зээл авсан (162 сая ам.долларын урт

хугацаат зээлийг Хятадын хөгжлийн банкнаас, 300 сая ам.долларын Кредит Суйс банкны зээл).

Төвбанк 2014 оны сүүлийн хагаст 482 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний своп хэлцлийг Хятадын

ардын банктай хийсэн. Гадаад зээллэгийн санхүүжилт 2015 онд ч мөн үргэлжилсэн. 5 болон 6 дугаар

сард нийтдээ 660 сая ам.долларыг Засгийн газар болон засагийн баталгаатай үнэт цаасыг ашиглан

гадаад захаас нэмжэ татсан. Нэг томоохон арилжааны банк 500 сая ам.долларын бонд Засгийн

газрын баталгаатайгаар, 9.375 хувийн хүүгээр 5 дугаар сард гаргасан. Энэ нь Төвбанкын гадаад

валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилготой байсан бөгөөд төвбанк болон арилжааны банкны хооронд

5 жилийн своп хэлцэл хийгдсэн. Засгийн газар 1 тэрбум юаны (161 сая ам.доллар) 6 дугаар сард 7.5

хувийн хүүтэй гаргасан. Төн түүнчлэн төвбанк 630 орчим сая ам.долларыг эхний 9 сард своп хэлцэл

ашиглан Хятадын ардын банкнаас авч ашигласан. Дээрх гадаад зээллэгүүдээс шалтгаалан улсын

секторын гадаад өрийн санхүүжилтийн хэмжээ 1.3 тэрбум ам.долларт дөхөж очоод байна. (Зураг 51)

Зураг 50. Гадаадын хөрөнгө оруулат сэргэхгүй байгаа нь төлбөрийн тэнцэлд ирэх дарамт хэвээр байгаа нь гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг өсгөж байна.

Зураг 51. 1 тэрбум гаруй ам.долларын өрийн санхүүжилт нь төлбөрийн тэнцлийн шууд дарамтыг буурууллаа.

Урсгал тэнцэл болон ГШХО: тэрбум ам.доллараар

Цэвэр гадаад өрийн санхүүжилт (тэрбум ам.доллар)

Эх үүсвэр: Монголбанкны тоо мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Ихээхэн хэмжээний гадаад зээллэг нь 2015 онд төлбөрийн тэнцлийг мэдэгдэхүйц сайжруулав.

Төлбөрийн тэнцлийн алдагдал өмнөх оны 9 дүгээр сарын эцэст 743 сая ам.доллар байсан бол энэ

оны мөн үед 172 сая ам.доллар болж буураад байна. Төлбөрийн тэнцэл оны эхний 4 сард 320 сая

ам.долларын алдагдалтай байсан бол ГШХО сэргэлт сул байгаа, урсгал тэнцлийн алдагдалтай

орчинд 5-8 дугаар сард 445 сая ам.долларын ашигтай гарсан нь гадаад зээллэгээс шалтгаалав. Гэвч

төвбанкны Хятадын ардын банкнаас своп хэлцлээр авч хэрэглэж буй ам.долларын нэмэгдэж байгаа

орчинд төлбөрийн тэнцэл 9 дүгээр сард огцом муудан 298 сая ам.долларын алдагдалтай болсон нь

нэг арилжааны банк 300 сая ам.долларын гадаад зээлийн эргэн төлөлттэй холбоотой байв.

Гадаад валютын нөөц 9 дүгээр сард огцом буурав. Гадаад валютын нөөц 4 дүгээр сард 1,257 сая

ам.доллар байсан бол 8 дугаар сарын эцэст 1,728 сая ам.долларт хүрч өсөөд байсан. Энэ нь гадаад

зээллэгээс шалтгаалж төлбөрийн тэнцэл ашигтай гараад байсантай холбоотой. Арилжааны банкны

(1.5)

(1.0)

(0.5)

0.0

0.5

1.0(1.0)

(0.5)

0.0

0.5

1.0

1.5

Net debt financing needs (CA deficit - FDI inflows): LHS

Net FDI inflows: LHS

Current acccount balance (in reversed values): RHS

(0.5)

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Net portfolio investment + loans Central bank's net debt-financing


300 сая ам.долларын гадаад зээлийн эргэ төлөлт болон Төвбанкны гадаад валютын интервенцээс

шалтгаалан гадаад валютын нөөц 300 гаруй сая ам.доллараар буурч 9 дүгээр сарын эцэст 1,412 сая

ам.долларт хүрээд байна. Гадаад валютын нөөцийн одоогийн түвшин импортын 3 сарын

хэрэгцээнээс ялихгүй бага түвшинд байна. (Зураг 53).

Зураг 52. Ихээхэн хэмжээний гадаад өрийн санхүүжилт нь 2015 онд төлбөрийн тэнцлийг сайжрууллаа.

Зураг 53. Гадаад валютын нөөц 5-8 дугаар сард өссөн ч 9 дүгээр сард огцом буурлаа.

Төлбөрийн тэнцэл, сараар (тэрбум ам.доллар):3 сарын

шаталсан дундаж

Гадаад валютын нөөц (сая ам.доллар)


Гадаад өрийн өндөр зардалтайгаар төлбөрийн тэнцэл сайжрав. 2014 оны сүүл болон 2015 оны

эхэн үед бий болсон нэмэлт гадаад өрийн санхүүлжилт нь Монгол улсын гадаад өрийг 2015 оны 6

дугаар сарын байдлаар ДНБ-ний 180 хувьд хүргэхэд нөлөөллөө. Өмнөх оны эхний хагасын байдлаар

гадаад өрийн хэмжээ ДНБ-ний 162 хувьтай байсан юм. (Зураг 54) Гадаадын хөрөнгө оруулалттай

компаниудын компани хоорондын өглөг ДНБ-ний 70 орчим хувьд тогтвортой байгаа бол улсын

секторын гадаад өр сүүлийн 12 сард огцом өсөв. Засгийн газрын болон Засгийн газрын баталгаатай

өр 2014 оны эцэст ДНБ-ний 41 хувь, 2014 оны 6 дугаар сарын эцэст 36 байсан бол өнгөрөгч 6 дугаар

сарын эцэст 46.5 хувь болж өсөөд байна. Ийнхүү өссөн нь 2014 оны сүүл үед Хөгжлийн банкинд

гаргасан Засгийн газрын баталгаа, өнгөрсөн 5 дугаар сард арилжааны банкны гадаад зах дээр

гаргасан Засгийн газрын баталгаатай бондоос голлон шалтгаалав. Төвбанкны гадаад өр, төлбөр

2014 оны 6 дугаар сард ДНБ-ний 8.5 хувь байсан бол энэ оны 6 дугаар сарын эцэст ДНБ-ий 15.5

хувьд хүрч өсөөд байгаа нь голчлон Хятадын ардын банкнаас авч буй өрийн санхүүжилтээс

шалтгаалав. Мөн дээрх хугацаанд хувийн салбарын гадаад өр өнгөрсөн оны 6 дугаар сард ДНБ-ий

29.5 хувь байсан бол энэ оны 6 дугаар сарын эцэст 30.4 хувьд хүрчээ (Засгийн газрын баталгаатай

гарган арилжааны банкны гадаад зээлийг хасч тооцсон).

-0.8

-0.6

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4(0.4)

(0.2)

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

Jan

-11

Mar

-11

May

-11

Jul-

11Se

p-1

1N

ov-

11Ja

n-1

2M

ar-1

2M

ay-1

2Ju

l-12

Sep

-12

No

v-12

Jan

-13

Mar

-13

May

-13

Jul-

13Se

p-1

3N

ov-

13Ja

n-1

4M

ar-1

4M

ay-1

4Ju

l-14

Sep

-14

No

v-14

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15Se

p-1

5

Tho

usa

nd

s

Overall BoP Balance

Financial and Capital Account

CA deficit (values in reverse order): RHS

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

4,500

Mar

-12

Jun

-12

Sep

-12

Dec

-12

Mar

-13

Jun

-13

Sep

-13

Dec

-13

Mar

-14

Jun

-14

Sep

-14

Dec

-14

Mar

-15

Jun

-15

Sep

-15


Зураг 54. Гадаад өр 2014 оны 2 дугаар хагастай харьцуулахад өссөн байна…

Зураг 55. … Урсгал тэнцлийн алдагдлыг нөхөхөд гадаад зээл болон валютын нөөцийг илүүтэй ашиглаж байна.

Нийт гадаад өр, компани хоорондын өглөгийг хассанаар (ДНБ-д эзлэх хувь)

Урсгал тэнцэл, санхүүжилтийн эх үүсвэрээр (сая ам.доллар)


Шигтгээ 4. Өсч буй Засгийн газрын өрийн талаар онцгой анхаарал хандуулах шаардлага тулгарч байна. Засгийн газрын болон Засгийн газрын баталгаатай өр (Засгийн газрын тодорхойлолтын дагуу)-ийн ДНБ-д эзлэх хувь 3 жилийн дотор 2 гаруй дахин өссөн байна. 2011 онд дээрх үзүүлэлт 24.1 хувь байсан бол 2014 оны эцэст 58 хувь болж өссөн. Улсын өр (төрийн өмчит аж, ахуй нэгжүүдийн өр болон Төвбанкны Засгийн газарт өгөх өр, төлбөрийг оруулсан) 2011 онд ДНБ-ий 32.7 хувь байсан бол 2014 онд 76.6 хувь болж өсчээ.

Гадаад өр, төлбөрийн огцом өсөлтөөс шалтгаалж Засгийн газрын болон улсын өрийн хурдацтай өсөхөд голлон нөлөөллөө. Засгийн газрын гадаад өр 2011 онд ДНБ-ий 20 хувь (5 тэрбум ам.доллар) байсан бол 2014 онд 42.7 хувь (1.9 тэрбум ам.доллар)-д хүрсэн. (Зураг 57) Хөгжлийн банкны төсвийн гадуурх зарцуулалтыг санхүүжүүлэхэд Засгийн газрын болон Засгийн газрын баталгаатай өрийн өсөлт зориулагдав (Чингис бонд-1.5 тэрбум ам.доллар, Хөгжлийн банкны евро бонд 580 сая ам.доллар, Самурай бонд-30 тэрбум иен, Хөгжлийн банкны Засгийн газрын баталгаатай гадаад өр-460 гаруй сая ам.доллар). Төрийн өмчит МИАТ ХХК онгоц худалдан авахад гаргасан 122 сая ам.долларын Засгийн газрын баталгаа. Гадаад өр огцом нэмэгдсэн орчинд Засгийн газрын дотоод өр дээрх хугацаанд ДНБ-ий 4 хувиас 14 хувь хүртэл өсчээ. Энэ голчлон төсвийн алдагдлаас шалтгаалсан дотоодын санхүүгийн захаас татсан өрөөс шалтгаалав. Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны үлдэгдэл 2012 0.8 их наяд төгрөг байсан бол 2014 оны эцэст 2.5 их наяд төгрөгт хүрээд байна. Засгийн газрын гадаад өр өссөний зэрэгцээ төвбанкны гадаад өр_ төлбөр мөн өсч байгаа нь улсын секторын гадаад өр 2014 онд ДНБ-ий 55 хувьд хүрч 2011 оны 23 хувиас огцом өсчээ. Засгийн газрын гадаад өрийн бүтэц нь концессийн бус зээлүүдэд төвлөрч байна. 2 талт болон олон талт зээлдэгчдээс авсан зээл 2012 хүртэл Засгийн газрын гадаад зээлийн бараг 90 орчим хувийг бүрдүүлж байсан. Засгийн газар болон хөгжлийн банк өсөн нэмэгдэж буй санхүүгийн эрэлт хэрэгцээгээ 2012 оноос хойш арилжааны зээл авах замаар санхүүжүүлж байна. Арилжааны зээл (Хөгжлийн банкинд гаргасан Засгийн газрын баталгаа) 2011 онд бараг байгаагүй бол 2014 оны эцэст ДНБ-ий 24 хувьд хүрээд байна. Дээрх хугацаанд хөнгөлттэй зээлийн хэмжээ ДНБ-ий 18 хувь орчимд тогтвортой байв. (Зураг 56) Хөнгөлттэй зээлийн хэмжээ улсын секторын гадаад зээлийн дөнгөж 1/3-ийг эзэлж байна.

Зураг 56. Засгийн газрын болон улсын секторын гадаад өрийн өсөлт…

Зураг 57. ... Арилжааны зээл дээр илүү төвлөрч байна.

Засгийн газрын болон улсын секторын өр (ДНБ-д эзлэх хувь)

Улсын секторын гадаад өр, зээлдэгчдээр (ДНБ-д эзлэх хувь)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

20

10

.Q4

20

11

.Q1

20

11

.Q2

20

11

.Q3

20

11

.Q4

20

12

.Q1

20

12

.Q2

20

12

.Q3

20

12

.Q4

20

13

.Q1

20

13

.Q2

20

13

.Q3

20

13

.Q4

20

14

.Q1

20

14

.Q2

20

14

.Q3

20

14

.Q4

20

15

.Q1

20

15

.Q2

Private sector debt

BoM foreign debt

Government and government guaranteed debt

External debt excl. inter-company lending

(2.0)

(1.0)

0.0

1.0

2.0

3.0

Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Official reserves (+ means drawdown)Others (incl. errors & omissions)FDI & equity investmentDebt-financing


Эх үүсвэр: Сангийн яам, Монголбанкны тоо мэдээлэл, ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Эх үүсвэр: ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Төгрөгийн ханшинд хийгдэж буй тохиргоо сүүлийн саруудад удааширч байна.

Төлбөрийн тэнцлийн өндөр алдагдалтай орчинд төгрөгийн ханшинд 2013 оноос хойш сулрах

дарамт үргэлжилсээр байна. 2013 оны дундаас төгрөгийн ханшинд тохиргоо хийгдэж эхэлсэн.

Урсгал тэнцлийн өндөр алдагдал болон ГШХО буурсан орчин буюу 2013 оны 8 дугаар сард

төлбөрийн тэнцлийн алдагдал ганцхан сард 337 сая ам.долларт хүрч, төгрөгийн нэрлэсэн ханш 8

хувиар суларсан. Түүнээс хойш ГШХО үргэлжлэн саарсан, гадаад секторын тэнцвэр алдагдаж,

төгрөгийн ханш сулрах дарамт үргэлжилсэн. 2013 оны 3 дугаар сараас 2015 оны 3 дугаар сарын

хооронд төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш 1410 төгрөгөөс 1984 төгрөгт хүрч, 40 хувиар

суларсан. Төгрөгийн ханш сулрах дарамтын эсрэг төвбанк гадаад валютын захад хийх интервенцээ

үргэлжлүүлж, гадаад валютын цэвэр борлуулалтын хэмжээ 2013-14 онуудад 3 тэрбум гаруй

ам.долларт хүрэв.

Түүхий эдийн зах зээлээс хамааралтай бусад орнуудад валютын ханш суларч байхад

төгрөгийн ханшийн сулралт сүүлийн саруудад саарч байна. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын

талаарх эерэг мэдээ болон арилжааны банкны гадаад зах дээр гаргасан 500 сая ам.долларын

бондоос шалтгаалан төгрөгийн ханш сулрах дарамт дарамт зогсож 4, 5 дугаар сард эсрэгээр 7

хувиар чангарч 1862 төгрөгт хүрэв. Төгрөгийн ханш чангарсан саруудад төвбанк 6 дугаар сарын

эхэнд банкуудаас ам.доллар худалдан авсан. Гэсэн хэдий ч төгрөгийн ханш 6 дугаар сараас эхлэн

эргэн сулрах дарамт ирсэн бөгөөд Оюу толгойн гэрээний талаарх эерэг мэдээлэл алгуур сураггүй

болсон, түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил саарсантай голлон шалтгаалав. 6 дугаар сарын сүүлээс

7 дугаар сарын эцэс хүртэл төгрөг ам.долларын эсрэг ханш 7 хувиар суларч 1985 төгрөгт хүрэв.

Төгрөгийн ханш 2000 хүрмэгч Төвбанк 7 дугаар сараас интервенцээ идэвхжүүлснээр төгрөгийн ханш

сүүлийн саруудад 1,900-2,000 төгрөгт тогтвортой байна. (Зураг 60) Үр дүнд нь төгрөгийн ханш эхний

9 сард 5.5 хувиар, 6-10 дугаар сард зөвхөн 1.4 хувиар суларсан байна. Гэвч бусад түүхий эдийн зах

зээлээс хамааралтай орнуудад дээрх хугацаанд валютын ханш нэлээд сулараад юм. Тухайлбал,

Казахстаны валютын ханш эхний 10 сард хамгийн өндөр буюу 55 хувиар, Ботсванагийн валютын

ханш 11.4 хувиар тус тус суларчээ. Тэдгээр орнуудад валютын ханшийн сулралт 7 дугаар сараас

эрчимсэн нь түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжилтэй холбоотой байв. Нэг бүс нутгийн бөгөөд түүхий

эдийн зах зээлээс хамааралтай орнууд болон Малайз, Индонезийн валютын ханш эхний 10 сард

харгалзан 21.8 хувь болон 8.3 хувиар тус тус суларчээ. (Зураг 59)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2010 2011 2012 2013 2014 2015f

Govt external debt Govt external guaranteesBoM's foreign debt Govt domestic debtSOE debt

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2010 2011 2012 2013 2014

Foreign central bank

Commercial external guarantees

Commercial external debt

Multilateral and Bilateral debt


Нэрлэсэн болон бодит үйлчилж буй ханш 2014 оны сүүлээс эхлэн чангарч байна. Нэрлэсэн

болон бодит үйлчилж буй ханш 3 2014 оны сүүлээс чангарч эхэлсэн бөгөөд нэрлэсэн ханшийн

сулралт мөн саарсан юм. NEER болон REER оны эхэнд бага зэрэг суларсан ч 4 дүгээр сараас эхлэн

эргэн чангарч эхэлсэн нь төгрөгийн ханш худалдааны түнш орнуудын валютын ханшийн эсрэг

харьцангуй хүчтэй байгаатай холбон тайлбарлахаар байна. (Зураг 61)

Зураг 58. Төгрөгийн ханш 2013 оны дундаас тасралтгүй суларч байсан ч сүүлийн саруудад сулралт саарч байна…

Зураг 59. … Түүхий эдийн зах зээлээс хамааралтай ихэнх орнуудад валютын ханш хурдтай суларч байна.

Төгрөгийн нэрлэсэн ханш (USD/MNT): June 2012-Oct 2015

Уул, уурхай дээр түшиглэсэн орнуудын валююын ханш (2014

Dec=100)

Эх үүсвэр: Төвбанк, ОУВС

Зураг 60. Сүүлийн саруудад төвбанкны интервенц эрчимжэв. Зураг 61. Үр дүнд нь NEER болон REER 2014 оны сүүлээс чангарч байна.

Төвбанкны гадаад валютын цэвэр нийлүүлэлт, спот хэлцэл (сая

ам.доллар)

NEER and REER (Dec 2012 =100): Jan 2011-Aug 2015

Эх үүсвэр: Төвбанк, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

3 Нэрлэсэн үйлчилж буй ханш нь (NEER) худалдааны түнш орнуудын валютын ханшаар жигнэж тооцсон үзүүлэлт юм. Бодит үйлчилж буй ханш нь (REER) нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийг Монгол улсын инфляци болон худалдааны түнш орнуудын инфляциар засварласан үзүүлэлт юм. NEER болон REER нь хоёулаа индекс бөгөөд төгрөгийн ханшийн өрсөлдөх чадварыг хэмждэг.

1300

1400

1500

1600

1700

1800

1900

2000

2100

95

100

105

110

115

120

125

130 Indonesia Chile

Malaysia Myanmar

Mongolia China

South africa Euro

1,300

1,400

1,500

1,600

1,700

1,800

1,900

2,000

2,100

(100)

(50)

-

50

100

150

200

250

300

Jan

-12

Ap

r-12

Jul-

12

Oct

-12

Jan

-13

Ap

r-13

Jul-

13

Oct

-13

Jan

-14

Ap

r-14

Jul-

14

Oct

-14

Jan

-15

Ap

r-15

Jul-

15

Oct

-15

Miil

ion

s o

f U

SD

The BoM's net sales of foreign exchange: LHS USD/MNT: RHS

65

70

75

80

85

90

95

100

105

Nominal exchange rate (MNT/USD)NEERREER

Depreciation


Эдийн засгийн өсөлт 2015-16 онуудад үргэлжлэн саарах төлөвтэй ч гадаадын хөрөнгө оруултын сэргэлт нь уул, уурхайн бус салбарын өсөлтийг дэмжихээр байна

Эдийн засгийн өсөлт 2015 оны эцэст өмнө төсөөлж байсан 3.3 хувиас буурч 2.3 хувьтай гарах

төлөвтэй байна. Ургац алдсан, 3 дугаар улирлын эцэст аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

хүлээгдэж байснаас бага байсан нь ийнхүү эдийн засгийн өсөлтийн төсөөлөл буурахад нөлөөлөв.

2015 онд уул, уурхайн салбарт өсөлт 2 оронтой хэвээр хадгалагдах хэдий ч оны 2 дугаар хагаст

өсөлт саарахаар байна. Хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ сул, ГШХО-ын дотогшлох урсгал дорвитой

сэргэхгүй байгаагаас уул, уурхайн бус салбарын өсөлт оны 2 дугаар хагаст мөн үргэлжлэн удаашрах

төлөвтэй. Ган гачигаас шалтгаалж ургац хураалт буурахаар байгаа нь хөдөө аж, ахуйн салбарын

үйлдвэрлэлийг мөн бууруулахаар байна. Ургац хураалтын хэмжээ буурахтай зэрэгцэн өвөлжилт

хүндэрвэл хөдөө аж, ахуйн салбарт илүү хүнд тусах эрсдэлтэй.

Хэрэв өвөлжилт хүндэрвэл хөдөө аж, ахуйн салбарт сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна.

Сүүлд зарлагдсан хөдөө аж, ахуйн салбарын үйлдвэрлэлийн мэдээнээс харахад энэ оны хавар зуны

гантай байдлаас хамаараад ургац хураалт огцом буурсан дүнтэй байна. Ирэх саруудад нэмж ургац

алдах нь газар тариалангийн үйлдвэрлэлд улам сөргөөр нөлөөлөх ба уг салбар нь нийт ДНБ-ий 14

хувийг эзэлдэг. Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоогоор энэ жил ургац хураалт өмнөх

жилийнхээс 20 хувиар доогуур байвал энэ ДНБ-ийг 0.4 нэгж хувиар бууруулах боломжтой юм. Мөн

түүнчлэн энэ жил өвөлжилт хүндэрэх эрсдэл байгаа бөгөөд хэрэв өвөлжилт хүндэрвэл 2015 сүүл

болон 2016 оны эхэнд мал үхэх, мал аж ахуйн салбар эрсдэл тулгарах юм. Цаг агаарын байдлыг

таах боломжгүй тул бид суурь төсөөлөлдөө мал ахуйн салбарт төдийлөн сөрөг шок өгөөгүй болно.

Гэвч мал, аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл 10 хувиар буурах тохиолдолд ДНБ-ий өсөлт суурь

таамаглалаас 1 орчим нэгж хувиар буурах боломжтой.

Уул, уурхайн бус салбарын өсөлт ирэх онд алгуур сэргэхээр байгаа ч уул, уурхайн

үйлдвэрлэлийн огцом бууралтаас шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт цаашид буурч 2016 онд

0.8 хувьд хүрэх урьдчилсан төлөв ажиглагдаж байна. Оюу толгойн үйлдвэрлэх хүдрийн

бүтээгдэхүүнд агуулагдах баяжмлын хэмжээ буурах, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн нөхцөл

байдал таагүй байх зэргээс улбаалан 2016-17 онд уул, уурхайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

багасахаар байна. Харин түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн идэвхжил аажмаар сэргэх, ОТ-н

хүдэрийн баяжмлын чанар сайжрах зэрэгтэй холбоотойгоор уул, уурхайн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл 2018 оноос эргэн сэргэхээр байна. Бусад салбарын өсөлт энэ онд огцом удаашрах ч

ирэх оноос алгуур сэргэх төлөвтэй байна. Гэхдээ 2016 оны эхэн үед уул, уурхайн бус салбарын

идэвхжил үргэлжлэн сулрах бөгөөд харин оны 2 дугаар хагаст уул, уурхайн салбарын гадаадын

хөрөнгө оруулалт сэргэснээр том хэмжээний уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын төсөлд шаардлагатай

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нийлүүлдэг салбаруудад дэмжлэг үзүүлэхээр байна.


Төсвийн орлогын өсөлт саарахаар байгаатай уялдан төсвийн хүндрэл үргэлжлэхээр байна.

Төсвийн орлогын өөдрөг төсөөлөл, орлого нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөг биелүүлэхэд учрах

хүндрэл зэргээс шалтгаалж 2015-16 оны төсвийн орлогын төсөөлөл биелэгдэх боломж хомс

байж болзошгүй. ГШХО сэргэхийн сацуу хэрэглээ болон импортын татвар нэмэгдсэнээр уул,

уурхайн бус төсвийн орлого 2016 оноос алгуур сэргэхээр байна. Гэвч ирэх 2-3 жилд түүхий эдийн

экспорт буурахаар байгаагаас төсвийн нийт орлогын 20 гаруй хувийг эзэлдэг уул, уурхайн

бүтээгдэхүүний татвараас төсөвт төвлөрөх орлого багассаар байх төлөвтэй. Эдийн засийн өсөлт

огцом удаашрах ирэх жилд татварын авлагын дийлэнх хэсгийг барагдуулахаар төлөвлөсөн, 2016

онд нүүрсний экспортыг нэлээд нэмэгдэхээр өөдрөгөөр төсөөлсөн мөн томоохон хувьчлалууд

хийхээр зорьсон зэрэг 2015-16 онуудад төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх гол арга замууд бодит

биелэлээ олоход бэрхшээл учирч болзошгүй. Эдгээр тодорхойгүй хүчин зүйлсийг харгалзан үзвэл

2015 оны төсвийн сүүлийн тодотголтой харьцуулахад 2015 оны эцэст төсвийн орлого 100 гаруй

тэрбум төгрөгөөр, 2016 оны төсвийн төсөлтэй харьцуулахад 2016 онд төсвийн орлого 400 тэрбум

төгрөг хүртэл тус тус тасрахаар байна. Засгийн газрын 2015-16 онуудын төсвийн зардлын өнөөгийн

төсөөллөөс харахад Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заасны дагуу Хөгжлийн банкны

төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтыг оруулж тооцсон төсвийн алдагдал ДНБ-ий 5 хувиас давж

гарахаар байгаа нь Төсвийн тогтвортой байдлын хуулинд заасан дунд хугацааны төсвийн

алдагдлын хязгаарыг давсан түвшин юм.

Харин Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар тодорхойлсон төсвийн алдагдал дээр Хөгжлийн

банкны арилжааны шинжтэй зээлүүдийг нэмж тооцсон төсвийн нийт алдагдал 2014 онд ДНБ-ий 11

хувьтай тэнцэж байсан бол 2015 онд ДНБ-ий 8-9 хувь, 2016 онд ДНБ-ий 6-7 хувь болж тус тус

буурахаар байна. Хөгжлийн банкнаас 2015 онд арилжааны шинжтэй төсөл, хөтөлбөрүүдэд 600

тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгохоор хүлээгдэж байгаа бол санхүүжилтийн нөхцөл хүндрэхээс

үүдэн ирэх 2 жилд арилжааны зээлд оруулах зарцуулалтаа улам бүр бууруулж 300-400 тэрбум төгрөг

болгох төлөвтэй байна. Эдгээр төсөөллүүдийн хүрээнд Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй

зээлүүд энэ онд ДНБ-ий 3 хувь, ирэх онд буурч ДНБ-ий 1-1.5 хувьтай байхаар байна.

Төлбөрийн тэнцлийн дарамт үргэлжлэхээр байгаа бөгөөд эдийн засаг шоконд өртөмтгий хэвээр байна

Их хэмжээний гадаад зээлийн нөлөөгөөр төлбөрийн тэнцэл сайжирч байгаа ч 2015 онд

алдагдалтай хэвээр байх төлөвтэй. Урсгал тэнцлийн ДНБ-д эзлэх хувь нэлээд буурч энэ оны эцэст

5 орчим хувь болохоор байгаа хэдий ч уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын огцом уналт болон

үйлчилгээ, орлогын дансны ихээхэн алдагдал нь ирэх саруудад урсгал тэнцлийг сөрөг хэвээр үлдээх

шинжтэй. Хөрөнгийн дотогшлох урсгал сул байгаа нөхцөлд санхүүгийн гадаад эх үүсвэр нэмж

ашиглахгүй бол урсгал тэнцлийн алдагдал үргэлжилж төлбөрийн тэнцлийн алдагдал бий болгож

болзошгүй.

Урсгал тэнцлийн алдагдал нэмэгдэж, гадаад валютын нөөц буурч байгаа тул Монгол улсын

гадаад секторт ирэх дарамт ирэх онуудад нэмэгдэх төлөвтэй. Уул, уурхайн бүтээгдэхүүний

экспорт буурсаар байх нь ирэх 2 жилд урсгал тэнцлийн алдагдлыг нэлээд өсгөхөөр байна. Хөрөнгийн

дотогшлох урсгалын сэргэлт зарим нэг эерэг нөлөө үзүүлэх хэдий ч өсөн нэмэгдэж буй урсгал

тэнцлийн алдагдал ирэх жилүүдэд төлбөрийн тэнцэлд дарамт учруулах эрсдэлтэй. 2017 онд хийгдэх


1,080 сая ам.долларын улсын секторын гадаад өрийн эхний ээлжийн эргэн төлөлт гадаад секторын

эмзэг байдлыг нэмэглүүлж, төсөв болон гадаад секторт ихээхэн дарамт болохоор байна.

Төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл нь гадаад валютын улсын нөөцөд сөргөөр нөлөөлсөөр байна.

Их хэмжээний гадаад зээлийн нөлөөгөөр 4 дүгээр сард 1,267 сая ам.доллар байснаа 8 дугаар сарын

эцэст 1,728 сая амдоллар болж өссөн Төвбанкны гадаад валютын нөөц 9 дүгээр сарын эцэст 300

гаруй сая ам.доллараар буурч 1,412 сая ам.долларт хүрсэн нь төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл хэвээр

мөн гадаад валютын интервенц нэмэгдсэн зэргийг илтгэж байна. Макро эдийн засгийн хумих бодлого

хэрэгжүүлэх, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшинд шаардлагатай тохиргоо хийх замаар

гадаад секторын тэнцвэргүй байдлыг дорвитой бууруулаагүй тохиолдолд ирэх саруудад, цаашлаад

ирэх 2 жилд гадаад валютын нөөцөд нэмэлт дарамт учирсаар байх болно.

Ихээхэн хэмжээний гадаад өр нь эдийн засгийг гадаад секторын хэлбэлзэлд илүү өртөмтгий

болгож байна. Шинээр босгосон гадаад өрийн санхүүжилтээс шалтгаалан Засгийн газрын өр болон

Засгийн газрын баталгаатай гадаад өрийн хэмжээ 2015 оны эцсээр ДНБ-ий 60 хувьд хүрэхээр байна.

Ихээхэн хэмжээний гадаад өртэй орчинд төсөв болон гадаад сектор гадаад шоконд илүү эмзэг

болсон бөгөөд ялангуяа валютын ханшийн сулралт болон гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн нөхцөл

чангарахад эмзэг байдал нэмэгдэж байна. Валютын ханшийн 10 хувийн сулралтад 2016 онд

төгрөгөөр илэрхийлэгдсэн гадаад өрийн ДНБ-д эзлэх хувь 5 нэгж хувиар өсөх тооцоо гарч байна.

Зураг 62. Гадаад өрийн хурмтлагдсан өр төлбөр нь ихээхэн хэмжээний дахин санхүүжилт шаардахаар байна.

Зураг 63. Гадаад өр ихээхэн нэмэгдсэн нь эдийн засгийг шоконд илүү өртөмтгий болгож байна.

Томоохон гадаад өрийн эргэн төлөлтийн хуваарь (сая ам.доллар)

Улсын секторын нэрлэсэн гадаад өр, валютын ханшийн ялгаатай шокуудын хувьд (ДНБ-д харьцуулах хувиар)

Эх үүсвэр: Төвбанк, Сангийн яам, ДБ-ий мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Гадаад эдийн засгаас сөрөг шок ирэх эрсдэлтэй

Монгол улсын худалдааны гол түнш орон болох Хятадын эдийн засгийн өсөлтийн цаашдын

төлөвт тодорхой бус байдал байсаар байна. Өнгөрсөн 10 дугаар сард Дэлхийн банкнаас гаргасан

зүүн ази, номхон далайн орнуудын эдийн засгийн тайланд Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг 2015 онд

6.9 хувь болж 2014 оны 7.4 хувиас буурна, 2016 онд 6.7 хувь, 2017 онд 6.5 хувьтай гарна гэж

таамагласан. Бодлогын шинэчлэлээ үргэлжлүүлэх нь дотоодын эрэлтийн цаашдын тохиргоог

дэмжихээр байгаа юм. Зээлийн нөхцөл чангарсан, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн идэвхжил илүү

сарч байгаа орчинд хөрөнгө оруулалт мөн саарахаар байгаа юм. Гэвч Хятадын эдийн засгийн 2016

оны төсөөлөл болон цаашдын төсөөлөл нь ихээхэн тодорхой бус байдалтай байна. Хятадын эдийн

засгийн өсөлтийн сааралт нь дэлхийн зах зээлийн идэвхжил болон дотоод засгийн бүтцийн

хандлагаас хамаарахаар байна. Бодлогын шинэчлэл нь эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийг

үргэлжлүүлэх, дотоод эрэлтийн тэнцвэржилтийг хангахад чухал нөлөөтэй ч хуримтлагдсан

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

2015f 2016f 2017f 2018f 2019f 2020f 2021f 2022f

Public sector Private sector

40%

50%

60%

70%

80%

90%

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Baseline 10% FX rate shock

20% FX rate shock

Note: The fx rate shock means a 20% further depreciation in 2016 against the US$ compared with the baselince projecton.


тэнцвэргүй байдал нь эмх замбараагүй тохиргоо хийгдэх эрсдлийг үүсгэхээр байна. Хятадын эдийн

засаг дахь бодит болон санхүүгийн эмзэг байдал нь зардал түүн дотроо хөрөнгө оруулалтын

сааралтыг эрчимжүүлэхээр байна.

Хятадын эдийн засгийн өсөлт удаашрахаар байгаа нь түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжлийг

сааруулахаар байна. Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа, эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт

хийгдэж байгаа нь түүхий эдийн зах зэлхийн зах зээлийн идэвхжилд сөргөөр нөлөөлөхөөр байна.

Суурь таамаглалын дагуу түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил саарч байгаа нь 2015 оны ирэх

саруудад үргэлжлэх бөгөөд ихэнх түүхий эдийн үнийн сэргэлт ирэх жилүүдэд удаан байхаар байна.

Хятадын эдийн засгийн эрэлт үргэлжлэн саарах нь түүхий эдийн үнийг улам бууруулах дарамт

үргэлжлэх магадлалтай.

Зураг 64. Ирэх жилүүдэд Хятадын эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн буурахаар байна …

Зураг 65. Түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил ирэх жилүүдэд үргэлжлэн сул байхаар байна.

Бодит ДНБ-ий өсөлтийн задаргаа (%p)

Гол эдийн үнийн төсөөлөл

Эх үүсвэр: Дэлхийн банкны түүхий эдийн зах зээлийн төлөв тайлан, 2015 оны 10 дугаар сар

Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч байгаа, түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил суларч

байгаа нь Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж, гадаад секторын эмзэг

байдлыг улам нэмэгдүүлэхээр байна. Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа, эдийн засагт

бүтцийн өөрчлөлт явагдаж байгаа зэрэг нь түүхий эдийн үнэд сөрөг нөлөө үзүүлээд байна. 2014 онд

Хятад руу гаргасан экспортын хэмжээ ДНБ-ий 42 хувьтай тэнцэж, нийт экспортын 87.9 хувийг хөрш

орны эдийн засаг дангаараа шингээж байв. Монгол улс экспортын бүтээгдэхүүний хувьд төрөлжилт

муу, цөөн тооны орнуудад экспорт хийдэг зэрэг нь эдийн засгийг Хятадын эдийн засаг болон түүхий

эдийн зах зээлийн таагүй нөхцлүүдэд хэт өртөмтгий, эмзэг болгож байна. 2014 онд уул, уурхайн

экспорт нийт экспортын 82 хувь, ДНБ-ий 35 хувийг эзэлж байв. Зэсийн баяжмал 2014 онд нийт

экспортын 37 хувийг эзэлж байсан бөгөөд 2017 он гэхэд нийт экспортын тэн хагасыг эзлэхээр байгаа

юм. Бараг бүх зэсийн баяжмлын экспорт Хятад улс уруу гарсаар байна. Нүүрсний экспорт 2014 онд

нийт экспортын 13 хувийг бүрдүүлж байв. Хятад улс уруу гаргах нүүрсний экспорт огцом буурсан нь

Монголын эдийн засаг болон гадаад секторт эхний 9 сард ихээхэн дарамт учруулж байна. Дэлхийн

банкны тооцооллоор 2016 онд зэс, нүүрсний экспортын орлого суурь төсөөлөлд авч үзсэн

хэмжээнээс 10 хувиар буурах тутамд урсгал тэнцлийн алдагдал ДНБ-ий 3-аас илүү хувиар өсөх

төлөвтэй байна.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

-1,000

1,000

3,000

5,000

7,000

9,000

11,000

13,000

15,000

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

201

6

201

7

201

8

201

9

202

0

Copper ($/ton): LHS

Coal (Australian, $/ton): RHS

Crude oil (average, US$/bbl): RHS


Зураг 66. Нийт экспортын 88 хувь нь Хятад улс руу гарч байна …

Зураг 67. … Түүхий эдийн экспорт нийт экспортын 82 хувийг бүрдүүлж байна.

Хятад улс уруу гарч буй экспортын хэмжээний хувь болон түүний өсөлт (%)

Гол түүхий эдийн экспортын нийт экспортод эзлэх хувь (%)


АНУ-ын мөнгөний бодлого эргэн хэвийн хэлбэрт шилжиж байгаа нь глобал санхүүгийн зах

зээл дээрээс санхүүгийн эх үүсвэр татах нөхцлийг чангаруулах эрсдэлтэй4. Дэлхийн банкны

өнгөрсөн 10 дугаар сарын зүү ази, номхон далайн бүс нутгийн эдийн засгийн тоймд гадаад

санхүүгийн эх үүсвэрийн нөхцөл алгуур чангарах хандлагатай байгааг дурьдав. Хэрэв АНУ-ын эдийн

засгийн идэвхжил сайн хэвээр байвал мөнгөний бодлого хэвийн хэлбэрт алгуур шилжих төлөвтэй

байгаагаас голлон шалтгаалж байна. АНУ-ын бодлогын хүү өсөх улс орнуудын валютын ханш

сулрах, бондын хүү өсөх болон санхүүгийн эх үүсвэрийн олдоц буурах замаар нөлөө нь илрэхээр

байна.

Олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл нэмэгдэх нь өрийн санхүүжилт дээр

тулгуурласан хөгжиж буй орнуудад сөргөөр нөлөөлх эрсдэлтэй. Дэлхийн банкны өнгөрсөн 10

дугаар сарын зүүн ази, номхон далайн бүс нутгийн эдийн засгийн тоймд Монгол улсыг гадаад

санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл эмзэг орнуудын нэг болохыг онцоллоо. Монгол улсын хувьд

сүүлийн жилд урсгал тэнцлийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд гаднаас ихээхэн хэмжээний зээл авсан

бөгөөд 2017 он болон цаашдын жилүүдэд ихээхэн хэмжээний гадаад өр буцаан төлөхөөр байгаа юм.

Гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн нөхцөл чангарах нь Монгол улсын хувьд гадаад өрийн дахин

санхүүжилт болон ургсал тэнцлийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд илүү зардалтай байхаар байна.5 Мөн

түүнчлэн ам.долларын ханш чангарах нь ДНБ-ий 180 хувьд хүрсэн гадаад валютаарх зээлийн өрийн

үйлчилгээний зардал нэмэгдэх эрсдэлтэй юм.

Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын хувьд гадаад санхүүжилтын нөхцөл чангарсаар байна.

Монгол улсын 10 жилийн хугацаатай Засгийн газрын бондын өгөөж (Чингис бонд) 2012 оны 12 дугаар

сард 5.2 хувь байсан бол 2015 оны 10 дугаар сард 8.5 хувьд хүрч 3 гаруй нэгж хувиар өсөөд байна.

Чингис бондыг анх гаргасан үе буюу 2012 оны сүүл үед санхүүгийн зах зээлийн орчин тааламжтай

байсан ба дэлхийн гол эдийн засгуудад мөнгөний тэлэх бодлого хэрэгжиж байснаас эх үүсвэрийн

4 Өнгөрсөн 10 дугаар сард Дэлхийн банкнаас гаргасан зүүн ази, номхон далайн орнуудын эдийн засгийн тайлангаас АНУ-ын мөнгөний бодлого хэвийн хэлбэрт шилжилтийн боломжит нөлөөлүүдийн талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авах боломжтой. 5 Уг тайланд АНУ-ын Засгийн газрын 10 жилийн хугацаатай бондын өгөөж 1 нэгж хувиар өсөхөд зүүн ази, номхон далайн бүс орнуудын Засгийн газрын бондын өгөөж дундажаар 1.06-1.44 нэгж хувийн өсөлт бий болохыг онцолжээ.

30

40

50

60

70

80

90

100

-30.0

0.0

30.0

60.0

90.0

120.0

150.0

180.0

Jan

-10

May

-10

Sep

-10

Jan

-11

May

-11

Sep

-11

Jan

-12

May

-12

Sep

-12

Jan

-13

May

-13

Sep

-13

Jan

-14

May

-14

Sep

-14

Jan

-15

May

-15

Sep

-15

Y/Y export growth to China (%): LHSExport share of China (% of total exports): RHS

-30%

-15%

0%

15%

30%

45%

60%

75%

90%

Crude oil Other commoditiesCoal GoldCopper concentrates Commodity export growth (y/y)


олдоц элбэг байсан, хөрөнө оруулагчид хөгжиж орнуудын өндөр гөөж хайн хөрөнгө оруулалт хийх

сонирхолтой байсан үе юм. Харин 2013 оны санхүүгийн зах зээлийн нөхцөл чангарах хандлага

ажиглагдаж байгаа нь АНУ-ын хүүгийн түвшин өснө гэсэн хүлээлтээс голлон шалтгаалж байна.

Глобал санхүүгийн зах зээлийн нөхцөл байдалтай уялдан Монголын Засгийн газрын 10 жилийн

хугацаатай бондын хүү 2013 оны дундаас өссөн. Түүнээс хойш дотоодын улс, төрийн болон эдийн

засгийн өрнөлөөс шалтгаалан хэлзэлбэл өндөртэй байна. Оюу толгоын хөрөнгө оруулалтын талаар

эерэг мэдээллээс шалтгаалан бондын өгөөж 6 дугаар сард 6 хувь орчим байсан ч 7 дугаар сараас

эргэн өссөн. Монгол улсын бондын өгөөжийн зөрүү ижил зээлжих зэрэглэлтэй бусад орнуудтай

харьцуулахад өндөр байгаа нь Монгол улсыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалтын орчны тодорхой бус

байдлыг илэрхийлж байна. (Зураг 69)

Зураг 68. Монголын Засгийн газрын бондын өгөөж. Зураг 69. Засгийн газрын бондын өгөөжийн зөрүү бусад орнуудтай харьцуулахад хэлбэлзэл өндөртэй байна.

Mongolia’s major bond yields (%)

Sovereign bond spreads (in basis points: 1% = 100 bps)

Эх үүсвэр: Блүүмберг

2

4

6

8

10

12

Jul-

12

Sep

-12

No

v-12

Jan

-13

Mar

-13

May

-13

Jul-

13

Sep

-13

No

v-13

Jan

-14

Mar

-14

May

-14

Jul-

14

Sep

-14

No

v-14

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15

Sep

-15

Chinggis 10yr Chinnigs 5 yr

Sovereign Dim sum DBM 5 yr

0

100

200

300

400

500

600

700

800

No

v-12

Jan

-13

Mar

-13

May

-13

Jul-

13

Sep

-13

No

v-13

Jan

-14

Mar

-14

May

-14

Jul-

14

Sep

-14

No

v-14

Jan

-15

Mar

-15

May

-15

Jul-

15

Sep

-15

SRI LANKA

VIETNAM

MONGOLIA (Chinggis 10yr)

JP Morgan EMBI sovereign spread


Эдийн засгийг оновчтой удирдахад макро эдийн засгийн бодлогыг чиглүүлэх

Гадаад өр нэмэгдсэн, гадаад секторын, төсвийн эмзэг байдал болон гадаад эдийн засгийн

сөрөг шок нь эдийн засгийг зөв удирдахад бодлогын шинэчлэлээ үргэлжлүүлэх

шаардлагатайг харуулж байна. Ирээдүйд уул, уурхайн баялаг болон мэргэшсэн боловсон хүчний

тоо нэмэгдэж байгаа холбоотой эдийн засгийн нөөц боломжоо бодитой болгох өргөн боломж

байгаагийн хувьд Монгол улсын эдийн засгийн урт хугацааны төлөв өөдрөг хэвээр байгаа. Гэвч

эдийн засаг богино хугацаанд томоохон хүндрэлүүдтэй тулгараад байна. Ирэх 2 жилд урсгал

тэнцлийн алдагдал нэмэгдэх мөн их хэмжээний гадаад зээлийг эргэн төлөхтэй холбоотойгоор гадаад

санхүүгийн үүсвэр татах эрэлт хэрэгцээ өндөр хэвээр байна. Түүхий эдийн зах зээл болон Хятадын

эдийн засгийн өсөлтийн огцом сааралтын сөрөг нөлөөнд эдийн засгийн өртөмтгий хэвээр байна.

Гадаад санхүүжилтийн нөхцөл өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад чангарах төлөвтэй байна. Гэтэл

улсын өрийн хэмжээ нэмэгдэж бараг ДНБ-ий 80 хувьтай тэнцсэн, гадаад валютын нөөц буурсан тул

болзошгүй эрсдлийн эсрэг хамгаалалт болох төсвийн болон гадаад секторын нөөц боломж хомс

байна. ГШХО саарсан, худаллааны нөхцлийн сөрөг шоктой орчинд эдийн засгийн идэвхжил саарч

байна. Гэхдээ энэ нь гадаад секторын тэнцвэргүй байдлын эсрэг дотоод эрэлтэд шаардлагатай

тохиргоо хийгдэж байгааг илтгэж байна. Гадаад секторын болон төсвийн эмзэг байдал нэмэгдэж

байгаа нь төсөв, мөнгөний бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлж буй бодлогын тохиргоогоо

үргэлжлүүлснээр дотоод эрэлтийг оновчтой удирдах шаардлага байгааг сануулж байна. Учир нь

импортоос өндөр хамааралтай эдийн засгийн хувьд төлбөрийн тэнцлийг тогтворжуулахгүйгээр

одоогийн дотоод эрэлт зохистой байх боломжгүй юм. Валютын ханшийг уян хатан байдал нь гадаад

секторын тэнцвэргүй байдлыг засахад болон гадаад валютын нөөцийг хамгаалахад чухал нөлөөтэй.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээх нь гадаад секторын эрсдлийг бууруулах, бодлогын

тохиргооний сөрөг нөлөөг зардал багатай хэрэгжүүлэх, эдийн засгийн урт хугацааны нөөц боломжийг

бодитой болгоход туслах юм. Макро эдийн засгийн зохистой бодлого болон хөрөнгийн оруулалтын

орчинг сайжруулах нь зах зээлд хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэлийг сайжруулах, болзошгүй

эрсдлийн эсрэг бодлогын орон зайг бий болгоход туслах ба улмаар ирээдүйн төлөгдөх гадаад өрийн

эргэн төлөлтөд шаардлагатай гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн нөхцлийг сайжруулна. Дэлхийн

банкнаас сүүлд гаргасан 2016 оны бизнесийн орчины тайлан нь Монгол улсын хөрөнгө оруулалтын

орчин сайжирч байгаа цаашид нэмэлт арга хэмжээ авах шаардлагатай байгааг онцолсон.6

Гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэхгүй байгаа, гадаад эрэлт саарсан зэргээс эдийн засгийн

идэвхжил саарч байгаа орчинд макро эдийн засгийн тэлэх бодлогоор өсөлтийг дэмжих

боломж хомс юм. Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарсан, түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил

саарснаас нийт экспорт буурч, гадаад эрэлт саарч байна. ГШХО огцом татарсан, эдийн засаг дахь

нийт хөрөнгө оруулалт буурсан орчинд дотоод эрэлт огцом саарч байна. Хөрөнгө оруулалт татарсан,

уул, уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт бага байгаа нь өрхийн бодит орлогын өсөлт саарахад нөлөөлж,

6 According to the Doing Business 2016 report, Mongolia’s ease of doing business rank improved to the 56th in 2015 from 59th in 2014, among 189 countries. For a full report, see http://www.doingbusiness.org/~/media/GIAWB/Doing%20Business/Documents/Annual-Reports/English/DB16-Full-Report.pdf.

http://www.doingbusiness.org/~/media/GIAWB/Doing%20Business/Documents/Annual-Reports/English/DB16-Full-Report.pdf

http://www.doingbusiness.org/~/media/GIAWB/Doing%20Business/Documents/Annual-Reports/English/DB16-Full-Report.pdf


улмаар хэрэглээ хумигдахад хүргэж байна. Гадаад эрэлт саарсан орчинд дотоод эрэлтийг дэмжих

хэрэгсэл нь төсвийн зардлыг өсгөх, мөнгөний бодлогыг тэлэх явдэл байдаг. Гэвч импортоос өндөр

хамааралтай эдийн засагт макро эдийн засгийн тэлэх бодлого хэрэгжүүлэх нь төлбөрийн тэнцлийн

хүндрэлийг даамжруулах тул зохистой арга хэмжээ биш юм. Макро эдийн засгийн тэлэх бодлого нь

гадаад өрийг нэмэгдүүлэх бөгөөд санхүүгийн зах зээлийн эрсдлийг нэмэгдүүлснээр болзошгүй

эрсдлийн эсрэг бодлогын орон багасгах нөлөөтэй байхаар байна. ГШХО сул, гадаад эрэлт саарсан

орчинд эдийн засгийн идэвхжлийг дэмжих бодлогын нөлөө нь хязгаарлагдмал бөгөөд түр зуурын

байх бөгөөд харин ч төсвийн болон гадаад секторын эмзэг байдлыг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй.

Эдийн засагт шаардлагатай бодлогын арга хэмжээнүүд хэрэгжиж байгаа ч цаашид нэмэлт арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй

Эдийн засгийг оновчтой удирдахад зарим чухал бодлогын арга хэмжээнүүд хэрэгжиж байна.

Засгийн газраас өнгөрсөн 2 дугаар сард макро эдийн засгийн нэгдсэн бодлогын төлөвлөгөө (CMAP)

хэрэгжүүлж эхэлсэн. Дээрх бодлогын төлөвлөгөө нь макро эдийн засгийн бодлогыг сайжруулахыг

зорьсон бөгөөд томоохон уул, уурхайн төслүүдийн гадаадын хөрөнгө оруулалтын орох урсгалыг

нээснээр төлбөрийн тэнцлийн хүндрэлийг шийдэхэд чиглэсэн. Дээрх төлөвлөгөөний хүрээнд 1

дүгээр сард төсвийн бүтцийн алдагдлыг ДНБ-ий 5%-д барих зорилгоор 2015 оны төсөвт тодотгол

хийж, бүтцийн алдагдлыг ДНБ-ий 5 хувьд барих, цаашид бууруулж 2018 он гэхэд 2 хувьд хүргэхээр

тогтсон. Мөнгөний бодлого хумих чиглэлд хэрэгжиж байгаа ба ялангуяа 2013-14 онуудад Үнэ

тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд олгогдсон бодлогын зээлүүд хумигдаж байна. Оюу толгойн

удаан үргэлжилсэн далд уурхайн гэрээнд 2 тал тохиролцоонд хүрсэн нь 2016 оноос ГШХО сэргэхэд

томоохон алхам болов.

ГШХО-ын сэргэлт нь бодлогын шинэчлэл бага зардалтай үргэлжлэхэд чухал үүрэгтэй байх

болно. Гадаад эрэлт саарсан орчинд ГШХО сэргэх, хөрөнгө оруулалтын орчин сайжрах нь 2016 онд

эдийн засаг сэргэхэд дэмжлэг үзүүлэхээр байна. Энэ нь бодлогын шинэчлэл зардал багатай

хэрэгжих боломжийг олгох юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээх нь төлбөрийн тэнцлийн

хүндрэлийг зөөллөн, эдийн засгийн урт хугацааны нөөц боломжийг бодитой болгоход чухал үүрэгтэй

байх болно. Үүний тулд хөрөнгө оруулалтын тогтвортой, урьдчилан таамаглаж болохуйц бодлого,

зохицуулалтууд шаардлагатай бөгөөд Хөрөнгө оруулалтын хуулийг зохистой хэрэгжүүлэх нь мөн

үүнд хамаарна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын томоохон төслүүдтэй холбоотой тодорхойгүй

байдлыг түргэн шуурхай, ил тод замаар арилгах нь Монгол улс руу чиглэх хөрөнгө оруулагчдад итгэл

төрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь дамжиггүй.

Бодлогын тохиргоог амжилттай хэрэгжүүлэх, түүнд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэхэд цаашид

нэмэлт арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Эдийн засагт амжилттай тохиргоо хийгдэхэд

бодлогын тохиргоонд итгэх итгэлийг хадгалах нь чухал юм. Засгийн газрын зүгээс бодлогын

шинэчлэлээ үргэлжлүүлэхээ илэрхийлж байгаа ч сонгуулийн жил ойртсонтой холбоотойгоор

хэрэгжилтэд эрсдэл учрах магадлалтай юм. Бодлогын тохиргоогоо тууштай хэрэгжүүлэх, хөрөнгө

оруулалтын орчинг тогтвортой хадгалах нь болзошгүй эрсдлийн эсрэг тогтвортой бөгөөд

хүртээмжтэй өсөлтийг бий болгох суурь нөхцлийг бүрдүүлэхэд чухал юм. Төсвийн бодлогыг төсвийн

тогтвортой байдлын хуулинд захируулах, мөнгөний бодлогыг төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдээс

салгах, бага, дунд орлоготой иргэдийн амьжиргааг хамгаалахад нийгмийн халамжийн

хөтөлбөрүүдийг сайжруулах тал дээр бодлого боловсруулагчид цаашид нэмэлт арга хэмжээ авах

шаардлагатай.


Төсвийн нэгдмэл бодлогоо үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ цаашид гадаад зээллэгт өндөржүүлсэн хяналт тавих

Төсвийн нэгдмэл бодлогоо үргэлжлүүлэх. Гадаад өр нэмэгдсэн, гадаад орчны хэлбэлзэл өндөр

байгаа орчинд ирэх жилүүдэд төсвийн бодлогын гол зорилт нь төсвийн алдагдлыг бууруулах,

төсвийн гадуурх зарцуулалтыг төсөвт нэгтгэхэд чиглэх нь зүйтэй.

Төсвийн тогтвортой байдлын хуулиар (ТТБТХ) тодорхойлогдсон төсвийн зохистой

төлвийг сэргээхэд 2015 болон 2016 оны төсвийн төслийг бодитой төлөвлөх

шаардлагатай байна. 2016 оны төсөв орлогын бодитой төсөөлөл дээр үндэслэн ТТБТХ-аар

тодорхойлсон шаардлагыг хангахад анхаарах хэрэгтэй. 2016 оны төсвийг илүү итгэж

болохуйц төсвийн төсөл болгоход шаардлагатай арга хэмжээнүүдийн нэг нь төсвийн орлогын

өөдрөг төсөөллөөс татгалзах явдал юм. Татварын бус орлогыг нэмэгдүүлэх эх үүсвэрийг арга

хэмжээнүүдийг хэрэгжилтийг нь үр дүнтэй байлгахын тулд сайтар хянаж үзэх нь зүйтэй.

Төсвийн зардлыг эрэмблэх асуудлыг мөн авч үзэж, нийгмиийн дунд болон бага орлоготой

иргэдийн амьжиргааг хамгаалахад чиглүүлэх нь зүйтэй.

Төсвийн нэгдмэл бодлогын төлөвлөгөөний үр нөлөө болон түүнд итгэх итгэлийг

нэмэгдүүлэх хүрээнд Хөгжлийн банкны арилжааны зээлийг төсөвт нэгтгэх. 2015 оны

төсөвт Хөгжлийн банкны төсвийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтыг суулгасан бөгөөд түүний

гүйцэтгэл бусад бусад төсвийн зардалын гүйцэтгэлтэй адил олон нийтэд тайлагнаж байгаа

нь өмнөх онуудтай харьцуулахад томоохон дэвшил юм. Гэвч Хөгжлийн банкны арилжааны

шинжтэй зээл төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн гадуур хэрэгжсэн хэвээр байна.

Арилжааны зээлүүд буюу Засгийн газрын баталгаатайгаар аж, ахуй нэгжүүдэд олгосон

зээлүүд болон төрийн өмчит аж, ахуй нэгжүүдэд олгосон санхүүгийн дэмжлэгийн хэмжээ 2015

онд ДНБ-ий 3 хувьд хүрэх төлөвтэй байна. Арилжааны зээлүүд нь төсвийн гадуур хэрэгжсэн

хэвээр байгаа нь төсвийн төлөвлөгөөний үр дүнгийн талаар эрсдэл байсаар байна. Хөгжлийн

банкны бүх арилжааны зээлүүд нь Засгийн газрын зээл болон засгийн газрын баталгаатай

зээлээр санхүүжсэн бөгөөд цаашид санхүүжихээр байна. Арилжааны зээлүүд төсөвт

нэгтгээгүй байгаа нь дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийн үүр нөлөө, түүнд итгэх итгэлд

сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй юм.

Мөнгөний бодлогыг үнийн тогтвортой байдалд тууштай чиглүүлж, гадаад секторын эмзэг байдлыг бууруулахад анхаарах.

Мөнгөний бодлого 2014 оны сүүлээс хумих чиглэлд хэрэгжиж байгаа нь инфляци тогтворжих,

урсгал тэнцлийн алдагдал буурахад нөлөөлж байна. Үнийн тогтвортой байдлыг тууштай зорилт

болгох нь инфляци өсөх дарамтыг хязгаарлахын зэрэгцээ инфляцийн хүлээлтийг Төвбанкны

инфляцийн зорилтот түвшин орчимд тогтворжуулахад чухал нөлөөтэй юм. Гэвч үнийн тогтвортой

байдлыг хадгалахад Төвбанк уламжлалт мөнгөний бодлогын хэрэгсэлд илүү чиглэж, төсвийн

шинжтэй арга хэмжээ (жишээ нь Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр) ашиглан тодорхой салбаруудад

санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх бодлогоосоо татгалзах шаардлагатай. Нийлүүлэлтийн томоохон шоктой

орчинд бараа, бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн доголдлыг арилгах арга хэмжээ авч болох ч уг арга

хэмжээг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлбэл илүү зохистой байдаг. Зах зээлийн үндсэн

үзүүлэлтүүдийн хөдөлгөөний эсрэг гадаад валютын захад их хэмжээгээр интервенц хийх нь

инфляцийг тогтворжуулах төдийлөн оновчтой арга хэмжээ биш юм. Харин ч гадаад секторын

хүндрэлтэй орчинд их хэмжээгээр интервенц хийх нь валютын ханшинд ирэх дарамтыг улам

хуримтлуулан, гадаад валютын нөөцийг бууруулах эрсдэлтэй юм.


Төвбанкнаас санхүүжигдсэн төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийг бүрэн зогсоож, Засгийн газарт

шилжүүлэх. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөө зогсоох ажлаа үргэлжлүүлэх нь зүйтэй. Төвбанк орон

сууцны ипотекийн зээлд гаргаж санхүүжилтээсээ татгалзан, хөтөлбөрийг Засгийн газарт шилжүүлж,

Засгийн газар уг хөтөлбөрийг бусад бодлогын зорилттой уялдуулах шаардлагатай. Бодлогын

зээлийн эдгээр хөтөлбөрүүдийг эдийн засагт их хэмжээний санхүүжилт хийх улс төрийн сонирхол

өндөр байсан 2012 оны сүүл үе болон 2013 онд эхлүүлсэн нь Төвбанкийг орлогын ямар ч

хязгаарлалтгүйгээр эдийн засагт санхүүжилт гаргах эх үүсвэрийн нэг хувилбар гэж тооцсонтой

холбоотой. ГШХО татарсан, экспорт саарч байгаатай уялдан төсвийн орлогын өсөлт саарч

байгаагаас Төвбанкны мөнгө хэвлэх эрх мэдэл нь ямар нэгэн орлогын хязгаарлалтгүйгээр өсч буй

зардлаа санхүүжүүлэх Засгийн газрын орлогын эх үүсвэр мэт харагдсан. Ялангуяа өмнө нь Засгийн

газраас санхүүжигдэж байсан орон сууцны хөтөлбөрүүд нь орлогын хязгаарлалтаас шалтгаалан

зогсож байсан үед орон сууцын ипотекийн хөнгөлттэй зээлийн хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхэд дээр

дурьдсан Төвбанкийг ашиглах сонирхол өндөр байсан. Зарим талаар төсвийн шинжтэй эдгээр

хөтөлбөрүүд нь Төвбанкны тэнцэл болон Засгийн газрын нэгдсэн төсөв хоорондын зааг, ялгааг

бүдгэрүүлж, үнийн тогтвортой байдлыг бие даан хадгалах Төвбанкны үүрэгт сөргөөр нөлөөлсөн.

Шаардлагатай тохиолдолд тодорхой салбар эсвэл бодлогын зорилтыг дэмжихийн тулд шинээр

бодлогын зээлийн хөтөлбөрүүдийг Засгийн газрын төсвөөр дамжуулан хэрэгжүүлэх нь зүйтэй бөгөөд

уг хөтөлбөрүүдийг Төсвийн тогтвортой байдлын хуульд заасан төсвийн сахилга батын хүрээнд

төсвийн зарцуулалтын бусад тэргүүлэх чиглэлүүдтэй харьцуулан эрэмбэлэх замаар хэрэгжүүлэх нь

оновчтой юм.

Мөнгөний бодлогын үйл ажиллагааны ил тод байдлыг сайжруулах. Төвбанкны зах зээлд

оролцогчдод аль болох ил тод мэдээллээ хүргэж байх нь Төвбанкинд итгэх итгэлийг сайжруулдаг.

Төвбанкны уламжлалт мөнгөний бодлогын үйл ажиллагааны ил тод байдал нэмэгдсээр байгаа ч

зарим уламжлалт бус бодлогын зээлүүдийн үйл ажиллагааны ил тод байдал хангалтгүй байна. Мөн

түүнчлэн хуулинд ихэнх орны шийдвэр гаргалтын гол механизм болсон Мөнгөний бодлогын

зөвлөлийн талаар Төвбанкны тухай хуулинд ямар зохицуулалт ороогүй байна. Мөнгөний бодлогын

зөвлөлийн хариуцлагыг эрх зүйн орчинд цаашид илүү сайжруулах шаардлагатай.

Төгрөгийн ханш уян хатан тогтох зарчмыг тууштай баримтлах

Валютын ханшийн уян хатан байдал нь болзошгүй шокын эсрэг орон зайг үүсгэхэд туслах

бөгөөд эдийн засаг гадаад секторын тэнцвэргүй байдлын эсрэг тохиргоо хийгдэхэд мөн

туслана. Төгрөгийн нэрлэсэн ханш болон бодит үйлчилж буй ханшийн 2013 оны сүүл болон 2014

онуудад урсгал тэнцлийн алдагдал буурахад чухал нөлөө үзүүлсэн бөгөөд эдийн засаг цаашид

худалдааны нөхцлийн сөрөг шокын эсрэг тохиргоо хийгдэхэд мөн туслах боломжтой. Валютын

ханшийн тохиргоо нь төсөв, экспортын орлого болон аж, ахуй нэгжүүдийн ашгийн төгрөгөөр

илэрхийлэгдсэн дүнд ирэх шокыг зөөллөх юм. Сүүлийн саруудад Төвбанкны интервенцийн хэмжээ

нэмэгдэж байгаа нь богино хугацаанд төгрөгийн ханшийн сулралтыг сааруулж, импортын инфляцийн

дарамтыг бууруулах боломжтой. Гэвч төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл үргэлжилсэн хэвээр, сүүлийн

саруудад бусад орнуудад валютын ханш хурдтай суларч байгаа орчинд төгрөгийн ханшинд ирэх

дарамт улам бүр хуримтлагдаж байна. Интервенц хийх нь гадаад валютын нөөцийг бууруулдаг учир

бага нөөцтэй орны хувьд интервенц хийх нь өндөр зардалтай байдаг. Гадаад секторын тэнцвэргүй

байдлыг бууруулахад чиглэсэн мөнгөний бодлогыг валютын ханшийг уян хатан байдалтай хослуулах

нь валютын ханшинд ирэх үндсэн дарамтыг бууруулах, гадаад валютын нөөцийг хамгаалахад чухал

нөлөөтэй.Банкны системийн эрсдэл даах чадварыг сайжруулах шаардлагатай


Банкуудын активын чанар муудаж буй орчинд банкны системийн эрсдэл даах чадварыг

сайжруулахад цаашид нэмэлт арга хэмжээ авах. Банкны системийн хяналт шалгалт болон

зохистой харьцааг бэхжүүлэх нь богино хугацаанд мөчлөг дагасан мэт харагдах боловч банкны

активын чанар муудсанаас үүдэн банкны системийн тогтвортой байдал алдагдвал зохистой харьцааг

мөрдөөгүй нь ихээхэн зардал дагуулж болзошгүй. Энэ хүрээнд дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлэ

болох юм. Үүнд:

Чанаргүй зээлийн ангилалыг сайжруулах, тухайлбал, эхний удаа хугацаа сунгаж байгаа

зээлийг ангилал бууруулалгүйгээр одоогийн ангилалыг хэвээр үлдээж буй байдлыг эргэн

харах

Зээлийн эрсдлийн санг сайжруулах, тухайлбал хэвийн зээлд ноогдуулж буй 1 хувийн

эрсдлийн хувийг зөвхөн шинэ зээлүүдэд бус өмнө бүх хэвийн зээлийн үлдэгдэл

ноогдуулах. Мөн зээлийн чанар хурдтай муудаж буй эрсдэл өндөртэй салбаруудын

зээлүүдэд эрсдлийн сангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх.

Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн зээлүүдэд 2013 оноос хойш тэг эрсдлийн жин ноогдуулж

байгаа бөгөөд энэ нь системийн хэмжээнд өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний харьцааг өсгөж

харагдуулахад нөлөөлсөөр байна. Банкны системийн санхүүгийн нөхцөл, байдлыг илүү

бодитой харуулах үүднээс дээрх бодлогын зээлүүдэд үзүүлсэн зохистой харьцааны

хөнгөлөлтийг яаралтай арилгах нь зүйтэй. Мөн түүнчлэн банкны зээлийн төвлөрлийн

эрсдэлд өндөржүүлсэн анхаарал хандуулах шаардлагатай байна. Тухайлбал, 2013 оны

сүүлийн Хадгаламж банкны туршлагыг санавал, нэг зээлдэгчид болон холбогдох

этгээдэд олгосон зээлийн эрсдэлд сайтар хяналт тавих нь зүйтэй.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зорилтот бүлгийг нарийн тодорхойлж, сайжруулах замаар эдийн засгийн идэвхжил саарч буй орчинд дунд болон бага орлоготой иргэдийн амьжиргааг хамгаалах Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуу болон бага, дунд орлоготой иргэд илүүтэй

чиглүүлэх замаар нийгмийн халамжийг илүү үр, ашигтай болгон сайжруулах.7 Монгол улс маш

сайн нийгмийн халамжийн тогтолцоотой бөгөөд энэ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй. Гэвч

нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зорилтот бүлэг сайжруулснаар түүний өндөр зардлыг

бууруулах шаардлагатай юм. Дэлхийн банкны сүүлийн судалгаагаар нийт нийгмийн халамжийн

шилжүүлгийн 34 хувь нь ядуу бүлгийн 20 хувьд очиж байхад халамжийн 30 хувь хамгийн чинээлэг 2

ангилал хүртэж байгааг онцолсон. Европ болон Төв азийн орнуудад ядуу 20 хувьд очиж буй нийгмийн

халамж нь нийт нийгмийн халамжийн зардлын 40 гаруй хувийг эзэлдэг. (Жишээ нь Хорват, Косово).

Бусад орнууд тухайлбал, Аргентин, Панам болон Перу зэрэг улсуудад ядуу 20 хувь нь нийт нийгмийн

халамжийн 50 гаруй хувийг эзэлдэг байна. Хүнсийн дэмжлэг (The Food Stamp Program) үзүүлдэг

хөтөлбөр нь одоогоор зөвхөн ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн хэвээр байна. Ядуурлыг бууруулах

үндсэн зорилгын хүрээнд нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг яаралтай сайжруулах шаардлагатай

байна.

Хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх. Олон хөтөлбөрт нэгэн зэрэг хамрагдах шаардлагагүй зорилтот

бүлэгт дорвитой дэмжлэг болж чадахуйц байдлаар хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийн хэлбэрийг

эрэмблэх замаар жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх. Мөн түүнчлэн Тодорхой ангилалд суурилсан

7 Уг тоймын онцлох сэдэвт одоогийн Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн талаарх дэлгэрэнгүй танилцуулгыг үзнэ үү.


хөтөлбөрүүд (entitlement-based programs)-ээс татгалзан, илүү бодит хэрэгцээнд тулгуурласан

хөтөлбөрүүд (need-based programs)-ийг хэрэгжүүлэх.

Одоогийн хэрэгжиж буй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг хүн амын ядуу бүлэгт

илүүтэй чиглүүлэх. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр ашигтай болгох, түүний

зардлыг бууруулахад хөтөлбөрүүдийг хүн амын ядуу бүлэгт чиглүүлэх нь зүйтэй. Орлого

Орлуулан Тооцох Аргачлал /ООТА/-аар тооцсон өрхийн мэдээллийн нэгдсэн санг ашиглан

хүн амын чинээлэг бүлэгт ногдож буй нийгмийн халамжийн хэмжээг бууруулж эсвэл цуцалж

болох юм. Нийгмийн халамжийн нийт зардлын тал хувийг дангаараа эзэлж буй “Хүүхдийн

мөнгөний хөтөлбөр”-ийн үр дүнг сайжруулахын тулд Засгийн газар тус хөтөлбөрийн

хэрэгжилтийн одоогийн хэлбэрийг өөрчилж болох юм. Орлуулан Тооцох Аргачлал /ООТА/-

аар тооцсон өрхийн мэдээллийн нэгдсэн санг ашиглан Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг хүн

амын ядуу бүлэгт чиглүүлэх нь нийгмийн халамжийн ядуу бүлэгт очиж буй үр өгөөжийг

нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ түүний нийт зардлыг бууруулах боломжтой юм.

2012 оны нийгмийн халамжийн хуульд тусгагдсан шинэ ядуурлын хөтөлбөрөөр (The

new poverty benefit program) одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг орлуулж

болох юм. Нийгмийн халамжийн дэмжлэгт өрхүүдийг хамруулах талаар 2012 оны нийгмийн

халамжийн хуулинд тусгагдсан. Энэ шинэ зохицуулалт нь өрхийн нэгдсэн мэдээллийн

системийг ашиглан ядуу өрхүүдэд илүүтэй бэлэн мөнгөний дэмжлэг үзүүлэхийг зорьсон. Гэвч

уг хөтөлбөр хараахан хэрэгжиж эхлээгүй байна.



Ядуурлын түвшин 2012 оны 27.6 хувиас 2014 онд 21.4 хувь буюу 5.8 пунктаар буурсан. 2010 болон

2012 оны хооронд 11 пунктаар буурч байсантай харьцуулахад саарсан үзүүлэлт ч ядуурлыг

бууруулах талаарх олсон гайхуулахуйц амжилт юм. Хот суурин газартай харьцуулахад хөдөө орон

нутагт ядуурал хамгийн ихээр буурсан байна. Хангайн бүс нутагт ядуурал хамгийн хурдацтай

буурсан бол Улаанбаатар хотод хамгийн бага буюу 3.5 хувиар буурчээ. (Хүснэгт 1). Ийнхүү Монгол

Улсын ядуурлын нийт бууралтын хагасаас илүү хувь нь хөдөө орон нутагт гарсны дотор энэ

бууралтын 44 хувь нь хангайн бүс нутагт ногдож байна. (Зураг 71). Гэхдээ Монгол Улсын нийт хүн

амд эдгээр бүс нутгийн хүн амын эзлэх хувь харьцангуй бага билээ.

Хүснэгт 3. Ядуурлын хандлага 2010 - 14

Зураг 70. Монгол Улсын ядуурлын өөрчлөлтийн бүтэц: 2010 – 14

Ядуурлын түвшин (%) Өөрчлөлт

2012-14 (%p)

2010 2012 2014

Нийт 38.8 27.4 21.6 -5.8

Хот 33.2 23.3 18.8 -4.5

Хөдөө 49.0 3 .5 26.4 -9.1

Бүс

Баруун 52.7 32.3 26.0 -6.3

Хангай 51.9 38.5 25.3 -13.2

Төв 29.9 28.3 22.3 -5.9

Зүүн 42.3 33.4 31.4 -2.0

Улаанбаатар 31.2 19.8 16.4 -3.5

Strata 4 locations

Ulaanbaatar 31.2 19.8 16.4 -3.5

Aimag center 37.3 30.4 23.8 -6.6

Soum center 39.7 27.5 24.7 -2.8

Countryside 56.1 39.7 27.9 -11.7

Эх сурвалж: 2010-2014 оны өрхийн нийгэм, эдийн засгийн

судалгааны үр дүнг ашиглан зохиогчдын хийсэн тооцоо

Ядуурлын бууралтыг үндсэн 3 хүчин зүйлээр тайлбарлаж болно. Нэгдүгээрт, 2014 онд эдийн засгийн

өсөлтийн хурдац саарсан ч эерэг өсөлттэй байсан бөгөөд 2012-2014 онуудад эдийн засаг дундажаар

20 орчим хувиар өсч байлаа. 2012 онд олон иргэдийн амьжиргааны түвшин ядуурлын шугамаас

ялимгүй дор байсан (Зураг 72) бөгөөд орлого эсвэл хэрэглээ бага зэрэг өсөхөд л эдгээр иргэд

ядуурлын шугамаас дээд гарах боломжтой байсан юм. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн өсөлтийн

хандлага нь ядуу иргэдэд тааламжтай учраас эдийн засгийн өсөлт ядуурлын бууралтанд ихээхэн

эерэгээр нөлөөлсөн. (Зураг 73). 2012-2014 оны хооронд хөдөө аж ахуйн салбар нийтдээ 36 хувиар

өссөн бөгөөд энэ нь санхүүгийн үйлчилгээ, даатгалын салбарыг хассан уул, уурхайн бус салбарын

дотроо хамгийн өндөр өсөлттэй салбар байлаа. Иймээс ядуурал хамгийн ихтэй бүс нутагт тухайлбал,

хөдөө болон хангайн бүс нутагт эдийн засгийн өсөлт хамгийн өндөр байснаар ядуурлын байдалд

хамгийн эерэг нөлөө үзүүлэх хэсгийн амьжиргааны түвшин ихээхэн сайжирсан. Гуравдугаарт, эдийн

засгийн өсөлттэй өмнөх үед олсон амжилтыг алдалгүй хадгалж чадсан байна. 2014 онд хөдөө аж

ахуйн бус салбарын ажил эрхлэлт болон бодит цалин өсөөгүй ч 2012 оны түвшингээс өндөр байсан.

(Зураг 74). Өөрөөр хэлбэл ихэнх иргэдийн хувьд цалингийн орлогын түвшин 2012 оны түвшингээс

өндөр байлаа. Ядуурлын түвшинд бууралт гарна гэдэг нь амьжиргааны түвшин ядуурлын шугамаас

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2010-12 2012-14

Ab

so

lute

co

ntr

ibu

tio

n t

o c

ha

ng

e in

po

vert

y

Interaction effect

Population-shift effect

Ulaanbaatar

East

Central

Highlands

West


доош орж буй иргэдийн тооноос ядуурлын шугамаас дээш гарсан иргэдийн тоо олон байна гэсэн

хэрэг юм. Энэ нь хөдөө аж ахуйн бус салбарын бодит цалин хадгалагдаж, хөдөө аж ахуйн салбарт

өсөлт үргэлжилж байгаатай холбоотой болно.

Зураг 71. Монгол Улсын Халамжийн Хуваарилалт: 2012 - 14

Зураг 72. Хэрэглээний өсөлтийн хуваарилалтын хандлага: 2010 -14

Эх сурвалж: 2010-2012 оны өрхийн нийгэм, эдийн засгийн

судалгааны үр дүнг ашиглан хийсэн ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн

тооцоо

Зураг 73. Сарын бодит цалин: 2010 - 14 Зураг 74. Монгол Улсын өрхийн орлогын өсөлт, эдийн засгийн салбараар: 2010 - 14

Эх сурвалж: 2010-2012 оны өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгааны үр дүнг ашиглан хийсэн ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн тооцоо


Гэвч энэ мэдээлэл санаа авах зарим анхааруулгыг өгч байна. Ядуурлаас гарч чадсан олон иргэдийн

амьжиргааны түвшин ядуурлын шугамаас ялимгүй дээр түвшинд байна. Жишээлбэл, нийт хүн амын

11 хувийн амьжиргааны түвшин ядуурлын шугамаас 10 хувийн өндөрт байна. Эдийн засагт ялимгүй

сөрөг цочрол гарахад л эдгээр иргэдийн амьжиргааны түвшин ядуурлын шугамаас доод гулсан орох

боломжтой буюу нийт хүн амын 10 орчимоос илүү нь хамгийн эмзэг, ядуурал руу сулсан орох

эрсдэлтэй байна. Иймд ядуурлын бууралт саарах эрсдэлийг мартаж болохгүй юм.

Зураг 73 бас үзүүлсэнчлэн 2010-2012 оны үетэй харьцуулахад орлого, хэрэглээ хоёрын өсөлтийн

хурдац ихээхэн саарсан байна. Ялангуяа хот суурин газарт хэрэглээ, орлогын өсөлт хамгийн бага

байгаа нь амьжиргааны түвшинд ахиц бага гарсныг харуулж байна. Энэхүү сааралтын ихэнхийг

хүлээж байлаа. Учир нь 2010-2012 оны үеийн хэрэглээний өсөлтөнд хамгийн том хувь нэмэр

оруулагч нь 2011 болон 2012 онд Хүний хөгжлийн сангаас олгосон эх орны хишиг бөгөөд түүнийг

үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан. Өөр нэг хүчин зүйл нь хөдөө аж ахуйгаас гадна уул, уурхайн бус

салбар дах эдийн засгийн өсөлт саарсан явдал бөгөөд үүнийг барилга, аж үйлдвэр, жижиглэнгийн

худалдааны салбарын эдийн засгийн өсөлтөнд оруулсан бага хувь нэмрээр нотолж болно. (Зураг 75)

Хүн амын дээд орлоготой 50 хувийн хэрэглээний өсөлт 3 хувиас доош, хамгийн баян 20 хувийн

хэрэглээний өсөлт 0 орчим байсан учраас дундаж давхаргын өсөлт зогсонги болсон. Дундаж

давхаргын хэрэглээний өсөлт саарснаас хүн амын эмзэг байдал гүнзгийрсэн. Энэ нь дотоодын эрэлт

суларсны илрэл бөгөөд улс орны ирээдүйн өсөлтөнд сөрөг нөлөө үзүүлэх юм. Энэ нь жижиглэнгийн

худалдаа, аж үйлдвэрийн салбарт бодит цалин зогсонги буюу буурахад хүргэж болзошгүй бөгөөд

хот, суурин газарт ядуурал буурах үйл явцыг зогсонги байдалд оруулна. Улаанбаатар хотын

ядуурлын бууралт саарснаар илэрч эхлээд байна.

Жини коэффициент 2012 онд 0.34 байснаа 2014 онд 0.32 болж буурсан нь тэгш бус байдал буурч

байгаагийн нотолгоо болно. Тэгш бус байдлын бууралт нь амьжиргаа сайжирсан иргэдтэй

харьцуулахад ядуу иргэд болон амьжиргаа сайжирч чадаагүй иргэдийн дунд өсөлт өндөр байгаагийн

илрэл болно. Гэвч хэрэглээний өсөлт ерөнхийдөө унаснаас үзэхэд амьжиргаа сайжирч чадаагүй

иргэдтэй харьцуулахад амьжиргаа сайжирсан иргэдийн өсөлт илүү суларснаас болж тэгш бус

байдал саарсан гэж ажиглагдаж байна. Энэ нь эрүүл бус хөгжил болно. Тэгш бус байдал буурах

эрүүл хандлага бол амьжиргаа сайжирч чадаагүй иргэдийн хувьд харьцангуй өндөр байхаар

хэрэглээний дундач өсөлт ерөнхийдөө өсөх явдал юм.


Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ), Нийгмийн халамж үйлчилгээний

ерөнхий газар (НХҮЕГ) нийгмийн халамжийн 70 орчим хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Зарим

хөтөлбөрүүд нь хэрэгцээнд суурилсан байхад зарим нь алдар гавьяатай холбоотой. Нэгээс бусад

бүх хөтөлбөрүүд нь хүн амын бүлгээр буюу категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлсон байдаг.

Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд

хөтөлбөрөөс үр шим хүртэх зорилтот бүлгээ Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА) ашиглан

тодорхойлдог.9

Засгийн газар нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээ үнэлж, нэгтгэхийг хүсч байна. Халамжийн

хөтөлбөрүүдийн мэдээллийн удирдлагын өнөөгийн төвлөрсөн бус байдлаас шалтгаалан ХАХНХЯ

хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Энэхүү тайланд нийгмийн

халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, дизайнийг үнэлж, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ, үр шим хүртэгчдийн

үндсэн шинж чанарт дүн шинжилгээ хийлээ. Дүн шинжилгээ хийхэд ООТА-ын мэдээллийн сан болон

халамжийн хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээллийг (цаашид ООТА/НХ мэдээллийн сан гэх)

ашигласан.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012) болон

хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг тогтоосон бусад хууль тогтоомжид тодорхойлсон байдаг.

Эдгээр хөтөлбөрүүдийг дараах долоон бүлэгт ангилж болох юм:

• Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр

• Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд

• Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, үүнд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ болон

төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ

• Алдар цолтой ахмадад олгох тусламж хөнгөлөлт

• Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт

• Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж

Дээрх хөтөлбөрүүдээс гадна ХАХНХЯ эрдэс баялгийн ашгийг ирээдүйн үе рүү дахин хуваарилах зорилготой Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хэрэгжүүлдэг. ХМХ нь нийгмийн халамжийн улсын төсвөөс тусдаа “Хүний хөгжил сан”-гаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар)-ийн мөнгөн тэтгэмж олгодог. Зорилго болон

8 Энэхүү тусгай сэдвээр Дэлхийн Банкнаас саяхан гаргасан “Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн дизайн, үр шим хүртэгчдийн байдалд хийсэн дүн шинжилгээ (2015 оны 10 дугаар сар)” тайланг хурангуйлан хүргэж байна. Тайлангийн бүрэн эхийг дараах линкээс авна уу: http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/09/15/090224b0830e03f9/1_0/Rendered/PDF/Review0of0prog0programs0in0Mongolia.pdf Монгол хэл дээрх тайлангийн бүрэн эхийг эндээс авна уу: http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/09/15/090224b0830e03fc/1_0/Rendered/PDF/Review0of0prog0programs0in0Mongolia.pdf. 9 ООТА-ын судалгааны аргачлалыг анх 2010 онд НХХЯ болон ҮСХ-ны хамтарсан тушаалаар баталж, 2013 онд шинэчлэн засварласан.

http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/09/15/090224b0830e03f9/1_0/Rendered/PDF/Review0of0prog0programs0in0Mongolia.pdf



http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/09/15/090224b0830e03fc/1_0/Rendered/PDF/Review0of0prog0programs0in0Mongolia.pdf




санхүүжилтийн эх үүсвэр нь нийгмийн халамжаас тусдаа байдаг хэдий ч нийгмийн халамжийн бусад хөтөлбөрүүдийн нэгэн адилаар ХАХНХЯ-ны шугамаар хэрэгждэг тул ХМХ-ийг ихэнхдээ нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг хэсэг гэж үздэг. Хөтөлбөрийн хэмжээ том учир, ХМХ нь санхүүгийн үр

дагавартай ихтэй учраас энэхүү дүн шинжилгээнд оруулах нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн.

I. Нийгмийн халамжийн төсөв, зардал, хөтөлбөрүүдийн хамралт

2013 онд Засгийн газар ХМХ-ийг оруулаад нийгмийн халамжийн мөнгөн шилжүүлгэнд Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ)-ий 2.78 хувийг (ХМХ-ийн оруулахгүйгээр 1.37 хувийг) зарцуулсан байна. Хөгжиж буй болон шинэ тулгар хөгжиж буй орнуудад энэ зардал дунджаар ДНБ-ий 1.6 хувь орчим байгаатай харьцуулахад энэ тоо харьцангуй өгөөмөр байна. Энэ нь засгийн газраас хүн амын нийгмийн халамжид хангалттай санхүүгийн эх үүсвэр хуваарилахын төлөө байдгийг харуулж байна. 2013 онд хамгийн их төсөв ХМХ-нд хуваарилагдсан бөгөөд ХМХ нь халамжийн шилжүүлгийн нийт зардлын тал орчим хувийг эзэлж байна. Хоёр дахь том зардал нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (83 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 50 сая ам.доллар10), дараагийнх нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд (67 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 40 сая ам.доллар11 ) байна. Энэ хоёр хөтөлбөр нийлээд ч 2013 онд ХМХ-д төсөвлөсөн мөнгөний гуравны хоёроос бага байна.

ХМХ-ийг эс тооцвол, инфляцийг тооцсон нийт хөтөлбөрийн зардал 2010-2013 оны хооронд бага зэрэг нэмэгдсэн байна (Зураг 76). Хамгийн том өсөлт нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмжийн нийт зардал 2011-2013 оны хооронд 40 орчим хувиар өссөн бол алдарт эхийн тэтгэмжийн зардал 45 орчим хувиар буурсан байна.

Зураг 75. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан)

Эх сурвалж: НХҮЕГ

10 2013 оны 12 сарын албан ёсны ханшаар 1 ам. доллар 1661 төгрөгтэй тэнцэж байсан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3 11 Жирэмсэн эхийн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн төсвүүдийг нэмж, 1 ам. долларыг 2013 оны 12 сарын байдлаар 1661 төгрөгтэй тэнцэх албан ёсны ханшид хөрвүүлж энэ тоог гаргасан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3.

-

20,000

40,000

60,000

80,000

2010 2011 2012 2013

Мянган төгрөг

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр Жирэмсэн болон хөхүүл эхийн тэтгэмж

Нийгмийн халамжийн тэтгэмж Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ

Асаргааны тэтгэмж ХБИ-ий тусламж хөнгөлөлт

Ахмад настны тусламж хөнгөлөлт Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр

Алдарт эхийн урамшуулал Алдар цолтой ахмадын тэтгэмж хөнгөлөлт

Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ

http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3


Хамралтын хувьд, ХМХ-ийг оруулж тооцвол НХ/ООТА мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн тал (49.4 хувь) нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 2012 онд Монгол улсын ядуурлын түвшин 27 хувь байсантай харьцуулж үзвэл ХМХ-ийн хамралт их өндөр хамралт юм. Хөгжиж буй орнуудын цөөхөн тооны улсад нийгмийн халамжийн хамрах хүрээ нь ядуурлын түвшингээс давсан байдаг (Дэлхийн Банк, 2014). Дүн шинжилгээ хийсэн энэ мэдээллийн сан ч ХМХ –ийн дээрх хамрагдалтыг баталж байна. 0-18 насны нийт хүүхдийн 94 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч байна. Сонирхолтой нь үүнийг ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзэхэд, бүлэг тус бүр дэх хүүхдийн мөн 94 хувь нь ХМХ-т хамрагдаж байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол, мэдээлийн санд бүртгэгдсэн хүн амын зөвхөн 19 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг бол харин ихэнх (81 хувь) нь ямар нэг халамж авдаггүй байна. 14 хувь нь халамжийн нэг хөтөлбөрт, 3.4 хувь нь 2 хөтөлбөрт, 1 гаруй хувь нь халамжийн 3 хөтөлбөрт хамрагддаг. Харин 0.5 хувь нь халамжийн 4 ба түүнээс дээш хөтөлбөрт хамрагддаг байна Ерөнхийдөө нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байна. Халамжийн дийлэнх хэсэг нь хүн амын ядуу хэсэгт очдог. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэг (20 хувь)-д халамжийн хамгийн их хувь очиж байна.12 Хамгийн ядуу 20 хувь нийт халамжийн шилжүүлгийн 34 хувийг авч байна (Зураг 77). Нөгөөтэйгүүр, нийт халамжийн 13 хувийг амьжиргааны түвшин хамгийн чинээлэг бүлэг, 17 хувийг дараачийн чинээлэг бүлэг хүртэж байна. Европ болон Төв Азийн (жишээ нь Корати, Косово гэх мэт) зарим улсуудад хамгийн ядуу 20 хувьд очих халамжийн хувь хэмжээ 40 гаруй хувьд хүрсэн байдаг. Энэ тал дээр дэлхий дээр хамгийн сайн улс орнуудад (жишээ нь Аргентин, Панам, Перу гэх мэт) хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 50 гаруй хувь нь очдог байна. Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжийн хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 2-д үзүүлсэнчлэн, дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна.

12 Амьжиргааны өөр өөр бүлгүүдэд очих халамжийн хувь хэмжээнд дүн шинжилгээ хийхдээ халамжийн хөтөлбөрийн

захиргааны мэдээлэлд бүртгэгдсэн л бол уг тэтгэмжээ бүрэн хүлээж авч байгаа гэж үзсэн. Мөнгөн тэтгэмжийн хувьд, хөтөлбөрийн дизайн / тэтгэмжийн хэмжээ болон тэтгэмж авах давтамж/-д үндэслэн тэтгэмжийн жилийн дүнгээр тооцсон. Жил тутамд олгодоггүй нөхөн олговрын хувьд үр шим хүртэгч бүх хүмүүс энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд нөхөн олговроо бүрэн авсан гэж үзсэн бөгөөд олгосон нөхөн олговрын дундаж хэмжээг НХҮЕГ-аас авсан 2012 оны халамжийн зарцуулалтын дүнг үндэслэн тооцсон болно.

Зураг 76. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь Share of total benefits among quantiles


Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжийн хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 2-д үзүүлсэнчлэн, дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна. Ихэнх хөтөлбөр категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлдог хэдий ч ядуучуудад өгөөжтэй байдал нь зарим хөтөлбөрт бусад хөтөлбөрөөс илүү байна. Ядуучуудад илүү өгөөжтэй хөтөлбөр буюу ООТА бага оноотой бүлгүүдийн өрхүүд илүү хүртэж байгаа хөтөлбөрүүд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг, ХМХ, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт, мөн эх хүүхдэд чиглэсэн тэтгэмж байна. Харин эсрэгээр, зарим хөтөлбөрүүд нь ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй (регрессив) байна. Ийм хөтөлбөрүүдэд алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл, ахмад настанд олгох тэтгэмж хөнгөлөлтүүд орж байна. Ялангуяа, алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн хөтөлбөр нь хэдийгээр ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр биш хэдий ч ядуу бус иргэдэд очиж буй хувь хэмжээний хувьд онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн дийлэнх нь ООТА онооны дагуу хамгийн чинээлэг бүлгийн иргэдэд очиж байна (Зураг 78). Алдар цолтой ахмадад олгох нэмэгдлийн хэмжээ нь бусад тэтгэмжийн хэмжээтэй харьцуулахад хамгийн их бөгөөд ядуу бус иргэдэд очдог гэдгийг энд тэмдэглэх нь чухал юм.

Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо


Зураг 77. Ядуу болон ядуу бус иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү таван бүлгийн иргэдийн авч буй халамжийн хувь, хөтөлбөрийн төрлөөр

Source: SW/PMT data, World Bank staff estimates.

II. Үр шим хүртэгчдийн өөр өөр бүлгүүд халамжид хамрагдсан байдал

Ахмад настан: Тэтгэврийн насны хүмүүсийн 70 орчим хувь нь (энэ дүн шинжилгээнд хамрагдаагүй

нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр), дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж

байна. Ахмад настнуудын авдаг нийгмийн халамжийн нийт тусламж хөнгөлөлтийн 76 орчим хувь нь

хэд хэдэн төрлийн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг хүмүүст очиж байгаа нь ахмад настны хэрэгцээг

хангах зорилготой хөтөлбөрүүдийн тархай, саланги шинж байдлын илрэл байж болох юм.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд: НХ/ООТА мэдээллээр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 66 хувь нь

дор хаяж нийгмийн халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш насны хөгжлийн

бэрхшээлтэй иргэдийн 63 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагддаг бол 16-аас доош насны

хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн 87 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас

дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн томоохон хэсгийг (76 орчим хувийг)

бүрдүүлж байгаа хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд

очиж буй халамжийн 43 хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөр (гол төлөв нийгмийн халамжийн тэтгэвэр)-өөс

үр шим хүртэгчдэд очдог бол хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувьд нийгмийн халамжийн

тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт эзэлж байна.

16-аас доош насны иргэн нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт хамрагдах боломжгүй бөгөөд энэ бүлэгт

очиж байгаа нийгмийн халамжийн 81 хувийг ХМХ эзэлж байна. Гэхдээ 16-аас доош насны хөгжлийн

бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн тавны нэг орчим нь гурав ба түүнээс олон хөтөлбөрт, тухайлбал ХМХ,

нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж

дэмжлэгт хамрагдаж байна.

Ядуучууд: (НХ/ООТА мэдээлэлд үндэслэн тооцоход) ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн

хамгийн бага оноотой (хамгийн ядуу) бүлэгт багтаж буй өрхийн нийт иргэдийн 62 хувь нь дор хаяж

нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн шууд үр шим хүртэгч байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол энэ

тоо зөвхөн 29 хувь болж буурна. Хамгийн ядуу бүлэгт очиж буй халамжийн 64 орчим хувь нь ХМХ -

ийг оролцуулаад зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна. Ядуучуудад очиж буй

халамжийн хамгийн том дэмжлэгийг ХМХ үзүүлдэг. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуучуудад

тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд эндээс үр шим хүртэгч 15118 өрх бүгд хамгийн ядуу 2.7


хувьд (ООТА өрхийн оноогоор) багтжээ. Хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж буй өрхүүдийн 85.6 хувь нь

хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж байна.

III. Бодлогын зөвлөмж

A. Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх

Одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх чиглэлд дараах гурван стратегийг зөвлөж байна:

Зорилтот хүн амд илүү оновчтой цогц хөтөлбөрөөр дамжуулан цогц дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн хөтөлбөрийн дизайныг нэн тэргүүнд авч үзэх замаар нэг чиглэлийн бүлэгт багтаж буй жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх. Тэгэхдээ тухайн зорилтот бүлгийн доторх эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг тухайлан анхаарч үзэх.

Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрийг бэхжүүлэх, алдар гавьяа дагаж олгодог хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох.

Эрүүл мэндтэй холбоотой тусламжийг цаашид эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх

асуудлыг бодолцох.

B. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад (зорилтот бүлэгт) тухайлан чиглүүлэх

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгохын зэрэгцээ халамжийн нийт

өртөг зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх хамгийн оновчтой арга нь халамжийн хөтөлбөрүүдийг

ядуу хүн амд тухайлан чиглүүлэх явдал юм. Жишээ нь, нэгэнт бэлэн байгаа ООТА мэдээллийн

санг ашиглан, чинээлэг бүлэгт очиж байгаа халамжийг бууруулах, эсвэл зогсоох боломжтой.

ХМХ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй байж болох ч хөтөлбөрийн зардлын түвшин

тогтвортой үргэлжлэхэд хэцүү байж болох юм. Дээр дурьдсанчлан, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ

өргөн, ядуу болон ядуу бус хүмүүст үр шим хүртээдэг. Мөн шилжүүлгийн хэмжээ ч том (нэг хүүхдэд

жилд 240 мянган төгрөг буюу 130 ам.доллар) байна. Үүний зэрэгцээ, энэ хөтөлбөрийн нийт төсөв

дангаараа 2013 оны байдлаар 240 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 130 сая ам.доллар) байгаа нь

Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн нийт зардлын 51 хувийг эзэлж байна. Засгийн

газарт тулгарч байгаа төсвийн алдагдлын хүрээнд ХМХ-ийн зарлагын энэ түвшинг тогтвортой барих

хэцүү байж болох юм.

Дээрх байдлыг харгалзан цаашид хэрэгжүүлж болох гурван сонголт байж болох юм. Үүнд:

Төсвийн хувьд боломжтой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр /ХМХ/-ийг одоогийн байдлаар нь

цаашид үргэлжлүүлэх,

ХМХ-ийг бүх хүүхдийг хамарсан хэвээр байлгах боловч ядуу өрхөд илүү дэмжлэг очихоор

болгож дизайны өөрчлөлт хийх. Үүнийг ООТА санг ашиглан ядуу өрхийн хүүхдүүдийг

тодорхойлох, эсвэл категорийн аргаар олон (жишээ нь, гурав ба түүнээс дээш) хүүхэдтэй өрхөд

илүү хэмжээний тэтгэмж олгох замаар шийдэж болох юм. Халамжийн тэтгэмжийг дахин

хуваарилах асуудлыг шийдэхдээ зардлын хувьд халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй хадгалах

байдлаар, эсвэл нийт өртгийг бууруулах замаар шийдвэрлэж болно. Үүнд:

o халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй барихын тулд ядуу бус (чинээлэг) өрхөд очиж

байсан халамжаас хасах хэмжээгээр ядуу өрхүүдэд очих халамжийн зардлыг нэмэх,

o Халамжийн нийт өртгийг бууруулахын тулд ядуу өрхийн хүүхдүүдэд нэмж олгох

халамжийн дүнг ядуу бус (чинээлэг) өрхийн хүүхдүүдэд очиж байсан халамжаас

хассан дүнгээс бага байлгах.


Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг зогсоож, оронд нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн шинэ

мөнгөн тэтгэмж хэрэгжүүлэх. ХМХ-ийг зогсоосноор ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой

халамжийн шинэ тэтгэмж бий болгож хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр гарч ирнэ. Үүнд дараах

хоёр хувилбар байж болох юм.

o 2012 онд батлагдсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуу өрхийн

тэтгэмж (“нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай

өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж”) 14-ийг хэрэгжүүлэх. Энэ шинэ хөтөлбөр нь

ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөх хэмжээний тэтгэмжтэй,

хамралтын түвшин сайтай байх хэрэгтэй. Давуу тал нь энэ хөтөлбөр ядуурлыг

бууруулах тодорхой зорилготой байх бөгөөд хамрах хүрээ болон тэтгэмжийн

хэмжээнээс хамааран, төсвийн нэлээд мөнгийг хэмнэх боломжтой. Сул тал нь аливаа

нэг шинэ хөтөлбөрийн нэг адилаар шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэх үйл

ажиллагааны ихээхэн бэлтгэл шаардлагатай болно.

o (ХМХ-ийн нэг адилаар) хойч үеэ дэмжих сонирхлыг хэвээр хадгалахын тулд дээр

дурдсан ядуу өрхийн шинэ хөтөлбөр дээр хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэх.

Хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмснээр өрхөд очих тэтгэмжийн хэмжээ нь хүүхдийн

тооноос хамааран ялгаатай тогтоогдох тул энэ нь хөтөлбөрийн дизайныг илүү

төвөгтэй болгох талтай.

Хөтөлбөрийн дизайнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхдээ, ялангуяа хөтөлбөрийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх бол, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг сайжруулах асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэх нь зүйтэй. Үүнд:

Мэдээллийн кампанит ажлыг амжилттай зохион байгуулах нь чухал.

ООТА-аар эсвэл категорийн арга замаар, ер нь зорилтот бүлгийг тодорхойлох ямар ч аргыг

сонгох тохиолдолд орхигдуулалтын алдаа гарах (үр шим хүртвэл зохих хүмүүс хамрагдахгүй

орхигдох) магадлал байсаар байдаг. Тиймээс ийм алдааг залруулах зорилготой санал гомдол

барагдуулах үр дүнтэй механизм бий болгох зайлшгүй шаардлагатай.

Ядуурлыг бууруулахад хамгийн их үр дүнтэй хувилбарыг гаргахын тулд илүү нарийвчилсан

тооцоо хийх шаардлагатай.

Хэрэв зорилтот бүлгийг ООТА –аар тодорхойлно гэвэл ООТА мэдээллийн санг цаг хугацаанд нь

шинэчлэх, мэдээллийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах, ООТА оноонд үндэслэн тогтоосон өрхийн

амьжиргааны түвшин тогтоосон асуудлаар гомдол санал шийдвэрлэх үр дүнтэй механизмыг

ажиллуулах байнгын хүчин чармайлт шаардана.

C. Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх

Одоогоор ядуу өрхөд очиж байгаа нийт халамжийг тооцож үзэхэд бага байна. Ядуурлын шугам

дээр байгаа 5 ам бүлтэй өрхөд олгож нийгмийн халамжийн дэмжлэг тусламж нь дунджаар ийм

өрхийн хэрэглээний 12 хувийг хангаж байна. Дэлхийн улс орон бүрт өөр өөр боловч ихэнх улс орнууд,

нэн ядуу өрхийн шилжүүлгийн дараах хэрэглээний 20-35 хувьтай тэнцэх хэмжээний халамж үзүүлж

байна. Европ, Төв Азийн бүс нутгийн улс орнуудад дээрх тоо 40-55 хувьтай байна (Дэлхийн Банк,

2013).

Эдийн засгийн цочролоос ядуучуудыг хамгаалахад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг

чиглүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Ядуу хүн амыг хамгаалах хөтөлбөрийн өгөөмөр байдал

болон хамралтыг нэмэгдүүлэхийн тулд ядуучуудад тухайлан чиглэсэн шинэ хөтөлбөр бий болгох

эсвэл (ойрын хугацаанд) хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг өргөтгөж болох юм.

D. Эмзэг иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах боломжтой хөдөлмөрийн зах зээлийн

хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх


Үр дүнтэй, идэвхтэй хөдөлмөрийн зах зээлийн хөтөлбөрүүдтэй байх нь эмзэг ажилчдын

нийгмийн баталгааг хангах нэг хэрэгсэл болно. Одоогийн нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг

дутагдалтай тал нь ядуу (гэхдээ хамгийн ядуу 5 хувь шиг биш) болон ядууралд ойрхон байгаа, мөн

нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдах шалгууруудын аль аль ангилалд багтахгүй байгаа

хүмүүсийн нийгмийн баталгаа болох дэмжлэг байхгүй байна. Түр болон улирлын чанартай ажил

эрхэлдэг хүмүүс ажилгүйдлийн тэтгэмж авах шаардлага хангадаггүй. Гэтэл тэд эдийн засгийн

зохицуулалт болон гадаад эдийн засгийн бусад цочролд хамгийн ихээр өртөх хүмүүс байдаг.

Үүнтэй нэгэн адилаар ажилгүй, эсвэл бүтэн ажиллахгүй байгаа нийгмийн халамжийн үр шим

хүртэгчдийн хувьд, тэднийг ажил эрхлэх/ур чадвар дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд оролцох

үүрэгтэй болгоход нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ашиглаж болох юм. Нийгмийн

халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид нь тухайн хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг хангаж

байх бүх хугацаанд тэтгэмж тусламжаа үргэлжлүүлэн авсаар байдаг. Ядуучуудад чиглэсэн

хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамралтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай хэдий ч ийм хөтөлбөрүүд

нь халамжаас хараат байдлыг бий болгох ёсгүй, харин ажил эрхлэхийг дэмжих ёстой байдаг. Ажилд

идэвхжүүлэх шинэ үеийн хөтөлбөрүүдийг бий болгож, ажилгүй болон улирлын чанартай ажилгүй,

эсвэл бүтэн цагаар ажилладаггүй хүмүүст чиглэсэн "нийгмийн халамжаас ажилд шилжих"

шилжилтийг дэмжих хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлсэн дунд орлоготой олон улс орнуудад ийм хөтөлбөрүүд

ихээхэн үр дүнтэй болох нь батлагдсан.

E. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээг бэхжүүлэх

Хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоо сайн байх нь ирээдүйд илүү үр

дүнтэй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд боловсруулах боломжийг Засгийн газарт олгоно.

Хөтөлбөрийн үр дүнгийн үнэлгээ өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй тул Засгийн газар хөтөлбөрүүдийн

эцсийн үр дүн ямар байгаа, хөтөлбөрийг хэрхэн сайжруулж болох тал дээр ойлголт багатай байна.

Ирээдүйн бодлогын шийдвэр гаргахад ашиглахын тулд Засгийн газар дараах зүйлүүдийг анхаарч

болох юм:

ӨНЭЗС-ны асуулгад нийгмийн хамгаалалд чиглэсэн тодорхой модуль нэмэх хүсэлт гаргах,

эсвэл наад зах нь ӨНЭЗС асуулгын "бусад орлого" гэсэн хэсгийн нийгмийн халамж ба

нийгмийн даатгалын тэтгэмжүүдийг ялгах боломжтой болгон шинэчлэх,

Одоо хөгжүүлж буй нийгмийн халамжийн удирдлагын мэдээллийн системийг халамжийн

хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээний зорилгод бүрэн дүүрэн ашиглах,

Хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээлэлд тогтмол давтамжтай дүн шинжилгээ хийж

шийдвэр гаргахад ашиглах.

