New Монгол Улсын улирлын тойм - World Bank · 2016. 7. 13. · Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал ... Зураг 3 Эрэлт, нийлүүлэлтийн

giveS

Монгол Улсын эдийн засгийн

улирлын тойм Дэлхийн Банк

Дэлхийн Банкнаас эрхлэн гаргадаг Mонгол Улсын эдийн засгийн улирлын тойм нь тус улсын эдийн засаг, нийгмийн амьдралд сүүлийн үед гарсан өөрчлөлт хөгжил, бодлогод үнэлэлт дүгнэлт өгдөг баримт бичиг юм. Мөн түүнчлэн, Дэлхийн Банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны үр дүнг танилцуулдаг. Тоймыг Дэлхийн Банкны Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн дэд ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийг удирдах салбарын нэгжийн баг бэлтгэдэг бөгөөд багийн бүрэлдэхүүнд Н. Мөнхнасан, Темина Хан, Ш. Алтанцэцэг нар орж ажилладаг. Багийг Рохиер ван ден Бринк ахладаг. Тоймыг бэлтгэх ажилд Ричард Аллэн, Хайке Грамков, Захид Хаснайн, Хиронори Кавагүчи, Александер Панков, Ранг Ван Нгуэн нар мөн хувь нэмэр оруулав. Энэхүү баримт бичгийн хуулбарыг http://www.worldbank.org.mn хаягаар орж татаж авах боломжтой бөгөөд нэмэлт мэдээлэл авах, санал дүгнэлт өгөх, асуулт тавихыг хүсвэл Ж. Сүнжидмаатай холбоо барина уу ([email protected]).

2011 оны 1-р сар

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

http://www.worldbank.org.mn/mailto:[email protected]?subject=Mongolia%20Quarterly%20Economic%20Updatewb370910Typewritten Text62779

Монгол Улсын улирлын тойм 2011

2

Гарчиг

Хураангуй ................................................................................................................................................... 5

Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил ............................................................................................. 7

Инфляци ..................................................................................................................................................... 8

Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил .......................................................................................... 11

Төсөв зохиох ба төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт ........................................................... 21

Гадаад салбар ......................................................................................................................................... 27

Банкны салбар ........................................................................................................................................ 33

Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал .............................................................................................................. 37

Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмж ...................................................................................... 38

Зургууд

Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ … .................................... 7

Зураг 2 …гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна ................................................... 7

Зураг 3 Эрэлт, нийлүүлэлтийн аль алин дээр дарамт байгаагаас инфляцийн түвшин өндөр хэвээрээ байна ........................................................................................................... 8

Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт .................................................................................... 8

Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний барааны үнэ өслөө ...............................................10

Зураг 6 ОХУ ба Монгол: үр тариа, гурил, талхны үнэ ...........................................................10

Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ ..............................................................10

Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний зарлага, бүлгээр ................................................................................................................................10

Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж ......................................................................................12

Зураг 10 … нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийн саруудад нилээд сайжрууллаа ..................12

Зураг 11 Төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар) ..............................................13

Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар) ...............................15

Зураг 13 Нэгдсэн төсвийн үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт ....................................................15

Зураг 14 Бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс .................................................................16

Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага ........................................................................................16

Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг (суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү)............................16

Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг (нийт зарлагад эзлэх хувиар) .............................................18

Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр) ....................................18


3

Зураг 19 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: бага, дунд орлоготой улс орнуудын оноо ба зэрэглэл ...............................................................23

Зураг 20 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: захим улсуудын оноо, дэд бүлгээр ...............................................................................................23

Зураг 21 Тээврийн машин механизм, түлшний импорт өсөхийн хирээр … ..........................28

Зураг 22 ... худалдааны алдагдал нэмэгдсэн ........................................................................28

Зураг 23 Зэс, алтны экспортод нааштай төлөв ажиглагдахгүй байсаар, харин нүүрсний экспорт өндөр өсөлттэй гарлаа ...........................................................................................29

Зураг 24 Бараа түүхий эдийн үнийн сэргэлт үргэлжилсээр байна… ....................................29

Зураг 25 Эдийн засаг сэргэж эхлэхийн хирээх урсгал дансны алдагдал нэмэгдсэн ...........30

Зураг 26 мөн гадаад хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгал үлэмж нэмэгдлээ ..................30

Зураг 27 Хятадад мөнгөний бодлогыг хатууруулсны үр нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт хурдаа сааруулж байна .......................................................................................................31

Зураг 28 Хөрөнгө оруулалтыг дагаад импортын тоо хэмжээ буурч байна ...........................31

Зураг 29 Төгрөгийн ханш тогтвортой байна ...........................................................................32

Зураг 30 Монголбанкны гадаад валютын нөөц түүхэндээ байгаагүй өндөр түвшинд хүрлээ ..............................................................................................................................................32

Зураг 31 Инфляцийн өсөлттэй зэрэгцээд бодит салбарын хэмжээнд хүүгийн түвшингийн буурах хандлага үргэлжилсээр байна ...............................................................................33

Зураг 32 Төгрөгийн харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл 2010 оны 12-р сард шинэ дээд түвшинд хүрсэн бол гадаад валютын харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл харьцангуй тогтвортой байв ...................................................................................................................33

Зураг 33 Төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл түүхэндээ байгаагийн өндөр түвшинд хүрээд байхад … ..............................................................................................................................34

Зураг 34 … нийт зээлийн өсөлт удаан байна ........................................................................34

Зураг 35 Чанаргүй зээлийн багцын үлдэгдэл буурч байгаа ч удаан байна … ...................35

Зураг 36 .. гэхдээ хамгийн том 50 зээлдэгчдийн зээл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 1/3-тай тэнцэж байна .................................................................................................................35

Зураг 37 Барилга, хөдөө аж ахуйн салбарт чанаргүй зээлийн багц төвлөрсөн хэвээр байна ....................................................................................................................................36

Зураг 38 2010 оны 3-р улиралд бөөний худалдааг эс тооцвол нийт салбарын чанаргүй зээлийн багц өмнөх улиралтай харьцуулахад нэмэгдсэн .................................................36

Зураг 39 Бүртгэлтэй ажилгүйдэл* 2010 оны сүүлийн хагаст өөрчлөлтгүй байлаа ...............37

Зураг 40 УБ хотын зарим албан бус зах хөдөлмөрийн зах дээрх ажилчдын тоо буурсан 38

Зураг 41 Суурь хэрэгцээтэй харьцуулахад цалингийн хүрэлцээтэй байдал ........................38

Зураг 42 Эдгээр зах дээр ажиллах учир шалтгаан ................................................................38


4

Хүснэгтүүд

Хүснэгт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар) ...........................................14

Хүснэгт 2 2011 болон 2010 онуудын нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдлийн харьцуулалт ..........19

Хүснэгт 3 Нээлттэй төсвийн индексийн оноо: шилдгүүд .......................................................21

Хүснэгт 4 Бараа түүхий эдийн гол экспортод 2009 оны 12-р сараас 2010 оны 12-р сарын хооронд гарсан өөрчлөлтийг өдөөгч хүчин зүйлс ..............................................................29

Хүснэгт 5 Монгол Улс: Үндсэн үзүүлэлтүүд ...........................................................................42

Шигтгээ

Шигтгээ 1 Монгол Улсын Хөгжлийн банк ................................................................................26

Шигтгээ 2 Нийтийг хамарсан боловсрол олгох, үндэстний цөөнхөд зориулсан тусгай үйлчилгээ үзүүлэх замаар Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх нь ..............................................................................................................................................39

Товчлол

ХҮИ Хэрэглээний үнийн индекс

ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ХХС Хүний хөгжлийн сан

МСХ Moнголын санхүүгийн холбоо

ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо

Ам. долл АНУ-ын доллар


5

Хураангуй1

2008 оны сүүл болон 2009 оны эхэн үеийн эдийн засгийн уналтаас хойш Монголын эдийн засгийн ихэнхи салбаруудын өсөлт эргэн сэргэсээр байна. 2009 онд 1.3 хувийн бууралтай байсан ДНБ, 2010 онд урьдчилсан байдлаар 6.1 хувиар өссөн байна. Гэвч хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн жилийн зудны гамшиг нөлөөлсөөр өвөлтэй золголоо. Энэ салбарт сүүлийн гурван улиралд 2 оронтой тоогоор хэмжигдэх бууралт ажиглагдаж байна.

12-р сарын хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр 11-р сард 12 хувьтай байсан УБ хотын инфляци 12-р сард 14 хувь (өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад) хүрч хэрэглээний үнэ цаашид өсөх хандлага үргэлжилсээр байна. Инфляцийн хувьд гадаад болон дотоодын хүчтэй дарамтууд хослон нүүрлэж байна. Олон улсын мөнгөний бодлого, хүнсний нийлүүлэлтийн байдал мөн Монгол Улсад хүнсний ногоо, будаа зэрэг хүнсний гол нэрийн бүтээгдхүүнүүдийг нийлүүлэгч Хятад Улс, ОХУ-д хүнсний үнэ өсч байгаа нь гадаад орчноос инфляцийн дарамтууд ирж болзошгүйг анхааруулж байна. Дотоодын эдийн засгийн хувьд нөөц чадамж дутагдалтай байгаа бөгөөд өнгөрсөн өвлийн зудны сөрөг нөлөө махны үнэнд ихээхэн нөлөөлсөн хэвээр байна. Түүнчлэн 2011 оны төсөв их хэмжээний бэлэн мөнгө тараах өндөр зардалтай батлагдав. Тиймээс бид 2011 онд үнийн өсөлтийн дарамтууд үргэлжилнэ гэж үзэж байна.

Америк доллартай харьцуулсан төгрөгийн ханш аажмаар чангарсаар хямралын өмнөх үеийн түвшинд хүрлээ. 2010 оны 12-р сарын дундаж ханш өмнөх сартай харьцуулахад 3 хувиар, 2009 оны 12-р сартай харьцуулахад 15 хувиар тус тус өссөн байна.

Монгол Улсын төсөв санхүү, эдийн засгийн сэргэлт болон ашигт малтмалын үнэ өсөж буйтай уялдан сайжирсаар байна. 2010 оны төсөв тэнцсэн төсөвтэй гарав (12 сарын гулсмал нийлбэрээр). Гэвч 2011 оны төсөв урьд өмнө тохиож байгаагүй өндөр зардалтай, ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэх огцом өссөн төсвийн алдагдалтайгаар батлагдсан. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн том төсөв (4.0 триллион төгрөг) буюу ДНБ-ий тэн хагасаас илүү хэмжээнд хүрээд байна. Бидний дүн шинжилгээгээр 2011 оны төсөв эдийн засгийн огцом эргэлт болон эдийн засгийн нөөц чадамж дутагдалтай зэргээс бий болчихоод байгаа одоогийн инфляцийн дарамтуудыг улам хүндрүүлнэ гэж үзэж байна. Зардлыг ингэж мөчлөг дагасан байдлаар үргэлжлүүлэх нь шинээр батдагдсан Төсвийн Тогтвортой Байдлын хуулийн үзэл санаатай нийцэхгүй мөн 2013 оноос эхлэн мөрдөх төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 2 хувиас илүүгүй байлгах шилжилтийн замд хүндрэл учруулж байна.

Гадаад худалдааны алдагдал 2009 оны 2-р сард 1086 сая ам.доллар (12 сарын гулсмалаар) байсан бол 2010 оны 6-р сард 146 сая ам.доллар болтлоо багасч мэдэгдэхүйц сайжирч байснаа 2010 оны 12-р сард 379 сая ам.доллар болж, ойрын саруудад дахин нэмэгдэж эхэллээ. ОТ-н бүтээн байгуулалтын ажил, түлш, тоног төхөөрөмжийн тээвэрлэлт болон холбогдох дэд бүтцийн төслүүд нэмэгдсэнээр эдийн засаг тэлж, тэр хэрээр импорт огцом өсч байна. Үүний үр дүнд II улиралд ДНБ-ий 7.4 хувьтай тэнцэж байсан урсгал дансны алдагдал (4 улирлын гулсмал нийлбэрээр) 2010 оны 3-р улиралд 9.8 хувьд хүрч тэллээ.

1 Дүн шинжилгээнд Монголбанк (сарын бюллетень, зээлийн мэдээ, банкны нэгдсэн тайлан тэнцэл), Үндэсний

статистикийн хороо, Үндэсний татварын ерөнхий газар, Сангийн яамнаас гаргасан хамгийн сүүлийн үеийн тоо мэдээ буюу 2010 оны 12-р сарын мэдээг ашигласан.


6

Банкны салбарт ЧЗБ (чанаргүй зээлийн багц) болон хугацаа хэтэрсэн зээл 12-р сард нийт зээлийн 16 хувьтай тэнцэж энэ үзүүлэлт өндөр хэвээр байна. Хадгаламжийн бодит хүү буурч байгаа ч хадгаламжийн баталгааны хууль болон ханшын таатай байдлаар өдөөгдсөн төгрөгийн хадгаламж өссөн хэвээр байх хандлага үргэлжилж байна. Гэвч ам. долларын хадгаламжийн хүү маш өндөр хэвээр байгаа нь (хугацаат хадгаламжийн хүү 14 хүртэл хувьтай) зах зээлийн эрсдэлтэй байдлыг харуулж байна. Хувийн салбарын гадаадаас зээл авах явдал нэлээд их хэмжээгээр нэмэгдлээ. Энэ байдал нь төв банкнаас нухацтай хяналт тавихад хүргэж байна. Учир нь эдгээр зээлүүд нь ямар ч хамгаалалтгүй, зээлдүүлэгч мөнгөө гэнэт татсан тохиолдолд зээлдэгчийг эмзэг байдалд оруулж болзошгүй юм. Банкуудын үзүүлэлтийг сайжруулах үүднээс банкны бүтцийн өөрчлөлтийг хийх мөн одоогийн мөрдөгдөж буй банкны дүрэм журмуудыг цаг алдахгүй, зоригтойгоор хэрэгжүүлэх нь чухал байна.

Албан бус хөдөлмөрийн захууд дээр хамгийн сүүлд 2010 оны 12 сард хийсэн судалгаагаар улирлын онцлогтой барилгын хөдөлмөрийн зах зээл болон цаг агаарын хүйтэн байдлаас шалтгаалан гадуур борлуулалт буурсантай холбогдуулан түр ажилчдын тоо 9 сартай харьцуулахад 40 хувиар буурсан үзүүлэлт гарав. Албан бус зах зээл дэх ажилчдын бодит цалин дундааар 2010 оны 9 сараас хойш ойролцоогоор 30 хувь буурсан байна. Өсч буй инфляцтай зэрэгцэн өвлийн саруудад ажиллах боломж багассан нь нийгмийн хамгийн эмзэг хэсгийнхний бодит цалин буурч байгааг тайлбарлаж байна.

Монгол Улс төсвөө ил тод байлгах тал дээр томоохон ахиц гаргасан боловч төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг сайжруулах тал дээр ихээхэн анхаарах хэрэгтэй хэвээр байна. Нэгдсэн Төсвийн тухай хууль, Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр худалдан авах бараа, ажил үйлчилгээний гүйцэтгэгч сонгох журам зэрэг хуулийн төслүүд болон төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлэх асуудлуудын талаар хэлэлцэж байгаа энэ чухал үед төсвийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх, төсөвлөх системийг сайжруулах талаархи саналуудыг Дэлхийн Банкны техник туслалцааны баг саяхан танилцуулсан. Түүнчлэн 2011 онд Хөгжлийн Банк байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Энэ банк нь Монгол Улсын урт хугацааны дэд бүтцийн хэрэгцээг санхүүжүүлэхдээ Төсвийн Тогтворжуулалтын Сангийн орлогын нэг хэсгийг хэрэглэх юм. Энэхүү эдийн засгийн тоймоороо Хөгжлийн Банкыг байгуулахад олон улсын туршлагыг үндэслэн заавал анхаарах шаардлагатай зарчмын томоохон асуудлуудын талаар товч өгүүллээ.

Эцэст нь, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг Интернетээс чөлөөтэй авах боломжтой, шүүхийн үйл ажиллагаа үндсэндээ хараат бус, ил тод байдаг боловч шүүхээс гаргах шийдвэрийг урьдчилан тооцоолох боломжгүй байдаг бөгөөд шүүх, хууль хяналт, бүртгэлийн байгууллагуудыг авилгад автагдсан хэмээн олон нийт үздэг. Гэсэн хэдий ч Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас хуулиар олгогдсон эрх, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар мэдлэг олгож, сургалт явуулах хөтөлбөрийг боловсруулан гаргаад байна.


7

Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил

Эдийн засгийн өсөлт илүү өргөн хүрээтэй болж, уул уурхайн салбараас өөр салбаруудад өсөлт бий боллоо

Эдийн засгийн ихэнх салбаруудын өсөлт эрчимжиж, эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд бий болж эхэллээ. Түүний дотор бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа өмнөх онтой харьцуулахад 23 хувь, барилга 16 хувь, боловсруулах салбар 11 хувь, тээвэр, агуулахын аж ахуй 9 хувь, уул уурхай 6 хувиар тус тус өсчээ. 2008 онд эдийн засгийн өсөлт 8.9 хувьтай байсан бол 2008 оны сүүл, 2009 оны эхээр үйлдвэрлэл үйлчилгээ огцом унаж, 2009 онд эдийн засаг 1.3 хувиар агшсан байсан учраас бага суурьтай харьцуулаад ийм хэмжээний өндөр үзүүлэлтүүд гарч байгаа юм. 2010 оны ДНБ-ий бодит өсөлт өмнөх онтой харьцуулахад 6.12 хувьтай гарлаа (Зураг 1).

Гэтэл өнгөрсөн жилийн зудын хөдөө аж ахуйн салбарт үзүүлсэн үр нөлөө бүрэн арилаагүй байхад өвөл эхэллээ. Хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн онд 17 хувийн уналттай гарч, дараалсан гурван улирлын туршид хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдэх уналттай байна. Зудын улмаас нийт мал сүргийн 22 хувь нь хорогдож, ноолуурын экспорт өмнөх онтой харьцуулахад 39 хувиар буурч, ноолуурын салбарыг доош чангаасаар байна. Боловсруулах, уул уурхай, олборлох салбарын үйл ажиллагаа 2010 оны сүүлчийн улиралд удааширч, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний өсөлт 12 сарын гулсмал дунджаар тооцоход саарсан. Энэ нь харьцуулалт хийж байгаа 2009 оны суурь үзүүлэлтүүдийн нөлөөлөл арилсантай холбоотой (Зураг 2).

Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ …

Зураг 2 … гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна.

ДНБ-д эзлэх хувиар, жилийн өөрчлөлт Жилийн бодит өөрчлөлт, 12 сарын гулсмал дундаж

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны

мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

2 Урьдчилсан гүйцэтгэлийг Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан, 2010 оны 12-р сарын бюллетeнь.

-10-8-6-4-202468

10

Q3-08 Q4-08 Q1-09 Q2-09 Q3-09 Q4-09 Q1-10 Q2-10 Q3-10

Agriculture

Mining

Manufacturing

Construction

Wholesale & retail trade

Transport & communication

Gross Domestic Product

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

Aug-09 Dec-09 Apr-10 Aug-10 Dec-10

Mining and quarrying

Manufacturing

Utilities

Total

ХАА Уул уурхай Боловсруулах салбар Барилга Бөөний, жижиглэн худалдаа Тээвэр холбоо ДНБ

Уул уурхай, олборлох Боловсруулах салбар Эрчим хүч, усан хангамж Нийт

2008. I 2008.II 2009.I 2009.II 2009.III 2009.IV 2010.I 2010.II 2010.III 2009.08 сар 2009.12 сар 2010.4 сар 2010.8 сар 20 10.12 сар


8

Инфляци

Инфляцийн түвшин хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдсэн хэвээр байна

Хэрэглээний барааны үнийн өсөх хандлага хадгалагдаж, Улаанбаатар хотын инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 2010 оны 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 12 хувьтай байсан бол 12-р сард 14 хувьд хүрч өсчээ. Өнгөрсөн онд Монгол Улсад инфляцийн дарамт үлэмж нэмэгдэж, үүнд махны үнэ, суурь инфляци хоѐр гол өдөөгч нь байв. Өмнөх жилүүдэд эрчим хүч, талх, гурил будаа, хүнсний бусад барааны үнэ инфляцийг тодорхойлдог байснаас өөр дүр зураг юм (Зураг 3). Хүнсний барааны үнийн инфляци 2010 оны 1-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 3 хувьтай байсан бол 12-р сар гэхэд 21 гаруй хувьд хүрч өсөн, ерөнхий индексийн өсөлтийг 60 орчим хувийг бүрдүүлжээ.

Өнөөг хүртэл хүнсний барааны үнийн өсөлтөнд мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт голлох нөлөөтэй байв. Эдгээр барааны үнэ 2010 оны дунд үед өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 40 хувиар өссөн бөгөөд үндсэн шалтгаан нь 2009 оны сүүл, 2010 оны эхээр тохиолдсон зуд турхан байлаа. Зудын улмаас Монгол Улсын нийт мал сүргийн тавны нэг3 нь хорогдсон. Үүнтэй зэрэгцээд махны салбарын нийлүүлэлтийн 30 хувийг хариуцдаг зүүн аймгуудад малын шүлхий өвчин дэгдсэний зэрэгцээ ОХУ, БНХАУ, Вьетнам, Иран улсууд уруу хийх махны экспорт (Зураг 4) нэмэгджээ.

Цаашдын төлөвийг харахад, Монгол Улс өөрийн махны бус хүнсний ихэнх хэрэгцээг импортоор хангадаг учраас дэлхийн зах зээл дээр үр тарианы үнэ өсч байгаа нь махны үнийн өсөлтөөр өдөөгдсөн инфляцийг хөөрөгдөх болно. 2008 оноос хойш үр тарианы үнэ өсч, төр засгаас татаас олгох болсноор үр тарианы ургац сүүлийн жилүүдэд үлэмж нэмэгдсэн. Ямартаа ч, дотоодын хүнсний хэрэглээ импортын бараанаас ихээхэн хамааралтай хэвээр байна. Тухайлбал, 2010 онд төмсний импорт дотоодын хэрэглээний 94 хувийг хангажээ.

Зураг 3 Инфляцийн түвшин өндөр хэвээр байгаа нь эрэлт, нийлүүлэлтийн аль аль талын дарамт байгааг харуулж байна Жилийн өөрчлөлт, хувиар

Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт Сая ам. доллар, гурван сарын гулсмал дундаж

3 9.7 сая орчим толгой мал.

-5

5

15

25

35

45

Jan-07 Aug-07 Mar-08 Oct-08 May-09 Dec-09 Jul-10

Energy and fuelsMeat, milk and cheesebread, flour and cerealsOther foodCore inflationexc all food and energyCPI inflation

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

Feb-09 Jun-09 Oct-09 Feb-10 Jun-10 Oct-10

Frozen beef export Horse meat export

Эрчим хүч, түлш Мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн Талх, гурил, будаа Бусад хүнс Суурь инфляци, хүнс, эрчим хүчгүй ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци

2007.01 2007.08 2008.03 2008,10 2009,05 2009,12 20 10.07

Хөлдөөсөн үхрийн махны экспорт

Адууны махны экспорт

2009.02 2009.06 2009.10 2010,02 2010,06 2010,10


9

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банк.

Дэлхийн хэмжээнд, үр тариа, сүүн бүтээгдэхүүний үнэ 2008 онд хүрсэн дээд үзүүлэлтээс холгүй байгаа бол махны үнэ аль хэдийнээ тэр түвшинг хэтэрсэн байна (Зураг 5). Хуучин ЗХУ-ын улсуудын цаг агаарын байдал, экспортын хориг (тухайлбал, ОХУ-ын ургацын4 40 хувь сүүлийн хэдэн арван жилд тохиолдоогүй, хамгийн их хохиролтой ган гачигийн улмаас алдагдсан), бусад улсуудад үүссэн цаг агаарын гамшгаас үр тарианы ургац гэнэт багасч, АНУ, Европын холбоо, Канад гэх мэт гол үйлдвэрлэгч улсуудын ургац муу гарснаар үр тарианы үнэ 2010 онд нилээд их хэмжээгээр өссөн. Bloomberg-ийн онцолсноор ОХУ-д тохиолдсон ган гачигийн улмаас улаан буудайн үнэ 1973 оноос хойш анх удаа огцом өсч, хэд хэдэн хүнсний үнэнд нөлөөлсөн байна (жишээлбэл, мах, сүүн бүтээгдэхүүн).

Инфляцийн цаашдын төлөв 2011 оны ургац, арилжаа багатай байгаа хүнсний бараа түүхий эдийн олон улсын зах зээл дээр экспортын хориг тавьж магадгүй байгаа байдал, үргэлжилсээр байгаа цаг агаарын гамшигт үзэгдэл (хамгийн сүүлд Австрали, АНУ-ын зүүн бүсэд), ам. долларын ханшийн өөрчлөлтөөс ихээхэн хамаарах болно. Ам. долларын ханшийн тухайд, хүнсний болон хүнсний бус бараа түүхий эдийн үнийг энэ валютаар тогтоодог учраас их нөлөөтэй байна. Дэлхийн хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас гаргасан тооцоогоор гол нэр төрлийн будааны хувьд одоогийн хэрэглээг хангаж, дэлхийн нөөцийг бий болгохын тулд үйлдвэрлэл үлэмж хэмжээгээр нэмэгдэх шаардлагатай байна.5

Монгол Улс хүнсний хэрэгцээнийхээ ихэнх хэсгийг ОХУ, БНХАУ-аас импортоор авдаг бөгөөд эдгээр улсуудын хүнсний барааны үнэ өсч байгааг сайн ажиглаж байх нь чухал. Жишээлбэл, Монгол Улс импортоор авч байгаа гурилынхаа 80 гаруй хувийг ОХУ-аас, цайны хэрэгцээний 80 хувь, төмсний импортын 90 гаруй хувийг БНХАУ-аас тус тус авдаг. ОХУ-д хүнсний барааны инфляци нэг улирлын дотор гурав дахин өсч, 2010 оны 4-р улиралд 12 хувьд хүрсэн. Гурил, гурилан бүтээгдэхүүний хувьд, энэхүү үнийн өсөлт тэр даруй Монгол Улсын үнэнд нөлөөлсөн (Зураг 6). БНХАУ-ын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци мөн хурдацтай өсч байна. 2010 оны 11-р сарын байдлаар 12 хувьд хүрсэн нь 2010 оны 6-р сарын үнийн түвшингээс даруй хоѐр дахин өндөр байгаа бөгөөд үндсэндээ гурил будаа, ногооны үнийн өсөлтөөр бий болсон юм. Гурил будааны үнэ 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 15 хувиар өссөн бол шинэ ногооны үнийн инфляци 2010 оны сүүлийн хагаст 20 хувийн дундаж үзүүлэлттэй байв.

БНХАУ-ын хүнсний барааны үнэ Монгол Улсын хүнсний барааны үнэд гурван сарын хоцрогдолтойгоор шууд нөлөөлдөг (Зураг 7). Энэхүү хамаарлыг харгалзан үзвэл Монгол Улсад хүнсний барааны инфляци 2011 оны эхний улиралд өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 25 хувиар өсч болзошгүй байна. Энэ тохиолдолд хөдөөгийн болон хот суурин газрын ядуусын хүнсний аюулгүй байдалд маш их хор учруулж болзошгүй. Мах, сүүн бүтээгдэхүүний инфляцийн жилийн өсөлт одоогоор 20 гаруй хувьтай байгаа бөгөөд мал сүргийн тоо толгой өмнөх түвшиндээ хүртэл тодорхой цаг хугацаа шаардлагатай (магадгүй хэдэн жил, нэн ялангуяа орон нутгийн ядуусын хувьд) учраас ойрын үед үнийн

4 Дэлхийн Банкны үйл ажиллагаа ОХУ-д, ОХУ-ын эдийн засгийн тайлан No.23, 2010 оны 11-р сар.

5 Гурил будааны үнэ өссөнөөр тариаланчид илүү их талбайд тариалалт хийх хөшүүрэг болох боловч тэд өнгөрсөн онд

үнэ нь өссөн бусад бараа түүхий эд, тодруулбал шар буурцаг, даавуу, чихрийн нишингийн үнийг харгалзан хариу арга

хэмжээ авах нь гарцаагүй.


10

өндөр түвшин хадгалагдах болно. Үүнээс гадна, ОХУ, БНХАУ-аас авах гурил будаа, ногооны импортын үнэ өсч байгаа нь хүнсний барааны инфляцийг хөөрөгдөх болно.

Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний барааны үнэ өссөн

Зураг 6 ОХУ ба Монгол: будаа, гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үнэ

2005=100 Жилийн өөрчлөлт, хувиар

Эх сурвалж: ДХХААБ, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк

Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ

Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний барааны зарлага, бүлгээр

БНХАУ-ын хүнсний үнэ, Moнголын хүнсний үнэ, жилийн өөрчлөлт жилийн өөрчлөлт

Нийт хүнсний зарлагад эзлэх хувь

Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: ҮСХ, Өрхийн судалгаа 2007/2008 онууд, Дэлхийн Банк

Хүнсний барааны үнэ өснө гэдэг нь орлого хүнс хэрэглэгчдээс (гол төлөв хот суурин газрын оршигч, мөн хүнс худалдаж авдаг орон нутгийн ядуус) хүнс үйлдвэрлэгчдэд (дотоодын болоод гадаадын) шилжинэ гэсэн үг. Монгол Улсад мах, сүүний үнэ өсч байгаагийн үр өгөөжийн ихэнхийг одоогоор харьцангуй ашиг олоод байгаа том сүрэгтэй малчид хүртэх бөгөөд тэд зуд турханы үеэр малдаа зориулан тэжээл авах буюу зуны цагт мал сүргээ нөхөж авахад хангалттай хэмжээний санхүүгийн чадвартай юм. Гэтэл цөөн тоо толгойтой малчид амьжиргаагаа хангахын тулд зудын үеэр буюу дараа амьд үлдсэн

50

100

150

200

250

300

Jan-05 Jan-06 Jan-07 Jan-08 Jan-09 Jan-10

Meat Prices

Dairy Prices

Cereals Prices

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

01-06 01-07 01-08 01-09 01-10 01-11

Russia: bread and flour

Mongolia: bread, flour & cereals, RHS

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

01-06 01-07 01-08 01-09 01-10 01-11

гурил, 6

талх нарийн

боов, 29.7

цагаан будаа, 2.7

мах, 33.6

сүү, өндөг,

12.3

жимс, ногоо, 6.9

бусад, 8.8

Махны үнэ Сүүн бүтээгдэхүүний үнэ Будааны үнэ

ОХУ: талх, гурил Монгол: талх, гурил, будаа (баруун тэнхлэг)

БНХАУ: хүнс, 3 сарын өмнө Монгол: хүнс, архи ороогүй, баруун тэнхлэг

2005.01 2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01

2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01 2011.01

2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01 2011.01


11

малаа аль хэдийнээ зарж борлуулсан байх магадлалтай учраас одоогийн үнийн өсөлтийг ашиглах боломж багатай юм.

Хот суурин газрын ядуувтар оршин суугчид орлогынхоо ихээхэн хувийг хүнсэнд зарцуулдаг учраас хүнсний барааны өсөлтөнд хамгийн хүндээр өртөх болно. Ерөнхийдөө, Улаанбаатар хотын ХҮИ-ийн хэрэглээний багцын 40 хувийг хүнсний бараа бүрдүүлдэг бөгөөд Улаанбаатар хотод нийт хүн амын 40 хувь нь амьдран сууж байна. Мөн Улаанбаатар хотын хүн амын 22 орчим хувь 6 нь ядуурлын түвшингээс доогуур амьдралтай байна. 2007-2008 оны өрхийн судалгааны хүнсний хэрэглээний байдлаас харахад ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрх хүнсний нийт зарлагынхаа (Зураг 8) 80 гаруй хувийг мах, сүүн бүтээгдэхүүнд (46 хувь), гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд (36 хувь) зарцуулдаг байна.

Эдгээр хүчин зүйл дээр Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсөв томоохон тэлэлттэй батлагдаж, их хэмжээний бэлэн мөнгө тараахтай зэрэгцээд цалин, үнийн спиралиар дамжин хоѐр дахь шатны үр нөлөө үүсэх эрсдэлийг тооцож үзвэл 2011 оны туршид үнийн хөөрөгдөл хадгалагдах болно. Эдийн засаг сүүлийн улирлуудад төсөөлж байснаас хурдацтай сэргэж, эдийн засаг хүчин чадалдаа дөхөж очсон бөгөөд дэлхийн зах зээлийн байдал уул уурхайн экспортыг дэмжсэн хэвээр байна. 2010 оны 1-р сард 4.5 хувьтай байсан инфляци 5-р сараас хойш дунджаар 11 хувьтай байгаа бөгөөд инфляцийн хурд нэмэгдэх нь тарааж байгаа бэлэн мөнгөний бодит үнэ цэнийг бууруулж, улс төрийн ач холбогдол нь өнөөдөр харагдаж байгаагаас багасна. 10-р сарын улирлын тоймонд дурьдсанчлан, 2008 онд инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 33 орчим хувьд хүрч өссөний 20 орчим пункт нь төсвөөс олгосон татаас, шилжүүлэг, төсвийн тэлэх бодлогоор өдөөгдсөн болохыг Монголбанкны судалгааны үр дүн харуулсан.

Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил

Эрдэс баялгийн орлогыг даган нэгдсэн төсвийн тэнцэл нилээд сайжирсан …

Нэгдсэн төсвийн сүүлийн сарын гүйцэтгэлийг харахад Монгол Улсын төсвийн байдал сайжирч байгаа бөгөөд энэ нь эдийн засагт нааштай суурь өөрчлөлтүүд гарсан, бараа түүхий эдийн үнэ өсч байгаагийн илрэл болж байна. 12 сарын гулсмал аргаар тооцоход нэгдсэн төсвийн тэнцэл 2010 оны 10-р сард 2008 оны 7-р сараас хойш анх удаа ашигтай гарчээ. 11-р сарын байдлаар нэгдсэн төсвийн ашиг хадгалагдаж, ДНБ-ий 1.3 хувьтай тэнцэх хэмжээнд хүрсэн бол 12-р сард 0 хувь болж багассан нь 2010 оны 8-р сард 10.6 хувийн алдагдалтай харьцуулахад томоохон нааштай өөрчлөлт юм. Цэвэр зээлийг оруулахгүйгээр нэгдсэн төсвийн ашиг ДНБ-ий 3.1 хувьд хүрсэн нь 2008 оны 6-р сараас хойшхи хоѐр дахь өндөр үзүүлэлт байлаа (Зураг ).

Төсвийн байдал ийнхүү сэргэсэн нь бараа түүхий эдийн өндөр үнэ орлогыг дэмжиж байсны илрэл юм. 2010 оны жилийн гүйцэтгэлээр нийт орлого 2009 онтой харьцуулахад 55 хувиар өссөн бол нийт зарлага 33 хувиар өндөр байлаа. Төсвийн орлогын өсөлтийн ихэнх хувийг гэнэтийн ашгийн татвар, дотоодын аж ахуйн нэгж, байгууллагын ашгийн татвар, шууд бус татварын орлого эзэлж байна (Зураг 9).

6 Үндэсний статистикийн хороо, Ядуурлын үзүүлэлт 2007-2008 он.


12

Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж

Зураг 10 ... нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийг саруудад нилээд сайжрууллаа …

Төсвийн орлогын өсөлт, хувиар 2010 оны 12-р сарыг 2009 оны 12-р сартай харьцуулахад

ДНБ-д эзлэх хувь *

Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Тайлбар: *2008, 2009 оны ДНБ-ий гүйцэтгэл, ҮСХ-ноос гаргасан 2010 оны ДНБ-ий урьдчилсан гүйцэтгэлийг ашиглан төсөөлж тооцсон ДНБ. ** Төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэлд нийт зарлагаас цэвэр зээлийг хасаж, зөвхөн урсгал болон хөрөнгийн зарлагыг үлдээсэн.

Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

2010 оны 2-р сард иргэн бүрт 70 мянган төгрөг олгосонтой холбоотойгоор оны эхний хоѐр улиралд нэгдсэн төсвийн зарлага нэмэгдсэнийг эс тооцвол сүүлийн саруудад зарлага үндсэндээ өөрчлөлтгүй байлаа. Гэхдээ 8-р сараас 12-р сарыг дуустал бэлэн мөнгө олгох хөтөлбөрийн дараагийн шат (иргэн бүрт 50 мянган төгрөг) хэрэгжсэн. Мөн 10-р сараас төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг 30 хувиар нэмсэн бөгөөд цалин хөлсийг нэмэх шийдвэрийн үндэслэл нь 2009 онд засгийн газраас хямралын эсрэг арга хэмжээ авч, цалин хөлсний бодит өсөлт маш бага байсантай холбон тайлбарласан байдаг. 12-р сарын байдлаар цалин хөлсний зарлага нэрлэсэн дүнгээрээ 12 хувиар нэмэгдсэн ба инфляци өсч байгаа учраас бодит дүнгээрээ дөнгөж 2 хувийн өсөлттэй байсан юм.

Нэгдсэн төсвийн зарлага 2011 онд түүхэндээ байгаагүй тэлэлтийг төлөвлөж, орлого, санхүүжилтийн байдал хялбар биш байгаа хэдий ч гэнэтийн ашгийн татвар 1-р сарын 1-нээс эхлэн хүчингүй болсон. Үүний зэрэгцээ ОУВС, Дэлхийн Банк зэрэг хөгжлийн түншүүдээс үзүүлдэг төсвийн дэмжлэг зогссон. Нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээ 5 хувь байсныг саяхан 10 хувь болгож хоѐр дахин нэмсэн. Гэнэтийн ашгийн татварын орлого7 2007, 2008 оны нэгдсэн төсвийн нийт орлогын бараг тавны нэгийг бүрдүүлж, ДНБ-ий 6-8 хувьтай тэнцэж байсан (Зураг 11). Гэнэтийн ашгийн татварыг хүчингүй болгосноор ДНБ-ий 2-3 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлого нэгдсэн төсвөөс дутах тооцоо одоогоор хийгдээд

7 Нэг тонн зэсийн үнэ 2,600 ам. доллар, нэг унци алтны үнэ 850 ам. долларын суурь үнэнээс давсан дүн

дээр 68 хувийн татвар ногдуулдаг.

50

73

18

106

13

6146

5841

-6

-50

0

50

100

150

Tax revenu

e

Co

rpo

rate inco

me tax

Wages &

salaries

WP

T

Social sec. co

nt'n

s

VA

T

Excise taxes

Imp

ort d

uties

Ro

yalty

No

n-tax reven

ues

Dec-09 Dec-10

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

30

32

34

36

38

40

42

44

46

48

50

Dec-08 Apr-09 Aug-09 Dec-09 Apr-10 Aug-10 Dec-10

Revenue & grantsTotal expenditure and net lendingTotal expenditureFiscal balance (right axis)Adjusted fiscal balance** (right axis)

Нийт орлого, тусламжийн дүн Нийт зарлага, цэвэр зээл Нийт зарлага Төсвийн тэнцэл (баруун тэнхлэг) Тэнцвэржүүлсэн төсвийн тэнцэл** (баруун тэнхлэг)

2008.12 2009.04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010.12


13

байна. 2010 оны 12-р сарын байдлаар гэнэтийн ашгийн татварын орлого хуримтлагдсан нийт орлогын 14 хувь буюу ДНБ-ий 5 орчим хувийг бүрдүүлж, нийт орлогын 19 хувийг бүрдүүлдэг НӨАТ-ын дараа хоѐрдугаарт байлаа.

2011 оны нэгдсэн төсвийн зарлага түүхэндээ хамгийн өндөр байна

Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсөвт зарлагыг огцом өсгөж, төсвийн алдагдлыг түүхэндээ байгаагүй буюу ДНБ-ий 9.9 хувьд хүргэж эрс нэмэгдүүлсэн. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэхь хамгийн том төсөв (4.0 их наяд төгрөг) болж байгаа бөгөөд ДНБ-ий талаас илүү хувьтай тэнцэж байна. Бидний хийсэн дүн шинжилгээнээс харахад энэ нь эдийн засаг хүчтэй сэргэж, эдийн засагт нэмэгдэл хүчин чадал дутагдалтай байгаагаас үүдэлтэй инфляцийн дарамтыг улам бүр хурцатгах болно. Төсвийн зарлага ийнхүү мөчлөг дагасан байдалтай болж байгаа нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдөж байгаа бөгөөд 2013 оноос эхлэн мөчлөгийн тохируулга хийсэн төсвийн алдагдал ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй байх шалгуур уруу хийх шилжилтийг илүү хүнд болгож байна.

2011 оны төсөвд төсвийн дүрмийг мөрдлөг болгосон …

Төсвийн зарлага нэмэгдсэн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заасан төсвийн тодорхой дүрмүүдийг зөрчөөгүй болно. Үүнд, нэгдүгээр дүрэм болох орлогыг тооцохдоо эрдэс баялгийн урт хугацааны үнийг ашиглах дүрмийг хатуу мөрдсөн. Ийнхүү 2011 оны нэгдсэн төсөвт нэг тонн зэсийн үнийг 5,983 ам. доллар, нэг тонн нүүрсний үнийг 98.8 ам. доллараар тус тус авсан бөгөөд энэ хоѐр бараа түүхий эдийг эрдэсийн гол орлого гэж үзсэн. Гэхдээ төсвийн анхны төсөлд өөрчлөлт оруулахдаа зарлагын өсөлтийг багтаахын тулд нэг унци алтны үнийг 1,250 ам. доллараас 1,350 ам. доллар болгож өсгөж тооцсон. Бараа түүхий экспортод алтны эзлэх хувь хэмжээ харьцангуй бага болсон учраас алтыг эрдэс баялгийн багцанд оруулаагүйг анхаарна уу. Гэхдээ алтны үнийн төсөөллийг ийнхүү өөрчилсөн нь хуулийн үзэл санаатай зөрчилдөж байна гэж маргах хүн гарч ирж болно.

Улсын өртэй холбоотой хоѐрдугаар дүрмийг мөн дагаж мөрдсөн. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд тогтоосноор 2012 он гэхэд улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ ДНБ-ий 40 хувиас хэтрэхгүй болох ѐстой бөгөөд үүнд ирээдүйн ашгаас эргэн төлөх учиртай8 төрөөс уул уурхайн аж ахуйн нэгжид оруулсан хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх зорилгоор авсан зээлийг оруулж тооцохгүй юм.8 Тэр болтол 2011 онд ДНБ-ий 50 хувь,

8 Монгол Улс Оюу толгой уул уурхайн нэгдэл компанийн дотоодын талаас 870 сая ам. доллар зээлж, уг

төсөл дэхь 34 хувийн хөрөнгө оруулалтаа санхүүжүүлсэн. Зээлсэн хөрөнгийг төслийн үйлдвэрлэл эхэлснээс хойш засгийн газрын авах ѐстой ногдол ашгаас суутган эргэн төлөх юм.

Зураг 11 Нэгдсэн төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар)

Эх сурвалж: ҮСХ.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Windfall Profits Tax Indirect & Trade Taxes

Corporate Tax Personal Income Taxes

Other Tax Other Non-tax

Гэнэтийн ашгийн татвар

ААН-ийн ашгийн татвар

Бусад татвар

Шууд бус, худалдааны татвар

Хувь хүний орлогын татвар

Бусад татварын бус


14

2012 онд 60 хувь, 2013 онд 50 хувиас тус тус хэтрэхгүй байх шилжилтийн хугацаа гаргаж өгсөн байгаа. 2010 оны байдлаар улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ, ДНБ-ий харьцаа 43 хувьтай байсан хэдий ч Оюу толгойн хувьцааны хөрөнгө оруулалттай холбоотой зээлийг эс тооцвол үүнээс доогуур үзүүлэлттэй байгаа юм. Иймд, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн хүрээнд засгийн газрын зээлийг нэмэгдүүлэх боломжтой хэдий ч макро эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл энэ нь ухаалаг санаа мөн эсэх нь өөр асуудал юм. Мэдээжийн хэрэг, засгийн газрын бондтой холбоотой асуудал Европын холбоонд дэгдээд байгаа нөхцөл байдлыг харгалзан үзвэл засгийн газар ихээхэн зээл авбал өндөр өртөгтэй байхаас гадна хангалттай тооны худалдан авагч олж авч чадахгүй байх магадлалтай юм.

Гуравдугаар дүрэм нь төсвийн бүтцийн алдагдал, дөрөвдүгээр дүрэм нь зарлагын өсөлттэй холбоотой юм. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд зааснаар төсвийн бүтцийн алдагдал нь ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй бол төсвийн зарлагын өсөлт (1) тухайн жилийн эрдэс баялгийн бус ДНБ-ий өсөлт эсвэл (2) өмнөх 12 жилийн эрдэс баялгийн бус өсөлтийн дундажийн аль ихээс нь давахгүй байх учиртай. Гэвч, байгалийн гамшиг тохиолдох эсвэл эдийн засаг уналтанд орохоос бусад тохиолдолд энэ хоѐр дүрэм нь 2013 он хүртэл үйлчилж эхлэхгүй юм. Өөр нэг харамсалтай зүйл нь гэвэл Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд 2010 онд ДНБ-ий 6.5 хувийн алдагдалтай байсан төсвийг 2013 он гэхэд 2 хувийн бүтцийн алдагдалтай болгох шилжилтийн замыг тодорхойлж өгөөгүй байна.

… батлагдсан төсөв нь Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлтэй нийцэхгүй байна

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд төсвийн тодорхой бодлого, удирдлагын зарчмыг баримтлахаар заасан байгаа. Тухайлбал, нэгдсэн төсөв нь тухайн оны зун УИХ-аас баталсан Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл (ДХТХМ)-тэй нийцэж байх учиртай.

Гэтэл, 2011 оны нэгдсэн төсөв нь ДХТХМ-д тодорхойлсон чиглэлтэй үл нийцэж байна. Нэгдүгээрт, 2011 оны төсөвт нийт алдагдлыг ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцүү (Хүснэт 1, Зураг 12) байхаар заасан нь ДХТХМ-д тогтоосон төсвийн алдагдлын 5 хувийн дээд хэмжээнээс нилээд ихээр зөрж, УИХ-д анх өргөн барьсан төсвийн төсөлд анх заасан 8.6 хувиас өндөр байгаа юм. Мөн түүнчлэн, 2010 оны нэгдсэн төсвийн ашиг, алдагдалгүй гүйцэтгэлээс муудсан үзүүлэлт болж байна. Цаашилбал, 2011 онд нэгдсэн төсвийн алдагдлыг ийм ихээр тогтоосноор 2013 он гэхэд 2 хувийн төсвийн алдагдалтай болоход зөвхөн 2012 он үлдэж байна гэсэн үг учраас сонгуулийн жил болох 2012 онд нэгдсэн төсвийн зарлагыг үлэмж хэмжээгээр багасгах хэрэгтэй болно. Үүний хэрэгжих магадлал тун бага юм.

Хүснэт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар)

ДХТХМ 2011

ДХТХМ 2012

ДХТХМ 2013

2011 батлагдсан төсөв 2010 төсөв

Нэгдсэн төсвийн нийт орлогын доод хэмжээ

35.4 35.4 30.3 42.2 36.9

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын дээд хэмжээ

40.4 39.4 32.3 52.1 43.3

Төсвийн нийт тэнцлийн дээд хэмжээ

-5.0 -4.0 -2.0 -9.9 -6.4

Хөрөнгийн зарлагын доод хэмжээ

6.3 6.0 4.7 10.8 8.5

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Сангийн яамны төсвийн баримт бичиг.


15

Tүүнээс гадна 2011 оны нэгдсэн төсөвд суулгасан орлого, зарлагын аль аль нь ДХТХМ-ийн суурь нөхцлийн үзүүлэлтүүдээс хамаагүй өндөр байгаа юм. 2011 оны нэгдсэн төсөвт төлөвлөснөөр төсвийн нийт зарлага ДНБ-ий 52 хувьд хүрч ДХТХМ-д тогтоосон 40.4 хувиас давж байгаа юм. НӨАТ, нийгмийн даатгалын шимтгэл, онцгой татвар, нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын төлөвлөгөөг өндрөөр авснаар төсвийн орлого 2010 оны төсвөөс 25 хувиар өснө (Зураг 13).

Инфляцийг богино хугацаанд хөөрөгдөж, Монгол Улсын эрдэс баялгийн бус экспортын салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө

Ерөнхий тэнцвэр тооцох динамик загвар (CGE загвар) дээр Монгол Улсын эдийн засагт тусгайлан хийсэн симуляцийн үр дүнгээс 2011 оны нэгдсэн төсөв эдийн засагт тодорхой хэмжээний хор хохирол авчирахыг харж болно9. Экспортын орлогын өсөлтөөр тэтгэгдсэн төсвийн тэлэх бодлого нь уг орлогыг мөнгөн шилжүүлэг, татварын бууралт хэлбэрээр иргэдэд хуваарьлаж, эдийн засаг дахь цалин, үнийн өсөлтийг хөөрөгдөж, төгрөгийн бодит ханшийг чангаруулахад хүргэнэ (Зураг 14).

Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар) ДНБ-ий хувь ДНБ-ий хувь

Зураг 13 Төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт Хувь, нэрлэсэн өөрчлөлт

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.* Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлд тогтоосон төсвийн орлого, зарлага, нийт тэнцлийн чиглэлийг графикт давхар үзүүлж, 2011 оны батлагдсан төсвөөс ямар зөрүүтэй байгааг харуулав. Жишээлбэл, 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийт тэнцэл ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэхээр төлөвлөсөн бол ДХТХМ-д дээд хязгаарыг нь 5 хувь гэжээ.

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.

9 Дүн шинжилгээнд Дэлхийн Банкны MAMS (Maquette for MDG Simulation) загварыг ашигласан бөгөөд уг загвар нь нэг

улсын эдийн засгийг бүхэлд нь хамарч, дундаас урт хугацааны шинжилгээ хийх ерөнхий хүрээг гаргаж өгдөг. Гэвч тооцоонд ашигласан тоо мэдээны хязгаарлагдмал шинж чанарыг харгалзан үзэж, ийм загварууд нь эдийн засгийн ерөнхий тоймыг

гаргаж өгдөг бол симуляци нь өөрчлөлтийн ерөнхий хэмжээ, чиглэлийг зааж өгдөг гэж ойлгох хэрэгтэй.

-6.4

-8.6-9.9

43.3

50.552.1

35.4

40.4-5.0

-12

-8

-4

0

4

25

30

35

40

45

50

55

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dge

t

20

11

pla

nn

ed

20

11

ap

pro

ved

overall balance, RHSrevenuesexpenditurerevenues MTBF*expenditure MTBF*overall balance MTBF, RHS*

29

18

62

38

15

-8

332522

2

62

41 41

-6

3431

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dget

20

11

app

roved

Revenue

Aggregate ExpenditureНийт тэнцэл, баруун тэнхлэг Нийт орлого

Нийт зарлага

ДХТХМ-ийн орлого*

ДХТХМ-ийн зарлага*

ДХТХМ-ийн нийт тэнцэл, баруун тэнхлэг*

201

0 т

өсөв

201

0 т

од

отг

ол

201

1

батл

агд

сан

Нийт орлого

Нийт зарлага

20

10

төсө

в

20

11

Батл

агдсан


16

2011 оны сүүл гэхэд инфляци 17 хувиар нэмж өсөх тооцоо гарч байна (одоогоор 14 хувьтай байгаа). Энэхүү инфляци нь нэгдсэн төсвийн зарлагын бодит өртгийг богино хугацаанд идэж (Зураг 9), улмаар төр засгаас олгож буй мөнгөний үр өгөөжийн багасгаж, хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа хүмүүст хор хохирол учруулна. Мөн түүнчлэн, үүнээс үүдэх төгрөгийн бодит ханшийн чангаралт гадаадын өрсөлдөгчидтэй өрсөлддөггүй эрдэс баялгийн бус салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө. Монгол Улсын хувьд энэ нь хөдөө аж ахуй болон боловсруулах салбар гэх мэт бүтээгдэхүүн нь олон улсын түвшинд арилжаалагддаг бусад бүхий л салбаруудад онцгойлон нөлөөлнө. Ингэснээр түүхий эдийн үнэ дотоодод нэмэгдсэний хариуд эдгээр салбарууд эцсийн бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөх боломжгүй байх болно (үнэ нь олон улсын зах дээр тогтоогддог). Зураг 10-т харуулсанчлан хөдөө аж ахуй, гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил (боловсруулах салбар)-ийн аль алиных нь үйлдвэрлэл багасч, ашиглагдахгүй болсон орц материалыг барилга, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа зэрэг гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөггүй, эрчимтэй тэлж байгаа салбарууд шингээж авах болно.

Зураг 14 Төгрөгийн бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс

Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага

Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Дэлхийн Банк

Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг

Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019

Real Exchange Rate

Domestic Price Index

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

20

17

20

18

20

19

20

20

Govt. cons (real) Govt cons. (nominal)

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2006 2010 2014 2018

Agriculture Construction

Pvt Tradable Pvt Non-tradable

Mineral Government

Төгрөгийн бодит ханш

Дотоодын үнийн индекс

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (бодит)

ХАА

Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил

Эрдэс баялаг

Барилга

Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөггүй хувийн хэвшил

Засгийн газар

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (нэрлэсэн)


17

Төсвийн алдагдлыг санхүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй

Тооцоолсон байгаа 9.9 хувийн төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй бөгөөд Таван толгойн гэрээ хэлэлцээр, шинээр байгуулагдсан тогтворжуулалтын сангаас хөрөнгө авч ашиглах, өмч хувьчлалын орлогоос хамаарах болно.

Нэгдсэн төсвийн алдагдлыг дараах эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүнд ДНБ-ий 1.2 хувьтай тэнцэх хэмжээний засгийн газрын бондыг дотоодын зах дээр арилжих (2011 оны төсөвт гадаад валютаар илэрхийлэгдэх өр гаргах төлөвлөгөө багтаагүй), олон талт болон хоѐр талт хандивлагчдаас тодорхой хэмжээний санхүүжилт авах (0.8 орчим хувь), ДНБ-ий 1.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлогыг (115 тэрбум төгрөг) өмч хувьчлалаас, түүний дотор Төрийн банкны хувьчлалаас төвлөрүүлэх. Эдгээр нөхцлийг төсвийн төлөвлөгөөнд суулгаж өгснөөр засгийн газар үнэндээ өмч хувьчлалыг гүйцэтгэж дуусгах эцсийн хугацааг зааж өгч, гэрээ хэлэлцээр явуулахад засгийн газрын байр суурийг сулруулж байна.

Санхүүжилтийн ихэнх хэсэг гэрээ хэлэлцээр нь явагдаж байгаа Таван толгой төслөөс авах урьдчилгаанаас хамаарч байгаа нь илүү их санаа зовоож байна. Засгийн газар ДНБ-ий 6 хувьтай тэнцэх хэмжээний (470.1 тэрбум төгрөг) урьдчилгаа төлбөр авахаар тооцоолж байна. Томоохон хэмжээний урьдчилгаа төлбөрийн нөхцөлтэйгээр Таван толгой зэрэг төслийн гэрээ хэлэлцээрт орох нь засгийн газрын хэлэлцээр явуулах эрх хэмжээг үлэмж багасгаж, тохиролцоонд хүрэх хугацааг хойшлуулах буюу таатай бус нөхцөлд хүргэх эрсдэлийг дагуулж байна.

Түүнээс гадна, урьдчилгаа төлбөрийг авч чадахгүйд хүрвэл засгийн газар олон улсын санхүүгийн зах дээрээс мөнгө босгох хувилбарыг хэрэгжүүлж болох юм. Гэвч еврогийн бүсэд үүссэн гай зовлонгийн улмаас олон улсын санхүүгийн захын үймэрсэн байдал даамжирч байгаа учраас Монгол Улсад хөрөнгө шаардлагатай болсон тохиолдолд буюу үед бэрхшээлтэй байж болзошгүй. Энэ зуур хандивлагчдын санхүүжилт зогсож, дотоодын өрөөр санхүүжилт хийх нь хувийн хэвшлийг шахах буюу инфляцийг өдөөсөн санхүүжилт болох эрсдэл агуулж болно.

Эерэг зүйл тэмдэглэхэд, УИХ-д анх өргөн барьсан 2011 оны төсвийн төсөлд ДНБ-ий 2.1 хувьтай тэнцэх хэмжээний (164.6 тэрбум төгрөг) хөрөнгийг Төсвийн тогтворжуулалтын сангаас зарцуулахаар төлөвлөсөн байсан. Гэтэл төсвийг батлахдаа энэхүү төлөвлөгөөг үгүй хийжээ. Тогтворжуулалтын санд төвлөрсөн хөрөнгийг шууд зарцуулах биш, эдийн засгийн тойршгүй уналт үүссэн үед ашиглах зорилгоор хуримтлуулах ѐстой учраас энэхүү анхны санал нь зөв зүйтэй байлаа.

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу энэ онд байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа явуулах ѐстой тогтворжуулалтын сангийн үндсэн зорилго нь бүтцийн орлогын тооцооноос давсан эрдэс баялгийн орлогыг хуримтлуулахад оршино. Санд хуримтлагдсан хөрөнгийг эдийн засгийн уналтын үед төсвийн санхүүжилтийн эх үүсвэр болгож ашиглах учиртай. УИХ-аар батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу төсвийн тогтворжуулалтын санд хуримтлагдсан хөрөнгийн тодорхой хэсгийг дотоодын болоод гадаадын хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэхэд ашиглаж болно. Тухайлбал, байгуулахаар төлөвлөөд байгаа төрийн өмчит Хөгжлийн банкны урт хугацаат үнэт цаасыг худалдан авахад ашиглахыг засгийн газарт зөвшөөрсөн байгаа (Шигтгээ 1-ийг харна уу). Хөгжлийн банк нь төмөр зам, эрчим хүч, газрын тос боловсруулах зэрэг дэд бүтцийн урт хугацааны төслийг санхүүжүүлэхэд дэмжлэг болохоор төлөвлөгдөж байна.


18

Албаны хүмүүсийн тооцоолсноор эдгээр хөрөнгө оруулалтын 90 хувь нь импортыг санхүүжүүлэх бөгөөд тэдний үзэж байгаагаар инфляцийн нөлөөллийг бууруулах учиртай.

2011 оны нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын тал хувийг шилжүүлэг эзэлж байна

Урсгал зарлага хоѐр жил дараалан өмнөх оны зарлагаас 30 гаруй хувиар өндөр байна. 2011 онд цалин хөлсний зарлага өмнөх онтой харьцуулахад 22 хувь (2010 оны 10-р сарын 1-нээс төрийн албан хаагчдын цалин хөлс 30 хувиар нэмэгдсэнтэй холбоотой), шилжүүлгийн зарлага 53.5 хувиар тус тус өссөн.

Ингэснээр шилжүүлгийн нийт төсөв 2011 онд нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын бараг 40 хувь, ДНБ-ий 20 хувьтай тус тус тэнцэж байна (Зураг 17). Эрдэс баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг Хүний хөгжлийн санд (Зураг 18) хуваарилах хөрөнгийн хэмжээг хоѐр дахин гаруй нэмж, 805 тэрбум төгрөгт (ДНБ-ий 10 орчим хувь) хүргэснээс урсгал зарлага ийнхүү өссөн. Хуулинд зааснаар Хүний хөгжлийн сангийн хөрөнгийг дөрвөн зорилгоор зарцуулж болно. Үүнд: (1) өндөр насны тэтгэвэр, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөр төлөх; (2) орон сууц худалдан авах; (3) бэлэн мөнгө олгох; (4) эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний төлбөр төлөх. Засгийн газар 700 тэрбум төгрөгийг бэлэн мөнгө хэлбэрээр тараахаар шийдвэрлэж, 2011 онд иргэн бүрт сард 21 мянган төгрөг олгоно.

Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр)

Нийт зарлагад эзлэх хувиар Тэрбум төгрөг

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг. Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.

0

5

10

15

20

25

0

10

20

30

40

50

60

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dge

t

20

11

ap

pro

ved

Subsidies and transfers as % of total exp

Transfers as % of total exp

Subsidies and transfers as % of GDP

Transfers as % of GDP

33.8

7.24.7 4.2

35.5

7.910.3

5.5

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

State Budget Social Security

Fund

Human Dev. Fund

Local Govt

2010 Budget2011 approved

As % of GDP

Татаас шилжүүлэг

Шилжүүлэг

Татаас шилжүүлэг, ДНБ-ий хувь

Шилжүүлэг, ДНБ-ий хувь

Улсын төсөв НДСан ХХСан Орон нутгийн төсөв

2010 оны төсөв 2011 оны батлагдсан төсөв

ДНБ-д эзлэх хувь

201

0 т

өсөв

201

1 б

атл

агд

сан


19

Хүснэгт 2 2011 оны нэгдсэн төсвийг 2010 оны нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдэлтэй харьцуулахад

2009 оны гүйцэтгэл, ДНБ-д эзлэх хувиар

2010 оны батлагдсан төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар

2010 оны төсөв 2009 оны гүйцэтгэлээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

2011 оны батлагдсан төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар

2011 оны төсөв 2010 оны төсвөөс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

2011 оны ДХТХМ

2011 оны ДХТХМ 2010 ДХТХМ-ээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

Нийт о�

Documents

New Монгол Улсын улирлын тойм - World Bank · 2016. 7. 13. · Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал ... Зураг 3 Эрэлт, нийлүүлэлтийн