REVUE BELGEDE

NUMISMATIQUEET DE

PUBLIÉE

SIGILLOGRAPHIE

UITGEGEVEN

SOUS LE HAUT PATRONAGEDE S. M. LE ROI

PAR LA

SOCIÉTÉ ROYALEDE NUMISMATIQUE DE BELGIQUE

AVEC L'AIDE FINANCIÈRE DU

MINISTÈRE DE L'ÉDUCATION NATIONALE

ET DE LA CULTURE FRANÇAISE

ET DU

MINISTERIE VAN NATIONALE OPYOEDING

EN NEDERLANDSE CULTUUR

ONDER DE HO GE BESCI-IERMING

VAN Z. M. DE KONING

DOOR UET

KONINKLIJK BELGISCHGENOOTSCHAP VOOR NUMISMATIEK

MET DE FINANCIËLE I-IULP VAN HET

MINISTERIE VAN NATIONALE OPVOEDING

EN NEDERLANDSE CULTUUR

EN RET

MINISTÈRE DE L'ÉDUCATION NATIONALE

ET DE LA CULTURE FRANÇAISE

DIRECTEURS:

PAUL NASTER,

JEAN JADOT,

ÉMILE BROUETTE,

TONY HACKENS

CXXIV - 1978

BRUXELLES BRUSSEL

RENÉ WAERZEGGERS

HET NOODGELD UITGEGEVEN

DüüR HET LEUVENS STADSBESTUUR

1914-1918(Planches III-XI)

Het noodgeld, dat tij dens de eerste wereldoorlog door de Bel­gische steden en gemeenten werd uitgegeven, is omwille van zijnnauwe verbondenheid met de dramatische gebeurtenissen tijdensde oorlogsjaren een belangrijke historische en economische getuigevan deze periode.

Het over dit onderwerp gepubliceerd materiaal is zeer schaars enbevat meestal niet méér dan de beschrijving van de bons van eenbepaalde gemeente, zonder dat uitgeweid wordt over het hoe enwaarom van de uitgifte. Slechts twee publicaties maken hierop eenuitzondering, nl. het werk van Keller en een artikel gepubliceerddoor het Gemeentekrediet van België. Gezien beide eehter eenoverzicht geven van aIle gemeentelijke uitgiften in België, zij Il zeweinig gedetailleerd.

Daarom heb ik getracht, bij de bespreking van het noodgeld vande stad Leuven, dieper in te gaan op de oorzaken van de uitgiftenen de wijze waarop men is tewerkgegaan,

Geraadpleegde bronnen =

a. PUBLICATIES:

A. eOPIN, De gemeenlelijke financiën in België tijâens de oorlog1914-1918, in Tijdschriî! van hei Gemeeniekrediet van Belqië,

22, oktober 1952.A. KELLER en W. OUCHKOFF, Le papier-monnaie belge de nécessité

de la guerre 1914-1918, Antwerpen, 1952.

106 R. WAERZEGGERS

T. FRANDELS, De Duitsche {urie. Leuven te vuur en te zwaard,Leuven, z. j. (ong. 1920).

P. KAUCH, De Nationale Bank van België (1850-1918), Brussel, 1950.V. JANSSENS, Le {ranc belge, un siècle el demi d'histoire monétaire,

Brussel, 1976.Paper money of the 20th century (Volume 2), St. Louis, U.S.A., 1975.Journal des Petites A {fiches en zijn bijvoegsel « Le journal »,

jaargangen 1914, 1915, 1916, 1917, 1918 en 1919.Revue belge de numismatique et de sigillographie, jaargangen 1919

tot 1977.Tijâschriît van liet Europees genootschap ooor muni- en penningkunde,

j aargangen 1951 to 1977.Maarulelijks tijdschriîi voor numismatiek (Tijdschrift van Numisma­

tica Leuven), jaargangen 1973-1978.Manifestation en l'honneur de M. Al{red Nerinx... 24 juillel1920 ­

Contribution à l'histoire du Sac de Louvain el de l'occupationAllemande 1914-1918, Leuven, 1920.

Un souvenir historique. Les avis, proclamations et nouvelles de guerreallemands affichés à Bruxelles pendant l'occupation, Bruxelles.

b. LEuvENs STADSARCHIEF :

- ~odern archief:

BundeI3728

Bundel 3728bis :

Bundel3729

Bundel3730Bundel 3730-1

Bundel 3730-2

Bundel3792

Guerre 1914-1918: Bons Communaux:Livre de caisse de la Banque CIe de la Dyle.Guerre 1914-1918 : Bons Communaux:Livre de caisse (suite) de la Banque CIe dela Dyle.Guerre 1914-1918: Bons Communaux:Grand livre tenu par la Bque. Centr-e de laDyle.Bons Communaux: Soupes, avances, etc...Guerre 1914-1918: Émission de bons com­munaux par la ville de Louvain.Livre de caisse (9 sept-31 déc. 1914).Comptes courants bons communaux.Compte Smits (A, B & Quittances)Guerre de 1914-1918 - Affiches placardées àLouvain avant, pendant et après la guerre.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 107

Bundel4526

C. VERZAMELINGEN:

Finances - Guerre Belge-Allemande (1914­1918). Emission de bons communaux.Ville de Louvain - Bulletin communalAnnée 1914 & 1915.

- Koninklijke Bibliotheek, Brussel.- J. Peeters, Kessel-Lo.- J. Mertens, Kessel-Le.- H. Dewit, Heverlee.- P. De Wit, Brussel.- Martiny, Gent.- Nationale Bank van België, Brussel.- Van Lidth, Antwerpen.- Leuvens Stadsmuseum.

De eerste uitgifte van kasbons(september 1914-augustus 1915)

Bij het uitbreken van de oorlog werd zeer vlug een zeker wan­trouwen merkbaar ten aanzien van de bankbiljetten (1). Dit brachtde bevolking er toe het zilveren wisselgeld op te potten, met aIsgevolg dat de normale handelsverrichtingen sterk belemmerd werdendoor een nijpend tekort aan pasmunt (2) Sommige gemeente­besturen overwogen reeds op dat ogenblik (d.i. slechts enkeledagen na de Duitse inval) de mogelijkheid om met plaatselijk nood­geld aan dat tekort te verhelpen, doch slechts in weinige gevallenwerd tot een uitgifte overgegaan. (Aiseau: 7 augustus 1914, Moes­kroen: 9 augustus 1914). De emissie van kasbons begon meestal

(1) V. JANSSENS. Le franc belge, blz. 151-152 : Lorsque, dans les derniers joursde juillet, l'imminence d'un conflit international se précisa, la confiance dontdépendait l'existence du billet de banque convertible - la monnaie ~ fiduciaire ~

- se révéla soudain des plus vulnérable.... Dans certains cas, des billets devingt francs furent négociés avec une perte de 20 à 25 p.c.

(2) Ibid., blz, 162-163 : Les monnaies d'or - pour autant qu'il y en eût dansla circulation - et les monnaies d'argent avaient évidemment disparu despaiements dès le début des hostilités ... le montant de monnaie d'argent quia..disparut de la circulation au début de la guerre, peut être évalué à 100 millions.

108 R. WAERZEGGERS

slechts na de inname van de stad of gemeente door de Duitsersmaar dan, zoais we zullen zien, om volledig andere redenen.

Ook te Leuven kwam een eventuele uitgifte van kasbons zeervroeg ter sprake, Op 7 augustus (de dag waarop de allereersteBelgische gemeentebons te Aiseau werden uitgegeven) ontving hetstadsbestuur een brief van V. Brants, handelaar te Leuven, waarindeze de uitgifte van gemeentebons van 50 centiem, 1 en 2 franksuggereert, en tevens de volgens hem te volgen werkwijze uiteen­zet (3).

Het stadsbestuur, dat oordeelde dat een dergelijk plan nietefficiënt kon zijn vermits men geen gedwongen koers aan dezebons kon geven, reageerde eehter afwijzend (4).

Door de dramatische gebeurtenissen, die volgden op de bezettingvan de stad door het Duitse leger, dîende men echter spoedig ditoordeel te herzîen. Bij de inname van de stad op 19 augustus werdweliswaar weinig schade aangerieht, doeh zes dagen later werden, nanachtelijke schietpartijen tussen Duitse soIdaten onderling, talrijkestadswijken door de bezetter in brand gestoken en het grootste ge­deelte van de bevolking op de vlueht gejaagd of gedeporteerd.

Vermits de meeste leden van het gemeentebestuur eveneens dewijk hadden genomen naar veiliger oorden, werd door een aantalvooraanstaande inwoners een « comité consultatif des notables»opgericht dat onder voorzittersehap van de heer A. Nerincx, hoog­leraar aan de Katholieke Universiteit, tijdelijk het stadsbestuurverving (5).

De problemen waarvoor het comité zich geplaatst zag, warenenorm. Een groot aantaI inwoners bezat voIstrekt niets meer enmoest van het hoogstnodige worden voorzien. Er werden dan ookruime uitdelingen gedaan van levensmiddelen, steenkolen, klerene.d. Bovendien moest arbeid en Ievensonderhoud versehaft wordenaan de talrijke personen die door de oorlog tot werkloosheid warengedoemd (de plaatselijke industrie lag immers grotendeeIs stil,evenals de meeste openbare diensten).

(3) Stad Leuven, modern archleï, bundeI 4526 : Brief van V. Brants aan deburgemeester, gedateerd 7-8-1914. Gegeven als vcrklarend stuk na 1.

(4) Leuven, modern archiet, bundel 4526 : Klad van een brief van het stads­bestuur aan V. Brants. Draagt de nota: ô Cette lettre n'a pas été expédiée parsuite de la guerre », Gedateerd augustus 1914.

(5) Ville de Louvain, Bulletin communal, 1915, blz. 7 en 8. T. FRANDELS,

De Duitsche {urie - Leuven le vuur en te zuiaard, blz. 166.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 109

EIke werkloze werd in de mogelijkheid gesteld om 3 dagen perweek (tegen 2,50 Frank per dag) te helpen bij het opruimen van hetpuin dat de straten versperde, en nadien bi] het nivelleren van devestingen (6). Naast de gewone uitgaven (gemeentepersoneel,gemeentescholen, slachthuis e.d.) moest de stad noodgedwongenook de staatsuitgaven voor haar rekening nemen, gezien men vanhet centrale landsbestuur was afgesneden door de frontlijn. In dezekategorie van uitgaven vallen de voorschotten op pensioenen, demilitievergoedingen, enz.

De belangrijkheid van deze door de oorlog veroorzaakte extrafinanciële inspanningen blijkt duidelijk uit tabel 1 (blz. 153), die debelangrijkste speciale onkosten van de stad Leuven geeft voor deperiode gaande van begin september tot eind november 1914. Tervergelijking worden terzelfdertijd ook de voornaamste normaleonkosten over dezelfde periode gegeven. Globaal genomen bedroe­gen de extra onkosten méér dan het dubbele van de normale stads­uitgaven. Hierdoor werd de stad in een netelige financiële toestandgebracht, gezien ze niet kon beschikken over het grootste gedeel­te van haar geldelijke reserves. Haar deposito's bij de NationaleBank, het Gemeentekrediet en de Algemene Spaarkas warenîmmers geblokkeerd door het bankmoratorium dat op 6 augustus1914 bij Koninklijk Besluit was afgekondigd.

Opdat de stad toch de allernoodzakelijkste betalingen zou kunnenblijven uitvoeren werd op 3 september, tijdens een van de eerste ver­gaderingen van het « Comité consultatif des notables }>, door devoorzitter en voorlopig burgemeester Nerincx voorgesteld om ge­meentebons van 500, 100, 50, 20, 5, 2, 1, 0,50 en 0,25 frank tecreëren. Het comité keurde dit voorstel zonder discussie en meteenparigheid van stemmen goed (1).

Alhoewel een dergelijke maatregel juridisch gezien buiten debevoegdheid viel van het raadgevend comité is het toch niet ver­wonderlijk dat de goedkeuring ervan snel, vlot en bijna als vanzelf­sprekend gebeurde. Vermits Leuven, op dat ogenblik zonder finan­ciële reserves, zich geplaatst zag voor zeer hoge en dringende on­kosten (zie boven), diende een snelle en efficiente manier gevondente worden om de stad kredieten te verschaffen. Het voorbeeld vande vele steden en gemeenten in het Oosten en Zuidoosten van

(6) FRANDELS, ibiâ., blz, 167-169.(7) Zie verklarend stuk nr. 2.

110 R. WAERZEGGERS

het land, die reeds tijdens de maand augustus gemeentegeld haddenuitgegeven, was onder de gegeven omstandigheden dan ook een meerdan voldoende aanleiding om op dezelfde wijze de nodige fondsente creëren.

Het comité heeft zich klaarblijkelijk op geen enkel ogenblik be­kommerd om het juridisch aspect van de zaak, alhoewel het mono­polie van de uitgifte van papiergeld wettelijk was (en is) voorbehou­den aan de staat en het emissieînstituut van de Nationale Bank.Het had trouwens hoogstwaarsehijnlijk niet de bedoeling om gelduit te geven in de volledige betekenis van het woord. De kasbonswerden eerder aIs schuldbewijzen van een bijzondere aard be­schouwd, die toelieten om binnen de grenzen van de gemeente degoederen en diensten aan te schaffen die het meest nodig waren.De overheid, die voor een voldongen feit stond, bevestigde achterafnoodgedwongen deze zienswijze, onder meer wanneer de rechtbankengevallen van namaak van stadsbons behandelden. Door de kasbonsoffieieel te beschouwen aIs sehuldbewijzen of effecten aan toonderen uitdrukkelijk te ontkennen dat de uitgiften van gemeentebonshet karakter van leningen bezaten, was de emissie ervan in over­eenstemming met de artikels 75-78 en 143-146 van de gemeenteweten 13 en 108 van de grondwet (8). Deze bepalen dat zaken van uit­sluitend gemeentelijk belang binnen de bevoegdheid vallen van degemeenteraad, maar dat onder meer de uitgaven moeten goed­gekeurd worden door de provinciegouverneur of bestendige deputa­tie. In dringende omstandigheden hebben de gemeenten eehter hetreeht om uitgaven te doen die niet in hun budget voorzien zijn, ende op regelmatige wijze en naar wettelijke vorm en voorsehriftengenomen raadsbesluiten dienaangaande zij n geldig, zelfs véor hungoedkeuring. Ze moeten eehter aehteraf zo spoedig mogelijk aan debevoegde instanties worden voorgelegd.

In den beginne voldeden de Leuvense kasbons eehter niet aandeze voorwaarden. Steunend op de uitzondering voor dringendeomstandigheden zou de uitgifte, die werd begonnen voor advies werduitgebracht door de bestendige deputatie, legaal volkomen verant­woord zijn geweest, indien het raadsbesluit op regelmatige wijze ennaar wettelijke vorm en voorschriften tot stand ware gekomen.Dit was echter niet het geval, vermits het initiatief voor de emissie

(8) A. COPlN, De qemeenteltjke [inanciën in Belqië iijdens de oorlog 1914-1918,blz.7.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 111

werd genomen door het « comité consultatif des notables I) inplaats van door de gemeenteraad. Bovendien dîenden de kasbons,aIs gemeentelijke openbare akten, de handtekening te dragen vande burgemeester en de gemeentesecretaris. Zolang burgemeesterColins zich in Nederland bevond, werd op de gemeentebons zijnhandtekenîng echter vervangen door die van A. Nerincx, voorzittervan het comité (9).

Men was er zich blijkbaar weI van bewust dat de besluiten vanhet raadgevend comité geen legale grond bezaten, want toen degemeenteraad opnieuw samenkwam op 16 maart 1915 werd begon­nen met aIle besluiten van het comité te bekrachtigen, « afin d'éviternotamment que, plus tard, des personnes mal intentionnées et quise croiraient lésées, ne viennent contester la légalité des décisionsprises » (10).

Bij afwezigheid van de gemeenteontvanger werd M. Belva, direk­teur van de Banque Centrale de la Dyle en lid van het comité consul­tatif, verzocht om tijdelijk de pas opgerichte « service des bonscommunaux 1) te Ieiden (11). Dit kwam er in de praktijk op neer dattijdens de eerste drie maanden niet de stad, maar de Banque centralede la Dyle instond voor de correcte werldng van deze organisatie.Het was slechts vanaf 1 december 1914, na de terugkeer van ge­meenteontvanger Van Errnen, dat de dienst van de gemeentebonsonder stedelijke controle kwam.

Over de exacte werking van de « service des bons communaux » is,zeker voor de tijdspanne dat de bank deze dienst beheerde, weinigdocumentatie terug te vinden. Wel blijkt (12) dat tijdens deze periodedrie bankbedienden zich bezighielden met de uitgifte van de ge­meentebons. Van twee onder hen is de naam gekend, vermits ze dereçu's van de voorlopige stadsontvanger Groendaels hebben onder­tekend. Het zijn V. Meulemans ais « caissier des bons communaux »en V. Ruys (of Ruye?) aIs hulpkassier (13).

Na de overname door de stad werd de (1 service des bons com­munaux j) ondergebracht in een zaal op het gelijkvloers van het

(9) Meer details aangaande het gebruik van de handtekenlngen van Nerincxen Colins worden gegeven op blz. 118 en 119.

(10) Zie verklarend stuk nO 5.(11) Zie verklarend stuk no 2.(12) Leuven, modern archieî, bundel 4526: Brief van de stadsontvanger

aan de gemeenteraad, gedateerd 7 december 1914.(13) Leuven, modern archîef, bundel 3730-2: Compte Smîts - Quittances.

112 R. WAERZEGGERS

stadhuis. Vermits de gemeenteontvanger zich wegens tijdsgebrekniet in de vereiste mate met de uitgifte van de bons kon bezighouden,werd op zijn verzoek de heer Van Brussel aIs zijn plaatsvervangeraangesteld. Deze laatste was een vriend van Van Errnen, die deIeiding van de dienst onbezoldigd op zich wou nemen (13bi8).

Aanvankelijk beschikte Van Brussel over drie bedienden, dochreeds na enkele dagen werd vastgesteld dat de inwisseling der bons(die nu voor het eerst op grote schaal werd ondernomen) niet kongebeuren door het aanvankelijk voorzien aantal personen. De dienstder gemeentebons werd dan ook uitgebreid, zodat de personeels­bezetting el' uiteindelijk als volgt uitzag (14) :

A. Émission et recollage aux souches des Bons Communaux:M. Louis Van Brussel aidé par M. M. Jas Van Der Heyden,H. Vanderstappen et Fr. Nackaerts.

B. Paiement en Bons Communaux: M. M. Smits et De Coster.C. Classement des Bons Communaux et listes de recollement: M. M.

't Santels, Van Malder, Van Grunderbeeck et Grietens tous lesjours. M. M. Lemaître et Dupaix, le mardi et le vendredi.

Deze personen waren voor het merendeel werkelozen die tijdelijkdoor de stad werden tewerkgesteld. Op 4 februari 1915 werd JosVan Der Heyden, die eIders een betrekking had gevonden, vervan­gen door J os J espers (15). Na het beëindigen van de uitgifte werd hetpersoneel klaarblijkelijk verminderd, vermits een raming van hetnog te verrichten werk van eind januari 1916 vermeldt dat « laCaisse ne dispose que de 3 employés réguliers et d'un employé sou­vent employé dans d'autres bureaux » (16).

Nadat de beslissing voor de uitgifte van de stadsbons was genomenwerd, onder druk van de ernst van de toestand en de -hoogdringend­heid van de noden, met grote spoed tot de realisatie ervan overge­gaan : op 5 september werd door de gemeenteadministratie een eerste

(13bîs) Zie n. 12.(14) Stad Leuven, modern archlet, bundel 4526: Dienstnota, gedateerd 14

december 1914, die de taakverdeling binnen de (1 recette communale ~ vastlegt,(15) Stad Leuven, modern archief', bundel 4526: Brief van Jos Van Der

Heyden aan de gemeenteraad, gedateerd 4 februari 1915, waarin hij meldt aange­nomen te zijn door brouwerij a De Hopbloem » en bedankt VOOT de ontvangensteun. - Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Verzoek om salarisverho­ging van Jos Jespers aan de schepen van financlën, gedateerd 4 mei 1915.

(16) Stad Leuven, modern archieî, bunde14526.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 113

uitgifte ter waarde van 50.000 frank goedgekeurd, en deze bonswaren reeds op 8 september klaar voor gebruîk (1').

De enige drukker in de stad, die zich onmiddelIijk kon (of wou)bezighouden met het vervaardigen van de gemeentebons op hetogenblik dat tot de uitgifte van deze laatste werd besloten, wasEmile Charpentier (18). Het werk werd dan oak aan hem opgedra­gen, en het is tekenend voor de haast waarmee gehandeld werd, datdit gebeurde zonder de prijsvoorwaarden te bespreken (19). Dit gaf,wanneer later de eerste rekening werd aangeboden, aanleiding totwekenlange discussies. De aanvankelijke prijs (3.009,25 Fr vooraIle bons van serie A, zijnde 4688 boekjes van 50 stuks) werd uit­eindelijk verminderd tot 2.000 frank of 43 centiem per boekje.De bons van de volgende reeks kostten nog minder, vermoedelijktussen 35 en 38 centiemen per 50 stuks (20).

De politieverordening van 21 september 1914 verplichtte aIlehandelaars van Leuven er toe Dm de stadsbons tegen hun vollenominale waarde te aanvaarden. Gezien de straffen die helgemeentebestuur wettelijk kon opleggen voor een inbreuk op haarreglementen en verordeningen zeer beperkt waren (maximaal 25frank boete en 7 dagen opsluiting) gebruikte het « comité consultatifdes notables ) een ander pressiemiddel om de gedwongen koers vande gemeentebons te verzekeren: de gemeenteraad zou, bij dehandelaar die zich niet aan de verordening hield, zelf de prijzen vande eetwaren vaststellen, en indien hij zou weigeren ze aan dezevoorwaarden te verkopen, hem vervolgen voor het overtreden vande wetten tegen het hamsteren (21).

Men heeft weinig of geen gebruik moeten maken van deze dwang­maatregel, want het noodgeld werd door de Leuvense bevolking enhandelaars zonder discussie aanvaard. Het vertrouwen in hetkrediet van de stad was door de bezetting en de ermee gepaard

(17) Stad Leuven, modern archleî, bundel4526: Goedkeuring van een ernissievan 50.000 frank, gedatcerd 5 scptember 1914. - Stad Leuven, modern archief,bundcl4526 : Faktuur van E. Charpentier Vaal' levering van de bons van reeks A.

(18) De drukkeri] van Charpentier was gevestigd in de Naamsestraat nr. lOS.(19) S Lad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Brief van IVI. Belva aan het

college van burgcmeester en schepeuen, gedateerd 22 december 1914.(20) Stad Leuven, modern archlef, bundel 4526: Briefwisseling tussen E.

Charpentier en het stadsbestuur (gaande van midden december 1914 tot 30januari 1915).

(21) Zie verldarcnd stuk no 3.

8

114 R. WAERZEGGERS

gaande verwoestingen dus blijkbaar niet aangetast. Bovendien gafmen, zeker in het zwaar getroffen Leuven, er zich rekenschap vandat zonder de uitgifte van de gemeentebons geen bijstand kon ver­leend worden aan de vele burgers zonder bestaansmiddelen. Erontstonden eehter wel moeilijkheden wanneer de lokale handelaarszich buiten de stad moesten bevoorraden. De Leuvense kasbonswerden daar immers in de meeste gevallen niet geaceepteerd (22). Destad trachtte dit probleem te verhelpen door in de mate van hetmogelijke de bons in te wisselen van de handelaars die el' reeds eengrote hoeveelheid van bezaten en moeilijkheden ondervonden omhun leveranciers buiten de gemeente te betalen (23).

De Leuvense handelaars weigerden op hun beurt het noodgeldte aanvaarden dat de randgemeenten Kessel-Lo, Heverlee, Wilseleen Herent vanaf midden september in omloop brachten (24). Voordeze gemeenten, die o.m. voor hun voedsel- en brandstofvoorzieningvrijwel volledig op Leuven waren aangewezen, \Vas het eehter uiterstbelangrijk dat hun kasbons el' werden geaecepteerd.

Op 6 oktober (minder dan drie weken na het begin van hun uit­gifte) vroeg het college van burgemeester en schepenen van Kessel­Lo dan ook of bet Leuvens gemeentebestuur de bandelaars in hunstad wou verplichten (of toch tenminste aanraden) om de bons vanKessel-Lo te aanvaarden (25). In haar antwoord stelde het raad­gevend comité dat het haar vanzelfsprekend onmogelijk was om hetnoodgeld van een andere gemeente gedwongen koers te geven ophaar grondgebied, doeh ze kon haar handelaars en bedrijven welaanraden de bons van Kessel-Lo aan te nemen, indien deze ge­meente bepaalde garanties zou geven betreffende de dekking van

(22) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Brier van E. Charpentier aanhet collège van burgemeester en schepenen , gedateerd 30 [anuarl 1915. Metbetrekking tot de betaling van de drukkosten van de bons van reeks A steltCharpentier: u Je vous serai bien obligé si vous pouviez faire ce paiement moitiéen billets de banque, moitié en bons communaux; mes fournisseurs n'acceptantpas ces derniers o.

(23) Stad Leuven, modern archieî, bundels 3729 en 3730-1 : Hoofdstuk ~ Bonsannulés o.

(24) KELLER en OUCHKOFF, op. cii., p. 18, or 271 ; p. 18, or 285; p. 21, or 310 j

p. 46, nr 650.(25) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526 : Brief vanwege burgerneester

en schepenen van Kessel-La aan het Leuvens stadsbestuur, gedateerd 6 oktober1914, met het verzoek de Kesselse bons te Leuven te doen aanvaarden,

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-HJ18 115

haar uitgifte (26). AIs bewijzen voor haar solvabîliteit werd doorKessel-Lo het prcces-verbaal van het nazîcht van de gemeentekasvan 30 juni 1914 en een uittreksel uit de gemeenterekening van 1913opgestuurd (27). Hierop verklaarde het comité zich bereid om debons van Kessel-Lo aan te bevelen bij haar handelaars en ze zelf teaccepteren in de gemeentelijke diensten die ook door inwoners vanKessel-Lo gebruikt werden (o.a. het slachthuis, de gasfabriek, dedistributie van meel en zout enz...), zo aan de volgende voorwaardenvoldaan werd : (28)

De totale waarde van het noodgeld in omloop mocht in geengeval de geblokkeerde tegoeden bij de spaarkas en het gemeente­krediet overschrijden.De bons die bij de Leuvense stadsdiensten werden ontvangen,moesten door de Kesselse gemeentekas in speciën wordenomgewisseld, waarna deze bons aIs uîtbetaald dienden te wordenbeschouwd en geannuIeerd.

Andere overeenkomsten met omliggende gemeenten aangaandehet noodgeld werden in het stadsarchief niet aangetroffen. Wel zijner nog besprekingen geweest tussen de gemeentebesturen vanLeuven, Heverlee, Wilsele en Kessel-Le, die aIle hun eigen kasbonsuitgaven, doch het is niet bekend of het tot een of ander akkoord isgekomen (29).

Er bestaan, vermoedelijk van de hand van Emile Charpentier, en­kele voorontwerpen voor bons van 5 en 20 frank (30). Deze schetsen,met afbeeldingen die betrekking hebben op de stad en haar verleden(o. m. het stadswapen, monumenten en historische personages)werden echter wegens tijdgebrek niet verder uitgewerkt. De

(26) Stad Leuven, modern archlef, bundel 4526: Oc begeleldende brief is

gedateerd op 8 oktober 1914.

(27) Zie verklarend stuk nr 4.(28) Ibid.

(29) Stad Leuven, modern archief, bllnde14526 : Klad van een uitnodiging aan

de heren Vandenbernpt (Burgemeester van Heverlee), Welkenhuyzen (Schepen

van Wilsele), Ruys (Gemecntesccretaris van Kessel-Lü) am op 3 november 1914

om 10 uur 's morgens naar het stadhuis van Leuven te komen.

(30) Deze bevindcn zich thans in de verzameling van J. Peeters, Zie afbeel­

ding l, plaat III.

116 R. WAERZEGGERS

voorkeur werd gegeven aan een uiterst eenvoudig, niet-picturaaltype, waarvan de productie vrijwel ogenblikkelijk kon beginnen (31).

De bons zijn volledig tweetalîg, bezitten alle ongeveer dezelfdeafmetingen (± 137 x 100 mm) en dragen het volgend opschriftin zwarte inkt (32) :

N0 .... (33)

Ville de Louvain - Stad Leuven

francs (34).frank

Louvain, le 5 Septembre 1914.Leuven, den 5 September 1914.

L'Administration communale. - Het gemeentebestuur.

Bon communal deStadsbon vanpayable à vuebetaalbaar op zicht,

Les bons sur la caisse communale, remis au personnel desemployés de la Ville pour leurs salaires, doivent être acceptés enpaiement par les négociants qui refuseraient de leur vendre desdenrées à crédit.

De « Bons 1) op de Gemeentekas, welke als loon zullen over­handigd worden aan het personeel, gebezigd door de stad, moetenin betaling aangenomen worden door de handelaars die zoudenweigeren hunne koopwaren op krediet te verkoopen.

(31) De eerste bons warcn drie dagen na de bestelling reeds klaar voor gebruik.(Zie blz. 112 en 113).

(32) Zie plaat IV tot en met X.(33) Al naargelang de uitgittereeks heeft men: N° ...

N° A ...

SERIE B N° .SERIE C N° .SERIE D No .

(34) Bij de denorninaties lager dan 1 frank wordt de waarde aIs volgt gegeven :- Zonder reeksletter : Bon communal de centimes

Stadsbon van centiemenDe waardc (025 of 50) in lichtblauwe inkt isafzonderlijk aaugebracht, (Plaat VIII, 10 en X, 13)

- Serie A en C: Bon communal deStadshon van fr. 0, .. (Zie plaat IX, 12 en X, 14)

- Serie B : Bon communal de .Stadshon van de fr. 0,50 (Zie plaat IX, 11)

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 117

De biljetten van 500 en 100 frank dragen bovendien, in rode inkt,de met de hand geschreven vermelding: Remboursable après laguerre (35).

Voor elke denominatie werd papier van een andere kleur gebruikt,te weten:

500 Frank Donkergeel100 » CîtroengeeI50 ) Lichtbruin20 1) Donkerblauw

5 » Licht grijsgroen2 » Oranje1 ) Wit0,50 ») Rose (Serie -)

Beige (Serie A)Citroengeel (Serie B en C

0,25 ) Rose

Behalve voor de 500 en 100 frankbiljetten (die op dun karton wer­den gedrukt) is dit papier van tamelijk slechte kwaliteit. In eenbrief aan Charpentier, gedateerd 11/12 januari 1915 (30), verwijthet raadgevend comité deze laatste trouwens « que la qualité dupapier pour les bons communaux n'a été améliorée que pour lesbons de 500 et de 100 francs, ainsi que pour quelques bons de cinqfrancs ... », Hieruit kan men bovendien afleiden dat voor een aantaIbons van 5 frank eveneens karton werd gebezigd (wellicht de 5.000exemplaren die op 21 september 1914 geIijktijdig met de bons van500 en 100 frank werden besteld ?).

De stadsbons werden binnen de dienst der gemeentebons voor­zien van het stadszegel en de handtekening (in Iac-simile) van deburgemeester en de gemeentesecretaris, zonder dewelke ze nietgeldig waren. Deze werkwijze werd ongetwijfeld toegepast opdatvan de nog niet in omloop gebrachte bons geen mîsbruik zou kunnengemaakt worden (o.a, in de drukkerij van Charpentier).

De drie afstempelingen werden vermoedelijk niet door dezelfdepersoon aangebracht. De ldeurverschillen die in vele gevallen op

(35) Zie plaat V, 3 en 4.(36) Stad Leuven, modern archieî, bundel4526.

118 R. WAERZEGGEHS

éénzeIfde bon tussen het gemeentezegeI, de handtekening van deburgemeester en die van de secretaris voorkomen wijzen in die rich­ting.

De eerste bons droegen de handtekeningen van gemeentesecretarisMarguery en voorlopig burgemeester Nerincx (37). De wettige burge­meester Colins keerde echter begin 1915 vanuit NederIand naarLeuven terug, waal' hij opnieuw zijn functie waarnam. Dit hadvanzelfsprekend tot gevolg dat zijn handtekening deze van Nerincxging vervangen op de Leuvense stadsbons (38).

Het tijdstip waarop dit gebeurde wordt onrechtstreeks vermeld inde bekrachtiging van de besluiten van het comité consultatif desnotables door de gemeenteraad op 16 maart 1915. De passage« les actes, décisions, règlements et ordonnances de police qui, du. 25août au. 1 février 1915 font ... ) doet vermoeden dat de gerneente­raad (en dus ook de burgemeester) opnieuw in functie trad op 1 fe­bruari (39). Deze datum wordt bevestigd door de brochure, die werduitgegeven ter gelegenheid van de huldiging van M. Nerincx op 24juli 1920 (40) en door de aanplakbrieven uit deze periode. Een « Be­richt aan de drankslijters » van 27 januari is nog ondertekend doorA. Nerincx, terwijl de volgende affiche, het politiebeveI aangaandede afschaffing van de feestelijkheden van Vastenavond (2 februari1915) door Leon Colins is gesigneerd (41).

De Leuvense kasbons zouden dus de handtekening van Nerincx,respectievelijk Colins moeten dragen al naargelang deze vaal' of na1 februari werd aangebracht. Aan de hand van de nog bestaandebons blijkt al dadelijk dat de afstempelingen niet, zoais verwacht konworden, bij de uitgifte van de bon werden aangebracht (42), vermitsverscheidene bons die lang na 1 februari in omloop werden gebracht

(37) Geraadpleegde verzamelingen : Alle bons zonder reekslettcr en van reeksA dragen de handtekening van Nerincx, Plaat V, 3 en 4; VIII, 10 en IX, 11 ;X, 13 en 14.

(38) Plaat VI, 5 en 6; VII, 7 en 8 ; VIII, 9 en IX, 12.(39) Zîe verklarend stuk nr 5, laatste paragraaf.(40) Manifestation en l'honneur de M. Alfred Nerincx, professeur de Droit

public à l'Université Catholique de Louvain - Bourgmestre provisoire de laville du 31 août 1914 au 31 janvier 1915 - Bourgmestre auxiliaire du 1cr février1915 au 30 décembre 1918.

(41) Stad Leuven, modern archief, bundel3792.(42) Dit zou eventuele rnisbruiken van de voorraad onuitgegeven bons niet

alleen in de drukkeri], maar oak binnen de dienst der gemeentebons tegen hcbbengegaan.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 119

nog de handtekening van Nerincx dragen (43). Er werd dus klaar­blijkelijk begonnen met tenminste een gedeelte van de bons van hetstadszegel en de handtekeningen te voorzîen van zodra deze door dedrukker waren afgeleverd (44).

De biljetten werden in blokboekjes van 50 stuks gebundeld, enbestonden uit twee delen die door een geperforeerde lijn van elkaarwaren gescheiden (45). De eigenlijke bons vormden het rechtergedeelteen werden bij de uitgifte langs de perforatie aïgescheurd, wat maaktdat ze aan de linkerkant een tanding vertonen. Op de linker­strook, die in het boekje achterbleef, werd eveneens de reeks, hetnummer en de denominatie van de overeenstemmende bon ver­meld (46). Niettegenstaande dit systeem tijdrovender was en duurderuitkwam, werd het toch toegepast omdat het de mogelijkheid boodeen efficiënte controle tegen vervalsingen uit te voeren, welke gezienhet eenvoudig type en de hoge denominaties zeker mochten ver­wacht worden ('17).

Het stadszegel werd op de geperforeerde lijn afgedrukt zodat menachteraf bij de inwisseling kon controleren of de helften op de strooken de bon exact overeenstemden. Daar bovendien de kleur van num­mers, reeksletters en gemeentezegel (die variëren van lichtblauwover donkerpaars tot zwart) ook dienden overeen te stemmen, washet vrijwel niet mogelijk dat een valse bon ongemerkt deze controlezou passeren,

(43) Zie tabel 2.(44) Zie tabel 2. - In de Konlnkltjkc Blbliotheek van Brussel bevindt zich

een bon van 20 Irank (B 7 200) met de handtekenîng van Nerincx, die op 22 fe­bruari zou zijn gedrukL Dît zou aantonen dat de handtekeningen van Nerîncxen Colins in Iebruari 1915 gedurcnde enige tijd sarnen zou den gebruikt zijn, warehet niet dat hel nurnmer van deze bon van 200 in 7200 werd veranderd.

(45) Stad Leuven, modern archîeI, bundel 4526 : Factum van E. Charpentiervaal' hel drukken van de eerste serie gemeentebons (8 september-30 november1914) (l ••• carnets de bons communaux de ., f, 50 nos par carnet, perforés, numéro­tés et brochés &.

(46) Een aantal drukproeven van het aangenornen type zijn bewaard geblevenen bezitten de linkerstrook (Verz. Peeters, Kessel-La). De proeî van 500 Irankwordt getoond in afbeelding 2, pl. IV

(47) Er zijn inderdaad valse kasbons van Leuven in omloop gebracht, zoals i saangegeven in A. COPIN, De qemeetitelijke [inanciëti in Belqië Iijdens de oorlog

1914-1918, p. 6: «De gerechtshoven en tribunalen, die zich hebben moetenbezighouden met gevallen van namaak of van vervalsing van gerneentebonsbedreven o. In. tell nadele van Gent, Leuven en Welkenraedt. .. »

120 R. WAERZEGGERS

Een aanta1 geannuleerde bons dragen op de keerzijde de naam vaneen Leuvense firma (48). Dit een niet-gedateerde dienstnota blijktdat de naam van het bedrijf, dat de bons ter inwisseling aanbood,op de achterkant van deze biljetten diende vermeld te worden tenein­de de bron van eventuele vervalsingen gemakkelijker te kunnenopsporen (49).

Het stadshestuur keurde, telkens wanneer el' een tekort ontstondaan bons van één of meerdere denorninaties, een nieuwe uitgifte vannoodgeld goed. Het groot aanta1 emissies (tussen 5 september 1914en 28 augustus 1915 vonden el' in totaa157 plaats) wijst el' op dat hetgoedgekeurd bedrag in de meeste gevallen de behoeften van het ogen­hlik niet overschreed (50).

De bons van 500 en 100 frank komen uitsluitend voor in de uit­gifte van 21 september 1914 (respectievelijk 50 en 125 exemplaren).Hun Vaal' die tijd zeer hoge nominale waarde verhoogde het risicoVaal' vervalsing en verduistering en maakte ze enkel geschikt voorbelangrijke betalingen aan leveranciers of ondernemers. Deze wer­den echter liever uitbetaald in kleinere coupures welke ze eventueelzelf nog konden gebruiken. Nadat de kleine voorraad was uit­geput (14 december) werd dan ook van het verder gebruik van deze

(48) Verzameltng van Van Lîdlh : Apotheck-Droget-ij Guîll. Smets (50 Fr Sl~_).

Verzameling van de Koninklljke Bibliotheek : Brouworijen Artois (1 Fr S'<).Vanderhaert (5 Fr 51"- ) , De Hopbloem (0,25 Fr Sin A) en De Eendracht (25 Cent.Slc_). Maalderij Hungarla (20 Fr Si(}_), kolenhandel Meulemans-Vandervorst(0,25 Fr Sic A), Fr. Brants (0,50 Fr Sie C), We Nvs (2 Fr SI" C), Delvaux (1 Fr Sic

C). Verzameling van de Nationale Bank: Houthandel Wynants & Dekeyser(100 Fr).

(49) Verklarend stuk nr 6: Il Afin d'éviter les contrefaçons, le receveur corn­munal inscrira au dos de chaque bon le nom de la firme qui le lui a présentéau remboursement o. Omwille van de grole aantallen aangeboden bons wasbet onmogelijk dat de gemeenteontvanger zelf op alle bHjetten de naam vande firma vermeldde. Hoogstwaarschijnlijk werd aan de bedrijven wier verzoektot uitwisseling van het noodgeld in hun bezit was toegestaan, dan oak gevraagdom zelf hun naam op de bons te plaatsen (Vrijwel alle voorkomende namenop de achterzijde van de biljetten werden Imrners met een stempel, dus dao!" de[irma zelî, aangebracht).

(50) Stad Leuven, modern archieî, hundels 4526 en 3730-1.Zie tabel 3 voor meer details (Datum, totaal bedrag, rceks, nominale waarde ente drukken aantal der bons) - Vit tabel 3 blijkt dat voor de veel gebruiktebons (o.m, van 5 Frank) de bestelde voorraad slechts volstond VOOl" één tottwee weken.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 121

denominaties afgezien. De rol van deze bons werd overgenomen doordie van 50 en 20 frank (51).

Gezien de voorraad biljetten van 0,25 frank die op 30 september1914 werd besteld (52) nog niet uitgeput was toen men de uitgifte vande gemeentebons stopzette, werd deze waarde eveneens slechts één­maal aangemaakt (53). De reden waarom deze denominatie minderwerd gebruikt dan de andere (54), lîgt voor de hand : de bons vanlage waarde dienden hoofdzakelijk om de werkelozen, die door destad in diensten van algemeen nut werden tewerkgesteld, uit tebetalen. Vermits deze 2,50 frank per dag verdienden (55), zijn hetde denominaties die dit bedrag (of een veelvoud ervan) vormen diein grote aantallen in omloop kwamen (5, 2 en 0,50 frank). De anderewaarden (1 en 0,25 frank) werden veel minder gebruikt.

De eerste gemeentebons droegen geen reeksletter (56), ongetwijfeldomdat men op het ogenblik van hun uitgifte nog de mening toege­daan was dat de toestand spoedig opnîeuw normaal zou worden, enslechts een beperkte hoeveelheid noodgeld zou nodig blijken. Hetuitgiftebedrag dat op 5 september werd goedgekeurd (slechts 50.000frank) wijst eveneens in die richting.

(51) Stad Leuven, modern archiet, bunde13730-1 : De bons van 500,100,50 en20 frank van serie A vertegenwoordigen ongeveer hetzelîde percentage vanhet totaal uitgegeven bedrag als de bons van 50 en 20 frank van reeks B (32,2 %tegen 34,0 %).

(52) Tabel 3 : Op 3D september 1914 werden door het gemeentebestuur 50.000bons van 0,25 ïrank besteld.

(53) WeI werden voordien, op 5 septernber, 500 blanco bons vervaardigd voordenominaties, uitgedrukt in centiemen (opmerklng 2 bij de beschrijving derbons - Factum van Charpentier VOOl" leverlng van de eerste serie noodgeld).Deze werden rnogelijk alle gebruikt als 25 centiern, verrnlts het exemplaar in deKoninkIijke bibllotheek het nummer 400 draagt. Het nummer van de 50 centiernvan hetzelîde type (no 77) in dezelfde verzameling sluit wellswaar niet uit datdeze bon eveneens tot de 500 blanco exernplaren behoort, doch de factuur vanCharpentier vermeldt afzonderlijk dat 5.000 exemplaren van 50 centiem op30 september werden geleverd, zodat het waarschijnlijker is dat dit exemplaardaarbij hoorde.

(54) Verklarend stuk nr 13: Hieruit blijkt dat volgende aantallen bons inomloop werden gcbracht : 267.915 bons van 5 frank.

160.325 bons van 2 frank.100.415 bons van 1 frank.147.965 bons van 0,50 frank.49.700 bons van 0,25 frank.

(55) Zie nota 6.(56) Plaat V, 3 en 4 ; plaat VIII, 10; plaat X, 13.

122 R. WAERZEGGERS

Het was echter vlug duidelijk dat deze optîmistische vooruit­zichten niet met de werkelijkheid strookten en de uitgifte van kas­bons veel belangrijker zou worden dan aanvankelijk werd verwacht.Men begon dan ook de bons van de letter A te voorzien (67) om ze teonderscheiden van de volgende reeksen, die vrijwel zeker zoudennodig blijken.

Vermits er in de documenten die de uitgifte van de eerste seriebehandelen geen onderscheid gemaakt wordt tussen beide soortenbons (58), kan men aan de hand van de archiefgegevens niet vast­stellen welke biljetten met, en welke zonder reeksletter werden uit­gegeven. Dît wordt echter weI mogelijk met behulp van de nogbestaande noodbriefjes :

Denominaiie Reeks Nummer Gedruki op

50 Centiem - 77 5 septernber25 Centlem - 400 5 september

500 Frank - 10, 12 21 septernber100 Frank - 18,40, 88 21 september

20 Frank - 100 21 septernber0,50 Frank A 3.101, 12.071 30 september0,25 Frank A 301, 13.070, 17.868, 19.453 30 september

25.449, 36.5212 Frank - 17.001 5 oktober1 Frank - 18.052, 18.786, 13. ? 10 â oktober2 Frank - 22.250 22oktober

50 Frank - 300 4 novernber5 Frank - 30.857 4 november

50 Frank - 465 23 november

Uit deze tabel blijkt duidelijk dat aIle bons niet op hetzelfde ogen­blik van een A werden voorzien. Meer nog, alles laat uîtschijnen datop een aantal denominaties de A nooit werd bijgevoegd.

De beslissing om de reeksletter aan het nummer toe te voegen werdgenomen tussen de 21e en de 3üe septernber (59). Mîjns insziens heeft

(57) Plaat X, 14.(58) In bundels 3730-1, 4526 c.a, van het modern archief te Leuven wordt

steeds melding gernaakt van bons van reeks A, zelfs wanneer ze geen reeksletterbezaten (zoaIs de bons van 500 en 100 frank).

(59) Vit de tabel blijkt dat op een aantal bons, die op 30 september werdengedrukt, de reeksletter ls aangebracht, terwijl deze ontbreekt op de biIjettenvan de uitgifte van 21 september, zelfs wanneer het denominaties betreft dieuoor hel eersi werden aangemaakt (o.rn. de 500 en 100 frank).

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 123

men echter niet de moeite genomen am de al bestaande clichés teveranderen, maar werd de A enkel geplaatst op dié bons waarvan amandere redenen toch een nieuwe drukplaat diende vervaardigd teworden.

Dit verklaart waarom alle geraadpleegde bons van 0,50 en 0,25frank (60), behorende tot de eerste reeks, voorzien zijn van de reeks­letter, terwijl bij de andere denominaties daarentegen geen enkelebon met een A werd aangetroffen, niettegenstaande een van dezelaatste op 23 november werd gedrukt, t. t.z. één week voor naar eenvolgende serie werd overgegaan. De bons van 0,50 en 0,25 frankzijn immers de enige denominaties waarvoor men na de ernissievan 21 september clichés diende te vervaardigen (61). Volgens dezeredenering werden dus, bi] de biljetten van de eerste reeks, geenandere bons dan die van 0,50 en 0,25 frank van de serieletter Avoorzien.

Toen de stedelijke administratie op 1 december 1914 de dienst dergemeentebons van de Banque Centrale de la Dyle overnam, werdde aanmaak van reeks A stopgezet en begonnen met een nieuwereeks (62). Dit cm, indien nodig, achteraf gemakkelijk te kunnenvaststel1en door welke administratie een bepaalde bon werd uit­gegeven. Het noodgeld van reeks A dat nog in voorraad was op 1december werd echter wel verder opgebruikt vooraleer men de bonsvan serie B in omloop begon te brengen (63).

De totale waarde van de bons van reeks B bedroeg 1.000.000frank (64), wat er op wijst dat het uitgiftebedrag voor deze reeks

(60) De bons van 50 en 25 centiem, gedrukt op 8 septernber, worden als eenander type beschouwd en zijn hier niet bij inbegrepen. Ze bezitten de reeks­letter trouwens nlet.

(61) Er waren al weI bîljetten van 50 en 25 centiem gedrukt op 8 september,doch hun type werd voor de uitgifte van 30 septernber gewijzigd en in overeen­stemming gebracht met dat van de andere bons (n. 34 bij de beschrijving derbons - Factuur van Charpentier VOO! Ievering van het noodgeld van de eerstereeks). Alle andere bons werden reeds met hetzelfde type v66r 30 septemberuitgegeven, zoals blijkt uit tabel 3.

(62) Tabei 3: De laatste ultgiîte van serie A werd goedgekeurd op 23 no­vember, de eerste van serie B op 14 december.

(63) Stad Leuven, bundel 3730-1 6 Émission de 650.000 (solde) 1): Na dezedatum werden nog voor 36.554 frank bons van de eerste reeks in ornloop ge­bracht. De biljettcn van 0,25 Irank werden zelts gebrutkt tot het einde van de

uitgifte in augustus 1915.(64) Zie tabel 3. - Dit tabel 3 en 5 hlijkt dat serie B de enige is die volledig

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 125

een volgende reeks over te schakelen slechts kort op voorhand werdgenomen.

Vit het voorgaande blijkt dat een aantal van de bons die doorKeller vermeld worden (69) niet kunnen bestaan. Het betreft meerin het bijzonder volgende denominaties :

Serie A 1, 2, 5, 20 en 50 FrankSerie B 0,25 FrankSerie C 0,25 FrankSerie D 0,25. 0,50, 1, 2, 20 en 50 Frank.

Het is duidelijk dat de vermelding van deze biljetten op eenverkeerde interpretatie van gegevens berust. Bij het opstellen vanzijn werk baseerde Keller zich immers hoofdzakelijk op de biljettendie door de Duitse overheid bi] de Belgische gemeentebesturenwerden opgevorderd (70), en het staat vast dat tussen de stadsbonsdie naar de <1 Zivilkommisar bei dem Kreisschef in Lôwen I~ werdenopgestuurd de hierboven aangehaalde bons ook ontbreken (71).

Een overzicht van de bons die het Leuvens stadsbestuur tijdensde eerste uitgifte van noodgeld in werkelijkheid uitgaf wordt gege­ven in tabel 5.

Reeds tijdens de periode dat de Banque Centrale de la Dyle in­stand VOOT de dienst der gemeentebons werd begonnen met het in­wisselen van het Leuvens noodgeld (72), en alhoewel de uitgifte vankasbons nog steeds onverminderd verderging werden, na een beschei-

(69) KELLER en OUCHKOFF. Le papier-monnaie belge de nécessité de la guerre1914-1918, blz. 23 :342 a. 5-9-1914: sans Iettres : 25,50 c. 1, 2, 5, 20, 50, 100, SOO fr.

Serie A : 25, 50 C., 1,2, 5, 20, 50 fr.Serie B : 25, 50 C., 1, 2, 5. 20, SO fr.Serie C : 25, 50 C., 1, 2, 5, 20, 50 fr.Serie D : 25, 50 C., 1, 2, 5, 20, 50 fr.

(70) KELLER en OUCHKOFF, op. cit., p. 1Il: « Comme source principale de cecatalogue, nous nous sommes servis des collections de billets de nécessité, établiesen Belgique en 1915 par la Deutsche Bankverwaltung. Toutes les communesayant émis des billets devaient remettre quelques séries de ceux-ci... »

(71) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Bevat lijsten van de bonsdie naar de Duitse overheid en de musea werden gezonden.

(72) Stad Leuven, modern archleî, bunde13729 : De cerste Leuvense gemeente­bons werden lngewisseld op 30 september 1914, amper drie weken na het beginvan de uitgifte.

126 R. WAERZEGGERS

den begin in september en oktober 1914, ononderbroken belangrijkehoeveelheden ervan ingetrokken.

Frank per maand

Uitgegeven hoeveeIheid

Ingetrokken hoeveelheid

/"1 \1 \

1 \1 \

\\\\\\\ /',

1 \

\ A " \\ 1 \ 1 \\1 \ 1 \

\ 1 \=----,-----r-"""'T"---.---r--~"'T"""-...__-_f_-r__---'~...=:;~--l> Maando

200.000

100.000

Sep Nov Jan Maa MeÎ Jul Sep Nov Jan Maa Mei Jul1914 1915 1916

Grafiek 1. - HOEVEELHEID NOODGELD DIE PER MAAND WERD UlTGEGEVEN

EN INGETROKKEN ('3).

Indien men de voor de inwisseling beschikbare fondsen recht­streeks voor de stadsuitgaven had gebruikt, zou dit de hoeveelheidnoodgeld natuurlijk in dezelfde mate beperkt hebben als de gelijk­tijdige uitgifte en inwisseling van gemeentebons. Eén van de re­denen waarom men toch deze meer omslachtige werkwijze verkooswerd reeds eerder aangehaald ('4). De meest belangrijke wasechter van administratieve aard: klaarblijkelijk stand de « servicedes bons communaux 1) alleen in voor de stedelijke uitgaven waar­voor kasbons werden gehruikt, en vielen de transacties die om een of

(73) Voor deze grafiek werd gehruik gernaakt van volgende bronnen :- Stad Leuven, modern archieî, bundel 3729: Bubriek « Remboursement des

bons communaux ~

- Stad Leuven, modern archiet, bundel 3730-1.- Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Factuur van Charpentier voor

leverlng van de bons van reeks A - Afrekening door stadsontvanger Green­daels, van de eerste emissie van noodgeld (21-1-1920).Zie tevens tabel 4.

(74) Zie blz. 114 : « '" de bons in te wisselen van de handelaars die er reeds eengrote hoeveelheid van bezaten en moeilijkheden ondervonden am hun leveran­ciers bui ten de gemeente te betalen ». Aldus werd grotendeels vermeden datargwaan of ongenoegen ontstond t.o.v, deze ultgiîten, die er zou hebben kunuentoc leiden dat de Leuvense handelaars de stadsbons weigerden te aanvaarden.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 127

andere reden met gewoon geld dienden te gebeuren buiten haarbevoegdheid ('5).

Door het beschikbare geld aan te wenden voor het inwisselen vanhet noodgeld (wat eveneens via de dienst der gemeentebons ge­beurde) werd dus vermeden dat twee verschillende stadsdienstenzich met dezelfde kategorie van uitgaven zouden hebben moetenbezighouden.

Dit bracht met zich mee dat de beschikbare middelen voor hetinwisselen van de bons werden aangewend (76) en dat de hetalin­gen waarvoor de dienst der gemeentebons instond uitsluitend metnoodbriefjes gebeurden, zelfs wanneer er op het einde der emissiegenoeg inkomsten waren Dm ze volledig in normaaI geld nit tevoeren (77).

Het is dus het verschil tussen de uitgegeven en ingetrokken hoe­veelheid gemeentebons (en niet het uitgegeven bedrag op zichzelf)dat ons een idee geeft van de aangroei of vermindering van de ste­delijke openbare schuld onder de vorm van noodgeld ('8).

(75) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Dienstnota van 14-12-1914,die de taakverdeling binnen de recette communale vastlegt,

(76) Stad Leuven, modern archieî, bundel 3730-1: De stad kwam slechts bijde inwtssellng van het noodgeld tussenbelde nadat ze de dienst der gemeente­bons van de Banque Centrale de la Dyle had overgenomcn. De hoge bedragendie werden lngewlsseld wijzen cr op dat alle beschikbare îondsen, die niet voorbetallngen huiten de stad nodig waren, voor de lnwisseling werden aangewend.

(77) Uit grafiek 1 en label 4 blijkt dat de maandelijkse emtssle van gemeen­tegeld tamelijk constant bleef gedurende de gehele periode dat de stadsbonswerden ultgegeven (gerniddeld 208.000 fr. pel' maand met uitersten van 148.687fr. en 247.097 fr.). Vermits de echt belangrijke uitgaven van de stad binnen haareigen grenzen tijdens dezelîde periode (o.m. militievergocdingen, pensioenen,gemeentelijk onderwijs, weddes van het stadspersoneel en werklozensteun)ook grotendeels ongewijzigd bleven, kan men hieruit besluiten dat voor dezeonkosten enkel noodgeld werd gebruikt, en dat de inkomsten van de stad geenInvloed hadden op de hoeveelheid bons die in omloop werd gebracht. - Grafiek 1en tabel 4: Tijdens de maanden januari, [uni, juli en augustus 1915 werdenmeer kasbons uitgewlsseld dan el' in omloop werden gebracht.

(78) Vit tabel 4 kan het verschil herekend worden tussen de hoeveelheidnoodgeld die elke maand werd uitgegeven en ingetrokken :

1914 1915 1915

september: + 149.043 Fr [anuari : -13.716 Fr moi : +100.957 Froktober: +200.336 Fr februari : + 84.599 Fr juni: : - 1.128 Frnovember: +162.159 Fr maart : +78.069 Fr juli : - 18.331 Frdecember : + 38.081 Fr april : +45.385 FI' augustus : -131.788 Fr

128 R. WAERZEGGERS

De evolutie van het totale bedrag aan kasbons in omloop wordtaanschouwelijk weergegeven in volgende grafiek ('9) :

Hoevee1heîd kasbonsin omloop (frank)

800.000

600.000

400.000

200.000

oSONDJFMAMJJASONDJFMA1914 1915 1916

Maand

Grafiek 2. - IN OMLOOP ZIJNDE HOEVEELHElD NOODGELD VAN DE STAD LEUVEN.

Tijdens de periode dat de Banque Centrale de la Dyle instond voorde uitgifte van de gemeentebons, steeg de circulerende hoeveelheidnoodgeld zeer vlug, gezien slechts een klein aantal bons werd uit­gewisseld (80). Vermits het hiertoe benodigde geld (in totaal 82.349frank) door de bank werd voargeschaten (81) is het duidelijk dat destadsinkomsten op dat ogenblik nog niet aangewend werden vaal' hetintrekken van noodbriefjes. De uitwisseling gebeurde dus uitsluitendopdat de handelaars het gemeentegeld zouden blijven vertrauwen.

Op het agenblik dat de stad de dienst der gemeentebans overnam(1 december 1914) bevanden el' zich dan ook reeds vaal' meer dan500.000 frank kasbons in omloop (82). Het gemeentebestuur zagin dat niet op dezelfde voet kan verdergegaan worden en leverdeonmiddellijk een ernstige inspanning om de circulerende hoeveel-

(79) De bronnen, waarvan voor deze grafiek gebruikt gemaakt, zijn dezelîdeals degene die gebruikt werden voor figuur 1 (zie nota 73).

(80) Tahel 4: De uitgaven waren ongeveer gelijk aan het gemidde1de overde hele emlssle (150.000, 219.825 en 224.062 frank per maand tegenover 208.000frank gemiddeld), doch de lngetrokken hoeveelheden waren veel kleiner danhet gemiddelde (957,19.489 en 61.903 frank per maand tegen 150.853 gemiddeld).

(81) Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1: In december 1914 enjanuari 1915 werd dit bedrag aan de bank terugbetaald (a Bons annulés 9,

rubriek : Receveur sa remise (Dyle).(82) Zie grafiek 2 en tabel 4.

STEDELlJI{ NOODGELD LEUVEN 1914-1918 129

heid noodgeld te beperken door meer bons in te wisselen (83). Boven­dien werd in december en januari aan de Banque Centrale de laDyle het bedrag terugbetaald dat deze eerder uit eigen kas hadgespendeerd aan het inruilen van noodbriefjes (84).

Verrnits de financiële toestand van de stad toen nog niet noemens­waardig was verbeterd (85). is het duidelijk dat tijdens deze eerstemaanden de inwisseling van de bons niet uitsluitend met behulp vande gewone stadsinkomsten geschiedde. Het uitgewisseld bedrag lieptrouwens in februari sterk terug, en bleef dan tot in [uni ongeveerconstant (86).

De extra fondsen, waarover de dienst der gemeentebons in decem­ber en januari beschikte, waren afkomstig uit het privé vermogen vande heer Nerincx, die tussen 13 oktober en 30 december 1914 intotaal 159.000 frank voorschoot aan de stad voor de terugbetalingvan noodgeld (87).

Het gedeelte van het ingetrokken bedrag dat in december enjanuari door de stadskas werd bekostigd, bedroeg dus ongeveer159.200 frank per maand (88), hetgeen erg goed overeenstemt met

(83) Graîlek 1 en tabel 4: In deeember 1914 werd het dubbele ingewisseldvan novernber, in januari 1915 het vierdubbele, In januarl werden zelfs méérbons ingetrokken dan er werden uitgcgeven.

(84) Zie de opmerking bij tabel 4.(85) De normale en de door de oorlog veroorzaakte uitgaven bleven grotendeels

ongewijztgd (zle n. 77, blz. 127). De Inkornsten veranderden evenmin in eenbelangrijke mate, vermits het bankmoratorium nog steeds van kracht bleeî en deacties van de buitenlandse hulpcomités nog nîet op grote schaal loskwamen.

(86) Tabel 4 en grafiek 1 : Gemi ddeld ±161.000 frank per maand met 131.500en 193.250 frank als uitersten.

(87) Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-2 : Onder de rubriek ~ Rem­boursement de Bons communaux (Compte Court 11/2 %) : De M.le Bourgemestre,avance pour le remboursement de Bons Corn" ~ zijn volgende bedragen vermeld :130ktober 1.000 Fr 3 december 5.000 Fr 16 december 15.000 Fr23oktober 8.000 Fr 5 decernber 15.000 Fr 19 december 15.000 Fr24 oktober 4.000 Fr 7 deccmber 10.000 Fr 23 december 10.000 Fr26 oktober 1.000 Fr 9 december 10.000 Fr 28 december 15.000 Fr18 november 10.000 Fr 12 december 10.000 Fr 30 decernber 15.000 Fr25 november 10.000 Fr 15 december 5.000 Fr

(88) Verrlchtingen in decembcr : 134.250 Fr kashons ingetrokken56.880 Fr terugbetaald aan de bank

Verrichtingen in januarî : 260.813 Fr kasbons ingetrokken25.469 Fr terughetaald aan de bank

Totaal van jan.-febr. : 477.412 Fr

9

130 R. WAERZEGGERS

het gemiddelde van de totale uitgewisselde hoeveelheid van de viervolgende maanden.

Dit bedrag volstond eehter niet om steeds aan alle aanvragen totinwisseling te voldoen, wat blijkt uit de afwijzende antwoorden diedienaangaande in maart, april en mei aan een aantal bedrijvenwerden verzonden (89).

De procedure voor het inwisselen van het noodgeld, die reeds tendele af te leiden was uit de beschrijving van de taakverdeling binnende « service des bons communaux) (90), wordt meer in detail be­schreven in een andere, niet gedateerde dienstnota (91). Dit dit do­cument blijkt o.m. dat de noodbriefjes niet door de dienst der ge­meentebons zelf werden omgewisseld, maar door de gemeente­ontvanger, die ze vervolgens (geklasseerd pel' denominatie) aan dekassier van de « service des bons communaux » overmaakte.

Verrnits anderzijds alle ingetrokken noodbriefjes door middel vanéén of meerdere perforaties werden geannuleerd (92), is het duidelijkdat de uit omloop genomen bons nooit opnieuw werden uitgegeven.

Een aantal van de ingetrokken bons droegen op de keerzijde denaam van het bedrijf dat de bons kwam inleveren (93). Deze werk­wijze werd verrnoedelijk in den beginne vrij konsekwent toegepast,maar raakte geleidelijk in onbruik (94). Halverwege 1915 verbeterdede financiële situatie van de dienst der gemeentebons op een specta­culaire wijze (95). De waarde van de ingetrokken bons overtrof

Gedeelte bekostlgd door de stadsinkomsten = 477.412 - 159.000 = 318.412 Frof 159.206 [rank pel' maand.

(89) Stad Leuven, modern archieî, bundeI 4526: Er werden o.m, verzoekengeweigerd van: Brasseries Van Tilt Sœurs, Leuven (15-3-1915) - JulesFriedli:inder& Kahn, Brussel (26-4-1915, 5-5-1915,12-5-1915).

(90) Stad Leuven, modern archlef, bundel 4526 : Dienstnota van 14 decem­ber 1914. Zie het uittreksel gegeven op blz 112.

(91) Gegeven als verklarend stuk nr 6.(92) De perroraties waren stervormig. De hoge denominaties (20, 50, 100 en

500 frank) werden meerdere malen geperforeerd, de Iagere waarden slechts éénmaal. Hoogstwaarschijnlijk was hel dezelîde ponsmachine die ook voor deannulering van de bons van 1918 werd gebruikt.

(93) Dit feil, en de redenen ervoor, werden reeds verrneld bîj de heschrijvlngder bons op blz. 120.

(94) Verzameling van de Koninklijke Bibllotheek : De geannuleerde bonszonder reeksletter dragen bijna alle een naam op de achtorztjdc. De bons vanlatere reeksen veel minder.

(95) Graîiek 1 en tabel 4: Vanaf midden [uni is een sterke stijging van dehoeveelheld ingetrokken bons merkbaar.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914·1918 131

vanaf juni het in omloop gebracht bedrag, en alles liet vermoeden dattijdens de voIgende maanden de toestand nog gunstiger zou wor­den (96). De stad ken immers opnieuw kredieten bekomen bij de Iinan­ciële instellingen (97). Bovendien begonnen de bedrijven, gemeente­besturen en liefdadige organisaties die tijdens de eerste maanden nade Duitse inval van het Leuvens stadsbestuur voorschotten haddenontvangen, deze nu terug te betalen (98), en maakten een aantalhulpcomités belangrijke geldsommen over aan het stadsbestuur (99).

Van zodra deze gunstige evolutie merkbaar werd begon het stads­bestuur voorbereidingen te treffen om haar bons nit omloop tenemen. Eind juni werd immers besloten Dm via een lening de fond­sen voor de volledige inwisseling van het noodgeld te verzamelen (l00),doch het duurde blijkbaar nog tot half augustus vooraleer de stad,door het lenen van 750.000 frank bij de Banque Centrale de la Dyle,over de nodige middelen beschikte (101).

Daar de tot dan toe voor het intrekken van de bons gevolgdewerkwijze zeer tijdrovend was (102), werd een nieuwe procedure nit-

(96) Nota 78 op blz, 127 : Het verschil tussen beide nam steeds toe: in [uniwerd 1.128 frank méér ingetrokken dan uitgegeven, in juli 18.331 Fr en in angus­tus 131.788 Fr.

(97) P. KAUCH, De Nationale Bank van Belqiê (1850-1918), p. 313: met ln­gang van juli van dat [aar (1915) hadden tal van belangrijke banken te Brussel,wegens de omvang der beschikhare middelen, hun deposito's vrijgegeven. ­Bulletin communal, 1915, p. 88-98 : ~ Pendant plus de deux mois, nous avonsété en pourparlers avec la Banque Nationale, la Société Générale et le CréditCommunal pour trouver de l'argent. Après de nombreuses démarches, noussommes parvenus à nous entendre avec le Crédit Communal, qui nous avancerales 800.000 Crdemandés au fur et à mesure de nos besoins (16 août 1914) o.

(98) Stad Leuven, modern archief, bundeI 3730.

(99) Stad Leuven, modern archief, bundel3730 : Oc bljdrage van het « Comiténational de secours et d'alimentation ~ voor de voedseldistributie (o.a, soupescommunales) bedroeg bijvoorbeeld in totaal 162.000 frank.

(100) Bulletin communal, 1915, zltting van 16 augustus, p. 82 : « Le 24 juin,vous avez décidé d'emprunter pour le remboursement de nos bons communauxune somme de 750.000 fr. avec l'aval des administrations charitables o. Tabel4:Dit bedrag volstond rutrnschoots, vermits er op dat ogenblik nog voor 693.679frank bons circuleerden.

(101) Bulletin communal, 1915, blz. 52-53 : (1 ." l'emprunt de 750.000 fr quela ville de Louvain se propose de contracter avec la Banque de la Dyle... D

Bulletin communal, 1915, p. 82 : Goedkeuring, op 16 augustus, van de leningvan 750.000 Fr.

102) Alle bons rnoesten immers via de gemeenteontvanger worden uitbetaald.Bovendien nam het vergelijken van de bons met hun overeenstemmende stroolc,

132 R. WAERZEGGERS

gewerkt~ die het op korte tijd uit omloop nemen van aIle overblijven­de noodbriefjes moest mogelijk maken. Dit inwisselingssysteemzou de volgende stappen ornvatten :

- De bons worden onderverdeeld in groepen (telkens één of tweedenominaties van een welbepaalde reeks) die elk slechts op éénvan tevoren vastgelegde dag kunnen binnengebracht WOf­

den (I03). Al deze ter inwisseling aangeboden partijen noodgeld(geklasseerd volgens denominatie en reeks, en met de nummers inde juiste volgorde) dienen vergezeld te zijn van twee borderel­len die elle de reeksletter, het aantal bons van elke waarde, hetbedrag per denominatie en het totaal te ontvangen bedragvermelden (104).

- Nadat de bediende van de « service des bons communaux »heeft nagezien of de aangeboden bons wel degelijk per reeks ennummer geklasseerd zijn en hun aantal overeenstemt met watop het borderel is vermeld, wordt een van beide exemplaren hier-

en vooral hun klasscring volgens reeks en nummer zcer veel tijd in beslag,Dit blijkt uit een beschrijving van de nog te verrichten werkzaamheden, waaringerneenteontvanger Van Ermen de snelheld geert waarmee de verschillendebewerkingen werden uîtgcvoerd (Stad Leuven, modern arehieî, bundel 4526) :

Travail moyen d'un employépar jour ct par opération

1. Classemen t par sériepar catégorie de 10.000

1.000100 700

2. Inscription sur listes 1.8753. Contrôle des listes 6.0004. 2" contrôle et annulation 4.5005. Classement général

par catégories de 10.0001.000

100par nO d'ordre 1.500

6. Contrôle des bons recollés 3.0007. Contrôle des bons non recollés. 3.0008. Contrôle de la série

des nOS du bon et de la souchedes deux parties du sceaucollage 1.000

9. Contrôle général(103) Zie verklarend stuk nr 7.(104) Zie verklarend stuk nr 7.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 133

van afgetekend door de gerneenteontvanger, aan de persoondie het noodgeld heeft binnengeleverd teruggegeven. Het anderegaat sarnen met de bons in een omslag waarop de naam en hetadres van de inleveraar wordt vermeld, evenals het uit te be­talen bedrag (105).Om de controle bij de intrekking te vergernakkelijken wordenlijsten opgesteld die de nummers van alle uitgegeven bons bevat­ten. De nummers van de binnengebrachte biljetten worden vandeze lijsten geschrapt, waarna men deze bons annuleert. Slechtswanneer een bepaald nummer tweemaal voorkornt moet men hetbiljet in kwestie met de overeenstemmende strook vergelijken (106).Anders wordt het bordereI afgetekend en naar het uitbetalings­bureel teruggestuurd. Het verschuldigd bedrag wordt sarnenmet het bordereI in de enveloppe bewaard die de ingeleverdebons had bevat.

De uitbetaling gebeurt op vertoon van het dubbeI van hetborderel. Het origineel dat bij de ontvangst van het geld diendeafgetekend te worden, wordt daarna overgemaakt aan de stads­ontvanger (107).

Naast een gelijkmatiger werkverdeling bij het intrekken en eengemakkelijker overzicht van de nog in omloop achterblijvende bons,zou deze werkwijze grotendeels het klasseren volgens waarde, reeksen nummer vermijden en aldus een veel snellere controle van de in­geleverde bons mogelijk maken (108).

Het tijdschema vertoonde eehter tekortkomingen hij het groeperender bons (109), en hield bovendien geen rekening met de houders vannoodgeld, die op de vastgestelde dag(en) door ziekte, beroepsbezig­heden of andere oorzaken zouden belet zijn om het te komen inle-

(105) Zie verklarend stuk ur 8.(106) Verklarend stuk nr 9: De lljsten werden VOOt elke denominatie gedrukt

op het papier van de overeenstemrnende bons. Natuurlljk dienden alle bons diereeds eerder waren uithetaald eveneens van deze lijsten geschrapt te worden.

(107) Zie verklarend stuk ur 8.(108) De controle met behulp van Iijsten zou op zichzelf vanzelfsprekend

slechts effectief zijn tegen vervalsingen omdat aIle bons van éénzelfde 500rt

ingeleverd werden voor met de uitbetaling ervan werd begonnen,(109) Verklarend stuk nr 7 en tabel 5: Voor de uitwisseling van de 5 en 2

frankbiljetten van reeks C, waarvan 163.750 exemplaren in _omloop werdengehracht was bijvoorbeeld evenveel tijd voorzien als voor de 50 en 20 franksvan reeks A, waarvan slechts 7.200 stuks uitgegeven werden.

134 R. WAEH-ZEGGERS

veren. Ret was dus te verwachten dat er na de algemene uitwis­selingsoperatie toch nog een belangrijke hoeveelheid bons in deomloop zou achterblijven.

Vermits het beoogde doel (het volledig uit omloop nemen der bons)met de voorgestelde werkwijze dus niet helemaaI bereikt kon wor­den, zag men van de uitvoering van dit plan af. WeI werd de uit­gifte van noodgeld vanaf de voorziene datum (1 september) stop­gezet (110) en het controlesysteem met behulp van lijsten inge­vcerd (111), doch er werden geen speciale maatregelen genomen om deinwisseling van de bons, die op de oude manier verder ging, te rege­len of aan de bevolking kenbaar te maken (112). De controlelijstenwerden voornamelijk ingevoerd om een gemakkelijk overzicht tebekomen van de nog achterblijvende biljetten, vermits voor eenefficiënte controle tegen vervalsingen het vergelijken van de bonsmet de overeenstemmende stroken in de boekjes toch noodzakelijkbleef (113).

De hoeveelheden bons die tijdens deze periode spontaan terinwisseling werden aangeboden waren trouwens dermate belangrijkdat kon verhoopt worden dat de uitwisseling ook zonder bijzonderemaatregelen in een vrij beperkte periode zou zijn afgelopen (114).

Het aanbod viel tij dens de maanden oktober en november eehterzo sterk terug (115) dat de stadsontvanger het begin december nodig

(110) Verklarend stuk nr 7 : ~ Art. 1: Les bons communaux seront remboursa­bles à partir de 1 septembre 1915 o. - Verklarend stuk nr 8 : e Dès que le rem­boursement sera décidé, arrêter tant que faire se peut, la sortie des bons ».­

Stad Leuven, modern archlef, bundel 3730-1 : Op 31 augustus 1915 werden deIaatste bons in omloop gebracht (955 biljctten van 5 Frank van reeks D).

(111) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Beschrijving, door gemeen­teontvanger Van Errnen, van de nog te verrichten werkzaamheden in de Dienstder gerneentebons. Zie n. 102.

(112) Stad Leuven, modern archief, bundel 3792 : Bevat geen aanplakbrlevendienaangaande. Journal des Petites Affiches en Le Journal: Bevatten geen aan­kondigingen met hetrekking tot het plaatselijk noodgeld vô6r december 1915.

(113) De bons dienden immers ultbetaald te worden vooralcer allo gelijksoor­tige exemplaren waren ingetrokken.

(114) Tabel 4: In augustus en septernber werden telkenmale voor meer dan200.000 Fr gemeentebons uitbetaald. Vermlts op 1 oktober nog slechts 370.781Fr in omloop achterblecf zou, indien men aan hetzclfde tempo bleef ultwisselen,deze operatie voor de [aarwissellng atgelopen zijn.

(115) Tabel 4: 220.960 Fr in september101.938 Fr in oktober

31.500 Fr in november

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 135

vond om voor het eerst en via twee kleine aankondigingen in hetlokale weekblad «Les Petites Affiches 1) officiëel bekend te makendat de gemeentebons bij hem konden worden binnengeleverd (1l6).Deze oproep had eehter sleehts weinig sucees (117).

Rond de jaarwisseling begonnen de bestendige deputaties, die ziehtot dan toe vrijwel niet met de uitgiften van het gemeentegeld had­den bezig gehouden, el' op aan te dringen dat de gemeentebesturenhun bons uit omloop zouden nemen (liB). Te Leuven, waal' men demaatregelen van hogerhand terzake trouwens niet had aîgewacht,viel dit verzoek toevallig sarnen met een sterke terugloop in de hoe­veelheid bons die werd aangeboden (H!) zodat het stadsbestuurbesloot om een tijdslimiet voor de inwisseling vast te stellen,

Deze werd aan de bevolking medegedeeld via volgende aankon-diging in het lokale weekblad «Les Petites Affiches 1) :

«( Stad Leuven - Het college van burgemeester en sehepenenbericht elkeen dat de gemeentebons der stad Leuven voor dent ate n maart 1916 moeten ingebracht worden. Zieh te begeven,ten stadhuize, ten bureele van den heer ontvanger tusschen10 uren en 's middags 1) (120).

De uitwîsseling was echter nog in voIle gang bij het einde van devastgestelde termijn (121), zodat de tijdslimiet verscheidene malen

(116) Les Petites Affiches, 5 december 1915, ur 49, p. 565 en 12 december 1915,

nr 50, p. 577: <1 Stad Leuven - Uitkeering der stadsbons. De ontvanger derstad brengt ter kcnnis van het publlek dat de stadsbons uitgekeerd zullen

worden, in zijne bureelen, aIle werkdagen, bij uitzondering van den zaterdag,tusschen 10 uren en 's middags. De belanghebbenden worden verzocht hunnebons in te dienen met bordereel van het bedrag.

(117) Tabel 4 : Het in december ingetrokken bedrag verdubbelde wcliswaarten opzichte van de maand tevoren (69.844 Fr tegen 31.500 Fr) maar Meerbeduidend beneden de resultaten van enkele maanden voordien. Bovendien vielde intrekking der bons in januari 1916 vrljwel stil (2.000 Fr).

(118) A. eOPIN, De qemeentelijke financiën in België tijdetis de oorloq 1914­

1918, blz. 7 : ~ Zij (de bestendige deputatles) blijken dienaangaande rnaar stellingte hebben genomen na het opheffen van het moratorium, elude 1915-begin 1916.Toen begonnen ze aan de gemeenten de raad te geven zo spoedig mogelijk de bonsterug te betalen, wat trouwens de gemeenten maar zelden deden. J)

(119) Tabel4: In [anuari 1916 viel het uitgewisseld bedrag terug tot 2.000 Fr.(120) Les Petites Affiches, 6 februari 1916 (or 6) p. 70 en 13 februari 1916

(nr 7) p. 82.(121) Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1 (bons annulés): De uit­

gewisselde hoeveelheden namen toe naarmate de vooropgestelde termijn vorder-

136 R. WAERZEGGERS

werd verlegd. Alles laat vermoeden dat de aIgemene intrekking vande bons uiteindelijk na april 1916 werd stopgezet (122), toen nog ietsmeer dan 10.000 frank in omloop overbleef (123).

De stadsbons werden echter ook nog na dit tijdstip geaccepteerd,meer dan waarschijnlijk totdat ook de uitbetaling van de bons vande tweede uitgifte van noodgeld officiëel was afgesloten (124).

Het slecht vlotten van de uitwisseling is zonder twijfel tot opzekere hoogte toe te schrijven aan de laattijdige en gebrekkigemanier waarop deze operatie werd bekendgemaakt (125), waardoorvele houders van Leuvense stadsbons (voornamelijk deze die niet teLeuven waren gevestigd) niet of te laat op de hoogte waren van hetuit omloop nemen van het noodgeld. Bovendien bleek het publiekover het algemeen vertrouwen te hebben in het krediet van de staden haastten velen zich allerminst om hun bons voor terugbetalingaan te bieden (126).

de, en werden slechts belangrijk tijdens de laatste dagen van deze periode:7 februari: 750 Fr 21 februari : 25.625 Fr

10 februari : 250 Fr 26 februari : 25.000 Fr14 februari: 3.500 Fr

(122) Tabel 4 en grafiek 1 : In april 1916 werd nog 83.100 frank ingewisseld,waarna gedurende geruime tijd (tot eind [ull) geen enkele bon meer werd uit­betaald. Later werden de aanvragen tot uitwlssellng telkens afzonderlijk be­handeld.

(123) Zie tabel 4.(124) Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1 (bons annulés): Op 25

september 1917 werd voor het laatst noodgeld van deze uitgifte Ingewlsseld.Verklarend stuk nr 13 : ~ J'ai l'honneur de vous faire connaître que j'ai clôturé lesopérations de l'émission el du remboursement des bons communaux émis audébut de l'invasion allemande ~ (21 januari 1920). - Verklarend stuk nr 14 :Het eindverslag over de uitgit'te van pasmunt in 1918 werd eveneens opgesteldop 21 [anuari 1920. - Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: In een briefvan 28 augustus 1921 verzocht de Iirma « Pauwels Frères» gevestigd te Ander­lecht om uitwisseling van bons van 2 en 1 frank, hetgeen werd gewelgerd.

(125) In bundel 3792 komen geen aanplakbiljetten voor die de inwisselingvan de bons van de eerste uitgtîte aankondigen, en de «communication aujournal Les Petites Affiches» van 31 [anuarl 1916 (Stad Leuven, modern archîef,bundel 4526) draagt de kanttekening : «Messieurs, une insertion dans les ~ PetitesAffiches ~ suff'it-elle ? Ne faut-il pas donner une publicité plus large à cet avis ? e,

Dit toont aan dat, op het ogenbllk dat de aankondiging naar Les Petites Afficheswerd verzonden, men niet van plan was om meer ruchtbaarheid aan de inwisselingte geven, In het Leuvens archief is el' niets dat er op wijst dat aan deze suggestieenig gevolg werd gegeven.

(126) Stad Leuven, modern archleî, bundel 4526: Sornmlge houders ver­zochten slechts am ultwisseling van hun bons wanneer ze deze fondsen nodig

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 137

De eindbalans van deze emissie, die op 21 [anuari 1920 doorstadsontvanger GroendaeIs werd opgesteld, geeft de uitgegeven eningetrokken hoeveelheden voor elke denominatie (127) :

Deno- Uitgege- Lnqetrok- Ouerblij- Overblij- Inqeirok-minatie ven bedrag ken bedrag vend be- vend aan- ken %

(Fr) (Fr) drag (Fr) tal

500 25.000 25.000 0 0 100100 12.500 12.300 200 2 98,40

50 153.250 153.150 100 2 99,9320 457.800 457.620 180 9 99,96

5 1.339.575 1.339.265 310 62 99,982 320.650 320.402 248 124 99,921 100,415 99.961 454 454 99,550,50 73.982,5 73.367,5 615 1.230 99,170,25 12.425 12.092 333 1.332 97,32

-----2.495.597,5 2.493.157,5 2.440 99,90

Het blijkt dat een verrassend hoog percentage van de bons werdingetrokken (gemiddeld 99,90 %). Men zou kunnen veronderstellendat de hoge waarde van een aantal van deze bons de verregaandeuitwisseling ervan in de hand heeft gewerkt, gezien het aantal nietingetrokken biljetten omgekeerd evenredig is met hun facialewaarde. Dit is echter geen geldig criterium, daar de hoge waarden inkleinere hoeveelheden in omloop werden gebracht. In feite wijktenkel de in omloop achtergebleven hoeveelheîd 25 centiemen gevoeligaf van het algemeen gemiddelde (128).

De hoge uitwisselingsgraad werd in de hand gewerkt door hetbeperkt omloopterrein van de bons die bovendien niet circuleerdenzoals de gewone bankbiljetten, maar zich vrij vlug ophoopten hij delokale hedrijven en groothandelaars. Deze konden immers de bonsdie via de kleinhandel binnenkwamen niet aan hun eigen leveranciers

hadden Dmbetalingen te verrichten (bijvoorbeeld : verzoek van Michel Vranckenvan Wilsele van 8 juni 1916).

(127) Zie verklarend stuk nr 13.

(128) Indien de hoeveelheid niet ingetrokken bons ultgedrukt wordt in per­centen van het totaal uitgegeven aantal, blijkt dat 2,68 % van de bons van 25centimes in omloop overbleef. Het gerniddelde over alle denominaties lag

daarentegen niet hoger dan 0,10 %.

138 n. WAERZEGGERS

doorspelen, vermits die buiten de stad gevestigd waren en meestalweigerden het noodgeld te aanvaarden (129).

De concentratie van de gemeentebons in de kas van de lokalebedrijven verminderde vanzelfsprekend sterk de kans dat deze zou­den verloren gaan of niet aangeboden worden voor inwisseling.Vermoedelijk werden de bons van 25 centiem in zekere mate aIswisselgeld gebruikt (130), en op die manier meer verspreid dan deandere denominaties. Dit kan tenandere het lager ingewisseldepercentage voor deze denominatie verklaren.

De tweede uitgilie van noodgeld(24 mei-1 oktober 1918)

Het tekort aan pasmunt (dat feitelijk nooit helemaal was ver­dwenen). verlegde zich, naarmate de oorlog langer aansleepte, naarde kleinere denominaties (131) die vervaardigd waren uit VOOT deoorlogsindustrie noodzakelijke materialen (132). De Duitse overheidhad weliswaar zinken stukken van 25, 10 en 5 centiem laten slaan,

(129) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: Bricf van E. Charpentieraan het Leuvens stadsbestuur, gedateerd 30-1-1915. Zie tevens nota 22, blz.114. - Brief van Léon Liberton (handelaar in metaalwaren te Leuven) aan deburgemeester, gedateerd 28 oktober 1914 : ~ Les bons communaux de la Ville sontencombrants pour les négociants qui les reçoivent et ceux-ci ne peuvent pastoujours les donner à leurs clients auxquels ils ont de l'argent à rendre... ~. ­Verzoek van ~ Brasseries Van Tilt Sœurs D tot inwisseling van de Leuvensestadsbons in 11U11 bezit (15 maart 1915) : ( l'amoncellement continu, dans notrecaisse, des Bons de la ville immobilise une partie sensible de ces moyens. Nous enavons actuellement pour près de 20.000 francs ... l)

(130) Vele bons van deze waarde dragen zeer sterke sporen van gebruik.(131) De zilverstukken van 5, 2 en 1 frank. die het eerst uit de omloop ver­

dwenen (zie blz. 107), waren sinds 1915 op meer dan voldoende wijze vervangen,Eerst door bîljetten van de Nationale Bank (comptes courant), vervolgens aange­vuld door uitgiften van de Société Générale de Belgique (de 1 en 2 frank, dievroeger niet aIs bankbiljet bestonden, werden speciaal VOOI' dit doel gecreëerd).Daarnaast circuleerden nog grole hoeveelheden a Darlehenskassenscheinen ~

van 5,2 en 1 mark.(132) De stukken van 2 en 1 centiern bestonden ult zuiver Imper, de 25,10 en 5

centiem uit 75 % koper en 25 % nikkel.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 139

doch de in omloop gebrachte hoeveelheden waren amper voldoendeDm aan de steeds toenemende vraag te voldoen (133). AIs in 1917 deaanmuntingen van deze stukken sterk werd beperkt en Iater in datjaar zelfs stilviel, nam het gebrek aan kleingeld dadelijk ernstigevormen aan (134).

Het is dan ook niet te verwonderen dat een aantal gemeente­besturen overwoog om met een uitgifte van bons van kleine waardede moeilijkheden, die nit deze schaarste van kleingeld voortvloeiden,op te vangen.

De « Deutsche Zivilverwaltung 1>, wier toestemming thans wasvereist Dm 'lot een dergelijke emissie over te gaan, wees echter toteind 1917 alle aanvragen voor nieuwe uitgiiten systematisch af (l35).Siechts wanneer het gebrek aan pasmunt werkelijk zeer ernstigevormen begon aan te nemen, gaf de bezettende overheid, onder

(133) Dit wordt duidelljk door de hoeveelheid koperen en nikkelen pasmunt,

die bij het ultbreken van de oorlog cireuleerde, te vergeltjken met het aantal

zinken stukken dat van 1915 tot 1917 in omloop werd gebracht :

Waarde Vooroorlogse pasmunt (Fr) Zinkslukken van 1915-1917 (Fr)

25 Centimes 4.010.922 FI'ank 5.576.385 Frank10 Centimes 7.926.809 Frank 4.851.053 Frank

5 Centimes 4.141.314 Frank 2.783.162 Franl~

2 Centimes 5.100.580 Frank -1 Centime 1.287.320 Frank -Taiaa! 22.466.945 Frank 13.210.600 Frank

Bovendien was, omwille van de door de oorlogsomstandigheden veroorzaakte

inflatie en prijastijgingen, de vraag naar pasmunt in 1917 veel groter gewordendan in 1914.

(134) V. JANSSENS, Le franc Belge, blz. 162: En 1917, le monnayage était resté

très réduit; l'occupant saisit, en juillet, les stocks de métal et de minerai de

zinc existant en Belgique, mettant ainsi fin à l'approvisionnement de la monnaie.Après bien des embarras, la Monnaie put à nouveau développer son activité en1918.

(135) A. eOFIN, De çemeentelijke [inanciën in Belqië tijdens de oorlag 1914­

1918, p. 7 : « ... doch hun besluiten werden niet goedgekeurd en met slecht humeur

afgewezen door de voorzltters van de Zivilverwaltung toegevoegd aan de krijgs­

gouverneurs van de provtnciën die toen de bevoegdheden van de bestendigedeputaties uitoeïenden... ~

140 R. WAERZEGGERS

bepaalde voorwaarden, een aantal gemeenten de toelating om kleinecoupures in omloop te brengen.

In december 1917 begon ook de Leuvense gemeenteraad eennieuwe uitgifte van pasmunt ernstig te overwegen. Gezien deschaarste aan kleingeld de normale handelsverrichtingen in de staden de orngeving (136) reeds veel vroeger bemoeilijkte, had menongetwijfeld reeds eerder met de gedachte gespeeld om op deze wijzehet nodige kleingeld te creëren. De verscherpte controle op de uit­gifte van kasbons had dit plan echter onmogelijk doen lijken, totMechelen eind 1917 bons van 50, 25, 10 en 5 centiem in omloopbracht (137).

Op 13 december 1917 werd door het Leuvens college van burge­meester en schepenen aan het stadsbestuur van Mechelen een aantalinlichtingen gevraagd betreffende de wettelijke aspecten en deorganisatie van deze emissie (138).

Dit het antwoord bleek dat men zich niet in het minst bekommerdhad om toelating van de provinciale autoriteiten te bekomen (139),

(136) Tijdens de laatste oorlogsjaren waren verrnoedelijk enkel de grote steden

(Brussel, Antwerpen, Luik... ) voldoende voorzien van zinken pasmunt, wellicht

omdat ze bi] de distributie van deze stukken bevoordeeld werden t.o.v. de rest

van het land. Anders Is het moeilijk te verklaren dat in geen enkele van deze

grote centra, waar toch grote behoefte aan kleingeld bestaat, in 1917-1918 kas­

bons werden uitgegeven.(137) KELLER en OUCHKOFl~, Le papier-monnaie belge de nécessité de la guerre

1914-1918, p. 27, no 396c.

(138) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Klad van het verzoek om

lnlichtingen aan de stad Mechelen, aangaande hun uitgîfte van noodgeld, ge­

dateerd 13/14 december 1917.

(139) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: Niet gedateerd antwoord

van het Mechels stadsbestuur op de vragen van hun Leuvense collega's : ~ ... For­

malités à remplir pour obtenir l'autorisation des autorités allemandes: Aucune

autorisation n'a été demandée à l'autorité supérieure.

Modèle de délibération à prendre: La décision a été prise par les sections réunies,

en séance du 7 septembre.

La ville a-t-elle dû verser un cautionnement et à quelles conditions? : ~ L'é­

mission a été faite sans aucun intermédiaire. Les bons peuvent être échangés

toutes les semaines, le mardi au bureau de la recette.

Frais d'impression de ces coupures? Coût du papier employé, fournisseur?

Le papier a été fourni par l'imprimeur M. Goossens, Rue Haberman 27, Bruxelles.

Frais des cllchés ? Les clichés ont été fournis par Mr. Poortman, Bd des Capu-

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 141

en alhoewel de Leuvense gemeenteraad er duidelijk niet veel voorvoelde am op haar beurt de instructies van de Duitse Zivilverwaltungterzake aan haar laars te lappen (HO). werd toch verdergegaan methet winnen van inlichtingen.

Een afgevaardigde ging naar Mechelen am ter plaatse het uit­giftesysteem te bestuderen (lU) en bij de firma die het Mechelsnoodgeld had gedrukt werd geinformeerd naar de kostprijs voorhet vervaardigen van deze bons (l41biS). Verrnits in tussentijdechter was bekend geworden dat de Duitse overheid een aanzien­lijke hoeveelheid zinken stukken van 50 Centiem in omloop gingbrengen, werd op 15 januari 1918 een nieuwe prijsaanvraag ge­richt aan de drukkerij Goossens, vaor een parti] bons zonder dezedenominatie (lUter).

Klaarblijkelijk werd hiermee de voorbereidende studie afgesloten,want reeds op 23 januari werd het voorstel van het College am bonsvan 25, 10 en 5 centiem uit te geven, in de zitting der afdelingen

cins à Malines. Il a également livré un timbre sec pour marquer les bons avantleur mise en circulation et ce au prix de 80 francs.

Montant des coupures émises? à 5 Cents: 100.000 10 Cents: 200.00025 Cents: 100.000 5D Cents: 100.000

Mode d'émission? Après avoir appliqué le timbre sec sur les bons de ville,on les remet au caissier du magasin communal, contre décharge; ce dernierse charge de les mettre en circulation.

(140) Dit blijkt reeds duidelljk uit de vragen aan het gemeentebestuur vanMechelen betreffende het verkrijgen van de toelating van de Duitse autoriteitenen het oprichten van een waarborgfonds.

(141) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526.

(141bis) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Klad van een brief aanM. Goossens, drukker, rue Haberman 27, Brussel: c Wij hebben de eer U te ver­zoeken ons weI le willen inllchten aangaande de prijzen door het gerneentebe­stuur van Mechelen betaald voor het drukken, in Uwe werkhuizen, van papier­geld. ~ - Stad Leuven, modern archieî, bundel4526 ; Antwoord van de drukkeri]Goossens van 8 [anuari 1918: ~ ... nous pourrions vous fournir des billets­monnaie, semblable à ceux que nous avons livrés à la ville de Malines, au prix de10 francs le mille par quantité de 500.000 .,. ~

(141 1er ) Stad Leuven, modern archief, bundel4526 : Geldwezen- Uitgave vanpasmunt- Inventaire: «1918 Janu. 10/12- Het Collège ; Brief van M. Goossensden prijs voor 400.000 biljetten vragend, 1) - Stad Leuven, modern archief,bundel 4526: Antwoord van Goossens, gedateerd 15 januari 1918: « ••• nous

142 R. WAERZEGGERS

goedgekeurd (142). Het duurde eehter nog tot 9 februari vooraleeraan de « Generalkommissar für die Banken >} te Brussel toelatinggevraagd werd voor de uitgifte (143).

De aanvraag werd doorgestuurd naar de « Deutsche Zivilverwalt­ung îür die Provinz Brabant >}, die zich op 26 februari akkoord ver­klaarde met een emissie van maximaal 20.000 frank, op voorwaardeechter dat een speciaal fonds opgericht werd dat de terugbetalingvan de uitgegeven stadsbons op elle ogenblik zou garanderen. Tercontrole moest het hesluit van de gemeenteraad dat de uitgifte goed­keurde, en naast het uitgegeven bedrag oak de oprichting van hetspeciaal fonds diende te vermelden, aan de Zivilverwaltung over­gemaakt worden (14.4).

Onmiddellijk nadat het gunstig advies te Leuven was toegekomenwerd aan de Banque Centrale de la Dyle opdracht gegeven am vande stadsrekening 20.000 frank over te brengen op een specialerekening, die de roI van fonds voor de terugbetaling zou vervullen (145).

pourrions vous fournir: 400.000 billets-monnaie au prix de Frs 10.25 le mille.Cette quantité serait répart ie en 3 sortes, à tirer en différents tons... Soit :

100.000 billets à 0,25 fr.200.000 billets à 0,10 fr.100.000 billets à 0,05 fr. ~

(142) Verklarend stuk nr 11 : « In zittîng der afdeelingen van 23 januari 1918,hebt gij besloten op het voorstel van het Collège en om het rnangel aan pasmuntte keer te gaan, kasbons van 25, 10 en 5 centiemen uit te geven. ~ Deze procedurewas duidelijk geînsplreerd door de wijze waarop men te Mechelen was tewerk­gegaan (nota 139, tweede punt).

(143) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: Klad van een brier aan de~ Staatskomrnissar für Banken ~ te Brussel, gcdateerd 7/9 februari 1918: il Tenelnde aan het mangel van pasmunt te verhelpen, dat de handeIsbetrekkingenoprecht belemmert en eene hindernis daarstelt voor de dagelijksche bezorging vanlevensmiddelen, heefl ons Bestuur besloten, kasbons van 5, 10 en 25 centiernenuit te geven, zoals dit in vele andere gerneenten îs geschied, waar zlj aan debevolking de grootste diensten bewijzen. Om ons ontwerp te kunnen verwezen­Iijken hebhen wij bijgevolg de eer am de toelating te verzoeken te mogen latendrukken : 50.000 briefjes van 0,05 fr.

200.000 0,10 fr.150.000 0,25 fr. 1)

(144) Zie verklarend stuk nr 10. - Het college van burgemeester en schepenenhad in haar aanvraag een uîtgiftebedrag van 60.000 Frank voorzien (Zie nota150). Deze som werd dus door de Zivilverwaltung met 2/3 verrninderd.

(145) Stad Leuven, modern archieî, hundel 4526 : Geldwezen - Uitgave vanpasmunt- Inventaire r «4 Maart 1918 - Hel College -Brief aan de Banque de

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 143

Op 7 maart meldde de bank dat deze verhandeling had plaats­gevonden (146) en dezelfde dag werd het besluit tot de uitgifte vanpasmunt officieel door de gemeenteraad goedgekeurd (147).

Toen bekend werd dat de stad van plan was om bons nit te geven,stuurde nog een ander bedrijf zijn kandidatuur in Dm de bonste vervaardigen (148), doch waarschijnlijk was de keuze toen reedsgevallen op de lokale drukkerij van M. Meulemans, gevestigd in deTiensestraat nr 57 (149). Wanneer, en volgens welke criteria dezekeuze werd gemaakt is hi] gebrek aan archiefstukken dienaangaandeniet te achterhalen (150).

Op 28 juni meldde stadsontvanger Groendaels dat « toute lacommande de la monnaie divisionnaire en papier est exécutée,c'est-à-dire: 50.000 de 0,05

200.000 de 0,10150.000 de 0,25 >) (151).

la Dyle vragend de som van 20.000 Ir. van de stadsrekening op een bijzondererekening te brengen teneînde de teruggave der bons le waarborgen. l>

(146) Stad Leuven, modern archlet, bunde14526 : Brief van M. Belva, directeurvan de Banque Centrale de la Dyle, aan het Collège van Burgemeester en Sche­penon van de stad Leuven, gedateerd 7 maart 1918: (1 ••• que nous inscrivonsau credit d'un compte nouveau que nous vous ouvrons, intitulé «cautionnementde la monnaie divtsiormalre », une somme de fr 20.000, - prélevée sur votrecompte ordinaire. Nous prenons note de ce que ce dépôt est destiné exclusive­ment au remboursement des bons de caisse de 25, 10 et 5 centimes dont vouscomptez faire l'émission... Il

(147) Zie verklarend stuk nr 11.(148) Stad Leuven, modern archiet, bundel 4526: Brie! van de ~ Imprimerie

générale des Tramways & Chemins de fer économiques: H. Mommens, 17 et 20,rue d' Italie, Bruxelles 1>, gedateerd 14 februari 1918, waarin deze zich kandidaatstelt voor het drukken van de bons.

(149) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Het klad van de brlef aan deStaatskomrnlsar für Banken te Brussel van 9 februari 1918 (Zie n. 143) draagtde opmerking: e De 2 modellen van bons aïgegeven aan drukker Meulemans9-2-18 l>.

(150) Stad Leuven, modern archief, bunde14526: Geldwezen - Uitgave vanpasmunt - Inventaire: Tussen elnd maart en 28 juni 1918 staat enkel een brief­wisseling genoteerd met de stad Aarschot, die inlichtingen aangaande de uitgiîtevan pasmunt te Leuven vroeg op 4 juni.

(151) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Brief van L. Groendaelsaan de schepcn van Iinanciën, gedateerd 28 juni 1918.

144 R. WAERZEGGERS

Deze aantallen stemmen exact overeen met de haeveelheden diedoor het stadsbestuur waren voorzien en waarvoor aan de « Staats­kornrnissar für Banken» op 9 februari de toelating tot uitgifte werdgevraagd (152). Het college van burgemeester en schepenen heeftzich dus niet aan de opgelegde limiet van 20.000 Fr gehouden, en iswaarschijnlijk op geen enkel ogenblik ernstig van plan geweest omdeze uitgiftegrens te respecteren (153). Alhoewel men de autoriteitenniet volledig durfde negeren bij de uîtgifte van pasmunt, was menklaarhlijkelijk toch oak niet bereid am aUe beperkingen die de over­heid had opgelegd na te leven.

Toen de besteIde hoeveelheid noodbriefjes volledig was af­gewerkt, stelde M. GroendaeIs voor Dm nog 50.000 bons van 5centiem te Iaten bijmaken (154). Het stadsbestuur ging hiermeeakkoord en gaf Meulemans op 3 juli de opdracht am deze nieuwereeks biljetten te vervaardigen (155). Dit bracht de totale waardevan de gedrukte bons op 62.500 frank, aIs volgt over de verschillendedenominaties verdeeld :

Denomitiatie Gedruki aantal Waarde (Fr)

25 Centiem 150.000 37.50010 Centiem 200.000 20.0005 Cenliem 100.000 5.000

Totaal 450.000 6~.500

(152) Zie nota 143.

(153) Hel ls dan ook niel verwonderlljk dat in het stadsarchief geen documen­ten voorkornen met betrekklng tot de productie van de bons (bestelling, factuure.d.). Hel is normaal dat onder dergelijke omstandlgheden hel stadsbestuuralle mogelijke voorzorgen nam om de autorlteiten in het ongewisse te laten overhet werkelijk uitgiftebedrag. De vrees VOOl' controle van hogerhand kan trouwenseen belangrijke reden geweest zijn om het werk op te dragen aan een lokale druk­kerij, waar het rislco dat de gedrukte hocveelheden zouden uîtlelcken, veelkleiner was.

(154) Stad Leuven, modem archieî, bundel 4526: Brier van stadsontvangerGroendaels aan de schepen van Ilnanciën, gedateerd 28 juni 1918 : «M. Meulemansaccepterait d'imprimer une commande supplémentaire de bons de 0,05 aux con­ditions de son contrat, mais il demande une prompte réponse, En présence del'instance du public il me semble que nous pourrions recourir à l'impression d'unenouvelle série de 50.000 e,

(155) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Klad van een brief aan dedrukkerij Meulemans, gedateerd 2/3 juli 1918: « \Vij verzoeken U eene nieuwereeks van 50.000 stadsbons van 0,05 fr te vervaardigen aan denzelfden prijs aIsde andere reeksen die geleverd werden ... ll.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 145

Dit bedrag werd tussen 24 mei en begin oktober 1918 in omloopgebracht (156) door de gemeentccntvanger, die aan de comité's en

handelaars der stad die zulks aanvroegen de bons afleverde tegendezelfde waarde in gewoon geld (157).

Deze biljetten zijn veel artistieker uitgevoerd dan die der eersteuitgifte ( 58) , en waar toen de denominaties uitsluitend te herkennenwaren aan hun kleur en waardeaanduidingen, zijn nu cok de afme­tingen verschillend (159).

Denominatie Serie A [metitujen [(leur

(mm) 1 Ree/(s,

A (beelding Achlergrond âatumNr

-----25 Centicm A,B,C 90 x 56 Blauw Lîchtblauw Raod10 Centicm A, B, C, D* 82 x 52 Rood Lichtbruin Groen5 Centiem A 72 x 46 Bruin Lichtbruin Zwart

B 72 x 46 Zwartbruin Rose Blauw

* In de verz. J. Mertens (Kessel-Le) komt een bon van 10 c. voor zonder reeks­leUer, datum noch nummer.

De bons beantwoorden aan de volgende beschrij ving :

Voorzijde:Het Leuvens stadhuis wordt omgeven door een dubbele cirkel

en een hladerkrans, waarvan de uiteinden naar de bovenhoeken gaanen neerhangen van de waardecijfers die zich daar bevinden. Bovenen onder het stadhuis bevindt zich een rechthoekige omlijsting met,in het wit op een gekleurde achtergrond, resp. STAD LEUVEN

(156) Zie tabel 5b en 6.(157) Stad Leuven, modern archiet, hundel 4526: Brief van hel college van

burgemeester en schepenen aan de Koninklijke Bibliotheek van Belglë (Penning­

kabinet), gedateerd 2 oktober 1963.(158) Zle pl. X I, 15. Bovendien werd meer zorg besteed aan het drukken zelf.

Deze bewerldng werd in drie stadia ultgevoerd : de achtergrond op de voorzijdewerd, evenals nummer, reeks en datum apart en in een andere kleur aangebracht.

(159) Bij de bons van 1914-15 werd het kleureffect op een andere manierbekomen dan bij die van 1918. Voor alle bons werd toen zwarte inkt gebruikt,op papier van een verschillende kleur, In 1918 was het papier steeds wit, maar

verschilden de kleuren van de drukinkt,

10

146 R. WAERZEGGERS

en de voluit geschreven waarde (160). Onderaan bevinden zich,langs weerszijden van een rechthoek die het nummer van de bonbevat, de handtekeningen.Links: DE SECRETARIS, - rechts : DE BURGEMEESTER,

Aug. Van Ermen Léon ColinsIn het veld: Sie A - 23 - 1 en GOED - VOOR,

1918telkenmale gescheiden door het stadhuis. Dit alles wordt omgevendoor een versierde omlijsting. Buiten deze kader in de Iinkerbeneden­hoek: JOSEPH MEULEMANS, GRAVEUR. De achtergrondbestaat nit soms vrij sterk geprononceerde, soms nauwelijks zicht­bare krullen.

Keerzijde :Het stadswapen, getooid met een gevederde helm, tussen GOED ­

VOOR in witte letters binnen een gekleurde horizontale band dieaan beide zijden eindigt met het waardecijfer binnen een guilloche.STAD LEUVEN en de waarde voluit in een gebogen bandboven, resp. onder het wapen. Onder dit alles in een rechthoekigeomlijsting :

UITKEERBAAR DEN DERDEN MAANDAG VAN IEDEREMAAND BIJ DEN HEER GEMEENTEONTVANGER

De achtergrond bestaat uit het herhaalde STAD LEUVEN.

Toen de bijkornende reeks biljetten van 5 centiem werd he­steld (161), waren de clichés die gediend hadden voor het vervaardigenvan de eerste parti] bons klaarblijkelijk reeds vernietigd. De bonsvan reeks A en B vertonen immers onderling vrij sterke afwijkin­gen (lG2). De meest opvallende verschillen zijn de volgende:

- De gravure is over het algemeen veel lichter geworden (zo is opde voorzijde de achtergrond van STAD LEUVEN nîet uniformbruin, maar zwaar gearceerd en vertoont het stadhuis meerdetails van de gravure, voorai de voorgevel).

(160) VIJF, TIEN of VIJFENT\VINTIG CENTIEMEN al naargelang de denorninatle.(161) Zie nota 154 en 155.

(162) De 5 centîemen van reeks A zijn, behalve wat de kleur en de aïmetingenbetrcft, identîek aan de bons van 25 en 10 centiem. De verschillende reeksenvan deze beide laatste waarden vertonen vanzelfsprekend geen ondcrlinge af­afwijkingen.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914~1918 147

- Devermeldingen DE SECRETARIS, en DE BURGEMEESTER,boven hun handtekeningen zijn uitgevoerd in een dunner engroter lettertype.

- Op de keerzijde werden de letters van de opschriften STADLEUVEN en VIJF CENTIEMEN kleiner en eenvoudiger.De gebogen banden waarin deze opschriften staan, lopen door totaan de guilloches, wat niet het geval is op de bons van reeks A.

- Het wapen van Leuven is veel eenvoudiger van gravure, voor­namelijk de versierselen van de helm.

- De band met GOED - VOOR is veel breder en afgezoornd metvier lijnen in plaats van twee.

- De kleuren verschillen aanzienlijk (163).

Daar waar in 1914-15 de bons in relatief kleine hoeveelheden be­steld en gedrukt werden al naargelang van de hehoeften van hetogenblik, vonden in 1918 slechts 2 bestellingen plaats : een eerste diede drie denominaties bevatte, aangevuld na 3 juli met nogmaals50.000 bons van 5 centiem (l64).

Desalniettemin kan men aan de hand van de nog bestaande bonsvaststellen dat voor alle waarden, dus ook voor de 25 en la contie­men, verseheidene reeksen gebruikt werden (165). Dit blijkt eveneensnit het werk van Keller (166), waarin eehter ook enkele series vermeldstaan die in geen enkele van de geraadpleegde verzamelingen werdenaangetroffen (167).

Niettegenstaande de schaarste van het archiefmateriaal betref­fende de produktie van de pasmunt, zijn el' toch een aantal aanwij­zingen die doen vermoeden dat de vermelding van deze niet-terug-

c . 5, 10, 25 c.D : 5, 10, 25 c.

Sans lettres: 5, 10, 25 c.A: 5, 10, 25 c.B: 5, 10, 25 c.

(163) Zie de label op blz. 145.(164) Zie nota's 154 en 155.(165) De tweede kolorn van de tabel op p. 145 geeft een overzicht van aIle

reeksletters die op de geraadpleegde bons werden aangetroffen.(166) In Le papier-monnaie belge de nécessité de la guerre 1914-1918 worden

volgende bons vermeld :342b 23-1-1918:

(167) Deze zijn :Zonder letter: 25 en 5 centiemSerie C : 5 centiemSerie D : 25 en 5 centîem

148 TL WAERZEGGEnS

gevonden bons opnieuw het resultaat is van een verkeerde inter­pretatie van gegevens (l68).

De bestelbon voor de bijkomende partij bons van 5 centiem laattrouwens uitschijnen dat telkenmale 50.000 exemplaren van eenbepaalde denominatie en reeks werden gedrukt (169). Een onderzoekvan de bons zelf blijkt dit te bevestigen, vermits op geen enkele boneen nummer boven de 50.000 werd aangetroffen, alhoewel voor alleopgemerkte reeksen nummers hoger dan 40.000 werden waargeno­men (170). Bovendien bedraagt het gemiddeld aantal bons per serietelkenmale juist 50.000, indien enkel rekening gehouden wordt metde reeksen waarvan het bestaan bewezen is (171).

(168) Dr. Keller heeft vermoedelijk de meeste bestaandc bons onder ogen

gehad, en bij het zien van de bîljetten van serie C en D verkeerdelijk besloten

dat de ontbrekende denominaties voor deze reeksen weI bestondcn, maar

toevallig in de door hem geraadpleegde verzamelingen ontbraken. Deze ver­

onderstelllng steunt op de volgende argumenten :

- HeL staat vast dat Keller voor de biljctten uitgegeven in 1914-15 op dezelfde

manier is tewerkgegaan en dezelfde fout heeft gemaakt (Zie blz. 125).- De Leuvense pasmunt van 1918 is absoluut niet zeldzaam en van alle terug­

gevonden reeksen bestaan tientallen exernplaren. Het ls dan ook wcinigwaarschijnlijk dat indien andere reeksen werden uitgegeven, hiervan geenenkele bon in de geraadpleegde verzamelingen zou voorkomen.

- In de brief van Groendaels van 28 juni 1918 (zie nota 154) aangaande deproductie van ecn bijkomende hoeveelheid bons van 5 centiern zegt deze:« I'Impresaion d'une nouvelle série de 50.000 ~ waal' men zou kunnen uitbesluiten dat de voorgaande reoks ook 50.000 bi1jetten bevatte, t. t. z, detotale hoeveelheid 5 centlemen die eerder was gedrukt. Dit zou dan aan­tonen dat cr slechts 2 reeksen van 5 centiem bcstaan in plants van vier.

(169) Zie nota 155 ; Vermits ~ de anderen reeksen die geleverd werdcn l> even­veel hadden gekost aIs de bijkomende 50.000 exemplaren van 5 centiem, is hetloglsch om te besluiten dat deze series evenveel bons bevatten.

(170) De hoogste nummers van elke denominatie en reeks die werden op­gemerkt zijn de volgende :

25 Centiem 10 Centiem 5 Centiem

Serie A 43.343 42.530 40.792B 48.373 45.065 48.295C 48.807 47.294 -D - 49.735 -- - geen nr -

(171) Bons van 25 Centiem: 150.000 ex. uitgegcven ; reeks A, B en C bekend.Bons van 10 Centiem : 200.000 ex. uitgegeven ; reeks A, B, C en D bekend, (De

STEDELlJR NOODGELD LEUVEN 1914-1918 149

Door met deze feiten rekening te houden komt men tot het besluitdat de Leuvense pasmunt aIs voIgt verdeeld was over de verschillen-de reeksen (172) :

25 centiem Serie A 50.000 ex.

}B 50.000 ex. Totaal: 150.000C 50.000 ex.

10 centiem Serie A 50.000 ex.

1B 50.000 ex. Totaal: 200.000C 50.000 ex.D SO.OOO ex.

5 centiem Serie A 50.000 ex. }Totaal: 100.000B 50.000 ex.

De stedelijke pasmunt ken tegen gewoon geld worden ingewisseldnog vooraleer de bons uit de omloop werden genomen (173). De hoe­veelheid die nog tijdens de oorlog ter uitbetaling werd aangeboden isniet exact te achterhalen (174), maar was zeker zeer gering (175).

Na het afsluiten van de wapenstilstand (11 november 1918)verdween de schaarste aan normale pasmunt vrij snel, waardoor het

10 centiem zonder reeksletter, nummer en datum wordt niet beschouwd als

zijnde van een aparLe reeks ; zlc nota 172).

Bons van 5 Centiem : 100.000 ex. uitgegeven ; reeks A en B bekend,

(172) HeL voorgaande sluit ult da l de bon zonder reeksletter deel zou hebben

uitgemaakt van de normale uitglîte. Vermits reeks, numrner en datum spart

werden gedrukt, gaat het hier meer dan waarschijnlljk gewoon 0111 een misdruk,

Het zou natuurlijk ook een drukproef kunnen zijn, die diende voorgelegd te

worden aan hel gerneentebestuur, doch de bon in kwestie vertoont zeer sterke

sporen van gebrulk, wat deze hypothese minder waarschijnlijk maakt.

(173) Zie blz. 145, beschrijvlng der bons: Op keerzljde der bons stond de

vermeldlng ~ Uitkeerbaar den derden maandag van iedere maand bij den heer

gemeenteontvanger ».

(174) Tabel 7: De ingetrckken bons werden slechts geboekt wanneer een ze­kere hoeveelheid ervan was samengekomen (5.000 of 10.000 stuks), Dit geeftvooral bi] het begin en het einde van de lnwisselingsperlode, wanneer slechtskleine hoeveelheden werden binnengeleverd, grote onnauwkcurigheden.

(175) Tabel 7 : De eerste ingewisselde bons voor de verschillende denominatieswerden geboekt op 18 decemher 1918 (10.000 van 25 centiem), 8 januari 1919(5.000 van 10 centiem) en 17 [anuari 1919 (5.000 van 5 centiem).

150 R. WAERZEGGERS

aantal binnengeleverde stadsbons sterk toenam (376). Hieruit leiddehet stadshestuur terecht af dat het noodgeld overbodig was gewor­den, en men besloot op 20 februari 1919 dan ook om het uit deomloop te nemen. Vermits vrijwel aIle bons van 1914-1915 reedsvroeger waren uitbetaald (177) en de totale waarde van de reeenteuitgifte slechts 62.500 frank bedroeg (178), bracht deze uitwisselinggeen financiële moeilijkheden met zich mee.

De intrekking werd bekendgemaakt met aanplakbrieven en aan­kondigingen in de lokale bladen (179). Vit de tekst ervan blijkt dathet einde van de terugbetalingstermijn was vastgesteld op 31 maarten dat de bons hij het binnenleveren volgens waarde rnoesten gerang­schikt zijn, zo mogelijk in bundels van 50 briefjes elk, Bovendiendiende de eigenaar er een ondertekend borderel bij te voegen (180).

Het resultaat van de oproep was echter ontgoochelend : er werdennog minder bons ingeleverd dan tijdens het eerste gedeelte vanIebruari, niettegenstaande de uitbetaalde hoeveelheid toen reedssterk was beginnen teruglopen (l81).

Na het afsluiten van de inwisselingsperiode bleven el' dan ook nogvoor ongeveer 23.500 frank stadsbons in omloop over (t.t.z. nog38 %van het uitgegeven bedrag).

(176) Tabel7 (periode december 1918-januarî 1919): De toename was vooralopmerkelijk in [anuarl 1919.

(177) Zie de tabel op blz. 137.(178) Zie blz. 144.(179) Verklarend stuk nr 12.(180) Ibidem.

(181) Tabel 7: Voigende hoeveelheden bons werden ultgewisseld :In januari 1919: 50.000 van 25 centiern

70.000 van 10 centiem Totaa1: 20.000 frank.10.000 van 5 ceniem

Van 1 tot22 februari : 20.000 van 25 centiem

30.000 van 10 centiem25.000 van 5 centiem

'I'otaal : 9.250 frank

TotaaI: 7.250 frank

Van 27 februaritot 1 april: 15.000 van 25 centiem

30.000 van 10 centiem20.000 van 5 centiem

(De bons, geboekt op 22 februari werden meer dan waarschijnlijk vôér de he­kendrnaking van de inwisseling uitbetaald, en deze die op 1 april werden In­geschreven véér 31 maart),

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 151

Toen de Belgische regering zich ging bezighouden met het gemeen­telijk noodgeld en stipuleerde dat de terugbetaling diende afgeslotente worden op 15 juni 1919 (182), was de uitwisseling te Leuven reedsbeëindigd. Toch blijkt de gemeenteontvanger (ongetwijfeld beïn­vloed door het hoog percentage in omloop achtergebleven bons)met de tijdslimiet die door de hogere autoriteiten werd opgelegd re­kening te hebben gehouden en heeft hij de bons ook na de gesteldevervaldag nog aanvaard (183). Bovendien werd begin [uni de door deoverheid opgegeven datum als nieuwe uiterste inwisselingslimietaan de Leuvense bevolking bekendgemaakt. Naast de aanplak­brieven en aankondigingen in «Les Petites Affiches 1) (die als officiëlebekendmaldng golden) werd de mededeling ditmaal ook in enkelewijdverspreide dagbladen geplaatst (184).

Nog vooraleer deze terugbetalingstermijn was afgelopen, verleng­de de overheid hem door middel van een nieuwe omzendbrief (185).

(182) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : ~ Extrait nr 102 - Émissionde bons communaux - 5e division n» 30206{4544 Il, gedateerd 1 april 1919 van­wege de Goeverneur E. Béco, op lnstructio van de Mînister van BlnnenlandseZaken de Broqueville.

(183) Tabel 7: Op 2 rnei werden 5.000 binnengekomen bons van 25 en 10ccntiem geboekt. Deze werden zeker gedeeltelijlc na 31 maart uitbetaald,vermits nog op 7 april 5.000 bons van 10 centiem lngesehreven werden. ­Stad Leuven, modern archlef, bundel 4526: Brief van stadsontvanger Green­daels aan het collège van burgemeester en schepenen, gedateerd 27 [uni 1919 :~ ... pour les bons de monnaie divisionnaire, le premier terme de rembourse­mcnL porté à la connaissance du public au moyen d'affiches a été fixé entrele 20 février et 31 mars 1919, Après cette date, j'ai néanmoins continué leremboursement... Il,

(184) Stad Leuven, modern archieï, bundel 4526: Aanplakbiljet, gedateerd3 [uni 1919: a Stad Leuven - Gemeentebons - Burgemeester en schepenenbrengen de belangstellenden ter kennis dat de kasbons uitgegeven door hetgemeentebestuur definitief zullen ingetrokken worden den 15 Juni 1919. Totdien dag zullen zij uitbetaald worden aan de stadskas, ten stadhuize, Daarnakan geene enkele aanvraag tot terugbetaling meer aangenornen worden. Leuven,den 3 juni 1919 Il.

Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526 : Klad van de aankondiging, draagtde oprnerking « Aîfiche et deux insertions le Dimanche dans l'Étoile Belgeet Le Soir. Comme officieux à nos journaux locaux. ~

«Le journal ~ van 8 juni 1919, p. 130, in de rubriek e Wekelijksch nieuws &.

(185) Stad Leuven, modern archieï, bundel 4526 : Brief van Groendaels aanhet collège van hurgemeester en schepenen, gedateerd 27 juni 1919 : «... Par unecirculaire, en date du 5 juill et ... M. le Ministre de l'intérieur émet le douteque toutes les administrations communales aient été en mesure d'opérer, pour

152 R. WAERZEGGERS

Gezien te Leuven eehter ook aan de tweede oproep slechts in zeergeringe mate gevolg was gegeven (186), was stadsontvanger Green­daels van mening dat men de terugbetalingsoperatie als beëindigdkon beschouwen en stelde hij voor om de uitwisseling definitief testaken op 1 juli (187).

Het is niet zeker dat dit ook gebeurd is, vermits de laatste hoe­veelheden ingetrokken bons geboekt werden op 21 januari 1920,bij de eindafrekening van de uitgifte (188).

WeI blijkt dat na het afsluiten van de boeken de bons die teruitbetaling werden aangeboden systematisch werden geweigerd (189).

Nadat de wet van 2 september 1922 het terugbetalen van degemeentebons verplicht steide tot 31 december 1926 (190) zijn mo­gelijk nog enige bons ingewisseld ; in de boekhouding en briefwisse­ling met betrekking tot de gemeentebons is hiervan echter nietste rnerken.

Dit de eindafrekening van gemeenteontvanger Groendaels blijktdat, in tegenstelling tot de eerste uitgifte, thans een groot gedeeltevan de bons niet ter uitbetaling werd aangeboden (1!)1).

la date du 15 de ce mois le retrait des Bons Communaux... Il fixe dans ce casl'époque extrême pour la rentrée de ces bons, dans les deux mois de leur admissionau remboursement ».

(186) Tabel 7 : Na 2 mei 1919 werden nog volgende hoeveelheden bons binnen­geleverd : 2.579 van 25 centiem

2.774 van 10 cent.lem3.550 van 5 centiem

(187) Stad Leuven, modern archief, bundel 4526: Brief van Grocndaels aanhet collège van burgemeester en schepenen, gedateerd 27 [uni 1919 : <, ... A monavis il n'y a pas lieu d'user de cette latitude... Un second appel a été lancé pal'une affiche en date du 3 juin fixant l'époque extrême au 15 de cc mois. Il a été

donné suite à cet appel dans des proportions tellement réduites qu'il faut enconclure que l'opération du remboursement peut être considérée comme tout à

fait terminée. J'estime par conséquent qu'il conviendrait de cesser définitive­ment tout remboursement à partir du 1 juillet prochain. »

(188) Zie tabel 7.(189) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526 : Bevat een aantal verzoeken

tot lnwisseling die werden aîgewezen, gaande van 18 augustus 1921 tot 3 januari1922.

(190) A. eOPIN, De gemeenlelijke [inanciëri in België iijâens de oorlog 1914­

1918, p. 12 : bij de wet van 2 septernber 1922 die bepaalde : ~ de geldbriefjes ofgeldbons, gedurende de oorlog door de gemeenten uitgegeven, zijn, niettegen­staande strijdige bepaling, terugbetaalbaar tot 31 december 1926 Inbegrepen &.

(191) Zie verklarend stuk ur 14 en tabel 5b.

STEDELIJK NüüDGELD LEUVEN 1914-1918 153

Verscheidene factoren werkten deze grote hoeveelheid achter­gebleven bons in de hand. In tegenstelling tot het noodgeid uit hetbegin van de oorlog waren deze biljetten uitsluitend uitgegeven omaIs pasmunt te circuleren (192). Bovendien was het gebied waar zewerden geaccepteerd veel ruimer dan in 1914 (193), wat wijst op eentoegenomen vertrouwen in het krediet van de gemeenten. De bonswaren ditmaal dus niet geconcentreerd in de kas van de lokalebedrij ven, maar voor een groot gedeelte verspreid bij particulieren.Hun nominale waarde was bovendien veel kleiner (l94), zodat het invele gevallen niet de moeite loonde om voor enkele bons de reis naarLeuven te ondernemen of schriftelijk in contact te treden met hetstadsbestuur.

Een overzicht van deze uitgifte van pasmunt wordt gegeven intabel5b. De hier besproken gemeentebons zijn niet de enige ncod­gelduitgiften die tijdens de eerste wereldoorlog te Leuven hebbenplaatsgevonden. Zoals in vele andere steden en gemeenten in bezetBelgië maakte de Leuvense afdeling van het Nationaal hulp- envoedingskomiteit gebruik van haar eigen bons (195). Ook heefttenminste één te Leuven gevestigde fabriek, de bloemmolens« De Stordeur }), eigen kasbons uitgegeven (196).

Vermits het echter in dit artikel de bedoeling was om enkel deemissies die uitgingen van de stedelijke autoriteiten te behandelen,wordt op deze privé uitgiften niet verder ingegaan.

(192) Dat ze dat ook deden, bewijst de slechte staal waarin vele van deze bonsworden aangetroffen.

(193) Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: Brief van hel gemeente­bestuur van Bertry (Département du Nord, Arrondissement de Cambrai), ge­dateerd 3 januari 1922, waarin om de uitwissellng wordt verzocht van een aantalLeuvense bons ter waarde van 1,15 frank. Dit toont aan dat de gemeentebonszelfs in de bezette departementen van Noord-Frankrljk werden geaccepteerd(Zie hiervoor tevens A. COPIN, op. cit., p. 8).

(194) In 1914 was 25 centiem de kleinste ultgegeven denomlnatie, in 1918 degrootste.

(195) Een dergelljke bon komt o.m. voor in de verzameling van J. Mertens(25 centiem, gedateerd op 1 januari 1917, Sie 11, nr 17.610). Ze werden uit­gegeven in elkaar opvolgende reeksen, telkens met een geldigheidsduur van2maand.

(196) Echo's en Clubnieuuis (Maandelijks t.ijdsclu-iît van Numismatica Leuven)juli 1976 : Een weinig qekerul Leuoens noodbrieîje,

154 R. WAERZEGGERS

TABEL 1

a. Door de oorlog veroorzaakte extra onkosten van de stad Leuventijdens de maanden september, oktober en november 1914.

Vrijmaken van de stratenAfbraak van de verbrande huizenOpruimen in de beschadigde gemeentelijke gebouwenNivelleren van de vestingenSchoonmaken van de militaire kwartierenSchoonmaken van het station en de scholenDienst voor hygiëne en desinfectieBegraven van lijkenHerstellingen aan St Pieterskerk en stadhuisOorlogskostenBurgerwachtDienst voor ravitaillering en gemeentelijke soep-

uitdelingBureel voor de armenzorgPensioenenSubsidies aan de staatsscholenVoorschotten voor rekening van de staatMilitievergoedingenGestichten (Ed. Remy en andere)

31.169 Fr3.4373.259

66.2921.9522.6891.421

8128.8796.1915.820

26.80713.41016.67613.35013.58343.75360.930

b. De voornaamste normale onkosten over dezelfde periode.

Gemeentelijk onderwijsWedden van het stadspersoneel (politie & stads­

bedienden)Reinigingsdienst, slachthuls, dienst van het kanaalOnderhoud van parken en plantsoenen

Brotinen : Stad Leuven, modern archief, bundel 3729 :Grand livre tenu par la Banque CIe de la Dyle;Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-2 :Livre de caisse: 9 sept.-31 déc. 1914.

58.440 Fr

37.19721.849

6.384

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918

TABEL 2

155

Bons die werden gedrukt en/of uitgegeven tijdens de periode datde handtekening van Nerincx werd vervangen door die van Colins.

Waarde Reeks &: Uitgegeven op Gedruki op H andtekeninqnummer

0,50 frank B 1711 14 december 14 december Nerlncx5 frank B 13348 31 december 24 december Nerincx

0,50 frank B 11650 4januari 14 december Nerincx0,50 frank B 22904 25 [anuarl 7 januari Nerincx0,25 frank A 17868 6 februari 30 september Nerincx

5 frank B 65151 27 Iebruari 19 februari Colins0,25 frank A 19453 27 februari 30 september Nerincx

1 frank B 12515 3 maart 26 december Colins20 frank (B 7200)1 16 maart of 22 februari of

15 december 14 december Nerincx20 frank B 7502 16 maart 22 februarî Colins

5 frank B 86298 22 maart 12 maart Colins

0,50 frank B 49493 22 maart 25 februari Colins2 frank B 52002 25 maart 4 rnaart Colins

50 frank B 809 15 april 27 februari Colins0,25 frank A 25449 24 april 30 september Nerincx

20 frank B 10036 26 april 31 maart Colins50 frank B 1100 17 mei 27 februarî Colins

0,25 frank A 36521 4 juni 30 september Nerincx

Nota: Alle bons zonder reeksletter dragen de handtekening vanNerincx.Alle bons van reeks C en D dragen de handtekening van Colins.

Bronneti : Geraadpleegde verzamelingen.Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1 ; 4526.

156 R. WAERZEGGERS

TABEL 3

Opeenvolgende uitgiften van kasbons, zoals ze door het gemeente­bestuur (eerst het comité consultatif des notables, later de gemeente­raad) werden goedgekeurd.

Datum van Goedgekeurd Reeks Nominale uiaar- aantal te

goedkeuring bedrag (Frank) de der bons drulclcen(Frank) bons

5 september 1914 50.000 5 5.0002 5.0001 12.500

50 Cents 5.000.. Cents 500

21 september 100.000 500 50100 12550 25020 1.250

5 5.00030 september 50.000 20 1.250

0.50 25.0000,25 50.000

50Irtober 100.000 5 10.0002 12.5001 25.000

22oktober 100.000 20 1.2505 10.0002 12.500

4 november 100.000 50 2005 18.000

17 november 50.000 20 1.2502 12.500

23 november 100.000 50 50020 1.250

5 8.0001 10.000

14 december 90.000 B 50 600B 20 1.500B 5 6.000B 0,50 '1

24 decernber 130.000 B 20 2.000B 5 12.000B 2 15.000

26 december 20.000 B 1 20.00031 december 40.000 B 20 750

B 5 5.000

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 157

Daiutn van Goedqekeurd Reeks Nominale uiaar- Aanial tegoedkeuring bedrag (Frank) de der bons drukken

(Frank) bons---

7 januari 1915 110.000 B 20 1.000B 5 10.000B 2 10.000B 0,50 40.000

14 januari 25.000 B 5 5.00022 januari 50.000 B 20 1.250

B 5 5.00026 [anuari 20.000 B 2 10.00030 januari 50.000 B 5 10.0005 februari 50.000 B 5 10.0009 februari 20.000 B 2 10.000

19 februari 50.000 B 5 10.00022 Iebruari 25.000 B 20 1.25025 februari 10.000 B D,50 20.00027 februari 30.000 B 50 600

1 maart 10.000 B 5 2.0004 maart 60.000 B 5 8.000

B 2 10.00012 maart 50.000 B 5 10.00013 maart 25.000 B 20 1.25022 maart 7.500 B 5 1.500

3.000 C 2 1.50025 maart 27.500 B 5 5.500

13.000 C 2 6.50026 maart 49.000 C 5 5.000

C 2 12.00029 maart 5.000 C 1 5.00031 maart 60.000 B 50 600

B 20 1.5UO3 april 6.000 C 5 1.000

C 0,50 2.0006 april 5.500 C 5 1.000

C 0,50 1.0008 april 20.000 C 5 3.000

C 1 5.0009 april 4.000 C D,50 8.000

12 april 4.500 C D,50 9.00015 april 20.000 B 20 1.000

75.000 C 5 15.00029 april 25.000 C 5 5.000

6 mei 20.000 B 20 1.00060.000 C 5 10.000

C 2 5.000

158 R. WAERZEGGERS

Daium van Goedqekeurâ Reeks Nominale waar- Aantal te

goedkeuring bedrag (Frank) de der bons ârukken(Frank) bons

---7 mei 1915 15.000 C 2 5.000

C 1 5.000

21 mel 66.000 C 5 10.000

C 2 5.000

C 1 5.000

C 0,50 2.000

22 mel 4.000 C 0,50 8.000

29 mei 45.000 C 50 500

C 20 1.000

31 mel 50.000 C 5 10.0003 juni 10.000 C 2 5.000

11 juni 115.000 C 20 2.000

C 5 10.000

C 2 10.000C 0,50 10.000

26 juni 60.000 C 5 10.000

C 1 5.000C 0,50 10.000

8 juli 50.000 C 5 10.0009 juli 20.000 C 2 10.000

17 [ult 95.000 C 50 1.000C 20 2.000C 1 5.000

24 [ull 50.000 C 5 10.00026 julî 5.000 C 0,50 10.00030 juli 25.000 C 20 1.000

C 1 5.0008 augustus 50.000 D 5 10.000

20.000 C 2 10.00020 augustus 50.000 D 5 10.00028 augustus 5.000 C 0,50 10.000

Brotinen : Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526: Toelatingenvan de « administration communale de la Ville de Louvain 1)

voor de uitgiften van 5 september tot 4 december 1914.Stad Leuven, modern archief, bundel 4526 : Factuur vanCharpentier voor het drukken van de bons van reeks A.Stad Leuven, modern archief, bunde13730-1 : Émission debons communaux-Charpentier, sa livraison. Uitgaven van14 december 1914 tot 28 augustus 1914.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918

TABEL 4

159

Hoeveelheid kasbons die maandelijks werden uitgegeven en in­getrokken. Evolutie van het bedrag in omloop.

Maand Uilgegeven Ingetroklcen Bedrag inbedrag (Frank) bedrag (Frank) otnloop (Frank)

September 1914 150.000 957 149.043Oktober 219.825 19.489 349.389November 224.062 61.903 511.548December 172.331 134.250* 549.630Januari 1915 247.097 260.813* 535.914Februari 228.637 144.038 620.514Maart 239.569 161.500 698.583April 223.547 178.162 743.968Mci 232.457 131.500 844.925Juni 192.122 193.250 843.798Juli 225.575 243.906 825.466Augustus 148.687 280.475 693.679September 220.960 472.719Oktober 101.938 370.781November 31.500 339.281December 69.844 269.438Januari 1916 2.000 267.438Fehruari 55.125 212.313Maart 108.875 103.437April 93.100 10.337

(*) Bovendicn werden aan de ~ Banque Centrale de la Dyle ~ volgende be­dragen terugbetaald voor het inwisselen van bons tijdens de periode van sep­tember tot novernber :

Tijdens de maand december 1914: 56.880 FrTijdens de maand januarl 1915: 25.469 Fr.

Bronnen: Stad Leuven, modern arehieï, hundel 4526 : Factuur vanCharpentier voor het drukken van de bons van reeks A.Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1: Decem­bre 14 : Banque de la Dyle, sa rémunération.Stad Leuven, modern archief, bundel 3730-1 : Émission&remboursement.

TABEL 5

Overzicht van de gemeentehons, uitgegeven door het Leuvens stadsbestuur.

a. De eersie uitçitte van noodgeld (september 1914-augustus 1915):

Nr Denomitiatie Reeks Gedrukl Y arlante Uilgeg. Uitqeqeuen Waargenomen bonsaanlal aanlal van lot

--1 500 Frank - 50 50 28-9-1914 14-12-1914 10 (PK) 12 (PV)2 100 Frank - 125 125 28-9-1914 14-12-1914 18 (PV) 40 (PK) 88 (NBB)3 50 Frank - 950 950 28-9-1914 15-12-1914 465 (PV) 300 (PK)4 20 Frank - 6.250 6.250 28~9-1914 12-4-1915 100 (PK)5 5 Frank - 56.000 Papier 51.000 8-9·1914 19-12-1914 30875 (PK)6 Karton 5.000 ? 28-9-1914 ?7 2 Frank - 42.500 42.500 8-9-1914 4-1-1915 17001 (PK) 22250 (NBB)8 1 Frank - 47.500 47.500 8-9-1914 2.1-1915 18786 (NBB) 18052 (PK)9 50 Centiem - 5.000 5.000 8-9-1914 ? 77 (PK)

10 25 Centlern - 500 500 8-9-1914 ? 400 (PK)--11 0,50 Frank A 25.000 25.000 9-10-1914 18-12-1914 12071 (NBB) 3101 (PK)12 0,25 Frank A 50.000 47.200 9-10-1914 14-8-1915 25449 (NBB) 19453 (PV)

17868 (PV) 301 (PK)13070 (PV) 36521 (PV)--

13 50 Frank B 1.800 Nerincx 1.800 14-12-1914 ?14 Colins ? 27-7-1915 809 (NBB) 1100 (PK)15 20 Frank B 12.500 Nerincx 12.500 14-12-1914 .] 7200 (PK)16 Colins ? 10-6-1915 10036 (NBB) 7502 (PV)

-.0')o

:;I:l

~~tI1:;ljNtric;1Clr.l:;I:lCIl

""'".....

17 5 Frank B 100.000 Nerincx : 100.000 15-12-1914 ? 13348 (PV)

18 Colins ? 8-4-1915 65151 (PK) 86298 (PB)19 2 Frank B 55.000 Nerincx 55.000 19-12-1914 ?

20 Colins ? 1-4-1915 52002 (PK)21 1 Frank B 20.000 Nerincx 20.000 2-1-1915 ?

22 Colins ? 9-4-1915 12515 (PK)23 0,50 Frank B 60.000 Nerincx 60.000 14-12-1914 ? 1711 (PV) 22904 (PV)

11650 (PK)

24 Colins ? 23-4-1915 49493 (PV)--25 50 Frank C 1.500 300 5-8-1915 26-8-1915 0049 (PK)26 20 Frank C 6.000 4.100 10-6-1915 6-8-1915 3350 (PK)

27 5 Frank C 100.000 100.000 8-4-1915 14-8-1915 15659 (NBB) 80301 (PK)

28 2 Frank C 70.000 63.750 1-4-1915 30-8-1915 10200 (NBB) 18189 (PV)37701 (PK) 1222 (PV)

29 1 Frank C 35.000 31.500 9-4-1915 30-8-1915 3496 (NBB) 14700 (PK)0077 (PV)

30 0,50 Frank C 70.000 57.BOO 14-4-1915 30-8-1915 0128 (SML) 2150 (NBB)52473 (PV) 41481 (PK)44314 (PV)

--1

31 5 Frank D 20.000 11.900 14-8-1915 31-8-1915 3151 (PK)

en'"3trJt:lt::lr-t:~

zoot:1ctrJ

bt'"trJC<:~....~

t~ex>

......(j)......

162 R. WAERZEGGERS

Gebruikte afkortingen in de kolom «waargenomen bons ) :PK Penningkabinet van de Koninklijke Bibliotheek

te Brussel.PV Partlkuliere verzameling.NBB = Verzameling van de Nationale Bank van België,

Brussel.SML = Stedelijk Museum, Leuven.

Begin van de uitgifte : Voor de bons van reeks - en A is de datumgegeven waarop de eerste bons van deze waarde door Charpentierwerden afgeleverd. Het is dus niet noodzakelijk de dag waarop dezebons voor het eerst in omloop werden gebracht.

Nadat de bons van 2 frank van serie Balle uitgegeven waren, werdop 3 april1915 nog één 2 frank bon van reeks A in omloop gebracht,Deze was ongetwijfeld in januari 1915 over het hoofd gezlen,

Bronnen : Stad Leuven, modern archief, bundels 3729, 3730-1, 4526.Geraadpleegde verzamelingen.

b. De tweede uitqijte van noodgeld (24 mei-l oktober 1918) :

Nr Denominaiie Reeks Gedruki UUf/eg. Uilgegeven Ingetrokkenaantal aantal van loi aanial

---32 25 Centiem A 50.000 50.00033 B 50.000 50.000 28-5-1918 1-10-1918 105.57934 C 50.000 50.00035 10 Centiem A 50.000 50.00036 B 50.000 50.000 10-6-1918 16-9-191837 C 50.000 50.000 142.77438 D 50.000 50.00039 - foutdruk ?40 5 Centiem A 50.000 50.000 24-5-1918 1-10-1918 } 58.55041 B 50.000 50.000

Brotinen : Stad Leuven, modern archleî, bundel 3730 en 4526.Geraadpleegde verzamelingen.

tIl'":ltz:lt:1tt:l1"'"C:-::zogott:l1"'"t:11"'"tt:lC

~Z.....tO,.....~.....te.....00

.....O';li.'"

164 R. WAERZEGGERS

TABEL 6

Chronologische lîjst van de stedelijke pasmunt zoals die in destadskas werd gestort :

Dafum 25 Ceniiem 10 Ceniiem 5 Ceniiem

24 mei 1918 50025 2.500

27 4.00028 2.000 3.000

29 5.00030 3.000

3 juni 10.0004 5.000 8.0005 5.000 7.000

6 5.000 10.0007 5.000 5.0008 5.000 5.000

10 5.000 10.000 5.00014 5.00015 10.00018 10.00019 15.00022 10.00024 10.00027 5.00028 10.00029 15.000

6 juli 5.000 10.0008 5.000 5.0009 5.000 5.000

10 5.00012 5.000 5.00013 5.000 10.00015 5.000 5.00017 5.000 5.00019 5.00020 5.00024 5.00026 5.000

:3 augustus 5.000 10.0008 5.000

13 5.00017 5.000 5.00020 5.00024 5.000 5.000

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 165

31 augustus 5.000 5.0002 september 5.0006 5.000 5.000 5.000

11 5.000 5.00013 5.00014 5.00016 5.000 5.000 5.00021 5.000 5.00024 5.00027 5.00030 5.000

1 oktober 5.000 5.000

Bron: Stad Leuven, modern archieî, bunde13730.

166 R. WAERZEGGERS

TABEL 7

Lijst van de uit de omloop genomen pasmunt:

Datum 25 Cenliem 10 Centietn 5 Centiem

18 decernber 1918 10.000

6 januari 1919 5.000

8 5.000

11 5.000

14 5.000

16 5.000

17 5.000

20 5.000

21 5.000 5.000

22 5.000

23 10.000

24 10.000

25 15.000

27 10.000

28 10.000

29 5.000

30 10.000

31 5.000 5.000

1 februari 10.000

3 5.000 5.000

4 5.000

5 5.000 5.000

6 5.000

7 5.000

11 5.000

12 5.000

18 5.000 5.000 5.000

22 5.000

27 5.000

28 5.000 5.000

6 maart 5.000

13 5.000 5.000 5.000

22 5.000 10.000 5.000

29 5.000

1 april 5.000

7 5.000

2 mei 5.000 5.000

21 januari 1920 2.579 2.774 3.550

107.579 142.774 58.550

Bron: Stad Leuven, modern archleî, bundel 3730.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914~1918

Verklarend stuk Dr 1 *7 augustus 1914

167

Brie] van V. Brunis aan de burqemeesier, waarin een uitqijte van kas­bons van 50 cents, 1 en 2 frank wordt gesuggereerd.

Monsieur le Bourgmestre,

Pardonnez-moi de vous enlever une minute au milieu des soucisde l'heure présente. Mais vous connaissez un des embarras actuelsde la population: le manque de monnaie divisionnaire. De diverscôtés on cherche des rémèdes. Je vous remets ci-joint un projet.Veuillez voir si la ville veut en prendre l'initiative.

Il faudrait évidemment une autorisation et une entente avec lesautorités intéressées.

Veuillez agréer, Monsieur le Bourgmestre, les assurances de ma plushaute considération.

7-8-14Louvain

V. Brants10, Marché au grain

Bons de caisse communaux

1. La ville émet des bons de caisse de SO cent, un franc et deux francs.2. Chaque citoyen domicilié à Louvain (H et KL) peut s'en procurer

contre dépôt d'une somme, soit en monnaie métallique, soit enbillets de la Banque Nationale (Bureau à désigner).

3. Personne ne peut en retirer pour plus de cent francs par semaine.4. Le remboursement ne pourra être réclamé que six mois après la

paix définitive.S. Les bons ne pourront circuler que dans les limites des communes de

Louvain (Héverlé et Kessel-Loo).6. Les bons représentés par les dépôts, sont garantis par la ville.7. La contrefaçon sera punie des peines prévues par les lois.

Stad Leuven, Modern archief, bundel 4526.

Verklarend stuk nr 2

3 september 1914

Verslag van de vergadering van het comité consultatif des notables,waarin de uiiqijte van het stedelijk noodgeld werd goedgekeurd.

Consei l communal

Séance du Comité consultatif des notables du jeudi 3 septembre 1914à 10 1/2 heures du matin (Salle des mariages).

Présents: M. M. Nerincx, Bourgmestre-provisoire-Président; Tits,Thiéry, de la Vallée-Poussin, De Baisieux, Boine, Verhelst, De Ko-

* De sorns gebrekkige schrijfwijze werd behouden.

168 R. WAERZEGGERS

ntnck, Helleputte, Vingeroedt, membres; Eug. Marguery, secrétaire;Léon Devisé, secrétaire-adjoint assumé.

Les autres membres, de service à l'Hôpital Saint-Thomas, se fontexcuser.

La police volontaire serait payée à raison de 2,50 Ir par jour par desbons de caisse à créer;

M. Nerincx propose comme mesure de première urgence la créationimmédiate d'une série de bons communaux comportant des coupuresde 0,25 Fr, 0,50 Fr, 1,00 Fr, 2,00 Fr, 5,00 Fr, 20,00 Fr, 50,00 Fr,100,00 Fr, et 500,00 Fr pour faciliter les transactions commerciales etle mouvement de la caisse communale.

M. Belva, Directeur de la Banque Centrale de la Dyle serait chargéd'assurer provisoirement le fonctionnement de cette comptabilité parbons communaux pendant l'absence de M. le receveur communaL

L'assemblée se rallie unanimement à cette proposition et prend com-me mesure d'exécution la délibération suivante:

Le comité des notables de la ville de Louvain,Vu la délibération prise en séance de ce jour,Considérant qu'en présence de la détresse absolue dans laquelle se

débat la ville de Louvain dépourvue de la presque totalité de sapopulation et privée du numéraire nécessaire pour assurer les transac­tions commerciales.

Considérant qu'il y a lieu pour faire face à la situation exceptionelle­ment grave devant laquelle se trouvent et ce qui reste encore de popu­lation en ville et la caisse communale,

Décide:1. Il est créé des bons communaux de 0,25 Fr, 0,50 Fr, l,DO Fr,

2,00 Fr, 5,00 Fr, 20,00 Fr, 50,00 Fr, 100,00 Fr et 500,00 Fr.2. M. Belva, Directeur de la Banque Centrale de la Dyle est prié

de prendre la direction de la trésorerie communale jusqu'à larentrée en ville de M. le Receveur, actuellement en Angleterre,comme aussi d'assurer le service des bons communaux dont lacréation est décrétée.

Fait en séance, à l'Hôtel de Ville, le 3 septembre 1914.

Ville de Louvain, Bulletin communal, Année 1914, p. 367,368 et 369.

Verklarend stuk nr 3

21 september 1914

Politiebevel dat de Leuvense bons gedwongen koers verleent.

Ordonnance de Police.

Le Bourgmestre arrête:Art. 1. Les négociants de la ville de Louvain sont obligés d'accepter

en paiement et au pair les bons de la caisse communale.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 169

Le Bourgmestre provisoire,A. Nerincx.

Art. 2. S'ils refusent de se conformer à cette obligation, le prix detoutes les denrées sera fixé par le Conseil communal, et ceuxqui ne consentiront pas à les vendre dans ces conditions se­ront poursuivis conformément aux articles du Code pénalpunissant l'accapariment.

Art. 3. Les ouvriers engagés au service de la Ville doivent tous accep­ter le taux uniforme de la journée de salaire.

Art. 4. Ceux qui s'y refuseront seront requis, au besoin par la forceet sous la menace de peines graves, de travailler gratuitementaux besognes les plus urgentes.

Art. 5. Les bons sont reçus au pair par la Caisse communale en paie­ment des contributions dues à la Ville.

Art. 6. Il est strictement interdit de fouiller dans les ruines desmaisons incendiées sans une autorisation du Commissaire dePolice, d'en retirer des métaux ou autres objets de valeur etd'en faire le commerce.

Art. 7. Les propriétaires ne peuvent faire entreprendre aucun travailde consolidation ou de restauration sans autorisation écritede l'Administration communale.

Louvain, 21 septembre 1914.

Le Secrétaire communal,Eug. Marguery.

Stad Leuven, Modern archief, bundeI 4526.

Verklarend stuk nr 4

13 oktober 1914

Voorwaa.rden die dienden vervuld te worden opdat het Leuvensgemeentebestuur de bons van Kessel-Lo zou aanbevelen bij haar han­delaars, en ze zelf zou ontvangen in de stedelijke diensten die ook doorde inwoners van deze gemeente werden gebruikt.

Bons communaux - Commune de Kessel-Loo.

Le montant de l'émission ne dépassera en aucun cas le total dessommes déposées par la Commune à la Caisse d'Épargne et au CréditCommunal, ou bien les existences qu'elle possède en espèces au cas oùelle peut retirer des fonds à la Caisse d'Épargne.

Pour les paiements que les habitants de Kessel-Loo feraient à lacommune de Louvain du chef d'éclairage de coke, d'achâts de farines,de droits d'abbatoir, d'achâts de sel ou pour tout autre service régulier,les différents services admetteront le paiement en bons de la communede Kessel-Loo. Ces bons seront versés à la recette communale deLouvain qui, avant d'en passer écritures en recettes ira les transformeren espèces à la recette communale de Kessel-Loo.

170 R. WAERZEGGERS

Kessel-Loo considérera ces bons comme remboursés et les annulera.L'émission sera ainsi automatiquement réduite du montant des bonsremboursés. Au cas où le remboursement de ces bons ne pourraitabsolument avoir lieu en espèces immédiatement, la commune deKessel-Loo pourrait donner à la commune de Louvain délégationrégulière sur le montant de son avoir à la Caisse d'Épargne et auCrédit communal.

Mr Nerincx devrait examiner dans quelles conditions de forme cettedélégation pourrait se faire.

Le 13 octobre 1914. Mr NerincxStad Leuven, Modern archief, bundel 4526.

Verklarend stuk nr 5

16 maart 1915

Verslag van de zilling van de gemeenleraad van 16 maari 1915, waarinde gebeurtenissen van einâ auquslus-beqiti septetnber 1914 wordenbeschrenen en de beslissitujen van het comité consuliatit des notableswerden bekrachiigd.

Le Conseil Communal légalement élu, s'est trouvé dispersé par laforce et la constitution d'un Conseil provisoire s'imposait. Notrecollègue M. l'échevin Schrnit, qui se trouvait seul au lendemain desincendies à l'Institut Léon XIII et qui seul représentait encore en villele pouvoir communal, laissa, avant son départ, provoqué par la pluslégitime des causes, la recherche des siens, à M. Nerincx une délégationen blanc en vue de remettre le pouvoir au conseiller communal le plusancien qui serait trouvé à Louvain.

M. Nerincx fit faire, de toute urgence, des démarches, mais n'étantpoint parvenu à toucher immédiatement un des membres de l'admi­nistration régulière, il voulut bien se charger lui même de la directiondes afffaires communales et s'assura le concours de quinze citoyensdévoués réfugiés comme lui au Séminaire de St. Thomas d'Aquin.

Ainsi organisé, ce conseil a fonctionné sous le nom de « Comité desNotables Il, a pris des arrêtés, édicté des ordonnances, décrété destravaux, mandaté des dépenses et fait tout ce qu'aurait dû faire unerégence légalement investie.

Cette situation, au point de vue légal, était irrégulière, mais tousnous serons d'accord pour déclarer qu'elle s'imposait. Nécessité faitloi. Il s'agit, aujourd'hui que le Conseil Communal effectif est presqueau grand complet, de régulariser et de couvrir tous les actes administra­tifs émanés de cet organisme improvisé afin d'éviter notamment que,plus tard, des personnes mal intentionnées et qui se croiraient lésées,ne viennent contester la légalité des décisions prises.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 171

A cet effet le Collège vous propose de prendre la délibération dontje donnerai lecture.

Le Conseil Communal,

Considérant le désastre à jamais douloureux qu'ont valu à la ville deLouvain, l'invasion de la Belgique, l'incendie de plus de onze centsmaisons et monuments, la destruction de sa bibliothèque si justementcélèbre, l'expulsion de presque toute sa population et les évènements sitragiques qui ont provoqué, après le 25 août 1914, la constitution d'unComité des Notables, sous la présidence de M. le Professeur Nerlncx,pour administrer provisoirement la citée dépeuplée et en ruines;

Considérant que cette administration provisoire a, depuis la dateprécitée, avec le concours des membres du Collège et du Conseil Com­munal, au fur et à mesure de leur rentrée en ville ou dans le pays, étéamenée à décréter des règlements et ordonnances de police et à prendretoutes les mesures que comportait la situation;

Attendu qu'il importe de régulariser cette situation créée par l'étatde guerre et de confirmer, aujourd'hui que le Collège Échevinal etl'Administration régulièrement reconstitués, les actes et décisionsantérieurement votés ou promulgués;

Décide:1. de rendre un hommage public et mérité à M. le Professeur

A. Nerincx, dont le nom et les services apartiennent désormais àl'histoire de notre ville;

2. de remercier les citoyens honorables et dévoués qui, dans cesheures cruelles ont contribué à maintenir l'ordre dans la cité, alorsque toute autorité légale était abolie;

Déclare,que tous ont bien mérité de la ville de Louvain;

Confirme,les actes, décisions, règlements et ordonnances de police qui, du

25 août au 1 février 1915 font partie de nos annales administratives, etpasse à l'ordre du jour.

Ville de Louvain, Bulletin Communal, Année 1915, p. 7 et 8.

Verklarend stuk nr 6

Beschrijving van de procedure die bij de uitqijie en de inwisselfng vande gemeentebons diende gevolgd te worden.

Afin de pouvoir exercer un contrôle rigoureux sur le montant desbons communaux émis, en circulation et remboursés, il est formellementstipulé qu'aucun paiement en bons communaux ne sera fait, si ce n'estpar la Caisse des Bons Communaux placée sous la direction de Mr JeanMeulemans ou de la personne qui sera désignée pour le remplacer.

172 R. WAERZEGGERS

Chacun des services appelés à faire des paiements en bons com­munaux, y compris la bienfaisance, dressera des états distincts etsignés renseignant la somme à payer et le nom du bénéficiaire. Cesétats émargés pour quittance par les bénéficiaires.

Le receveur communal accompagnera les bons remboursés d'unbordereau numérique distinct pour chaque espèce de bons émis (tr.5,-, fr. 2,-, fr. 1,- et fr. 0,50). Les bons seront classés dans chaquebordereau et seront remis au caissier des bons communaux contredécharge donnée en regard du montant des bons remboursés. Cettequittance tiendra lieu pour le receveur communal de pièce de caisse.

Le caissier des bons communaux annulera par perforation les bonsremboursés à leur rentrée, après avoir vérifié si le montant des bonsrenseignés aux bordereaux dressés par le receveur communal est bienconforme à la réalité. Les bons annulés seront rattachés immédiate­ment à la souche.

Il sera dressé un registre renseignant journellement d'une part lemontant des bons émis, d'autre part le montant des bons remboursés.Le total des bons à la souche, en circulation et remboursés devra cadreravec le montant des bons émis.

Afin d'éviter les contrefaçons, le receveur communal inscrira au dosde chaque bon le nom de la firme qui le lui a présenté au rembourse­ment.

Stad Leuven, modern archief', bundel 4526.

Verklarend stuk nr 7

Niel gedateerd onluierp VOOT de aankondiging van de inirekkinq dersiadsbons, met de door de inleveraars te volgen procedure.

Le Collège des Bourgmestre et Échevins arrête:

Art 1. Les bons communaux seront remboursables à partir du 1 sep­tembre 1915.

Art 2. Pour obtenir le remboursement, les porteurs vindront seconformer aux conditions suivantes:Les bons devront être classés:A. par valeur;B. par numéro d'ordre;C. par paquêts de 100 bons.Toute demande de remboursement devra être accompagnéed'un bordereau de dépôt en double exemplaire portant:A. la lettre de la série;B. le nombre des bons de chaque valeur;C. la somme par valeur;D. la somme totale à toucher.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 173

Art 3. Les demandes de remboursements pourront être introduitesau bureau de la recette:I. Bons de 50 et de 20 ïrs.

Série A le mercredi 1 septembre 1915, entre etheures.

Série B le Jeudi 2 septembre 1915, entre et heures.Série C le vendredi 3 septembre 1915, entre et

heures.II. Bons de 5 et de 2 îrs,

Série A : le samedi 4 septembre 1915, de à h.Série B : le lundi 6 septembre 1915, de à h.Série C : le mardi 7 septembre 1915, de à h.

Ces bons seront payés recpectivement les 11, 13 et 14 sep­tembre 1915.III. Bons de 1 et 0,50 Ir.

Série A le 15 septembre 1915 de à h.Série B : le 16 septembre 1915 de à h.Série C : le 17 septembre 1915 de à h,

Le paiement de ces bons s'effectuera respectivement les20, 21 et 22 septembre 1915.IV. Bons de la Série D.

le mercredi 23 septembre 1915 de à h.Le remboursement se fera le 27 septembre 1915 de à h.

Stad Leuven, modern archieî, bundel 4526.

Verklarend stuk nr 8

JOad van eeti dienstnola die de werkwijze oaslleqi die door de diensider qemeetüebons bi] de inirekkinq van het noodgeld diende gevolgd teworden.

Remboursement des bons communaux.

Dès que le remboursement sera décidé, arrêter tant que faire se peut,la sortie des bons.

Pour les opérations du remboursement:

1. Recevoir les bons et les bordereaux;2. examiner s'ils sont classés par série et par ordre numérique;3. faire le comptage;4. vérifier le bordereau, le pointer, faire le compte;5. remettre aux déposants un double du bordereau, signé par le

receveur pour valoir cpte :6. mettre les bons déposés avec le second bordereau dans une en­

veloppe ad hoc portant nom et prénoms du déposant, adresse,et montant de la somme dûe,

174 R. WAERZEGGERS

N.B. Pour le paiement, ces enveloppes seraient classées par ordrealphabétique et contiendraient la somme à payer ainsi que lebordereau sur lequel chaque paiement serait quittancé par leporteur du double, qui serait retiré par le receveur.

Stad Leuven, modern archleï, bundel 4526.

Verklarend stuk nr 9

Ontuierp ooor hel insielleti van een controlesysteem met behulp vanIijsteti met de nummers van aile uiiqeqeuet: bons.

Bureau du caissier,

1. Faire imprimer des feuilles portant 100 numéros de la couleur dechaque valeur de bons. Chaque liste serait, dans le bureau, soit aucrayon bleu, soit au numéroteur, marqué par centaine, mille, etc.Ces feuilles seraient ensuite reliées par valeur.

2. Repasser tous les bons rentrés ou collés. Biffer sur les listes ci­dessus les numéros rentrés ou collés.

3. Recevoir les bons à rembourser, comparer les nOs, biffer les nOSrentrants, les annuler, si'il ne s'y trouve pas de doubles. Contrôleravec les souches s'il y a lieu.

4. Renvoyer le bordereau signé au bureau de paiement.

Le travail sous 1 et 2 demandant beaucoup de temps, je propose delaisser au bureau du caissier un mois pour passer tous les bons rentrés etrecollés. Les diverses opérations dans le bureau de demandes deremboursement devraient se faire, pour chaque opération, par un ouplusieurs employés spécialisés, particulièrement aptes à la besognequ'on leur confie.

Dans le bureau du caissier les opérations pourraient se faire par lepersonnel y occupé.

Si l'on craignait un travail trop grand pour certaines catégories debons, on pourrait doubler le nombre de jours d'acceptations de deman­des et de paiements en fixant le nO auquel on s'arrêterait chaque jour.

Stad Leuven, modern archief, bundel 4526·

Verklarend stuk nr 10

26 februari 1918

Briel van de « Deutsche Zivilverwallung l) aan hel Leuuens siadsbe­sluur waarin, onder beptuilde voorwaarden, ioelaiinq oerleenâ wordltot een uiigitle van kasbons.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 175

DER PRASIDENT

DER DEUTSCHEN ZIVILVERWALTUNG

FÜR DIE PROVINZ BRABANT

Nr A.3430 Bruessel, den 26. Februar 1918.

Zum dortigen Schreiben vom 9.11.18 an den Herrn Generalkommissartuer die Banken

Es ist nichts dagegen einzuwenden, dass die Stadt Loewen Stadt­scheine zu 25, 10 und 5 Centimen im Gesamtbetrage bis zu 20.000Franken verausgabt. Fuer eine weitere Ausgabe von Stadtscheinenkann kein Beduerfnis anerkannt werden, da der Herr Generalgouver­neur zur Behebung des Kleingeldmangels bereits die Auspraegung vonZinkmuenzen zu 25 Centîmen angeordnet hat und ausserdem weitereZinkmuenzen zu 50 Centimen gepraegt werden.

Der Herr Generalkomrnlssar fuer die Banken rnacht fuer die Aus­gabe der Stadtscheine zur Bedingung, dass die Stadt Loewen durchAnlegung eines besonderen Fonds Vorkehrungen trifft, dass die vonihr ausgegebenen Stadtscheine jederzeit eingeloest werden koennen.

Ieh stelle der Gemeinde anhein, mir einen Gemeinderatsbeschlussueber die Ausgabe von Stadtgeld in Hoehe von 20.000 Franken vor­zulegen, in dem aueh die von dem Herm Generalkommissar fuer dieBanken angeordnete Anlegung eines besonderen Fonds zum Ausdruckgebraeht wird.

In VertretungAn die Gemeindeverwaltung

in Loewen

Stad Leuven, modern archiet, bundel 4526.

Verklarend stuk nr 11

7 maart 1918

Uiitreksel uii hel oerslaq van de zilling van de gemeenteraad waarinde uitqijte uan de stedelijke pasmunt werd goedgekeurd.

STAD LEUVEN

Extrakt uit een reqisier der beraadslagingen van den GemeerüeraadZifting van 7 maart 1918

Voorwerp: Uitgave van pasmunt.Tegenwoordig: H. H. Leo Colins, Burgemeester-Voorzit­ter; Claes, R.., De Munter, Schrnit, Tielemans, Schepe­nen, Bosman, Bruylants, Claes, Th., Delmarcel, Depet­ter, Du Bois, Hollanders, Janssens, FI., Meulemans, Pe­ters, Triau; Vandemoortele, Vander Perre, VeltkampRaadsleden; Aug. Van Ermen, Secretaris.

Het verslag der voorgaande zitting wordt gelezen en goedgekeurd.

176

Myne heeren,

R. WAERZEGGERS

B urgemeester-VoorzitterA. Claes

In zitting der afdeelingen van 23 Januari 1918, hebt gy besloten ophet voorstel van het Collège en om het mangel aan pasmunt te keerte gaan, kasbons van 25, 10 en 5 centiemen uit te geven.

Teneinde de toelating tot het drukken te bekomen hebben wy onstot den Heer Staatskornmissar für Banken te Brussel, moeten rich­ten.

Op 26 Februari Il. heeft de Heer Voorzitter van het Burgerlyk Be­stuur van Braband ons laten weten dat er niets in te brengen is tegen deuitgave, door het stadsbestuur, van pasmunt van 25, 10, en 5 centie­men tot een totaal beloop van 20.000 fr. De noodwendigheid van eenegrootere uitgave kan door hem niet erkend worden omdat de HeerGeneraai Gouverneur reeds bevel gegeven heeft zlnkmunt van 50centiemen uit te geven en eene grootere hoeveelheid stukken van25 centiemen heeft doen slaan.

De Heer Staatskommissar für Banken stelt aIs voorwaarde dat destad een byzonder fonds zal stlchten opdat de uitgegeven kasbons teallen tyde zouden kunnen uitbetaald worden.

Wy verzoeken u, Mynheeren, aan de vraag te voldoen en de volgen­de beraadslaging te nemen :

De Gemeenteraad,

Gezîen het besluit genomen in zitting der afdeelingen van 23 .Ia­nuari 1918 ;

Gezien het mange! aan pasmunt dat de handelsbetrekklngen belém­rnert en eene oprechte hindernis daarstelt aan de dagelyksche bezorgingvan levensmiddelen ;

Gezien de brîef van den Heer Voorzitter van het Burgerlijk bestuurvan Braband van 26 Februarl 1918, N0 A 3430,

Besluit :

Er zal, door het Stadsbestuur, pasmunt uitgegeven worden van25, 10 en 5 ceutlernen, tot een totaal beloop van 20.000 fr.

Ten einde de onmiddellyke terugbetaling dezer bons te verzekeren,zal er een byzonder fonds van 20.000 fr gesticht worden; dergelykesom zal daarvoor op eene byzondere rekening der stad in de « BanqueCentrale de la Dyle I} te Leuven gestort worden. Dit fonds zal moetendienen tot gemelde terugbetaling.

Gedaan in zitting, datum als hierboven.Gunstig advies.

Voor gelykvormig uittreksel :

Namens den Raad;Van Ermen

STEDELIJK NOODG~LD LEUVEN 1914-1918 177

LV.(GeL) Burchhard,

DER PRÂSIDENTder Zivilverwaltung

für die Provinz Brabant,

1 , •• (' ~

Burgemeester en Schepenen,, L. ' eolins:'~:

N0 28014 - 6de art 4544

GEZIEN EN GOEDGEKEURD IN UITVOERING VAN RETBESLUIT VAN DEN HEER GENERAAL' GOUVERNEURVAN 26 APRIL 1917.

BRUSSEL DEN 20 maart 1918

OP BEVELVoor den Provincialen Griffier,

De Afgevaardigde Aïdeelingsoverste,

(Get.) G. Decorte

VOOR EENSLUIDEND AFSCHRIFT:

Voor den Provincialen Griffier,De Afgevaardigde Afdeelîngsoverste,

Stad Leuven, modern archief, bundel 4526.Bulletin communal, 1918, p. 96 en 97 : 7. Geldwezen en rekendienst,

Uitgave van pasmunt door de stad.

Verklarend stuk nr 12

20 februari 1919

Bekeudmaking van de intrekking der Leuvense stadsbons.

STAD LEUVENIN - TREKK ING DER

GEMEENTEBONSvan 25, 10 en 5 centiemen

Burgemeester en Schepenen,

Berichten het publiek dat zij tot de intrekking besloten hebben dernoodgeldbriefjes, die uitgegevcn werden om de schaarste van het klein­geld te keer te gaan.

De personen die er nog in hun bezit hebben, worden uitgenodigd zeter uitwlsseling aan te bieden, vDôr den 31 Maarl aanstaande, aan destadskas, alle werkdagen, van 9 1/2 uur tot 's middags.Te dien einde moeten zi] :

1. ze rangschikken in onderscheîdene waarden ;2. ze plaatsen in dezelfde richting, langs de voorzijde j

3. voor zooveel dit mogelijk is, er pakjes van rnaken van 50 briefjes;4. er een verzameld bordereel bijvoegen, geteekend door den îl)­

dienerLeuven, den 20 Februari 1919.

Op bevel:De Secretaris,

Aug. Van Ermen

12"

178 R. WAERZEGGERS

Brontten : Stad Leuven, modern archief, bundel 4526.« Le journal » van 2 maart 1919, p. 70.Stad Leuven, modern archiet, bundel 3792.

Verklarend stuk nr 13

21 januari 1920

Ouerzichi en eirulaîrekenituj van de eersie uitgi{fe van noodgeld, opge­steld door de loenmalige gemeenteontvanger Groendaels.

Ville de Louvain Louvain, le 21 Janvier 1920.

1re émission debons comms.N0 6069

Messieurs,

Fr 2.495.535.00

62,50

2.495.597,50

100,0062,50Fr

Fr 162,50

Fr

J'ai l'honneur de vous faire connaître que j'ai clôturé les opérationsde l'émission et du remboursement des Bons communaux émis audébut de l'invasion allemande.

Le service des bons relève une sortie demais la Banque de la Dyle, chargée primitivementdu Service, en inscrivant, par double emploi, unedépense, avait fait une erreur de .Cent francs en bons de 20 Fr qui étaient restésattachés à la souche ont été retrouvés plus tardet ont par le fait diminué le découvert de leurmontant, ci :De sorte que la différence se réduit à .Si nous déduisons cette somme du total, relevé parle Service des Bons .nous obtenons une émission réelle, relevée par meslivres de .

Je crois de mon devoir de déclarer qu'il est à ma connaissance queM. le Secrétaire Communal Marguery avait promis, au Caissier de laBanque de la Dyle M. Meulemans, chargé du Service des bons au début,qu'il n'aurait pas été inquièté pour les découverts qui auraient pu seproduire.

J'estime donc qu'il conviendrait de passer ces Fr 62,50 à perte etprofits et de fixer définitivement l'émission à 2.495.535,-

Le remboursement des bons communaux se répartît conformémentau tableau ci-après.

STEDELIJK NOODGELD LEUVEN 1914-1918 179

Valeur des Valeur Valeur Valeur des bonsbons émise remboursée non remboursés

500 25.000 25.000 -100 12.500 12.300 20050 153.250 153.150 10020 457.800 457.620 180

5 1.339.575 1.339.265 3102 320.650 320.402 2481 100.415 99.961 4540.50 73.982,50 73.367,50 6150.25 12.425 12.092 333

Dont à déduire 2.495.597,50 2.493.157,50 2.440,-erreur d'émission 62,50 - 62,50de la Banque dela Dyle. Fr 2.495.535,- 2.493.157,50 2.377,50

L'opération a donc laissé un excédent de fr. 2377,50 que je vouspropose de verser aux recettes imprévues ordinaires de 1920, à moînsque vous préfériez en faire un article spécial au budget du dît exercice.

Veuillez, je vous prie Messieurs, me donner décharge de la ditegestion ainsi qu'au caissier des bons M. Van Brussel, et me faire con­naître votre décision relativement à l'excédent. Quant aux bons eux­mêmes je vous propose d'en décider la destruction par le feu.

Agréez Messieurs, l'assurance de ma considération distinguée,

Le Receveur de la Ville,Groendaels

Stad Leuven, modern archiet, bundel 4526.

Verklarend stuk Dr 14

21 j anuari 1920

Overzicht en eituiairekeninq van de tnieede uilgijtc van noodgcld, opge­steld door de gemeenleontvanger Groendaels.

Louvain, le 21 janvier 1920.

Messieurs,

J'ai l'honneur de vous faire rapport sur le résultat des opérationsd'émission et de remboursement des bons de monnaie divisionnairecréés en 1918 pour parer à la pénurie de petite monnaie.

Les bons émis étaient de trois types différents: de 5, 10 et 25Centimes.

180 R. \VAERZEGGERS

Il a été émis 100.000 bons de 5 ces ayant produit. Fr 5.000,-U en a été remboursé 58.550 qui ont nécessité une dé-caissement de . Fr 2.927,50

de sorte qu'il manque à l'appèl 41.450 bons de 5 cespour une valeur de Fr 2.072,50

Bons de 10 cesIl a été émis 200.000 bons de 10 ces ayant produit Fr 20.000,­Il en a été remboursé 142.774 qui ont nécessité un

décaissement de Fr 14.277,40

de sorte qu'il manque à I'appèl 57.226 bons de 10 cespour valeur de . . . Fr 5.722,60

Bons de 25 cesIl a été émis 150.000 bons de 25 ces ayant produit Fr 37.500,­Il en à été remboursé 107.579 qui ont nécessité un dé-

caissement de Fr 26.894,75

de sorte qu'il manque à I'appèl 42.421 bons de 25 ces prune valeur de Fr 10.605,25

L'opération laisse donc un excédent de . Fr 18.400,35Veuillez, je vous prie, Messieurs, me donner décharge de la. dite

gestion et décider de la destination à donner à l'excédent. Je vouspropose en outre de détruire par le feu les bons remboursés.

Agréez Messieurs, l'assurance de ma considération distinguée.

Le Receveur de la VilleGroendaeIs

. .A Messieurs les Bourgemestre et Echevins.

Stad Leuven, modern archief', bundel 4526.