gretil.sub.uni-goettingen.degretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/3...Sucaritamisra: Mimamsaslokavarttikakasika Based on the ed. by K. SÃmbaÓiva ÁÃstrÅ. The MimÃæsÃÓlokavÃrt[t]ika

Embed Size (px)

Citation preview

Sucaritamisra: Mimamsaslokavarttikakasika Based on the ed. by K. Smbaiva str.The Mimslokavrt[t]ika with the Commentary Kik of Sucaritamira.Trivandrum 1926, 1929, 1943. (Trivandrum Sanskrit Series, 90, 99, 150)

Provided by Helmut Krasser, Wien

## = BOLD%% = ITALIC&& = SUBSCRIPT

{n,n} = {part,page}

___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a 195long A 249long i 197long I 253long u 198long U 244vocalic r 173vocalic R 227long vocalic r 204vocalic l 202long vocalic l 203velar n 199velar N 167palatal n 164palatal N 165retroflex t 194retroflex T 232retroflex d 172retroflex D 214retroflex n 239retroflex N 215palatal s 211palatal S 193retroflex s 171retroflex S 229anusvara 230capital anusvara 245visarga 247capital visarga 234

Other characters of the REE encoding table are not included.Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search.

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see:www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdfandwww.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf___________________________________________________________________

Part I

01 pratijstra

{1,1} vrttikrambhe icram anuvidadhno magala tvat karoti -- ##ti. d hi in pravtti sarvakryeu magalcaraaprvik. magala ca devatstutinamaskrdi. asya ca niyogata phalavatkryntarrambhasayogt skd aphalatvc ca phalavatsannidhvaphala tadagam iti nyyena kryntaraeatve 'vadhte satyrambhasya samptiparyantatvd apekitvighnaparisampti phalam. apekitavidher anapekitavidhna durbalam iti nyyena phalntarakalpany durbalatvt. ato yath smpradyikam adhyynadhyydi svdhyyvighnrtham evam idam api. tad ayam artha -- viuddhau jnadehau yasya sa tathokta. viuddha ca bhagavato jna rgdibhir jnakranm aditatvd, deha cyonijatvd vividhagarbhavedanvirahc ca. trived ca tasya cakur iti gauo vda, asandigdhvipartaspaavedrthaprakakatvt. divya ctndriyrthagocaratvt. bhautika hi caku pratyutpannrthaviayam. ida tv angatdiviaya divyam iti. reyasa ca hithitaprptiparihrtmano bhagavn nimittam. somrdhadhrie, somakaldhrie. nama iti. yady api vigrahdipacaka devatdhikarae nirkariyate, tathpyjydistotravat pradhnakarmaa eva devatstuter evakty phalam ity adoa iti || 1 ||

{1,2} vidygurm idn stutinamaskrau karoti -- ##ti. iyadhpadminn ravn iva viksakn gurndau vande. tato vrttika kariye. tem eva prasdena denrthatattvopadeendena ca stutinamaskrabhuv. gurvanugamandayo 'pi hy crapramak eva. vrttikagrahaena ca duruktabhagam anuktavacana ca samdhatte. mmsabdena nyyastram idam ato nyynusredhikaraabhagdyadaam iti darayati. lokapadena ca lghavaviksa kipma iti darayati. tata ca stritapryam imam artham avahit jijsavo bhvayiyantti ttparyrtha iti || 2 ||

samprati lokaytrmdriyamo ye 'tyantaparrth svopakram agaayanto 'pi paropakrya yatante santastn pratyha -- ##iti. asyavo matsar tato 'nye 'nasyava iti || 3 ||

ye tu madhyasth guadoanirpaena doavantam apahya guavantam updadate, tn prati parkviertham arthayate -- ##ti. (madye prabandhe 'smin guadoa)vati yugapad guadoau nirpayantu bhavanta. anyath gunupekya doeu nirpyameu doanirbhvanaikamanasm asanto do prakeran iti || 4 ||

idn durjann prati sadaam ha -- ##ti. ye vaya parasthn api don na myma, te katha svagrantheu donupdadmahi. na csmbhir anupttn don srayo grahtum arhantti || 5 ||

{1,3} samprati matsar nna dayiyanti mannibandhanam. atas taddoodbhvanena urm utshabhago m bhd ity evam artham ha -- ##ti. prasiddhtiayv api mokasvargau prati nstik vivadante. vadanti ca -- sukhadukhe laukike svarganarakau iti. moke ca sadbhvata prabhti vivda. eke hi nsti moka iti vadanti. anye puna sakalaviayopargarahita savedanapravham apavargam hu. anye taduparamam. apare sakalavaieiktmaguocchedalakaa niratiayam aviayaparivagajam anavasnam nandasandoham. apare ca prve ca bhrntisamutthair nnvikalpai pramrthikamokasvarpam apalapanty eveti || 6 ||

api ca yadi nma uravo mannibandhane donupalabhante, tathpy aham anapavdya. na hy aha svatantra kicidabhidadhe. gamnusrias tu me yathgama vartamnasya skhalitam api daivd avarjanyataypannam ity upekayam eva. na hi kim apy abhimata vastu nirdoa bhavati. dos tu samdhya gu upajvitavy ity ha -- ##ti. sat hi mrgo 'yam gamnusro nma. tad iha bahula gu eva. dos tu kathacit santo 'py alpatvd asatkalp ity upekitavy iti || 7 ||

kicstu tvad asmdn kavipravrm gamnusriyo vca obhanta iti. anyasypi raddadhnasya traymrgnusri yathkathacidrabdh kli alpasrpi vgvtti obhate. asmka tu bahusr akleanirmit obhatetarm ity ha -- ##ti || 8 ||

{1,4} nanu kimagabhty mmsy vrttika prayate, ved eva skd vykhyyantm ata ha -- ##ti. ved eva saayaprvottarapakakramea vykhyyamn mano harantitar, na tu mantrabrhmaabhyaprasthnena. mmsayaiva tu te tathvykhyyanta iti tatraiva vrttika kartu me t vardhata iti || 9 ||

nanu mmsym api cirantananibandhanni santti ki mudh prayasyate. ata ha -- ##ti. lokyata nma nstikn tantram. tadbhvampdit nnpasiddhntasagrahea. tmstikapathe kartum aya yatna kta iti. asy vartamne 'rthe v kto varanya iti || 10 ||

ity upoddhta

strattparyam id darayati -- ##ti. ida hi stra dharmkhyam asya strasya pratipdyatay viayabhta prayojana vaktu ktam. dyam iti prayojanbhidhnasthnam iti darayati. yady api dharmo 'sya prayojanam iti na kahenokta, tathpi jijskarmabhto dharma ity cakenpururthajnasyniatvt pururthbhto dharma prayojanam iti scitam iti stram ity uktam. ktapadena ca ktrimam idam ata pramntarea gurukulavsvasnanivttiparam api vykhyyamna na doam vahatti darayati. nitye{1,5} hi yvadvacana vcanikam. paurueya tu pramntarabalennyrtham api pratibhsamnam anyaparatay pratipdyata iti || 11 ||

nanu ki prayojanbhidhnena. stram eva prayatm. prayojanbhidhna hi strd bahirbhta stra praetukmasya na yuktam. ki csya prayojanam. prayojanaviet streu urupravttir iti cet. tan na. na hi prekvat puvacand evam ayam artha iti vivso yukta, vieato hetudarant. anyrtham api stra dharmaprayojanatay rotn pravartayitum ayam heti akamn nvaseyu. ato mandaphala prayojanavacanam ata ha -- ##ti. yad anyadalpysasdhyam api kicit stra laukika vaudanapkdi karma, tad apy anuktaprayojana ndriyante. ki punar mmsm iti yukta strrambhe prayojananirdea. yat tu puvacand anvsa iti, tan na. ptnptaviet. vakyati hi -- tac cet pratyayitt iti bhyakra. jaimini ca api v kragrahae prayuktni pratyeran (1.3.7) iti. yat tu vipralipsamno brta iti. tan na. na hy asya maharer antavacana sambhavati. na csya vipralambhe prayojana kicid upalabhyate. yadi rotra pravartantm iti, kim asya tair aphale 'dharmaphale v dharmacchalena pravartitai. pratyutdharma evsya iyn bhrmayato mahn doa padyeta. na ca paramadhrmiko 'dharmam caratty utprekitum api akyam. na ca tantrakras tantraprayojane bhrmyatti sambhvyate. ata evsambhavadbhramavipralambhatvd m aakdismarani rutimlnti smtyadhikarae vakyate. sarvapuruavacanvivse[1] punas tad api bhajyeteti[2]yukta prayojanbhidhnam iti || 12 ||

__________NOTES__________

[1] nnv [2] s ___________________________

sarvasyaiveti kkv[3]mmsy vieo yo 'ntartastamabhidyotayati -- ##ti. strntari hi[4]vcyaikaviayanibandhanni{1,6}vykaradni. mmskhy tv iya vidy bahni vidyntari vedatadagdny upyabhtnyrit. na hy asystair yathvadavijtair artha[5]akyaniraya. tadiyam upyata svarpata ca pracit rot ravaecchm api krayitum anuktaprayojan sat na akyeti yukta prayojanbhidhnam iti || 13 ||

__________NOTES__________

[3] kv yo vieo 'nta (KHA) [4] vyaktaika (KA) [5] rthaniraya akya. ta (KHA) ___________________________

api ca vidyntary anuktaprayojanni niprayojanni manyamn jijsavo yadi nma na jnran mandaraddhay v pravartamn na samyag vidyu, tathpi tebhyo 'jtadurjtebhyo 'narthaprptis tvan na sambhavati. mmsy tv ihjte durjte v prvottarapakanyyamrge vivekbhvt prvapakam eva siddhnta manyamns tadanurpa ceeran. tatra nityanaimittikayor akarad asamyakkarad v mahntam anartha prpnuyu iti yatnenopacaritavy mmseti lokadvayenha -- ##iti. nanu tath vidyntarnabhije 'pi duyaty eva. tath hi -- vykaranabhijo 'pi tvad yaje 'paabda prayujna pratyavaiti. ryate hi tasmd brhmaena na mlecchitavya mleccho ha v ea yadapaabda iti. ucyate. ko vha na strntarnabhijne 'pi doo bhaved iti. alpabhyastve tu viea. mms hi sarvastragatjnasandehaviparyayavyudsakamanyyanibandhantmik.[6]tad asym ajty na kicid api jta bhavati. ato mahntam anartha prpnoti.[7]ata evha ## iti || 14-15 ||

__________NOTES__________

[6] tasy (KA) [7] pnuyt ___________________________

yata ca yatnenopacaritavy mms, tasmd yukta strakt svaya prayojanbhidhnam ity ha -- ##iti. nanu[8]tathpi pinineva{1,7} bhyakrdibhi kariyamo yatna[9]kasmn na jaimininopekita, ata ha ##iti. yat tena jaimininokta tad eva bhyakrdaya katha nma vadeyur iti. itarath svacchand ko vetti kdk prayojanam abhidadhyur iti. tath hi vykarae straktopekita prayojanam anekadh vykhytbhir vikalpitam. tath hi -- prathama sdhuabdajne dharma ity abhidhya puna straprve prayoge 'bhyudaya ity uktam iti. satyam eva, yukta tvat prayojanbhidhnam iti || [16] ||

__________NOTES__________

[8] nu yady eva p (KHA) [9] tna jaiminin kenopta kasmd ata ___________________________

athaitena prayojanensya strasyya sambandha ity api strakrasya yukta vaktum. ajtaprayojanam ivviditasambandham api rotu ndriyante iy. tasmt saha prayojanena asya sambandho vcya iti codayati -- ##iti || 17 ||

pariharati -- ##iti. yadaivsya strasyeda prayojanam ity ukta, tadaiva tayor upyopeyalakaa sambandho 'rthd ukta eva. na caivam arthaprptam artha strakr akarair nibadhnanti, astratvaprasagd iti || 18 ||

nanu yadi nma strakrea prayojand bhedena sambandho noptta, vykhytbhis tu vyajyatm. kathite hi vyakta sambandhe rotra pravartante. ata eva strntarev api sambandha sphuam[10]upadarita. tath hi iyaprannantara kaabhuj tantra pratam ity arthamlym uktam ity ha -- ##iti || 19 ||

__________NOTES__________

[10] spaam iva da (KA, KHA) ___________________________

{1,8} avispakte tu sambandhe vykhytbhir asambaddhapralp strakra iti akamn rotro 'sagatim eva straprayojanayor manvrann ity ha -- ##iti || 20 ||

pariharati -- ##ti. eva hi manyate -- tatra nma vrttikakr klinanti yan na bhyakreoktam. iha tu bhyakreaiva dharma prasiddho v syd aprasiddho v ity kipya sambandho vakyate athavrthavat itydineti na pthak sambandho 'bhidhnya sambandhabhyavivaraa[11]eva tu yatitavyam iti || 21 ||

__________NOTES__________

[11] ya e (KA) ___________________________

kacit punar atraivam ha -- yathrvcn vykhytro na pthak sambandham abhidadhati tath bhyakrasypi sambandhavacanam ayukta, strakreaivthaabda prayujnendhyayanakriynantaryalakaasya strasambandhasyoktatvt. yath athto dharma vykhysyma iti iyaprannantara stra praayma iti kyapenoktam iti. ta pratyha -- ##ti. adhyayanajnecchkriyayor hy nantaryalakaa sambandham athaabdo vadati. te ca kriye strd[12]barhirbhte. sannantasmnyamtrea jijsmmsayor aikya manvnnm aya bhrama iti || 22 ||

__________NOTES__________

[12] pthagbh (KHA) ___________________________

na param anuptta sambandha, niprayojana cety ha -- ##vedavkyavykhynrthni hi stri. tad imni pryea yathrutaghtny api vedavkyrthanirayasamarthanyyakalpa samarpayanty eva. kvacid eva te pratghto{1,20}bhavati. tad yatra vedastrayor yathrutaghtayo parasparavirodho bhavati tadviay parisakhyeti. evam avagate viaye svarpam ha -- ##ti##antena. virodhaviaye 'pi hi svarasato yathrutaghtastragrahaa prasaktamanay vryate. yad ida prasiddhrthagrahaamadhyhrdivarjana ca tad vedvirodhe.[44]virodhe tu stramadhyhrdibhir vykhyeya, vaidikam eva vkya yathruta neyam itdam atropadiyata iti. atha ki sarvadaiva vedavkya yathruta neya, nety ha -- ## iti. yatra hi vedavkyayor evnyonya virodho bhavati, tatra tayor ekamadhyhrdibhir nyata eva. yathopakramvagatadtrutivirodhd upasahrasth pratightruti dtgocar darit. eva hy ukta yvato 'vn pratighyd[45]iti pratigrhayed iti. ida tu viparimodharaam. adhyhrdayas tu vedavkye vistarabhayn na prapacit iti || 47-48 ||

__________NOTES__________

[44] dhe. vedavi (KHA) [45] t pra (KA) ___________________________

nanu cobhayatra prptau parisakhy bhavati. yathokta -

tatra cnyatra ca prptau parisakhyeti kryate

iti. na ceha virodhvirodhayor ubhayor api yathrutastragrahaa prasaktam. na hi jtu pradhnn anugua gua yathrtham updya pradhnam anyath nyata iti sambhavati. api ca nitya vedavkyam anitya stram. ato 'pi ca nsya tena saha spardh yukt. tena vedavirodhe yathrutastragrahaa na prasaktam[46]iti ki tannivttyarthay parisakhyayety ata ha -- ##ti. eva hi manyate -- satyam aya nyya yadvedavirodhe stram anyath kriyata iti.[47]nyybhsena tu bhrmyata prati bhyakro loka itydibhyea parisacae. eva hi bhrnt rotro{1,21} manvran -- na strai saha vedavkyn kacid viea. yath hi vedo dharme pramam, eva vedrthanirayo 'pi narte strebhya sidhyatti nsmn prati vedastrayo kacid viea iti. na ca vedastravkynm[48]anya svagato viea. laukiks tvat padapadrth ubhayatra tuly, vkyam apy kkitayogyasannihitapadasamanvaytmakam ubhaya vaidika jaiminya ca. na hi tayor anyatarad apy adhyhrdikam apekate. tad etad ha -- ##ti || 49-50 ||

__________NOTES__________

[46] m eveti (KHA) [47] ti nny (KA) [48] trm a ___________________________

nanu na viruddhrtham ubhaya sambhvayitu akyate. ato 'nyataradanyyyam iti sthite, guatvt stram anyath kryam iti prguktam ata ha -- ##iti. vicitray hi jijsava. atas te kadcit pradhnaguagocara[49]balbala jnanto vednurodhena stram anyath nayanti. kadcid udbhtcryagaurav evam locayanti -- katha hi nyyasahasravijjaiminir asmaddigocarm anupapatti nkalayatti sambhvayma, yayaiva tu tena vykhyta tathaiva[50]rutyartho yukta. anyathaikarutyanurodhena bahurutivina evpadyata iti. tad evamlocanbhedd vikalpa iti || 51 ||

__________NOTES__________

[49] r balbalagati j [50] vrtha ruter yukta ___________________________

athav samasmarthyayor ubhayor vikalpo bhavati. iha punarvedrthanirpavasthy stri prathamam upanipatanti. tny anupajtavirodhni tvad yathrutagrhyy patanti. tai ca prthamyenvaruddhabuddhi rot jaghanyasthnopaniptinm eva codan bdheta. mukhynurodhena hi jaghanyabdho vakyate mukhya v prvacodanl lokavat (Jai 12.2.23) iti. tadha -- ##ti. nyyym iti parisakhyy prayojana scayati. asaty hi parisakhyy nyybhsena nyyya[51]codanbdha prasajyeta. katha punarnyyy codan. ucyate. guabhtni stri pradhnabhtni{1,22}vedavkyni, tadvykhyn[52]rthni hi tni. na ca gunurodhena pradhnam anyathkartum ucitam. pradhnam avigua katha nirvartyeteti hi gu kriyante. pradhnavaiguye tu ki guai. ata eva vakyati agaguavirodhe ca tdarthyt (Jai 12.2.25) iti. ea ca nyya prvasya mukhynugrahanyyasypavdaka. ata eva mukhyadkklabdha pradhnaklnurodhena darita. ukta hi parvai dk parvai sutyeti. ata skta nyyym iti || 52 ||

__________NOTES__________

[51] ya (KHA) [52] ni hi (KA) ___________________________

eva vikalpaniyambhym ubhayatraprpty parisakhy prasdhytraiva bhya yojayati - ##ti. vedvirodhagrahaam upalakartha nyyvirodham apy upalakayati. tad ayam artha -- yad ida prasiddhrthagrahaam adhyhrdivarjana ca, taducitaprptam andya satyavirodhasambhava iti vidhyata iti. nanu ctrpi pake trayo do prpnuvanti. tath hi -- sati sambhava iti vidhimukhena pravartamnasya nsattyanya[53]niedhrthat vaktavy. tatra svrthahnir asvrthakalpancpadyate. tath virodhvirodhayor ubhayor api yathrutastragrahaa prpta, tad bdhyate. tatra prptabdha. ata kena vieeeya parisakh prastuteti. ucyate. yadi sati csati ca virodhe yathrutastragrahaa kryam iti smnyavacanam abhaviyat, tato doatraya paryahariyat. yad tu nyybhsena smnyavacana kalpayitum abhipravtta sati sambhava iti pratyakopadea payati, tad smnyavacanam alabdhtmakam eveti na prptabdhdidoatrayaprasaga. aprptavidhir eva tad sati sambhava iti. vinpi vidhin prpsyata ki vidhineti prayojanlocanym anyanivtti phala vijyate. paramrthatas tu aprptavidhir evyam. yath raanmantre vakyati --

__________NOTES__________

[53] sya (KHA) ___________________________

aprptavidhir evyam ato mantrasya nicaya[54]|

__________NOTES__________

[54] ya | i ___________________________

parisakhy phalenokt

iti. tad ida vidhyate[55]'rtha ity anenoktam iti veditavyam iti || 53 ||

__________NOTES__________

[55] ta i (KA) ___________________________

{1,23} idn virodhaviaye 'dhyhrdikalpan stredharaair darayiyann adhyhrodharaa tvad ha -- ##iti. vakyati hi jaimini api v eabhj syt (Jai 6.4.3) iti.[56]atra hi eakrypritrdny udhtya vicrayiyate -- yadyem arthena ghtasya havio daivd apacro bhavati, ki tad havirantaram gamayitavya,[57]ed vvadeya, karmalopo veti.[58]tatroktam api v eabhj syd iti. na cnena prvapako ghyate, api vabdasambandht. na ca siddhnta, prvapakbhvt.[59]api ca anantardhikarae pradhnrthvattahavirne ed avadnena prvapaka parighya siddhntita nirded vnyad gamayet (Jai 6.4.2) iti. dravyntaropdnena tad yadi dravyntargama evnantaryd atrnuajyate, tato nyyntaravirodha padyate. eakrym ekadeadravya cotpattau vidyamnasayogt (Jai 4.1.28) ity anendhikaraenprayojakatvasya sthitatvt. athottarapaktikramea ed avadna eabhjm arthena syd iti sambandha, tad apy ayuktam. easya pratipattyantarasambandhd, navayavapratipattisambandhbhvc ca. tenotstram eva dravyntargamena prvapaka parighya rddhntitam api v eabhj syl lopa iti lopapaddhyhra darayiyati. tad ea strrtho bhavati -- ea bhajante ynpritrdni,[60]te dravyntaraprayuktiakter abhvd vidyamnaeasya pratipattyantarasambandhl lopa akaraam eva syd iti || 54 ||

__________NOTES__________

[56] ta [57] pdayi [58] v bhavati. ta [59] kntarbh (KA) [60] dikryi te ___________________________

viparimam udharati -- ##iti. asti hi savanya pau vina graha ghtv trivt ypa parivygneya[61]savanya paum upkarotti anusavana[62]savany puro nirupyanta iti. santi ca savany[63]paupuro. tatra[64]tantrio dharm prasagina upakurvantti sthite, pautantramadhyaptitva puron pratipdayitu stra pao ca viprakaras tantramadhye{1,24} vidhnt (Jai 12.2.32) iti.[65]tac caitad yathrutaghta na vivakitrthkhynakamam. viprakaro hy atra prathamnta sdhyabhto 'vagamyate. tantramadhye vidhnd iti pacamyanta hetubhtam. tac cyuktam. viprakaro hi pao prtardiklatrayasambandha. sa ca pratyakavacanasiddho na sdhya. eva hi ryate vapay prtassavane caranti puroena mdhyandine savane agais ttyasavane iti. tantramadhyavidhnam api sdhya na hetunirderham. ata prathampacamyor viparimo vakyate. paor viprakart prtardiklatraya[66]vypitvt puron pautantramadhye vidhnam. paur hi puroaklam api vypnoti. purostu svasavanasampter avypak. ata pautantramadhyapatit puro iti pavartham anuhna puroeu prasajyata iti. ida ca vrttikakrea vipariatam evodhtam viprakard iti. vyavahitakalpanm udharati -- padeneti. veddhikarae hy eva vakyati -- padasaghttmno ved. padasaght ca puruakt d, yath nlotpalavandyarthaviay. ata ete 'pi ktrim iti. tadvieapradaranrtha ceda stra loke sanniyamt prayogasannikara syt (Jai 1.1.26) iti. atra ca sanniyamd iti padavyavahita prayogaabdo loka ity asynantara sambandhanya. tad ayam artha -- loke abdaprayoga sanniyama samyanibandhantmako yukta, arthasya cakurdisannikart. na tu vede, atndriyrthatvd iti. ida ca viparimavyavahitakalpanayo sdhraam apy udharaa viparimasyoktatvd vyavadhnamtrodharaatvenoktam iti veditavyam iti || 55 ||

__________NOTES__________

[61] ya pau [62] na pu [63] y pu [64] tantradha (KHA) [65] tad etan na yathruta vivakitkhy (KHA) [66] yasambandht ___________________________

stravyavadhnam udharati -- ##ti. ida hi sammannte somendra caru nirvapet ymaka somavmina iti. tatra sandeha. ki laukike somavamane somendra caru, uta vaidika iti. tatra pnavypac ca tadvat (Jai 3.4.38) iti. avapratigraheivkyagatdyavicraprvapaktidea kta. tatra yvato 'vn pratighyt tvato vru catukapln nirvaped ity udhtya vicrita[67]ki laukika 'vapratigraha{1,25}iir iyam, uta vaidika iti. tatra prvapakastra dot tv iir laukike syt (3.4.34) iti. doanirghtrth hyam ii doasayogena[68]ravat. eva hi sammananti varuo v eta ghti yo 'va pratightti. sa cya doo loke sambhavati na vede, vihitatvd avadakiy jyotiomdau. ato laukika iti[69]prpta uktam -- arthavdo vnupaptt tasmd yaje pratyeta (3.4.35) iti. asyrtha -- neya doanirghtrthei dobhvt, na hy avapratigrahd varuagrahatmano doasyopapta pratyakdinvagamyate. tato 'rthavdamtra doasakrtanam iti phalakalpany abhvd vaidikatvasmnyc ca vaidika iti sthite, punarvicrita - bhavatu vaidike, s tu ki dtu uta pratigrahtur iti. tatra prvapakastram -- acodita ca karmabhedt (3.4.36) iti. asyrtha -- dnapratigrahakarmabhedt. iha ca yvato 'vn pratighyd iti pratigrahtravad acoditam iikarma dtu ata[70]pratigrahtu tvija iir iti prpte ukta - s ligd rtvije syt (3.4.37) iti. asyrtha -- tvijm ayam[71]rtvijo yajamna yo dakiy dt. tatra dtur iyam iir bhavati. kuta, ligt. ki ligam. avapratigraheivkyagataprvottarapadasmarthyam. tatra hi prajpatir varuyvam anayad iti dtra sakrtynte pratighyd iti rutam. tac ca prathamvagatnupajtavirodhidtravaruddhy buddhv upanipatita dtgocaram evvagatam. ata pratigrhayed iti vipariamati. tad iha pnavypac ca tadvat (3.4.38) iti stre s ligd rtvije syd acodita ca karmabhedt arthavdo vnupaptt tasmd yaje pratyeteti stratrayavyavahito dot tv iir laukike syd iti prvapako 'tidia. tad ayam artha -- pnavypad api tadvad bhavitum arhati yathvapratigrahey[72]dyaprvapake[73]'bhihitam.[74]kuta, doarute. eva hi ryate. indriyea v ea vryea ?vdhyateya soma vamatti. sa cyam indriyavryasamddhivigamo laukike rasyanrtha pte vnte[75]sambhavati na vaidike.{1,26} sarvapraktiviktisomeu pnamtrea somapratipatte siddhatvd iti prvapakite prativihita - dot tu vaidike syt (3.4.39) iti. rasyanrtha hi vamanyaiva pnam. vamanena hi uddhakyasya samyaghraparimaparamparay sthairya bhavati. somapratipattis tu samyagjarant iti mmevgbhimatig iti mantravarand avagatam. atas tatraiva vamanena pnavypadi jty tannibarhartha caru. tad ida stratrayavyavadhne 'pi streeti samudypekayaikavacanam iti || 55 ||

__________NOTES__________

[67] rayiyate (KA) [68] gara [69] ti prvapakita u [70] ta tvi [71] m ity rtvi [72] ivkydyavicrap [73] ko [74] ta [75] vamane (KA) ___________________________

strnyathkaraam udharati -- ##iti. jyotiome hy agnomyasavanynubandhy paava santi. santi copkaradaya paudharm. te kim avieea sarvapavarth utgnomyasya savanyasya veti sandeha. tatrviet sarvrthatve prpte vieapradaranrtha stra tulya sarve pauvidhi prakaraviet (3.6.18) iti. ida ca yathrutaghta vivakitavipartrtham ity ptena vykhyta tulya sarve pauvidhi syd yadi prakaravieo bhavet. asti tu prakarae viea gnyeya paur agnioma labdhavya itydibhir hi savanya praktya dharm vihit, ata savanyaprakaramnt iti savanyrth iti paka parighya sthnd agnomyrth iti siddhntitam. agnomyasya hi sthne aupavasathye 'hni dharm vihit. atas tadarth eva. yat tu savanyn prakaraam iti, tan na. jyotiomaprakarae hi paavas taddharm cmnt iti na[76]prakaraato viea-lbha. uttaredyur vina graha ghtv trivt ypa parivygneya savanya paum upkarotti savanynm utpatti. prvedyur utpattv iha tadanuvdenvinottaraklavidhnsambhavt klasynupdeyatvt. kle hi karma codyate na karmai kla. tatra prakarantardhikaraanyyena karmabhedo bhavet. eva cdakalpangaurava syt. syd etat. vapay prtassavane carantti prvedyur utpannakarmotkard iha tadviparivttau na karmntaracodan sambhavattyanupdeyaguaparatvam adhyavasyata iti. tan na. agabhto hi vappracra. nsau prvedyur utpanna sga pradhnakarmotkraum arhati pradhnnm anagavaavartitvt. ata vina graham ity evotpattivkyam. eva ca[77]{1,27} tadanuvdengneyam ajam itydinopdeyaguavidhna sambhavatti vkyadvayam api sambhavatti[78]siddham evottaredyu savanyavidhnam. prva tu guavidhnrtham iti. ha ca --

__________NOTES__________

[76] ntra pra [77] ca sati ta (KHA) [78] mbandhrtham arhatti (KHA) ___________________________

gurthaupavasathye 'hni savanyapunaruti |

utpatti prakriy caim vinagrahaottar ||

iti.[79]ata siddha[80]sthnd agnomyrth dharm iti.[81]kim ida strnyathkaraa nma. ucyate -- vyavadhraakalpaneyam. yatrnyathpratibhsamno 'rtha[82]prakaraabalennyath varyate s vyavadhraakalpan. nanu neyam adhyhrdiu sannivi. ucyate. nyam diabdo vyavasthitavacana prakravacanatvt. adhyhraprakr vkyadom evamdnm api yuktam evopavaranam iti || 56 ||

__________NOTES__________

[79] ti si (KA) [80] kramd a

___________________________

[81] ki punar ida [82] mntaraba (KHA) ___________________________

vkyabhedam udharati -- ##iti pdatrayea. vakyati hi te sarvrth prayuktatvd agnaya ca svaklatvt (3.7.39) iti.[83]iha ca varaabharaopttnm tvij laukikavaidikasarvakarmrthatvena paka ghtv[84]nirded v vaidikn syt (12.2.3) ity atra yathviniyoga kryavyavasthokt. tadekavkyataygniv api tad eva vicryata iti bhavati mati. tad ayukta, vihro laukiknm artha sdhayet prabhutvt (12.2.1) ity atra laukikavaidikasarvakarmrthatvena prvapaka ghtv nirded vaidikn syd ity atra yathnirdiavaidikakarmrthatvasya pratipditatvt. ata te sarvrth prayuktatvd ity ato vicchidya agnaya ca svaklatvd ity anyatra vykhytam. eva hi tatra prvapakita - yath yasya khdira sruvo bhavatti sruvasya khdiratnrabhydht praktau v dviruktatvt (3.6.2) ity atra praktyartheti varit, evam agnayo 'pi[85]te ca praktyarth eveti. atrottaram agnaya ca svaklatvd iti. asyrtha -- agnaya praktiviktyarth. kuta svaklatvt. na hi te prakti vikti vrabhymnt, anrabhymnnt ato 'ghyamavieatvd ubhayrth eveti yuktam. yac cgnn sambandhe homahavirapadi dvrabhta tat praktiviktyrubhayor api{1,28}pratyakarutam. ato dvrviet prakaraviec ca sarvrth evgnaya iti yuktam. tath abhyudaye dohpanaya svadharm syt (9.4.41) apanayo vrthntare vidhnt (9.4.43) iti stradvayam ekavkyatay pratibhsamna bhittv vykhytam. tath hi -- darapramsayor dadhipayas pradhnabhte pradeyataymnte aindra dadhyamvsyym aindra payo 'mvsyym iti. tatra tvad deyadham kartavy. puna ca naimittiknuhnntaram mnta yasya havirnirupta purastccandram abhyudiyt sa tredh tauln vibhajed ye madhyam syus tn agnaye dtre puroam akapla nirvaped ye sthavihstnindrya pradtre dadhani caru ye 'ih tn viave ipiviya te carum iti. tad iha dadhipayas deyadharmn arhato na veti vicre nrhata caruratra deya ca dadhipayas, ata eva hi dadhani caru te carum ityadhikaraatvena guabhva caru prati dadhitayor rita iti prpte, ukta - dohpanaye dadhipayas abhyudaye 'pi svadharmayukte syt prvvagataprakrntadeyparitygt. adhikaraatvatu tayo sampratipannadevatkatvena taulai saha rapyamayor arthd jta na tadguabhvam pdayitu kamate. da ca pradhnabhtasypy adhikaraatay nirdea. yath rukmaptry mahrhmaaya eko bhga sa devadattasya rajataptry prabhta suvara yajadattasyeti, sahaiva ptry bhgo 'vagamyate. evam ihpi sahaiva dadhipayobhy carur devatbhga iti sthita dadhipayasordeyadharm kartavy iti. apanayo vrthntare vidhnd iti tayor evbhyudaye dohpanaya iti strea pratijtn deyadharmn vabdena[86]vrayatti sambhvyamne nyyavirodhd anyatra vykhyta paukmeym abhyudayeivkyasadaabdntaravihitayor dadhipayasor deyadharmm apanayo vrthntare caruraparthe vidhnd iti. guakalpanm[87]udharati -- ##iti. guakalp iti. kalpana kalpa gun kalpo guakalpa. gauo hi gud evnyavacana abdo 'nyatra kalpyate{1,29}yathgnir mavaka iti. jvalanajtivacano 'gniabdas tajjty vyakti lakayati. tatas tatsamavetapaigalydigualakaay tadguayogini mavake vartate. ha ca --

__________NOTES__________

[83] ti va [84] tv yath (KA) [85] pi kevala pra (KHA) [86] na niv [87] m idnm u (KHA) ___________________________

abhidheyvinbhtaprattir lakaeyate |

lakyamaguair yogd vtter i tu gauat ||

iti. tad ihautpattikastre hy autpattikaabda utpattau bhava ity anay vyutpatty abdrthasambandhn traym anityatbhidhnd vivakitanityatvavipartavacana iti vivakitsambhavena gauo ghta. utpattiabdo hy utpattilakitotpadyamnasamavetasattguayogt abdrthayor vartamno gauo bhavati. ata ca abdrthasvarpdhna sambandha ity ukta bhavati. tatsvarpanityatvc ca sambandho 'pi nitya iti vivikitasiddhi. tathditynmayandiu satreu ki dvdahiko vidhyanta uta yvmayanika iti sandehe ahargaasmnyd dvdahika iti pratijya, gavyasya ca taddiu (8.1.18) iti gavyasya vidhyanto darita na. cya gavyaabda kvacit kratubhede prasiddha. na ca vivakitagavmayanrpaakama iti vivakitsambhavd gauo vykhyta. ea ca gor avayave tadvikre v mukhya. tatraiva gopayasoryat (P 4.3.160) iti smarat. tad aya sambandhavieavacanas tadantargatalakitasmnyasambandhaguayogini gavmayane prayukto gauo jyate. gavmayane hi gvo v etat satramsatetyarthavdoditagokartkatvvagamd bhavati gosambandha. tad ayam artha -- ditynmayandiu gavmayanasya vidhyanto 'yanasmnytirekd iti. tath darapramsayo santi kmy smidhenkalp ekaviatim anubryt pratihkmasyetydaya. tatrgamena sakhypraam iti sthite nyamnsv ku sandeha ki t ante niviantm uta samidhyamnavatsamiddhavatyor madhya iti. tatra yathvagatakramnurodhengantnmante nivea iti prpte, ukta samidhyamnavatsamiddhavatyor madhya iti. kuta. eva hy ha iya samidhyamnavat asau samiddhavat yadantar taddhyyeti dhyyn smidhennm antarlatvena{1,30} sastavdantarle vidhnam avasyate. tath uikkakubhor ante darant (5.3.6) iti ligam upadiam. tac cyuktam uikkakubhor mukhyayor ante abhvt triubh paridadhtti triubho 'nte darant. tadabhipryam idam nyamnsu ca madhye satu samiddhavaty juhotente (?) bhavata. te ca samhte triubh samasakhye iti sakhysmnyt triubante bhavati. evam api triubho 'nte darand iti vaktavyam. satyam. tathpi triubho v etad vrya yad uikkakubhv ity arthavdvagatatriupkryatvd uikkakubho krae kryopacrduikkakupchabdastriubhi prayukta. tath jyotiome dvdaa ata dakieti samadhigate oanm tvij samo vibhga uta viama iti saaye, vieruter bhgasmyam uktv karmaparimd dakiparima loke tath darand iti vieo darita. puna ca daranc ca vieasya tathbhyudaye iti ligam upadiam. atra cbhyudayaabdenbhyudayasdhanatvd dvdaho lakyate. tatra hi dkkramapare vacane adhvaryur grahapati dkayitve[88]tydike ardhino dkayati ttyino dkayati itydibhi samkhybhir tvijm(?rdh/rdhy)dibhi sambandho 'ndita. sa cya jyotiomavikratvd dvdahasya praktau bhgavaiamyam antarenupapadyamno vaiamye ligam iti. nanu ca guakalp ity uktam. iha cautpattikagavyaabdayor eva kathicid guavdo darita uikkakupabde tpacra abhyudayaabde tu laka ata katha guakalp iti bahucananam. ucyate -- jaghanyavttismnyt ligasamavyd v prabhta upadadhttivad guakalp ity uktam ity adoa iti || 58 ||

__________NOTES__________

[88] tv brahma dkayatty evamdi (KHA) ___________________________

yas tbhayaprpter mandatvt parisakhym api nnumanyate, ta pratyarthntaram ha -- ##ti. bhyakro ho iyntmna ca strakrapraasay prarocayati.[89]anena khalu strakrea prasiddhair eva padai padrth abhihit, na tu guavddhydivat paribh kcit kt. ato 'kleena gamyrthatvd etny eva rotu vykhytu ca yuktnti || 59 ||

__________NOTES__________

[89] cayiyati (KA) ___________________________

{1,31} ye tu stutau vstutau v tvn evrtha iti na stutv driyante, tn pratyathaabdadaaparam ida bhyam ity ha -- ##iti. bhavitavya tu tenety ata prgekavkyatm pannena, tat tu veddhyayanam ity ato v prvam ekavkyatm pannenthaabdadaam anena bhyea kriyata iti || 60 ||

prathamvadhin bhya yojayati -- ##iti || 61 ||

dvityvadhin bhya yojayati -- ##iti. bhavitavya tu teneti prasiddhrtha pada yuktam ity artha. nanv athaabdadaavyatirikteu prasiddhrthaparigrahasyoktatvd athdiabdavykhynam ayuktam iti codayati -- prasiddho 'pti || 62 ||

pariharati -- ##iti. anye tu vadanti -- yad anyad bhyakrntarair avymohita prasiddhrtha pada tan na nma vykhyyatm. ida tv athta iti padadvaya bhavadsennantaryrthatay kalpitam. ato 'vacchidythaabdamtrasynantaryrthatva vaca[90]nyam. yathamdvathaabdasynantaryrthat prasiddh atha viealakaam (8.1.1) iti. tadha -- kecid iti vadantena. api ca yatnagauravabhayenobhayatra vykhy pratykhyt. atra ca ndypi vedavkyni vykhyyante. yadyatra stry{1,32} uprekyeran nirviayam eva bhya syd iti yuktaiva stravykhyety ha -- ##ti || 63-64 ||

__________NOTES__________

[90] ra (KHA) ___________________________

athav yat prasiddhrthagrahaam ukta tad eva[91]vttbhvd athaabdasynantaryrthatvsambhavd kipyata ity ha -- ##ti. atraiva bhya yojayati -- ##ti. tatretydin bhyakra prasiddhrthagrahaam kipati. prasiddhrthagrahae hy nantaryam athaabdrtha, na ca tad vttamantrea sambhavatti prasaktam adhyhrdikalpanam iti. atra ca pake bhavitavyam itydi smnyavieottarataythaabdadaavad vykhyeyam iti || 65 ||

__________NOTES__________

[91] vthaabdasya v (KHA) ___________________________

anyath pariharati -- ##ti. ayam abhiprya -- nvykhytadurjnatvd athaabdo vykhyyate. kin tv athaabdavykhynamienyad eva bhyakrasya vivakitam. tac caitadathaabdrthe kathite codyaparihrakramea akyate darayitum. tathhi veddhyayannantaropaniptina snnasya adhtya snyd iti smrtasydhyayanavidhidrthatbalenotkarakalpanthaabdavykhyne saty upapattikramevataratti yuktam athaabdopavaranam iti || 66 ||

atra bhyakrea bhavitavya tu tenetyanenabda nantaryrtha iti pratijya tathhti prasiddhapadrthakatva hetur ukta. tad vycae -- ##iti. nantarye hy athaabdrthe bhavati prasiddhrthat. narthakynyrthatvayos tu prasiddhibdha. ata rutnantaryopapdanya kim api vtta gamyate. nanv adhikrrtho 'py athaabdo da yath -- atha abdnusanam iti. ata katham anyrthatve prasiddhibdha. ucyate -- tatra hi{1,33}abdnusanam evoparid adhikariyate iti yuktam adhikrrthatvam. iha tu jijsdhikrbhvt sktam anyrthatve[92]prasiddhir bdhyate iti || 67 ||

__________NOTES__________

[92] rthe pra (KA) ___________________________

atra bhyam anyasypi karmao 'nantara dharmajijs prpnotti. tadkipya samdadhti -- ##ti. ayam[93]abhiprya -- yady api vedrthavicrtmakaviialigavijnd viio veddhyayantmako lig vijyate anantaravtta, tathpi strea skdanupdnd ida coditam iti || [68] ||

__________NOTES__________

[93] m artha ya ___________________________

punar kipati -- ##ti. ayam abhiprya -- na hi manvdivadadrthopade jaimini, anena cnantaryam upadia, tad yasynantarya drtha bhavati tadnantaryam iti gamyate. veddhyayanam eva vedrthavicrtmiky dharmajijsy drtha, tena vin tadanupapatte. atas tadkiptam. ata astritoplambho na yukta iti || 69 ||

katha punardrthatay veddhyayanam kipyate ata ha -- ##ti || [70] ||

na ca yatkicitkriynantaryrtham upadea tasyvarjanyatvena nityaprpter ity ha -- ##ti || 71 ||

nanu sakalpaprayatndibhir api vin[94]s nopapadyata eveti drthatvena veddhyayanam kipyata ity akyha[95]- ##iti || 72 ||

__________NOTES__________

[94] n jijs [95] kya pariharati sa (KHA) ___________________________

{1,34} eva veddhyayannantaryam upapdyopasaharati -- ##iti || 73 ||

aparam api prg api ca veddhyayand iti bhyam. tadkipati -- ##ti. yadaiva naitad evam itydin veddhyayanam atantrkta tadaivdhyayant prgrdhva vnyasypi karmao 'nantara dharmajijs prpnoty eveti vyartha prg iti punarvacanam iti. atra[96]parihrabhya tdm itydi. tadkipati -- prveeti. tat tu veddhyayana tasmin hi sati svakalpate ity anenaiva veddhyayanaprpter uktatvt kim anukta vaktu punar idam uktam iti || 75 ||

__________NOTES__________

[96] atrpara pa (KA) ___________________________

evam kipydyacodyaparihra tvad ha -- ##iti srdhadvayena. atra hi ndypi[98]vedavkyni pramam iti sdhitam. tni ca vkyni vivariyati jaiminir ity api nvagamyate. tato[99]buddhdivacanaphnantara caityavandandidharmajijsprasakte paricodan yuktaiveti || 77 ||

__________NOTES__________

[97] ti codanntena [98] pi codan pra (KHA) [99] buddhavkydi (KA) ___________________________

evamanabhijasya paricodaneti samdhynyath samdhatte -- ##{1,35}dvayena. asyrtha - vedamadhtytha dharmajijsetde 'pi stre paricodanvako 'sty eva, ubhaya hi vicakita nnadhtynantara nnyat ktveti. tac ca vacobhagibhedena vkyabhedd ayuktam iti || 79 ||

vkyabhedam eva prapacayati -- ##dvayena. eka hi vedam adhtytha dharmajijseti vkyam. tad yadi vedam adhtyaiveti vidadhti, tadnantaryvidhnd anyasypi snnasahadharmacri sayogdikarmao 'nantara dharmajijs prpnoti. athaitadbhaydnantaryam ryate tato yo 'dhtya jijsate ta pratynantaryamtravidhnd anadhtavedasya dharmajijs na vryata iti prg api prasajyeta. ubhayavivak tu vkyabhedaprasagd ayuktaiveti. vakyam[100]locanena tu naitad evam iti paricodany prg api ca veddhyayand iti bhinnakrama yojanyam. api ca prg veddhyayand iti. ayam artha -- yady api vedrtho vicrayitavya, tathpi prathamam eva vicrayitum ucita. sarva hi hnopdnrtha vastu prathamam eva jijsyate. tato hyetopdyeta v. yat tv avicritsiddham artha prathamam evopdya bhravasara jijsyate, tadabuddhiprvakam padyeta. asypi codyasya tdm ity etad evottaram iti vakyma || 81 ||

__________NOTES__________

[100] [?]valo (KA) ___________________________

parihrabhyam idn samarthayate -- ##ti. tat tu veddhyayanam iti vakyamlocanena veddhyayana vttim ity uktam. tadankalayya vakyamnlocanena naitad evam iti paricodita tdm ity anena{1,36}pravartiyamnekavidhavedrthavicrtmik dharmajijseyam iti jijssvarpopavaranena parihtam. ata paricodanparihratvenpunaruktatvam iti. eva ca vakyamnlocanena codyottaratay bhya vykhyylocanaparicodanym api etad evottaram iti yojayati -- prg iti. yat tvad ubhayapratipdanena vkyabhedaprasajana kta, tadnantaryamtraparatvena parihriyate tatparatve 'dhyayanavidhnsambhavt. prg apti ca codya pariiyate. tasypi tdm ity anenpkriy, jijssmarthyena prvavttaveddhyayanalbht. nahyam anupttavedena aky kartum. ata eva yaduktamadhyayant prg eva dharmajijs yukteti, tad apy anena parihta bhavati. tdyam anekavidhavicryat t y vicrasiddhamadhyayanam antarea kartum aaky. vicrya tv adhyno vicrasynekaklasdhyatvd adhyayanakltiptd vrtyatm padyeta. na caivam anadhtavedas tadartha yvadavadhrayitum alam ity avicritopttaveddhyayanaprvakatva dharmajijsy. yat tktam avicritopdne 'buddhiprvakam updnam iti. kena vokta buddhiprvakam updnam iti. hitaiia pitrdaya evaina[101]kumram ankalitapralaukikakalya pravartayanti. api ca[102]sajtynaharaharaviratapravttasvdhyydhyayannupalabhamna smnyato jnti nnam asmt karmaa ko 'py abhyudaya e bhavit katham aparath rmyadbhir hitakmai pitrdibhir am pravartyanta iti. eva viditavato 'ham apy[103]anutihan reya prpsymti cintayata svayam api pravttir upapadyata eveti || 82 ||

__________NOTES__________

[101] mavakam a [102] cyam api sa [103] py etadanuti ___________________________

atrparam api ca naiva vayam iha veddhyayant prva dharmajijsy pratiedha ima iti bhya, tasyrtham ha -- ##ti. ye ete prvakalpite vacobhag tayor eko 'py artho nnena strea vivakyate[104]kin tu veddhyayanam. anantaram ubhayam upanipatati,[105]yadartho vicrayitavya yac cdhtya snyd iti{1,37}smtivacanabalena guru[106]kulasakd apavartanam. tatrsamvtta katha nma vedrtha vicrayed ity evam artham ida stram ity apicetydikenoktam iti || 83 ||

__________NOTES__________

[104] dhyate [105] titam ya (KHA) [106] rusa ___________________________

ida ca bhya nyna manyamnai[107][108]kaicid adhyhtya vykhyta,[109]tatas tam upanyasyati -- ##iti. asya hi strasya gurukulavsvasnanivttiparatvd adhyayanam nantarya cobhayam api na vivakitam. bhya tu yathrutam[110]adhyayanavidhna[111]niedhamtraparam[112]upalabhyate. ato npi parastdnantarya ima ity adhyhtyobhayavacanavyaktiniedhrthatay vykhyeyam iti || 84 ||

__________NOTES__________

[107] n [108] kecit [109] tavanta tad upa [110] taghtam a [111] namtraniedhapa [112] m avagamyate ___________________________

nanu nnanvitapadrtho vkyrtha. na ceha[113]stre td[114]n padrthnm anvayo dyate, yena gurukulavsvasnanivtti pratyeta. pratyutdhyayannantaryayor eva ruty vidhnam upalabhyate. tatas tad eva yuktam ata ha -- ##iti. anadhtavedasya sarvakriysvaaktasynadhikrd dharmajijs daivd eva vrit, ki tannivttyarthendhyayanavidhnena. nantaryam api na manvdivadadrtham upadiyate. nacdrthopade jaiminir ity uktam. ato drthdhyayannantaryabalena gurukulavsvasnanivttir lakaayryata iti || 85 ||

__________NOTES__________

[113] ve [114] a pa (KHA) ___________________________

evam adhyhrapakam upanyasya dayati -- ##ti. ayam abhiprya -- rutrthnupapattyaiva hi laka bhavati. yadi cnantaryavacanavyaktir nrit, ki lakay bjam. tasmd nantaryavacanavyaktim rityaiva rautrthaparigrahe drthatvaprasakter lakartho lakaay viaykto 'rtha snnbhvo vidhyate. yathrutabhyasvarasabhaga caiva sati na bhaviyatti || 86 ||

{1,38} kena puna sambandhennantaryam upadia snnbhva lakayatty ata ha -- ##ti. ayam abhiprya -- virodhisadbhvo ho virodhyantaranivtty vypta. tad yadaiva veddhyayannantar dharmajijs prpt[115]bhavati, tadaivdhyayannantaraklasya tay vyptatvt tatparipanthi snna nivartate. na hi gurughdanvtta snti. na ca samvtto dharma jijsitum e. yathaiva guru vindhyayana na sidhyati, tathaivrthajnam api. ato 'dhyayannantara dharmajijs kryetyukte saty nantaryasvarpe dtrthatvaprasakte snnbhvalaka yukteti || 87 ||

__________NOTES__________

[115] pratt bha ___________________________

nanu satya virodhinor ekenvaruddhe para nivartate. virodha eva tu kuta. adhyayannantara hi adhtya snyd iti smtyanumitarutibalena snsyati. tata sandigdhaprayojana[116]vadvedrthagocara vicram rapsyate, ata ha -- ##iti. ayam abhiprya -- drthdhyayanavidhibalena hy adhyayane pravtto na prmmsravad virantum arhati. eko hy upantasya mavakasya praavdir rtvijyavicrvasna strrtha. ato yugapadubhayam upanipatitam iti yukto virodha iti. nanu virodhino sahsambhavd eko bdhyatm. adhtya snyd iti smtyanumitarutibalena nyyaprpta[117]durbaladharmajijsbdho yukta, ata ha -- ## iti. eva ho manyate -- svdhyyo 'dhyetavya ityadhtena svdhyyenrtha jnyd iti vidhyartha. tad yady adhyayannantara snyd itmam mnyam atikrmet. tac cyuktam. smtyanurodhena pratyakarutavedabdhaprasagd, mlamlibalbalaviparyayaprasagc ca. ato balavaddharmajijsnurodhena durbalasnnabdho yukta iti.

__________NOTES__________

[116] vanta ved (KHA) [117] ptadha ___________________________

ka punarveda yo 'dhtyasnna bdhate. nankta svdhyyo 'dhyetavya ity arthajnaparyanta strrtho 'nantarasnnnuhnena bdhito bhavatti.{1,39}syd etad eva yady arthajnrtham adhyayana bhavet. ida tvcryakaraavidhyaupayika, adhyayanavidhvadhikrravat. cryakaraavidhiprayukty cnuhnalbhe vivajiddivat kalpannupapatte. ata svayam adhikravidhuro 'pi vidhir adhikravantam cryakaraavidhim anurudhya sidhyati. cryakaraavidhau tvcryakam eva kmayamnasydhikra. katha punarcryakaraavidhir anagabhtam evdhyayana prayoktum utsahate. prayjdayo hi darapramsaprakaradhts tadagabht iti yukta yat tbhy prayujyanta iti. adhyayana tv anrabhydhta na rutydibhi kasyacidagatay akyam avadhrayitum. satyam evam evaitat. anagabhtam eva tpakrakam adhyayanam cryakaniyogasya. atas tat tena prayujyate kratuniyogair ivdhnam. ka punar cryakaraavidher adhyayanenopakra. ryatm. upanydhypand cryo bhavati. na cdhypanam adhyayanam antarea sambhavati. ato 'dhypanaparam adhyayanam. svdhyyo 'pi bhtabhavyasamuccrea bhta bhavyyopadiyata ityadhyayananipattyartha. ata cnyaparatvt svdhyykarm avivakita pratyamno 'py artha. na cvivakito 'rtho vicra prayukte. ata svdhyydhyayanamtrecryakaniyoganipatter anrabhy mms iti na snnasmte kenacid virodham upalabhmahe.

atrbhidhyate -- yat tvadcryakaraavidhiprayuktam adhyayanam iti. tatra na vidma ko 'yam cryakaraavidhir iti. yadi matam -- aavara brhmaam upanayta tam adhypayed iti, avidhijo devn priya. nnencryaka bhvayed iti vidhyate. api tu adhyayane aavaro brhmao 'dhikrti[118]bodhyate. nanu ca ntravaro brhmao 'dhyteti ryate. kin tu aavaram adhypayteti. satyam. prayojakavyprapar api vidhaya prayojyavyprapar d yathveau etayn ndyakma yjayed iti atirtrea prajkma yjayed iti ca. nanu copanaytetycryakarae nayater tmanepadam ityupanayanencryaka nirvartayed iti pratyeyate.[119]naivam. ntrcryakrtham upanayanam tmanepadd avagamyate. api tu mavakrthd upanayand nuagikam rcyatva vaivadevym ikrthdivad dadhynayand vjinejy. akartrabhipryrtha hi nayater tmanepadavidhnam. cryakrthatve tpanayanasya{1,40}kartram eva kriyphalam abhipreyt. ato 'avaram iti nyam cryakaraavidhi. atha matam -- anumsymahe vayam cryakaraavidhim. smaryate hi --

__________NOTES__________

[118] codya (KA) [119] mai (KHA) ___________________________

upanya tu ya iya vedam adhypayed dvija |

sakalpa sarahasya ca tam crya pracakate ||

iti. tad asy smter mlabht upanydhypanencryaka bhvayed iti rutir anumsyate. tan na. smrtavkyasada hi mlam anumyate. yathakdigocara[120]kartavyatvacanam upalabhyak kartavyeti rutir api kartavyatviayaivnumyate. na cehopanayandincryaka kuryd[121]iti smtivacanam. api tarhi upanydhypayitari laukik cryaabdam upacarantti lokasiddham evcryapadrtha darayati. tat katham ita siddhnuvdt kartavyatrutir anumtu akyate. na chavanydivadalaukikam cryakam. havanyaabdo hi dhnapavamnahavirdijanyam alaukikam atiayavieam abhiniviamno 'laukikrtha iti yuktam. cryaabdas tpanya vedadtari upacarita.

__________NOTES__________

[120] ra smrta ka (KA)

___________________________

[121] bhvayed i (KHA) ___________________________

upanya dadad vedam crya sa udhta |

iti smte. eva tu sndikam eva iyopdhyyavad, nlaukikam cryakam. api cpravttapravartana hi vidher artha. svayam eva ccryake dhanyan yaasyan v pravartata iti ki tadvidhnena. ata nyahdayair vyavahtam evedam cryakaraavidhiprayuktam adhyayanam iti. katha caia vrataniyamdtikartavyatvato 'dhyayanavidhe prayojaka. adhypana hy adhyayanam antarenupapadyamna laukikena rpedhyayanamtra prayuktm. ato 'nanyaparatvt svdhyydhyayanavidher nvivakitrthatay akya prvapakayitum.

yad apy uktam upanayanam cryakaniyoggam ityupanydhypanencryaka bhvayed iti rutir anumit. atra ca katvruter cryakabhvansamnakartkam upanayanam avagamyate. na ca prayogaikydte samna kart bhavati. na ca tadaggibhvdte sambhavattycryakaraavidhau sahgair agam upanayanam. tac ca kena dvreopakuryd iti cintym upaneysdanam evopanayanasvabhvlocanay dvram avadhritam. upaneyo 'pi nkicitkaro 'gam iti{1,41}tadvyprpekym upanayana prakrasydhyayanam mntam. upakraka ca tadadhypanvidhe. atas tad evopanayanadvredhypanavidhin prayujyate. ukta ca katham cryakaraavidhe prayojakatvam upanayanadvraka hi tad iti.

atrocyate -- naivam adhyayanavidhi akyate prayoktum, anagatvd anupakrakatvc ca. yac ca samnakartkatvd upanayanam adhypangam ity ukta, tan na. vispaa hi vayam aavara brhmaam upanayteti dvitysayogd upanyamnadvijakumrgam upanayanam avagacchma. tasya ca tam adhypayed ityadhyayanasambandhd yuktam eva saskrrhatvam. ato mavakadvredhyayanavidhyagam upanayanam iti saty apy upanydhypanencryaka bhvayed iti. vidhv anagam evopanayana ktrthasayogeu klopalakarthatvasya sthitatvt. yath darapramsbhym iv somena yajeteti. na hi tayor anyonyam aggibhva, ubhayor api ktrthatvt, evam ihpi bhavitum arhati. astuvdhypangam upanayanam. tat tu sampaprpaamtram. atas tvanmtram cryakaraavidhin prayujyatm, adhyayanga tu viiamantrdyupetam anena prayuktam iti na prama kramate. na ca phalacamasavadadhikrato viealbha. tatra hi yggasomabhakaaprakaramnto bhakayatis tadagam eva bhakaa vighate. na ceha tath, adhikrbhvt. na ca juhvad etad bhavitum arhati. s hy anujjhitakratusambandheti dre 'py uddiamtr saiva pratyate. upanayana tu sampaprpaam anekadh bhinnam iti na viivagatau kicit kraam. astu v viiopanayanam cryakaraavidher agam, prayujyat ca tat tena. na ca taddvredhyayanaprayukti sambhavati. aga hi tadadhyayanasyety uktam. na cgam kyama pradhnam karati, pradhnnm anagavaavartitvt. tasmn na kathacid[122]cryakaraavidhe prayojakatvam. kasmc cdhyayanavidhir[123]cryakaraavidhiprayukty sidhyati. kacit kvacin niyukta iti hi niyogasya svarpam. tad aya svayam aniyujno niyogatvd eva hyeta. anadhikratvt anyam upajvatti cet. na. uktdhikratvt. uktam aavaro brhmao 'dhikrti. yadartha hi yat karma sa tatrdhikr. mavakrya cdhyayanam iti tam adhypayed iti vidhnd avagamyate,[124]ananyaparatvd asya.{1,42}na hdam adhypanasvarpavidhnaparam, antarepi vidhna vttyartham eva tu tatra pravtte. adhyayanavidhi crutdhikro 'dhikriam apekate. na hi jyate kena svdhyyo 'dhyetavya iti. ato 'pekitavidhibald adhyayandhiktapuruopadeaevya tam adhypayed iti. tad ayam artha -- aavaro brhmao 'dhyteti. ata prayojakavypradvrea prayojyavypraparam idam iti varitam eveti. atha matam tmrtham adhyayana na mavako budhyata iti na pravartata iti, yady evam cryrtham api na budhyata iti na pravartetaiva. crya ev[125]tmrtha pravartayatti cet, tulyam asya mavakrthatve 'pi pravartakatvam. sa hy asya hitakmo jnti csyeyam abhyudayakri kriyeti. tam imam avidvattvt svayam apravttam anyo hitakma pravartayiyati striyam iva svdhikre nidam iva sthapatym. api ca cryakaraavidhiprayuktatve 'dhyayanasya nrthvivaky kicit kraam upalabhyate. tad yadi adhyayanamtram tmnuguatay prayukte na tu svbhvika abdnm arthaparatva vihanti,[126]svdhyydhyayanasvarpamtrea ccryakaniyogani[127]patter abhidhvyprasynanyaparatvt. ato nrthvivaky kicit kraam asti. astu v cryakaraavidhyaupayikatvena vidhyantarm arthvivak, tathpi na mmsnrambhea prvapakavaran aky kartum. cryakaraavidhyarthamtranirpaasypi mmsgatanyyakalpdhntmalbhatvt. tasypi svdhyyaabdavcyatvd avivakitrthatvam iti cet. na. kalpitasya vidher anadhtasysvdhyyaabdavcyatvt. tasya cvivakitrthatve 'nyrthavivak anyrthavivaky punastadvivaketyanavasth syt. na ca vyavasthsambhave 'vyavasthita strrtho yukto varayitum. tad vara svdhyydhyayanavidher adrthatva, na tvcryakaraavidhyarthatvenvyavasth. eva hi svbhvikam arthaparatva abdnm apalapita na bhavati. na caikavidhyanurodhena ktsnasvdhyyprmyaprasaga. bhyovirodhe hy alpamanyyyam iti vakyati vipratiiddhadharmasamavye bhyas syt sadharmatvam (12.2.22) iti. tyajed eka kulasyrthe iti nyyavido vadantti nvivakitrthatay prvapako yukta.

__________NOTES__________

[122] dadhypanavi [123] r adhypanavidhi [124] anya (KHA) [125] vainam cryrtha (KHA) [126] nti adhya [127] nivtte (KA) ___________________________

{1,43} yad api ctra rddhntita saty apy cryakaraavidhiprayuktatve 'dhyayanasya na tannivttir eva prayojana, bahiragatvt. yad etadadhyetaryarthajna jyamnam upalabhyate tad eva tasya prayojana nyyyam. yatkartk hi y kriy s tadarthaiveti yukta, tath[128]darant. nanu prathamabhv prayojakavidhyadhikrnupravea caramabhvyarthajnd balyn. ato ndhyetrarthatmadhyayanasypdayitum utsahmahe. ki hi. prathamvagatcryakaraavidhyarthatve pacdbhvinyantargat kariyati. naivam. prg apy adhikrntarasambandhnavagamd aravat. anyaprayuktay cnuhnopapattau vivajiddivat kalpannupapatte. ata cryakaraavidhiprayuktam adhyayanam asati prayojanasambandhe dusthitam eva, sarvavidhnm adhikraparyavasyitvt. so 'yam adhtasgavedasyntar mmsdhyayana cdhikro nipadyate. sa hi tad viditapadrtho vkyrtha budhyamno madartham ida karmeti jnti. yukta caitad[129]yat kratvapekitam arthajna prayojanatay sambadhyata iti. eva ca paraprayuktv apy arthaparatvvightd yuktaiva tadvicrrth mmseti. tad idam anupapannam. na hi niyogrthanirvtter anyad asti prayojana sarvavidhn[130]yena paraprayuktnuhno 'pi vidhi prayojanam apekate. itarath hi nitye 'pi tatkalpanprasagt. syd etad -- asatym api vidhyapekym arthj jtam arthajna na hyeteti arthajnam arthj jta na niyogata pratipannam iti. tan na. homd apy arthj jtasya havirvikrde prayojanatvpatte. kratvapekitam arthajna naiva havirvikrdti cet. tan na. asaty arthaparatve kratvanuhnbhvt ki kenpekyeta. kart[131]phalapradatvam api kriy naikntikam, tvikkarbhasu vyabhicrt. ata prayojakavidhyartha svrtho vdhyayanavidhir iti nrthaparatve prama payma. madhye cdhikrakalpan vthaiva, pravttyanagatvt. bhavant va svaniyoga eva paryavasyet. eva hi taddhyeta jnti nityo hi vidhyartha sampdyo mameti. eva ca niyoganirvttyartham adhyayana, tadartha ca svdhyya iti nrthaparatvam. arthas tu pratyamno 'pi prvd ivparo na vivakita ity avicraya eva. tasmd avicritamanoharatvd asya pakasya yathvrttikam evdhyayanavidhivicro vcya. sa ucyate. svdhyyo 'dhyetavya, svdhyyamadhyta iti{1,44}ca vidhir atra ryate. phalavadvypragocaratva ca svbhvika sarvavidhnm ity apururthtmano 'dhyayand uttrya pururthtmaka phalam abhilaati. adhyayanam api sdhyatvdhna sdhanatve nikipyate. tad ayam artho jyate adhyayanena kim api purubhilaita kuryd iti. na ca tadupttam itymnnasmarthyd vivajiddivat svarga eva sakaldhyetjanasamhita phala kalpyate. nanu ca dvityntasvdhyyapadasamabhivyhtam adhyayana tatpradhnam evvagamyate. tata cdhyayanena svdhyya saskuryd iti vkyrtho 'vatihate. na ca saktuvadasaskrya svdhyya, phalavatkratujnopyabhtatvt. ato na phalntarakalpanvaka. na. aviniyogt. na khalu svdhyyasyrthajne viniyojik rutir upalabhyate. ato na tdarthye pramam iti na saskrrhatvam. bhta ca svdhyya bhavyam adhyayana, bhtasya bhavyrthaty drthat. itarath kalpyam adam. na ca tad yuktam. ato viniyogabhagena svdhyyendhyayana saskuryd iti strrtho yukta. huphadn cnarthaknm adhyayand avypakam arthajnam. tem adrtham adhyayana bhavatti cet. tadardhajaratyam ekasyaiva vidher ddrthatvakalpant. ata[132]ekarpedrthataiva yukt. nanu ca rtrisatravadrthavdikam eva phala rutatvd yuktam rayitum. ryate hi ya ya kratum adhte tena tensya kratunea bhavatti kratuphalaprptir adhyayanasya phalam. athocyeta na prathame gurusakd adhyayane phalam idam, api tarhi dhradyartha iti. tan na. dhradyarthrthavdasytideata prathamdhyayanasambandht. ato rtrisatranyyenrthavdagatam eva viparimena phalam upakalpayitum ucitam. syd etad eva yady arthavd svarpato 'tidiyeran. na tv etad eva, strtideanirkarat. prarocanmtram[133]ihrthavdotthpitam adhyayana[134]vidhinpekita sambandhum iti nnrayaphalapadaviparima akyate kalpayitum. ato naipi kalpan yukteti vivajiddivat svargaphalataiva yukt kalpayitum. ata svargrtha gurusakd adhtya snnasmtibalennantara sntv pact sandigdha prayojanavanta vedrtha vicrayatu m v. sarvath tvadadhyaya[135]navidhyartho nipanna iti na[136]kathacid vedavirodham upalabhmahe.

__________NOTES__________

[128] th loke da [129] t kra (KHA) [130] n yathokta ye (KA) [131] trarthatva (KHA) [132] aikarpye (KHA) [133] tra hy artha [134] nasya vi [135] yanamtrd evdhyayana [136] ntra ka (KA, KHA) ___________________________

{1,45} atrocyate -- svdhyyo 'dhyetavya svdhyyam adhyteti ca vispaa svdhyyasydhyayanakarmatvam avagamyate. na ca saktuvad viniyogabhago yukta. saktavo hi bhtabhvyupayogarahit na saskram arhanti. na ca tath svdhyya, bhvyupayogitvt. iha hy adhyayannantaram akaragrahaa, tata padvadhraa, tata padrthasmaraa, tato vkyrtha[137]jna, tato 'nuhna, tato 'bhyudaya iti paramparay pururtha[138]prayojanapratilambhena viparivttydhyayanamtrn[139]ndakalpanvaka. yvad dhi viprakam api dam upalabhyate, tvat tad evnusarayam. tad iha brhmaavkyeu pradhnavkyn phalavatkarmvabodhana phalam, agavkyn tu sannipatyopakrakrd upakrakaddrthetikartavyatprakanam. arthavdn ca vidhyapekitaviayaprastyapratipdanam. udbhiddn ca[140]nmn guaphalavidhnam. upaniad tu smparyikaphalopabhogocitacetanakartpratipdanadvrea sakalavedaprmyapratipdanam ity hanyam. mantr ca kecidanuhyamnapadrthaprakanam. ye tu na da prayojana te kratupururthdakalpan. na ca tadadrthatvennyatrpi dyamnaprayojanaparitygo yukta. svdhyy[141]dhyayanavidhyadhypitasya[142]mantrabrhmaasya prayojanakalpanvasare yathakti prayojana[143]kalpanaiva yukt. tatra humdn daprayojansambhave japabrahmayajdv adrthat. da caikaprayogavidhigocar[144]ddaprayojanatva prokavaghtdnm. ato nvayamaikarpyam[145]eva sarvatraivstheyam. tad ea prvottarapakasakep[146]rtha -- pralaukikdaphalatvd adhyayanasya nrthajnaparyanto 'dhyayanavidhyartha iti nvayam anantara vedrtho mmsitavya. ato na snnasmtyadhyayanavidhyor virodha. aviruddha ca na durbalam api bdham arhatti prva paka. siddhntas tu - svdhyyasydhyayana[147]saskryatvvagamdadhtena svdhyyena ki kuryd ityapekite yogyatvenrthajne svdhyyasya viniyogt, tasya caihikatvd anantara dyamnatvc ca na vyavahitmumikdasvargaphalakalpan yuktetyadhtena svdhyyenrtha jnyd iti karabhtasya vedasynugrhakpeky,{1,46} yogyatvenetikartavyatopaniptinmmsdhyayannantaram upanipatant svaklopaniptin snnena virudhyata iti rutibalyastvena yukta snnasmter bdha iti skta snnasya tena bdha syd iti || 88 ||

__________NOTES__________

[137] rthvadhraa ta [138] rthaprati (KA) [139] trd adakalpannavak [140] tu

___________________________

[141] yavi [142] sya hi ma [143] naparika [144] nnvidhad (KHA) [145] pyam evvase (KA) [146] pa (KHA) [147] nakarmatvva (KA) ___________________________

atra bhya drthat cdhyayanasynantarye vyhanyeta, lakaay tv eo 'rtha syd iti. tadadhyayanadrthatpratipdanasya punaruktatvl lakaay tv eo 'rtha syd iti cvijyamnrthatvt kaicid vykhytbhis tyaktam. tat tvad ha ##antena. svaya tu cirantanalekhyeu vidyamnatvt samdhatte -- tad ucyata iti. ayam abhiprya -- prva hi na cdhtavedasyetydibhyea prvaklatmtra ktvpratyayenocyate, nnantaryam. na ca tadadhyayanadrthatve virudhyata iti smty sahvirodho darita. idn tu yady apy nantaryavacana ktvabda, tathpi samastasmtyarthaparigrahe vedavirodhd vara lakaeti. paurvparyaviea nantarye ukte tadantargataprvaklatmtram adhyayanasya lakyate. eva hi drthdhyayanena sahvirodho bhavatti || 90 ||

aparam api smty sahvirodhaprakram ha -- ##ti. adhtyeti io rpe virodha nea iti. ida cnvruhyavacanam iti ntvdaraya. io hi nityasahacarito 'dhiabda ekadeabhta, na hi tasya kevalasya prayogo daprva. ata io rpe samudyaprsiddhi. ias tv avayavaprasiddhi. s ca samudyaprasiddher durbal. svdhyydhyayandhikre cdhtyeti ruta tadviayam evvagamyata ity ato 'pi ndhigamrtha[148]kalpan yukteti || 91 ||

__________NOTES__________

[148] rtha iti (KA) ___________________________

{1,47}atra bhya na ceda snnam adrtha vidhyate iti. tad vycae -- ##iti. yo hi rutismtyor evam avirodho bhavatti gurugehdanvttasyplavanamtram adhtya snyd iti prayjdivat pradhnam adrtha vidhyate. athav mantrdyupetam adhyayanasya pradhnakarmaa prokadivadadrtha narasaskrarpa snna vidhyata iti manyate, tasya vakyamam uttaram iti || 92 ||

tad idnm uttaram ha - ##ti[149]dvayena. brahmacrio hi na snyd ity asnndiniyama ukta. na ca tatra kasyacid avadhitvam ritam. ato 'sau kiyanta klam iti bhavaty avasnpeketi. yady eva tata kim ata ha -- ## iti. apekitavidhau drthatvam. itarathdrtha snnavidhnam. na ca de sambhavati tad yuktam. ato 'pekvadasnndiniyamanivttim eva adhtya snyd iti snna lakayati. tad dhi asnnavirodhi snna, virodhisatt ca virodhyantaranivtty vypt. ata snnensnnaniyamanivttilaka yuktaiva. tatsahacarit ca gurukulavsdaya iti tannivtty tem api nivttir lakyata iti. nanu yukta virodhino sahsambhavt snnensnnanivttir lakyata iti. gurukulavsdidharmanivttau (?k/ku)to hetu. yac csnndiniyamasahacarito gurukulavsdis tannivtty nivartyata ity ukta tad ayuktam. pramntaragocare hi viaye tad yuktam. yath loke bhojanakle kevalasthalaparimrjanopadee sthal(d)ni parimjyantm iti bhavati tatsahacaritanikhilabhojanopakaraaakhauktikdiparimrjanopadea. rutismtyos tu yvadupttamtraviayatvt sahacaritdigrahaam anyyyam. ucyate -- syd eva yadi rutimleyam adhtya snyd iti smti{1,48}syt. iya tu nyyaml. nyya ca sakalabrahmacridharmanivttau samna. ka punar asau. ryatm. brahmacridharm hi gurukulavsdayo 'dhyayangam adhyayanasamptau sampyante iisamptv iva vratam iti nyya. ato 'snnaniyamanivttimlena sakalgnndhandibrahmacridharmaparyavasnalaka yukteti. ida tu kin tu lakaayetydibhyeoktam iti veditavyam || 94 ||

__________NOTES__________

[149] ti. bra (KA) ___________________________

prakarartham idnm upasaharati -- ##iti. ayam artha -- yad adhyayanaabdo 'dhigamrtha iti vykhyta, yac ca snydityasnndiniyamanivttilakartha snnaabda iti, tath athto dharmajijseti[150]dharmajijskramavacano 'thaabdo 'dhyayannantaropaniptismrtasnnbhvalakartha iti yad ukta tatra[151]ca sarvatra drthatva hetur iti || 95 ||

__________NOTES__________

[150] ti ji [151] tra sa ___________________________

atra codayati -- ##tyantena. eva hy ukta daurbalya vedabdhand iti. eva ca vedabdho bhavati yadi vedrtha sarvathaivopekyeta. yadi tu smtyanurodhendhyayannantara sntv sandigdha prayojanavanta vedrtha budhyamno jijsate, tato na kacid vedavirodho dyata ity avirodhit snnasyeti. evav[152]dina uttaram ha -- ## iti ##antena. ayam artha -- bhaved api smtyanurodhennantara snna yadi tvanmtram eva smta syt. iha ca[153]snnd uttaraklam api nnvidhni nityni naimittikni ca karmi smaryante. tad yadi tny apy anurudhyante, tato 'tyantya vedabdha. na ca tny apy avicritavedrtho yathvad anuhtum e. na cviduo 'dhikro 'sti. vakyati hi -- na cvidvn vihito 'stti. tadavayam anurudhypi smti kiyaty apy adhvani gatv punas tadbdho vaktavya. tad varam adhtavedatvena vicrayogyatvnmavakasydhyayannantaram[154]gate kle{1,49} prathamopaniptino virodhina snnasyaiva bdhanam. ato 'nadhtavedatvena yvannityanaimittikakarmao 'nuhnyogya, tvad akurvann api tni na pratyavaiti. adhtavedatay yogyo 'kurvan pratyaveyt. na cvidvn kartu aknoti. na cvicrayan jnttyadhyayannantaram[155]eva dharmajijs yukteti. ida cottaravi[156]bhavd uktam. paramrthatas tv adhyayanavidhyarthasampdanya pravtto na pr mmsravad virantum arhattyadhyayanavidhibalaprabhvita evyam artha. na hi pradhnam anagam anuhita paryavasyati. vakyati hi sga pradhnam aikaabdyd iti || 98 ||

__________NOTES__________

[152] vadata [153] tu (KHA) [154] m upaga (KA) [155] ra karma [156] vai (KHA) ___________________________

eva smtibdham upapdytraivdhikaraam[157]udharati -- ##iti. satkryavdino hi sarvam eva kryajta sadutpadyata iti manyamn prmyprmytmakam api dvaya svata evsthiata. eva hi manyante -- yat svato 'sat tan na sdhya, yath aaviam. na ca ghadayo na sdhy tasmt svata santa ity vtahetu. api copdnaniyamadarant kasyacit khalu ghader vikrasya kicid eva mddyupdnakraam iti niyamo dyate. tac caitadasadutpattv anyyyam, asattvvieea hi sarva sarvasmd utpadyeta. tatropdnaniyamo na syd mdeva ghaasya, kaasya vraam iti. tatra sarvrth sarvatra pravarteta, aviet. aktito niyama iti ced, na. aviet. tatraitat syt -- yasya bhvasya yad utpattiaktir asti tm anvayavyatirekbhy nicitya yo yadarth sa tadupdatta iti. tac ca naivam, aviet. vaya hi brma aktytman vikra updne 'stti. bhavanto 'pi vikrotpattiaktir updne 'py astti. tad atra vcoyuktimtra bhidyate, nrthaviea kacid upalabhyata iti. api ca, updnaniyamadarand updnanimittsamavyibhyas tribhya khalv api kraebhyo bhavat kryam utpadyate. triv api ca tan nsti. asad evotpanna tat. kuto 'ya kraavidh[272]niyama idam updnam ida neti. yatra krya vartate tadupdnam iti ced, vttiniyama[273]hetur vaktavya. tat khalu sarvasmd asad eva jtam iti kikto vttiniyama. asti sa nmopdnasya ko 'py atiayaviea yat tatraiva krya vartata iti cet. sa tarhi aktibhedo vaktavya. nimittam[274]asamavyi ca[275]nobhayam anabhyupagamt. dadayo hi ghaasya nimittakraam. asamavyikraa mdavayavasayogaviea iti va siddhnta. sa updnam iti ced, na. vyatirekvyatirekavikalpnupapatte. syd etat. updnakraa aktibheda iti. maivam. sa hy updnd vyatiricyate, na v. vyatireke updnasya prvavad bhvd anupdnatvam, tasypi tato bhinnasya tattva durbhaam eva. avyatireke tu vastumtram anatiayam{1,81}updnam iti vastutvviet sarvopdnatvpta. tasmd vikrotpattiaktim updneu sagiramair vikr evopdane aktytman santti sagryante. vayam api cvyaktn eva vikrnupdneu sagirmahe, na sthln iti nvayor viea iti. sattve krakavyprnarthakyam iticed na. abhivyaktiphalatvt. tatraitat syt -- santi ced vikr updneu tadarthin krakavypro 'narthaka syt. te hi tad satm evotpdanya[?] neheran. tasmd asanto vikr iti. tac ca naivam, abhivyaktiphalatvt. santo 'pi hi vikr prvam anabhivyakt krakavyprair abhivyajyante. ato 'rthavattva krakavyprm. abhivyaktv utpattiabdo 'narthaka iti ced, na. abhivyaktibhedt. tatraitat syt -- yadi prva santa eva mddiu ghadayo ghodarev iva dpdibhi kulldivyprair abhivyajyante, ko 'ya vibhga dpo ghaam abhivyanakti, kullas ttpdayatti. tac ca naivam, abhivyaktibhedt. dvedh khalv abhivyakti. ek apratibaddhkrasya vastuno bodhanimittasya tannimittabhvo yena pratibadhyate tadutsraa, yath ghaasyndhakratirohitasya tadutsraam abhivyakti. any tu pratibaddhkrasykrapratibandhakotsraa, yath mdi ghakra prvkrea pratibaddha tasya prvasykrasya protsraa ghabhivyakti. abhivyaktiviea evyam utpattiabda, brhmaaviea iva kahdiabdopacra ity anavadyam. syn matam abhivyaktisattvn na prasagaparihra iti. na, asattvt. yo manvta -- satkryavdino hi bhvntaravadabhivyaktir api satti krakavyprnarthakyaprasago duparihara iti. sa vaktavya. na, asattvt syd aya doa yady abhivyaktir api sat ghadivad iyate. s tv asat krakavyprea bhvyata iti kim anupapannam. tadasattve 'tiprasaga iti ced, na. prasagasmyt. tatraitat syt -- yadi kilbhivyaktir asat kullena kriyate, kim aparddha ghaena yan na kriyata iti. tac ca naiva, tulyo 'yam vayor atiprasaga. tavpy andhakratirohitasya ghaasybhivyaktv abhivyaktir asat ghaas tu sanneveti siddhnta. tatra akya prasajayitum abhivyaktivad ghao 'pi janyeta, tadvad vbhivyaktir api sat syd iti prasagasdhrayennyataro 'paryanuyojya. ata siddham evopdneu santa eva sarve bhv krakavyprair{1,82}abhivyajyanta iti, prmyprmye svatassat eveti satkryavdin siddhnta iti. matntaram upanyasyati -- ## iti. eva hi manyate -- sarva khalv api kradhntmalbha krya tatkraaguadobhy uddham auddha ca bhavati. tad yvadindriydijnakraavad utpannau guadoau na jnasya svato 'vadhryete, na tvat prmyprmyayor anyataran nicyate, nacnicitayor vyavahrgatva, tadartha ca pramnusaraam. ata kraotpannaguadovadhrad eva dvayam hur iti sambandha iti || 34 ||

__________NOTES__________

[272] dhnani (KA) [273] me [274] m evsa [275] v (GA) ___________________________

svato dvayam iti tvan nirkaroti -- ##iti. kraam ha -- ## iti. idam atrkta - yat tvad uktam asata aavid vyvtta sdhyatva ghae dyamna satt gamayatti. tad ayuktam. abhvavirodht. asannikrthaviaya hy anumna, tat kuto mdi yogynupalambhanirktasadbhvaviaya ghaa viaykariyati. updnaniyamas tu aktibhedd upapanna eva. kicid eva hi mttantvdi kasyacid eva ghader utpdane akta na sarva sarvasyeti, yo yadarth sa tadupdatta iti ki nopapadyate. yadi mata na kryakrantarlapatit par aktim kmaha iti. na, aktisiddhim arthpattigranthe vakyma. yat tkta vikr eva aktytman santas tadutpattiaktir vopdnev astti nvayor viea iti. tan na. mahnaya viea yad vikrasattm abhvo bdhate, akti tu skmm arthpatti sdhayatti. te 'pi hi aktytman santo na yogynupalabdhy nirkartu akyanta iti cet, keya aktytmat. yatas te 'santo 'pi janiyanta iti cet. tad iam. anabhivyaktir iti ced, na. skasypy loke 'nupalambht. nanv loke 'pi nvtam upalabhyate. kim idnm vto mdi ghaa. satyam. kena. na tvad updna kryam voti, nityvaraaprasagt. mdkra votti cet. ko 'ya mdkra. yadi tajjti, soparid apy anuvartata iti nityvtir eva[276]prpnoti. prcyo mtpiasannivea iti cet. sa v kim{1,83}uparin na bhaviyati, yan na ghaam variyati. hanta so 'py anutpattyavinadharmsadvdibhir iyata ity anivryaiva nityvti. skm ca mdavayavasanniveavie na mahnta ghaam cchdayitum utsahante iti yat kicid etat. yat tu tribhyo 'pi kraebhya sadutpattau kikto vidhniyama iti. aktibhedakta eva. kicid eva tath nma akta, yad vikrabhvam anubhavati. kicit tu bahir eva sat tadutpattau vypriyate. sa cya aktibheda kryadaranasamadhigamya eveti npramaka. bhedbhedau tu na kvacid tyantikv iti nprasagtiprasagau. yat tu pam updnanimittsamavyin k aktir iti. tadatidram apabhraam. aktir hi aktir eva, na kraa, tadvato dravyasya kraatvt. kraavac ca kraaaktir api kryasiddhim anudhvatti pramabald upapatsyate. krakavyprnarthakya ca dupariharam eva. abhivyaktyartho vypraiti. atra tkto doa. api cbhivyaktisattve tulyam narthakyam. asattve ca sarvatra prasaga akyam anumtum.[277]sarva hi vimatipada[278]kryam asat, kryatvd abhivyaktivat. krya cbhtv bhavant tadvad evbhtv bhavati, upalabdhiyogyatve saty anupalambhd abhivyaktivad eva. yat tu abhivyaktau prasaga ity uktam. tad ayuktam. pratyabhijna hi balavadabhtaprdurbhva ghaasya vrayati. viparta ca tat satkryavdinm iti kim anentinirbandhena bhrntabhitena. prakte ca virodht katha hy ekajnajtyanubandhin pramatvpramatve bhaviyata, viruddhadharmveasya bhedanibandhanatvt. ato yath naikasygne toatvam, eva na jnasya pramatvprama[279]tvam iti. so 'ya praktpraktagocare tantrea virodho vykhytavya. prmyprmytmakadvaya na svata, svabhvavirodht. kryakratmakatva ca dvaya na svata siddha, kryasatty abhvavirodhd iti. parato[280]dvayam iti nirkarartham ha - ## iti. kraam ha -- ## iti. evam ubhayapardhnavd vaktavya -- ki khalu kraotpanna-guadovadhrat prg jna na jyata eva, jtam api v[281]rpntarevatihata iti. na tvajjna{1,84}jyate, saviddhirodht. jta tu kentmanvasthsyate. na hy etadridva-ytiriktam asti ryantara yenvatiheta. anyataradharmakam eva tadutpanna prganavadhtatathbhvam uparid avadhryata iti ced. na. guvadhradhnanicaybhyupagamt. tadavadhrad dhi pr nicaya eva nst. katha prmyam sd iti akyate vaktum. atha prva[282]api nicitkram eva jna, ki guvadhraena. donakamnas tu tannirkarartham eva yatata iti yuktam.[283]etac ca vakyata eveti skta nisvabhvatvam iti || 35 ||

__________NOTES__________

[276] va prcyo (GA) [277] tum iti sa [278] dspada k [279] asvabhvatva (GA) [280] to 'pi dva (KHA) [281] v svar (KA, KHA) [282] rvam eva ni (KA, KHA) [283] ktam eva. tac ca ___________________________

svato na dvaya virodhd iti yad ukta, tat praktagocare vivoti -- ##iti. uktam idam asmbhi naikasy jnajtau parasparavipartayo prmyprmytmano sambhava samvea sambhavatti. ekas tu svabhva updhyantarasannidhnd abhibhto bhavati, apsv ivgnisayoge aityam. tadapeka ca tsv auyabhrama. svbhvikobhayavdinas tu nnynapekasya jnasyobhaytmakat sambhavatti. parato na dvaya nissvabhvatvaprasagd ity etad vivoti -- ## iti. sarva hi jagad ridvaye akyam antarbhvayitu pramam aprama ceti. tad atrobhayapardhnatvavdino jnam unmuktobhayarpa kena rpea nirpyata iti || 36 ||

svato na dvaya virodhd ity atra kicid akate -- ##ti. eva hi manyate -- yadi jnajter evya svabhvabhedo 'bhyupeyate, ekasmd eva v jnavyaktau, tata syd api virodha. yad tu toasvabhvatoyatejodravyavat prampramajnavyaktibhedbhyupagama, tadobhayor vyadhikaraayo kasya kena virodha iti. pariharati -- ##ti. ayam abhiprya -- toyatejasor hi bhinnajtyayo svabhvabhedo yukta. jnavyaktayas tv ekajty. tatra[284]na tvad s jtyanubandh svabhvabhedo nyyya. vyaktyanubandh tu tatkrad bhavatti yukta[285]vaktum. tadanapekatve tu prmyprmyayo{1,85} ki kutra bhaviyatti duradhigamam. samna hi dvayor api jnatvam. svbhvike cobhayasmin na bhyacihnpekstti[286]durbhaa prampramaviveka iti sdhkta svato na dvaya virodhd iti. ki punar ubhayo pardhnatva svbhvikatva v codanprmyaparipanthi yena prayasyat nirasyate. nanv evam api codann svata eva prmya bhaviyati prathamapake. dvitye 'pi pardhna ubhayasmin dobhvd apauruey ved pramam iti kim ubhayanirkaraena. aprmya svata prmya parata ity etad eva tu vedaprmyaparipanthti tan nirkartum ucitam. tac ca nirkariyata eva. satyam. dyayor api pakayor aprmyam padyata eva. tath hi -- svbhvike tvad ubhayasminn anyataranirayakraa bhyam apayat naikatrpi vivso bhavet. vyavahrrtha ca pramnusaraam, avivse ca tadabhvt phalato 'pramatvam. evam ubhayapardhnatve 'py asaty apy aprmyakrae prmyakraasypy abhvt tadvyavahro na jyata ity apramam eveti sdhv evobhayanirkaraam iti || 37 ||

__________NOTES__________

[284] tan na t (GA) [285] kta ta (KA, KHA) [286] durlabha pr (GA) ___________________________

evam ubhaya svata parato veti nirkte prvapakntaram ha -- ##iti[287]kamantena. te jnn svbhvikam apramatvam, parpeka ca prmyam. aya ctrbhiprya -- davyabhicro hi jte 'pi vijne na tvannirvicikitsa vyavaharamo dyate, yvad guavad indriydikaraatva savdo v na da. vyavahraphala ca prmyam, ata svato 'pramam eva pardhna prmyam iti. ea ctra svato 'pramatve parata ca pramatve nyyo 'bhidhyata ity ha -- ##ti. || 38 ||

__________NOTES__________

[287] ti te (KA, KHA) ___________________________

svato 'prmye tvannyya darayati -- ##iti. nyyas tarka. sa cnumnam. ea ctra prayogo bhavati -- aprmya na kraavad, avastutvt. yadyadvastu tattan na kraavat. yath aaviam.{1,86}kraadoata iti ca kraadom eva parair aprmyakraatvenrayad uktam. yad eva mmsak manyante kraadoebhyo 'prmya jyata iti. tan na. akraakatvd avastuna iti. parpeka prmyam ity atra prayogam ha -- ##iti. te kran guai prmya janyata ity artha. prayoga ca bhavati -- prmya kraavad vastutvd ghaavat. na ckrya nma kicid bauddhn vastv asti, yennaikntiko hetur bhavet. nabhaso 'py varabhvamtrasyvastutvt. guair iti cnuvdamtram. kraagu hi prmye kraam iti manyante. na punar ete vyptv anupraveany. ke punar am gu[288]nma, ye prmyasya kraam. na hndriydivyatirikt gu kecid upalabhyante. yadi mata - bheajabhedair hittiayavie gu iti. tan na. eva hi tair anhittia[289]yavie na prmya jyeta. ato vaktavy gu. ta ucyante. viuddhir indriydn guapadrtha. vtdidhtn smyam iti yvat. smyena hi ta indriyeu vartamn gu ucyante. tath sthit[290]ca prmya janayanti. viama tu vartamneu dhtuu taddoasamutths timirdayo do jyante. abde 'pi vaktur ayaviuddhir gua. vipralambhbhiprydayo do. te ca prmybhvtma[291]ny avastuny aprmye kraatvsambhavn na tajjanyam aprmyam. prmya tv arthanicayo vastvtmaka iti yukta yadguebhyo jyate jyate ceti. sarvam utpattv anicaytmakam apramam eva jnam guasavdajnodayt, paratas tu tadvaena prmya jyate tasya. nanv idnm asad evtivtta jnam iti ki pram[292]bhaviyati. yad tvat[293]tadst tad sahajenprmyenbhibhtam uttarakla ca tadasad eveti kim anyata prmya bhaviyati. satyam evam. anyad eva guasavdajnottaraklabhvipramam. avagate hi kvacidarthe prgdavyabhicro jnasvabhvlocanenjtavivso na tvannirvicikitsa vyavaharati yvadindriydiguvadhraapurassaram evam evaitad iti na nicinoti. guvadhratsavdajnd v prame jte 'vagate ca tasya{1,87}prmye vyavahr pravartante. tasypi na jnasvabhvlocanena prmya, tadrpasyprmyapratibandht. kin tu guvadhrad eva. ata skta guai prmya janyata iti. yadhu -- nicaytmakaprmyotpdana tu vasturpatvt savdakraaguajnakryatvena svadhyavasnam iti tad evryate iti || 39 ||

__________NOTES__________

[288] ye [289] ayn na [290] s tu prama ja (KHA) [291] tmava [292] a bha (KA) [293] vad (GA) ___________________________

ki ca ita ca na svata prmyam ity ha -- ##[294]##ti. ayam artha -- yadi jnasvabhvnubandhyausargika prmyam, eva sati prmybhvasyvastuno 'ktrimatvn na pardhnatvam iti sarvajnnm api pramatvaprasaga.[295]svapndijnnm api jnatvviet, tanmtrnubandhitvc ca prmyasya. aprmyasya cvastuno 'kryatvd iti || 40 ||

__________NOTES__________

[294] yam iti [295] ga, tad sva ___________________________

katha nmprmyam aktrimam. doabhve hi tasya bhva, tadabhve cbhvo dyate. kmil ptam idam iti akha jnti, tad[296]apagame uklam. ato jnma yathdoabhvabhvyaprmya tat kryam iti, ata ha -- ##iti. ayam abhiprya -- ntra doair aprmya janyate. satsu tu doev asanto gu na svakrya prmya janayantti nvastuno 'prmasya hetumattvaprasagadoa iti || 41 ||

__________NOTES__________

[296] dabhve u (KHA) ___________________________

ki puna prmye kraa, yadabhvt tasynutpatti, ata ha -- ##ti ##antena. diabdenrthapurudn grahaam. indriyapuruagu ca vykhyt eva. arthasypi sthlatvdayo gu skmatvdayo do iti. samadhigata tvadindriydigu prmye{1,88}kraam iti. katha[297]tu tadabhva, ata ha -- ##iti. te eva vidhe darayati -- ## iti. do hy gantavo gunutsrayanti. indriydnm anyatamasybhve nirray gu na bhavanti, yath nityavedavdinm asati kartari tadgu iti || 42 ||

__________NOTES__________

[297] ki tatra tada ___________________________

yata eva doair gu nirkriyante, ata eva mmsaknm aya bhramo doair mithytvadhr janyata iti. paramrthena tu guavirodhino dostneva nivrayanti. ata krabhvd asati prmye svbhvikam aprmyam avatihata ity ha -- ##ti || 43 ||

ata[298]siddha uddhiparyyaguvadhradhna prmyam. svabhvata ca jnnm aprmya, uddhyabhvena tallakyate. asati hi uddhatve krabhvanirktena prmyennapoditam aprmya lakyata ity upasaharati -- ##iti || 44 ||

__________NOTES__________

[298] ta u (KHA) ___________________________

ita ca doato nprmyam ity ha -- ##ti. asyrtha -- trividham aprmyam ajnasaayaviparyayai. tatrjntmaka tvadaprmya krabhvamtrasamadhigamyam eva, na donapekata iti mmsakair abhyupagantavyam. ato doavyatireke 'pi krabhvamtrnvaye 'prmyadarann na doato 'prmyam iti || 45 ||

eva ca gudhnaprmybhyupagamn nityavedavdin ca purubhvd, anrayagusambhavt, kartmadvedavdinm api kartgueu{1,89}pramsambhavd asan[299]mlabhteu kartgueu na codann prmyam avakalpata ity ha -- ##ti || 46 ||

__________NOTES__________

[299] satsu m (KHA) ___________________________

eva tvat parata prmyena kta prvapaka. siddhntam idnm rabhate -- ##iti. kraam ha -- ##ti. ayam abhiprya -- na tvad guajnt savdajnd v prg jna na jyata eva. navotpannam api saaytmakam avabhsate. na hi syd v ghao na veti indriyasannika ghaa budhymahe, api tarhi ghaa evyam iti nicaytmakam eva jnam utpadyate. ata eva jnotpatter anantaram eva sarvapramt vyavahrapravttir upalabhyate. bhrntisaviditarajato 'pi hi samyagrajatabodha ivrthakriyyai ghaamno dyate. tad asya saaynasya nopapannam. ato jto[300]nicaya. kim[301]anyat prmya bhaviyati. saty api savde guajne v tvad eva prmyasya tattva ndhika kicid iti ki nas tadupekaena. tdasyaiva vyabhicrd asti parpeketi ced, na. evam api jnasynapekatvd, vipralabdhaprvasypi nirapekam eva nicaytmaka jnam utpadyate. pramt tu vipralambhakabuddhisdyt tathtvam akate. sakasypi na prmyaaktir avasdati, prvavat prameyaparicchedt. pramtus tu ak doadaranaprabha[302]v. tad asau tadbhvbhvayor anyataranicaye nivartate, na savdajnam apekate. saty eva hi ghaajne jtaka ki ghaajnntarea kariyati. na hy asys tannivartaka, tasmin saty eva bhvt. ata svbhvikam eva sarvasavid nicaytmakatvam. ak tu yadi nma jtu jyate, evam api tannirkarartham apavdasadbhvbhvv anusartavyau, na savdaguajne. tadu[303]peky hi prmyam eva nvatiheta. guasavdajnayor apy evam eva, spekatvena prathamajne prmyaaktydhn[304]akter apy[305]anavasthptd ity etat parastt prapacayiyata iti. eva tvat praktbhipryo vykhyta. api{1,90}ca sarvabhvnm eva svakryajananaaktir asat nnyena kriyeta. abhivyaktimtrakarat. nanv turasya rogpahtaakter asaty eva bhojandiaktir bheajabhedair dhyate. maivam. tirohitbhivyakte. itarath prvaaktivinprvotpdadharmikalpanbhir atigaurava bhavet. ata eva naaaktn bheajabhedair api na pratkra. asat tu aktis tem api janyetaiva, aviet. ata sarve bhv svahetubhya aktimanto jt eva kutacidgantukd dhetos tirohitaaktaya smagrvieairabhivyaktaaktaya kryam rabhante. na caiva jne 'py abhivyaktyapek sambhavati, arthvagrahd, rpntarea jnasynirpad utpattv ev[306]rthaparicchitter avayambhvd iti || 47 ||

__________NOTES__________

[300] j (KA, KHA) [301] m aprama bha [302] bhvt tad asau [303] da (GA) [304] na (KA) [305] vyava (KHA) [306] va pa (KHA) ___________________________

nanu svataprmyavdinpi guavadindriydikraikaiva pramotpattir sthey. tad yadi gu pramotpattau kraam. eva sati tatkrye 'py arthanicaye tadadhnataiva yukt. tadyattaprmyrayad, ata ha -- ##iti. ayam abhiprya -- pramotpattv api na gu gu ity evpekyante; kin tu doanirkaraaupayikatay. do hi pramotpatti vighnanti. te guair utsrit na t vihantum utsahante iti. ata evsatsv api vaktgueu kruikatvdiu vede dobhvamtrd eva prmya sidhyati. api ca kraa nma gua pramotpattau. naitvat pramakrye 'py arthanicaye tadapek yukt. tmalbhamtra eva hi bhv kraam apekante, na kryanipattau. na hi mtpiadadikrapeko janmani ghaa iti udakharae 'pi tasya tadapek d. labdhtmanas tu svayam eva kraanirapek pravttir avagat. ata sarvath tvadarthavyavasthpanym anyn apekam eva pramam iti siddham iti || 48 ||

svato 'sat aktir anyena kartu na akyata iti yad ukta tat prapacayati -- ##ti. ayam abhiprya -- ntra vicikitsy kicit kraam. strd eva bhye 'pi vicikits. agahispi stravihitaiveti nirvicikitsam anuhtavyeti. nanu pratyakam eva hisyamnasya dukhitatvam upalabhyate. ata kartur api tato dukhitvam anumsymahe. kriynurpa hi kart phalam iti mahjanaprasiddham. yath chu --

tath ca nrv api siddham etat karoti yo yallabhate 'py asau tat |

yat karmabja vapate manuyas tasynurpi phalni bhukte ||

iti. ata kriynurpyeaiva hisnarthakarty anumsyate, ata ha -- ##ti ##antena. ayam abhiprya -- yad etad hisyamnasya dukhitvadarana, tena kartu dukhitvnumnam ayuktam. vyptaligadaranbhvt. na hi hisyamnasya dukhit kartur bhaviyat dukhena vyptvagateti. pratyakadarannusrea tu viparyaya eva tvadanumtu akyate, tadn hi kartu{1,183}sphua sukham evopalabhyate. ata klntare 'pi his sukhakar, histvd adyavad iti akyate prayogo vaktum ity abhipryeha -- ##iti || 234 ||

atra kacid anumnakuala ha -- kriyvie khalu viaynurpaphaladyino d. yath dndaya strokt. dna hi sampradnparanmna viaya sukhayatti pratyakam avagatam. tac ca klntare dtu par prtimdhsyatti strd avagamyate. hispi ca kriyviea. ato ydgasy viaye hisye karmai phala dukhtmaka, tdg eva[560]kartur anumyata iti, tad etad upanyasyati -- ## iti || 235 ||

__________NOTES__________

[560] vaktur a (KA) ___________________________

atra daam ha -- ##iti. evavdino hetur anaikntika. kriyviem api gurvagangamandn viaynurpaphaladyitvbhvt. dukhaphalatvt tem. viaye ca gurvagandau tadtve prtidarant. surpnasypi yadi pey suraiva viaya, na tasya dukham adukha veti viaynurpaphaladyitvam evam dn asiddham iti vipakair ebhir vyabhicrit hetor iti || 236 ||

viruddha cya hetur ity ha -- ##ti. katha viruddhat, ata ha -- ##iti. dntnusrea hi hetur gamako bhavati. dna ctra dnta. ato yda dne phalam avagata, hisym api tdg eva phala bhaved iti. tdktvam eva phalasya darayati -- ##ti. dne hi vidhigamyaphalvptir avagat. tad ida vyptibalena hisym api prpnotti. vidhibalena tv arthaphalatvam eva hisy avagamyate. ato nnarthatva sidhyatti sisdhayiitnarthaphalatvavipartrthaphalatvasdhand viruddho 'ya hetur ityabhipryeha{1,184}-- ##ti. tatheti. vidhigamyaphalvptau satym agukhtmatety artha. na hi dukhtmake phale vidhi prama bhavatti || 237 ||

eva tvaddhetudov uktau. idn dntadoa darayati -- ##ti. viaynurpaphaladyit hy atra sdhyate. dne ca sampradna viaya. na ca dna dtari tadanurpa phalam abhinipdayati, tato viiatamasya mahato 'bhyudayasya dtari nipatte. alp hi prtir g ghtavato bhavati. dtus tu t ptrastktavata savatsaromasammitni tni vatsari svargo bhavatti strnusrevagamyate. kvacit tu samadviguashasrnantni phalny abrhmaabrhmaarotriyavedapragebhya iti sdhyahno dnta iti. api caikrthenaiva sdhyapadena pakasapakayor vypti kathyate. iha ca dnte dne sampradna viayaabdasyrtha. hisane tu hisyamna karma. na caitad yuktam ityabhipryeha -- ##iti ##antena. yadi tu vaiamyaparihrrtha pake 'pi sampradnam eva viayaabdasyrtho bhavet, tata sisdhayiitnarthavipartapratijnd viruddha pako bhaved ity ha -- ##iti. viruddhatm eva sphuayati -- ## iti. agnomadevatsampradnako hi pauyga. tatra cgnomau devat[561]pryate[562]iti viaynurpaphalapratijne hiskartur api prtikar hiseti pratijta bhavet. eva ca nnarthakaratva sidhyati, prtiphalasynarthatvsambhavt. ato viruddha pako bhaved iti. ki punar ida devatdhikaraavipartavigrahavattvam ihbhipretya devat[563]pryata[564]ity ucyate. yady api anirkaratmaka sampradna devat syt, tathpi nsau pryate.{1,185}rutisamavyitvt karmasu. ata ha -- ##ti. satya, nya siddhnta. tava tu skhyasya sthitam ida[565]yad devat pryata iti. atas te pako viruddha iti || 240 ||

__________NOTES__________

[561] te [562] ye [563] t [564] nta (GA) [565] iya de (KA) ___________________________

prva tvad ubhayatra sampradne viayaabdrthe doa ukta. karmavacanatve doam ha -- ##iti. yadi hi dne karmaiva viayo bhavet, tatas tasya dyamnasya gavder na kicit phalam iti na tadanurpaphalasdhana yuktam ity abhiprya. viruddhvyabhicr cya hetur ity ha -- ##ti. japdayo hi kriyvie na pare pnugrahayor vartante. coditatvamtreaiva[566] tu te 'rthatayvagat. atas taddntenaiva codit his artha iti akyate sdhayitum. ato viruddhvyabhicrit. na ctra viaynurpam etat phalam iti akyate vaktum. viaye phaldarant. japasya yadi tvajjapyamna viaya, ki tasya phalam. anyasya tu na kasyacit pnugrahau dyete. ata evokta parapdivarjand iti. evavidha dntam sdya coditatvasya hetutva sambhavatti viruddhvyabhicr hetur bhavati. bhavati ca prayoga -- daikapauhis artha, vihitatvj japdivad iti || 241 ||

__________NOTES__________

[566] a tu (GA) ___________________________

api ca vidhiniedhapramakayor dharmdharmayor anumnopanyso 'tidram apabhraa ity ha -- ##ti || 242 ||

api ca viaynurpaphalavdin pnugrahanibandhana dharmdharmatvam ritam. eva ca jape dhupne cnyatarbhvd ubhaynugrahat na syd ity ha -- ##iti || 243 ||

{1,186} gurudragmin[567]ca parnugrahd eva mahn dharmo bhaved ity ha -- ##ti. gurudrbhigmino hi sasdhvasasya hdaya abdyata iveti kroatety uktam. yadi bryd gurvagangmino hi brhmaam iva ghnato hdayakroanam upalabhyate. his ca viaynurpaphaladyitaynartha iti sthitam. ato 'narthaphalakarmnuhyinm eva hdayakroanopagamyata[568]iti gurudrbhigmino 'py adharmotpattir avagamyata iti. tatredam uttara kroat hdayenpti. eva hi manyate -- viaynurpa cet karma phalam, eva sati kroatpi hdayena gurvagangm viayasygany mahntam upakra janayatti dhrmiko bhavet. hdayakroand asydharmo 'py anumyata iti ced, na tarhi viaynurpa (phala) kriym iti vyptyasiddhi. ata cnaikntiko hetu. viruddhrthahetudvayasamvee[569]ca dharmdharmatvasaayo bhavet. ato na pnugrahanibandhana dharmdharmatvam iti || 244 ||

__________NOTES__________

[567] rbhig [568] and avaga [569] c ca dha (GA) ___________________________

api ca anumnapradhnasysya vdino 'napekitaniedhastrasya hdayakroane 'pi na kraam upalabhmahe. adharmnuhnabuddhy hi tad bhavati. numnikadharmdharmavdina ca ndharmabuddhau kicin nibandhanam asti. strnusrea hi tannicaya. ucchstra pravartamnasydharmam carmti htkampo na jyate. itarath tu paropakritvd asya hdayasya prasda eva jyata ity ha -- ##ti || 245 ||

nanu yad eva svasmin parasmin vnuhyamna pm vahati, sa evdharma. ata evtmahispy adharma. tad iha yad api paropakro dyate, svasya{1,187}tu hdayakrot popalabhyata ity adharmatvam. eva cdharmatve popapattir ity ata ha -- ##iti. anapekitastrasya prgadharmajnotpattinimittbhvt kikt peti vaktavyam. adharmatvabuddhikteti cet, tad eva kin nimittam. saiva p adharmatve nimittam iti cet, tad iha pdharmatvayor ekatarasypi mlntarsambhavd duruttaram itaretarrayam astraparatantrasypadyata iti || 246 ||

api ca[570]yadi saty api paropakre kartur udvegadarand gurvagangamanam adharma, tarhi yasyto mlecchder udvego na jyate tasydharmotpattir na syd ity ha -- ##iti. strajasyaiva strnusryudvego jyate. tadanabhijasya tadabhvd apramako 'dharmayoga iti || 247 ||

__________NOTES__________

[570] ca sa (KA) ___________________________

ato vimucynugrahape tadabhva ca dharmdharmajnrthibhir vidhiniedhv evnusartavyv ity upasaharati -- ##iti. ayam artha -- nnugraho dharmatve kraa p v adharmatve, anugrahbhvo v pbhvamtra v dharmdharmatva iti || 248 ||

atra vadanti -- nnumnena hisdnm adharmatva sdhyate. kin tu strnusreaiva. niedhastrea hisy pratyavyaaktir avagat. sarv ca{1,188}trthtrthagat hisaiva. ata katha his sat kcit pratyavya na janayiyati. na hi daikapauhisvidhna vastuna aktim utsrayitum utsahate vidyamnadravya[571]gudiaktimtropadeitvt strm. nai aktyvpodvpayor vypra. atas tad eveda na hisyd iti stropadaritapratyavyahetutva daikapauhiska(?rme/rma)ti[572]strnudhvanenaiva hisdnm adharmatva kalpyata iti. tad etad upanyasyati -- ##iti trayea. kvacid bhyahisy niiddhatvt pratyavyahetutve hisy aktir bodhit na vidhnd apagacchatti sambandha iti || 251 ||

__________NOTES__________

[571] vydi (KA) [572] strdhva (GA) ___________________________

evam upanyasya nirasyati -- ##iti dvayena. evavdino hi na sur pibed iti niedhastrt surpnasya pratyavyaaktir avagateti dro 'pi t piban pratyaveyt. tath vaiyastomena vaiyasya yajamnasya vidhinbhyudayasiddhir dariteti vaiyastomaaktyanusrea viprarjanyayor api tatphala bhavet. na caitad iyate. tath klabhedena aktibhedo da. iyor darapramsayo parvai akte pacamy cakte. agnihotrasya syaprtaranuhitasya phalasdhanatvn madhyhne ca tadabhvt. ato yathstram eva aktisadbhvo 'bhyupeyata iti || 253 ||

tasmt strnusreaiva karma phalaaktir stheyety upasaharati. -- ##iti || 254 ||

eva sdhanopyadvaytirikty hisy na hisyd iti pratiedhj{1,189}jta pratyavyahetutvajnam anyatra trtheu yo dkita yad agnomya paum labhetetydividhin vryata ity ha -- ##ti || 255 ||

yat tkta na vastuaktyvpodvpayo strasya vypra iti, tad iyata eva. kevala strnusreaiva tattatkriybhedavyavasthit eva aktayo 'vagamyante. ato ntiprasaga ityabhipryeha -- ##iti || 256 ||

katham ekasya karmaa aktibhvbhvv iti cet. laukikni karmi vid kurvantu bhavanta. yath tvad ekam eva bhojana svasthtur akartka bhinnaaktika dam. svasthena hi tat kriyama rasalohitamsaparimaparamparay arra vardhayati. turea tu kriyamam asamyagdhtuparimt k karoti. evam adrthev api karmasu bhaviyattyabhipryeha -- ##iti || 257 ||

yath bhojanatvbhede 'pi svasthtur akartbhedanibandhana[573]vyaktibhedam ritya tatra aktibheda samdhyate, evam ihpi histvenbhede 'pi rpasyeyam agahis iya bhyahiseti vyaktibhedvagater upapanna aktibheda ityabhipryeha -- ##iti || 258 ||

__________NOTES__________

[573] vyavasthbhe (KHA) ___________________________

yadi tv avntarabhedam anagktya rpbhedamtreaikaphalatvam iyate, eva sati sarvalaukikavaidikakriy kriytvd ekaphalatva syt.