Embed Size (px)
Citation preview
Orginalni naučni radOrginal sceitific paper
SISTEM ZA ZAGREVANJE PLASTENIKA POVRŠINE 0,5 ha U REALNIM USLOVIMA
SYSTEM FOR HEATING 0,5 ha FOIL GREEN-HOUSE IN REAL CONDITIONS
Dr Todor Janić, Poljoprivredni fakultet, Novi SadDr Miladin Brkić, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad
Dr Saša Igić, Grad - Novi SadMr Nebojša Dedović, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad
REZIMEPri proizvodnji povrća u nepovoljnim spoljašnjim klimatskim prilikama unutrašnjost
objekata zaštićenog prostora je neophodno grejati. Količina deficitarne toplote koja je neophodna u tu namenu se izračunava na osnovu tkz. proračuna "gubitaka" toplote koji bi trebalo da se kod objekata zaštićenog prostora izvode na specifičan način.
Na osnovu proračunate potrebne termičke snage postrojenja ekonomski je najisplatljivije koristiti biomasu kao energent, pošto bi se samo na razlici u ceni sa prirodnim gasom ulaganja u postrojenje za sagorevanje biomase isplatila za oko 2,5 godine. Izbor grejnih tela i način njihovog postavljanja ima veliki uticaj na energetski bilans proizvodnje u objektima zaštićenog porstora, kao i na količinu dobijenih proizvoda i njihov krajnji kvalitet.
Ovaj rad ima za cilj da prikaže rezultate modifikovanog načina proračunavanja toplotnih "gubitaka" u plasteniku pri gajenju četiri najzastupljenije kulture u plastenicima, da na osnovu izračunate potrebne količine energije za zagrevanje odredi ekonomski najisplatljiviji energent i da ukaže na specifičnosti sistema za zagrevanje plastenika.
Ključne reči: plastenik, toplotni gubici, energenti, sistem grejanja
SUMMARYProduction of vegetables in adverse climatic conditions demands heated protected space.
The required heat is calculated based on heat losses and this procedure is specific for protected spaces.
Based on the calculated required thermal power of the heating plant, the most cost-efficient solution is to use biomass as energy resource, since the shear difference in price, compared to natural gas, allows pay off in about 2,5 years. Selection of heating bodies and their arrangement, significantly influence the overall energy budget of production in protected spaces, as well as the quantity and quality of crops.
This paper presents the results of a modified procedure for calculation of heat losses in foil green-houses for growing four most popular foil green-house cultivars. Thus calculated, the required heat quantity is used to define the most cost-efficient energy resource.
Key words: foil green-house, heat losses, energy resources, heating system
UVODProizvodnja biljaka u periodu godine kada spoljašnji klimatski uslovi nisu za to
pogodni nameće potrebu da se u okruženju gajenih biljaka stvore ambijentalni uslovi koji će omogućiti njihovu nesmetanu vegetaciju i plodonošenje. Tako nešto je moguće isključivo ako se između spoljašnje sredine i okruženja biljaka postavi fizička barijera, čiju unutrašnjost nazivamo zaštićeni prostor.
1
Među najvažnije ambijentalne uslove u zaštićenom prostoru se za sigurno može smatrati stepen zagrejanosti njihove unutrašnjosti, pošto toplota kod biljaka direktno utiče na intenzitet njihovog porasta, ranostasnost, prinos i kvalitet proizvedenog useva.
Da bi se tokom hladnijih spoljašnjih klimatskih uslova u zaštićenom prostoru obezbedilo dovoljno toplote za razvoj gajenih biljaka neophodno je eventualni deficit toplote nadomestiti iz nekog dodatnog izvora toplote. Količina deficitarne toplote se pri tome može sagledati na osnovu proračuna toplotnog bilansa ili tkz. proračuna "gubitaka" toplote (Brkić i sar, 2006), koji se za objekte zaštićenog prostora moraju realizovati na specifičan način (Reknagel i sar, 1995). Na osnovu tako iskazanih potreba za toplotom definiše se sistem za zagrevanje objekata, koji u odnosu na klasični sistem zagrevanja ima znatan broj specifičnosti, kod projektovanja, realizacije i ekspoloatacije.
Ovaj rad ima za cilj da prikaže rezultate modifikovanog načina proračunavanja toplotnih "gubitaka" u plasteniku pri gajenju četiri najzastupljenije kulture u plastenicima, da na osnovu izračunate potrebne količine energije za zagrevanje odredi ekonomski najisplatljiviji energent i da ukaže na specifičnosti sistema za zagrevanje plastenika.
MATERIJAL I METOR RADAU ovom radu definisaće se sistem grejanja plastenika površina osnove od 0,5 ha (sl. 1).
Slika 1: Plastenik "novije generacije" površine osnove od 0,5 haFig 1: Greenhouse "new generation" of the base of 0,5 ha
Plastenik spada u objekte "novije generacije", kod kojih je noseća konstrukcija izrađena od metalnih profila i sastavljena je od 5 lađi. Konstrukcioni parametri lađi plastenika se mogu prikazati u sledećem: širina 9,6 m, dužina 104 m, ukupna visina 6,5 m, visina bočnog zida 4 m, dužina lukova krova 12 m, što čini ukupnu površinu zidova za razmenu toplote od 7.550 m2.
Pokrivač kao najvažniji deo objekta je izrađen od višeslojnog dvostrukog polimernog filma debljine 0,2 mm, između kojih se nalazi sloj vazduha pod malim nadpritiskom prosečne debljine od 100 mm.
Provetravanje plastenika se vrši prirodnom ventilacijon, kroz otvore koji se nalaze na krovu lađi i kroz vrata.
Specifičnost u primenjenoj metodici rada se u prvom redu odnosila na način izračunavanja toplotnih gubitaka plastenika. Planom rada usvojeno je da se pored određivanja ukupnog realnog toplotnog deficita koji se javlja pri eksploataciji objekata odrede i veličine pojedinačnih "gubitaka" toplote, što u značajnoj meri može pomoći u težnji za povećanjem energetske efikasnosti kod eksploatacije plastenika (ventilacione norme i dr.). Realni uslovi u proračunu gubitaka toplote su postavljeni da bi se predočile stvarne potrebne količine energenata za zagrevanje plastenika i na osnovu toga sagledati povoljnosti u primeni tih energenata. Za poređenje kao energenti su odabrani prirodni gas, ugalj, drvo i biomasa.
Pošto se sa pravom moglo poći od hipoteze da pojedinačno iskazane vrednosti toplotnih "gubitaka" nisu iste pri gajenju različitih biljnih vrsta, proračuni su urađeni za četiri, verovatno, za ovakav način proizvodnje najvažnije kulture i to za: paradajz, papriku, krastavac i salatu.
Pored navedenih konstrukcionih karakteristika objekta, proračun se realizovao na osnovu prosečnih metereoloških podataka koji se odnose na okruženje Novog Sada za period od pet godina, a ostale veličine (pre svega unutrašnji uslovi) su definisane normama i zahtevima koje su
2
određene savremenim tehnološkim parametrima za gajenje navedenih kultura, koje su dobijene na osnovu ličnih istraživanja (merenja) i procene autora ili su preuzete iz literature. Tu bi se mogli nabrojati: unutrašnja temperatura i vlažnost vazduha, stepen osvetljenja, norme zalivanja, koeficijenti evaporacije, traspiracije i kondenzacije, stepen ventilacije, apsorbcione sposobnosti zemljišta i gajenih biljaka (pri različitim vlažnostima i upadnim uglovima sunčanih zraka), nivo i temperatura podzemnih voda, raspored temperatura, tj. temperaturnog polja po horizontali i vertikali objekta, da se ne bi desilo da i u slučaju obezbeđivanja neophodne količine toplote, biljke nemaju adekvatne uslove za vegetaciju (Brkić i sar. 2006) i drugo.
REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJAZa adekvatan rast i plodonošenje biljaka važno je shvatiti i primeriti tehnologiju
njihovog gajenja u skladu sa dijagramskim prikazom stepena akumulacije, tj. stvaranja organske materije u zavisnosti od temperature okolnog vazduha i zemljišta (Janić i sar, 2004), što je prikazano na sl. 2.
Slika 2: Zavisnost akumulacije organskih materija od temperature vazduhaFig 2: Dependence of the accumulation of organic matter from the air temperature
Tehnologija proizvodnje biljaka u zaštićenom prostoru je veoma specifična, a posledice koje proizilaze usled nepredržavanja njenih zahteva, za proizvodnju, često mogu da budu fatalne. Smatra se da fotosinteza protiče relativno brzo pri temperaturama od 5 oC do 30oC, što zavisi od biljne vrste i njenog stadijuma u vegetaciji (Lazić, Branka, 2001). Pri kojim temperaturama će biljke stvarati najviše organske materije zavisi od mnogo činilaca, a među najvažnijim je to da se mora paziti da temperature vazduha unutar plastenika budu u srazmeri sa intenzitetom svetlosti, jer se kretanje temperatura mora podešavati prema prirodnom ritmu asimilacije i disimilacije biljaka. Biljka asimilira u toku dana, a disimilacija se vrši neprekidno i noći i danju. Intenzitet asimilacije povećava se za vreme sunčanih dana sa povećanjem intenziteta svetla, zbog čega i temperature moraju biti više. Može se grubo usvojiti da se za svako povišenje temperature od 10% hemijske reakcije u biljkama udvostručuju.
Kod gajenja biljaka u objektima zaštićenog prostora zimi, zaustavljanje vegetacije, pa i "propadanje" biljaka, uglavnom se javlja zbog izlaganja biljaka niskim ambijentalnim temperaturama iz kog razloga je i neophodno da se unutrašnjost objekata zagreva. Smatra se da je minimalna temperatura za odvijanje fotosinteze oko 0oC (Srnka, 1996), mada se kod nekih termofilnih biljaka (krastavac i dr.) fotosinteza naglo smanjuje već na 10-12oC, a prestaje na temperaturama od 3-5oC.
3
Ukoliko se unutrašnjost objekta zagreva veoma je važno posebnu pažnju posvetiti temperaturnom polju i to kako u horizontalnom, tako i u vertikalnom nivou. To je potrebno, pošto je u objektima zaštićenog prostora jasno izražena vertikalna i horizontalna razlika u temperaturi. Na svakih 50 cm u pogledu visine temperature unutrašnjosti zaštićenog prostora se razlikuju za 0,2-0,3oC (ujutru i uveče) i za 3-4oC popodne. Temperatura na krajevima zaštićenog prostora je niža, a u sredini je viša (razlika je za oko 0,5-2 oC), što se odražava na rast biljaka. U objektima zaštićenog prostora je najstabilnija temperatura na visini od 1,5 m, a najviša temperatura je pod krovom objekta (iako se iz tog dela toplota i najviše gubi, usled transmisije i ventilacije).
Pri projektovanju sustema grejanja treba imati u vidu da je u eksploataciji objekata zaštićenog prostora svaka nagla promena temperature ambijenta nepovoljna (najbolje su promene temperature ambijenta od 2 do 3oC na jedan sat). Ali to ne znači da sistem ne treba prilagoditi mogućnosti brzog dotoka toplote, pošto pri ventilaciji objekata temperatura u njemu može naglo da se snižava iz kog razloga treba u objekat dovesti značajnu količinu toplote.
U ovom radu su dijagramski prikazani računski iskazani toplotni ”gubici„ u realnim uslovima grejne sezone za blok plastenik i to za četiri kulture: krastavac, paradajz, papriku i salatu. Odnos navedenih toplotnih ”gubitaka„ je prikazan na slikama 3, 4, 5 i 6.
0
100
200
300
400
500
600
oktobar novembar decembar januar februar mart april
Mesec u godini - Munth in year
Raz
men
jen
a k
olič
ina
top
lote
(k
W)
Hea
t q
uan
tum
exc
han
ge (
kW
)
Gubitak toplote prolazom - Heat losses by passing
Gubitak toplote zračenjem - Heat losses by radiation
Gubitak toplote kroz zemlju - Heat losses through the ground
Gubitak toplote ventilacijom - Heat losses by ventilation
Slika 3: Toplotni ”gubici„ pri uzgajanju krastavacaFig 3: Heat ”losses„ at cucumber growing
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
oktobar novembar decembar januar februar mart april
Mesec u godini - Munth in year
Raz
men
jena
kol
ičin
a to
plot
e (
kW)
Hea
t qu
antu
m e
xcha
nge
(kW
)
Gubitak toplote prolazom- Heat losses by passingGubitak toplote zračenjem- Heat losses by radiationGubitak toplote kroz zemlju - Heat losses through the groundGubitak toplote ventilacijom - Heat losses by ventilation
Slika 4: Toplotni ”gubici„ pri uzgajanju paradajzaFig 4: Heat ”losses„ at tomato growing
4
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
oktobar novembar decembar januar februar mart april
Mesec u godini - Munth in year
Raz
men
jena
kol
ičin
a to
plot
e (
kW)
Hea
t qu
antu
m e
xcha
nge
(kW
)
Gubitak toplote prolazom- Heat losses by passing
Gubitak toplote zračenjem- Heat losses by radiation
Gubitak toplote kroz zemlju - Heat losses through the groundGubitak toplote ventilacijom- Heat losses by ventilation
Slika 5: Toplotni ”gubici„ pri uzgajanju paprikeFig 5: Heat ”losses„ at paper growing
0
50
100
150
200
250
oktobar novembar decembar januar februar mart april
Mesec u godini - Munth in year
Raz
men
jen
a k
olič
ina
top
lote
(k
W)
Hea
t q
uan
tum
exc
han
ge (
kW
)
Gubitak toplote prolazom- Heat losses by passingGubitak toplote zračenjem- Heat losses by radiationGubitak toplote kroz zemlju- Heat losses through the groundGubitak toplote ventilacijom - Heat losses by ventilation
Slika 6: Toplotni ”gubici„ pri uzgajanju zelene salateFig 6: Heat ”losses„ at lettuce growing
Na slici 7 su komparativno prikazani i krajnji rezultati proračuna toplotnog bilansa u plasteniku, pri realnim uslovima, kod sve četiri posmatrane kulture.
-200
0
200
400
600
800
1000
1200
oktobar novembar decembar januar februar mart april
Mesec u godini - Munth at year
Top
lotn
i bil
ans
(kW
)H
eat
bala
nce
(kW
)
Krastavac -cucumber Paradajz - Tomato
Paprika - Paper Salata - Lettuce
Slika 7: Toplotni bilans pri realnim uslovima kod posmatranih kulturaFig 7: Heat balance in real conditions at observation cultures
5
Analizom dobijenih rezultata modifikovanog postupka proračuna toplotnih "gubitaka" za određivanje potrebne količine toplote u blok plasteniku kod ranog gajenja vansezonskog povrća može se konstatovati sledeće:
- plastenik najveću količinu toplote gubi putem transmisionih gubitaka (prolazom i zračenjem toplote),
- gubici toplote prolazom, kroz bočne zidove i krov su najveći. Od toga, gubici toplote prolazom kroz krov su deset puta veći od onih koji se ostvare kroz zidove plastenika,
- gubitak toplote kroz zemljište se sastoji iz dva dela i to: gubitka toplote provođenjem i gubitka toplote na zagrevanje podzemnih voda, od kojih je prvi manji i podložan većim promenama, u zavisnosti od spoljašnjih uslova) i u ovom radu je zanemaren. Drugi gubitak toplote je veći i ujednačeniji i zavisi od dubine i temperature podzemnih voda,
- proračun gubitka toplote ventilacijom je najproblematičniji, zbog nedostatka pouzdanijih parametara koji opisuju količinu isparene vode u unutrašnjosti plastenika (transpiracijom i evaporacijom),
- potrebe za toplotom su najizraženije kod paradajza i paprike, zbog karakterističnih uslova gajenja (povišena temperatura i usled zahtena za nižim vrednosti relativne vlažnosti potrebe za ventilacijom objekta su izraženije),
- najmanje zahteva za toplotom ima salata. Na slici 7 se može uočiti negativna vrednost potrebne količine toplote i to u oktobru i aprilu, što je i realno, jer se salata u tim mesecima može gajiti izvan plastenika, pokrivač joj je neophodna zaštita samo od jutarnjih mrazeva. Na osnovu izvršenih proračuna toplotnih gubitaka metodologijom koja je uvažavala
realne uslove eksploatacije opisanog plastenika od 0,5 ha može se navesti da je kod savremenih tehnologija gajenja navedene četiri kulture potreno za zagrevanje plastenika u rejonu Novog Sada maksimalno obezbediti oko 1 MW toplotne snage. Na taj način obezbediće se da se i pri spoljašnim temperaturama od -16oC održava temperatura u plasteniku od minimalno 12oC, što obezbeđuje da krastavac i paradajz, kao posebno osetljive kulture ne odbace cvetove i umanje plodonošenje. Niže temperature od -16oC se u okolini Novog Sad veoma retko dešavaju i traju kratko vreme, tako da će u tom kratkom periodu u plasteniku biti niža temperatura, što se neće značajno odraziti na prinos gajenih kultura.
Sa obezbeđenjem dodatne toplote za dogrevanje vode kojom se zalivaju biljke, minimalna toplotna snaga termoenergetskog postrojenja bi trebala iznositi 1,25 MW. Kriterijumi za izbor energenata su različiti, a najdominantnij su tržišni i ekološki. U današnje vreme jedna od najvažnijih odrednica za izbor energena, a samim tim i tehničkih karakteristika postrojenja za njihovu eksploataciju se odnosi na ekonomsku opravdanost korišćenja. Iz tog razloga je u radu (tabela 1) prikazana ukupna cena korišćenja četiri energenta (prirodnog gasa, uglja (lignit "Kostolac"), drveta (bukva) i balirane biomase) koja su danas kod zagrevanja objekata zaštićenog prostora najčešće u primeni.
Prema dobijenim podacima iz navedene ekonomske analize iz tabele 1 može se konstatovati da je prema današnjim cenama navedenih energenata balirana biomasa kao energent najekonomičnija. Kada se u obzir uzmu zbir troškova nabavke goriva uz kalkulaciju neefikasnosti postrojenja i pogonskih troškova cena korišćenja prirodnog gasa u odnosu na biomasu je veća za više od tri puta, tj. na godišnjem nivou korišćenjem biomase se mogu ostvariti uštede od preko 100.000 evra
Ako bi se pretpostavila nabavna cena postrojenja za produkciju 1,25 MW toplotne energije sagorevanjem biomase od 250.000 evra (Janić i sar, 2006), što je znatno skuplje od postrojenja na prirodni gas, samo na razlici cena postrojenja za sagorevanje prirodnog gasa i biomase bi se za 2,5 godine isplatilo celo postrojenje.
Pored svoje ekonomske isplativosti, korišćenje biomase kao energenta je pogodno i zbog toga što je to ''bogom dan'', lako dostupan i obnovljiv energent čijim korišćenjem se okolna sredina narušava u mnogom manjem stepenu nego kada se sagorevaju konvencionalni energenti (Janić, 2009).
6
Tabela 1. Ekonomska analiza korišćenja odabranih energenata Table 1. Economical analizis of using energy
Parametri analizeParameters of analysis
Korišćeni energentiUsing energy
Prirodni gasNatural gas
Ugalj - lignitCoal - lignite
Drvo - bukvaWood - beech
BiomasaBiomass
Cena energenta (Cenergenta) Energy cost
39 din/sm3 4.800 din/t 5.200 din/t 3.200 din/t
Toplotna moć (hd) Heat value
33.000 kJ/sm3
9.500kJ/kg
16.500 kJ/kg
14.000kJ/kg
Snaga postrojenja (kW) Power plant
1.250 kW 1.250 kW 1.250 kW 1.250 kW
Stepen korisnosti postrojenja (η) Plant efficiency
88 78 75 70
Broj sati rada godišnje (h) Number of workig hours per year
4.500 sati 4.500 sati 4.500 sati 4.500 sati
Ukupno godišnje utrošeno energenata Total consumed energy per year
343.636 sm3 1300,3 t 767,1 t 940,2 t
Ukupno utrošeno toplotne energije Total consumed heat energy
11.340,1 GJ 12.352,5 GJ 12.656,31 GJ 13,162,5 GJ
Jedinična cena toplotne energije Unit cost of heat energy Cte = Cenergenta / hd
1.182 din/GJ
505 din/GJ
315 din/GJ
229 din/GJ
Ukupna cena toplote energije Whole cost of heat energy
13.403.880 din
6.238.012 din
3.986.719 din
3.014.212 din
Jedinična cena korisne toplote Unit cost of useful heat Ckt = Cte /
1.343din/GJ
647 din/GJ
420 din/GJ
327 din/GJ
Ukupna cena korisne toplote Whole cost useful heat
15.231.682 din
7.997.452 din
5.315.625 din
4.306.018 din
Pogonski troškovi Working costs
10% 15% 17% 20%
Ukupna jedinična cena energije Unit cost of enirgy
1.478din/GJ
745 din/GJ
491 din/GJ
393 din/GJ
Ukupna godišnja cena energije Whole cost of energy
16.754.850 din
9.197.070 din
6.219.281 din
5.167.221 din
Ekvivalentno Equivalent
158.693evra
87.110evra
58.906evra
48.941evra
Poređenje cena energenata Comparison of energy price
3,24 1,78 1,20 1
Sistemi zagrevanja plastenika u kojem bi se toplota produkovala sagorevanjem biomase se najčešće realizuju kao toplovodni sa otvorenom ekspanzijom, pošto u njemu pritisci grejnog fluida nisu veliki. Kotlarnica treba da je izdvojena u posebni objekat i najpodesnije je da se u nju ugrade dva kotla sa rasponom snaga u odnosu 1/3 prema 2/3 (Janić i sar. 2007). Razvod vode je potrebno realizovati u bar dva odvojena cirkulaciona kruga i sprovoditi ih preko mešnih ventila.
Sistem grejanja u većim objektima zaštićenog prostora se najčeće realizuje grejnim telima koja su u obliku cevi. Cevi mogu biti metalne (od čelika ili aluminijuma) ili od polimernih (plastičnih materijala), glatke ili rebraste.
7
Izbor grejnih tela i način njihovog postavljanja ima veliki uticaj na energetski bilans proizvodnje u objektima zaštićenog porstora. Uopšteno, odata toplota od strane grejnih tela treba da odgovara trenutnim gubicima toplote prostora, a njihov maksimalni kapacitet, gubicima toplote u projektnim uslovima (Todorović, 2000).
ZAKLJUČCIIz svega navedenog se može zaključiti sledeće:Modelovanje sistema cevnih grejnih instalacija kod objekata zaštićenog prostora je u
velikoj meri specifično, pre svega zbog mnogobrojnih bioloških zahteva biljaka i znatnih toplotnih gubitaka koji se tokom hladnih vremenskih prilika dešavaju, pre svega preko nadzemnog dela pokrivača tih objekata.
Plastenik najveću količinu toplote gubi putem transmisionih gubitaka (prolazom i zračenjem toplote),
Od velikog je značaja da se grejnom sistemu isprojektuju adekvatni parametri u pogledu izbora režima rada, izbora i rasporeda grejnih tela, brzine i pada pritiska kod grejne vode i drugo.
Na osnovu današnje cene energije dobijene od prirodnog gasa, uglja, drveta i biomase treba se opredeljivati za biomasu kao energent, jer prema ekonomskoj analizi iz ovog rada korišćenjem biomase kao energenta se značajno manje opterećuje cena krajnjeg proizvoda, a manje se zagađuje i životna i radna sredina u odnosu na korišćenje konvencionalnih energenata.
Egzatnih podataka o modelovanju cevnih grejnih sistema za objekte zaštićenog prostora u našoj zemlji je veoma malo i to je jedan od navjećih razloga što se u praksi izrađuju postrojenja koja veoma često tehnički ne mogu da zadovolje u ne malom broju navedenih kriterijuma, tj. njihov rad je često ne pouzdan, ne funkcionalan i ne ekonomičan, zbog čega se na tom polju mora još mnogo raditi.
U narednim istraživanjima u ovoj oblasti rad usmeriti na preciznije definisanje koef. kondenzacije, transpiracije, evaporacije, apsorptivne sposobnosti zemljišta pri različitim vlažnostima i upadnim uglovima sunčanih zraka, nivoa i temperature podzemnih voda i drugo.
LITERATURA[1] Brkić, M., Janić, T., Deže, S,: Procesna tehnika i energetika, Poljoprivredni fakultet, Novi
Sad, 2006, s. 323
[2] Janić, T., Bajkin, A., Brkić, M.: Visoke temperature u zaštićenom prostoru – mogućnost njihovog regulisanja, časopis: Savremeni povrtar, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2004, s. 4-9
[3] Janić, T., Brkić, M., Igić, S, 2006.: Uticaj hemijsko fizičkih karakteristika balirane biomase na konstrukciju kotlovskih postrojenja, Revija - agronomska saznanja, JNDPT , Novi Sad, 16(2006)5, s. 7-10
[4] Janić, T., Brkić, M., Igić, S., Dedović, D: Projektovanje, izgradnja i eksploatacija kotlarnica sa kotlovima na baliranu biomasu, časopis: Revija - agronomska saznanja, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 17(2007)5, s. 9-13
[5] Janić, T, 2009.: Biomasa kao izvor energije, Centar za ruralni razvoj, Kikinda, 2009, s. 40
[6] Lazić, Branka: Povrće iz plastenika, Zbornik radova: Savremena proizvodnja povrća, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2001, s. 3-7
[7] Reknagel, H., Šprenger, E., Šramek, E-R., Čeperković, S.: Grejanje i klimatizacija, Interklima, Vrnjačka Banja, 1995, s. 1894
[8] Srnka, F.: Mechanizacia v zahradnictve, Vydala Vysoka škola Polžnohospodarska v Nitre, 1996, s. 289.
[9] Teodorović, B.: Projektovanje postrojenja za centralno grejanje, Mašinski fakultet, Beograd, 2000, s. 426
8
