IMPLEMENTACIJA PRIMARNE SEPARACIJA KOMUNALNOG OTPADA U OPŠTINI VRBAS

1

SADRŽAJ EXECUTIVE SUMMARY .................................................................................................................... 3

1 UVOD ....................................................................................................................................... 5

1.1 Definicija i važnost primarne separacije otpada ............................................................. 5

1.2 Politika upravljanja otpadom i propisi vezani za primarnu separaciju ........................... 7

1.2.1 Evropska Unija ........................................................................................................ 7

1.2.2 Srbija ....................................................................................................................... 8

2 OPIS TRENUTNOG SISTEMA SAKUPLJANJA OTPADA U OPŠTINI VRBAS ................................. 9

2.1 Južno-Bački region upravljanja otpadom........................................................................ 9

2.2 Vrbas ............................................................................................................................. 11

2.2.1 Stanovništvo i domaćinstva .................................................................................. 11

2.2.2 Podaci o stepenu sakupljanja otpada ................................................................... 12

2.2.3 Količina i morfološki sastav komunalnog otpada ................................................. 12

2.2.4 Postojeća oprema za odlaganje, sakupljanje i transport otpada ......................... 13

2.2.5 Postojeća praksa primarne separacije otpada ..................................................... 15

2.2.6 Neformalni sakupljači otpada ............................................................................... 15

3 PREGLED POSTOJEĆIH MODELA PRIMARNE SEPARACIJE OTPADA U ZEMLJAMA EU .......... 17

4 OPIS PREDLOŽENOG MODELA PRIMARNE SEPARACIJE OTPADA I PROCENA NEOPHODNE OPREME ZA OPŠTINU VRBAS ........................................................................................................ 21

4.1 Kante i kontejneri .......................................................................................................... 26

4.1.1 Individualna domaćinstva ..................................................................................... 26

4.1.2 Stambene zgrade (stambeni blokovi) I komercijalni korisnici .............................. 29

4.2 Oprema za transport (vozila za sakupljanje) ................................................................ 31

4.3 Pregled neophodnih investicija za uvođenje sistema primarne separacije otpada u opštini Vrbas ............................................................................................................................. 35

4.4 Procena operativnih troškova sistema primarne separacije ........................................ 37

5 IMPLEMENTACIONI PLAN PRIMARNE SEPARACIJE OTPADA U OPŠTINI VRBAS ................... 39

5.1 Edukacija stanovništva i komercijalnog sektora ........................................................... 39

5.2 Definisanje faza implementacije ................................................................................... 40

5.2.1 Prva faza – pilot projekat na teritoriji centra grada Vrbasa (javne ustanove i komercijalni objekti) ............................................................................................................. 41

5.2.2 Druga faza – proširenje na celokupnu teritoriji grada .......................................... 42

5.2.3 Treća faza – Proširenje na celokupnu teritoriju opštine ....................................... 43

2

5.3 Kapacitet postrojenja za separaciju reciklabilnog otpada u opštini Vrbas ................... 44

5.4 Definisanje mera za praćenje uspešnosti sistema za separaciju otpada ...................... 44

5.5 Plan uspostavljanja kapaciteta za upravljanje selektovanim frakcijama otpada ......... 46

5.5.1 Plan za zeleni otpad kao podrška sistemu kompostiranja .................................... 46

5.5.2 Plan za suvu frakciju .............................................................................................. 47

5.5.3 Plan upravljanja za vlažnu frakciju ........................................................................ 47

5.5.4 Plan upravljanja bio otpadom iz industrije i komercijalnog sektora .................... 48

6 ZAKLJUČAK ............................................................................................................................ 49

3

EXECUTIVE SUMMARY

Vrbas, the town in Autonomous Province of Vojvodina, Republic of Serbia, has become a member of the Climate and Clean Air Coalition (CCAC) Municipal Solid Waste Initiative since 2018. Also, the City of Vrbas joined the CCAC Regional City Network for South-East Europe, the Middle East, and Central Asia, launched in March 2018 by the Serbian Solid Waste Association (SeSWA), on behalf of CCAC. Municipalities, members of the CCAC, have the opportunity to apply for expert assistance to improve and upgrade their waste management system, which is a significant generator of short-lived climate pollutants (SLCPs). The town of Vrbas asked CCAC for expert assistance with the development of the Location Study for the Composting Plant. The CCAC Secretariat considered the request and finally approved it in October 2019, by engaging a SeSWA expert to assist Vrbas. During the period of consideration for technical assistance, the Location Study was completed, in November 2019. Therefore after receiving news of the approval of the technical assistance, Vrbas changed the initial request for expert assistance and asked for development of the implementation plan for source separation of municipal solid waste in the Municipality.

The objective of the implementation plan is to evaluate the possibility of separate collection of different waste streams in Vrbas, including bio-waste; estimation of capital and operational costs for the introduction of source separation system; as well as the selection of the methods and phases for implementation of separate collection.

The municipality of Vrbas is part of the Novi Sad Waste Management Region, which also includes the municipalities of Backa Palanka, Backi Petrovac, Beocin, Zabalj, Srbobran and Temerin with a total of almost 540,000 inhabitants generating 196,000 tons of waste annually. The concept of waste management in this region is based on the establishment of a regional center that will include a sanitary landfill, treatment plants for organic and recyclable waste. In addition to the Regional Center in Novi Sad, two transfer stations have been planned within the Waste Management Region. One of the transfer stations will be located in Vrbas, and in addition to the transfer of collected waste to larger vehicles, it will also include a composting plant for green waste and secondary selection of recyclables in a Material recovery facility (MRF).

To meet the goals of the Local and Regional plan, National and EU regulations relevant to the waste management, primarily related to the reduction of landfilling of waste without prior treatment, it is necessary, among other things, to establish a system of primary (source) separation of waste in Vrbas municipality.

The concept of primary separation foreseen for the municipality of Vrbas, as well as for all other members of the Novi Sad Waste Management Region, is based on the formation of two major separate waste streams. One stream consists of recyclable materials that will be disposed of as the “dry fraction” and other waste (mainly of organic origin) will be disposed of as the “wet fraction”.

4

This Study only considers the two-bin system because, according to the Regional Waste Management Plan, only the city of Novi Sad, and a few neighboring municipalities will implement a third bin for organics from the residential sector. The content of the wet bin from Vrbas will be sent to the transfer station and then transferred to the Regional Waste Management Center in Novi Sad. In the future, the Regional Waste Management Plan foresees the treatment of this wet waste in a Mechanical Biological Treatment (MBT) facility or bio drying. The study includes a separate collection of green waste because the Vrbas composting plant will only accept garden and green waste from the public areas. Also, the study recommends a separate collection of food waste from large generators, such as restaurants, cafes, supermarkets, and industry, as well as home composting for rural households.

The implementation plan for the source segregated waste project for the Municipality of Vrbas envisages the phased establishment of the source separation system to allow sufficient time to establish efficiency in all parts of the system, from the waste collection, through the transport to MRF at the transfer station, to finding the customers for the segregated waste.

The necessary investment funds for the establishment of the source separation system in the Municipality of Vrbas were estimated at 1,330,000 EUR. Around 740,000 EUR should be invested in the procurement of waste transport vehicles, and the rest includes the procurement of a sufficient number of bins and containers for the collection of separated waste streams and home composters for individual households. An estimate of the operating costs for maintaining the source separation system is approximately 265,000 EUR annually.

5

1 UVOD Vrbas, gradsko naselje u AP Vojvodini, Srbija, član je Inicijative za čvrst komunalni otpad Koalicije za klimu i čist vazduh – Climate and Clean Air Coalition (CCAC). Takođe, Vrbas je član CCAC mreže gradova Jugoistočne Evrope, Bliskog Istoka i Centralne Azije, pokrenute marta 2018. god. od strane Srpske Asocijacije za upravljanje čvrstim otpadom (SeSWA – Serbian Solid Waste Association). Članice CCAC mreže gradova i Inicijative za otpad imaju pravo da apliciraju za ekspertsku asistenciju u cilju rešavanja određenih procesa i postupaka u sistemu upravljanju otpadom u okviru kojih dolazi do emisija polutanata kratkog životnog veka koji utiču na klimatske promene (SLCPs – short-lived climate pollutants). Vrbas se januara 2019. god. obratila CCAC za ekspertsku asistenciju pri izradi Lokacijske studije za kompostilište u Vrbasu. Sekretarijat CCAC je uzeo u razmatranje molbu Vrbasa i konačno je odobrio u oktobru 2019, zaduživanjem eksperta iz SeSWA da pruži konsultantske usluge. S obzirom da je Studija o lokaciji, u međuvremenu, vec urađena, novembra 2019, Vrbas je promenio prvobitnu molbu za asistenciju i zahtevao pomoć u pripremi Implementacionog plana za primarnu separaciju.

Cilj plana implementacije primarne separacije je procena mogućnosti odvojenog sakupljanja različitih tokova otpada u Vrbasu, uključujući i bio otpad; procena investicionih i operativnih troškova uvođenja sistema primarne separacije; kao i definisanje načina i fazne implementacije odvojenog sakupljanja.

Opština Vrbas deo je Novosadskog regiona upravljanja otpadom u kojem učestuju još šest opština i grad Novi Sad. Regionalnim planom upravljanja otpadom u Novosadskom regionu upravljanja otpadom predviđeno je uspostavljanje sistema primarne separacije u dve frakcije reciklabilne materije (suva frakcija) i ostali otpad (vlažna frakcija – organski otpad). Samo grad Novi Sad, koji će generisati 2/3 količine otpada celog regiona i u kojem će se nalaziti centralno mesto za tretman otpada i sanitarna deponija, će implementirati sistem odvojenog sakupljanja otpada sa 3 kante, reciklabilni otpad, organski otpad i ostali otpad. Iz tog razloga u nastavku će se razmatrati mogućnosti i karakteristike implementacije sistema odvojenog sakupljanja otpada zasnovanog na dve kante. Sastav vlažne frakcije sakupljen u opštini Vrbas, prema Regionalnom planu, biće dovožen do Transfer stanice u Vrbasu i potom prebačen u Regionalni centar u Novom Sadu, gde je predviđen tretman u postrojenju za mehaničko-biološki tretman otpada ili biosušenje. Ovaj Implementacioni plan predviđa odvojeno sakupljanje zelenog otpada sa javnih površina u okviru opštine Vrbas u cilju tretmana na kompostilištu. Takođe, preporučuje se odvojeno sakupljanje otpada od hrane iz komercijalnog sektora (restorani, kafići, supermarketi, pijace, industrija, itd), kao i kućno kompostiranje za domaćinstva iz ruralnih delova opštine.

1.1 Definicija i važnost primarne separacije otpada Okvirna Direktiva o otpadu, definiše odvojeno sakupljanje otpada kao “sakupljanje pri kojem se tok otpada odvaja od otpada različitog tipa ili prirode, kako bi se olakšala njegova posebna prerada“. Svrha odvojenog sakupljanja otpada se navodi u Članu 28: “U skladu sa ciljem da se EU približi „društvu koje reciklira“, i kao sredstvo za olakšavanje ili poboljšavanje njegovog

6

potencijala prerade, otpad treba da se sakuplja odvojeno pre preduzimanja mera prerade koje pružaju najbolji mogući rezultat za životnu sredinu“.

Odvojeno sakupljanje otpada za cilj ima da poveća količine i kvalitet recikliranog i ponovo iskorišćenog materijala kao i da identifikuje i eliminiše opasne komponente u mešanom toku otpadu. Primarna separacija predstavlja razdvajanje otpada u trenutku kada se otpad po prvi put generiše, što je značajno efikasnije nego kada se vrši odvajanje već izmešanog otpada . Zbog toga je potrebno da se odvojeno sakupljene komponente transportuju na način koji smanjuje ili sprečava njihovu dalju kontaminaciju. Primarna separacija različitih tokova otpada se smatra osnovnim preduslovom za stvaranje održivog sistema recikliranja, uz postizanje visoke stope reciklaže. Sakupljanje mešanog komunalnog toka otpada dovodi do među kontaminacije i/ili gubitka vrednosti sekundarnih sirovina.

Postoje višestruke ekonomske i koristi za životnu sredinu od uvođenja primarne separacije otpada. Smanjenjem količine otpada koja se deponuje smanjuje se zauzimanje slobodnog prostora na deponiji, smanjuju troškovi prerade selektovanog otpada i doprinosi smanjenju korišćenja prirodnih resursa. Često najveći dugoročni uticaj ima činjenica da razdvajanje otpada u domaćinstvima podiže nivo svesti o pitanjima životne sredine među građanima, što tokom vremena može uticati na to da društvo postane spremnije i proaktivnije u podršci dostizanja adekvatnih standarda životne sredine.

Ipak, uvođenje primarne separacije otpada bez sumnje predstavlja istovremeno i veliki izazov. Ovaj pristup zahteva prenos odgovornosti i napora vezanih za razdvajanje komunalnog otpada, tj. otpada iz domaćinstva sa komunalnih preduzeća na lica koja generišu otpad, odnosno domaćinstva, preduzeća, javne ustanove i drugo. Separacija otpada i odvojeno sakupljanje dva (ili više) toka otpada od generatora će uključivati dodatne kapitalne investicije i operativne troškove za pružaoca usluga sakupljanja otpada (javno ili privatna komunalno preduzeće).

U poređenju sa sakupljanjem jednog (mešanog) toka otpada, uvođenje sistema sakupljanja dva toka će najverovatnije zahtevati skoro dvostruko više kontejnera kao i veći i opremljeniji vozni park za sakupljanje, uključujući i dodatno osoblje i troškove goriva. Prelazak sa jedne na dve kante može uvećati troškove sakupljanja i za 50%. Za uvođenje sistema sa tri ili četiri kante, trošak postaje još veći. Zbog toga, kako bi novi sistem primarne separacije postao priuštiv i održiv, treba uzeti u obzir što je više moguće drugih finansijskih koristi, uključujući finansijsku vrednost uštede praznog prostora na deponiji, prihode od prodaje reciklabilnih materijala, kao i smanjenje troškova sakupljanja preostalog otpada.

U najkraćem, glavni troškovi i koristi uvođenja primarne separacije otpada se mogu opisati na sledeći način:

− Troškovi: o Uloženo vreme i trud potrebno za iniciranje promene u ponašanju javnosti i

organizaciji javnih usluga. o Povećani troškovi sakupljanja i administracije. o Neophodno investiranje u sekundarno razdvajanje (liniju za separaciju otpada).

7

− Koristi: o Povećana svest o pitanjima životne sredine. o Sprečava gubitak sekundarnih sirovina (materijala za recikliranje) i čuva

energetske resurse za njihovu primarnu proizvodnju. o Produžava vek trajanja i smanjuje troškove održavanja i čišćenja linije za

razdvajanje otpada u poređenju sa razdvajanjem mešanog toka komunalnog otpada.

o Odvojeni otpad se na liniji brže izdvaja, uz dobijanje veće čistoće materijala za recikliranje i veće efikasnosti razdvajanja.

o Smanjuje količine otpada odložene na deponijama i produžava životni vek deponija.

o Reciklažna industrija može investirati u savremenije i kvalitetnije tehnologije, stvarajući bolje mogućnosti za zapošljavanje, sa većim količinama i boljim kvalitetom materijala za recikliranje.

o Stvaranje više poslova kroz proces upravljanja otpadom. o Napredak ka ispunjenju nacionalnih i međunarodnih ciljeva i propisa.

Nivo recikliranja i ponovnog iskorišćenja otpadnih materijala iz komunalnog otpada u Srbiji trenutno je približno 5% po težini (u poređenju sa prosekom od 36% u EU). Tehnologije za izdvajanje nesortiranog (mešanog) komunalnog otpada su dostupne i primenjuju se u EU i Srbiji. Međutim, malo je verovatno da će samo primena takvih tehnologija za rezultat imati dostizanje potrebnih stopa recikliranja za četiri glavne komponente (papir, plastiku, staklo i metal).

Iako primarna separacija postoji u određenom broju opština i generišu se male količine materijala za recikliranje, primarno razdvajanje materijala treba da se uspostavi u najvećem delu Srbije kako bi se ispunili zahtevi Člana 11 Okvirne direktive o otpadu. U većini slučajeva odvojen reciklabilni materijal biće potrebno dodatno sortirati („sekundarno razdvajanje“) pre njegove prodaje na tržištu sekundarnih materijala.

1.2 Politika upravljanja otpadom i propisi vezani za primarnu separaciju 1.2.1 Evropska Unija

Odvojeno sakupljanje je već pravna obaveza u Evropi. Okvirna Direktiva o otpadu definiše na koji način se mora upravljati komunalnim čvrstim otpadom kako bi se zaštitila životna sredina i zdravlje ljudi. Ona takođe za države članice EU postavlja ciljeve za odvojeno sakupljanje papira, metala, plastike i stakla, kao i specifične ciljeve za ponovno korišćenje i recikliranje barem 50% otpada do kraja 2020. godine. Iskustvo pokazuje da ispunjavanje navedenih ciljeva može biti sprovedeno samo uz uvođenje primarne separacije i odvojenog sakupljanja reciklabilnih materijala.

Pored definicije odvojenog sakupljanja (Član 3(11)), obaveza uvođenja primarne separacije za države EU se navodi u Članu 10 (2) Okvirne Direktive o otpadu: “kako bi se olakšala ili poboljšala prerada, otpad se treba sakupljati odvojeno ako je to tehnički, ekološki i ekonomski moguće i ne

8

treba se mešati sa drugim otpadom ili drugim materijalom različitih karakteristika”. Tehnički, ekološki i ekonomski preduslov je dalje pojašnjen u dokumentu EU Komisije, na sledeći način:

− Tehnički moguće znači da se odvojeno sakupljanje može primeniti kroz sistem koji je bio tehnički razvijen i dokazano funkcionalan u praksi.

− Ekološki moguće podrazumeva da postignute ekološke prednosti opravdavaju potencijalne negativne efekte na životnu sredinu nastale usled odvojenog sakupljanja (npr. dodatne emisije gasova od transporta).

− Ekonomski moguće se odnosi na odvojeno sakupljanje koje ne prouzrokuje prevelike troškove u poređenju sa preradom nesortiranog toka otpada, uzimajući u obzir dodatnu korist prerade i recikliranja i princip proporcionalnosti.

Član 11 (1) postavlja zahteve za uvođenje veoma kvalitetnog recikliranja kroz odvojeno sakupljanje: “Države članice će preduzeti mere za uvođenje veoma kvalitetnog recikliranja i u tu svrhu će uvesti odvojeno sakupljanje otpada gde je to tehnički, ekološki i ekonomski moguće i adekvatno, kako bi se ispunili neophodni standardi kvaliteta za relevantne sektore recikliranja. Prema Članu 10 (2), do 2015. godine potrebno je uspostaviti odvojeno sakupljanje barem za : papir, metal, plastiku i staklo”.

Dalje, specifični ciljevi za ponovno iskorišćenje i recikliranje su navedeni u Članu 11 (2): “do 2020. godine, priprema za ponovno iskorišćenje i recikliranje otpadnih materijala kao što su barem papir, metal, plastika i staklo iz domaćinstava i drugih izvora, dokle god su ovi tokovi otpada slični otpadu iz domaćinstava, treba biti povećana na najmanje 50% po težini”.

1.2.2 Srbija

U Srbiji, u skladu sa Dokumentom, uvođenje primarne separacije otpada počevši od sistema sa dve kante za suvu i vlažnu frakciju, predstavlja kratkoročni prioritet, dok je dugoročni cilj uspostavljanje sistema koji će omogućiti dostizanje stope recikliranja komunalnog otpada od najmanje 50% do 2030. godine.

Pored toga, prema nezavisnim članovima amandmana na Zakon o upravljanju otpadom u Srbiji - Član 53 definiše da jedinica lokalne samouprave ima obavezu “da uredi selekciju i odvojeno sakupljanje otpada radi reciklaže najkasnije u roku od dve godine od dana stupanja na snagu ovog zakona (22.02.2016.), odnosno organizuje selektivno i odvojeno sakupljanje otpada radi reciklaže najkasnije u roku od tri godine od dana stupanja na snagu ovog Zakona”.

Kaznene mere su navedene u Članu 92: “Novčanom kaznom od 25.000 do 50.000 dinara kazniće se za prekršaj odgovorno lice u jedinici lokalne samouprave, ako ne uredi selekciju i odvojeno sakupljanje otpada, ne obezbeđuje odlaganje otpada iz domaćinstva u kontejnere ili na drugi način, ne organizuje i ne opremi centre za sakupljanje otpada iz domaćinstva koji nije moguće odložiti u kontejnere za komunalni otpad (član 43. stav 4)”.

9

2 OPIS TRENUTNOG SISTEMA SAKUPLJANJA OTPADA U OPŠTINI VRBAS

2.1 Južno-Bački region upravljanja otpadom Nacionalna Strategija upravljanja otpadom (Službeni glasnik RS – 29/2010) i Zakon o upravljanju otpadom (Službeni glasnik RS – 36/2009, 88/2010 i 14/2016), su kao optimalno rešenje za upravljanje otpadom u Srbiji definisali formiranje regionalnih centara zasnivanih na izgradnji sanitarnih deponija sa dodatnim tehnologijama i postrojenjima za tretman otpada. Predloženo je da svaki region pokriva najmanje 250.000 stanovnika. U tom smislu, Grad Novi Sad je zajedno sa opštinama Bačka Palanka, Bački Petrovac, Beočin, Žabalj, Srbobran, Temerin i Vrbas formirao Region, koji za cilj ima formiranje zajedničkog i integrisanog sistema za upravljanje otpadom. Sa ukupnom populacijom od 539.127 stanovnika, prvi i osnovni uslov za formiranje regiona je zadovoljen. Osnovni demografski podaci za sve opštine Regiona su date u tabeli ispod.

Tabela 2.1 Osnovni demografski podaci za opštine Regiona

Naz

iv G

rada

/opš

tine

Uku

pan

broj

stan

ovni

ka

Ude

o ur

bano

g st

anov

ništ

va (%

)

Ude

o ru

raln

og

stan

ovni

štva

(%)

Ude

o st

anov

ništ

va u

od

nosu

na

Regi

on

Uku

pan

broj

do

mać

inst

ava

Pros

ečan

bro

j čla

nova

po

dom

aćin

stvu

Povr

šina

(km

2 )

Broj

nas

elje

nih

mes

ta

Gus

tina

nase

ljeno

sti

st/k

m2

Novi Sad 341.625 277.522 (81,2%) 64.103 (18,8%) 63,4% 128.876 2,64 699 16 489

Bačka Palanka 55.528

28.239 (50,9%)

27.289 (49,1%) 10,3% 19.322 2,87 579 14 96

Bački Petrovac 13.418

6.155 (45,9%)

7.263 (54,1%) 2,3% 4.940 2,72 158 4 85

Beočin 15.726 7.839 (49,9%) 7.887

(50,2%) 2,9% 5.516 2,85 186 8 85

Žabalј 26.134 9.161 (35,1%) 16.973 (65,0%) 4,6% 8.315 3,12 486 4 54

Srbobran 16.317 12.009 (73,6%) 4.308

(26,4%) 3,0% 5.908 2,76 284 3 57

Temerin 28.287 25.348 (89,6%) 2.939

(10,4%) 5,3% 9.188 3,08 284 3 100

Vrbas 42.092 24.112 (57,3%) 17.980 (42,7%) 7,8% 14.025 2,99 170 7 248

REGION 539.127 390.385 (72,4%) 148.742 (27,6%) 100% 196.090 2,75 2.846 59 189

Region formiraju 8 opština, pri čemu svaka opština ima svoje komunalno preduzeće zaduženo za upravljanje otpadom (sakupljanje, tretman i odlaganje). Opština Bački Petrovac ima tri

10

komunalna preduzeća koja su zadužena za upravljanje otpadom posebno za svako od naselja u okviru opštine.

Slika 2.1 Opštine koje formiraju Južno-Bački Region upravljanja otpadom

Pored deponovanja otpada, proces reciklaže je jedino u određenoj meri prisutan ali samo u nekim opštinama i u malom procentu. U Novom Sadu, u užem gradskom jezgru gde su postavljeni podzemni kontejneri, uveden je sistem primarne separacije otpada na dva toka (mešani reciklabilni i preostali otpad). Relativno veće količine reciklabila se izdvoje na postrojenju za separaciju otpada unutar kompleksa gradske deponije u Novom Sadu. Ali kako je na ulazu u postrojenje prisutan mešani tok otpada, proces separacije nije dovoljno efikasan, i procenat izdvojenih sirovina ne prelazi 10%. Takođe, kapacitet postrojenja nije dovoljan, i samo oko 15% ukupno generisanog komunalnog otpada može biti „pušteno“ kroz liniju. Od preostalih opština, u Bačkom Petrovcu postoje određeni rezultati u pogledu odvojenog sakupljanja otpada koje je dobro prihvaćeno od strane građana i gde se reciklabilna frakcija odvaja u kese koje se dele domaćinstvima.

Regionalnim Planom upravljanja otpadom za Južno-Bački okrug predložena je izgradnja dve transfer stanice (u Bačkoj Palanci i Vrbasu), dok bi se otpad sakupljen iz ostalih opština Regiona direktno prevozio do regionalnog Centra u Novom Sadu. Grubi proračuni pokazuju da je izgradnja transfer stanice u Bačkoj Palanci ekonomski opravdana, dok je transfer stanica u Vrbasu ekonomski isplativa ukoliko bi se do nje dovozio i otpad sakupljen iz Srbobrana (susedna opština).

Zaključak je da je Region je do pola izgrađen u pogledu infrastrukture neophodne za uvođenje primarne separacije otpada. Odvojeno sakupljanje otpada je delimično uspostavljeno u nekim opštinama dok u drugim ovaj proces još uvek nije započet. Unutar kompleksa gradske deponije u Novom Sadu, postrojenje za separaciju otpada radi od 2002. godine i trenutno se izdvajaju reciklabilni materijali kao što su PET, PVC, plastika, plastična folija, staklo, aluminijum, gvožđe, baterije, gume i drugi materijali koji imaju vrednost na tržištu. Kako je ulazna sirovina u

11

postrojenje uglavnom mešani komunalni otpad, ovo postrojenje se može klasifikovati kao „prljavo“ postrojenje za izdvajanje sekundarnih sirovina. S obzirom na to da se u predloženom konceptu podrazumeva da se na ulazu u postrojenje doprema isključivo sakupljeni reciklabilni tok otpad, biće neophodna modifikacija i proširenje kapaciteta postojeće linije za separaciju otpada u Novom Sadu. Ovo je jedino veće postrojenje za izdvajanje otpada u Regionu.

2.2 Vrbas 2.2.1 Stanovništvo i domaćinstva

Prema zvaničnim statističkim podacima1 i na osnovu podataka koje je dostavilo komunalno preduzeće „Komunalac“, opštinu čine sedam naseljenih mesta, sa ukupnim brojem stanovnika više od 37.000 od čega oko 60% (22.325) stanuje u centralnom naselju – Vrbasu.

Tabela 2.2 Podaci o broju stanovnika, broju i tipu domaćinstava za opštinu Vrbas

Br. Naselje Broj stanovnika i udeo u odnosu na celu opštinu

Ukupan broj i prosečna veličina

domaćinstva

Broj individualn

ih domaćinst

ava

Broj kolektivnih domaćinsta

va

Broj stambenih zgrada

Prosečan broj

domaćinstava po zgradi

1. Vrbas 22.325 60% 7.517 2,97 4.788 2.729 120 22,7 2. Bačko D.

3.081 8% 945 3,26 913 32 2 11

3. Zmajevo 3.387 9% 1.156 2,93 1.122 34 2 17 4. Kucura 3.099 8% 1.076 2,88 1.076 0 0 0 5. Ravno Selo 2.791 8% 912 3,06 900 12 1 12 6. Savino Selo 2.331 6% 740 3,15 697 43 2 22 7. Kosančić 101 0% 47 2,15 47 0 0 0

Ukupno – Opština 37.115 100% 12.393 2,99 9.543 2.850 128 22,3

Ukupan broj domaćinstava u opštini je 12.393 sa prosečnom veličinom od 3 člana po domaćinstvu. Od ukupnog broja domaćinstava, većina su individualnog tipa oko 77% (9.543), dok je 23% kolektivnog tipa stanovanja. Najveći broj stambenih zgrada se nalazi u Vrbasu. Prema dobijenim podacima, 2.850 domaćinstava je raspoređeno u 138 stambenih zgrada što znači da prosečan broj domaćinstava po jednoj zgradi iznosi 22,3.

1 Republički zavod za statistiku, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji

12

2.2.2 Podaci o stepenu sakupljanja otpada

Organizovano sakupljanje i transport otpada je uspostavljeno u svih sedam naselja i to sa pokrivenošću u proseku od oko 93%.

Tabela 2.3 Podaci o broju stanovnika i domaćinstava sa organizovanim sakupljanjem otpada

Br Naselje Broj i % domaćinstava

sa organizovanim sakupljanjem otpada

Broj i % stanovništva sa organizovanim

sakupljanjem otpada

Broj i % domaćinstava sa organizovanom

primarnom separacijom otpada

1. Vrbas 7.656 95% 23.189 95% 0 0% 2. Bačko D. Polje 1.012 93% 2.605 93% 0 0% 3. Zmajevo 1.258 94% 2.954 94% 0 0% 4. Kucura 1.216 81% 2.755 81% 0 0% 5. Ravno Selo 1.001 99% 1.921 99% 0 0% 6. Savino Selo 824 88% 1.759 88% 0 0% 7. Kosančić 23 49% 32 47% 0 0%

Ukupno 12.990 92.6% 35.215 93.1% 0 0.0% Na osnovu podataka dobijenih od komunalnog preduzeća, otpad se sakuplja i od 822 privredna subjekata, od kojih većina ima sedište u Vrbasu, oko 600. Na teritoriji opštine Vrbas je organizovana primarna separacija otpada jedino kroz oblik izdvajanja PET ambalaže – postavljeni su žičani kontejneri za ovaj vid ambalaže u kolektivnom delu stanovanja dok se individualnim domaćinstvima dele plastične kese.

2.2.3 Količina i morfološki sastav komunalnog otpada S obzirom na to da na gradskoj deponiji ne postoji kolska vaga i uslovi za kontinualno praćenje sakupljene količine otpada u opštini Vrbas, ne postoje ni relevantni podaci o masi sakupljenog i generisanog komunalnog otpada. Ipak, na osnovu procena nadležnog javnog komunalnog predzuće „Komunalac“ i podataka o prosečnoj količini otpada koja se generiše u Srbiji, pretpostavka je da se na teritoriji opštine Vrbas godišnje sakupi oko 13.000 tona komunalnog otpada. JKP „Komunalac“ ne sprovodi analize morfološkog sastava otpada, pa tako relevantni podaci o morfološkom sastavu otpada takođe ne postoje. Kako je obaveza četiri puta godišenje sprovesti analize količine i sastava otpada u svakoj opštini, neophodno je da se takva praksa uspostavi i u opštini Vrbas u cilju dobijanja kvalitetetnijih rezultata. Zbog nepostojanja dovoljno preciznih podataka za opštinu Vrbas, za potrebe proračuna neophodnog broja kanti/kontejnera kao i vozila za sakupljanje otpada u sklopu uspostavljanja primarne separacije otpada, korišćen prosečan morfološki sastav otpada za Republiku Srbiju2.

2 IMG, Izveštaj o generisanim količinama i sastavu otpada u Srbiji, 2015

13

Slika 2.2 Prosečan sastav komunalnog otpada u Republici Srbiji

Na osnovu prosečnog sastava komunalnog otpada može se zaključiti da mešani reciklabilni materijali (koji uključuju: papir i karton, kompozitne materijale – tetrapak, metal – ambalažni i ostali, aluminijumske konzerve, plastični ambalažni otpad, plastične kese i HDPE plastiku) i staklo sačinjavaju 27% odnosno 4%, dok je 67% predstavlja biorazgradivi i ostali otpad (koji uključuje: baštenski i „zeleni“ otpad, ostali biorazgradivi (kuhinjski) otpad, tekstil, kožu, pelene i finu frakciju < 20mm).

2.2.4 Postojeća oprema za odlaganje, sakupljanje i transport otpada

Posude za odlaganje otpada (kante i kontejneri)

Za sakupljanje komunalnog otpada u Vrbasu koriste se plastične kante (120l i 240l) kao i kontejneri od 1100l. Kante su dodeljene stanovnicima koji stanuju u zoni individualnih domaćinstava, dok su kontejneri postavljeni u zoni stambenih zgrada kao i u nekim slabije dostupnim domaćinstvima individualnog tipa. U opštini nema instaliranih podzemnih kontejnera, a za sakupljanje plastike, individualnim domaćinstvima su dodeljene plastične kese, dok su u delu kolektivnog stanovanja postavljeni žičani kontejneri.

Tabela 2.4 Postojeća oprema – kontejneri i kante

18.1%

31.4%

5.4%5.3%3.5%1.0%

0.7%0.4%

4.5%

7.2%

2.5%

4.7%

0.4% 4.2%

10.7%

Garden waste - 18,14%

Other biodegradable (kitchen) - 31,40%

Paper - 5,36%

Cardboard - 5,33%

Glass - 3,53%

Composite materials - 1,05%

Metal-packaging and other - 0,69%

Aluminium cans - 0,40%

Plastic packaging waste - 4,47%

Plastic bags - 7,22%

HDPE plastic - 2,48%

Textile - 4,65%

Leather - 0,42%

Diapers - 4,16%

Fine fraction (

14

Vrsta otpada

Broj različitih tipova posuda za odlaganje otpada 5 m3 1.1 m3 120 l 240 l Podzemni Ostalo

(PET kontejneri)

A. Za mešani komunalni otpad 530 11500 500 B. Za primarno izdvojeni komunalni otpad

Za mešani reciklabilni otpad

Za ostali komunalni otpad

C. Za posebne frakcije otpada: Plastika

Plastične kese i

žičani kontejneri

Papir/Karton

Staklo

Metal

Organski otpad

Tekstil

Ostalo – naznačiti

D. Ostalo (*naznačiti): UKUPNO (unutar opštine) 530 11500 500 % udeo novih ili relativno novih posuda 10% 10% 30%

% udeo posuda koje su u dobrom stanju 80% 80% 70%

% udeo starih i neupotrebljivih posuda 10% 10%

Prema procenama predstavnika JKP „Komunalac“, od ukupnog broja kontejnera (1100l) za odlaganje otpada koje su u opticaju, oko 80% su u dobrom stanju dok je 10% staro i skoro neupotrebljivo. Takođe ima oko 30% novih kanti (240l) i oko 10% novih kanti (120l) dok je skoro 10% neupotrebljivo.

Vozila za sakupljanje i transport otpada

Sakupljanje komunalnog otpad u opštini Vrbas se obavlja pomoću četiri kamiona autosmećara kapaciteta 15m3 i starosti od 15 do 27 godina. Autosmećari se koriste za sakupljanje mešanog komunalnog otpada iz kontejnera od 1,1 m3 kao i iz kanti od 120l i 240l. Jedan autosmećar angažuje tri zaposlena – jedan vozač kao i dva zaposlena na utovaru kanti/kontejnera.

Tabela 2.5 Postojeća vozila za sakupljanje otpada

15

Kamion (registracioni

broj)

Godina proizvodnje

Kapacitet (m3)

Vrsta kanti/kontejnera

koje se utovaraju

Posada (vozač + pomoćni radnik)

Vrsta otpada koji se

sakuplja

Pređena kilometraža

(km/god)

Godišnja potrošnja

goriva (l/god)

VS008DK 2003 15 1.1 m3 / 240 l /

120 l 1+2

Primarno izdvojena

PET ambalaža

18270 10000

VS008DY 2003 15 1.1 m3 / 240 l /

120 l 1+2 Mešani

komunalni otpad

20958 11796

VS005ŠČ 2004 15 1.1 m3 / 240 l /

120 l 1+2 Mešani

komunalni otpad

20781 11000

VS021NL 1991 15 1.1 m3 / 240 l /

120 l 1+2 Mešani

komunalni otpad

10573 8527

Svaki kamion sakuplja otpad pet dana u toku nedelje u okviru jedne smene. Svaki kamion ima jednu standardnu rutu za sakupljanje otpada. Prosečna popunjenost kamiona je oko 90%. Kamion se obično zadrži oko 20 minuta na gradskoj deponiji u Vrbasu radi istovara sakupljenog otpada. Prosečno vreme istovara kontejnera od 1100l u kamion je 5 minuta dok je prosečno vreme istovara kontejnera od 120 i 240l oko 2 minuta. Prosečna potrošnja goriva iznosi oko 61 litar na 100 km. Na osnovu dostavljenih podataka od strane JKP „Komunalac“, konfiguracija terena je takva da omogućava pristup, u svim delovima opštine, kamionima većih kapaciteta (20 – 22 m3).

2.2.5 Postojeća praksa primarne separacije otpada

Opština Vrbas trenutno ne poseduje operativno postrojenje za sekundarno izdvajanje otpada. Trenutno se primarno izdvaja samo PET ambalaža tako što su u opštini raspoređeni žičani kontejneri za ovu vrstu otpada. JKP „Komunalac“ takođe deli plastične kese građanima u individualnim domaćinstvima koji žele da izdvajaju PET ambalažu. Sakupljen otpad se prevozi na privremeno skladište.

Na ovom prostoru se sakupljen otpad raspakuje iz džakova, uklanjaju se veće nečistoće ukoliko ih ima i PET ambalaža se presuje i balira. JKP „Komunalac“ ima potpisan ugovor sa reciklerom, kompanijom Greentech iz Novog Sada, koja otkupljuje PET ambalažu, Prosečna količina sakupljene PET ambalaže na mesečnom nivou iznosi oko 3.2 tone dok je na godišnjem nivou ona iznosi oko 38 tona.

2.2.6 Neformalni sakupljači otpada

Trenutno ne postoje tačni podaci o broju neformalnih sakupljača otpada u opštinama u Srbiji koji su uključeni u proces sakupljanja i dalje distribucije reciklabilnih frakcija. Prema određenim procenama, pretpostavlja se da od ukupne količine sakupljenog ambalažnog otpada, oko 87% sakupe neformalni sakupljači, dok se svega 13% prikuplja od strane nadležnih JKP. Trenutno,

16

jedno od najobuhvatnijih istraživanja u cilju određivanja broja neformalnih sakupljača otpada u odabranim opštinama u Srbiji, opisano je u GIZ Studiji3. U sklopu istraživanja, pored podataka o ukupnom broju evidentiranih neformalnih sakupljača otpada na definisanim lokacijama, posmatrane su i sociološke i druge karakteristike, kao što su pol, starost, etnička pripadnost identifikovanih sakupljača. Pored toga, vrsta transportnih sredstava korišćena prilikom rada sakupljača, kao i procenjena količina i vrsta sakupljenog reciklabilnog otpada, takođe su analizirani.

Na osnovu dobijenih podataka u reprezentativnim opštinama, zaključilo se da najveći broj neformalnih sakupljača otpada, njih oko 80% predstavljaju muškarci, srednjih godina (od 40 – 65 god) i da su najčešće pripadnici Romske populacije (oko 60-70% od ukupnog broja). Posmatrajući kategorije otpada koje se sakupljaju, hrana, PET i papir/karton su najčešći. Na osnovu podataka sa terena, u proseku oko 20% sakupljača sakuplja hranu. Od reciklabilnih frakcija, prema očekivanjima, najviše se sakuplja PET i to čini od 10% do 30% identifikovanih sakupljača. Papir i karton takođe predstavljaju kategorije otpada koje su interesantne sakupljačima, dok na primer staklo nije zastupljeno u većoj meri i sakuplja ga svega oko 2% sakupljača. Procenat neformalnih sakupljača za koje je utvrđeno da su sakupljali metal je bio oko 5%.

U kontekstu budućeg integrisanog sistema upravljanja otpadom i planiranja uvođenja primarne separacije otpada u Vrbasu, nastavak sadašnjih aktivnosti neformalnih sakupljača otpada, imale bi negativne posledice, pre svega zbog negativnog uticaja na tehničko-ekonomsku održivost samog sistema (manje količine sakupljenog materijala za reciklažu i potencijala dobit od prodaje sekundarnih sirovina na tržištu). Stoga je veoma važno i neophodno analizirati potencijalne mogućnosti za integraciju neformalnih sakupljača u budući sistem. Njihova inkluzija u formalni sistem upravljanja otpadom će dovesti ne samo do otvaranja legalnih mogućnosti za zapošljavanje, već i do povećanja njihove bezbednosti na radu i osiguranja (npr. Romski sakupljači otpada obično nemaju zdravstveno osiguranje ili zaštitnu opremu i bezbedne uslove za rad). Neke informacije i preporuke za uključivanje neformalnih sakupljača otpada u opštinski / regionalni sistem upravljanja otpadom mogu se naći u pomenutoj GIZ Studiji.

3 GIZ DKTI, Inclusion of informal collectors into the evolving waste management system in Serbia, 2018

17

3 PREGLED POSTOJEĆIH MODELA PRIMARNE SEPARACIJE OTPADA U ZEMLJAMA EU

Postoje različita rešenja za odvojeno sakupljanje otpada kako bi se ispunili svi ciljevi definisani kroz zakonodavstvo u oblasti upravljanja otpadom. Kao posledica toga, širom Evrope se može naći širok spektar različitih modela primarne separacije otpada. U pogledu različitih mogućnosti za sakupljanje više tokova otpada, generalno postoje dva glavna pristupa, tj. ili se primenjuju striktni sistemi za odvojeno sakupljanje, gde se svaki tok otpada odvojeno sakuplja, ili se nekoliko frakcija zajedno sakuplja u jednu kantu, što predstavlja tzv. kombinovano sakupljanje. Kada je u pitanju postavljanje kontejnera i kanti za primarnu separaciju, primenjuju se dva različita modela. Prvi je sakupljanje „od vrata do vrata“ gde se kante/kontejneri postavljaju ispred kuće a drugi je „sistem donošenja“ u kojem stanovnici donose svoj otpad na određene lokacije, gde se obično nalazi grupa od nekoliko kontejnera.

U Izveštaju Evropske Komisije4, gde su analizirani modeli odvojenog sakupljanja otpada u 28 glavnih gradova EU, pokazalo se je da je praktična primena sistema primarne separacije i ispunjavanja obaveza definisanih u ključnim direktivama EU veoma različita u posmatranim zemljama EU. Dok su neke države članice tek nedavno započele implementaciju sistema odvojenog sakupljanja, druge su uspostavile dobro organizovane sisteme i čak i prevazišle zahteve navedene u Direktivi, vršeći npr. i odvojeno sakupljanje i bio otpada.

Primećeno je da se modeli primarne separacije razlikuju i na regionalnom, pa čak i na opštinskom nivou u većini država članica, pošto izbor modela i praktična primena sakupljanja otpada ima tendenciju da bude u nadležnosti opštinskih ili regionalnih vlasti. Opšti pregled uspostavljenih šema primarne separacije u državama članicama EU je dat u Tabeli 3.1.

Tabela 3.1 Pregled uspostavljenih šema primarne separacije otpada u državama članicama EU MODEL Papir Staklo Plastika Metal Bio-otpad

Od „vrata do vrata“

(pojedinačna frakcija)

AT, BE, BG, CY, DE, DK, FI, HU, IT, LU, LV, NL,

SI, UK

BG, FI, LU, LVNL, SI, MT AT, LV, NL, DK FI, NL, DK

AT, BE, CZ, DE, FI, EE, IT, HU, LU, NL,

SI, SE, IE, UK

Mešani reciklabilni tok

(plastika + metal)

BE, BG, CY, DE, FR, IT, HU, LU, SI

(3 frakcije) RO, MT: papir, plastika, metal

UK: plastika, metal, staklo

..(sve reciklabilne frakcije) EL, IE: papir, staklo, plastika, metal

Sistem donošenja SE AT, EE, SE ES

4 Evropska komisija, Analiza sistema odvojenog sakupljanja otpada u 28 glavnih gradova EU, 2015

18

CZ, EE, ES, FR, HR, LT, PT, PL,

SE, SK

AT, BE, DK, CY, CZ, DE, EE, ES, FR, HR, IT, HU, LT, PT, PL, RO,

SE, SK

ES, HR, LT, PT, PL

(sva plastika/metal u jedan kontejner)

Sakupljački centri

Kao vid primarne separacije: CZ (metal), SK (metal i bio-otpad), LV (metal)

Kao dodatno sakupljanje svih reciklabilnih tokova otpada: sve države

PL: mali broj raspoređenih sakupljačkih centara

Na osnovu pregleda karakteristika različitih sistema primarne separacije otpada, očigledno je da je poređenje različitih modela veoma teško zbog velikog broja uticajnih promenljivih. Modeli odvojenog sakupljanja se biraju iz različitih razloga, obično kao kompromis između neophodnih kapitalnih troškova implementacije i operativnih troškova sakupljanja sa jedne, i količine/kvaliteta reciklabilnih materijala i stepena društvene prihvaćenosti sistema, sa druge strane.

Tabela 3.2 Pregled uspostavljenih šema sakupljanja otpada u glavnim gradovima EU

Glavni grad

Od „vrata do vrata“

Mešani reciklabilni tok

Sistem donošenja

Sakupljački centri

Amsterdam, Riga, Zagreb, Viljnus, Beč, Kopenhagen, Helsinki, Lisabon, Stokholm

X X X

Atina, Budimpešta, Dablin X X X

Berlin, Brisel, Ljubljana, London, Luksemburg, Madrid, Nikozija, Pariz, Rim, Sofija, Talin, Valeta

X X X X

Bratislava, Prag X X

Bukurešt X

Varšava X X

Na osnovu dole prikazane Slike, može se videti da se najbolji rezultati u smislu procenta i količine odvojeno sakupljenih materijala za recikliranje mogu ostvariti sakupljanjem „pojedinačnog toka“ i „kombinovanog“ sakupljanja od vrata do vrata.

19

Slika 3.1 Procenat sakupljenih materijala za recikliranje kroz različite šeme primarne separacije

u glavnim gradovima EU Ipak, treba napomenuti da svaki od posmatranih modela primarne separacije ima svoje prednosti i mane, te se ne može preporučiti jedno optimalno rešenje koje bi ispunilo sve neophodne kriterijume. Međutim, nakon analize različitih sistema odvojenog sakupljanja na nivou EU, mogu se definisati neki opšti zaključci i preporuke uzimajući u obzir sledeće aspekte:

− Tehnički: o Procenat sakupljenog materijala za recikliranje raste kada opštine uvedu neku od

šema primarne separacije. o Sistemi sakupljanja „od vrata do vrata“ obezbeđuju najviše stope recikliranja i

najbolji kvalitet materijala za recikliranje. o Odvojeno sakupljanje „od vrata do vrata“ više odgovara delovima grada sa

pojedinačnim kućama, dok je veći izazov za ovakav vid odvojenog sakupljanja u zonama sa stambenim blokovima.

o Sakupljanje pojedinačnih tokova otpada „od vrata do vrata“ se vrši uglavnom za papir/karton i bio otpad, a ređe se primenjuje za staklo, plastiku i metal.

o Uvođenje odvojenog sakupljanja za jednu frakciju takođe može povećati stopu sakupljanja drugih odvojeno sakupljanih frakcija (npr. uvođenje posebne kante za bio otpad ili staklo).

o Najviši kvalitet sakupljenih materijala se ostvaruje u kantama ili kontejnerima namenjenim samo za jedan otpadni materijal. Međutim, nivo učešća stanovništva u primarnoj separaciji opada kako raste broj frakcija otpada koje je potrebno posebno selektovati.

o Kombinovani sistem može da funkcioniše, ali najveći izazov predstavlja smanjenje kontaminacije („greške pri sortiranju“) u kanti.

20

o „Sistem donošenja“ je razumno rešenje za određene frakcije (npr. staklo). o „Sistem donošenja“ često se suočava sa izazovom da stanovništvo odvaja

reciklabilne materijale, umesto što sav otpad odlaže u kantu za mešani otpad, što za posledicu ima smanjenu količinu i kvalitet odvojeno sakupljenog reciklabilnog otpada.

o Odvojeno sakupljeni otpad u okviru „sistema donošenja“ sadrže veći procenat nečistoća.

− Finansijski:

o Odvojeno sakupljanje „od vrata do vrata“ je najskuplji sistem u smislu operativnih troškova, tj. troškovi sakupljanja za ovakve šeme (od vrata do vrata) su viši nego alternativne (sistemi donošenja).

o Kombinovano sakupljanje dva ili više tokova otpada predstavlja razuman način da se smanje troškovi, ali zadrži relativno dobar kvalitet materijala.

o Operativni troškovi za odvojeno sakupljanje „od vrata do vrata“ pojedinačnih tokova otpada u proseku se procenjuju na 11 € po glavi stanovnika godišnje.

o Operativni troškovi za odvojeno sakupljanje „od vrata do vrata“ mešanog toka reciklabilnih materijala u proseku se procenjuju na 4 € po glavi stanovnika godišnje.

o Korisnici usluga jasno preferiraju „sisteme nagrađivanja“ u odnosu na „sisteme kazni“ kako bi se povećao stepen učešća stanovništva u programima primarne separacije otpada.

- Učešće građana i podizanje javne svesti:

o Ostvarivanje značajnih nivoa primarne selekcije zahteva suštinsku promenu ponašanja građana, kao korisnika usluga.

o Pored proširenja tehničke infrastrukture, od suštinske važnosti su informisanje i motivisanje korisnika sistema sakupljanja.

o Kako bi se povećali količina i kvalitet sakupljenih materijala za recikliranje, mogu pomoći edukativne i kampanje obaveštavanja javnosti. Nivo informacija koje dobija javnost utiče na stepen učešća i kvalitet odvojenih reciklabilnih materijala.

o Iskustva pokazuju da ukoliko se građanima daju jasne smernice o načinu na koji treba da sprovode primarnu separaciju, sistem postaje efikasniji.

o Obavezni programi odvojenog sakupljanja otpada rezultuju većim nivoom učešća građana za razliku od dobrovoljnih programa, pod uslovom da ih prate određene inicijative.

21

4 OPIS PREDLOŽENOG MODELA PRIMARNE SEPARACIJE OTPADA I PROCENA NEOPHODNE OPREME ZA OPŠTINU VRBAS

Očigledno je da će uvođenje koncepta primarne separacije otpada u opštini Vrbas zahtevati značajne promene u odnosu na postojeći sistem sakupljanja. Prelaz sa sakupljanja jednog (mešovitog) toka otpada, na odvojeno sakupljanje (najmanje dva) različitih tokova otpada, neće se ogledati samo u nabavci dodatne opreme za sakupljanje i transport (kante i vozila za sakupljanje), već i u promenama u tehničkom, finansijskom, institucionalnom i administrativnom segmentu budućeg sistema upravljanja otpadom.

Na osnovu istraživanja postojećih modela primarne separacije u različitim gradovima i državama u Evropi, i uzimajući u obzir njihove prednosti/nedostatke pokazane u praksi, predlaže se da opštine u sklopu novosadskog regiona implementiraju takozvani "sistem primarne separacije otpada u 2 kante", gde bi se dva toka komunalnog otpada sakupljala odvojeno. Pored toga, predlaže se uspostavljanje odvojenog sakupljanja stakla uz pomoć „sistema donošenja”. Pretpostavka je da je ovakav pristup najbolji kompromis između mogućnosti da se postigne relativno visok kvantitet i kvalitet materijala za recikliranje sa jedne strane i potrebnih investicija, operativnih troškova, kao i trenutnog nivoa ekološke svesti u Srbiji, itd., sa druge strane.

U suštini, predloženi model primarne separacije otpada za opštinu Vrbas odnosi se na kombinovano sakupljanje materijala pogodnih za recikliranje, izuzimajući tok preostalog nesortiranog otpada. Što se tiče načina postavljanja kanti i kontejnera za primarnu separaciju, pristup „od vrata do vrata“ pomoću kanti planiran je za pojedinačna domaćinstva, dok je za gusto naseljene urbane zone sa zgradama (stambeni blokovi), pogodniji „sistem donošenja“ postavljanjem kontejnera na predviđenim lokacijama. U skladu sa navedenim, koncept preporučuje korišćenje kanti od 120 l i 240 l za individualna domaćinstva, odnosno kontejnera od 1,1 m3 u zonama stambenih blokova, uz uslov da obe vrste kanti/kontejnera za sakupljanje suvih materijala za recikliranje i toka preostalog otpada moraju biti obezbeđene na svakoj lokaciji za sakupljanje.

22

Slika 4.1 Predloženi model za primarnu separaciju otpada na „2-toka” uz odvojeno sakupljanje stakla

Slika 4.2 Predloženi model za primarnu separaciju otpada na „2-toka” u okviru kolektivnog

stanovanja

23

U prvoj kanti/kontejneru sakupljaće se sve frakcije tzv. „suvog“ otpada, što obuhvata različite vrste materijala pogodnog za recikliranje, kao što su plastika (PET, plastična folija, kese i HDPE tj. tvrda plastika), papir i karton, kompozitni materijali (tetrapak) metal (aluminijum i ferozni metali) i guma.

U drugoj drugoj kanti/kontejneru, za takozvanu „vlažnu“ frakciju, sakupljaće se sav preostali otpad (odnosno bio otpad i nereciklabilni otpad), koji se u najvećoj meri sastoji od biorazgradive frakcije u otpadu (ostaci hrane i kuhinjski otpad), ali i drugih komponenti, kao što su tekstil, koža, zemlja, itd.

S obzirom na to da je tržište sekundarnih materijala u Srbiji još uvek nedovoljno razvijeno, ne može se dati konačna preporuka koje sve frakcije reciklabilnog otpada treba da se sakupljaju u „suvoj“ kanti. Ipak, na osnovu primera nekoliko postojećih i operativnih postrojenja za izdvajanje sekundarnih sirovina u Srbiji (obrađeni u GIZ Studiji5) i vrsta materijala koji se u njima izdvajaju i plasiraju na tržište sekundarnih sirovina, tj. imaju tržišnu vrednost, može se dati preporuka na koje frakcije treba staviti akcenat barem za prvu fazu uspostavljanja sistema primarne separacije. Na osnovu ovog istraživanja, evidentno je da trenutno u Srbiji postoji relativno razvijeno i dostupno tržište za sledeće vrste reciklabilnih materijala:

− Papir − Karton − Tetrapak − PET – transparentni − PET – mešani − Plastična PE folija – transparentna − Plastična PE folija – mešana − Plastična PP folija – transparentna − HDPE (tvrda) plastika − Staklo − Aluminijumske konzerve − Ferozni i ostali metali (bakar, gvožđe, itd.) − Guma

U kontekstu cena reciklabilnih materijala na tržištu, pored aluminijuma, najveću cenu trenutno ima transparentni PET, a zatim papir i karton. Cene reciklabilnih komponenti kao što su staklo i guma su trenutno veoma niske. U Tabeli 3.1, prikazane su pretpostavljene tržišne vrednosti (uključujući i očekivane naknade od strane nacionalnih operatera za ambalažni otpad), za sekundarne sirovine izdvojene na liniji za separaciju otpada u okviru regionalnog centra za upravljanje otpadom „Duboko“ za 2017. godinu6.

5 GIZ IMPACT, Technical, financial and operational assessment of recycling facilities in Belgrade, Užice, Jagodina, Leskovac and Pančevo, 2016 6 JKP “Duboko” Užice, Program poslovanja za 2017. godinu, 2016

24

Tabela 4.1 Projektovane cene ne tržištu sekundarnih sirovina za izdvojene frakcije

za 2017 godinu

Vrsta izdvojene frakcije Cena na tržištu (din) Naknada od strane operatera za ambalažni otpad (din) PET – transparentni 35,0 3,0 PET – mešani 20,0 3,0 Papir/karton - mešani 8,0 2,0 Gvožđe 7,0 2,5 Aluminijum I klase 85,0 2,5 Plastična folija - transparentna 20,0 3,0 Plastična folija - mešana 10,0 3,0 HDPE (tvrda) plastika 6,0 3,0 Višeslojna kartonska ambalaža 5,0 2,0 Staklo 1,1 5,0 Guma 1,5 0,0

Pored, „suvog“ i „vlažnog“ toka otpada, predloženi model primarne separacije podrazumeva i odvojeno sakupljanje stakla. Glavni razlozi za izdvajanje stakla iz toka reciklabilnih materijala je rizik od potencijalnog oštećenja/kontaminacije ukoliko se staklo pomeša sa ostalim materijalima koji se mogu reciklirati (npr. papir). Takođe, sakupljanje stakla zajedno sa ostalim reciklabilnim materijalima može prouzrokovati naknadne probleme na liniji za separaciju i oštetiti opremu. Odvojenim sakupljanjem stakla, pomenuti problemi se mogu izbeći i mogu se postići veće količine sakupljenog stakla. Odvojeno sakupljanje stakla predviđeno je po principu „sistema donošenja” i postavljanja namenskih kontejnera od 1,1m3 za staklo.

Kao podrška održivosti novog sistema upravljanja otpadom u cilju smanjenja količine otpada koji je potrebno sakupiti, kao i u cilju ekonomičnosti, predviđeno je uvođenje kućnog kompostiranja u individualnim domaćinstvima na teritoriji opštine Vrbas. Kućno kompostiranje predstavlja najpraktičniji i najpogodniji način za upravljanje biorazgradivim tokovima otpada u individualnim domaćinstvima, posebno u ruralnim područjima. Primenom kućnog kompostiranja, velike količine organskog materijala ne završavaju na deponijama i pretvaraju ga u koristan proizvod. Kućno kompostiranje smanjuje troškove transporta otpada i smatra se jednim od značajnijih načina za prevenciju nastajanja otpada s obzirom na to da se redukcija količine vrši pre samog sakupljanja otpada.

U prvoj fazi implementacije sistema potrebno je raditi na podizanju svesti i edukaciji stanovništva o primarnoj separaciji otpada i kućnom kompostiranju. Da bi se postigao odgovarajući nivo efikasnosti primarne separacije, važno je realizovati i prateće informativne kampanje. Cilj kampanja trebalo bi da bude informisanje građana o pravilnom razdvajanju i odlaganju otpadnih materijala, odnosno smernice o tome kako izvršiti pravilno razdvajanje i odlaganje određenih kategorija otpada u odgovarajuće vrste kanti/kontejnera. Takođe, kroz kampanju treba dati i instrukcije za sprečavanje eventualne kontaminacije reciklabilnih materijala, kao što je na primer uputstvo da se svi proizvodi prethodno moraju isprazniti, očistiti i kompresovati pre odlaganja.

25

Predloženi koncept primarne separacije je zamišljen na način da skupljanje oba toka otpada (reciklabilni materijali i preostali nesortirani otpad) ostanu u nadležnosti lokalnih javnih komunalnih preduzeća (JKP), koje će ih u konkretnom slučaju transportovati prvo na lokaciju transfer stanice u Vrbasu, a nakon toga u regionalni centar u Novom Sadu. Sakupljen tok reciklabilnog materijala će se tretirati u postrojenju za sekundarnu separaciju otpada (linija za separaciju otpada) u Novom Sadu, sa ciljem daljeg izdvajanja sekundarnih sirovina prema vrsti (plastika, papir, metal, itd.), i njihove pripreme za prodaju na tržištu sekundarnih sirovina, odnosno za reciklažu.

Za uspešnu implementaciju predloženog modela primarne separacije otpada u regionu Novog Sada, osnovni preduslov je postojanje međuopštinskog sporazuma. Primer uspešne prakse u Srbiji (npr. Region Duboko), koncipiran je tako da je sav generisan otpad u regionu vlasništvo (budućeg) regionalnog preduzeća i da u skladu sa tim, sav sakupljen otpad (uključujući i reciklabilnu frakciju) mora biti dostavljen u regionalni Centar za upravljanje otpadom. Sa druge strane, nakon odvojenog sakupljanja i predaje reciklabilnog toka otpada u regionalni Centar, lokalno JKP (u ovom slučaju JKP „Komunalac“) treba da bude oslobođeno plaćanja naknade za deponovanje, na osnovu količine i kvaliteta dostavljenog reciklabilnog materijala. Međuopštinski sporazum treba jasno da definiše ovaj i sve druge institucionalne aspekte i obaveze svakog od učesnika u regionalnom sistemu upravljanja otpadom.

Slika 4.3 Opšta šema predloženog koncepta primarne separacije otpada na regionalnom nivou

26

Sakupljeni materijali pogodni za recikliranje (koje u najvećoj meri čini ambalažni otpad) mogu se efikasno dodatno sortirati pomoću jednostavnih mehaničkih procesa u kombinaciji sa ručnim odvajanjem. Stoga je veoma važno naglasiti da koncept primarne separacije može dati željene rezultate samo ako je praćen funkcionalnim i operativnim postrojenjima za separaciju otpada unutar regionalnih centara za upravljanje otpadom.

Pretpostavka je da će čistoća sakupljenog stakla biti zadovoljavajuća u smislu da neće biti potrebno dodatno tretiranje, pa bi celokupna sakupljena frakcija stakla bila privremeno skladištena unutar regionalnog centra za upravljanje otpadom, i nakon toga prodavana na tržištu sekundarnog staklenog materijala. Pored odvajanja sekundarnih sirovina iz mešanog toka suvog otpada, jedna od mogućnosti unutar postrojenja za separaciju materijala je da se iz procesa izdvoje i kalorične frakcije, tj. “gorivo dobijeno iz otpada” (RDF). RFD je pogodan za dalji termički tretman u cementarama u Srbiji, bilo direktno, ili mešanjem sa drugim materijalima visoke kalorijske vrednosti, u zavisnosti od njegovog kvaliteta (odnosno postignute kalorične vrednosti). Konačno, svi ostaci iz procesa sekundarne separacije, odnosno deo ulaznog toka otpada koji se ne može ponovo koristiti, reciklirati ili preraditi, će se odlagati na sanitarnim deponijama.

Tok preostalog (“vlažnog”) otpada koji bi se sastojao uglavnom od biorazgradivih frakcija, u prvoj fazi bio bi odlagan direktno na gradske/sanitarne deponije. Ovo je zbog činjenice da u posmatranom regionu Novog Sada još uvek nisu izgrađena postrojenja za tretman biorazgradivog otpada (npr. postrojenja za MBT - mehaničko biološki tretman i/ili postrojenja za kompostiranje). Neka od postrojenja ovakvog tipa (npr. kompostilište u Vrbasu za tretman „zelenog“ otpada) su trenutno u fazi planiranja i izrade projektno – tehničke dokumentacije. Adekvatan mehaničko-biološki tretman sakupljene frakcije preostalog toka otpada, koji bi podrazumevao neki oblik obrade biorazgradivog otpada pre njegovog odlaganja, moraće se sprovesti u kasnijoj fazi, naročito kako bi se ispunili zahtevi definisani u zakonodavstvu EU (npr. dostizanje ciljeva za postepeno preusmeravanje biorazgradivog komunalnog otpada sa deponija definisanih u Direktivi o deponijama).

4.1 Kante i kontejneri 4.1.1 Individualna domaćinstva

Za sva individualna domaćinstva u opštini Vrbas, preporučuje se postavljanje plastičnih kanti sa točkićima. Uzimajući u obzir alternativne opcije za sakupljanje otpada iz pojedinačnih domaćinstava, kao što su kese/vreće, zaključak je da su HDPE (polietilen visoke gustine) kante sa točkićima najpoželjnija opcija za opštine u Srbiji. Konkretno, preporuka je da se za tok preostalog otpada koriste kante kapaciteta od 120 litara, a da se kante kapaciteta od 240 litara služe za sakupljanje reciklabilnih materijala. Glavna prednost korišćenja kanti od 240 litara za suvu frakciju je to što se za relativno malu razliku u nabavnoj ceni u odnosu na kante od 120 l (oko 10% veća cena), dobija dvostruko veći kapacitet, čime se omogućava da učestalost sakupljanja reciklabilnih materijala može biti organizovana na dvonedeljnoj osnovi (tj., jednom u 2 nedelje). Sa dvonedeljnom frekvencijom sakupljanja, operativni troškovi se mogu smanjiti, a vek trajanja

27

vozila za skupljanje otpada produžiti7. Razlog više da korišćenje kanti veće zapremine je i to što je suva frakcija dominantno sačinjena od ambalažnog otpada je gustina otpada u kanti relativno mala u odnosu na vlažnu frakciju otpada.

Zbog činjenice da su u mnogim opštinama plastične kante kapaciteta od 120 litara za sakupljanje mešovitog otpada već u upotrebi, preporuka je da se te kante i dalje koriste, ali za sakupljanje toka bio otpada i nereciklabilnog otpada u budućnosti. Kante kapaciteta od 120 litara trebalo bi da budu dovoljne za odlaganje generisanog bio otpada i nereciklabilnog otpada u periodu od jedne nedelje, u skladu sa predloženom frekvencijom sakupljanja za taj tok otpada. U većini slučajeva plastične kante od 120 litara koje se već koriste u domaćinstvima u opštinama u Srbiji su zelene boje. Dakle, da bi se stvorio vizuelni osećaj različitih tokova otpada među stanovništvom, kante od 240 litara za skupljanje kombinovanog suvog materijala za recikliranje trebalo bi da budu različite boje (npr. plave boje) i/ili adekvatno označene.

Konačni zaključak je da za uspešnu implementaciju predloženog modela primarne separacije otpada u opštini Vrbas, svako domaćinstvo individualnog tipa trebalo bi opremiti sa:

− Jednom plastičnom (HDPE) kantom sa točkićima od 240 litara (npr. plave boje) za sakupljanje reciklabilnog toka otpada

− Jednom plastičnom (HDPE) kantom sa točkićima od 120 litara (npr. zelene boje) za sakupljanje preostalog toka otpada

Takođe, svi stanovnici pojedinačnih domaćinstava u svakom naselju, treba na odgovarajućoj udaljenosti da imaju omogućen pristup lokacijama gde se nalazi:

− Najmanje jedan plastični kontejner (HDPE) sa točkićima kapaciteta 1,1 m3 (npr. žute boje) za odvojeno sakupljanje stakla.

Osnovne karakteristike plastičnih (HDPE) kanti od 120 l i 240 l prikazane su na sledećoj slici.

7 U ranim fazama uvođenja sistema standardno sakupljanje jednom nedeljno može se primeniti na sve vrste otpada da bi proces ostao jednostavan i lako prihvatljiv građanima. U kasnijim fazama mogu biti uvedene različite učestalosti sakupljanja u cilju povećanja efikasnosti sistema sakupljanja.

28

Slika 4.4 Osnovne tehničke karakteristike (HDPE) kanti za pojedinačna domaćinstva od 120 l i

240 l Iako predloženi koncept primarne separacije za pojedinačna domaćinstva pretpostavlja da će sva domaćinstva u posmatranoj opštini biti opremljena dvema opisanim vrstama kanti, u nekim specifičnim slučajevima, kao što su udaljena ili razuđena ruralna područja, gde je količina reciklabilnih materijala relativno niska i gde pristup „od vrata do vrata” ne bi bio finansijski opravdan, trebalo bi implementirati koncept „sistem donošenja” sa punktovima koji se sastoje od kontejnera od 1,1 m3. Da bi se utvrdilo u kojim naseljima treba uspostaviti sistem primarne separacije „od vrata do vrata” sa kantama od 120l i 240l, a u kojima bi eventualno bilo poželjno postaviti lokacije sa kontejnerima od 1,1m3, potrebno je uključiti sledeće kriterijume:

Za sva naselja u opštini koja se sastoje od pojedinačnih domaćinstava, i:

1. Imaju manje od 100 domaćinstava, ili 2. Nalaze se na više od 15km od centralnog naselja, i imaju manje od 500 domaćinstava.

Imajući u vidu navedene kriterijume može se konstatovati da u opštini Vrbas postoji jedno naselje u kojem nije opravdana primena koncepta „od vrata do vrata”, a to je naselje Kosančić.

S tim u vezi u naselju Kosančić trebalo bi uvesti sistem sa lokacijama za donošenje, tj. sa kontejnerima od 1,1m3 za različite tokove otpada (bio otpad i nereciklabilni otpad, mešani reciklabilni i staklo).

Za obe razmatrane opcije, plastični kontejneri kapaciteta od 1,1 m3 za odvojeno sakupljanje stakla treba da se obezbede u svim naseljima.

29

4.1.2 Stambene zgrade (stambeni blokovi) I komercijalni korisnici

U gusto naseljenim gradskim područjima i područjima sa stambenim blokovima u većini opština u Srbiji, koncept od „vrata do vrata” nije pogodan za implementaciju. Iako bi ovaj model bio poželjan zbog potencijalno veće količine i kvaliteta sakupljenog materijala za recikliranje, činjenica da zgrade nemaju odgovarajući prostor za držanje kanti/kontejnera utiče na to da se u ovim zonama preporuči „sistem donošenja” sa kontejnerima od 1,1m3. Takođe, pošto je veliki broj kontejnera od 1,1m3 već u upotrebi, dodavanje „samo” dodatnih kontejnera (za tok suvog reciklabilnog otpada i staklo) na već postojećim lokacijama koje se koriste za sakupljanje mešanog komunalnog otpada, obezbedilo bi značajne uštede u pogledu potrebnih ulaganja. Osim toga, očekuje se da novi koncept primarne separacije na ovaj način bude bez većih napora prihvaćen od strane građana i prilagođen/implementiran od strane lokalnih JKP (već poznate rute za sakupljanje, definisana učestalost sakupljanja, itd.).

• Nominalna zapremina: 1100 litara • Materijal: pocinkovani čelik, 1,6 mm • Težina: 125 kg • Maksimalan utovar: 440 kg

• Nominalna zapremina: 1100 litara • Materijal: HDPE • Težina: 60 kg • Maks. dozvoljena težina (kg): 510 kg

• Nominalna zapremina: 1100 litara • Materijal: HDPE • Težina: 65 kg • Maks. dozvoljena težina (kg): 510 kg

Slika 4.5 Vrste i osnovne tehničke karakteristike kontejnera od 1,1 m3 Za skupljanje preostalog toka otpada, preporuka je da se koriste postojeći metalni kontejneri od 1,1 m3, koji se trenutno koriste za mešoviti komunalni otpad. Pored navedenih ušteda u pogledu

https://www.google.rs/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiAuY-OydrVAhXMOhQKHS5ZAtgQjRwIBw&url=http://www.alfametal.rs/page_10.html&psig=AFQjCNGMg4WDfelFTAr2tTIO1vPLJmE4mQ&ust=1502932251252136https://www.google.rs/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjTxZ2zxd_VAhVBExoKHdgUD3UQjRwIBw&url=http://www.denios.co.uk/shop/1100l-wheelie-bin-hot-dip-galvanised.html&psig=AFQjCNHweO25EwY5XZTB2MI77NzqpmrU-A&ust=1503102966900747

30

potrebnih ulaganja, korišćenje metalnih kontejnera je poželjno i zbog prirode preostalog nesortiranog otpada (npr. pepeo može potencijalno oštetiti plastični kontejner).

Predlog je da se sakupljanje suve frakcije u stambenim blokovima u opštini Vrbas, vrši pomoću plastičnih (HDPE) obojenih (npr. plavih) kontejnera od 1,1 m3. Za reciklabilni otpad, plastični kontejneri su pogodni jer je ova vrsta otpada uglavnom mnogo lakša i sa manjom gustinom. Takođe, nabavna cena plastičnih (HDPE) kontejnera je značajno niža u poređenju sa metalnim kontejnerima (jedinična cena od 200€ prema 350€). Ipak, zbog specifičnih karakteristika nekih opština i prevencije eventualnih oštećenja kontejnera (npr. veliki broj domaćinstava koja se greju na ugalj/drva i koja odlažu pepeo), opcija korišćenja metalnih kontejnera zapremine 1,1 m3 i za reciklabilni otpad može da se razmotri. Poželjno je da kontejneri namenjeni za reciklabilne materijale imaju „poklopac u poklopcu” (Slika 3.4), kako bi se izbeglo odlaganje frakcija kabastog i uglavnom nereciklabilnog otpada.

Konačno, za sakupljanje stakla predlažu su plastični (HDPE) obojeni (npr. žuti) kontejneri od 1,1 m3. Ovi kontejneri trebalo bi da budu posebno dizajnirani za sakupljanje stakla (da imaju poklopac sa rupama) kako bi se izbeglo odlaganje drugih frakcija otpada i na taj način sprečila kontaminacija. U slučaju plastičnih (HDPE) kontejnera za staklo od 1,1 m3, ista vozila za sakupljanje koja sakupljaju reciklabilne materijale takođe se mogu iskoristiti i za sakupljanje stakla, ali u okviru odvojenih ruta za sakupljanje. Broj postavljenih kontejnera trebalo bi da bude dovoljan da obezbedi da se sve generisane količine stakla sakupljaju najmanje na mesečnoj osnovi.

Treba napomenuti da su neke od opština započele sa uvođenjem podzemnih kontejnera (kapaciteta uglavnom od 3 do 5m3), najčešće u centralnim gradskim područjima i stambenim blokovima. Iako podzemni kontejneri nesumnjivo imaju određene prednosti, većinom u pogledu zaštite od sakupljanja korisnih materijala od strane neformalnih sakupljača i izbegavanje negativnih vizuelnih efekata u urbanim delovima opština, ova vrsta kontejnera neće biti preporučena za korišćenje u sklopu modela primarne separacije otpada u opštini Vrbas. Pre svega, ova vrsta kontejnera je mnogo skuplja od tradicionalnih kontejnera od 1,1 m3 (jedinična cena od 2.000 – 5.000€ prema 350€).

Pored toga, ovi kontejneri zahtevaju nabavku novih ili prilagođavanje postojećih vozila za sakupljanje (neophodni su kamioni sa kukom) koji još više povećavaju ulaganja. Uobičajeni problem je pronalaženje odgovarajuće lokacije za postavljanje kontejnera, kao i pitanje vezano za dodavanje dodatnih kontejnera (za reciklabilne materijale). Vreme pražnjenja sakupljenog otpada iz podzemnih kontejnera je mnogo veće u poređenju sa kontejnerima od 1,1m3, što značajno usporava ukupan proces sakupljanja i povećava troškove, dok sa druge strane upotrebom podzemnih kontejnera smanjuje mogućnost izdvajanja reciklabilnih sirovina od strane neformalno sektora. Zbog ekonomskih i infrastrukturnih razloga, podzemni kontejneri neće biti uzeti u razmatranje kao deo neophodne opreme za uvođenje primarne separacije u opštini Vrbas.

Shodno tome, zaključak je da se u područjima sa stambenim blokovima zgrada u opštini Vrbas, preporučuje uspostavljanje lokacija po principu „sistema donošenja“, koje bi se sastojale od sledećih grupa kontejnera:

31

− Metalni kontejneri od 1,1 m3 za sakupljanje nesortiranog preostalog toka otpada − Plastični (HDPE) kontejneri od 1,1 m3 (npr. plave boje) za sakupljanje mešanog toka

reciklabilnih frakcija − Plastični (HDPE) kontejneri od 1,1 m3 (npr. žute boje) za sakupljanje stakla.

Na bazi toga, prema modelu za proračun, utvrđen je neophodan broj kanti i kontejnera za uvođenje koncepta primarne separacije otpada za celu opštinu Vrbas, što je i prikazano u Tabeli 4.2.

Tabela 4.2 Neophodan broj kanti i kontejnera za uvođenje primarne separacije otpada za celu opštinu

Naselje

ZA INDIVIDUALNA DOMAĆINSTVA ZA KOLEKTIVNO STANOVANJE & KOMERCIJALNI SEKTOR Br. kanti od 120 l

za PREOSTAL

I otpad

Br. kanti od 240 l za

RECIKLABILNI otpad

Br. kontejnera od 1.1m3 za PREOSTALI

otpad

Br. kontejnera od 1.1m3 za RECIKLABIL

NI otpad

Br. kontejnera od 1.1m3 za

STAKLO

Br. kompostera

Br. kontejnera od 1.1m3 za PREOSTALI

otpad

Br. kontejnera od 1.1m3 za

RECIKLABILNI otpad

Br. kontejnera od 1.1m3 za

STAKLO

Vrbas 4.788 4.788 0 0 43 3350 219 219 46 Bačko D. Polje 913 913 0 0 9 640 4 4 1 Zmajevo 1.122 1.122 0 0 10 785 4 4 1 Kucura 1.076 1.076 0 0 9 753 0 0 0 Ravno Selo 900 900 0 0 7 630 2 2 1 Savino Selo 697 697 0 0 6 488 4 4 1 Kosančić 0 0 3 3 1 323 0 0 0

UKUPNO Opština 9.4968 9.496 3 3 85 6969 2339 233 50

4.2 Oprema za transport (vozila za sakupljanje) Pored opreme za sakupljanje (kante i kontejneri), za uvođenje primarne separacije u opštini Vrbas, glavni deo investicionih troškova odnosi se na nabavku dodatnih vozila za sakupljanje otpada. U cilju smanjenja operativnih troškova i optimizacije efikasnosti (manje goriva i kraće vreme putovanja), važno je staviti akcenat na vozila sa većim kapacitetima, pa se zato preporučuje da vozila za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada budu od najmanje 16 m3, a poželjno je da budu kapaciteta od 20 m3 ili 22 m3.

S obzirom na veliki broj novih kanti, savetuje se ugradnja duplog „viljuška“ mehanizma za podizanje i pražnjenje kanti, kako bi dva radnika mogla efikasno da rade nezavisno jedan od drugog. Odabir vozila za sakupljanje otpada sa dve osovine (umesto sa tri osovine) smanjuje troškove i može da se koristi za vozila manjeg kapaciteta (16m3 i manje). Za veće kapacitete (20m3 ili više) u cilju postizanja veće stabilnosti, preporučuju se vozila sa tri osovine, uz činjenicu da se i uslovi na lokalnim putevima takođe moraju sagledati kao važan faktor pri specifikaciji vozila.

Posada jednog vozila za sakupljanje otpada treba da se sastoji najmanje od jednog vozača i dva pomoćna radnika za podizanje i pražnjenje kanti/kontejnera, kako bi se omogućilo efikasnije i brže sakupljanje otpada. Predlaže se da JKP „Komunalac“ putem reorganizacije timova za 8 JKP “Komunalac” je trenutno distribuiralo 11.500 kanti od 120 l individualnim domaćinstvima u opštini za sakupljanje mešanog toka komunalnog otpada. Pretpostavka je da se u budućem sistemu “2 kante” navedeni broj kanti može iskoristiti za sakupljanje preostalog toka otpada. 9 JKP “Komunalac” trenutno poseduje oko 500 metalnih kontejnera zapremine 1,1m3 u funkcionalnom stanju i koji su raspoređeni po opštini za sakupljanje mešanog toka komunalnog otpada. Pretpostavka je da se u budućem sistemu “2 kante” navedeni broj kontejnera može iskoristiti za sakupljanje preostalog toka otpada.

32

sakupljanje i šeme sakupljanja, pokuša da obezbedi uslove gde neće biti potrebe za dodatnim vozačima i pomoćnim radnicima na utovaru otpada.

Treba naglasiti da će opština i JKP morati da ulože značajne dodatne resurse i napore u cilju podizanja svesti kod građana, nadležnih službi i radnika angažovanih na sakupljanju kako bi osigurala uspeh primarne separacije. U skladu s tim, veoma je važno da se vozila za prikupljanje namenski koriste isključivo za reciklabilne materijale, kao i da vozila budu prikladno vizuelno obeležena. Ovo će pomoći u diferencijaciji reciklabilnog toka otpada i brendiranju šeme primarne separacije.

33

Slika 4.6 Osnovne karakteristike predloženog vozila za sakupljanje i transport reciklabilnih

materijala

U najkraćem, za uvođenje primarne separacije otpada u opštini Vrbas, u pogledu opreme za potrebe sakupljanja i transporta otpada, preporuka je da se koriste vozila sa sledećim karakteristikama:

− Vozilo za sakupljanje i prevoz otpada sa utovarom sa zadnje strane i mehanizmom za presovanje (sa kompakcijom) otpada sa 2 osovine kapaciteta najmanje 16 m3, ili sa 3 osovine kapaciteta od 20m3 ili 22m3, sa duplim mehanizmom za podizanje kanti (120 l i 240 l) i kontejnera (1,1 m3) u skladu sa standardima EN840-1 i EN 840-3.

Potreban broj, vrsta i kapacitet vozila za sakupljanje i transport reciklabilnog otpada za opštinu Vrbas definisan je na bazi modela za proračun uz sagledavanje specifičnosti opštine i trenutnog sistema sakupljanja otpada (pokrivenost opštine organizovanim sakupljanjem otpada, broj i kapacitet postojećih vozila za sakupljanje, udeo urbanih i ruralnih naselja, njihova udaljenost i sl.).

34

Osnovne pretpostavke korišćene za potrebe proračuna neophodnog broja vozila za sakupljanje i transport otpada su prikazane u Tabeli ispod.

Tabela 4.3 Podaci korišćeni za proračun neophodnog broja vozila za sakupljanje i transport otpada

Karakteristike vozila za sakupljanje otpada Za sakupljanje reciklabilnog otpada i stakla10 Za sakupljanje

preostalog toka otpada

Predložen kapacitet kamiona (m3) 16 20 22 16 20 22 Prosečna gustina otpada u kamionu (t/m3) 0,3 0,5 Prosečna iskorišćenost kapaciteta (% punog kapaciteta) 85% 85%

Prosečna masa otpada u kamionu uz datu popunjenost (t) 4,80 6,0 6,6 8,0 10,0 11,0

Radni dani i smene Broj radnih dana nedeljno (d/ned) 5 Broj radnih dana godišnje (d/god) 250 Broj radnih smena dnevno (smena/dan) 2 Broj efektivnih radnih sati po smeni (h/smena)- bez pauza za kafu/doručak i čišćenje 5

Vreme provedeno na sakupljanju Prosečno vreme za pražnjenje jednog kontejnera od 1,1m3 (min) 1.5 Prosečno vreme za pražnjenje jedne kante od 120/240 l (min) 0.4 Prosečno vreme za vožnju do sledeće kante u gradskoj zoni (min) 0.4 Prosečno vreme za vožnju do sledećeg kontejnera u gradskoj zoni (min) 2 Prosečno vreme za vožnju do sledeće kante/kontejnera u seoskoj zoni (min) 5

Udaljenost centralnog naselja od regionalne deponije ili TS (km) 5 Prosečna brzina kamiona između naselja (tj. na otvorenom putu) (km/h) 40 Prosečno vreme za odlaganje otpada na regionalnoj deponiji ili TS (min) 20 Pristupačnost delovima opštine pri korišćenju vozila od 22m3 (% od ukupnog) 100%

Primenom modela proračuna i uz korišćenje odgovarajućih ulaznih podataka za opštinu Vrbas, određen je neophodan broj i karakteristike vozila za sakupljanje i transport različitih tokova otpada za kompletno uvođenje sistema primarne separacije na nivou cele opštine, što je prikazano u narednoj Tabeli.

10 Staklo će se sakupljati odvojeno od preostala dva toka otpada, ali vozilo(a) namenjeno za odvojeno sakupljanje reciklabilnog toka otpada moći će da se iskoristi i za sakupljanje stakla.

35

Tabela 4.4 Potreban broj vozila za sakupljanje i transport otpada za celu opštinu

Vrsta vozila za sakupljanje i transport

Za sakupljanje reciklabilnog otpada i stakla

Za sakupljanje preostalog toka

otpada

2-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 111 212

3-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 1 1

3-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 0 0

4.3 Pregled neophodnih investicija za uvođenje sistema primarne separacije otpada u opštini Vrbas

U prethodnim poglavljima izvršena je procena potrebne opreme za odlaganje, sakupljanje i transport otpada kako bi se realizovao koncept uvođenja primarne separacije otpada na nivou cele opštine Vrbas. Imajući u vidu dostupna finansijska sredstva, preporuka je da prioritet u uspostavljanju sistema primarne separacije otpada u opštini Vrbas, u prvoj fazi imaju urbana i centralna naselja u opštini, odnosno ona naselja u kojima već postoji dobro organizovan sistem sakupljanja komunalnog otpada i gde se mogu očekivati veće količine i kvalitet izdvojenih reciklabilnih komponenti u otpadu.

Planirane investicije treba da budu usklađene sa lokalnim uslovima i realnim mogućnostima za potpunu iskorišćenost opreme, kao i sa mogućnostima lokalne podrške u vidu adekvatnog ko-finansiranja i ljudskih resursa. Definisana oprema treba da omogući lokalnom JKP „Komunalac“ da uspostavi sistem primarne separacije otpada i transport reciklabilnog toka otpada iz domaćinstava do (budućeg) postrojenja za izdvajanje sekundarnih sirovina u okviru regionalnog Centra za upravljanje otpadom u Novom Sadu.

Ukupna vrednost investicije za nabavku navedene opreme procenjena je na osnovu prosečnih cena za sličnu opremu u Srbiji i iznosi 1.052.851 € (312.851 € za kante/kontejnere i 740.000 € za vozila za sakupljanje i transport otpada). S obzirom da je predlog ovog Implementacionog plana uvođenje kućnog kompostiranja, a uz pretpostavku da će 70% individualnih domaćinstava uzeti učešće u ovom procesu, neophodna je nabavka 6.969 kompostera. Istraživanjem tržišta procenjeno je da je cena za jedan komposter iznosi 40 €, ukupna investicija bi se uvećala za iznos od 278.760 €, te bi ukupan iznos bio 1.331.611 €. Konačan pregled broja i karakteristika neophodne opreme i procenjen budžet neophodan za uvođenje modela primarne separacije u opštini Vrbas, prikazan je u Tabeli 4.5.

11 Očekuje se da JKP “Komunalac” kroz donaciju GIZ-a u Decembru 2018. godine, dobije novi kamion autosmećar kapaciteta 16m3, koji će moći da se koristi u skladu sa dobijenim proračunom. 12 JKP “Komunalac” poseduje 4 kamiona autosmećara kapaciteta 15m3, od kojih je pretpostavka da je barem jedan u relativno dobrom stanju, pa je pretpostavka da će u narednom periodu on moći da se iskoristi kao “zamena” za 1 od ukupno 2 kamiona kapaciteta 16m3 dobijenih proračunom

36

Tabela 4.5 Potrebna oprema i ukupne investicije za potpuno uvođenje koncepta primarne separacije u opštini Vrbas

*U slučaju nabavke metalnih kontejnera od 1,1m3 za sakupljanje reciklabilnog toka otpada (umesto plastičnih – HDPE), ukupna investicija se uvećava za 27.128 € **Staklo se sakuplja odvojeno od preostala dva toka otpada, ali vozilo(a) namenjeno za odvojeno sakupljanje reciklabilnog toka otpada moći će da se iskoristi i za sakupljanje stakla

Plastična (HDPE) kanta od 120 l (zelena) za preostali otpad - IZRAČUNATO 9.496Plastična (HDPE) kanta od 120 l (zelena) za preostali otpad - POSTOJEĆE 11.500Plastična (HDPE) kanta od 120 l (zelena) za preostali otpad - POTREBNO 0Plastična (HDPE) kanta od 240 l (plava) za reciklabilni otpad - IZRAČUNATO 9.496Plastična (HDPE) kanta od 240 l (plava) za reciklabilni otpad - POSTOJEĆE 0Plastična (HDPE) kanta od 240 l (plava) za reciklabilni otpad - POTREBNO 9.496Metalni kontejner od 1.1 m3 za preostali otpad - IZRAČUNATO 236Metalni kontejner od 1.1 m3 za preostali otpad - POSTOJEĆE 530Metalni kontejner od 1.1 m3 za preostali otpad - POTREBNO 0Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (plavi) za reciklabilni otpad - IZRAČUNATO 236Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (plavi) za reciklabilni otpad - POSTOJEĆE 0Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (plavi) za reciklabilni otpad - POTREBNO 236Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (žuti) za staklo - IZRAČUNATO 135Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (žuti) za staklo - POSTOJEĆE 0Plastični (HDPE) kontejner od 1.1 m3 (žuti) za staklo - POTREBNO 135

312.851,55 € 3-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za preostali otpad - IZRAČUNATO 03-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za preostali otpad - POSTOJEĆE 03-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za preostali otpad - POTREBNO 03-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za preostali otpad - IZRAČUNATO 13-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za preostali otpad - POSTOJEĆE 03-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za preostali otpad - POTREBNO 12-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za preostali otpad - IZRAČUNATO 22-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za preostali otpad - POSTOJEĆE 12-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za preostali otpad - POTREBNO 13-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za reciklabilni otpad i staklo - IZRAČUNATO 03-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POSTOJEĆE 03-osovinsko vozilo kapaciteta 22 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POTREBNO 03-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za reciklabilni otpad i staklo - IZRAČUNATO 13-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POSTOJEĆE 03-osovinsko vozilo kapaciteta 20 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POTREBNO 12-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za reciklabilni otpad i staklo - IZRAČUNATO 12-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POSTOJEĆE 02-osovinsko vozilo kapaciteta 16 m3 za reciklabilni otpad i staklo - POTREBNO 1

740.000,00 € 1.052.851,55 €

VRSTA OPREME

POTREBAN BROJ

JEDINIČNA CENA (EUR)

UKUPNA POTREBNA SREDSTVA

Za celu opštinu Za celu opštinu (EUR)

223,85 € 52.828,60 €

338,80 €

223,85 € 30.219,75 €

UKUPNO – kante i kontejneri

KAN

TE I

KON

TEJN

ERI

18,70 € - €

24,20 € 229.803,20 €

- €

UKUPNO - vozila za sakupljanje i transport

195.000,00 € 195.000,00 €

UKUPNO – KANTE/KONTEJNERI I VOZILA ZA SAKUPLJANJE I TRANSPORT

VOZI

LA Z

A SA

KUPL

JAN

JE I

TRAN

SPO

RT

200.000,00 € - €

175.000,00 € 175.000,00 €

195.000,00 € 195.000,00 €

175.000,00 € 175.000,00 €

200.000,00 € - €

*

**

**

**

37

4.4 Procena operativnih troškova sistema primarne separacije Za proračun operativnih troškova razmatran je neophodan broj vozila kako bi se poslovanje odvijalo nesmetano. Na osnovu broja vozila sproveden je proračun potrebnih zaposlenih. Svaki kamion zadužuje jednog vozača, kao i dva pomoćna radnika na utovaru otpada iz posuda za sakupljanje otpada. Ovaj broj je uvećan za 20% u slučaju da se neko od zaposlenih razboli, uzme godišnji odmor i slično. Plate koju su razmatrane jesu 60.000,00 RSD/mesečno (bruto) za vozače kamiona i 60.000,00 RSD/mesečno (bruto) za pomoćne radnike. Prosečna kilometraža koju bi kamioni prelazili je proračunata na osnovu dostavljenih podataka od strane JKP „Komunalac“ Vrbas. Potrošnja goriva je uzeta kao 0,5 litara po pređenom kilometru. Trenutna potrošnja je veća od navedene, ali zbog nabavke novih vozila i postepene zamene starih vozila za nova uzeta je navedena vrednost. U troškove održavanja uzeti su još troškovi za kupovinu pneumatika, koje je neophodno obnavljati na svakih 6.000 pređenih kilometara, takođe su uzeti u obzir i troškovi održavanja i osiguranja kamiona za sakupljanje komunalnog otpada.

Što se tiče operativnih troškova (OPEX), dodatno opterećenj