Augustinus Hipponensis

Soliloquiorum libri duo

SANCTI AURELII

AUGUSTINI,HIPPONENSIS EPISCOPI,

OPERA OMNIA,

MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA ;EXTRACTA E COLLECTIONE

SS. ECCLESIÆ PATRUM ;ACCURANTIDUS

D. A. B. CAILLAU,CANONICO HONORARIO CENOMANENSI ET CADURCENSI,PLURIBUSQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS.

OPUS REGI DICATUM.

TOMUS VIGESIMUS QUINTUS.

pp. 413-479SOLILOQUIORUM LIBRI II

PARISIIS,APUD PARENT-DESBARRES, EDITOREM,

SANCTÆ SEDIS ORDINUM INSIGNIBUS DECORATUM,VIA VULGO DICTA DE SEINE, 48.

MDCCCXXXIX.

2

SOLILOQUIORUM LIBRI II.1

LIBER PRIMUS

Instituit se ipse Augustinus ad capessendam Dei et animæscientiam ; ac primum divinam opem implorat, tum agnitaillius, quam concupiscit, scientiæ præcellentia, colloquitursecum de animi sui sanitate promovenda, ut adcontemplandum Deum tuto demum assurgat. Adextremum libri colligit ea quæ ver sunt, immortalia esse.

CAPUT I. PRECATIO AD DEUM.

1. 1. Volventi mihi multa ac varia mecum diu,ac per multos dies sedulo quærenti memetipsumac bonum meum, quidve mali evitandum esset ;ait mihi subito, [414] sive ego ipse, sive alius quisextrinsecus, sive intrinsecus, nescio. Nam hocipsum est quod magnopere scire molior. Ait ergomihi :

RATIO : – Ecce, fac te invenisse aliquid ; cuicommendabis, ut pergas ad alia ?

AUGUSTINUS : – Memoriæ scilicet.R. – Tantane illa est ut excogitata omnia bene

servet ?A. – Difficile est, imo non potest.R. – Ergo scribendum est. Sed quid agis,

quod valetudo tua scribendi laborem recusat ?Nec ista dictari debent ; nam solitudinem meramdesiderant.

1 Scripti sub initium anni Christi 387.

3

A. – Verum dicis. Itaque prorsus nescio quidagam.

R. – Ora salutem et auxilium quo adconcupita pervenias, et hoc ipsum litteris manda,ut prole tua fias animosior. Deinde quod invenispaucis conclusiunculis breviter collige. Nec modocures invitationem turbæ legentium ; paucis istasat erunt civibus tuis.

A. – Ita faciam.II. Deus universitatis conditor, præsta mihi

primum ut bene te rogem, deinde ut me agamdignum quem exaudias, postremo ut liberes. Deusper quem omnia, quæ per se non essent, tenduntesse. Deus qui ne id quidem quod se invicemperimit, perire permittis. Deus qui de nihilomundum istum creasti, quem omnium oculisentiunt pulcherrimum. Deus qui malum nonfacis, et facis esse ne pessimum fiat. Deus quipaucis ad id quod vere est refugientibus, ostendismalum nihil esse. Deus per quem universitasetiam cum sinistra parte perfecta est. Deus a quodissonantia usque in extremum nulla est, cumdeteriora melioribus concinunt. Deus quem amatomne quod potest amare, sive sciens, sivenesciens Deus in quo sunt omnia, cui tamenuniversæ creaturæ nec turpitudo turpis est, necmalitia nocet, nec error errat. Deus qui nisimundos verum scire noluisti.2 Deus paterveritatis, pater sapientiæ, pater veræ summæque2 Vide retract. lib. I, cap. 4.

4

vitæ, pater beatitudinis, pater boni et pulchri,pater intellegibilis [415] lucis, pater evigilationisatque illuminationis nostræ, pater pignoris quoadmonemur redire ad te.

III. Te invoco, Deus veritas, in quo et a quoet per quem vera sunt, quæ vera sunt omnia.Deus sapientia, in quo et a quo et per quemsapiunt, quæ sapiunt omnia. Deus vera et summavita, in quo et a quo et per quem vivunt, quæ veresummeque vivunt omnia. Deus beatitudo, in quoet a quo et per quem beata sunt, quæ beata suntomnia. Deus bonum et pulchrum, in quo et a quoet per quem bona et pulchra sunt, quæ bona etpulchra sunt omnia. Deus intellegibilis lux, in quoet a quo et per quem intellegibiliter lucent, quæintellegibiliter lucent omnia. Deus cuius regnumest totus mundus, quem sensus ignorat. Deus decuius regno lex etiam in ista regna describitur.3

Deus a quo averti, cadere ; in quem converti,resurgere ; in quo manere, consistere est. Deus aquo exire, emori ; in quem redire, reviviscere ; inquo habitare, vivere est. Deus quem nemo amittit,nisi deceptus ; quem nemo quærit, nisiadmonitus ; quem nemo invenit, nisi purgatus.Deus quem relinquere, hoc est quod perire ;quem attendere, hoc est quod amare ; quemvidere, hoc est quod habere. Deus cui nos fidesexcitat, spes erigit, caritas iungit, Deus per quemvincimus inimicum, te deprecor. Deus quem3 Retract. cap. I, n. 2.

5

accepimus ne omnino periremus. Deus a quoadmonemur ut vigilemus. Deus per quem a malisbona separamus. Deus per quem mala fugimus, etbona sequimur. Deus per quem non cedimusadversitatibus. Deus per quem bene servimus etbene dominamur. Deus per quem discimus alienaesse quæ aliquando nostra, et nostra esse quæaliquando aliena putabamus. Deus per quemmalorum escis atque illecebris non hæremus.Deus per quem nos res minutæ [416] nonminuunt. Deus per quem melius nostrumdeteriori subiectum non est. Deus per quem morsabsorbetur in victoriam (1 Cor 15, 54). Deus qui nosconvertis. Deus qui nos eo quod non est exuis, eteo quod est induis. Deus qui nos exaudibilesfacis. Deus qui nos unis, Deus qui nos in omnemveritatem inducis, Deus qui nobis omnia bonaloqueris, nec insanos facis, nec a quoquam fierisinis. Deus qui nos revocas in viam. Deus qui nosdeducis ad ianuam. Deus qui facis ut pulsantibusaperiatur (Mt 7, 8). Deus qui nobis das panem vitæ(Jo 6, 35.48). Deus per quem sitimus potum, quohausto nunquam sitiamus (Jo 4, 14 ; 6, 35). Deus quiarguis sæculum de peccato, de iustitia, et de iudicio (Jo 16,8). Deus per quem nos non movent qui minimecredunt. Deus per quem improbamus eorumerrorem, qui animarum merita nulla esse apud teputant. Deus per quem non servimus infirmis etegenis elementis (6 Gal 4, 9), Deus qui nos purgas, et

6

ad divina præparas præmia, adveni mihi propitiustu.

IV. Quidquid a me dictum est, unus Deus tu,tu veni mihi in auxilium ; una æterna verasubstantia, ubi nulla discrepantia, nulla confusio,nulla transitio, nulla indigentia, nulla mors. Ubisumma concordia, summa evidentia, summaconstantia, summa plenitudo, summa vita. Ubinihil deest, nihil redundat. Ubi qui gignit, et quemgignit unum est (Jo 10, 30).4 Deus cui serviuntomnia quæ serviunt ; cui obtemperat omnis bonaanima. Cuius legibus rotantur poli, cursus suossidera peragunt, sol exercet diem, luna temperatnoctem : omnisque mundus per dies, vicissitudinelucis et noctis ; per menses, incrementisdecrementisque lunaribus ; per annos, veris,æstatis, autumni et hiemis successionibus ; perlustra, perfectione cursus solaris ; per magnosorbes, recursu in ortus suos siderum, magnamrerum constantiam, quantum sensibilis [417]materia patitur, temporum ordinibusreplicationibusque custodit. Deus cuius legibus inævo stantibus, motus instabilis rerum mutabiliumperturbatus esse non sinitur, frenisquecircumeuntium sæculorum semper adsimilitudinem stabilitatis revocatur : cuius legibusarbitrium animæ liberum est, bonisque præmia etmalis pœnæ, fixis per omnia necessitatibusdistributæ sunt. Deus a quo manant usque ad nos4 Retract. cap. IV, n. 3.

7

omnia bona, a quo coercentur a nobis omniamala. Deus supra quem nihil, extra quem nihil,sine quo nihil est. Deus sub quo totum est, in quototum est, cum quo totum est. Qui fecistihominem ad imaginem et similitudinem tuam (Gn 1,26), quod qui se ipse novit agnoscit. Exaudi,exaudi, exaudi me, Deus meus, Domine meus, rexmeus, pater meus, causa mea, spes mea, res mea,honor meus, domus mea, patria mea, salus mea,lux mea, vita mea. Exaudi, exaudi, exaudi memore illo tuo paucis notissimo.

V. Iam te solum amo, te solum sequor, tesolum quæro, tibi soli servire paratus sum, quia tusolus iuste dominaris ; tui iuris esse cupio. Iube,quæso, atque impera quidquid vis, sed sana etaperi aures meas, quibus voces tuas audiam. Sanaet aperi oculos meos, quibus nutus tuos videam.Expelle a me insaniam, ut recognoscam te. Dicmihi qua attendam, ut aspiciam te, et omnia mespero quæ iusseris esse facturum. Recipe, oro,fugitivum tuum, Domine, clementissime pater :iamiam satis pœnas dederim, satis inimicis tuis,quos sub pedibus habes, servierim, satis fuerimfallaciarum ludibrium. Accipe me ab istisfugientem famulum tuum, quia et isti me quandoa te fugiebam acceperunt alienum. Ad te mihiredeundum esse sentio : pateat mihi pulsantiianua tua ; quomodo ad te perveniatur doce me.Nihil aliud habeo quam voluntatem ; nihil aliudscio nisi fluxa et caduca spernenda esse ; [418]

8

certa et æterna requirenda. Hoc facio, Pater, quiahoc solum novi ; sed unde ad te perveniaturignoro. Tu mihi suggere, tu ostende, tu viaticumpræbe. Si fide te inveniunt qui ad te refugiunt,fidem da ; si virtute, virtutem ; si scientia,scientiam. Auge in me fidem, auge spem, augecaritatem. O admiranda et singularis bonitas tua !

VI. Ad te ambio, et quibus rebus ad teambiatur, a te rursum peto. Tu enim si deseris,peritur sed non deseris, quia tu es summumbonum, quod nemo recte quæsivit, et minimeinvenit. Omnis autem recte quæsivit, quem turecte quærere fecisti. Fac me, Pater, quærere te,vindica me ab errore ; quærenti te mihi nihil aliudpro te occurrat. Si nihil aliud desidero quam te,inveniam te iam, quæso, Pater. Si autem est in mesuperflui alicuius appetitio, tu ipse me munda, etfac idoneum ad videndum te. Cæterum de salutehuius mortalis corporis mei, quamdiu nescio quidmihi ex eo utile sit, vel eis quos diligo, tibi illudcommitto, Pater sapientissime atque optime, etpro eo quod ad tempus admonueris deprecabor :tantum oro excellentissimam clementiam tuam, utme penitus ad te convertas, nihilque mihirepugnare facias tendenti ad te, iubeasque medum hoc ipsum corpus ago atque porto, purum,magnanimum, iustum, prudentemque esse,perfectumque amatorem perceptoremquesapientiæ tuæ, et dignum habitatione, atque

9

habitatorem beatissimi regni tui. Amen, amen.[419]

CAPUT II. QUID AMANDUM.

VII. A. – Ecce oravi Deum (Lv 19, 18).R. – Quid ergo scire vis ?A. – Hæc ipsa omnia quæ oravi.R. – Breviter ea collige.A. – Deum et animam scire cupio.R. – Nihilne plus ?A. – Nihil omnino.R. – Ergo incipe quærere. Sed prius explica

quomodo tibi si demonstretur Deus, possisdicere : Sat est.

A. – Nescio quomodo mihi demonstraridebeat, ut dicam : Sat est : non enim credo mescire aliquid sic, quomodo scire Deum desidero.

R. – Quid ergo agimus ? Nonne censes priustibi esse sciendum, quomodo tibi Deum sciresatis sit, quo cum perveneris non ampliusquæras ?

A. – Censeo quidem ; sed quo pacto fieripossit, non video. Quid enim Deo simile unquamintellexi, ut possim dicere : Quomodo hocintellego, sic volo intellegere Deum ?

R. – Qui nondum Deum nosti, unde nostinihil te nosse Deo simile ?

A. – Quia si aliquid Deo simile scirem, sinedubio id amarem : nunc autem nihil aliud amoquam Deum et animam, quorum neutrum scio.

10

R. – Non igitur amas amicos tuos ?A. – Quo pacto eos possum, amans animam,

non amare ?R. – Hoc modo ergo et pulices et cimices

amas ?A. – Animam me amare dixi, non animalia.R. – Aut homines non sunt amici tui, aut eos

non amas : omnis enim homo est animal, etanimalia te non amare dixisti.

A. – Et homines sunt, et eos amo, non eoquod animalia, sed eo quod homines sunt ; id est,ex eo quod rationales [420] animas habent, quasamo etiam in latronibus. Licet enim mihi inquovis amare rationem, cum illum iure oderimqui male utitur eo quod amo. Itaque tanto magisamo amicos meos, quanto magis bene utunturanima rationali, vel certe quantum desiderant eabene uti.

CAPUT III. COGNITIO DEI.

VIII. R. – Accipio istud : sed tamen si quistibi diceret : Faciam te sic Deum nosse, quomodonosti Alypium ; nonne gratias ageres, et diceres :Satis est ?

A. – Agerem quidem gratias, sed satis essenon dicerem.

R. – Cur, quæso ?A. – Quia Deum ne sic quidem novi

quomodo Alypium, et tamen Alypium non satisnovi.

11

R. – Vide ergo ne impudenter velis satisDeum nosse, qui Alypium non satis nosti.

A. – Non sequitur. Nam in comparationesiderum, quid est mea cœna vilius ? et tamen crasquid sim cœnaturus ignoro ; quo autem signoluna futura sit, non impudenter me scireprofiteor.

R. – Ergo vel ita Deum nosse tibi satis est, utnosti quo cras signo luna cursura sit ?

A. – Non est satis : nam hoc sensibusapprobo. Ignoro autem utrum vel Deus vel aliquanaturæ occulta causa subito lunæ ordinemcursumque commutet : quod si acciderit, totumillud quod præsumpseram, falsum erit.

R. – Et credis hoc fieri posse ?A. – Non credo. Sed ego quid sciam quæro,

non quid credam. Omne autem quod scimus,recte fortasse etiam credere dicimur ; at nonomne quod credimus, [421] etiam scire.

R. – Respuis igitur in hac causa omnetestimonium sensuum ?

A. – Prorsus respuo.R. – Quid ? illum familiarem tuum quem te

adhuc ignorare dixisti, sensu vis nosse, anintellectu ?

A. – Sensu quidem quod in eo novi, si tamensensu aliquid noscitur, et vile est, et satis est :illam vero partem qua mihi amicus est, id estipsum animum, intellectu assequi cupio.

R. – Potestne aliter nosci ?

12

A. – Nullo modo.R. – Amicum igitur tuum et vehementer

familiarem, audes tibi dicere esse ignotum ?A. – Quidni audeam ? Illam enim legem

amicitiæ iustissimam esse arbitror, quapræscribitur ut sicut non minus, ita nec plus quisqueamicum quam seipsum diligat (Lv 19, 18). Itaque cummemetipsum ignorem, qua potest a me afficicontumelia, quem mihi esse dixero ignotum, cumpræsertim, ut credo, ne ipse quidem se noverit ?

R. – Si ergo ista quæ scire vis, ex eo suntgenere quæ intellectus assequitur, cum diceremimpudenter te velle Deum scire, cum Alypiumnescias, non debuisti mihi cœnam tuam et lunamproferre pro simili, si hæc, ut dixisti, ad sensumpertinent. [422]

CAPUT IV. CERTA SCIENTIA QUÆ.

IX. Sed quid ad nos ? Nunc illud responde :si ea quæ de Deo dixerunt Plato et Plotinus verasunt, satisne tibi est ita Deum scire, ut illisciebant ?

A. – Non continuo, si ea quæ dixerunt, verasunt, etiam scisse illos ea necesse est. Nam multicopiose dicunt quæ nesciunt, ut ego ipse omniaquæ oravi, me dixi scire cupere, quod noncuperem si iam scirem : num igitur eo minus illadicere potui ? Dixi enim non quæ intellectucomprehendi, sed quæ undecumque collecta

13

memoriæ mandavi, et quibus accommodaviquantam potui fidem : scire autem aliud est.

R. – Dic, quæso, scisne saltem in geometricadisciplina quid sit linea ?

A – Istud plane scio.R. – Nec in ista professione vereris

Academicos ?A. – Non omnino. Illi enim sapientem errare

noluerunt ; ego autem sapiens non sum. Itaqueadhuc non vereor earum rerum quas novi,scientiam profiteri. Quod si, ut cupio, perveneroad sapientiam, faciam quod illa monuerit.

R. – Nihil renuo : sed, ut quærere cœperam,ita ut lineam nosti, nosti etiam pilam quamsphæram nominant ?

A. – Novi.R. – Æque utrumque nosti, an aliud alio

magis aut minus ?A. – Æque prorsus. Nam in utroque nihil

fallor.R. – Quid hæc, sensibusne percepisti, an

intellectu ?A. – Imo sensus in hoc negotio quasi navim

sum expertus. Nam cum ipsi me ad locum quotendebam pervexerint, ubi eos dimisi, et iam velutin solo positus cœpi cogitatione ista volvere, diumihi vestigia [423] titubarunt. Quare citius mihividetur in terra posse navigari, quam geometricamsensibus percipi, quamvis primo discentesaliquantum adiuvare videantur.

14

R. – Ergo istarum rerum disciplinam, si quatibi est, non dubitas vocari scientiam ?

A. – Non, si Stoici sinant, qui scientiamtribuunt nulli, nisi sapienti. Perceptionem saneistorum me habere non nego, quam etiamstultitiæ concedunt : sed nec istos quidquampertimesco. Prorsus hæc quæ interrogasti scientiateneo : perge modo ; videam quorsum ista quæris.

R. – Ne propera, otiosi sumus. Intentustantum accipe, ne quid temere concedas.Gaudentem te studeo reddere de rebus quibusnullum casum pertimescas, et quasi parvumnegotium sit, præcipitare iubes ?

A. – Ita Deus faxit, ut dicis. Itaque arbitriotuo rogato, et obiurgato gravius, si quidquam taleposthac.

X. R. – Ergo lineam in duas lineas perlongum scindi. manifestum tibi est nullo modoposse ?

A. – Manifestum.R. – Quid, transversim ?A. – Quid, nisi infinite secari posse ?R. – Quid, sphæram ex una qualibet parte a

medio, ne duos quidem pares circulos habereposse pariter lucet ?

A. – Pariter omnino.R. – Quid linea et sphæra ? unumne aliquid

tibi videntur esse, an quidquam inter sedifferunt ?

A. – Quis non videat differre plurimum ?

15

R. – At si æque illud atque hoc nosti, ettamen inter se, ut fateris, plurimum differunt, estergo differentium rerum scientia indifferens ?

A. – Quis enim negavit ?R. – Tu paulo ante. Nam cum te rogassem

quomodo velis Deum nosse, ut possis dicere :Satis est ; respondisti te ideo nequire hocexplicare, quia nihil haberes perceptum, similiteratque Deum cupis percipere, nihil enim te scireDeo simile. Quid ergo nunc ? linea vel sphærasimiles sunt ?

A. – Quis hoc dixerit ?R. – Sed ego quæsiveram, non quid tale

scires, sed quid scires sic, quomodo Deum sciredesideras. Sic enim nosti lineam [424] ut nostisphæram, cum se non sic habeat linea ut se habetsphæra. Quamobrem responde utrum tibi satis sitsic Deum nosse, ut pilam illam geometricamnosti ; hoc est, ita de Deo nihil, ut de illa,dubitare.

CAPUT V. DISSIMILIUM EADEM AUT PAR SCIENTIA.

XI. A. – Quæso te, quamvis vehementerurgeas atque convincas, non audeo tamen dicereita me velle Deum scire, ut hæc scio. Non solumenim res, sed ipsa etiam scientia mihi videtur essedissimilis. Primo, quia nec linea et pila tantuminter se differunt, ut tamen eorum cognitionemuna disciplina non contineat : nullus autem

16

geometres Deum se docere professus est. Deinde,si Dei et istarum rerum scientia par esset, tantumgauderem quod ista novi ; quantum me Deocognito gavisurum esse præsumo. Nunc autempermultum hæc in illius comparatione contemno,ut nonnumquam videatur mihi si illumintellexero, et modo illo quo videri potest videro,hæc omnia de mea notitia esse peritura : siquidemnunc præ illius amore iam vix mihi veniunt inmentem.

R. – Esto plus te ac multo plus quam de istisDeo cognito gavisurum, rerum tamen nonintellectus dissimilitudine ; nisi forte alio visuterram, alio serenum cœlum intueris, cum tamenmulto plus illius quam huius aspectus tepermulceat. Oculi autem si non falluntur, credo teinterrogatum utrum tibi tam certum sit terram tevidere quam cœlum, tam tibi certum esserespondere debere, quamvis non [425] tam terræquam cœli pulchritudine atque splendore læteris.

A. – Movet me, fateor, hæc similitudo,adducorque ut assentiar quantum in suo genere acœlo terram, tantum ab intellegibili Dei maiestatespectamina illa disciplinarum vera et certadifferre.

CAPUT VI. SENSUS ANIMÆ IN QUIBUS PERCIPIT DEUM.

XII. R. – Bene moveris. Promittit enim ratioquæ tecum loquitur, ita se demonstraturam Deum

17

tuæ menti, ut oculis sol demonstratur. Nammentis quasi sui sunt oculi sensus animæ ;disciplinarum autem quæque certissima talia sunt,qualia illa quæ sole illustrantur, ut videri possint,veluti terra est atque terrena omnia : Deus autemest ipse qui illustrat. Ego autem ratio ita sum inmentibus, ut in oculis est aspectus.5 Non enimhoc est habere oculos quod aspicere ; aut itemhoc est aspicere quod videre. Ergo animæ tribusquibusdam rebus, opus est ut oculos habeatquibus iam bene uti possit, ut aspiciat, ut videat.Oculus animæ mens est ab omni labe corporispura, id est, a cupiditatibus rerum mortalium iamremota atque purgata : quod ei nihil aliud præstatquam fides primo. Quod enim adhuc eidemonstrari non potest vitiis inquinatæ atqueægrotanti, quia videre nequit nisi sana, si noncredat aliter se non esse visuram, non dat operamsuæ sanitati. Sed quid, si credat quidem ita se remhabere ut dicitur, [426] atque ita se, si viderepotuerit, esse visuram, sanari se tamen possedesperet ; nonne se prorsus abicit atquecontemnit, nec præceptis medici obtemperat ?

A. – Omnino ita est, præsertim quia eapræcepta necesse est ut morbus dura sentiat.

R. – Ergo fidei spes adicienda est.A. – Ita credo.R. – Quid, si et credat ita se habere omnia, et

se speret posse sanari, ipsam tamen quæ5 Beda in I Cor. XIII.

18

promittitur lucem non amet, non desideret,suisque tenebris, quæ iam consuetudine iucundæsunt, se arbitretur debere interim esse contentam ;nonne medicum illum nihilominus respuit ?

A. – Prorsus ita est.R. – Ergo tertia caritas necessaria est.A. – Nihil omnino tam necessarium.R. – Sine tribus istis igitur anima nulla

sanatur, ut possit Deum suum videre, id estintellegere.

XIII. Cum ergo sanos habuerit oculos, quidrestat ?

A. – Ut aspiciat.R. – Aspectus animæ, ratio est : sed quia non

sequitur ut omnis qui aspicit videat, aspectusrectus atque perfectus, id est quem visio sequitur,virtus vocatur ; est enim virtus vel recta velperfecta ratio. Sed et ipse aspectus quamvis iamsanos oculos convertere in lucem non potest, nisitria illa permaneant : fides, qua credat ita se remhabere, ad quam convertendus aspectus est, utvisa faciat beatum ; spes, qua cum bene aspexerit,se visurum esse præsumat ; caritas, qua videreperfruique desideret. Iam aspectum sequitur ipsavisio Dei, qui est finis aspectus ; non quod iamnon sit, sed quod nihil amplius habeat quo seintendat : et hæc est vere perfecta virtus, ratioperveniens ad finem suum, quam beata vitaconsequitur. Ipsa autem visio, intellectus est illequi in anima est, qui conficitur ex intellegente et

19

eo quod intellegitur : ut in oculis videre quoddicitur, ex ipso sensu constat atque sensibili,quorum detracto quolibet, videri nihil potest.[427]

CAPUT VII. FIDES, SPES, CHARITAS, QUOUSQUE NECESSARIÆ.

XIV. Ergo cum animæ Deum videre, hoc estDeum intellegere contigerit, videamus utrumadhuc ei tria illa sint necessaria. Fides quare sitnecessaria, cum iam videat ? Spes nihilominus,quia iam tenet. Caritati vero non solum nihildetrahetur, sed addetur etiam plurimum. Nam etillam singularem veramque pulchritudinem cumviderit, plus amabit ; et nisi ingenti amore oculuminfixerit, nec ab aspiciendo uspiam declinaverit,manere in illa beatissima visione non poterit. Seddum in hoc corpore est anima, etiamsi plenissimevideat, hoc est intellegat Deum ; tamen quia etiamcorporis sensus utuntur opere proprio, nihilquidem valente ad fallendum, non tamen nihilagente, potest adhuc dici fides ea qua hisresistitur, et illud potius verum esse creditur. Itemquia in ista vita, quamquam Deo intellecto animaiam beata sit ; tamen, quia multas molestiascorporis sustinet, sperandum est ei post mortemomnia ista incommoda non futura. Ergo nec spes,dum in hac est vita, animam deserit. Sed cumpost hanc vitam tota se in Deum collegerit, caritasrestat qua ibi teneatur. Nam neque dicenda est

20

fidem habere quod illa sint vera, quando nullafalsorum interpellatione sollicitatur ; nequequidquam sperandum ei restat, cum totum securapossideat. Tria igitur ad animam pertinent, ut sanasit, ut aspiciat, ut videat. Alia vero tria, [428] fides,spes et caritas, primo illorum trium et secundosemper sunt necessaria : tertio vero in hac vita,omnia ; post hanc vitam, sola caritas.

CAPUT VIII. QUÆ AD COGNOSCENDUM DEUM NECESSARIA.

XV. Nunc accipe, quantum præsens tempusexposcit, ex illa similitudine sensibilium etiam deDeo aliquid nunc me docente. Intellegibilisnempe Deus est, intellegibilia etiam illadisciplinarum spectamina ; tamen plurimumdifferunt. Nam et terra visibilis, et lux ; sed terra,nisi luce illustrata, videri non potest. Ergo et illaquæ in disciplinis traduntur, quæ quisquisintellegit, verissima esse nulla dubitationeconcedit, credendum est ea non posse intellegi,nisi ab alio quasi suo sole illustrentur. Ergoquomodo in hoc sole tria quædam licetanimadvertere ; quod est, quod fulget, quodilluminat : ita in illo secretissimo Deo quem visintellegere, tria quædam sunt ; quod est, quodintellegitur, et quod cætera facit intellegi. Hæcduo, id est, teipsum et Deum, ut intellegas, docerete audeo. Sed responde quomodo hæc acceperis ;ut probabilia, an ut vera ?

21

A. – Plane ut probabilia ; et in spem, quodfatendum est maiorem surrexi : nam præter illaduo de linea et pila, nihil abs te dictum est quodme scire audeam dicere

R. – Non est mirandum : non enimquidquam est adhuc ita expositum, ut abs te sitflagitanda perceptio. [429]

CAPUT IX. AMOR NOSTRI.

XVI. Sed quid moramur ? Aggredienda estvia : videamus tamen, quod præcedit omnia,utrum sani simus.

A. – Hoc tu videris, si vel in te, vel in mealiquantum aspicere potes : ego quærenti, si quidsentio, respondebo.

R. – Amasne aliquid præter tui Deiquescientiam ?

A. – Possem respondere, nihil me amareamplius, pro eo sensu qui mihi nunc est ; sedtutius respondeo nescire me. Nam sæpe mihi usuvenit ut cum alia nulla re me crederemcommoveri, veniret tamen aliquid in mentem,quod me multo aliter atque præsumpserampungeret. Item sæpe, quamvis in cogitationem resaliqua incidens non me pervellerit, revera tamenveniens perturbavit plus quam putabam : sedmodo videor mihi tribus tantum rebus possecommoveri : metu amissionis eorum quos diligo,metu doloris, metu mortis.

22

R. – Amas ergo et vitam tecum carissimorumtuorum et bonam valetudinem tuam, et vitamtuam ipsam in hoc corpore : neque enim aliteramissionem horum metueres.

A. – Fateor, ita est.R. – Modo ergo, quod non omnes tecum

sunt amici tui, et quod tua valetudo minus integraest, facit animo nonnullam ægritudinem : nam etid esse consequens video.

A. – Recte vides ; negare non possum.R. – Quid, si te repente sano esse corpore

sentias et probes, tecumque omnes quos diligisconcorditer, liberali otio frui videas, nonnealiquantum tibi [430] etiam lætitia gestiendumest ?

A. – Vere aliquantum ; imo, si hæcpræsertim, ut dicis, repente provenerint, quandome capiam ; quando id genus gaudii veldissimulare permittar ?

R. – Omnibus igitur adhuc morbis animi etperturbationibus agitaris. Quænam ergo taliumoculorum impudentia est, velle illum solemvidere ?

A. – Ita conclusisti quasi prorsus nonsentiam quantum sanitas mea promoverit, autquid pestium recesserit, quantumque restiterit.Fac me istud concedere.

CAPUT X. AMOR RERUM CORPORIS ET EXTERNARUM.

23

XVII. R. – Nonne vides hos corporis oculosetiam sanos, luce solis istius sæpe repercuti etaverti, atque ad illa sua obscura confugere ? Tuautem quid promoveris cogitas, quid velis viderenon cogitas : et tamen tecum hoc ipsumdiscutiam, quid proiecisse nos putas. Divitiasnullas cupis ?

A. – Hoc quidem non nunc primum. Namcum triginta tres annos agam, quatuordecim fereanni sunt ex quo ista cupere destiti, nec aliudquidquam in his, si quo casu offerrentur, præternecessarium victum liberalemque usum cogitavi.Prorsus mihi unus Ciceronis liber facillimepersuasit, nullo modo appetendas esse divitias,sed si provenerint, sapientissime atque cautissimeadministrandas.

R. – Quid honores ?A. – Fateor, eos modo, ac pene his diebus

cupere destiti.R. – Quid uxor ? Nonne te delectat interdum

pulchra, pudica, morigera, litterata, vel quæ [431]abs te facile possit erudiri, afferens etiam dotistantum, quoniam contemnis divitias, quantumeam prorsus nihilo faciat onerosam otio tuo,præsertim si speres certusque sis nihil ex ea temolestiæ esse passurum ?

A. – Quantumlibet velis eam pingere atquecumulare bonis omnibus, nihil mihi tamfugiendum quam concubitum esse decrevi : nihilesse sentio quod magis ex arce deiciat animum

24

virilem, quam blandimenta feminea,corporumque ille contactus, sine quo uxor haberinon potest. Itaque, si ad officium pertinetsapientis (quod nondum comperi) dare operamliberis, quisquis rei huius tantum gratiaconcumbit, mirandus mihi videri potest, at veroimitandus nullo modo : nam tentare hocpericulosius est, quam posse felicius.Quamobrem, satis, credo, iuste atque utiliter prolibertate animæ meæ mihi imperavi non cupere,non quærere, non ducere uxorem.

R. – Non ego nunc quæro quid decreveris,sed utrum adhuc lucteris, an vero iam ipsamlibidinem viceris. Agitur enim de sanitateoculorum tuorum.

A. – Prorsus nihil huiusmodi quæro, nihildesidero ; etiam cum horrore atque aspernationetalia recordor. Quid vis amplius ? Et hoc mihibonum in dies crescit : nam quanto augetur spesvidendæ illius qua vehementer æstuopulchritudinis, tanto ad illam totus amorvoluptasque convertitur.

R. – Quid ciborum iucunditas ? quantæ tibicuræ est ?

A. – Ea quæ statui non edere, nihil mecommovent. Iis autem quæ non amputavi,delectari me præsentibus fateor, ita tamen ut sineulla permotione animi vel visa vel gustatasubtrahantur. Cum autem non adsunt prorsus,non audet hæc appetitio se inserere ad

25

impedimentum cogitationibus meis. Sed omninosive de cibo et potu, sive de balneis, cæteraquecorporis voluptate nihil interroges : tantum ab eapeto, quantum in valetudinis opem conferripotest. [432]

CAPUT XI. EXTERNA COMMODA NON PROPTER SE, SED PROPTER ALIA VERA BONA POSSUNT ADMITTI VERIUS QUAM EXPETI.

XVIII. R.- Multum profecisti : ea tamen quærestant ad videndam illam lucem, plurimumimpediunt. Sed molior aliquid quod mihi videturfacile ostendi ; aut nihil edomandum nobisremanere, aut nihil nos omnino profecisse,omniumque illorum quæ resecta credimus tabemmanere. Nam quæro abs te, si tibi persuadeaturaliter cum multis carissimis tuis te in studiosapientiæ non posse vivere, nisi ampla res aliquafamiliaris necessitates vestras sustinere possit ;nonne desiderabis divitias et optabis ?

A. – Assentior.R. – Quid, si etiam illud appareat, et multis te

persuasurum esse sapientiam, si tibi de honoreauctoritas creverit, eosque ipsos familiares tuosnon posse cupiditatibus suis modum imponere,seque totos convertere ad quærendum Deum, nisiet ipsi fuerint honorati, idque nisi per tuoshonores dignitatemque fieri non posse ? nonneista etiam desideranda erunt, et ut proveniantmagnopere instandum.

26

A. – Ita est ut dicis.R. – Iam de uxore nihil disputo ; fortasse

enim non potest, ut ducatur, existere talisnecessitas : quamquam, si eius amplo patrimoniocertum sit sustentari posse omnes quos tecum inuno loco vivere otiose cupis, ipsa etiamconcorditer id sinente, præsertim si generisnobilitate tanta polleat, ut honores illos quos essenecessarios iam dedisti, per eam facile [433]adipisci possis, nescio utrum pertineat adofficium tuum ista contemnere.

A. – Quando ego istud sperare audeam ?XIX. R. – Ita istud dicis, quasi ego nunc

requiram quid speres. Non quæro quid negatumnon delectet, sed qui delectet oblatum. Aliud estenim exhausta pestis, aliud consopita. Ad hocenim valet quod a quibusdam doctis viris dictumest, ita omnes stultos insanos esse, ut male olereomne cœnum, quod non semper, sed dumcommoves, sentias. Multum interest utrum animidesperatione obruatur cupiditas, an sanitatepellatur.

A. – Quamquam tibi respondere nonpossum, nunquam tamen mihi persuadebis ut hacaffectione mentis, qua nunc me esse sentio, nihilme profecisse arbitrer.

R. – Credo propterea tibi hoc videri, quiaquamvis ista optare posses, non tamen propterseipsa sed propter aliud expetenda viderentur.

27

A. – Hoc est quod dicere cupiebam : namquando desideravi divitias, ideo desideravi utdives essem, honoresque ipsos, quorumcupiditatem modo me perdomuisse respondi,eorum nescio quo nitore delectatus volebam ;nihilque aliud in uxore semper attendi, cumattendi, nisi quam mihi efficeret cum bona famavoluptatem. Tunc erat istorum in me veracupiditas ; nunc ea omnia prorsus aspernor : sedsi ad illa quæ cupio non nisi per hæc mihitransitus datur, non amplectenda appeto, sedsubeo toleranda.

R. – Optime omnino : nam nec ego ullarumrerum vocandam puto cupiditatem, quæ propteraliud requiruntur. [434]

CAPUT XII. I. NIHIL EXPETENDUM NISI QUATENUS CONDUCIT AD SUMMUM BONUM, NIHIL HORRENDUM NISI QUATENUS AVOCAT. – II. CORNELII CELSI SENTENTIA.

XX. Sed quæro abs te, cur eos homines quosdiligis, vel vivere, vel tecum vivere cupias ?

A. – Ut animas nostras et Deum simulconcorditer inquiramus. Ita enim facile cui prioricontingit inventio, cæteros eo sine laboreperducit.

R. – Quid, si nolunt hæc illi quærere ?A. – Persuadebo ut velint.R. – Quid, si non possis, vel quod se

invenisse iam, vel quod ista non posse inveniri

28

arbitrantur, vel quod aliarum rerum curis etdesiderio præpediuntur ?

A. – Habebo eos, et ipsi me, sicut possumus.R. – Quid, si te ab inquirendo etiam impediat

eorum præsentia ? nonne laborabis atque optabis,si aliter esse non possunt, non tecum esse potiusquam sic esse ?

A. – Fateor, ita est ut dicis.R. – Non igitur eorum vel vitam vel

præsentiam propter seipsam, sed propterinveniendam sapientiam cupis ?

A. – Prorsus assentior.R. – Quid ? ipsam vitam tuam si tibi certum

esset impedimento esse ad comprehendendamsapientiam, velles eam manere ?

A. – Omnino eam fugerem.R. – Quid ? si docereris, tam te relicto isto

corpore, quam in ipso constitutum, posse adsapientiam pervenire, curares utrum hic, an in aliavita eo quod diligis fruereris ?

A. – Si nihil me peius excepturumintellegerem, quod retroageret ab eo quoprogressus sum, non curarem.

R. – Nunc ergo propterea mori times, nealiquo peiore malo involvaris, quo tibi [335]auferatur divina cognitio.

A. – Non solum ne auferatur timeo, si quidforte percepi, sed etiam ne intercludatur mihiaditus eorum quibus percipiendis inhio ; quamvisquod iam teneo, mecum mansurum putem.

29

R. – Non igitur et vitam istam propterseipsam, sed propter sapientiam vis manere.

A. – Sic est.XXI. R. – Dolor corporis restat, qui te

fortasse vi sua commovet.A. – Et ipsum non ob aliud vehementer

formido, nisi quia me impedit a quærendo.Quamquam enim acerrimo his diebus dentiumdolore torquerer,6 non quidem sinebar animovolvere, nisi ea quæ iam forte didiceram ; adiscendo autem penitus impediebar, ad quod mihitota intentione animi opus erat : tamen mihividebatur, si se ille mentibus meis veritatis fulgoraperiret, aut me non sensurum fuisse illumdolorem, aut certe pro nihilo toleraturum. Sedquia etsi nihil maius aliquando pertuli, tamensæpe cogitans quanto graviores possint accidere,cogor interdum Cornelio Celso assentiri, qui aitsummum bonum esse sapientiam, summumautem malum dolorem corporis. Nec eius ratiomihi videtur absurda. Nam quoniam duabus,inquit, partibus compositi sumus, ex animoscilicet et corpore, quarum prior pars est animusmelior, deterius corpus est ; summum bonum estmelioris partis optimum, summum autem malumpessimum deterioris : est autem optimum inanimo sapientia, est in corpore pessimum dolor.Summum igitur bonum hominis sapere, summum

6 Vide lib. IX Confess. cap. IV, n. 12.

30

malum dolere, sine ulla, ut opinor, falsitateconcluditur.

R. Posterius ista videbimus. Aliud enimfortasse nobis ipsa ad quam pervenire nitimursapientia persuadebit. Si autem hoc esse verumostenderit, hanc de summo bono et summo malosententiam sine dubitatione tenebimus. [436]

CAPUT XIII. QUOMODO ET QUIBUS GRADIBUS PERSPICIATUR SAPIENTIA. –AMOR VERUS.

XXII. Nunc illud quærimus, qualis sis amatorsapientiæ, quam castissimo conspectu atqueamplexu, nullo interposito velamento quasinudam videre ac tenere desideras, qualem se illanon sinit, nisi paucissimis et electissimisamatoribus suis. An vero si alicuius pulchræfeminæ amore flagrares, iure se tibi non daret, sialiud abs te quidquam præter se amaricomperisset ; sapientiæ se tibi castissimapulchritudo, nisi solam arseris, demonstrabit ?

A. – Quid ergo adhuc suspendor infelix, etcruciatu miserabili differor ? Iam certe ostendinihil aliud me amare, siquidem quod non propterse amatur, non amatur. Ego autem solam propterse amo sapientiam, cætera vero vel adesse mihivolo, vel deesse timeo propter ipsam ; vitam,quietem, amicos. Quem modum autem potesthabere illius pulchritudinis amor, in qua nonsolum non invideo cæteris, sed etiam plurimosquæro qui mecum appetant, mecum inhient,

31

mecum teneant, mecumque perfruantur ; tantomihi amiciores futuri quanto erit nobis amatacommunior.

XXIII. R. – Prorsus tales esse amatoressapientiæ decet. Tales quærit illa cuius vere castaest, et sine ulla contaminatione coniunctio. Sednon ad eam una via pervenitur.7 Quippe pro suaquisque sanitate ac firmitate [437] comprehenditillud singulare ac verissimum bonum. Lux estquædam ineffabilis et incomprehensibilismentium. Lux ista vulgaris nos doceat quantumpotest, quomodo se illud habeat. Nam suntnonnulli oculi tam sani et vegeti, qui se, mox utaperti fuerint, in ipsum solem sine ullatrepidatione convertant. His quodammodo ipsalux sanitas est, nec doctore indigent, sed solafortasse admonitione. His credere, sperare, amaresatis est. Alii vero ipso quem videre vehementerdesiderant, fulgore feriuntur, et eo non viso sæpein tenebras cum delectatione redeunt. Quibuspericulosum est, quamvis iam talibus ut sani rectedici possint, velle ostendere quod adhuc viderenon valent. Ergo isti exercendi sunt prius, eteorum amor utiliter differendus atque nutriendusest. Primo enim quædam illis demonstranda suntquæ non per se lucent, sed per lucem videripossint, ut vestis, aut paries, aut aliquid horum.Deinde quod non per se quidem, sed tamen perillam lucem pulchrius effulgeat, ut aurum,7 I Retract. cap. IV, n. 3.

32

argentum et similia, nec tamen ita radiatum utoculos lædat. Tunc fortasse terrenus iste ignismodeste demonstrandus est, deinde sidera,deinde luna, deinde auroræ fulgor, et albescentiscœli nitor. In quibus seu citius seu tardius, siveper totum ordinem, sive quibusdam contemptis,pro sua quisque valetudine assuescens, sinetrepidatione et cum magna voluptate solemvidebit. Tale aliquid sapientiæ studiosissimis, necacute, iam tamen videntibus, magistri optimifaciunt. Nam ordine quodam ad eam pervenirebonæ disciplinæ officium est, sine ordine autemvix credibilis felicitatis. Sed hodie satis, ut puto,scripsimus ; parcendum est valetudini. [438]

CAPUT XIV. IPSA SAPIENTIA MEDETUR OCULIS, UT VIDERI POSSIT.

XXIV. A. Et alio die :A. – Da, quæso, inquam, iam si potes, illum

ordinem. Duc, age qua vis, per quæ vis, quomodovis. Impera quævis dura, quælibet ardua, quætamen in mea potestate sint, per quæ me quodesidero, perventurum esse non dubitem.

R. – Unum est quod tibi possum præcipere ;nihil plus novi.8 Penitus esse ista sensibiliafugienda, cavendumque magnopere, dum hoccorpus agimus, ne quo eorum visco pennæ nostræimpediantur, quibus integris perfectisque opusest, ut ad illam lucem ab his tenebris evolemus :

8 I Retract. cap. IV, n. 3.

33

quæ se ne ostendere quidem dignatur in hac caveainclusis, nisi tales fuerint ut ista vel effracta veldissoluta possint in auras suas evadere. Itaque,quando fueris talis ut nihil te prorsus terrenorumdelectet, mihi crede, eodem momento, eodempuncto temporis videbis quod cupis.

A. – Quando istud erit, oro te ? Non enimputo posse mihi hæc in summum venirecontemptum, nisi videro illud in cuiuscomparatione ista sordescant.

XXV. R. – Hoc modo posset et iste oculuscorporis dicere : Tum tenebras non amabo, cumsolem videro. Videtur enim quasi et hoc adordinem pertinere, quod longe est secus. Amatenim tenebras, eo quod sanus non est ; solemautem nisi sanus videre non potest. Et in eo sæpefallitur animus, ut sanum se putet et sese iactet ;et quia nondum videt, veluti iure conqueritur.Novit autem illa [439] pulchritudo quando seostendat. Ipsa enim medici fungitur munere,meliusque intellegit qui sint sani, quam iidem ipsiqui sanantur. Nos autem quantum emerserimus,videmur nobis videre : quantum autem mersieramus, et quo progressi fueramus, nec cogitare,nec sentire permittimur, et in comparationegravioris morbi sanos esse nos credimus. Nonnevides quam veluti securi hesterno diepronuntiaveramus, nulla iam nos peste detineri,nihilque amare nisi sapientiam ; cætera vero nonnisi propter istam quærere aut velle ? Quam tibi

34

sordidus, quam fœdus, quam exsecrabilis, quamhorribilis complexus femineus videbatur, quandointer nos de uxoris cupiditate quæsitum est ! Certeista nocte vigilantes, cum rursus eadem nobiscumageremus, sensisti quam te aliter quampræsumpseras, imaginatæ illæ blanditiæ et amarasuavitas titillaverit ; longe quidem longe minusquam solet, sed item longe aliter quam putaveras ;ut sic tibi secretissimus ille medicus utrumquedemonstraret, et unde cura eius evaseris, et quidcurandum remaneat.

XXVI. A. – Tace, obsecro, tace. Quidcrucias ? quid tantum fodis alteque descendis ?Iam flere non duro, iamiam nihil promitto, nihilpræsumo, ne me de istis rebus interroges. Certedicis quod ille ipse quem videre ardeo, noveritquando sim sanus ; faciat quod placet : quandoplacet sese ostendat ; iam me totum eiusclementiæ curæque committo. Semel de illocredidi quod sic erga se affectos sublevare noncesset. Ego nihil de mea sanitate, nisi cum illampulchritudinem videro, pronuntiabo.

R. – Prorsus nihil aliud facias. Sed iam cohibete a lacrymis, et stringe animum. Multum omninoflevisti, et hoc omnino morbus iste pectoris tuigraviter accipit.

A. – Modum vis habere lacrymas meas, cummiseriæ meæ modum non videam ? autvaletudinem corporis considerare me iubes, cumego ipse [440] tabe confectus sim ? Sed, quæso te,

35

si quid in me vales, ut me tentes per aliquacompendia ducere, ut vel vicinitate nonnulla lucisillius, quam, si quid profeci, tolerare iam possum,pigeat oculos referre ad illas tenebras, quasreliqui ; si tamen relictæ dicendæ sunt, quæcæcitati meæ adhuc blandiri audent.

CAPUT XV. ANIMA QUOMODO COGNOSCITUR. – FIDUCIA ERGA DEUM.

XXVII. R. – Concludamus, si placet, hocprimum volumen, ut iam in secundo aliquam,quæ commoda occurrerit, aggrediamur viam. Nonenim huic affectioni tuæ a moderata exercitationecessandum est.

A – Non sinam omnino concludi hunclibellum, nisi mihi modicum quo intentus sim devicinia lucis aperueris.

R. – Gerit tibi ille medicus morem. Namnescio quis me quo te ducam fulgor invitat ettangit. Itaque accipe intentus.

A. – Duc, oro te, ac rape quo vis.R. – Animam te certe dicis, et Deum velle

cognoscere ?A. – Hoc est totum negotium meum.R. – Nihilne amplius ?A. – Nihil prorsus.R. – Quid ? veritatem non vis

comprehendere ?A. – Quasi vero possim hæc nisi per illam

cognoscere.

36

R. – Ergo prius ipsa cognoscenda est, perquam possunt illa cognosci.

A. – Nihil abnuo.R. – Primo itaque illud videamus, cum duo

verba sint veritas et verum, utrum tibi etiam resduæ istis verbis significari, an una videatur.

A. – Duæ res videntur. Nam, ut aliud estcastitas, aliud castum, et multa in hunc modum ;ita credo aliud [441] esse veritatem, et aliud quodverum dicitur.

R. – Quod horum duorum putas essepræstantius ?

A. – Veritatem opinor. Non enim castocastitas, sed castitate fit castum ; ita etiam, si quidverum est, veritate utique verum est.

XXVIII. R. – Quid ? cum castus aliquismoritur, censes mori etiam castitatem ?

A. – Nullo modo.R.- Ergo, cum interit aliquid quod verum est,

non interit veritas.A. – Quomodo autem interit aliquid verum ?

Non enim video.R. – Miror te istud quærere : nonne ante

oculos nostros millia rerum videmus interire ?Nisi forte putas hanc arborem, aut esse arborem,sed veram non esse, aut certe interire non posse.Quamvis enim non credas sensibus, possisquerespondere, ignorare te prorsus utrum arbor sit ;tamen illud non negabis, ut opinor, veram essearborem, si arbor est : non enim hoc sensu, sed

37

intellegentia iudicatur. Si enim falsa arbor est, nonest arbor, si autem arbor est, vera sit necesse est.

A. – Concedo istud.R. – Quid illud alterum ? nonne concedis hoc

genus rerum esse arborem, quod nascatur etintereat ?

A. – Negare non possum.R. – Concluditur ergo aliquid quod verum sit,

interireA. – Non contravenio.R. – Quid illud ? nonne tibi videtur

intereuntibus rebus veris veritatem non interire,ut non mori casto mortuo castitatem ?

A. – Iam et hoc concedo, et magnopere quidmoliaris, exspecto.

R. – Ergo attende.A. – Istic sum.XXIX. R. – Verane tibi videtur ista sententia :

Quidquid est, alicubi esse cogitur ?A. – Nihil me sic ducit ad consentiendum.R. – Fateris autem esse veritatem ?A. – Fateor.R. – Ergo ubi sit, necesse est quæramus ; non

est enim in loco, nisi forte aut esse in loco aliquidaliud præter corpus, aut veritatem corpus essearbitraris.

A. – Nihil horum puto.R. – Ubinam igitur illam esse credis ? Non

enim nusquam est quam esse concedimus.

38

A. – Si scirem ubi esset, nihil [442] fortasseamplius quærerem.

R. – Saltem ubi non sit, potes cognoscere ?A. – Si commemores, fortasse potero.R. – Non est certe in rebus mortalibus.

Quidquid enim est, in aliquo non potest manere,si non maneat illud in quo est : manere autem,etiam rebus veris intereuntibus, veritatem pauloante concessum est. Non igitur est veritas inrebus mortalibus. Est autem veritas, et non estnusquam. Sunt igitur res immortales. Nihil autemverum in quo veritas non est. Conficitur itaquenon esse vera, nisi quæ sunt immortalia. Et omnisfalsa arbor, non est arbor, et falsum lignum nonest lignum, et falsum argentum non est argentum,et omnino quidquid falsum est, non est. Omneautem quod verum non est, falsum est. Nullaigitur recte dicuntur esse, nisi immortalia. Hanc tutecum ratiunculam diligenter considera, ne quidtibi concedendum non esse videatur. Si enim rataest, totum negotium pene confecimus, quod inalio fortasse libro melius apparebit.

15. 30. A. – Habeo gratiam, et ista mecumatque adeo tecum, quando in silentio sumus,diligenter cauteque tractabo, si nullæ se tenebræimmittant, suique etiam, quod vehementerformido, mihi faciant delectationem.

R. – Constanter Deo crede, eique te totumcommitte quantum potes. Noli esse velle quasiproprius et in tua potestate, sed eius

39

clementissimi et utilissimi Domini te servum esseprofitere. Ita enim te ad se sublevare non desinet,nihilque tibi evenire. permittet, nisi quod tibiprosit, etiam si nescias.

A. – Audio, credo, et quantum possumobtempero ; plurimumque ipsum deprecor, utplurimum possim, nisi quid forte amplius a medesideras

R. – Bene habet interim facies posteaquidquid iam visus ipse præceperit. [443]

40

LIBER SECUNDUS

In eo secum Augustinus de vero et falso copiose disputat,ut demum veritatis perpetuitate bene perspecta, animamipsam hominis, quæ veritatis sedes est, immortalem esseconcludat.

CAPUT I. DE IMMORTALITATE HOMINIS.

I. A. – Satis intermissum est opus nostrum,et impatiens est amor, nec lacrymis modus fit, nisiamori detur quod amatur : quare, aggrediamurlibrum secundum.

R. – Aggrediamur.A. – Credamus Deum adfuturum. R. – Credamus sane, si vel hoc in potestate

nostra est. A. – Potestas nostra ipse est. R. – Itaque ora brevissime ac perfectissime,

quantum potes. A. – Deus semper idem, noverim me,

noverim te. Oratum est. R. – Tu qui vis te nosse, scis esse te ? A. – Scio.R. – Unde scis ? A. – Nescio. R. – Simplicem te sentis, anne multiplicem ? A. – Nescio. R. – Moveri te scis ? A. – Nescio. R. – Cogitare te scis ? A. – Scio.

41

R. – Ergo verum est cogitare te. A. – Verum. R. – Immortalem te esse scis ? A. – Nescio. R. – Horum omnium quæ te nescire dixisti,

quid scire prius mavis ? A. – Utrum immortalis sim. R. – Vivere igitur [444] amas ? A. – Fateor.R. – Quid, cum te immortalem esse

didiceris ? satisne erit ? A. – Erit id quidem magnum, sed id mihi

parum. R. – Hoc tamen quod parum est quantum

gaudebis ? A. – Plurimum. R.- Nihil iam flebis ? A. – Nihil omnino. R. – Quid, si ipsa vita talis esse inveniatur, ut

in ea tibi nihil amplius quam nosti, nosse liceat ?temperabis a lacrymis ?

A. – Imo tantum flebo ut vita nulla sit.R. – Non igitur vivere propter ipsum vivere

amas, sed propter scire.A. – Cedo conclusioni.R. – Quid, si eadem ipsa rerum scientia

miserum faciat ?A. – Nullo id quidem pacto fieri posse credo.

Sed si ita est, nemo esse beatus potest ; non enimnunc aliunde sum miser, nisi rerum ignorantia.

42

Quod si et rerum scientia miserum facit,sempiterna miseria est.

R. – Iam video totum quod cupis. Nam,quoniam neminem scientia miserum esse credis,ex quo probabile est ut intellegentia efficiatbeatum ; beatus autem nemo nisi vivens, et nemovivit qui non est : esse vis, vivere et intellegere ;sed esse ut vivas, vivere ut intellegas. Ergo esse tescis, vivere te scis, intellegere te scis. Sed utrumista semper futura sint, an nihil horum futurumsit, an maneat aliquid semper, et aliquid intercidat,an minui et augeri hæc possint, cum omniamansura sint, nosse vis.

A. – Ita est.R. – Si igitur probaverimus semper nos esse

victuros, sequetur etiam semper futuros.A. – Sequetur.R. – Restabit quærere de intellegendo. [445]

CAPUT II. VERITAS PERPETUA.

II. A. – Manifestissimum ordinem videoatque brevissimum.

R.- Hic ergo esto nunc, ut interroganti cautefirmeque respondeas.

A. – Istic sum.R. – Si manebit semper mundus iste, verum

est mundum semper mansurum esse ?A. – Quis hoc dubitet ?R. – Quid, si non manebit ? nonne ita verum

est mundum non esse mansurum.

43

A. – Nihil resisto.R. – Quid, cum interierit, si interiturus est ?

nonne tunc id erit verum, mundum interisse ?Nam quamdiu verum non est mundum occidisse,non occidit : repugnat igitur ut mundus occiderit,et verum non sit mundum occidisse.

A. – Et hoc concedo.R. – Quid illud ? Videturne tibi verum aliquid

esse posse, ut veritas non sit ?A. – Nullo modo.R. – Erit igitur veritas, etiamsi mundus

intereat.A. – Negare non possum.R. – Quid, si ipsa veritas occidat ? nonne

verum erit veritatem occidisse ?A. – Et istud quis negat ?R. – Verum autem non potest esse, si veritas

non sit.A. – Iam hoc paulo ante concessi.R. – Nullo modo igitur occidet veritas.A. – Perge ut cœpisti, nam ista collectione

nihil est verius. [446]

CAPUT III. SI FALSITAS SEMPER ERIT, ET SINE SENSU ESSE NON POTERIT, SEQUITUR ANIMAM ALIQUAM SEMPER EXTITURAM.

III. R. – Nunc respondeas mihi velim, utrumtibi sentire anima videatur, an corpus ?

A. – Anima videtur.

44

R. – Quid ? intellectus videtur tibi ad animampertinere ?

A. – Prorsus videtur.R. – Ad solam animam, an ad aliquid aliud ?A. – Nihil aliud video præter animam, nisi

Deum, ubi intellectum esse credam.R.- Iam illud videamus. Si tibi quispiam istum

parietem non esse parietem, sed arborem diceret,quid putares ?

A. – Aut eius sensum, aut meum falli, authoc nomine ab eo parietem vocari.

R. – Quid, si et illi species arboris in eoappareat, et tibi parietis ? nonne poterit utrumqueverum esse ?

A. – Nullo modo ; quia una eademque res, etarbor et paries esse non potest. Quamvis enimsingulis nobis singula esse videantur, necesse estunum nostrum imaginationem falsam pati.

R. – Quid, si nec paries nec arbor est, etambo fallimini ?

A. – Potest id quidemR. – Hoc ergo unum superius prætermiseras.A. – FateorR. – Quid, si agnoscatis aliud vobis videri

quam est ? numquidnam fallimini ?A. – NonR. – Potest igitur et falsum esse quod videtur,

et non falli cui videtur.A. – Potest.

45

R. – Confitendum est igitur non eum falli quifalsa videt, sed eum qui assentitur falsis.

A. – Plane confitendum.R. – Quid ipsum falsum ? quare falsum est ?A. – Quod aliter sese habet quam videtur.R. – Si ergo non sint quibus videatur, nihil est

falsum.A. – Sequitur.R. – Non igitur est in [447] rebus falsitas, sed

in sensu : non autem fallitur qui falsis nonassentitur. Conficitur ut aliud simus nos, aliudsensus ; siquidem, cum ipse fallitur, possumusnos non falli.

A. – Nihil habeo quod contradicam.R. – Sed numquid, cum anima fallitur, audes

te dicere non esse falsum ?A. – Quo pacto istud audeam ?R. – At nullus sensus sine anima, nulla falsitas

sine sensu. Aut operatur igitur anima, autcooperatur falsitati.

A. – Trahunt præcedentia consensionem.IV. R. – Illud nunc responde, utrum videatur

posse fieri ut aliquando falsitas non sit.A. – Quomodo mihi hoc videri potest, cum

tanta sit difficultas inveniendæ veritatis, utabsurdius dicatur falsitatem quam veritatem essenon posse ?

R. – Numquidnam arbitraris eum qui nonvivit, posse sentire ?

A. – Non potest fieri.

46

R. – Confectum est animam semper vivere.A. – Nimis cito urges me in gaudia :

pedetentim, quæso.R. – Atqui, si recte illa concessa sunt, nihil de

hac re dubitandum video.A. – Nimis cito est, inquam. Itaque facilius

adducor ut me temere aliquid concessisse arbitrer,quam ut iam securus de immortalitate animæfiam. Tamen evolve istam conclusionem, etquomodo id effectum sit ostende.

R. – Falsitatem dixisti sine sensu esse nonposse, et eam non esse non posse : semper igiturest sensus. At nullus sensus sine anima : animaigitur sempiterna est. Nec valet sentire, nisi vivat.Semper igitur anima vivit. [448]

CAPUT IV. EX FALSITATIS SEU VERITATIS PERPETUITATE POSSITNE COLLIGI ANIMÆ IMMORTALITAS.

V. A. – O plumbeum pugionem ! (Cicerone, Defin. 4, 18, 48) Posses enim concludere hominemesse immortalem, si tibi concessissem nunquamistum mundum esse posse sine homine, eumquemundum esse sempiternum.

R. – Bene quidem vigilas. Sed tamen nonparum est quod confecimus, rerum naturam sineanima esse non posse, nisi forte in rerum naturafalsitas aliquando non erit.

A. – Istud quidem consequens esse confiteor.Sed iam amplius deliberandum censeo, utrum

47

superius concessa non nutent. Non enim parvumgradum ad animæ immortalitatem factum essevideo.

R. – Satisne considerasti, ne quid temeredederis ?

A. – Satis quidem, sed nihil video quo mearguam temeritatis.

R. – Ergo confectum est rerum naturam sineanima viva esse non posse.

A. – Confectum hactenus, ut possint vicissimaliæ nasci, aliæ mori.

R. – Quid, si de natura rerum falsitasauferatur ? nonne fiet ut vera sint omnia ?

A. – Consequi video.R. – Responde unde tibi videatur paries iste

verus esse.A. – Quia eius non fallor aspectu.R. – Ergo quia ita est ut videtur.A. – Etiam.R. – Si igitur aliquid inde falsum est quod

aliter videtur atque est, inde verum quod ita ut estvidetur ; ablato eo cui videtur, nec falsumquidquam, nec verum est. At si falsitas in rerumnatura non sit, vera sunt omnia. Nec videriquidquam nisi viventi animæ potest. Manet igituranima in rerum natura, si auferri falsitas nonpotest ; manet, [449] si potest.

A. – Video robustius quidem esse factumquod iam conclusum erat ; sed nihil hacadiectione promovimus. Nihilominus enim manet

48

illud quod plurimum me movet, nasci animas etinterire, atque ut non desint mundo, non earumimmortalitate, sed successione provenire.

VI. R. – Videnturne tibi quæque corporea, idest sensibilia, intellectu posse comprehendi ?

A. – Non videntur.R. – Quid illud ? videtur tibi sensibus uti

Deus ad res cognoscendas ?A. – Nihil audeo de hac re temere affirmare ;

sed quantum conicere datur, nullo modo Deusutitur sensibus.

R.- Ergo concludimus non sentire posse nisianimam.

A. – Conclude interim quantum probabiliterlicet.

R. – Quid illud ? dasne istum parietem, siverus paries non sit, non esse parietem ?

A. – Nihil hoc facilius dederim.R. – Neque quidquam, si verum corpus non

sit, corpus esse ?A. – Tale etiam hoc est.R. – Ergo si nihil verum est, nisi ita sit ut

videtur ; nec quidquam corporeum videri nisisensibus potest ; nec sentire, nisi anima ; nec, siverum corpus non sit, corpus esse : restat utcorpus esse non possit, nisi anima fuerit.

A. – Nimis urges, et quid resistam nonhabeo.

CAPUT V. VERUM QUID SIT.

49

VII. R. – Attende in ista diligentius.A. – En adsum.R. – Certe hic lapis est, et ita verus est, si non

se habet aliter ac videtur ; et lapis non est, si verusnon est ; et non nisi sensibus videri potest.

A. – Etiam.R. – Non sunt igitur [450] lapides in

abditissimo terræ gremio, nec omnino ubi nonsunt qui sentiant : nec iste lapis esset, nisi eumvideremus ; nec lapis erit cum discesserimus,nemoque alius eum præsens videbit. Nec, siloculos bene claudas, quamvis multa in eisincluseris, aliquid habebunt. Nec prorsus ipsumlignum intrinsecus lignum est. Fugit enim omnessensus quidquid in altitudine est corporis minimeperlucentis, quod non esse omnino cogitur.Etenim si esset, verum esset ; nec verumquidquam est, nisi quod ita est ut videtur : illudautem non videtur ; non est igitur verum nisi quidhabes ad hæc quod respondeas.

A. – De iis quidem quæ concessi, hoc natumesse video ; sed absurdum ita est, ut quidquid visillorum facilius negem, quam hoc verum esseconcedam.

R. – Nihil repugno. Vide ergo quid dicerevelis : corporea nisi sensibus videri posse, ansentire nisi animam, an esse lapidem vel quidaliud, sed verum non esse, an ipsum verum aliteresse definiendum.

A. – Istuc ipsum, oro te, ultimum videamus.

50

VIII. R. – Defini ergo verum.A. – Verum est quod ita se habet ut cognitori

videtur, si velit possitque cognoscere.R. – Non erit igitur verum quod nemo potest

cognoscere ? Deinde, si falsum est quod aliterquam est, videtur ; quid, si alteri videatur hic lapis,lapis ; alteri lignum ? eadem res et falsa et veraerit ?

A. – Illud me magis superius movet,quomodo si quid cognosci non potest, eo fiat utverum non sit. Nam quod simul una res, et veraet falsa est, non nimis curo. Etenim video unamrem diversis comparatam, simul et maiorem etminorem esse. Sed ex eo istud contingit, quodnihil per se maius aut minus est. Comparationisenim sunt ista nomina.

R. – At si dicis nihil esse verum per se, nontimes ne sequatur ut nihil sit per se ? Unde enimlignum est hoc, inde etiam verum lignum est. Necfieri potest ut per seipsum, id est sine cognitore[451] lignum sit, et verum lignum non sit.

A. – Ergo illud dico et sic definio, nec vereorne definitio mea ob hoc improbetur, quod nimisbrevis est : nam verum mihi videtur esse id quodest.

R. – Nihil ergo erit falsum, quia quidquid est,verum est.

A. – In magnas angustias me coniecisti, necinvenio prorsus quid respondeam. Ita fit ut cum

51

aliter doceri nolim quam istis interrogationibus,verear iam tamen interrogari.

CAPUT VI. UNDE FALSITAS, ET UBI.

IX. R. – Deus cui nos commisimus, sinedubitatione fert opem, et de his angustiis liberatnos, modo credamus, et eum rogemusdevotissime.

A. – Nihil plane libentius hoc loco fecerim ;nam nusquam tantam caliginem pertuli. Deus,Pater noster, qui ut oremus hortaris, qui et hocquod rogaris præstas ; siquidem cum te rogamus,melius vivimus, melioresque sumus : exaudi mepalpitantem in his tenebris, et mihi dexteramporrige. Prætende mihi lumen tuum, revoca meab erroribus ; te duce in me redeam et in te.Amen.

R. – Hic esto quantum potes, etvigilantissime attende.

A. – Dic, quæso, si quid tibi suggestum est.ne pereamus.

R. – Hic esto.A. – Ecce habes me nihil aliud agentem.X. R. – Prius quid sit falsum, etiam atque

etiam ventilemus.A. – Miror si quidquam aliud erit, quam quod

non ita est ut videtur.R. – Attende potius, et ipsos sensus prius

[452] interrogemus. Nam certe quod oculi vident,non dicitur falsum, nisi habeat aliquam

52

similitudinem veri. Ut verbi causa, homo quemvidemus in somnis, non est utique verus homo,sed falsus, eo ipso quod habet veri similitudinem.Quis enim canem videat, et recte se dicathominem somniasse ? Ergo et ille falsus canis est,ex eo quod similis vero est.

A. – Ita est ut dicis.R. – Quid, vigilans quisque si viso equo putet

se hominem videre ? nonne eo fallitur quod eiappareat aliqua hominis similitudo ? Nam si nihilei appareat, nisi equi species, non potest arbitrarisese hominem videre.

A. – Prorsus cedoR. – Dicimus item falsam arborem quam

pictam videmus, et falsam faciem quæ de speculoredditur, et falsum turrium motum navigantibus,falsamque infractionem remi, ob aliud nihil nisiquod verisimilia sunt.

A. – Fateor.R. – Ita et in geminis fallimur, ita in ovis, ita

in singulis sigillis uno annulo impressis, et incæteris talibus.

A. – Sequor omnino atque concedo.R. – Similitudo igitur rerum quæ ad oculos

pertinet, mater est falsitatis.A. – Negare non possum.XI. R.- Sed hæc omnis silva, nisi me fallit, in

duo genera dividi potest. Nam partim æqualibusin rebus, partim vero in deterioribus est. Æqualiasunt, quando tam hoc illi quam illud huic simile

53

esse dicimus, ut de geminis dictum est, vel deimpressionibus annuli. In deterioribus autem,quando illud quod deterius est, simile essedicimus meliori. Quis enim in speculum attendat,et recte dicat se esse illi imagini similem, ac nonpotius illam sibi ? Hoc autem genus partim est ineo quod anima patitur, partim vero in iis rebusquæ videntur. Sed ipsum quod anima patitur, autin sensu patitur, ut turris motum qui nullus est ;aut apud seipsam ex eo quod accepit a sensibus,qualia sunt visa somniantium, et fortassis etiamfurentium. Porro illa quæ in ipsis rebus quasvidemus [453] apparent, alia a natura, cætera abanimantibus exprimuntur atque finguntur. Naturagignendo vel resultando similitudines deterioresfacit. Gignendo, cum parentibus similesnascuntur ; resultando, ut de speculiscuiuscemodi. Quamvis enim pleraque speculahomines faciant, non tamen ipsi effingunt easquæ redduntur imagines. Iam vero animantiumopera sunt in picturis, et huiuscemodi quibusquefigmentis : in quo genere includi etiam illapossunt, si tamen fiunt, quæ dæmones faciunt.Umbræ autem corporum, quia non nimis ab reabest ut corporibus similes et quasi falsa corporadicantur, nec ad oculorum iudicium pertinerenegandæ sunt ; in illo eas genere poni placet,quod resultando a natura fit. Resultat enim omnecorpus lumini obiectum, et in contrariam partem

54

umbram reddit. An tibi aliquid contradicendumvidetur ?

A. – Mihi vero nihil. Sed quonam istatendant, vehementer exspecto.

XII. R. – Atqui oportet patienter feramus,donec nobis cæteri sensus renuntient in verisimilitudine habitare falsitatem. Nam et in ipsoauditu totidem fere genera veniuntsimilitudinum : veluti cum loquentis vocem, quemnon videmus, audientes, putamus aliumquempiam, cui voce similis est ; atque indeterioribus vel echo testis est, vel tinnitus illeipsarum aurium, vel in horologiis merulæ autcorvi quædam imitatio, vel quæ sibi somniantesaut furentes videntur audire. Falsæ autem voculæquæ dicuntur a musicis, incredibile est quantumattestantur veritati, quod post apparebit : tamenetiam ipsæ, quod sat est nunc, non absunt abearum similitudine quas veras vocant. Sequerishæc ?

A. – Et libentissime. Nam nihil laboro utintellegam.

R. – Ergo, ne moremur, videturne tibi autlilium a lilio posse odore, aut mel thyminum amelle thymino de diversis alveariis sapore, autmollitudo plumarum [454] cygni ab anseris tactufacile diiudicari ?

A. – Non videtur.R. – Quid, cum talia nos vel olfacere, vel

gustare, vel tangere somniamus ? nonne

55

similitudine imaginum eo deteriore quo inanioredecipimur ?

A. – Verum dicis.R. – Ergo apparet nos in omnibus sensibus

sive æqualibus, sive in deterioribus rebus, autsimilitudine lenocinante falli ; aut etiamsi nonfallimur suspendentes consensionem, seudifferentiam dignoscentes, tamen eas res falsasnominare quas verisimiles deprehendimus.

A. – Dubitare non possum.

CAPUT VII. DE VERO ET SIMILI. SOLILOQUIA CUR DICTA.

XIII. R. – Nunc attende, dum eadem rursumrecurrimus, quo fiat apertius quod conamurostendere.

A. – Eccum, loquere quod vis. Nam egocircumitum istum semel statui tolerare, neque ineo defatiscar spe tanta perveniendi quo nostendere sentio.

R. – Bene facis. Sed attende utrum tibivideatur, cum ova similia videmus, aliquod eorumfalsum esse recte nos posse dicere.

A. – Nullo modo videtur. Omnia enim si ovasunt, vera ova sunt.

R. – Quid, cum de speculo resultareimaginem videmus ? quibus signis falsam essecomprehendimus ?

56

A. – Scilicet quod non tenetur, non sonat,non per se movetur, non vivit, et cæterisinnumerabilibus, quæ prosequi longum est.

R. – Video te nolle immorari, et properationituæ mos gerendus est. Itaque, ne singula repetam,si et illi homines quos videmus in somnis, vivere,loqui, teneri a vigilantibus possent, nihilque [455]inter ipsos differret, et eos quos expergefacti acsani alloquimur et videmus, numquidnam eosfalsos diceremus ?

A. – Quo pacto istud recte diceretur ?R. – Ergo si eo veri essent, quo veri simillimi

apparerent, nihilque inter eos et veros omninodistaret, eoque falsi quo per illas vel aliasdifferentias dissimiles convincerentur ; nonnesimilitudinem veritatis matrem, etdissimilitudinem falsitatis esse fatendum est ?

A. – Non habeo quid dicam, et pudet me tamtemerariæ consensionis meæ superioris.

XIV. R. – Ridiculum est si te pudet, quasinon ob idipsum elegerimus huiusmodisermocinationes : quæ quoniam cum solis nobisloquimur, Soliloquia vocari et inscribi volo ; novoquidem et fortasse duro nomine, sed ad remdemonstrandam satis idoneo. Cum enim nequemelius quæri veritas possit, quam interrogando etrespondendo, et vix quisquam inveniatur quemnon pudeat convinci disputantem, eoque pænesemper eveniat ut rem bene inductam addiscutiendum inconditus pervicaciæ clamor

57

explodat, etiam cum laceratione animorum,plerumque dissimulata, interdum et aperta ;pacatissime, ut opinor, et commodissime placuit,a meipso interrogatum mihique respondentem,Deo adiuvante, verum quærere : quare nihil estquod vereare, sicubi te temere illigasti, redireatque resolvere ; aliter hinc enim evadi nonpotest. [456]

CAPUT VIII. UNDE VERUM AUT FALSUM.

XV. A. – Recte dicis ; sed quid maleconcesserim non plane video : nisi forte id rectedici falsum quod habeat aliquam verisimilitudinem, cum prorsus mihi nihil aliuddignum falsi nomine occurrat ; et rursus tamencogor fateri eo falsa vocari quæ vocantur, quo averis differunt. Ex quo conficitur eam ipsamdissimilitudinem causam esse falsitatis. Itaqueconturbor, non enim mihi facile quidquam venitin mentem, quod contrariis causis gignatur.

R. – Quid, si hoc unum est in rerum naturagenus, et solum quod ita sit ? An ignoras, cum peranimalium innumerabilia genera cucurreris, solumcrocodilum inveniri qui superiorem in mandendopartem moveat ; præsertim cum pæne reperirinihil queat ita cuique rei simile, ut non in aliquoetiam dissimile sit ?

A. – Video quidem ista ; sed cum consideroillud quod falsum vocamus, et simile aliquidhabere veri et dissimile, ex qua potius parte

58

meruerit falsi nomen, non valeo discernere. Sienim ex eo quod dissimile est, dixero ; nihil eritquod non falsum dici possit : nihil enim est quodnon alicui rei dissimile sit, quam veram esseconcedimus. Item, si dixero eo quod simile est,falsum appellandum ; non solum ova illareclamabunt quæ vera eo ipso sunt quo simillima,sed etiam sic non effugiam eum qui me coegeritfalsa esse omnia confiteri, quod omnia sibi exaliqua parte similia esse negare non possum. Sedfac me non metuere illud respondere, [457]similitudinem ac dissimilitudinem simul efficereut aliquid falsum recte nominetur ; quam mihievadendi viam dabis ? Instabitur enimnihilominus ut omnia falsa esse renuntiem ;quippe omnia sibimet, ut supra dictum est, etsimilia quadam ex parte, et dissimilia reperiuntur.Restaret ut nihil aliud falsum esse dicerem nisiquod aliter se haberet atque videretur, ni verererilla tot monstra quæ me dudum enavigassearbitrabar. Nam eo rursum repellor vertigineinopinata, ut verum id esse dicam quod ita sehabet ut videtur. Ex quo confit sine cognitorenihil verum esse posse : ubi mihi naufragium inscopulis occultissimis formidandum est, qui verisunt, etiamsi nesciantur. Aut, si verum esse idquod est dixero, falsum non esse uspiamconcludetur, quovis repugnante. Itaque redeuntilli æstus, nec quidquam tanta patientia morarumtuarum processisse me video.

59

CAPUT IX. QUID FALSUM, QUID FALLAX ET QUID MENDAX.

XVI. R. – Attende potius ; nam nullo modoin animum inducam, frustra nos auxiliumdivinum implorasse. Video enim, tentatisquantum potuimus omnibus rebus, nonremansisse quod falsum iure dicatur, nisi quod autse fingit esse quod non est, aut omnino essetendit et non est. Sed illud superius falsi genus,vel fallax etiam, vel mendax est. Nam fallax idrecte dicitur quod habet quemdam fallendiappetitum ; qui sine anima intellegi non potest :sed partim ratione fit, partim natura ; ratione, in[458] animalibus rationalibus, ut in homine ;natura, in bestiis, tamquam in vulpecula. Illudautem quod mendax voco, a mentientibus fit. Quihoc differunt a fallacibus, quod omnis fallaxappetit fallere ; non autem omnis vult fallere quimentitur : nam et mimi et comœdiæ et multapoemata mendaciorum plena sunt, delectandipotius quam fallendi voluntate, et omnes fere quiiocantur, mentiuntur. Sed fallax vel fallens is rectedicitur, cuius negotium est ut quisque fallatur. Illiautem qui non id agunt ut decipiant, sed tamenaliquid fingunt, vel mendaces tantum, vel si nehoc quidem, mentientes tamen vocari nemoambigit. Nisi quid habes adversus ista quod dicas.

XVII. A. – Perge, quæso ; nunc enim fortassede falsis non- falsa docere cœpisti : sed iam illud

60

genus exspecto quale sit quod dixisti, esse tenditet non est.

R. – Quidni exspectes ? Eadem illa sunt,quorum multa supra memoravimus. Annon tibividetur imago tua de speculo quasi tu ipse velleesse, sed ideo esse falsa, quod non est ?

A. – Valde hoc videtur.R. – Quid omnis pictura vel cuiuscemodi

simulacrum, et id genus omnia opificum ? nonneillud esse contendunt, ad cuius quidquesimilitudinem factum est ?

A. – Prorsus adducor.R. – Iam ea quibus vel dormientes vel

furentes falluntur, concedis, ut opinor, in eo essegenere.

A. – Et nulla magis : nam nulla magistendunt talia esse, qualia vel vigilantes vel sanicernunt ; et eo tamen falsa sunt, quo id quodtendunt esse non possunt.

R. – Quid iam de turrium motu, vel de mersoremo, vel de umbris corporum plura dicam ?Planum est, ut arbitror, ex hac regula essemetienda.

A. – Planissimum.R. – Taceo de ceteris sensibus ; nam nemo

considerans non hoc inveniet, falsum appellari inrebus ipsis quas sentimus, quod esse aliquid tenditet non est. [459]

CAPUT X. QUÆDAM EO VERA QUO FALSA.

61

XVIII. A. – Recte dicis : sed miror cur abhoc genere tibi secernenda illa poemata et iocavisa sunt, cæteræque fallaciæ.

R. – Quia scilicet aliud est falsum esse velle,aliud verum esse non posse. Itaque ipsa operahominum velut comœdias aut tragœdias, autmimos, et id genus alia possumus operibuspictorum fictorumque coniungere. Tam enimverus esse pictus homo non potest, quamvis inspeciem hominis tendat, quam illa quæ scriptasunt in libris comicorum. Neque enim falsa essevolunt, aut ullo appetitu sua farsa sunt ; sedquadam necessitate, quantum fingentis arbitriumsequi potuerunt. At vero in scena Rosciusvoluntate falsa Hecuba erat, natura verus homo ;sed illa voluntate etiam verus tragœdus, eovidelicet quo implebat, institutum : falsus autemPriamus, eo quod Priamum assimilabat, sed ipsenon erat. Ex quo iam nascitur quiddam mirabile,quod tamen ita se habere nemo ambigit.

A.- Quidnam id est ?R. – Quid putas, nisi hæc omnia inde esse in

quibusdam vera, unde in quibusdam falsa sunt, etad suum verum hoc solum eis prodesse, quod adaliud falsa sunt ? Unde ad id quod esse aut voluntaut debent, nullo modo perveniunt, si falsa essefugiunt. Quo pacto enim iste quemcommemoravi, verus tragœdus esset, si nollet essefalsus Hector, falsa Andromache, falsus Hercules,et alia innumera ? aut unde vera pictura esset, si

62

falsus equus non esset ? unde in speculo vera[460] hominis imago, si non falsus homo ? Quare,si quibusdam, ut verum aliquid sint, prodest utsint aliquid falsum ; cur tantopere falsitatesformidamus, et pro magno bono appetimusveritatem ?

A. – Nescio, et multum miror, nisi quia inexemplis istis nihil imitatione dignum video. Nonenim tamquam histriones, aut de speculis quæquerelucentia, aut tamquam Myronis buculæ ex ære,ita etiam nos ut in nostro quodam habitu verisimus, ad alienum habitum adumbrati atqueassimilati, et ob hoc falsi esse debemus ; sed illudverum quærere, quod non quasi bifronte rationesibique adversanti, ut ex aliqua parte verum sit, exaliqua falsum sit.

R. – Magna et divina quædam requiris. Quætamen si invenerimus, nonne fatebimur his ipsamconfici, et quasi conflari veritatem, a quadenominatur omne quod verum quoquo modonominatur ?

A. – Non invitus assentior.

CAPUT XI. DISCIPLINARUM VERITAS. – FABULA QUID. QUID SIT GRAMMATICA.

XIX. R. – Quid tibi ergo videtur ? disciplinadisputandi verane, an falsa est ?

A. – Quis dubitet veram ? Sed vera est etiamgrammatica.

R. – Itane ut illa ?

63

A. – Non video quid sit vero verius.R. – Illud profecto quod nihil falsi habet :

quod intuens paulo ante offendebare ex iis rebusquæ nescio quomodo nisi falsæ essent, veræ essenon possent. An ignoras omnia illa fabulosa etaperte falsa ad grammaticam pertinere ?

A. – Non ignoro istud quidem, [461] sed, utopinor, non per grammaticam falsa sunt, sed peream qualiacumque sunt, demonstrantur. Siquidemest fabula compositum ad utilitatemdelectationemve mendacium. Est autemgrammatica vocis articulatæ custos et moderatrixdisciplina : cuius professionis necessitate cogiturhumanæ linguæ omnia etiam figmenta colligere,quæ memoriæ litterisque mandata sunt, non eafalsa faciens, sed de his veram quamdam docensasserensque rationem.

R. – Recte sane : nihil nunc curo, utrum abste ista bene definita atque distincta sint ; sed illudquæro utrum hoc ita esse ipsa grammatica, anvero illa disciplina disputationis ostendat.

A. – Non nego vim peritiamque definiendi,qua nunc ego ista separare conatus sum,disputatoriæ arti tribui.

XX. R. – Quid ipsa grammatica ? nonne sivera est, eo vera est quo disciplina est ? Disciplinaenim a discendo dicta est : nemo autem quædidicit ac tenet, nescire dici potest ; et nemo scitfalsa. Omnis ergo vera est disciplina.

64

A. – Non video quidem quid in istaratiuncula temere concedatur. Movet me tamenne per istam cuipiam videatur etiam illas fabulasveras esse ; nam et has discimus et tenemus.

R. – Numquidnam magister noster nolebatnos credere quæ docebat, et nosse ?

A. – Imo vehementer ut nossemus instabat.R. – Numquid aliquando institit ut Dædalum

volasse crederemus ?A. – Hoc quidem nunquam. Sed plane nisi

teneremus fabulam, vix nos posse aliquidmanibus tenere faciebat.

R. – Tu ergo negas verum esse quod istafabula sit, et quod ita sit Dædalus diffamatus ?

A. – Hoc non nego verum esse.R. – Non negas ergo te didicisse verum, cum

ista didiceris. Nam si volasse Dædalum verum est,et hoc pueri pro ficta fabula acciperent atqueredderent, eo ipso falsa retinerent, quo veraessent illa quæ redderent. Hinc enim exstitit illudquod superius [462] mirabamur, de volatu Dædaliveram fabulam esse non potuisse, nisi Dædalumvolasse falsum esset

A. – Iam teneo istud ; sed quid ex eoproficiamus exspecto.

R. – Quid, nisi non esse falsam illamrationem, qua collegimus disciplinam, nisi veradoceat, disciplinam esse non posse ?

A. – Et hoc quid ad rem ?

65

R. – Quia volo dicas mihi unde sit disciplinagrammatica : inde enim vera est, unde disciplinaest.

A. – Nescio quid tibi respondeam.R. – Nonne tibi videtur, si nihil in ea

definitum esset, et nihil in genera et partesdistributum atque distinctum, eam nullo mododisciplinam esse potuisse ?

A. – Iam intellego quid dicas ; nec ulla mihioccurrit cuiusvis facies disciplinæ, in qua nondefinitiones ac divisiones et ratiocinationes, dumquid quidque sit declaratur, dum sine confusionepartium sua cuique redduntur, dum nihilprætermittitur proprium, nihil annumeraturalienum, totum hoc ipsum quo disciplina dicituregerint.

R. – Ergo et totum ipsum quo vera dicitur.A. – Video consequi.XXI. R. – Responde nunc quæ disciplina

contineat definitionum, divisionum,partitionumque rationes.

A. – Iam superius dictum est hæc disputandiregulis contineri.

R. – Grammatica igitur eadem arte creata est,ut disciplina, et ut vera esset, quæ est abs tesuperius a falsitate defensa. Quod non de unagrammatica mihi licet concludere, sed prorsus deomnibus disciplinis. Nam dixisti, vereque dixisti,nullam disciplinam tibi occurrere, in qua nondefiniendi ius atque distribuendi idipsum, ut

66

disciplina sit, fecerit. At, si eo veræ sunt quo suntdisciplinæ, negabitne quispiam, veritatem ipsamesse per quam omnes veræ sunt disciplinæ ?

A. – Prope est omnino ut assentiar : sed illudme movet, quod etiam rationem disputandi intereasdem disciplinas numeramus. Quare illampotius existimo esse veritatem, qua et ista ipsaratio vera est.

R. – Optime [463] omnino ac vigilantissime :sed non negas, ut opinor, eo veram esse quodisciplina est

A. – Imo idipsum est quod me movet.Adverti enim etiam disciplinam esse, et ob hocveram dici.

R. – Quid ergo ? istam putas aliterdisciplinam esse potuisse, nisi omnia in ea definitaessent et distributa ?

A. – Nihil aliud habeo quod dicam.R. – At, si ad eam pertinet hoc officium, per

seipsam disciplina vera est. Quisquamne igiturmirum putabit si ea qua vera sunt, omnia ab ipsavera sunt, si et ipsa sit veritas.

A. – Nihil mihi obstat quominus rectapergam in istam sententiam.

CAPUT XII. QUOT MODIS QUÆDAM SINT IN ALIO.

XXII. R. – Ergo attende pauca quæ restant.A. – Profer si quid habes, modo tale sit quod

intellegam, libenterque concedam.

67

R. – Esse aliquid in aliquo, non nos fugitduobus modis dici. Uno quo ita est, ut etiamseiungi atque alibi esse possit, ut hoc lignum inhoc loco, ut sol in oriente : altero autem quo itaest aliquid in subiecto, ut ab eo nequeat separari,ut in hoc ligno forma et species quam videmus, utin sole lux, ut in igne calor, ut in animo disciplina,et si qua sunt alia similia. An tibi aliter videtur ?

A. – Ista quidem vetustissima sunt nobis, etab ineunte adolescentia studiosissime percepta etcognita : quare non possum de his interrogatus,quin ea sine ulla deliberatione concedam.

R. – Quid illud ? nonne concedis, quod insubiecto est inseparabiliter, si subiectum ipsumnon maneat, manere non posse ?

A. – Hoc quoque video necessarium ; nammanente [464] subiecto, posse id quod in subiectoest non manere, quisquis diligenter res advertit,intellegit. Siquidem huius corporis color potestvel valetudinis ratione vel ætate immutari, cumipsum corpus necdum interierit. Et hoc nonperæque in omnibus valet, sed in his in quibus,non ut sint ipsa subiecta, ea quæ in subiectis suntcoexistunt. Non enim ut sit iste paries, paries hoccolore fit, quem in eo videmus ; cum etiam si quocasu nigrescat aut albescat, vel aliquem aliummutet colorem, nihilominus tamen maneat pariesac dicatur. At vero ignis si calore careat, ne ignisquidem erit ; nec nivem vocare, nisi candidam,possumus.

68

CAPUT XIII. IMMORTALITAS ANIMÆ COLLIGITUR.

XXIII. Illud vero quod interrogasti, quisconcesserit, aut cui posse fieri videatur, ut id quodin subiecto est, maneat ipso intereunte subiecto ?Monstruosum enim et a veritate alienissimum est,ut id quod non esset nisi in ipso esset, etiam cumipsum non fuerit possit esse.

R. – Illud igitur quod quærebamus inventumest.

A. – Quid narras ?R. – Id quod audis.A. – Iamne ergo liquido constat animum esse

immortalem ? R. – Si ea quæ concessisti vera sint,

liquidissime : nisi forte animum dicis, etiamsimoriatur, animum esse.

A. – Nunquam equidem hoc dixerim ; sed eoipso quo interit, fieri ut animus non sit, dico. Necme ab hac sententia revocat, quod a magnisphilosophis dictum est, eam rem quæ,quocumque venerit, vitam præstat, [465] mortemin se admittere non posse. Quamvis enim lumenquocumque intrare potuerit, faciat id lucere,tenebrasque in se propter memorabilem illam vimcontrariorum non possit admittere ; tamenexstinguitur locusque ille exstincto luminetenebratur. Ita illud quod tenebris resistebat,neque ullo modo in se tenebras admisit, et sic eisintereundo locum fecit, ut poterat etiam

69

discedendo. Itaque timeo ne mors ita contingatcorpori, ut tenebræ loco, aliquando discedenteanimo ut lumine, aliquando autem ibidemexstinctor ut iam non de omni morte corporis,securitas sit, sed aliquod genus mortis sitoptandum, quo anima ex corpore incolumiseducatur, perducaturque ad locum, si est ullustalis locus, ubi non possit exstingui. Aut, si ne hocquidem potest, atque in ipso corpore anima quasilumen accenditur, nec alibi potest durare,omnisque mors est exstinctio quædam animæ incorpore vel vitæ ; aliquod genus eligendum estquantum homo sinitur, quo idipsum quod vivitur,cum securitate ac tranquillitate vivatur,quamquam nescio quomodo istud possit fieri sianima moritur. O multum beatos, quibus sive abipsis, sive abs quolibet, non esse metuendammortem, etiamsi anima intereat, persuasum est !At mihi misero nullæ adhuc rationes, nulli libripersuadere potuerunt.

XXIV. R. – Noli gemere, immortalis estanimus humanus.

A. – Unde hoc probas ?R. – Ex iis quæ cum magna cautione, ut

arbitror, superius concessisti.A. – Nihil quidem me minus vigilanter

interroganti tibi memini dedisse : sed collige iamipsam summam, oro te ; videamus quo tantisambagibus pervenerimus, nec me iam interrogesvolo. Si enim ea breviter enumeraturus es quæ

70

concessi, quonam rursus responsio meadesideratur ? An ut moras gaudiorum mihi frustrainferas, si quid boni forte confecimus ?

R. – Faciam quod te velle video, sed attende[466] diligentissime.

A. – Loquere iam, hic sum ; quid enecas ?R. – Omne quod in subiecto est, si semper

manet, ipsum etiam subiectum maneat sempernecesse est. Et omnis in subiecto est animodisciplina. Necesse est igitur semper ut animusmaneat, si semper manet disciplina. Est autemdisciplina veritas, et semper, ut in initio libri huiusratio persuasit, veritas manet. Semper igituranimus manet, nec animus mortuus dicitur.Immortalem igitur animum solus non absurdenegat, qui superiorum aliquid non recteconcessum esse convincit.

CAPUT XIV. EXCUTITUR SUPERIOR SYLLOGISMUS.

XXV. A. – Iam me volo in gaudia mittere,sed duabus aliquantum revocor causis. Namprimum me movet quod circuitu tanto usi sumus,nescio quam ratiocinationum catenam sequentes,cum tam breviter totum de quo agebatur,demonstrari potuerit, quam nunc demonstratumest. Quare, me sollicitum facit quod tam diu quasiad insidiandum obambulavit oratio. Deinde nonvideo quomodo in animo semper sit disciplina,præsertim disputandi, cum et tam pauci eius gnari

71

sint, et quisquis eam novit, tanto ab infantiatempore. fuerit indoctus. Non enim possumusdicere aut imperitorum animos non esse animos,aut esse in animo eam quam nesciant disciplinam.Quod si vehementer absurdum est, restat ut autnon semper in animo sit veritas, aut disciplina illaveritas non sit.

XXVI. R. – Vides quam non frustra tantoscircuitus [467] egerit nostra ratiocinatio.Quærebamus enim quid sit veritas, quod ne nuncquidem in hac quadam silva rerum, omnibus penecallibus oberratis, video nos investigare potuisse.Sed quid facimus ? An incœpta omittimus, etexspectamus ecquid nobis librorum alienorum inmanus incidat, quod huic quæstioni satisfaciat ?Nam et multos ante nostram ætatem scriptos essearbitror, quos non legimus : et nunc, ut nihil quodnescimus opinemur, manifestum habemus, etcarmine de hac re scribi, et soluta oratione ; et abiis viris quorum nec scripta latere nos possunt, eteorum ingenia talia novimus, ut nos in eorumlitteris quod volumus, inventuros desperare nonpossimus : præsertim cum hic ante oculos nostrossit ille,9 in quo ipsam eloquentiam quam mortuamdolebamus, perfectam revixisse cognovimus.Illene nos sinet, cum scriptis suis vivendi modumdocuerit, vivendi ignorare naturam ?

9 Ambrosius, ut videtur, qui libros de officiis scripsit ; et cui ad audiendumAugustinum non vacabat ex lib. vi, Conf. cap. i.

72

A. – Non arbitror equidem et multum indespero, sed unum doleo quod vel erga se, vel ergasapientiam studium nostrum non ei ut volumusvalemus aperire. Nam profecto ille misereretursitim nostram, et exundaret multo citius quamnunc. Securus enim est, quod sibi iam totum deanimæ immortalitate persuasit, nec scit aliquosesse fortasse, qui huius ignorationis miseriam satiscognoverunt, et quibus præsertim rogantibus nonsubvenire crudele sit. Ille10 autem alius novitquidem pro familiaritate ardorem nostrum ; sedita longe abest, et ita nunc constituti sumus, ut vixad eum vel epistolæ mittendæ facultas sit. Quemcredo iam otio Transalpino perfecisse carmenquo mortis metus excantatus effugiat, et antiquaglacie duratus animæ stupor frigusque pellatur.Sed interim dum ista [468] proveniunt, quæ innostra potestate non sunt, nonne turpissimum estperire otium nostrum, et totum ipsum animum exincerto arbitrio pendere deligatum ?

CAPUT XV. VERI ET FALSI NATURA.

XXVII. Ubi est quod Deum et rogavimus etrogamus, ut nobis non divitias, non corporisvoluptates, non populares suggestus atquehonores, sed animam nostram seque ipsumquærentibus, iter aperiat ? Itane nos deseret, aut anobis deseretur ?

10 Forte an Zenobius poetices peritus, de cuius repentina profectione lib. Ide Ordine cap. 7.

73

R. – Alienissimum quidem ab ipso est ut eosqui talia desiderant deserat : unde a nobis quoquealienum esse debet ut tantum ducem deseramus.Quare, si placet, repetamus breviter unde illa duoconfecta sint, aut semper manere veritatem, autveritatem esse disputandi rationem. Hæc enimvacillare dixisti, quo minus nos faciat totius reisumma securos. An potius illud quæremus,quomodo esse possit in imperito animodisciplina, quem non possumus non animumdicere ? Hinc enim commotus videbare, ut de illisquæ concesseras, dubitare rursus necesse fuerit.

A. – Imo discutiamus prius illa, deinde hocquale sit videbimus. Ita enim, ut opinor, nullacontroversia remanebit.

R. – Ita fiat, sed adesto totus atquecautissimus. Scio enim quid tibi eveniatattendenti, dum nimis pendes in conclusionem, etut iam iamque inferatur exspectas, ea quæinterrogantur non diligenter examinata concedis.

A. – Verum fortasse dicis ; sed enitar contrahoc genus [469] morbi quantum possum : modoiam tu incipe quærere, ne superfluis immoremur.

XXVIII. R. – Ex eo, quantum memini,veritatem non posse interire conclusimus, quodnon solum si totus mundus intereat, sed etiam siipsa veritas, verum erit et mundum et veritateminterisse. Nihil autem verum sine veritate : nullomodo igitur interit veritas.

74

A. – Agnosco ista, et multum miror si falsasunt.

R. – Ergo illud alterum videamus.A. – Sine me paululum considerare, oro te,

ne huc iterum turpiter redeam.R. – Ergone interisse veritatem verum non

erit ? Si non erit verum, non ergo interit. Si verumerit, unde post occasum veritatis verum erit, cumiam veritas nulla est ?

A. – Nihil habeo quid plus cogitem atqueconsiderem, perge ad aliud. Certe faciemus,quantum possumus, ut docti atque prudentes virilegant hæc, et nostram, si qua est, corriganttemeritatem : nam me nec modo, nec aliquandoarbitror quid contra hoc dicatur posse invenire.

XXIX. R. – Numquidnam ergo diciturveritas, nisi qua verum est quidquid verum est ?

A. – Nullo modo.R. – Numquidnam recte dicitur verum, nisi

quod non est falsum ?A. – Hinc vero dubitare dementia est.R. – Num falsum non est quod ad

similitudinem alicuius accommodatum est, nequeid tamen est cuius simile apparet ?

A. – Nihil quidem aliud video quod libentiusfalsum vocem. Sed tamen solet falsum dici, etiamquod a veri similitudine longe abest.

R. – Quis negat ? sed tamen quod habeat adverum nonnullam imitationem.

75

A. – Quomodo ? Non enim cum dicitur,iunctis alitibus anguibus Medeam volasse, ulla exparte res ista verum imitatur ; quippe quæ nullasit, nec imitari aliquid possit ea res quæ omninonon sit.

R. – Recte dicis ; sed non attendis eam remquæ omnino nulla sit, ne falsum quidem possedici. Si enim falsum est, est : si non est, non estfalsum.

A. – Non ergo dicemus illud de Medea, [470]nescio quod monstrum, falsum esse ?

R. – Non utique ; nam si falsum est,quomodo monstrum est ?

A. – Miram rem video : itane tandem cumaudio :

Angues ingentes alites iunctos iugo (Cicerone, Deinv. 1, 19, 27),

non dico falsum ?R. – Dicis plane : est enim quod falsum esse

dicas.A. – Quid, quæso ?R. – Illam scilicet sententiam quæ ipso versu

enuntiatur :A. – Et quam tandem habet ista imitationem

veri ?R. – Quia similiter enuntiaretur, etiamsi vere

illud Medea fecisset. Imitatur ergo ipsaenuntiatione veras sententias falsa sententia. Quæsi non creditur, eo solo imitatur veras quod itadicitur, estque tantum falsa, non etiam fallens. Si

76

autem fidem impetrat, imitatur etiam creditasveras.

A – Iam intellego multum interesse inter illaquæ dicimus, et illa de quibus dicimus aliquid ;quare iam assentior : nam hoc solo revocabar,quidquid falsum dicimus non recte dici, nisihabeat veri alicuius imitationem. Quis enimlapidem falsum argentum esse dicens non iurerideatur ? tamen si quisquam lapidem argentumesse dicat, dicimus falsum eum dicere, id estfalsam proferre sententiam. Stannum autem velplumbum non absurde, ut opinor, falsumargentum vocamus, quod id res ipsa velutimitatur : neque ex eo falsa est nostra sententia,sed illud ipsum de quo enuntiatur.

CAPUT XVI. AN MELIORA DETERIORUM NOMINIBUS VORARI POSSINT.

XXX. R. – Bene intellegis. Sed illud vide,utrum et argentum falsi plumbi nominecongruenter appellare possimus.

A. – Non mihi placet.R. – Quid ita ?A. – Nescio ; nisi illud video, vehementer

contra voluntatem meam dici.R. – Num [471] forte propterea quod

argentum melius est, et quasi in contumeliam eiusdicitur ; plumbi autem quidam velut honor est, sifalsum argentum vocetur ?

77

A. – Prorsus explicasti quod volebam. Etideo credo iure infames intestabilesque haberi, quimuliebri habitu se ostentant, quos nescio utrumfalsas mulieres, an falsos viros melius vocem.Veros tamen histriones, verosque infames sinedubitatione possumus vocare ; aut, si latent necinfame quidquam nisi a turpi fama nominatur,veros nequam non sine veritate dicimus, utopinor.

R. – Alius locus nobis erit de istis rebusdisserendi : multa enim fiunt, quæ quasi faciepopulari turpia videntur, aliquo tamen finelaudabili honesta monstrantur. Et magna quæstioest utrum patriæ liberandæ causa muliebri tunicaindutus, debeat hostem decipere, hoc ipso quomulier falsa sit, fortasse verior vir futurus : etutrum sapiens qui aliquo modo certum habeatnecessariam fore vitam suam rebus humanis,malit emori frigore, quam femineis vestibus, sialiud non sit, amiciri. Sed de hoc, ut dictum est,alias videbimus. Profecto enim cernis quantæinquisitionis indigeat, quatenus ista progredidebeant, ne in quasdam inexcusabiles turpitudinesdecidatur. Nunc autem quod præsenti quæstionisatis est, iam puto apparere, neque dubitari nonesse falsum quidquam nisi veri aliqua imitatione.[472]

CAPUT XVII. NUM ALIQUID EX OMNI PARTE FALSUM SIT AUT VERUM.

78

XXXI. A. – Proficiscere ad reliqua ; nam hocmihi bene persuasum est.

R. – Ergo illud quæro, utrum præterdisciplinas quibus erudimur, et quibus etiamipsum studium sapientiæ annumerari decet,possimus quidquam ita verum invenire, quod nonsicut theatricus Achilles ex aliqua parte falsum sit,ut ex alia verum esse possit ?

A. – Mihi videntur multa inveniri. Non enimdisciplinæ istum habent lapidem, nec tamen, utverus sit lapis, imitatur aliquid secundum quodfalsus dicatur. Quo uno commemorato, vides iaminnumerabilibus supersedendum esse, quæ sponteoccurrant cogitantibus.

R. – Video prorsus. Sed nonne tibi videnturuno corporis nomine includi ?

A. – Viderentur, si aut inane nihil essecertum haberem, aut ipsum animum inter corporanumerandum arbitrarer, aut etiam Deum corpusaliquod esse crederem. Quæ omnia si sunt, adnullius imitationem falsa et vera esse video.

R. – In longum nos mittis, sed utar quantumpossum compendio. Certe enim aliud est quodinane appellas, aliud quod veritatem.

A. – Longe aliud. Quid enim me inanius, siveritatem inane aliquid puto, aut tantopere aliquidinane appeto ? Quid enim aliud quam veritateminvenire desidero ?

R. – Ergo et illud fortasse concedis, nihilverum esse quod non veritate fiat ut verum sit.

79

A. – Iam hoc olim manifestum est.R. – Num dubitas nihil esse inane præter

ipsum inane, aut certe corpus ?A. – Prorsus non dubito.R. – [473] Opinor ergo, veritatem corpus esse

aliquod credis.A. – Nullo modo.R. – Quid in corpore ?A. – Nescio ; nihil ad rem : arbitror enim vel

illud te scire, si est inane, magis illud esse ubinullum sit corpus.

R. – Hoc sane planum est.A. – Quid igitur immoramur ?R. – An tibi aut veritas videtur fecisse inane,

aut aliquid verum esse ubi veritas non sit ?A. – Non videtur.R. – Non est ergo inane verum, quia neque

ab eo quod inane non est, inane fieri potest : etquod veritate caret, verum non esse manifestumest ; et omnino ipsum quod inane dicitur, ex eoquod nihil sit dicitur. Quomodo igitur potestverum esse quod non est ? aut quomodo potestesse quod penitus nihil est ?

A. – Age nunc, inane tamquam inanedeseramus.

CAPUT XVIII. AN VERE SIT CORPUS.

XXXII. R. – Quid de ceteris dicis ?A. – Quid ?

80

R. – Quod vides mihi plurimum suffragari.Restat enim animus et Deus, quæ duo sipropterea vera sunt quod in his est veritas, deimmortalitate Dei nemo dubitat. Animus autemimmortalis creditur, si veritas quæ interire nonpotest, etiam in illo esse probatur. Quare iam illudultimum videamus, utrum corpus non sit vereverum, id est non in eo sit veritas, sed quasiquædam imago veritatis. Nam si et in corpore,quod satis certum est recipere interitum, taleverum invenerimus, quale est in disciplinis, noncontinuo erit disputandi disciplina veritas, quaomnes veræ sunt disciplinæ. Verum est enim etcorpus quod non videtur disputandi ratione esseformatum. Si vero et corpus [474] imitationealiqua verum est, et ob hoc non ad liquidumverum, nihil erit fortasse quod impediatdisputandi rationem, quominus ipsa veritas essedoceatur.

A. – Interim quæramus de corpore ; nam nehoc quidem cum constiterit, video istamcontroversiam terminatam.

R. – Unde scis quid velit Deus ? Itaqueattende : nam ego puto corpus aliqua forma etspecie contineri, quam si non haberet, corpus nonesset ; si veram haberet, animus esset. An aliterputandum est ?

A. – Assentior in parte, de cetero dubito ;nam, nisi teneatur aliqua figura, corpus non esse

81

concedo. Quomodo autem, si eam veram haberet,animus esset, non satis intellego.

R. – Nihilne tandem de primi libri exordio, etde illa tua geometrica recordaris ?

A. – Bene commemorasti ; recordor prorsus,ac libentissime.

R. – Talesne in corporibus figuræinveniuntur, quales illa disciplina demonstrat ?

A. – Immo incredibile est quanto deterioresesse convincuntur.

R. – Quas ergo istarum veras putas ?A. – Ne quæso, etiam istuc me

interrogandum putes. Quis enim mente tamcæcus est qui non videat, istas quæ in geometricadocentur, habitare in ipsa veritate, aut in his etiamveritatem ; illas vero corporis figuras, siquidemquasi ad istas tendere videntur, habere nescioquam imitationem veritatis, et ideo falsas esse ?Iam enim totum illud quod ostendere moliebarisintellego. [475]

CAPUT XIX. VERITAS IMMORTALIS ARGUIT ANIMÆ IMMORTALITATEM.

XXXIII. R. – Quid ergo iam opus est ut dedisciplina disputationis requiramus ? Sive enimfiguræ geometricæ in veritate, sive in eis veritassit, anima nostra, id est intellegentia nostra,contineri nemo ambigit, ac per hoc in nostroanimo etiam veritas esse cogitur. Quod siquælibet disciplina ita est in animo, ut in subiecto

82

inseparabiliter, nec interire veritas potest ; quid,quæso, de animi perpetua vita, nescio qua mortisfamiliaritate dubitamus ? An illa linea velquadratura vel rotunditas habent alia quæimitentur ut vera sint ?

A. – Nullo modo id possum credere, nisiforte aliud sit linea quam longitudo sine latitudine,et aliud circulus quam linea circumducta undiquead medium æqualiter vergens.

R. – Quid ergo cunctamur ? An ubi ista sunt,veritas non est ?

A. – Avertat Deus amentiam.R. – An disciplina non est in animo ?A. – Quis hoc dixerit ?R. – Sed forte potest, intereunte subiecto, id

quod in subiecto est permanere ?A. – Quando mihi hoc persuadetur ?R. – Restat ut occidat veritas.A. – Unde fieri potest ?R. – Immortalis est igitur anima : iamiam

crede rationibus tuis, crede veritati ; clamat et inte sese habitare, et immortalem esse, nec sibisuam sedem quacumque corporis morte possesubduci. Avertere ab umbra tua, revertere in te ;nullus est interitus tuus, nisi oblitum te esse quodinterire non possis.

A. – Audio, resipisco, recolere incipio. Sed,quæso, illa quæ restant expedias, quomodo inanimo imperito, non [476] enim eum mortalem

83

dicere possumus, disciplina et veritas esseintellegantur.

R. – Aliud ista quæstio volumen desiderat, sieam vis tractari diligenter : simul et illa quæ, utpotuimus, investigata sunt, recensenda tibi essevideo ; quia si nihil eorum quæ concessa suntdubium est, multum nos egisse arbitror, nec cumparva securitate cætera quærere.

CAPUT XX. QUÆDAM VERA CREDIMUS, QUÆDAM RECORDAMUR, QUÆDAM NEC SENSU, NEC PHANTASIA, SED TANTUM RATIONE DEPREHENDUNTUR.

XXXIV. A. – Ita est ut dicis, et obtemperopræceptis tuis libens. Sed illud saltem impetrem,antequam terminum volumini statuas, ut quidintersit inter veram figuram, quæ intellegentiacontinetur, et eam quam sibi fingit cogitatio, quægræce sive phantasia sive phantasma dicitur,breviter exponas.

R. – Hoc quæris quod videre nisimundissimus non potest, et ad cuius rei visionemparum es exercitatus ; neque nunc per istoscircuitus aliud quam exercitationem tuam, ut illudvidere sis idoneus, operamur : tamen interesseplurimum quomodo possit doceri, fortassebreviter planum facio. Fac enim te aliquid esseoblitum, aliosque te velle quasi in memoriamrevocare Dicunt ergo illi : Numquidnam hoc est,aut illud ? diversa velut similia proferentes. Tu

84

vero nec illud vides quod recordari cupis ; ettamen : vides non hoc esse quod dicitur.Numquidnam tibi cum hoc evenit, omni modovidetur [477] oblivio ? Nam ipsa discretio, quanon admittitur quod falso admoneris, parsquædam recordationis est.

A. – Ita videtur.R. – Tales ergo nondum verum vident ; falli

tamen decipique non possunt ; et quid quærant,satis norunt. At si tibi quispiam dicat te postpaucos dies risisse quam natus es, non audesdicere falsum esse : et si auctor sit cui fideshabenda est, non recordaturus, sed crediturus es ;totum enim tempus illud validissima oblivionetibi sepultum est : an aliter putas ?

A. – Prorsus consentio.R. – Hæc igitur ab illa oblivione plurimum

differt, sed illa media est. Nam est aliarecordationi revisendæque veritati propior atquevicinior : cui simile est quando videmus aliquid,certoque recognoscimus id nos vidisse aliquando,atque nosse affirmamus ; sed ubi, aut quando, autquomodo, aut apud quem nobis in notitiamvenerit, satagimus repetere atque recolere. Ut side homine nobis contigerit, etiam quærimus ubieum noverimus : quod cum ille commemoraverit,repente tota res memoriæ quasi lumen infunditur,nihilque amplius, ut reminiscamur, laboratur. Anhoc genus ignotum tibi est, aut obscurum ?

85

A. – Quid hoc planius ? aut quid crebriusmihi accidere solet ?

XXXV. R. – Tales sunt qui bene disciplinisliberalibus eruditi ; siquidem illas sine dubio in seoblivione obrutas eruunt discendo, etquodammodo refodiunt11 : nec tamen contentisunt, nec se tenent donec totam faciem veritatis,cuius quidam in illis artibus splendor iamsubrutilat, latissime atque plenissime intueantur.Sed ex his quidam falsi colores atque formæ, velutin speculum cogitationis se fundunt, falluntqueinquirentes sæpe, ac decipiunt putantes illudtotum esse quod norunt vel quod inquirunt. Ipsæsunt illæ imaginationes magna cautione vitandæ ;quæ deprehenduntur fallaces, cum cogitationis[478] variato quasi speculo variantur, cum illafacies veritatis una et immutabilis maneat. Tumenim alterius atque alterius magnitudinisquadratum sibi cogitatio depingit, et quasi anteoculos præfert ; sed mens interior quæ vult verumvidere, ad illud se potius convertat, si potest,secundum quod iudicat illa omnia esse quadrata.

A. – Quid, si nobis quispiam dicat secundumid eam iudicare, quod videre oculis solet ?

R. – Quare ergo iudicat, si tamen beneerudita est, quantamvis pilam veram vera planitiepuncto tangi ? Quid tale unquam oculus vidit, autvidere potest, cum ipsa imaginatione cogitationisfingi quidquam huiusmodi non potest ? Annon11 Retract. lib. I, cap. IV, n. 4.

86

hoc probamus, cum etiam minimum circulumimaginando animo describimus, et ab eo lineas adcentrum ducimus ? Nam cum duas duxerimus,inter quas quasi acu vix pungi possit, alias iam inmedio non possumus ipsa cogitatione imaginariaducere, ut ad centrum sine ulla commixtioneperveniant ; cum clamet ratio innumerabilesposse duci, nec sese in illis incredibilibus angustiisnisi centro posse contingere, ita ut in omni earumintervallo scribi etiam circulus possit. Hoc cumilla phantasia implere non possit, magisque quamipsi oculi, deficiat, siquidem per ipsos est animoinflicta, manifestum est et multum eam differre averitate, et illam, dum hæc videtur, non videri.

XXXVI. Hæc dicentur operosius atquesubtilius, cum de intellegendo dissererecœperimus, quæ nobis pars proposita est, cum deanimæ vita quidquid sollicitat, fuerit quantumvalemus enucleatum atque discussum. Non enimcredo te parum formidare ne mors humana,etiamsi non interficiat animam, rerum tamenomnium, et ipsius si qua comperta fuerit, veritatisoblivionem inferat.

A. – Non potest satis dici quantum hocmalum metuendum sit. Qualis enim erit illaæterna vita, vel quæ mors non ei præponenda[479] est, si sic vivit anima, ut videmus eam viverein puero mox nato ? ut de illa vita nihil dicam quæin utero agitur ; non enim puto esse nullam.

87

R. – Bono animo esto ; Deus aderit, ut iamsentimus, quærentibus nobis, qui beatissimumquiddam post hoc corpus, et veritatisplenissimum sine ullo mendacio pollicetur.

A. – Fiat ut speramus.

88