Augustinus Hipponensis

DE CIVITATE DEILIBRI XIX-XXII

SANCTI AURELIIAUGUSTINI

HIPPONENSIS EPISCOPIOPERA OMNIA

MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA EXTRACTA E COLLECTIONE

SS ECCLESIAElig PATRUM ACCURANTIBUS

D A B CAILLAUCanonico honorario cenomanensi et cadurcensi

Pluribusque cleri gallicani presbyterisuna cum

D M N S Guillonepiscopo marochiensi in facultate theologiaelig parisiensi eloquentiaelig sacraelig

professore auctore libri cui titulus gallicaeligBibliothegraveque choisie des pegraveres grecs et latins

OPUS REGI DICATUM

TOMUS QUARTUS

PP 3-316DE CIVITATE DEI CONTRA PAGANOS

LIBRI XIX-XXIIPARISIIS

APUD PARENT-DESBARRES EDITOREMVIA VULGO DICTA DE SEINE 48

MDCCCXXXVI

2

LIBER XIX

In quo de finibus utriusque civitatis terrenaelig ac cœlestisdisputatur Recensentur de bonorum et malorum finibusopiniones philosophorum qui beatitudinem in hac vitafacere ipsi sibi frustra conati sunt qui dum operosiusrefelluntur ipsius civitatis cœlestis seu populi christianibeatitudo et pax quaelignam sit qualisve hic haberi vel infuturum sperari possit demonstratur

CAPUT I

Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavit ducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit

I QUONIAM de Civitatis utriusque1 terrenaeligscilicet et cœlestis debitis finibus deinceps mihivideo disputandum [4] prius exponenda suntquantum operis hujus terminandi ratio patiturargumenta mortalium quibus sibi ipsibeatitudinem facere in hujus vitaelig infelicitatemolili sunt ut ab eorum rebus vanis spes nostraquid differat quam Deus nobis dedit et res ipsahoc est vera beatitudo quam dabit non tantumauctoritate divina sed adhibita etiam rationequalem propter infideles possumus adhibereclarescat De finibus enim bonorum et malorummulla et multipliciter inter se philosophidisputarunt quam quaestionem maximaintentione versantes invenire conati sunt quid

1 Vide D Guillon tom XXI p 276-281

3

efficiat hominem beatum Illud enim est finisboni nostri propter quod appetenda sunt caeligteraipsum autem propter se ipsum et illud finis malipropter quod vitanda sunt caeligtera ipsum autempropter se ipsum Finem ergo boni nunc dicimusnon quo consumatur ut non sit sed quoperficiatur ut plenum sit et finem mali non quoesse desinat sed quo usque nocendo perducatFines itaque isti sunt summum bonum etsummum malum De quibus inveniendis atque inhac vita summo bono adipiscendo vitando autemsummo malo multum sicut dixi laboraveruntqui studium sapientiae in hujus saeligculi vanitateprofessi sunt nec tamen eos quamvis diversiserrantes modis naturaelig limes in tantum ab itinereveritatis deviare permisit ut non alii in animo aliiin corpore alii in utroque fines bonorumponerent et malorum Ex qua tripertita velutgeneralium distributione sectarum Marcus Varroin libro de Philosophia tam multam dogmatumvarietatem diligenter et subtiliter scrutatusadvertit ut ad ducentas-octoginta-octo sectasnon quaelig jam essent sed quaelig esse possentadhibens quasdam differentias facillimeperveniret

II Quod ut breviter ostendam inde oportetincipiam quod ipse advertit ei posuit in libromemorato quatuor [5] esse quaeligdam quaelighomines sine magistro sine ullo doctrinaeligadminiculo sine industria vel arte vivendi quaelig

4

virtus dicitur et procul dubio discitur velutnaturaliter appetunt aut voluptatem quadelectabiliter movetur corporis sensus autquietem qua fit ut nullam molestiam quisquecorporis patiatur aut utramque quam tamen unonomine voluptatis Epicurus appellat autuniversaliter prima naturae in quibus et haeligc suntet alia vel in corpore ut membrorum integritaset salus atque incolumitas ejus vel in animo utsunt ea quaelig vel parva vel magna in hominumreperiuntur ingeniis Haeligc igitur quatuor id estvoluptas quies utrumque prima naturae ita suntiu nobis ut vel virtus quam postea doctrinainserit propter haeligc appetenda sit aut ista proptervirtutem aut utraque propter se ipsa ac per hocfiunt hinc duodecim sectaelig per hanc enimrationem singulaelig triplicantur quod cum in unademonstravero difficile non erit id in caeligterisinvenire Cum ergo voluptas corporis animivirtuti aut subditur aut praeligfertur aut jungiturtripertita variatur diversitate sectarum Subditurautem virtuti quando in usum virtutis assumiturPertinet quippe ad virtutis cilicium et viverepatriaelig et propter patriam filios procreare quorum neutrum fieri potest sine corporisvoluptate Vani sine illa nec cibus polusquesumitur ut vivatur nec concumbitur utgeneratio propagetur Cum vero praeligfertur virtutiipsa appetitur propter se ipsam virtus autemassumenda creditur propter illam id est ut nihil

5

virtus agat nisi ad consequendam velconservandam corporis voluptatem quaelig vitadeformis est quidem quippe ubi virtus servitdominaelig voluptati quamvis nullo modo haeligcdicenda sit virtus sed tamen etiam ista horribilisturpitudo quosdam philosophos patronos etdefensores suos habuit Virtuti porro Voluptasjungitur quando neutra earum [6] propteralteram sed propter se ipsas ambaelig appetunturQuapropter sicut voluptas vel subditavel praeliglatavel juncta virtuti tres sectas facit ita quies itautrumque ita prima naturaelig alias ternasinveniuntur edicere Pro varietate quippehumanarum opinionum virtuti aliquandosubduntur aliquando praeligferuntur aliquandojunguntur ac sic ad duodenarium sectarumnumerum pervenitur Sed iste quoque numerusduplicatur adhibita una differentia socialisvidelicet vitaelig quoniam quisquis sectatur aliquamistarum duodecim sectarum profecto aut propterse tantum id agit aut etiam propter socium cuidebet hoc velle quod sibi Quocirca duodecimsunt eorum qui propter se tantum unamquamquetenendam putant et aliaelig duodecim eorum quinon solum propter se sic vel sic philosophandumesse decernunt sed etiam propter alios quorumbonum appetunt sicut suum Haelig autem sectaeligviginti-quatuor iterum geminantur additadifferentia ex Academicis novis et fiuntquadraginta-octo Illarum quippe viginti-quatuor

6

unamquamque sectarum potest quisque sic tenereac defendere ut certam quemadmodumdefenderunt Stoici quod hominis bonum quobeatus esset in animi tantummodo virtuteconsisteret potest alius ut incertam sicutdefenderunt Academici novi quod eis etsi noncertum tamen verisimile videbatur Viginti-quatuor ergo fiunt per eos qui eas velut certaspropter veritatem et aliaelig viginti-quatuor per eosqui easdem quamvis incertas propterverisimilitudinem sequendas putant Rursus quiaunamquamque istarum quadraginta-octosectarum potest quisque sequi habitu caeligterorumphilosophorum itemque potest alius habituCynicorum ex hac etiam differentia duplicanturet nonaginta-sex fiunt Deinde quia earumsingulas quasque ita tueri homines possunt atquesectari ut aut [7] otiosam diligant vitam sicut hiqui tantummodo studiis doctrinaelig vacarevoluerunt atque valuerunt aut negotiosam sicuthi qui cum philosopharentur tamenadministratione reipublicaelig regendisque rebushumanis occupatissimi fuerunt aut ex utroquegenere temperatam sicut hi qui partim eruditootio partim necessario negotio alternantia vitaeligsuaelig tempora tribuerunt propter has differentiaspotest etiam triplicari numerus iste sectarum etad ducentas-octoginta-octo perduci

III Haeligc de Varronis libro quantum potuibreviter ac dilucide posui sententias ejus meis

7

explicans verbis Quomodo autem refutatiscaeligteris unam eligat quam vult esseAcademicorum veterum quos a Platone institutosusque ad Polemonem qui ab illo quartus ejusscholam tenuit quaelig Academia dicta est habuissecerta dogmata vult videri et ob hoc distinguit abAcademicis novis quibus incerta sunt omniaquod philosophiaelig genus ab Archesila cœpitsuccessore Polemonis eamque sectam id estveterum Academicorum2 sicut dubitatione itaomni errore carere arbitretur longum est peromnia demonstrare nec tamen omni ex parte resomittenda est Removet ergo prius illas omnesdifferentias quaelig numerum multiplicaveresectarum quas ideo removendas putat quia nonin cis est finis boni Neque enim existimat ullamphilosophiaelig sectam esse dicendam quaelig non eodistet a caeligteris quod diversos habeat finesbonorum et malorum Quandoquidem nulla esthomini causa philosophandi nisi ut beatus sit quod autem beatum facit ipse est finis boni nulla est igitur causa philosophandi nisi finisboni quamobrem quaelig nullum boni finemsectatur nulla philosophiaelig secta dicenda est Cumergo quaeligritur de sociali vita utrum sit tenendasapienti ut [8] summum bonum quo fit homobeatus ita velit et curet amici sui quemadmodumsuum an suaelig tantummodo beatitudinis causafaciat quidquid facit non de ipso summo bono2 Vide Cicer l I de leg et in Academic

8

quaeligstio est sed de assumendo vel nonassumendo socio ad hujus participationem boninon propter se ipsum sed propter eumdemsocium ut ejus bono ita gaudeat sicut gaudet suoItem cum quaeligritur de Academicis novis quibusincerta sunt omnia utrum ita sint habendaelig inquibus philosophandum est an sicut aliisphilosophis placuit certas eas habere debeamus non quaeligritur quid in boni fine sectandum sit sedde ipsius boni veritate quod sectandum videturutrum sit nec ne dubitandum hoc est ut idplanius eloquar utrum ita sectandum sit ut quisectatur dicat esse verum an ita ut qui sectaturdicat verum sibi videri etiamsi forte sit falsum tamen uterque sectetur imum atque idem bonumIn illa etiam differentia quaelig adbibetur ex habitu etconsuetudine Cynicorum non quaeligritur quisnamsit finis boni sed utrum in illo habitu etconsuetudine sit vivendum ei qui verum sectaturbonum quodlibet ei verum videatur esse atquesectandum Denique fuerunt qui eum diversasequerentur bona finalia alii virtutem aliivoluptatem eumdem tamen habitum etconsuetudinem tenebant ex qua Cyniciappellabantur Ita illud quidquid est undephilosophi Cynici discernuntur a caeligteris adeligendum ac tenendum bonum quo beati fierentutique nil valebat Nam si aliquid ad hocinteresset profecto idem habitus eumdem finem

9

sequi cogeret et diversus habitus eumdem sequifinem non sineret [9]

CAPUT II

Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summi bonidefinitionem Varro perveniat quarum tamen una siteligenda

IN tribus quoque illis vitaelig generibus unoscilicet non segniter sed in contemplatione velinquisitione veritatis otioso altero in gerendisrebus humanis negotioso tertio ex utroquegenere temperato cum quaeligritur quid horum sitpotius eligendum non finis boni habetcontroversiam sed quid horum triumdifficultatem vel facilitatem afferat adconsequendum vel retinendum finem boni id inista questione versatur Finis enim boni cum adeum quisque pervenerit protinus beatum facit Inotio autem litterato vel in negotio publico velquando utrumque vicibus agitur non continuoquisque beatus est Multi quippe in quodlibethorum trium possunt vivere et in appetendo bonifine quo fit homo beatus errare Alia est igiturquaeligstio de finibus bonorum et malorum quaeligunamquamque philosophorum sectam facit etaliaelig sunt quaestiones de sociali vita decunctatione Academicorum de vestitu et victuCynicorum de tribus vitaelig generibus otiosoactuoso et ex utroque modificato quarum nulla

10

est in qua de bonorum et malorum finibusdisputatur Proinde quoniam Marcus Varro hasquatuor adhibens differentias id est ex vitasociali ex Academicis novis ex Cynicis ex istovitaelig genere tripertito ad sectas ducentas-octoginta-octo pervenit et si quaelig aliaelig possuntsimiliter adjici remotis eis omnibus quoniam desectando [10] summo bono nullam inieruntquaeligstionem et ideo sectaelig nec sunt nec vocandaeligsunt ad illas duodecim in quibus quaeligritur quidsit bonum hominis quo assecuto fit beatus ut exeis unam veram caeligteras falsas ostendat esserevertitur Nam remoto illo tripertito genere vitaeligduaelig partes hujus numeri detrahuntur et sectaelignonaginta-sex remanent Remota vero differentiaex Cynicis addita ad dimidium rediguntur etquadraginta-octo fiunt Auferamus etiam quod exAcademicis novis adhibitum est rursus dimidiapars remanet id est viginti-quatuor De socialiquoque vita quod accesserat similiter auferaturduodecim sunt reliquaelig quas ista differentia utviginti- quatuor fierent duplicaverat De his ergoduodecim nihil dici potest cur sectaelig non sinthabendaelig Nihil quippe aliud in eis quaeligritur quamfines bonorum et malorum Inventis autembonorum finibus profecto e contrario suntmalorum Haelig autem ut fiant duodecim sectaelig illaquatuor triplicantur voluptas quies utrumque etprima naturaelig quaelig primigenia Varro vocat3 Haeligc3 Vide Cicer l II de finibus

11

quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquandosubduntur ut non propter se ipsa sed propterofficium virtutis appetenda videantur aliquandopraeligferuntur ut non propter se ipsa sed propterhaeligc adipiscenda vel conservanda necessaria virtusputetur aliquando jungitur ut propter se ipsa etvirtus et ista appetenda credantur quaternariumnumerum triplum reddunt et ad duodecim sectasperveniunt Ex illis autem quatuor rebus Varrotres tollit voluptatem scilicet et quietem etutrumque non quod eas improbet sed quodprimigenia illa naturaelig et voluptatem in sehabeant et quietem Quid ergo opus est ex hisduabus tria quaeligdam facere duo scilicet dumsingillatim appetuntur voluptas aut quies ettertium [11] cum ambaelig simul quandoquidemprima naturaelig et ipsas et praeligter ipsas alia multacontineant De tribus ergo sectis ei placetdiligenter esse tractandum quaelignam sit potiuseligenda Non enim veram plus quam unam veraratio esse permittit sive in his Iribus sit sivealicubi alibi quod post videbimus Interim de histribus quomodo unam Varro eligat quantumbreviter aperteque possumus disseramus Istaelignempe tres sectaelig ita fiunt cum vel prima naturaeligpropter virtutem vel virtus propter prima naturaeligvel utraque id est et virtus et prima naturaeligpropter se ipsa sunt expetenda

CAPUT III

12

De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam larvo definiat sequensveteris Academiaelig Antiocho auctore sententiam

1 QUID ergo istorum trium sit verum atquesectandum isto modo persuadere conaturPrimum quia summum bonum in philosophianon arboris non pecoris non Dei sed hominisquaeligritur quid sit ipse homo quaeligrendum putatSentit quippe in ejus natura duo esse quaeligdamcorpus et animam et horam quidem duorummelius esse animam longeque praeligstabiliusomnino non dubitat sed utrum anima sola sithomo ut ita sit ei corpus tanquam equus equitiEques enim non homo et equus sed solus homoest ideo tamen eques dicitur quod aliquo modose habeat ad equum An corpus solum sit homoaliquo modo se habens ad animam sicut poculumad potionem non enim calix et potio quamcontinet calix simul [12] dicitur poculum sedcalix solus ideo tamen quod potioni continendaeligsit accommodatus An vero nec anima sola necsolum corpus sed simul utrumque sil homocujus pars sit una sive anima sive corpus illeautem totus ex utroque constet ut homo sit sicut duos equos junctos bigas vocamus quorumsive dexter sive sinister pars est bigarum unumvero eorum quoquo modo se habeat ad alterumbigas non dicimus sed ambos simul Horumautem trium hoc eligit tertium hominemque necanimam solam nec solum corpus sed animam

13

simul et corpus esse arbitratur Proinde summumbonum hominis quo fit beatus ex utriusque reibonis constare dicit et animaelig scilicet et corporisAc per hoc prima illa naturaelig propter se ipsaexistimat expetenda ipsamque virtutem quamdoctrina inserit velut artem vivendi quaelig in animaeligbonis est excellentissimum bonum Quaproptereadem virtus id est ars agendaelig vitaelig cumacceperit prima naturaelig quaelig sine illa erant sedtamen erant etiam quando cis doctrina adhucdeerat omnia propter se ipsam appetit simulqueetiam se ipsam omnibusque simul et se ipsautitur eo line ut omnibus delectetur atqueperlimatur magis minusque ut quaeligque inter semajora atque minora sunt tamen omnibusgaudens et quaeligdam minora si necessitaspostulat propter majora vel adipiscenda veltenenda contemnens Omnium autem bonorumvel animi vel corporis nihil sibi virtus omninopraeligponit Haeligc enim bene utitur et se ipsa etcaeligteris quaelig hominem faciunt beatum bonis Ubivero ipsa non est quamlibet mulla sini bona nonbono ejus sunt cujus sunt ae per hoc jam necejus bona dicenda sunt cui male utenti utilia essenon possunt Haeligc ergo vita hominis quaelig virtuteet aliis animi et corporis bonis sine quibus virtusesse non potest linitur beata esse dicitur si veroet aliis sine quibus [13] esse virtus potest velullis vel pluribus beatior si nutem prorsusomnibus ut nullum omnino bonum desit vel

14

animi vel corporis beatissima Non enim-hoc estvita quod virtus quoniam non omnis vita sedsapiens vita virtus est et tamen qualiscumquevita sine ulla virtute potest esse virtus vero sineulla vita non potest esse Hoc et de memoriadixerim atque ratione et si quid aliud tale est inhomine Sunt enim haeligc et ante doctrinam sinehis autem non potest esse ulla doctrina ae perhoc nec virtus quaelig utique discitur Bine autemcurrere pulchrum esse corpore viribusingentibus praeligvalere et caeligtera hujusmodi taliasunt ut et virtus sine his esse possit et ipsa sinevirtute bona sunt tamen ei secundum istosetiam ipsa propter se ipsam diligit virtusutiturque illis et fruitur sicut virtutem decet

II Hanc vitam beatam etiam socialemperhibent esse quaelig amicorum bona propter seipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hocvelit quod sibi sive in domo sint sicut conjux etliberi et quicumque domestici sive in loco ubidomus ejus est sicuti est urbs ut sunt hi qui civesvocantur sive in toto orbe ut sunt gentes quasci societas humana conjungit sive in ipsomundo qui censetur nomine cœli et terraelig sicutesse dicunt deos quos volunt amicos esse hominisapienti quos nos familiarius Angelos dicimusDe bonorum autem et e contrario malorumfinibus negant ullo modo esse dubitandum ethanc inter se et novos Academicos affirmant essedistantiam nec eorum interest quidquam sive

15

cynico sive alio quolibet habitu et victu in bisfinibus quos veros putant quisquephilosophetur Ex tribus porro illis viteegeneribus otioso actuoso et quod ex utroquecompositum est hoc tertium sibi placereasseverant Haeligc sensisse atque docuisseAcademicos veteres Varro asserit auctore [14]Antiocho magistro Ciceronis et suo quem saneCicero in pluribus fuisse Stoicum quam veteremAcademicum vult videri Sed quid ad nos quipotius de rebus ipsis judicare debemus quam promagno de hominibus quid quisque senserit scire

CAPUT IV

De summo bono et summo malo quid Christianisentiant contra philosophos qui summum bonum in sesibi esse dixerunt

I Si ergo quaeligratur a nobis quid Civitas Deide his singulis interrogata respondeat ac primumde finibus bonorum malorumque quid sentiatrespondebit aeligternam vitam esse summumbonum aeligternam vero mortem summum malum propter illam proinde adipiscendam istamquevitandam recte nobis esse vivendum Propterquod scriptum est laquo Justus ex fide vivit4 raquoQuoniam neque bonum nostrum jam videmusunde oportet ut credendo quaeligramus nequeipsum recte vivere nobis ex nobis est nisicredentes adjuvet et orantes qui et ipsam fidem

4 Habac II 4 Rom I 17 Gal III 12 et Hebr X 38

16

dedit qua nos ab illo adjuvandos esse credamusIlli autem qui in ista vita fines bonorum etmalorum esse putaverunt sive in corpore sive inanimo sive in utroque ponentes summumbonum atque ut id explicatius eloquar sive involuptate sive in virtute sive in utraque sive inquiete sive in virtute sive in utraque sive involuptate simul et quiete sive in virtute sive inutrisque sive in primis naturaelig sive in virtutesive in utrisque [15] hic beati esse et a se ipsisbeati fieri mira vanitate voluerunt Irrisit hosVeritas per Prophetam dicentem laquo NovitDominus cogitationes hominum5 raquo vel sicut hoctestimonium posuit apostolus Paulus laquo Dominusnovit cogitationes sapientium quoniam vanaeligsunt6 raquo

II Quis enim sufficit quantovis eloquentiaeligflumine vitaelig hujus miserias explicare Quamlamentatus est Cicero in consolatione de mortefiliaelig sicut potuit sed quantum est quod potuit Ea quippe quaelig dicuntur prima naturaelig quandoubi quomodo tam bene se habere in hac vitapossunt ut non sub incertis casibus fluctuent Quis enim dolor contrarius voluptati quaeliginquietudo contraria quieti in corpus caderesapientis non potest Membrorum certeamputatio vel debilitas hominis expugnatincolumitatem deformitas pulchritudinem

5 Psal XCIII 116 1 Cor III 20

17

imbecillitas sanitatem vires lassitudo mobilitatemtorpor aut tarditas ecquid horum est quodnequeat in carnem sapientis irruere Statusquoque corporis atque motus cum decentesatque congruentes sunt inter naturaelig primanumerantur sed quid si aliqua mala valetudomembra tremore concutiat Quid si usque adponendas in terram manus dorsi spina curveturet hominem quodam modo quadrupedem faciat Nonne omnem statuendi corporis et movendispeciem decusque pervertet Quid ipsius animiprimigenia quaelig appellantur bona ubi duo primaponunt propter comprehensionemperceptionemque veritatis sensum etintellectum Sed qualis quantusque remanetsensus si ut alia taceam fiat homo surdus etcaeligcus Ratio vero et intelligentia quo recedet ubisopietur si aliquo morbo efficiatur insanus Phrenetici multa absurda cum dicunt vel faciuntplerumque a bono suo proposito et moribusaliena imo suo bono proposito moribusque [16]contraria sive ilia cogitemus sive videamus sidigne consideremus lacrymas tenere vixpossumus aut forte nec possumus Quid dicamde his qui daemonum patiuntur incursus Ubihabent absconditam vel obrutam intelligentiamsuam quando secundum suam voluntatem etanima eorum et corpore malignus utitur spiritus Et quis confidit hoc malum in hac vita evenirenon posse sapienti Deinde perceptio veritatis in

18

hac carne qualis aut quanta est quando sicutlegimus in veraci libro Sapientiae laquo Corpuscorruptibile aggravat animam et deprimit terrenainhabitatio sensum multa cogitantem7 raquo Impetusporro vel actionis appetitus si hoc modo rectelatino appellatur ea quam Graeligci vocant ὁρμὴνquia et ipsam primis naturaelig deputant bonisnonne ipse est quo geruntur etiam insanorum illimiserabiles motus et facta quaelig horremusquando pervertitur sensus ratioque sopitur

III Porro ipsa virtus quaelig non est inter primanaturaelig quoniam eis postea doctrina introducentesupervenit cum sibi bonorum culmen vindicethumanorum quid hic agit nisi perpetua bella cumvitiis nec exterioribus sed interioribus necalienis sed plane nostris et propriis maxime illaquaelig graeligce σωφροσύνη latino temperantianominatur qua carnales frenantur libidines ne inquaeque lingi lia mentem consentientem trahant Neque enim nullum est vitium eum sicut dicitApostolus laquoCaro concupiscit adversusspiritum8 raquo cui vitio contraria virtus est cumsicut idem dicit laquo Spiritus concupiscit adversuscarnem Haeligc enim inquit invicem adversanturut non ea quaelig vultis faciatis9 raquo Quid autem facerevolumus cum perfici volumus finem summi boninisi ut caro adversus spiritum non concupiscat

7 Sap IX 158 Gal V 179 Ibid

19

nec sit in nobis hoc vitium contra quod spiritusconcupiscat Quod [17] in hac vita quamvisvelimus quoniam facere non valemus id saltemin adjutorio Dei faciamus ne carni concupiscentiadversus spiritum spiritu succumbente cedamuset ad perpetrandum peccatum nostra consensionepertrahamur Absit ergo ut quandiu in hoc bellointestino sumus jam nos beatitudinem ad quamvincendo volumus pervenire adeptos essecredamus Et quis est usque adeo sapiens utcontra libidines nullum habeat omninoconflictum

IV Quid illa virtus quaelig prudentia dicitur Nonne tota vigilantia sua bona discernit a malisut in illis appetendis istisque vitandis nullus errorobrepat Ac per hoc et ipsa nos in malis velmala in nobis esse testatur Ipsa enim docet nosmalum esse ad peccandum consentire bonumqueesse ad peccandum non consentire libidini Illudtamen malum cui nos non consentire docetprudentia facit temperantia nec prudentia nectemperantia tollit huic vitaelig Quid justitia cujusmunus est sua cuique tribuere (unde fit in ipsohomine quidam justus ordo naturaelig ut animasubdatur Deo et animae caro ac per hoc Deo etanima et caro) nonne demonstrat in eo se adhucopere laborare potius quam in hujus operis jamline requiescere Tanto quippe minus animasubditur Deo quanto minus Deum in ipsis suiscogitationibus concipit et tanto minus animaelig

20

subditur caro quanto magis adversus spiritumconcupiscit Quandiu ergo nobis inest haeligcinfirmitas haeligc pestis hic languor quomodo nosjam salvos et si nondum salvos quomodo jambeatos illa finali beatitudine dicere audebimus Jamvero illa virtus cujus nomen est fortitudo inquantacumque sapientia evidentissima testis esthumanorum malorum quaelig compellitur patientiatolerare Quaelig mala Stoici philosophi miror quafronte mala non esse contendant quibus [18]fatentur si tanta fuerint ut ea sapiens vel nonpossit vel non debeat sustinere cogi eummortem sibimet inferre atque ex hac vitaemigrare10 Tantus autem superbiaelig stupor est inhis hominibus hic se habere finem boni et a seipsis fieri beatos putantibus ut sapiens eorumhoc est qualem mirabili vanitate describuntetiamsi excaeligcetur obsurdescat obmutescatmembris debilitetur doloribus crucietur et siquid aliud talium malorum dici aut cogitari potestincidat in eum quo sibi mortem cogatur inferrehanc in his malis vitam constitutam cos nonpudeat beatam vocare O vitam beatam quaelig utliniatur mortis quaeligrit auxilium Si beata estmaneatur in ea si vero propter ista mala fugiturab ea quomodo est beata Aut quomodo istanon sunt mala quaelig vincunt fortitudinis bonumeamdemque fortitudinem non solum sibi cedereverumetiam delirare compellunt ut eamdem10 Apud Cicer III de finibus et I Tusc

21

vitam et dicat beatam et persuadeat essefugiendam Quis usque adeo caeligcus est ut nonvideat quod si beata esset fugienda non esset Sed si propter infirmitatis pondus qua premiturhanc fugiendam fatentur quid igitur causaelig estcur non etiam miseram fracta superbiaelig cervicefateantur Utrum obsecro Cato11 ille patientiaan potius impatientia se peremit Non enim hocfecisset nisi victoriam Caeligsaris impatientertulisset Ubi est fortitudo Nempe cessit nempesuccubuit nempe usque adeo superata est utvitam beatam derelinqueret desereret fugeretAn- non erat jam beata Misera ergo eratQuomodo igitur mala non erant quaelig vitammiseram fugiendamque faciebant

V Quapropter etiam ipsi qui mala ista esseconfessi sunt sicut Peripatetici sicut veteresAcademici quorum sectam Varro defendittolerabilius quidem loquuntur [19] sed eorumquoque mirus est error quod in his malis etsi tamgravia sint ut morte fugienda sint ab ipso sibimetillata qui haeligc patitur vitam beatam tamen essecontendunt laquo Mala sunt inquit tormenta atquecruciatus corporis et tanto sunt pejora quantopotuerint esse majora quibus ut careas ex hacvita fugiendum est raquo Qua vita obsecro Hacinquit quaelig tantis aggravatur malis Certe ergobeata est in eisdem ipsis malis propter quaelig dicisesse fugiendam An ideo beatam dicis quia licet11 Cato Uticensis

22

tibi ab his malis morte discedere Quid si ergo ineis aliquo judicio divino tenereris necpermittereris mori nec unquam sine illis essesinereris Nempe tunc saltem miseram talemdiceres vitam Non igitur propterea misera nonest quia cito relinquitur quandoquidem sisempiterna sit etiam abs te ipso misera judicaturNon itaque propterea quoniam brevis est nullamiseria debet videri aut quod est absurdius quiabrevis miseria est ideo etiam beatitudo appellariMagna vis est in eis malis quaelig cogunt hominemsecundum ipsos etiam sapientem sibimet auferrequod homo est cum dicant et verum dicanthanc esse naturaelig primam quodam modo etmaximam vocem ut homo concilietur sibi etpropterea mortem naturaliter fugiat12 ita sibiamicus ut esse se animal et in hac conjunctionecorporis atque animaelig vivere velit vehementer-que appetat Magna vis est in eis malis quibus istenaturaelig vincitur sensus quo mors omni modoomnibus viribus conatibusque vitatur et itavincitur ut quaelig vitabatur optetur appetatur etsi non potuerit aliunde contingere ab ipsohomine sibimet inferatur Magna vis est in eismalis quaelig fortitudinem faciunt homicidam sitamen adhuc dicenda est fortitudo quaelig ita hismalis vincitur ut hominem quem sicut virtusregendum tuendumque [20] suscepit non modonon possit per patientiam custodire sed ipsa12 Cicer in I Offic et in III et V de finibus

23

insuper cogatur occidere Debet quidem etiammortem sapiens ferre patienter sed quaelig acciditaliunde Secundum istos autem si eam sibi ipseinferre compellitur profecto fatendum est eisnon solum mala sed intolerabilia etiam mala essequaelig hoc eum perpetrare compellunt Vita igiturquaelig istorum tam magnorum tamque graviummalorum aut premitur oneribus aut subjacetcasibus nullo modo beata diceretur si hominesqui hoc dicunt sicut victi malis ingravescentibuscum sibi ingerunt mortem cedunt infelicitati itavicti certis rationibus cum quaeligrunt beatam vitamdignarentur cedere veritati et non sibi putarent inista mortalitate fine summi boni essegaudendum ubi virtutes ipsaelig quibus hic certenihil melius atque utilius in homine reperiturquanto majora sunt adjutoria contra vimpericulorum laborum dolorum tanto fidelioratestimonia miseriarum Si enim verre virtutessunt quaelig nisi in eis quibus vera inest pietas essenon possunt non se profitentur hoc posse utnullas miserias patiantur homines in quibus sunt neque enim mendaces sunt verre virtutes ut hocprofiteantur sed ut vita humana quaelig tot et tantishujus saeligculi malis esse cogitur misera spe futurisaeligculi sit beata sicut et salva Quomodo enimbeata est quaelig nondum salva est Unde etapostolus Paulus non de hominibusimprudentibus impatientibus intemperantibus etiniquis sed de his qui secundum veram pietatem

24

viverent et ideo virtutes quas haberent verashaberent ait laquo Spe enim salvi facti sumus Spesautem quaelig videtur non est spes Quod enim quisvidet quid sperat Si autem quod non videmussperamus per patientiam expectamus13 raquo Sicutergo spe salvi ita spe beati facti sumus et sicutsalutem ita [21] beatitudinem non jam tenemuspraeligsentem sed expectamus futuram et hoclaquo Per patientiam raquo quia in malis sumus quaeligpatienter tolerare debemus donec ad illaveniamus bona ubi omnia erunt quibusineffabiliter delectemur nihil erit autem quodjam tolerare debeamus Talis salus quaelig in futuroerit saeligculo ipsa erit etiam finalis beatitudo Quambeatitudinem isti philosophi quoniam nonvidentes nolunt credere hic sibi conanturfalsissimam fabricare quanto superbiore tantomendaciore virtute

CAPUT V

De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur

QUOD autem socialem vitam volunt essesapientis nos multo amplius approbamus Namunde ista Dei Civitas de qua hujus Operis eccejam undevicesimum librum versamus in manibusvel inchoaretur exortu vel progrederetur excursuvel apprehenderet debitos fines si non essetsocialis vita sanctorum Sed in hujus mortalitatis

13 Rom VIII 24 25

25

aeligrumna quot et quantis abundet malis societashumana quis enumerare valeat quis aeligstimaresufficiat Audiant apud Comicos suos hominemcura sensu atque consensu omnium hominumdicere

Duxi uxorem quam ibi miseriam vidi nati filiiAlia cura14

Quid itidem illa quaelig in amore vitia commemoratidem Terentius

InjuriaeligSuspiciones inimicitiaeligBellum pax rursum15 [22]

nonne res humanas ubique impleverunt nonneet iri amicorum honestis amoribus plerumquecontingunt Nonne his usquequaque plenaelig suntres humanaelig ubi injurias suspiciones inimicitiasbellum mala certa sentimus pacem veroincertum bonum quoniam corda eorum cumquibus eam tenere volumus ignoramus et sinosse hodie possemus qualia cras futura essentutique nesciremus Qui porro inter se amicioressolent esse vel debent quam qui una etiamcontinentur domo Et tamen quis inde securusest cum tanta saeligpe mala ex eorum occultisinsidiis extiterint tanto amariora quanto paxdulcior fuit quaelig vera putata est cum astutissimefingeretur Propter quod omnium pectora sic

14 Terent Adelph Act V sc 415 Eunuch Act I sc 1

26

attingit ut cogat in gemitum quod ait Tullius laquo Nullaelig sunt occultiores insidiaelig quam haelig quaeliglatent in simulatione officii aut in aliquonecessitudinis nomine Nam eum qui palam estadversarius facile cavendo vitare possis hocvero occultum intestinum ac domesticum malumnon solum existit verumetiam opprimitantequam prospicere atque explorare potueris raquoPropter quod etiam divina vox illa laquo Et inimicihominis domestici ejus16 raquo cum magno dolorecordis auditur quia etsi quisque tam fortis sit utaeligquo animo perferat vel tam vigilans ut providoconsilio caveat quaelig adversus eum molituramicitia simulata eorum tamen hominumperfidorum malo cum eos esse pessimosexperitur si ipse bonus est graviter excrucieturnecesse est sive semper mali fuerint et se bonosfinxerint sive in istam malitiam ex bonitatemutati sint Si ergo domus commune perfugiumin his malis humani generis tuta non est quidcivitas quaelig quanto major est tanto forum ejuslitibus et civilibus et criminalibus plenius etiamsiquiescant non solum turbulentaeverum saeligpius etcruentaelig [24] seditiones ac bella civilia a quorumeventis sunt aliquando liberaelig civitates a periculisnunquam

CAPUT VI

De errore humanorum judiciorum cum veritas latet

16 Matth X 36

27

QUID ipsa judicia hominum hominibus quaeligcivitatibus inde quantalibet pace manentibusdeesse non possunt qualia putamus esse quammisera quam dolenda Quando quidem hijudicant qui conscientias eorum de quibusjudicant cernere nequeunt Unde saeligpe cogunturtormentis innocentium testium ad alienamcausam perlinentem quaeligrere veritatem Quid cumin sua causa quisque torquetur et cum quaeligriturutrum sit nocens cruciatur et innocens luit proincerto scelere certissimas pœnas non quia illudcommisisse detegitur sed quia non commisissenescitur Ac per hoc ignorantia judicisplerumque est calamitas innocentis Et quod estintolerabilius magisque plangendumrigandumque si fieri posset fontibuslacrymarum cum propterea judex torqueataccusatum ne occidat nesciens innocentem fitper ignorantiae miseriam ut et tortum etinnocentem occidat quem ne innocentemoccideret torserat Si enim secundum istorumsapientiam delegerit ex hac vita fugere quamdiutius illa sustinere tormenta quod noncommisit commisisse se dicit Quo damnato etocciso utrum nocentem an innocentem judexocciderit adhuc nescit quem ne innocentemnesciens occideret torsit ac per hoc innocentemet ut sciret torsit et dum nesciret occidit In histenebris vitaelig socialis sedebit judex ille sapiens annon sedebit Sedebit plane [24] Constringit enim

28

eum et ad hoc officium pertrahit humanasocietas quam deserere nefas ducit Hoc enimnefas esse non ducit quod testes innocentes incausis torquentur alienis quod hi qui arguunturvi doloris plerumque superati et de se falsaconfessi etiam puniuntur innocentes cum jamtorti fuerint innocentes quod etsi non mortepuniantur in ipsis vel ex ipsis tormentisplerumque moriuntur quod aliquando et ipsi quiarguunt humanaelig societati fortasse ne criminaimpunita sint prodesse cupientes et mentientibustestibus reoque ipso contra tormenta duranteimmaniter nec fatente probare quod objiciuntnon valentes quamvis vera objecerint a judicenesciente damnantur Haeligc tot et tanta mala nondeputat esse peccata non enim haeligc facit sapiensjudex nocendi voluntate sed necessitatenesciendi et tamen quia cogit humana societasnecessitate etiam judicandi Haeligc est ergo quamdicimus miseria certe hominis etsi non malitiasapientis An vero necessitate nesciendi atquejudicandi torquet insontes punit insontes etparam est illi quod non est reus si non sit insuperet beatus Quanto consideratius et hominedignius agnoscit in ista necessitate miseriameamque in se odit et si pie sapit clamat adDeum laquo De necessitatibus meis erue me17 raquo [25]

CAPUT VII

17 Psal XXIV 17

29

De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur

POST civitatem vel urbem sequitur orbisterree in quo tertium gradum ponunt societatishumanaelig amp incipientes a domo atque inde adurbem deinde ad orbem progrediendo venientes iqui utique sicut aquarum congeries quanto majorest tanto periculis plenior In quo primumlinguarum diversitas hominem alienat ab homineNam si duo sibimet invicem fiant obviam nequepraeligterire sed simul esse aliqua necessitatecogantur quorum neuter norit linguam alterius facilius sibi animalia muta etiam diversi generisquam illi cum sint homines ambo socianturQuando enim quaelig sentiunt inter se communicarenon possunt propter solam linguaelig diversitatemnihil prodest ad consociandos homines tantasimilitudo naturaelig ita ut libentius homo sit cumcane suo quam cum homine alieno At enimopera data est ut imperiosa civitas non solumjugum verumetiam linguam suam domitisgentibus per pacem societatis imponeret perquam non deesset imo et abundaret etiaminterpretum copia Verum est sed hoc quammultis et quam grandibus bellis quanta stragehominum quanta effusione humani sanguiniscomparatum est Quibus transactis non esttamen eorumdem malorum finita miseriaQuamvis enim non defuerint neque hostes

30

desint exterre nationes contra quas semper bellagesta sunt et geruntur tamen [26] etiam ipsaimperii latitudo peperit pejoris generis bellasocialia scilicet et civilia quibus miserabiliusquatitur genus humanum sive cum belligeraturut aliquando conquiescant sive cum timetur nerursus exurgant Quorum malorum multas etmultiplices clades duras et diras necessitates si utdignum est eloqui velim quanquam nequaquamsicut res postulat possim quis erit prolixaeligdisputationis modus Sed sapiens inquiunt justabella gesturus est Quasi non si se hominemmeminit multo magis dolebit justorumnecessitatem sibi extitisse bellorum quia nisijusta essent ei gerenda non essent ac per hocsapienti nulla bella essent Iniquitas enim partisadversaelig justa bella ingerit gerenda sapienti quaeliginiquitas utique homini est dolenda quiahominum est etsi nulla ex ea bellandi necessitasnasceretur Haeligc itaque mala tam magna tamhorrenda tam saeligva quisquis cum doloreconsiderat miseriam fateatur Quisquis autem velpatitur ea sine animi dolore vel cogitat multoutique miserius ideo se putat beatum quia ethumanum perdidit sensum

CAPUT VIII

Quod amicitia bonorum secura esse non possit duma periculis quaelig in hac vita sunt trepidari necesse sit

31

Si autem non contingat quaeligdam ignorantiasimilis dementiaelig quaelig tamen in hujus vitae miseraconditione saeligpe contingit ut credatur vel amicusesse qui inimicus est vel inimicus qui amicusest quid nos consolatur in hac [27] humanasocietate erroribus aeligrumnisque plenissima nisifides non ficta et mutua dilectio verorum etbonorum amicorum Quos quanto plures et inlocis pluribus habemus tanto longius latiusquemetuimus ne quid eis contingat mali de tantismalorum aggeribus hujus saeligculi Non enimtantummodo solliciti sumus ne fame ne bellis nemorbis ne captivitatibus affligantur ne in eademservitute talia patiantur qualia nec cogitaresufficimus verumetiam ubi timor est mulloamarior ne in perfidiam malitiam nequitiamquemutentur Et quando ista contingunt (tantoutique plura quanto illi sunt plures et in pluribuslocis) et in nostram notitiam perferuntur quibuscor nostrum flagris uratur quis potest nisi quitalia sentit advertere Mortuos quippe audiremallemus quamvis et hoc sine dolore nonpossimus audire Quorum enim nos vita propteramicitiaelig solatia delectabat unde fieri potest uteorum mors nullam nobis ingerat mœstitudinem Quam qui prohibet prohibeat si potest amicacolloquia interdicat amicalem vel intercidataffectum omnium humanarum necessitudinumvincula mentis immiti stupore disrumpat aut siccis utendum censeat ut nulla ex cis animum

32

dulcedo perfundat Quod si fieri nullo modopotest etiam hoc quo pacto futurum est ut ejusnobis amara mors non sit cujus dulcis est vita Hinc est enim et luctus quoddam non inhumanicordis quasi vulnus aut ulcus cui sanandoadhibentur officiosaelig consolationes Non enimpropterea non est quod sanetur quoniam quantoest animus melior tanto in eo citius faciliusquesanatur Cum igitur etiam de charissimorummortibus maxime quorum sunt humanaelig societatiofficia necessaria nunc mitius nunc asperiusaffligatur vita mortalium mortuos tamen eosquos diligimus quam vel a fide vel a bonismoribus lapsos hoc est [28] in ipsa animamortuos audire seu videre mallemus qua ingentimateria malorum plena est terra propter quodscriptum est laquo Numquid non tentatio est vitahumana super terram18 raquo Et propter quod ipseDominus ait laquo Vaelig mundo ab scandalis19 raquo Etiterum laquo Quoniam abundavit inquit iniquitasrefrigescet charitas multorum20 raquo Ex quo fit utbonis amicis mortuis gratulemur et cum morseorum nos contristet ipsa nos certius consoletur quoniam malis caruerunt quibus in hac vita etiamboni homines vel conteruntur vel depravanturvel in utroque periclitantur

CAPUT IX18 Job VII 119 Matth XVIII 720 Id XXIV 12

33

De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciamdaeligmonum in quos inciderunt qui multos sibi deoscolendos putarunt

IN societate vero sanctorum Angelorumquam philosophi illi qui nobis deos amicos essevoluerunt quarto constituerunt loco velut admundum venientes ab orbe terrarum ut sicquodam modo complecterentur et cœlum nullomodo quidem metuimus ne tales amici vel mortenos sua vel depravatione contristent Sed quianobis non ea qua homines familiaritate miscentur(quod etiam ipsum ad aerumnas hujus pertinetvitaelig) et aliquando Satanas sicut legimustransfigurat se velut Angelum lucis21 ad tentandoseos quos ita vel erudiri opus est vel decipi justumest magna Dei misericordia necessaria est [29]ne quisquam cum bonos Angelos amicos sehabere putat habeat malos daemones amicosfictos eosque tanto nocentiores quantoastutiores ac fallaciores patiatur inimicos Et cuimagna ista Dei misericordia necessaria est nisimagnaelig humanaelig miseriaelig quaelig ignorantia tantapremitur ut facile istorum simulatione fallatur Et illos quidem philosophos in impia Civitate quideos sibi amicos esse dixerunt in daeligmonesmalignos incidisse certissimum est quibus totaipsa Civitas subditur aeligternum cum eis habiturasupplicium Ex eorum quippe sacris vel potius21 2 Cor XI 14

34

sacrilegiis quibus eos colendos et ex ludisimmundissimis ubi eorum crimina celebranturquibus eos placandos putaverunt eisdem ipsisauctoribus et exactoribus talium tantorumquededecorum satis ab eis qui colantur apertum est

CAPUT X

Quis fructus sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit

SED neque sancti et fideles unius veri Deisummique cultores ab eorum fallaciis etmultiformi tentatione securi sunt In hoc enimloco infirmitatis et diebus malignis etiam istasollicitudo non est inutilis ut illa securitas ubipax plenissima atque certissima est desiderioferventiore quaeratur Ibi enim erunt naturaeligmunera hoc est quaelig naturaelig nostraelig ab omniumnaturarum Creatore donantur non solum bonaverumetiam sempiterna non solum in animo quisanatur per sapientiam verumetiam in corporequod resurrectione renovabitur [30] Ibi virtutesnon contra ulla vitia vel mala quaeligcumquecertantes sed habentes victoriaelig praeligmiumaeligternam pacem quam nullus adversariusinquietet Ipsa est enim beatitudo finalis ipseperfectionis finis qui consumentem non habetfinem Hic autem dicimur quidem locati quandopacem habemus quantulacumque hic haberipotest in vita bona sed haeligc beatitudo illi quamfinalem dicimus beatitudini comparata prorsus

35

miseria reperitur Hanc ergo pacem qualis hicpotest esse mortales homines in rebus mortalibusquando habemus si recte vivimus bonis ejusrecte utitur virtus quando vero eam nonhabemus etiam malis quaelig homo patitur beneutitur virtus Sed tunc est vera virtus quando etomnia bona quibus bene utitur et quidquid inbono usu bonorum et malorum facit et se ipsamad eum finem refert ubi nobis talis et tanta paxerit qua melioret major esse non possit

CAPUT XI

De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio

QUAPROPTER possumus dicere finesbonorum nostrorum esse pacem sicut aeligternamesse diximus vitam praeligsertim quia ipsi CivitatiDei de qua nobis est ista operosissima disputatioin sancto dicitur Psalmo laquo Lauda JerusalemDominum collauda Deum tuum Sion Quoniamconfirmavit seras portarum tuarum benedixitfilios tuos in te qui posuit fines tuos pacem22 raquoQuando [31] enim confirmataelig fuerint seraeligportarum ejus jam in illam nullus intrabit nec abilla ullus exibit Ac per hoc fines ejus eamdebemus hic intelligere pacem quam volumusdemonstrare finalem Nam et ipsius Civitatismysticum nomen id est Jerusalem quod et antejam diximus Visio pacis interpretatur Sed

22 Psal CXLVII 12-14

36

quoniam pacis nomen etiam in his rebusmortalibus frequentatur ubi utique non est vitaaeligterna propterea finem Civitatis hujus ubi eritsummum bonum ejus aeligternam vitam maluimuscommemorare quam pacem De quo lineApostolus ait laquo Nunc vero liberati a peccatoservi autem facti Deo habetis fructum vestrum insanctificationem finem vero vitam aeligternam23 raquoSed rursus quia vita aeligterna ab his quifamiliaritatem non habent cum Scripturis sanctispotest accipi etiam malorum vita vel secundumquosdam etiam philosophos propter animaeligimmortalitatem vel etiam secundum fidemnostram propter pœnas interminabiles impiorumqui utique in aeligternum cruciari non poterunt nisietiam vixerint in aeligternum profecto finis Civitatishujus in quo summum habebit bonum vel pax invita aeligterna vel vita aeligterna in pace dicendus estut facilius ab omnibus possit intelligi Tantum estenim pacis bonum ut etiam in rebus terrenisatque mortalibus nihil gratius soleat audiri nihildesiderabilius concupisci nihil postremo possitmelius inveniri De quo si aliquanto diutius loquivoluerimus non erimus quantum arbitroronerosi legentibus et propter finem Civitatishujus de qua nobis sermo est et propter ipsamdulcedinem pacis quaelig omnibus chara est [32]

CAPUT XII

23 Rom VI 22

37

Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sine cajasappetitu nulla natura sit

I QUOD enim mecum quisquis res humanasnaturamque communem utcumque intueturagnoscit sicut nemo est qui gaudere nolit itanemo est qui pacem habere nolit Quandoquidemet ipsi qui bella volunt nihil aliud quam vincerevolunt ad gloriosam ergo pacem bellandocupiunt pervenire Nam quid est aliud victorianisi subjectio repugnantium quod cum factumfuerit pax erit Pacis igitur intentione geruntur etbella ab his etiam qui virtutem bellicam studentexercere imperando atque pugnando Undepacem constat belli esse optabilem finem Omnisenim homo etiam belligerando pacem requirit nemo autem bellum pacificando Nam et illi quipacem in qua sunt perturbari volunt non pacemoderunt sed eam pro arbitrio suo cupiuntcommutari Non ergo ut sit pax nolunt sed ut easit quam volunt Denique etsi per seditionem seab aliis separaverint cum eis ipsis conspiratis velconjuratis suis nisi qualemcumque pacis speciemteneant non efficiunt quod intendunt Proindelatrones ipsi ut vehementius et tutius infesti sintpaci caeligterorum pacem volunt habere sociorumSed etsi unus sit tam praeligpollens viribus etconscios ita cavens ut nulli socio se committatsolusque insidians et praeligvalens quibus potueritoppressis et extinctis praeligdas agat cum eis certe

38

quos occidere non potest et quos vult latere quodfacit [33] qualemcumque umbram pacis tenet Indomo autem sua cum uxore et cum filiis etsiquos alios illic habet studet profecto essepacatus eis quippe ad nutum obtemperantibussine dubio delectatur Nam si non fiat indignaturcorripit vindicat et domus suaelig pacem si itanecesse sit etiam saeligviendo componit quamsentit esse non posse nisi cuidam principio quodipse in domo sua est caeligtera in eadem domesticasocietate subjecta sint Ideoque si offerretur eisenatus plurium vel civitatis vel gentis ita ut sic eiservirent quemadmodum sibi domi suaelig servirivolebat non se jam latronem latebris conderetsed regem conspicuum sublimaret cum eadem inillo cupiditas et malitia permaneret Pacem itaquecum suis omnes habere cupiunt quos ad suumarbitrium volunt vivere Nam et cum quibusbellum gerunt suos facere si possint volunteisque subjectis leges suaelig pacis imponere

II Sed faciamus aliquem qualem canitpoetica et fabulosa narratio quem fortassepropter ipsam insociabilem feritatem semi-hominem quam hominem dicere malueruntQuamvis ergo hujus regnum diraelig speluncaelig fueritsolitudo tamque malitia singularis ut ex hac einomen inventum sit nam malus graeligco κακὸςdicitur quod ille vocabatur nulla conjux eiblandum ferret referretque sermonem nullis filiisvel alluderet parvulis vel grandiusculis imperaret

39

nullo amici colloquio frueretur nec Vulcanipatris quo vel bine tantum non parum feliciorfuit quia tale monstrum ipse non genuit nihilcuiquam daret sed a quo posset quidquid velletet quando posset et quantum vellet auferret tamen in ipsa sua spelunca solitaria cujus utdescribitur

Semperque recentiCaeligde tepebat humus24 [34]

nihil aliud quam pacem volebat in qua nemo illimolestus esset nec ejus quietem vis ulliusterrorve turbaret Cum corpore suo deniquepacem habere cupiebat et quantum habebattantum illi bene erat Quandoquidem membrisobtemperantibus imperabat et ut suammortalitatem adversum se ex indigentiarebellantem ac seditionem famis ad dissociandamatque excludendam de corpore animamconcitantem quanta posset festinatione pacaretrapiebat necabat vorabat et quamvis immanis acferus paci tamen suaelig vitaelig ac salutis immaniter etferociter consulebat ac per hoc si pacem quamin sua spelunca atque in se ipso habere satisagebat cum aliis etiam habere vellet nec malusnec monstrum nec semi-homo vocaretur Aut siejus corporis forma et atrorum ignium vomitusab eo deterrebat hominum societatem forte nonnocendi cupiditate sed vivendi necessitate

24 Virg AEligneid VIII

40

saeligviebat Verum iste non fuerit vel quod magiscredendum est talis non fuerit qualis vanitatepoetica describitur Nisi enim nimis accusareturCacus parum Hercules laudaretur Talis ergohomo sive semi-homo melius ut dixi crediturnon fuisse sicut multa figmenta poetarum Ipsaeligenim saeligvissime feraelig unde ille partem habuitferitatis (nam semi-ferus dictus est) genusproprium quadam pace custodiunt coeundogignendo pariendo fœtus fovendo atquenutriendo cum sint pleraeligque insociabiles etsolivagaelig non scilicet ut oves cervi columbaeligsturni apes sed ut leones vulpes aquilaelignoctuaelig Quaelig enim tigris non filiis suis mitisimmurmurat et pacata feritate blanditur Quismilvus quantumlibet solitarius rapiniscircumvolet non conjugium copulat nidumcongerit ova confovet pullos alit et quasi cumsua matrefamilias societatem domesticam quantapotest pace conservat Quanto magis homofertur quodam modo [35] naturaelig suaelig legibus adineundam societatem pacemque cum hominibusquantum in ipso est omnibus obtinendam cumetiam mali pro pace suorum belligerentomnesque si possint suos facere velint ut unicuncti et cuncta deserviant quo pacto nisi inejus pacem vel amando vel timendoconsentiant Sic enim superbia perverse imitaturDeum Odit namque cum sociis aequalitatem subillo sed imponere vult sociis dominationem

41

suam pro illo Odit ergo justam pacem Dei etamat iniquam pacem suam Non amare tamenqualemcumque pacem nullo modo potestNullum quippe vitium ita contra naturam est utnaturaelig deleat etiam extrema vestigia

III Itaque pacem iniquorum in paciscomparatione justorum ille videt nec pacem essedicendam qui novit praeligponere recta pravis etordinata perversis Quod autem perversum esthoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua etcum aliqua rerum parte pacatum sit in quibus estvel ex quibus constat alioquin nihil essetomnino Velut si quisquam capite deorsumpendeat perversus est utique situs corporis etordo membrorum quia id quod desuper essenatura postulat subter est et quod illa subter vultesse desuper factum est conturbavit carnispacem ista perversitas et ideo est molesta verumtamen anima corpori suo pacata est et proejus salute satagit et ideo est qui doleat quaelig simolestiis ejus exclusa discesserit quandiumembrorum manet compago non est sinequadam partium pace quod remanet et ideoadhuc est qui pendeat Et quod terrenum corpusin terram nititur et vinculo quo suspensum estrenititur in suaelig pacis ordinem tendit et locumquo requiescat quodam modo ponderis voceposcit jamque exanime ac sine ullo sensu a pacetamen naturali sui ordinis non recedit vel cumtenet eam vel cum fertur ad eam Si enim [36]

42

adhibeantur medicamenta atque curatio quaeligformam cadaveris dissolvi dilabique non sinatadhuc pax quaeligdam partes partibus jungittotamque molem applicat terreno et convenientiac per hoc loco pacato Si autem nulla adhibeaturcura condiendi sed naturali cursui relinquaturtandiu quasi tumultuatur dissidentibusexhalationibus et nostro inconvenientibussensui id enim est quod in putore sentitur donecmundi conveniat elementis et in eorum pacemparticulatim paulatimque discedat Nullo modotamen inde aliquid legibus summi illius CreatorisOrdinatorisque subtrahitur a quo pax universalisadministratur quia etsi de cadavere majorisanimantis animalia minuta nascantur eadem legeCreatoris quaeligque corpuscula in salutis pace suisanimulis serviunt etsi mortuorum carnes ab aliisanimalibus devorentur easdem leges per cunctadiffusas ad salutem generis cujusque mortaliumcongrua congruis pacificantes quaquaversumtrahantur et rebus quibuscumque jungantur et inres quaslibet convertantur et commutenturinveniunt

CAPUT XIII

De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege nat une dum subjusto judice ad id quisque pervenit ordinatione quodmeruit voluntate

43

I PAX itaque corporis est ordinatatemperatura partium Pax animaelig irrationalisordinata requies appetitionum Pax animaeligrationalis ordinata cognitionis actionisqueconsensio Pax corporis et animaelig ordinata vita[37] et salus animantis Pax hominis mortalis etDei ordinata infide sub aeligterna lege obedientiaPax hominum ordinata concordia Pax domusordinata imperandi atque obediendi concordiacohabitantium Pax civitatis ordinata imperandiatque obediendi concordia civium Pax cœlestisCivitatis ordinatissima et concordissima societasfruendi Deo et invicem in Deo Pax omniumrerum tranquillitas ordinis Ordo est pariumdispariumque rerum sua cuique loca tribuensdispositio Proinde miseri quia in quantum miserisunt utique in pacet non sunt tranquillitatequidem ordinis carent ubi perturbatio nulla est verumtamen quia merito justeque miseri sunt inea quoque ipsa sua miseria praeligter ordinem essenon possunt non quidem conjuncti beatis sedab eis tamen ordinis lege sejuncti Qui cum sineperturbatione sunt rebus in quibus suntquantacumque congruentia coaptantur ac perhoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas inestergo nonnulla pax Verum ideo miseri sunt quiaetsi in aliqua securitate non dolent non tamen ibisunt ubi securi esse ac dolere non debeant miseriores autem si pax eis cum ipsa lege non estqua naturalis ordo administratur Cum autem

44

dolent ex qua parte dolent pacis perturbatiofacta est in illa vero adhuc pax est in qua necdolor urit nec compago ipsa dissolvitur Sicutergo est quaeligdam vita sine dolore dolor autemsine aliqua vita esse non potest sic est paxquaeligdam sine ullo bello bellum vero esse sinealiqua pace non potest non secundum id quodbellum est sed secundum id quod ab eis vel in eisgeritur quaelig aliquaelig naturaelig sunt quod nullomodo essent si non qualicumque pacesubsisterent

II Quapropter natura est in qua nullummalum est vel etiam in qua nullum potest essemalum esse autem natura in qua nullum bonumsit non potest Proinde nec ipsius [38] diabolinatura in quantum natura est malum est sedperversitas eam malam facit Itaque in veritatenon stetit25 sed veritatis judicium non evasit inordinis tranquillitate non mansit nec ideo tamena potestate Ordinatoris effugit Bonum Dei quodilli est in natura non eum subtrahit justitiaelig Deiqua ordinatur in pœna nec ibi Deus bonuminsequitur quod creavit sed malum quod illecommisit Neque enim totum aufert quod naturaeligdedit sed aliquid adimit aliquid relinquit ut sitqui doleat quod adimit Et ipse dolortestimonium est boni adempti et boni relicti Nisienim bonum relictum esset bonum amissumdolere non posset Nam qui peccat pejor est si25 Joan VIII 45

45

laetatur in damno aeligquitatis Qui vero cruciatur siinde nihil acquirat boni dolet damnum salutis Etquoniam aequitas ac salus utrumque bonum estbonique amissione dolendum est potius quamlaeligtandum (si tamen non sit compensatiomelioris melior est autem animi aeligquitas quamcorporis sanitas) profecto convenientius injustusdolet in supplicio quam laeligtatus est in delictoSicut ergo laeligtitia deserti boni in peccato testis estvoluntatis malaelig ita dolor amissi boni in suppliciotestis est naturaelig bonaelig Qui enim dolet amissamnaturaelig suaelig pacem ex aliquibus reliquiis pacis iddolet quibus fit ut sibi amica natura sit Hocautem in extremo supplicio recte fit ut iniqui etimpii naturalium bonorum damna in cruciatibusdefleant sentientes eorum ablatorem justissimumDeum quem contempserunt benignissimumlargitorem Deus ergo naturarum omniumsapientissimus conditor et justissimus ordinatorqui terrenorum ornamentorum maximum instituitmortale genus humanum dedit hominibusquaeligdam bona huic vilaelig congrua id est pacemtemporalem pro modulo mortalis vilaelig in ipsasalute et incolumitate ac societate [39] sui generiset quaeligque huic paci vel tuendaelig vel recuperandaelignecessaria sunt sicut ea quaelig apte ac convenienteradjacent sensibus lux ista visibilis auraelig spirabilesaquaelig potabiles et quidquid ad alendumtegendum curandum ornandumque corpuscongruit eo pacto aeligquissimo ut qui mortalis

46

talibus bonis paci mortalium accommodatis recteusus fuerit accipiat ampliora atque meliora ipsamscilicet immortalitatis pacem eique convenientemgloriam et honorem in vita aeligterna ad fruendumDeo et proximo in Deo qui autem perperamnec illa accipiat et haeligc amittat

CAPUT XIV

De ordine ac lege si e e cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominando consulitur cuiet considendo servitur

OMNIS igitur usus rerum temporaliumrefertur ad fructum terrenaelig pacis in Civitateterrena in cœlesti autem Civitate refertur adfructum pacis aeligternaelig Quapropter si irrationaliaessemus animantia nihil appeteremus praeligterordinatam temperatura partium corporis etrequiem appetitionum nihil ergo praeligter quietemcarnis et copiam voluptatum ut pax corporisprodesset paci animaelig Si enim desit pax corporisimpeditur etiam irrationalis pax animaelig quiarequiem appetitionum consequi non potestUtrumque autem simul ei paci prodest quaminter se habent anima et corpus id est ordinataeligvitre ac salutis Sicut enim pacem corporis amarese ostendunt animantia cum fugiunt dolorem etpacem animaelig cum propter [40] explendasindigentias appetitionum voluptatem sequuntur ita mortem fugiendo satis indicant quantumdiligant pacem qua sibi conciliantur anima et

47

corpus Sed quia homini rationalis anima inesttotum hoc quod habet commune cum bestiissubdit paci animae rationalis ut mente aliquidcontempletur et secundum hoc aliquid agat ut sitei ordinata cognitionis actionisque consensioquam pacem rationalis animaelig dixeramus Ad hocenim velle debet nec dolore molestari necdesiderio perturbari nec morte dissolvi ut aliquidutile cognoscat et secundum eam cognitionemvitam moresque componat Sed ne ipso studiocognitionis propter humanaelig mentis infirmitatemin pestem alicujus erroris incurrat opus habetmagisterio divino cui certus obtemperet etadjutorio ut liber obtemperet Et quoniamquandiu est in isto mortali corpore peregrinatur aDomino ambulat per fidem non per speciem26 ac per hoc omnem pacem vel corporis velanimaelig vel simul corporis et animaelig refert adillam pacem quaelig homini mortali est cum Deoimmortali ut ei sit ordinata in fide sub aeligternalege obedientia Jamvero quia duo praeligcipuapraeligcepta hoc est dilectionem Dei et dilectionemproximi docet magister Deus in quibus triainvenit homo quaelig diligat Deum se ipsum etproximum atque ille in se diligendo non erratqui diligit Deum consequens est ut etiamproximo ad diligendum Deum consulat quemjubetur sicut se ipsum diligere Sic uxori sic filiissic domesticis sic caeligteris quibus potuerit26 2 Cor V 6-8

48

hominibus et ad hoc sibi a proximo si forteindiget consuli velit ac per hoc erit pacatusquantum in ipso est omni homini pacehominum id est ordinata concordia cujus hicordo est primum ut nulli noceat deinde ut etiamprosit cui potuerit Primitus ergo inest ei suorumcura [41] ad eos quippe habet opportunioremfacilioremque aditum consulendi vel naturaeligordine vel ipsius societatis humanaelig UndeApostolus dicit laquo Quisquis autem suis etmaxime domesticis non providet fidem denegatet est infideli deterior27 raquo Hinc itaque etiam paxdomestica oritur id est ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium Imperantenim qui consulunt sicut vir uxori parentesfiliis domini servis Obediunt autem quibusconsulitur sicut mulieres maritis filii parentibusservi dominis Sed in domo justi viventis ex fideet adhuc ab illa cœlesti Civitate peregrinantisetiam qui imperant serviunt eis quibus videnturimperare Neque enim dominandi cupiditateimperant sed olli- cio consulendi necprincipandi superbia sed providendi misericordia

CAPUT XV

De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatis etiamsinon est mancipium alterius hominis servus est propriaeliglibidinis

27 1 Tim V 8

49

Hoc naturalis ordo praeligscribit ita Deushominem condidit Nam laquo Dominetur inquitpiscium maris et volatilium cœli et omniumrepentium quaelig repunt super terram28 raquoRationalem factum ad imaginem suam noluit nisiirrationabilibus dominari non hominem hominised hominem pecori Inde primi justi pastorespecorum magis quam reges hominum constitutisunt ut etiam sic [42] insinuaret Deus quidpostulet ordo creaturarum quid exigat meritumpeccatorum Conditio quippe servitutis jureintelligitur imposita peccatori Proinde nusquamScripturarum legimus servum antequam hocvocabulo Noti justus peccatum filii vindicaret29Nomen itaque istud culpa meruit non naturaOrigo autem vocabuli servorum in latina linguainde creditur ducta quod hi qui jure belli possentoccidi a victoribus cum servabantur servifiebant a servando appellati quod etiam ipsumsine peccati merito non est Nam et cum justumgeritur bellum pro peccato et a contrariodimicatur et omnis victoria cum etiam malisprovenit divino judicio victos humiliat velemendans peccata vel puniens Testis est homoDei Daniel cum in captivitate positus peccatasua et peccata populi sui confitetur Deo30 ethanc esse causam illius captivitatis pio dolore

28 Gen I 3629 Gen IX 2530 Dan IX 5

50

testatur Prima ergo servitutis causa peccatumest ut homo homini conditionis vinculosubderetur quod non fit nisi Deo judicanteapud quem non est iniquitas et novit diversaspœnas meritis distribuere delinquentium Sicutautem supernus Dominus dicit laquo Omnis qui facitpeccatum servus est peccati31 raquo ac per hoc multiquidem religiosi dominis iniquis non tamenliberis serviunt laquo A quo enim quis devictus esthuic et servus addictus est32 raquo Et utique feliciusservitur homini quam libidini cum saeligvissimodominatu vastet corda mortalium ut aliasomittam libido ipsa dominandi Hominibusautem illo pacis ordine quo aliis alii subjecti suntsicut prodest humilitas servientibus ita nocetsuperbia dominantibus Nullus autem natura inqua prius Deus hominem condidit servus esthominis aut peccati Verum et pœnalis servitus ealege ordinatur quaelig naturalem ordinem conservarijubet perturbari vetat quia [43] si contra eamlegem non esset factum nihil esset poenaliservitute coercendum Ideoque Apostolus etiamservos monet subditos esse dominis suis33 et exanimo eis cum bona voluntate servire ut scilicetsi non possunt a dominis liberi fieri suamservitutem ipsi quodam modo liberam faciant non timore subdolo sed fideli dilectione

31 Joan VIII 3432 2 Petr II 1933 Ephes V 5

51

serviendo donec transeat iniquitas et evacueturomnis principatus et potestas humana et sitDeus omnia in omnibus

CAPUT XVI

De aeligquo jure dominandiQUOCIRCA etiamsi habuerunt servos justi

patres nostri sic quidem administrabantdomesticam pacem ut secundum haeligc temporaliabona filiorum sortem a servorum conditionedistinguerent ad Deum autem colendum in quoaeligterna bona speranda sunt omnibus domus suaeligmembris pari dilectione consulerent Quodnaturalis ordo ita praeligscribit ut nomenpatrumfamilias hinc exortum sit et tam latevulgatum ut inique etiam dominantes hoc segaudeant appellari Qui autem veri patresfamiliassunt omnibus in familia sua tanquam filiis adcolendum et promerendum Deum consulunt desiderantes atque optantes venire ad cœlestemdomum ubi necessarium non sit officiumimperandi mortalibus quia necessarium non eritofficium consulendi jam in illa immortalitatefelicibus quo donec veniatur magis debentpatres quod dominantur quam servi tolerarequod serviunt Si quis [44] autem in domo perinobedientiam domesticaelig paci adversaturcorripitur seu verbo seu verbere seu quolibetalio genere pœnaelig justo atque licito quantumsocietas humana concedit pro ejus qui corripitur

52

utilitate ut paci unde dissiluerat coaptetur Sicutenim non est beneficentia adjuvando efficere utbonum quod majus est amittatur ita non estinnocentia parcendo sinere ut in malum graviusincidatur Pertinet ergo ad innocentis officiumnon solum nemini malum inferre verumetiamcohibere a peccato vel punire peccatum ut autipse qui plectitur corrigatur experimento aut aliiterreantur exemplo Quia igitur hominis domusinitium sive particula debet esse civitatis omneautem initium ad aliquem sui generis finem etomnis pars ad universi cujus pars estintegritatem refertur satis apparet esseconsequens ut ad pacem civicam pax domesticareferatur id est ut ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium referaturad ordinatam imperandi obediendiqueconcordiam civium Ita fit ut ex lege civitatispraeligcepta sumere patremfamilias oporteat quibusdomum suam sic regat ut sit paci accommodatacivitatis

CAPUT XVII

Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacemhabeat et unde discordiam

SED domus hominum qui non vivunt ex fidepacem terrenam ex hujus temporalis vitaelig rebuscommodisque sectatur Domus autem hominumex fide viventium [45] expectat ea quaelig infuturum aeligterna promissa sunt terre- nisque rebus

53

ac temporalibus tanquam peregrina utitur nonquibus capiatur et avertatur quo tendit in Deumsed quibus sustentetur ad facilius tolerandaminimeque augenda onera corporis corruptibilisquod aggravat animam34 Idcirco rerum vitaelig huicmortali necessariarum utrisque hominibus etutrique domui communis est usus sed tinisutendi quique suus proprius mu Itumquediversus Ita etiam terrena Civitas quaelig non vivitex fide terrenam pacem appetit in eoque defigitimperandi obediendique concordiam civium utsit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibushumanarum quaeligdam compositio voluntatumCivitas autem cœlestis vel potius pars ejus quaeligin hac mortalitate peregrinatur et vivit ex fideetiam ista pace necesse est utatur donec ipsa cuitalis pax necessaria est mortalitas transeat Ac perhoc dum apud terrenam Civitatem velutcaptivam vitam suaelig peregrinationis agit jampromissione redemptionis et dono spiritalitanquam pignore accepto legibus terrenaeligCivitatis quibus haeligc administrantur quaeligsustentandae mortali vitaelig accommodata suntobtemperare non dubitat ut quoniam communisest ipsa mortalitas servetur in rebus ad eamperlinentibus inter Civitatem utramque concordiaVerum quia terrena Civitas habuit quosdam suossapientes quos divina improbat disciplina qui velsuspicati vel decepti a daeligmonibus crederent34 Sap IX 15

54

multos deos conciliandos esse rebus humanis adquorum diversa quodam modo cilicia diversasubdita pertinerent ad alium corpus ad aliumanimus inque ipso corpore ad alium caput adalium cervix et caeligtera singula ad singulos similiter in animo ad alium ingenium ad aliumdoctrina ad alium ira ad alium concupiscentia inque [46] ipsis rebus vitaelig adjacentibus ad aliumpecus ad alium triticum ad alium vinum adalium oleum ad alium sylvaelig ad alium nummi adalium navigatio ad alium bella atque victoriaelig adalium conjugia ad alium partus ac fœcunditas etad alios alia caeligtera cœlestis autem Civitas unumDeum solum colendum nosset eiquetantummodo serviendum servitute illa quaelig graeligceλατρεία dicitur et nonnisi Deo debetur fidelipietate censeret factum est ut religionis legescum terrena Civitate non posset haberecommunes proque his ab ea dissentire haberetnecesse atque oneri esse diversa sentientibuseorumque iras et odia et persecutionum impetussustinere nisi cum animos adversantiumaliquando terrore suaelig multitudinis et semperdivino adjutorio propulsaret Haeligc ergo cœlestisCivitas dum peregrinatur in terra ex omnibusgentibus cives evocat atque in omnibus linguisperegrinam colligit societatem non curansquidquid in moribus legibus institutisquediversum est quibus pax terrena vel conquiriturvel tenetur nihil eorum rescindens nec

55

destruens imo etiam servans ac sequens quodlicet diversum in diversis nationibus ad unumtamen eumdemque finem terrenaelig pacisintenditur si religionem qua unus summus etverus Deus colendus docetur non impedit Utiturergo etiam cœlestis Civitas in hac suaperegrinatione pace terrena et de rebus admortalem hominum naturam pertinentibushumanarum voluntatum compositionemquantum salva pietate ac religione concediturtuetur atque appetit eamque terrenam pacemrefert ad cœlestem pacem quaelig vere ita pax estut rationalis duntaxat creaturaelig sola pax habendaatque dicenda sit ordinatissima scilicet etconcordissima societas fruendi Deo et invicem inDeo quo cum ventum fuerit non erit vitamortalis sed plane certeque vitalis nec corpus[47] animale quod dum corrumpitur aggravatanimam35 sed spiritale sine ulla indigentia ex omniparte subditum voluntati Hanc pacem dumperegrinatur in fide habet atque ex hac fide justevivit cum ad illam pacem adipiscendam refertquidquid bonarum actionum gerit erga Deum etproximum quoniam vita civitatis utique socialisest

CAPUT XVIII

Quam diversa sit Academice novaelig ambiguitas aconstantia fulci christianaelig

35 Sap IX 15

56

QUOD autem attinet ad illam differentiamquam de Academicis novis Varro adhibuit quibusincerta sunt omnia omnino Civitas Dei talemdubitationem tanquam dementiam detestaturhabens de rebus quas mente atque rationecomprehendit etiamsi parvam propter corpuscorruptibile quod aggravat animam quoniamsicut dicit Apostolus laquo Ex parte scimus36 raquotamen certissimam scientiam creditque sensibusin rei cujusque evidentia quibus per corpusanimus utitur quoniam miserabilius fallitur quinunquam putat eis esse credendum Credit etiamScripturis sanctis et veteribus et novis quasCanonicas appellamus unde fides ipsa conceptaest ex qua justus vivit37 per quam sinedubitatione ambulamus quandiu peregrinamur aDomino38 qua salva atque certa de quibusdamrebus quas neque sensu neque rationepercepimus neque nobis per Scripturamcanonicam [48] claruerunt nec per testes quibusnon credere absurdum est in nostram notitiampervenerunt sine justa reprehensione dubitamus

CAPUT XIX

De habitu et moribus populi christianiNIHIL sane ad istam pertinet Civitatem quo

habitu vel more vivendi si non est contra divina

36 1 Cor XIII 937 Habac II 4 et Rom I 1738 2 Cor V 6

57

praeligcepta istam fidem qua pervenitur ad Deumquisque sectetur unde ipsos quoquephilosophos quando Christiani fiunt nonhabitum vel consuetudinem victus quaelig nihilimpedit religionem sed falsa dogmata mutarecompellit Unde illam quam Varro adhibuit exCynicis differentiam si nihil turpiter atqueintemperanter agat omnino non curat Ex tribusvero illis vitaelig generibus otioso actuoso et exutroque composito quamvis salva fide quisquepossit in quolibet eorum vitam ducere et adsempiterna praeligmia pervenire interest tamenquid amore teneat veritatis quid officio charitatisimpendat Nec sic quisque debet esse otiosus utin eodem otio utilitatem non cogitet proximi necsic actuosus ut contemplationem non requiratDei In otio non iners vacatio delectare debet sed aut inquisitio aut inventio veritatis ut in eaquisque proficiat et quod invenerit teneat etalteri non invideat In actione vero non amandusest honor in hac vita sive potentia quoniamomnia vana sub sole sed opus ipsum quod pereumdem honorem vel potentiam fit si recte atqueutiliter fit id est ut valeat ad eam salutemsubditorum quaelig secundum Deum est unde jamsuperius [49] disputavimus39 Propter quod aitApostolus laquo Qui episcopatum desiderat bonumopus desiderat40 raquo Exponere voluit quid sit

39 Vide supra c 640 1 Tim III 1

58

episcopatus quia nomen est operis non honorisGraeligcum est enim atque inde ductum vocabulumquod ille qui praeligficitur eis quibus praeligficitursuperintendit curam eorum scilicet gerens ἐπὶquippe super σκοπὸς vero intentio est ergoἐπισκοπεῖν si velimus latine superintenderepossumus dicere ut intelligat non se esseepiscopum qui praeligesse dilexerit non prodesseItaque a studio cognoscendae veritatis nemoprohibetur quod ad laudabile pertinet otium LOCUS VERO SUPERIOR sine quo regi populusnon potest etsi ita teneatur atque administretur utdecet tamen indecenter appetitur QuamobremOTIUM SA ACTUM quaeligrit charitas veritatis negotium justum suscipit necessitas charitatisQuam sarcinam si nullus imponit percipiendaeatque intuendaelig vacandum est veritati si autemimponitur suscipienda est propter charitatisnecessitatem sed nec sic omni modo veritatisdelectatio deserenda est ne subtrahatur illasuavitas et opprimat ista necessitas

CAPUT XX

Quod cives sanctorum in vitaelig hujus tempore spe beatisint

Quamobrem summum bonum Civitatis Deicum sit aeligterna pax atque perfecta non perquammortales transeant nascendo atque moriendo sedin qua immortales maneant nihil adversi omninopatiendo quis est qui [50] illam vitam vel

59

beatissimam neget vel in ejus comparationeistam quaelig hic agitur quantislibet animi etcorporis externarumque rerum bonis plena sitnon miserrimam judicet Quam tamenquicumque sic habet ut ejus usum referat ad illiusfinem quam diligit ardentissime ac fidelissimesperat non absurde dici etiam nunc beatus potestspe illa potius quam re ista Res vero ista sine speilla beatitudo falsa et magna miseria non enimveris animi bonis utitur Quoniam non est verasapientia quaelig intentionem suam in his quaeligprudenter discernit gerit fortiter cohibettemperanter justeque distribuit non in illumdirigit finem ubi erit Deus omnia in omnibusaeligternitate certa et pace perfecta41

CAPUT XXI

An secundum definitiones Scipionis quaelig in dialogoCiceronis sunt unquam fuerit romana respublica

I QUA PROPTER nunc est locus ut quampotero breviter ac dilucide expediam quod insecundo hujus Operis libro me demonstraturumesse promisi secundum definitiones quibus apudCiceronemutitur Scipio in libris de Republicanunquam rempublicam fuisse romanam Breviterenim rempublicam definit esse rem populi Quaeligdefinitio si vera est nunquam fuit romanarespublica quia nunquam fuit res populi quamdefinitionem voluit esse rei- publicae Populum

41 1 Cor XV 28

60

enim esse definivit coctum multitudinis jurisconsensu et utilitatis communione sociatumQuid [51] autem dicat juris consensumdisputando explicat per hoc ostendens geri sinejustitia non posse rempublicam ubi ergo justitiavera non est nec jus potest Quod enim jure fitprofecto juste fit Quod autem fit injuste nec jurefieri potest Non enim jura dicenda sunt velputanda iniqua hominum constituta cum illudetiam ipsi jus esse dicant quod de justitiaelig fontemanaverit falsumque esse quod a quibusdamnon recte sentientibus dici solet id esse jus quodei qui plus potest utile est Quocirca ubi non estvera justitia juris consensu sociatus cœtushominum non potest esse et ideo nec populusjuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem et si non populus nec res populi sedqualiscumque multitudinis quaelig populi nominedigna non est Ac per hoc si respublica res populiest et populus non est qui consensu non sociatusest juris non est autem jus ubi nulla justitia est procul dubio colligitur ubi justitia non est nonesse rempublicam Justitia porro ea virtus est quaeligsua cuique distribuit Quaelig igitur justitia esthominis quaelig ipsum hominem Deo vero tollit etimmundis daeligmonibus subdit Hoccine est suacuique distribuere An qui fundum aufert ei aquo emptus est et tradit ei qui nihil in eo habetjuris injustus et qui se ipsum aufert dominanti

61

Deo a quo factus est et malignis servit spiritibusjustus est

II Disputatur certe acerrime atque fortissimein eisdem ipsis de Republica libris adversusinjustitiam pro justitia Et quoniam cum priusageretur pro injustitiaelig partibus contra justitiam etdiceretur nisi per injustitiam rempublicam stareaugerique non posse hoc vel uti validissimumpositum erat injustum esse ut homineshominibus dominantibus serviant quam tameninjustitiam nisi sequatur imperiosa civitas cujusest magna respublica non eam posse provinciisimperare responsum est a parte [52] justitiaeligideo justum esse quod talibus hominibus sit utilisservitus et pro utilitate eorum fieri cum recte litid est cum improbis aufertur injuriarum licentia et domiti se melius habebunt quia indomitideterius se habuerunt subditumque est ut istaratio firmaretur veluti a natura sumptum nobileexemplum atque dictum est laquo Cur igitur Deushomini animus imperat corpori ratio libidinicaeligterisque vitiosis animi partibus raquo Plane hocexemplo satis edoctum est quibusdam esse utilemservitutem et Deo quidem ut serviatur utile esseomnibus Serviens autem Deo animus recteimperat corpori inque ipso animo ratio DominoDeo subdita recte imperat libidini vitiisquecaeligteris Quapropter ubi homo Deo non servitquid in eo putandum est esse justitiae quandoquidem Deo non serviens nullo modo

62

potest juste animus corpori aut humana ratiovitiis imperare Etsi in homine tali non est ullajustitia procul dubio nec in hominum cretu quiex hominibus talibus constat Non est hic ergojuris ille consensus qui hominum multitudinempopulum facit cujus res dicitur esse respublicaNam de utilitate quid dicam cujus etiamcommunione sociatus coetus hominum sicut sehabet ista definitio populus nuncupatur Quamvis enim si diligenter attendas nec utilitassit ulla viventium qui vivunt impie sicut vivitomnis qui non servit Deo servitque daeligmonibustanto magis impiis quanto magis sibi cum sintimmundissimi spiritus tanquam diis sacrificarivolunt tamen quod de juris consensu diximussatis esse arbitror unde appareat per hancdefinitionem non esse populum cujus respublicaesse dicatur in quo justitia non est Si enim dicuntnon spiritibus immundis sed diis bonis atquesanctis in sua republica servisse Romanos numquid eadem toties repetenda sunt quaelig jamsatis imo ultra quam satis est diximus Quisenim ad [53] hunc locum per superiores hujusOperis libros pervenit qui dubitare adhuc possitmalis et impuris daemonibus servisse Romanosnisi vel nimium stolidus vel impudentissimecontentiosus Sed ut taceam quales sint quossacrificiis colebant in lege veri Dei scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino

63

tantum42 raquo Nec bonis igitur nec malis diissacrificari voluit qui hoc cum tantacomminatione praeligcepit

CAPUT XXII

An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari

SED responderi potest laquo Quis iste Deus estaut unde dignus probatur cui deberentobtemperare Romani ut nullum deorum praeligteripsum colerent sacrificiis Magnaelig caeligcitatis estadhuc quaeligrere quis iste sit Deus Ipse est Deuscujus Prophetaelig praeligdixerunt ista quaelig cernimusIpse est Deus a quo responsum accepitAbraham laquo In semine Luo benedicentur omnesgentes43 raquo Quod in Christo fieri qui secundumcarnem de illo semine exortus est iidem ipsi quiremanserunt hujus nominis inimici velintnolintve cognoscunt Ipse est Deus cujus divinusSpiritus per eos locutus est quorum praeligdictaatque completa per Ecclesiam quam videmustoto orbe diffusam in libris superioribus posuiIpse est Deus quem Varro doctissimusRomanorum Jovem putat quamvis nesciens quidloquatur quod tamen ideo commemorandumputavi quoniam vir tantas scientiaelig nec nullumistum Deum [54] potuit existimare nec vilemHunc enim cum esse credidit quem summum

42 Exod XXII 2043 Gen XXII 18

64

putavit Deum Postremo ipse est Deus quemdoctissimus philosophorum quamvisChristianorum acerrimus inimicus etiam pereorum oracula quos deos putat Deum magnumPorphyrius confitetur

CAPUT XXIII

Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsa essede Christo

I NAM in libris quos ἐκ λογίων φιλοσοφίαςappellat in quibus exequitur atque conscribitrerum ad philosophiam pertinentium velut divinaresponsa ut ipsa verba ejus quemadmodum exlingua graeligca in latinam interpretata sunt ponam laquo Interroganti inquit quem Deum placandorevocare possit uxorem suam a Christianismohaec ait versibus Apollo raquo Deinde verba velutApollinis ista sunt laquo Forte magis poteris in aquaimpressis litteris scribere aut adinflans pennasleves per aera ut avis volare quam pollutaeligrevoces impiaelig uxoris sensum Pergat quomodovult inanibus fallaciis perseverans etlamentationibus fallacissimis mortuum Deumcantans quem a judicibus recta sentientibusperditum pessima in speciosis ferro juncta morsinterfecit raquo Deinde post hos versus Apollinis quinon stante metro latine interpretati suntsubjunxit atque ait laquo In his quidemtergiversationem irremediabilis sententiaelig eorummanifestavit dicens Quoniam Judaei suscipiunt

65

Deum magis quam isti raquo Ecce ubi decoloransChristum Judaeos proposuit Christianisconfitens quod Judaeligi suscipiant Deum Sic enimexposuit versus Apollinis ubi a [55] judicibusrecta sentientibus Christum dicit occisumtanquam illis juste judicantibus merito sit illepunitus Viderit quid de Christo vates mendaxApollinis dixerit atque iste crediderit aut fortassevatem quod non dixit dixisse iste ipseconfinxerit quam vero sibi constet vel ipsaoracula inter se faciat convenire postea-videbimus Hic tamen Judaeligos tanquam Deisusceptores recte dicit judicasse de Christo quodeum morte pessima excruciandum essecensuerint Deus itaque Judaeligorum cui perhibettestimonium audiendus fuit dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur nisi Domino tantum44 raquo Sed admanifestiora veniamus et audiamus quammagnum Deum dicat esse Judaeligorum Item ad eaquaelig interrogavit Apollinem quid melius verbumsive ratio an lex laquo Respondit inquit versibushaeligc dicens raquo Ac deinde subjicit Apollinis versusin quibus et isti sunt ut quantum satis est indedecerpam laquo In Deum vero inquit generatoremet in regem ante omnia quem tremit cœlum etterra atque mare et infernorum abdita et ipsanumina perhorrescunt quorum lex est Paterquem valde sancti honorant Hebraeligi raquo Talioraculo dei sui Apollinis Porphyrius tam44 Exod XX 20

66

magnum Deum dixit Hebraeligorum ut cum et ipsanumina perhorrescant Cum ergo Deus istedixerit laquo Sacrificans diis eradicabitur raquo mirorquod ipse Porphyrius non perhorruerit etsacrificans diis eradicari non formidaverit

II Dicit etiam bona philosophus iste deChristo quasi oblitus illius de qua paulo antelocuti sumus contumeliae suaelig aut quasi insomnis dii ejus maledixerint Christo et evigilanteseum bonum esse cognoverint dignequelaudaverint Denique tanquam mirabile aliquidatque incredibile prolaturus laquo Praeligter opinioneminquit [56] profecto quibusdam videatur essequod dicturi sumus Christum enim dii piissimumpronuntiaverunt et immortalem factum et cumbona praeligdicatione ejus meminerunt Christianosvero pollutos inquit et contaminatos et erroreimplicatos esse dicunt et multis talibus adversuseos blasphemiis utuntur45 raquo Deinde subjicit vellitdeorum oracula blasphemantium Christianos Etpost haeligc laquo De Christo autem inquitinterrogantibus si est Deus ait Hecate Quoniamquidem immortalis anima post corpus ut inceditnosti a sapientia autem abscissa semper errat viripietate praeligstantissimi est illa anima hanc coluntaliena a se veritate raquo Deinde post verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens laquo Piissimumigitur virum inquit eum dixit et ejus animamsicut et aliorum piorum post obitum45 Haeligc eadem graeligce apud Eusebium 1 III de Demonst Evang c 6

67

immortalitate donatam et hanc colere Christianosignorantes raquo Interrogantibus autem inquit laquo Curergo damnatus est raquo Oraculo respondit dea laquo Corpus quidem debilitantibus tormentis semperoppositum est anima autem piorum cœlesti sediinsidet Illa vero anima aliis animabus fataliterdedit quibus fata non annuerunt deorumobtinere dona neque habere Jovis immortalisagnitionem errore implicari Propterea ergo diisexosi quia quibus fato non fuit nosse Deum necdona a diis accipere his fataliter dedit iste erroreimplicari Ipse vero pius et in cœlum sicut piiconcessit Itaque hunc quidem non blasphemabismisereberis autem hominum dementiam ex eo ineis facile praeligcepsque periculum raquo

III Quis ita stultus est ut non intelligat aut abhomine callido eoque Christianis inimicissimohaeligc oracula fuisse conficta aut consilio simili abimpuris daeligmonibus ista fuisse responsa utscilicet quoniam laudant Christum proptereacredantur veraciter vituperare Christianos [57]atque ita si possint intercludant viam salutisaeligternaelig in qua fit quisque Christianus Suaeligquippe nocendi astutiaelig milleformi sentiunt nonesse contrarium si credatur cis laudantibusChristum dum tamen credatur etiamvituperantibus Christianos ut eum qui utrumquecrediderit talem Christi faciant laudatorem nevelit esse Christianus ac sic quamvis ah illolaudatus ab istorum tamen daemonum dominatu

68

eum non liberet Christus Praeligsertim quia italaudant Christum ut quisquis in eum talemcrediderit qualis ab eis praeligdicatur Christianusverus non sit sed Photinianus haeligreticus quitantummodo hominem non etiam Deum noveritChristum et ideo per eum salvus esse non possitnec istorum mendaciloquorum daeligmonumlaqueos vitare vel solvere Nos autem nequeApollinem vituperantem Christum nequeHecaten possumus approbare laudantem Illequippe tanquam iniquum Christum vult crediquem a judicibus recta sentientibus dicit occisum ista hominem piissimum sed hominem tantumUna est tamen et illius et hujus intentio ut nolinthomines esse Christanos quia nisi Christianierunt ab eorum erui potestate non poterunt Istevero philosophus vel potius qui talibus adversusChristianos quasi oraculis credunt prius faciant sipossunt ut inter se de ipso Christo Hecate atqueApollo concordent eumque aut ambocondemnent aut ambo collaudent Quod si facerepotuissent nihilominus nos et vituperatores etlaudatores Christi fallaces daeligmones vitaremusCum vero eorum deus et dea inter se de Christoille vituperando ista laudando dissentiant profecto eis blasphemantibus Christianos noncredunt homines si recte ipsi sentiant

IV Sane Christum laudans vel Porphyriusvel Hecale cum dicat eum ipsum dedisse fataliterChristianis ut implicarentur errore causas tamen

69

ejusdem sicut [58] putat-pandit erroris Quasantequam ex verbis ejus exponam prius quaeligro laquo Si fataliter dedit Christus Christianis errorisimplicationem utrum volens an nolens dederitSi volens quomodo justus Si nolens quomodobeatus Sed jam causas ipsius audiamus errorislaquo Sunt inquit spiritus terreni minimi locoquodam malorum daemonum potestati subjectiAb his sapientes Hebraeorum quorum unus isteetiam Jesus fuit sicut audisti divina Apollinisquae superius dicta sunt ab his ergo Hebraeligidaemonibus pessimis et minoribus spiritibusvetabant religiosos et ipsis vacare prohibebant venerari autem magis cœlestes deos ampliusautem venerari Deum Patrem Hoc autem inquitet dii praeligcipiunt et in superioribus ostendimusquemadmodum animum advertere ad Deummonent et illum colere ubique imperant Verumindocti et impiaelig naturaelig quibus vere fatum nonconcessit a diis dona obtinere neque habere Jovisimmortalis notionem non audientes et deos etdivinos viros deos quidem omnes recusaveruntprohibitos autem daeligmones et hos non odisse sedrevereri Deum autem simulantes colere ea solaper quaelig Deus adoratur non agunt Nam Deusquidem utpote omnium Pater nullius indiget sed nobis est bene cum eum per justitiam etcastitatem aliasque virtutes adoramus ipsamvitam precem ad ipsum facientes per imitationemet inquisitionem de ipso Inquisitio enim purgat

70

inquit imitatio deificat allectionem ad ipsumoperando Bene quidem praeligdicavit DeumPatrem et quibus sit colendus moribus dixitQuibus praeligceptis prophetici libri pleni suntHebraeorum quando sanctorum vita sivevituperatur sive laudatur Sed in Christianistantum errat aut tantum calumniatur quantumvolunt daemones quos opinatur deos quasicuiquam difficile sit recolere quaelig turpia quaeligdedecora erga deorum obsequium [59] in theatrisagebantur et templis et attendere quaelig leganturdicantur audiantur in ecclesiis vel Deo vero quidofferatur et hinc intelligere ubi aeligdificium et ubiruina sit morum Quis autem huic dixit velinspiravit nisi diabolicus spiritus tam vanumapertumque mendacium quod daeligmones abHebraeligis coli prohibitos revereantur potius quamoderint Christiani Sed Deus ille quem colueruntsapientes Hebraeorum etiam cœlestibus sanctisAngelis et Virtutibus Dei quos beatissimostanquam cives in hac nostra peregrinationemortali veneramur et amamus sacrificari vetatintonans in lege sua quam dedit populo suohebraeligo et valde minaciter dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur46 raquo Et ne quisquam putaretdaemonibus pessimis terrenisque spiritibus quosiste dicit minimos vel minores ne sacrificetur essepraeligceptum quia et ipsi in Scripturis sanctis dictisunt dii non Hebraeorum sed gentium quod46 Exod XXII 20

71

evidenter in Psalmo Septuaginta interpretesposuerunt dicentes laquo Quoniam omnes diigentium daemonia47 raquo ne quis ergo putaret istisquidem daemoniis prohibitum cœlestibus autemvel omnibus vel aliquibus sacrificari essepermissum mox addidit laquo Nisi Domino soli raquo idest nisi Domino tantum ne forte in eo quod ait laquo Nisi Domino soli raquo Dominum solem credatesse quispiam cui sacrificandum putat quod nonita esse intelligendum in scripturis graeligcisfacillime reperitur

V Deus igitur Hebraeorum cui tam magnumtantus etiam iste philosophus perhibettestimonium legem dedit hebraeligo populo suohebraeligo sermone conscriptam non obscuram etincognitam sed omnibus jam gentibusdiffamatam in qua lege scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Dominotantum48 raquo Quid opus est in hac [60] ejus legeejusque Prophetis de hac re multa perquirere Imo non perquirere non enim abstrusa vel rarasunt sed aperta et crebra colligere et in hacdisputatione mea ponere quibus luce clariusapparet nulli omnino nisi tantum sibi Deumverum et summum voluisse sacrificari Ecce hocunum breviter imo granditer minaciter sedveraciter dictum ab illo Deo quem tamexcellenter eorum doctissimi praeligdicant audiatur

47 Psal XCV48 Exod XVII 20

72

timeatur impleatur ne inobedientes eradicatioconsequatur laquo Sacrificans inquit diiseradicabitur nisi Domino tantum raquo non quo reiegeat alicujus sed quia nobis expedit ut res ejussimus Hinc enim canitur in sacris LitterisHebraeorum laquo Dixi Domino Deus meus es tuquoniam bonorum meorum non eges49 raquo Hujusautem praeligclarissimum atque optimum sacrificiumnon ipsi sumus hoc est Civitas ejus cujus reimysterium celebramus oblationibus nostris quaeligfidelibus notaelig sunt sicut in libris praeligcedentibusdisputavimus Cessaturas enim victimas quas inumbra futuri offerebant Judaeligi et unumsacrificium gentes a solis ortu usque ad occasumsicut jam fieri cernimus oblaturas per Prophetashebraeligos oracula increpuere divina ex quibusquantum satis visum est nonnulla protulimus ethuic jam operi aspersimus Quapropter ubi nonest ista justitia ut secundum suam gratiam civitatiobedienti Deus imperet unus et summus necuiquam sacrificet nisi tantum sibi et per hoc inomnibus hominibus ad eamdem civitatemperlinentibus atque obedientibus Deo animusetiam corpori atque ratio vitiis ordine legitimofideliter imperet ut quemadmodum justus unusita coctus populusque justorum vivat ex fidequae operatur per dilectionem qua homo diligitDeum sicut diligendus est Deus et proximumsicut semetipsum ubi ergo non est ista justitia49 Psal XV 2

73

profecto non [61] est cœtus hominum jurisconsensu et utilitatis communione sociatus Quodsi non est utique populus non est si vera est haeligcpopuli definitio Ergo nec respublica est quia respopuli non est ubi ipse populus non est

CAPUT XXIV

Qua definitione constet populi et reipublicaelignuncupationem recte sibi non solum Romanos sed etiamregna alia vindicare

Si autem populus non isto sed alio definiaturmodo velut si dicatur populus est cœtusmultitudinis rationalis rerum quas diligit concordicommunione sociatus profecto ut videatur qualisquisque populus sit illa sunt intuenda quaelig diligitQuaeligcumque tamen diligat si cœtus estmultitudinis non pecorum sed rationaliumcreaturarum et eorum quaelig diligit communioneconcordi sociatus est non absurde populusnuncupatur tanto utique melior quanto inmelioribus tantoque deterior quanto est indeterioribus concors Secundum istamdefinitionem nostram romanus populus populusest et res ejus sine dubitatione respublica Quidautem primis temporibus suis quidve sequentibuspopulus ille dilexerit et quibus moribus adcruentissimas seditiones atque inde ad socialiaatque civilia bella perveniens ipsam concordiamquaelig salus quodam modo est populi ruperit atquecorruperit testatur historia de qua in

74

praeligcedentibus libris multa posuimus50 Nec ideotamen vel ipsum non esse populum vel ejus remdixerim non esse rempublicam quandiu manetqualiscumque multitudinis rationalis cœtus rerum[62] quas diligit concordi communione sociatusQuod autem de isto populo et de ista republicadixi hoc de Atheniensium vel quorumcumqueGraeligcorum hoc de AEliggyptiorum hoc de illapriore Babylone Assyriorum quando in rebus suispublicis imperia vel parva vel magna tenuerunt etde alia quacumque aliarum gentium intelligardixisse atque sensisse Generaliter quippe Civitasimpiorum cui non imperat Deus obedienti sibiut sacrificium non oderat nisi tantummodo sibiet per hoc in illa et animus corpori ratioque vitiisrecte ac fideliter imperet caret justitiaelig veritate

CAPUT XXV

Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi non estvera religio

QUAMLIBET enim videatur animus corpori etratio vitiis laudabiliter imperare si Deo animus etratio ipsa non servit sicut sibi serviendum esseipse Deus praeligcepit nullo modo corpori vitiisquerecte imperat Nam qualis corporis atque vitiorumpotest esse mens domina veri Dei nescia necejus imperio subjugata sed vitiosissimisdaeligmonibus corrumpentibus prostituta51 Proinde

50 Liber I c 30 et lib II et III etc51 Vide lib XIII de Trinit c 20 et lib XIV c 1

75

virtutes quas sibi habere videtur per quasimperat corpori et vitiis ad quodlibetadipiscendum vel tenendum nisi ad Deumretulerit etiam ipsaelig vitia sunt potius quamvirtutes Nam licet a quibusdam tunc verre ethonestaelig putentur esse virtutes cum ad se ipsasreferuntur nec propter aliud expetuntur etiamtunc inflataelig ac superbaelig sunt et ideo non [63]virtutes sed vitia judicanda sunt Sicut enim nonest a carne sed super carnem quod carnem facitvivere sic non est ab homine sed superhominem quod hominem facit beate vivere necsolum hominem sed etiam quamlibet PotestatemVirtutemque cœlestem

CAPUT XXVI

De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum iri hoc peregrinus est mundo

QUOCIRCA ut vita carnis anima est ita beatavita hominis Deus est de quo dicunt sacraeligLitteraelig Hebraeligorum laquo Beatus populus cujus estDominus Deus ipsius52 raquo Miser igitur populus abisto alienatus Deo Diligit tamen ipse etiamquamdam pacem suam non improbandam quamquidem non habebit in fine quia non ea beneutitur ante finem Hanc autem ut interim habeatin hac vita nostra etiam interest quoniamquandiu permixtaelig sunt ambaelig Civitates utimur etnos pace Babylonis ex qua ita per fidem Dei

52 Psal CXLIII 15

76

populus liberatur ut apud hanc interimperegrinetur Propter quod et Apostolusadmonuit Ecclesiam Ut oraret pro regibus ejusatque sublimibus addens et dicens laquo Ut quietamet tranquillam vitam agamus cum omni pietate etcharitate53 raquo Et propheta Jeremias cum populoDei veteri venturam praelignuntiaret captivitatem etdivinitus imperaret ut obedienter in Babyloniamirent Deo suo etiam ista patientia servientesmonuit et ipse ut oraretur pro illa dicens laquo Quiain ejus est pace pax vestra54 raquo utique interimtemporalis quaelig bonis malisque communis est[64]

CAPUT XXVII

De pace servientium Deo cujus perfecta tranquillitasin hac temporali vita non potest apprehendi

PAX autem nostra propria et hic est cum Deoper fidem et in aeligternum erit cum illo perspeciem55 Sed hic sive illa communis sive nostrapropria talis est pax ut solatium miseriaelig sitpotius quam beatitudinis gaudium Ipsa quoquenostra justitia quamvis vera sit propter veri bonifinem ad quem refertur tamen tanta est in hacvita ut potius peccatorum remissione constetquam perfectione virtutum Testis est oratiototius Civitatis Dei quaelig peregrinatur in terris Per

53 1 Tim II 254 Jerem XXIX 755 2 Cor V 7

77

omnia quippe membra sua clamat ad Deum laquo Dimitte nobis debita nostra sicut et nosdimittimus debitoribus nostris56 raquo Nec pro cis estefficax haeligc oratio quorum fides sine operibusmortua est57 sed pro eis quorum fides perdilectionem operatur58 Quia enim Deo quidemsubdita in hac tamen conditione mortali etcorpore corruptibili quod aggravat animam59 nonperfecte vitiis ratio imperat ideo necessaria estjustis talis oratio Nam profecto quanquamimperetur nequaquam sine conflictu vitiisimperatur Et utique aliquid subrepit in hoc locoinfirmitatis etiam bene confligenti sive hostibustalibus victis subjectisque dominanti unde si nonfacili operatione certe labili locutione aut volatilicogitatione peccetur Et ideo quandiu vitiisimperatur plena pax non est quia [65] et illa quaeligresistunt periculoso debellantur praeliglio et illaquaelig victa sunt nondum securo triumphanturotio sed adhuc sollicito premuntur imperio Inhis ergo tentationibus de quibus omnibus indivinis eloquiis breviter dictum est laquo Numquidnon tentatio est vita humana super terram60 raquoquis ita vivere se praeligsumat ut dicere Deo laquo Dimitte nobis debita nostra raquo non necesse

56 Matth V 1257 Jacob II 17-2658 Gal V 659 Sap XIX 1560 Job VII 1

78

habeat nisi homo elatus Nec vero magnus sedinflatus ac tumidus cui per justitiam resistit quigratiam largitur humilibus Propter quod scriptumest laquo Deus superbis resistit humilibus autem datgratiam61 raquo Hic itaque in unoquoque justitia estut obedienti Deus homini animus corpori ratioautem vitiis etiam repugnantibus imperet velsubigendo vel resistendo atque ut ab ipso Deopetatur et meritorum gratia et venia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvaturIn illa vero pace finali quo referenda et cujusadipiscendae causa habenda est ista justitiaquoniam sanata immortalitate atque incorruptionenatura vitia non habebit nec unicuique nostrumvel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit nonopus erit ut ratio vitiis quaelig nulla erunt imperet sed imperabit Deus homini animus corpori tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitasquanta vivendi regnandique felicitas Et hoc illicin omnibus atque in singulis re ternum eritaeligternumque esse certum erit et ideo paxbeatitudinis hujus vel beatitudo pacis hujussummum bonum erit [66]

CAPUT XXVIII

In quem finem venturus sit exitus impiorumEORUM autem qui non pertinent ad istam

Civitatem Dei erit e contrario miseria sempiternaquaelig etiam secunda mors dicitur quia nec anima

61 Jacob IV 6 et 1 Petr V 5

79

ibi vivere dicenda est quaelig a vita Dei alienata erit nec corpus quod aeligternis doloribus subjacebit Acper hoc ideo durior ista secunda mors erit quialiniri morte non poterit62 Sed quoniam sicutmiseria beatitudini et mors vitaelig ita bellum pacividetur esse contrarium merito quaeligritur sicutpax in bonorum finibus praeligdicata est atquelaudata quod vel quale bellum in finibusmalorum e contrario possit intelligi Verum quihoc quierit attendat quid in bello noxiumperniciosumque sit et videbit nihil aliud essequam inter se rerum adversitatem atqueconflictum Quod igitur bellum gravius et amariuscogitari potest quam ubi voluntas sic adversa estpassioni et passio voluntati ut nullius earumvictoria tales inimicitiae finiantur et ubi sicconfligit cum ipsa natura corporis vis doloris utneutrum alteri cedat Hic enim quando contingitiste conflictus aut dolor vincit et sensum morsadimit aut natura vincit et dolorem sanitas tollitIbi autem et dolor permanet ut affligat et naturaperdurat ut sentiat quia utrumque ideo nondeficit ne pœna deficiat Ad hos autem finesbonorum et malorum illos expetendos istoscavendos quoniam per judicium transibunt adillos boni ad istos mali de hoc judicio quantumDeus donaverit in consequenti voluminedisputabo [67]

62 Apoc II X et XI

80

LIBER XX

De judicio novissimo deque testimoniis cum novi tumveteris instrumenti quibus denuntiatur futurum

CAPUT I

Quod quamvis omni tempore Deus judicet in hoctamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum

I DE die ultimi judicii Dei quod ipsedonaverit locuturi eumque asserturi adversusimpios et incredulos tanquam in aeligdificiifundamento prius ponere testimonia divinadebemus Quibus qui nolunt credere humanisratiunculis falsis atque fallacibus contravenireconantur ad hoc ut aut aliud significarecontendant quod adhibetur testimonium deLitteris sacris aut omnino divinitus esse dictumnegent Nam nullum existimo esse mortalium quicum ea sicut dicta sunt intellexerit et a summoac vero Deo per animas sanctas dicta essecrediderit non eis cedat atque consentiat sive idetiam ore fateatur sive aliquo vitio faterierubescat aut metuat vel etiam pervicaciasimillima insanite id quod falsum esse novit autcredit contra id quod verum esse novit aut creditetiam contentiosissime defendere moliatur

II Quod ergo in confessione ac professionetenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de cœloesse venturum ad vivos ac mortuos judicandoshunc divini judicii ultimum [68] diem dicimus id

81

est novissimum tempus Nam per quot dies hocjudicium tendatur incertum est sedScripturarum more sanctarum diem poni solerepro tempore nemo qui illas Litteras quamlibetnegligenter legerit nescit Ideo autem cum diemjudicii Dei dicimus addimus ultimum velnovissimum quia et nunc judicat et ab humanigeneris initio judicavit dimittens de paradiso et aligno vitaelig separans primos homines peccatimagni perpetratores63 imo etiam quando Angelispeccantibus non pepercit64 quorum princepshomines a se ipso subversus invidendo subvertitprocul dubio judicavit Nec sine illius altojustoque judicio et in hoc aerio cœlo et in terriset daeligmonum et hominum miserrima vita esterroribus aeligrumnisque plenissima Verum etsinemo peccasset non sine bono rectoque judiciouniversam rationalem creaturamperseverantissime sibi Domino suo cohaeligrentemin aeligterna beatitudine retineret Judicat etiam nonsolum universaliter de genere daeligmonum atquehominum ut miseri sint propter primorummeritum peccatorum sed etiam de singulorumoperibus propriis quaelig gerunt arbitrio voluntatisNam et daeligmones ne torqueantur precantur65 nec utique injuste vel parcitur eis vel pro suaquique improbitate torquentur Et homines

63 Gen III 2364 2 Petr 465 Matth VIII 29

82

plerumque aperte semper occulte luunt pro suisfactis divinitus pœnas sive in hac vita sive postmortem quamvis nullus hominum agat recte nisidivino adjuvetur auxilio nullus daeligmonum authominum agat inique nisi divino eodemquejustissimo judicio permittatur Sicut enim aitApostolus laquo Non est iniquitas apud Deum66 raquo Etsicut ipse alibi dicit laquo Inscrutabilia sunt judiciaDei et investigabiles viaelig ejus67 raquo Non igitur inhoc libro de [69] illis primis nec de istis mediisDei judiciis sed de ipso novissimo judicioquantum ipse tribuerit disputabo quandoChristus de cœlo venturus est vivos judicaturus etmortuos Iste quippe dies judicii proprie jamvocatur eo quod nullus ibi erit imperitae querelaeliglocus cur injustus ille sil felix et cur justus illeinfelix Omnium namque tunc nonnisi bonorumvera et plena felicitas et omnium nonnisimalorum digna et summa infelicitas apparebit

CAPUT II

De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari

NUNC autem et mala aeligquo animo ferrediscimus quaelig patiuntur et boni et bona nonmagnipendere quaelig adipiscuntur et mali Ac perhoc etiam in his rebus in quibus non apparetdivina justitia salutaris est divina doctrina

66 Rom IX 1467 Id II 33

83

Nescimus enim quo judicio Dei bonus ille sitpauper malus ille sit dives iste gaudeat quempro suis perditis moribus cruciari debuissemœroribus arbitramur contristetur ille quemvita laudabilis gaudere debuisse persuadet exeatde judicio non solum inultus verumetiamdamnatus innocens aut iniquitate judicis pressusaut falsis obrutus testimoniis e contrarioscelestus adversarius ejus non solum impunitusverumetiam vindicatus insultet impius optimevaleat pius languore tabescat latrocinentursanissimi juvenes et qui nec verbo quemmdashquam laeligdere potuerunt diversa morborumatrocitate [70] affligantur infantes utiles rebushumanis immatura morte rapiantur et quividentur nec nasci debuisse diutissime insupervivant plenus criminibus sublimetur honoribuset hominem sine querela tenebraelig ignobilitatisabscondant et caeligtera hujusmodi quaelig quiscolligit quis enumerat Quaelig si haberent in ipsavelut absurditate constantiam ut in hac vita inqua laquo Homo sicut sacer Psalmus eloquiturvanitati similis factus est et dies ejus velut umbrapraeligtereunt68 raquo nonnisi mali adipiscerenturtransitoria bona ista atque terrena nec nisi bonitalia paterentur mala posset hoc referri adjudicium justum Dei vel etiam benignum ut quinon erant assecuturi bona aeligterna quaelig faciuntbeatos temporalibus vel deciperentur pro malitia68 Psal CXLIII 4

84

sua vel pro Dei misericordia consolarenturbonis et qui non erant passuri aeligterna tormentatemporalibus vel pro suis quibuscumque etquantuliscumque peccatis affligerentur velpropter implendas virtutes exercerentur malisNunc vero quando non solum in malo sunt boniet in bono mali quod videtur injustum verumetiam plerumque et malis mala eveniunt etbonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiuntjudicia Dei et investigabiles viaelig illius69 Quamvisergo nesciamus quo judicio Deus ista vel faciatvel fieri sinat apud quem summa virtus est etsumma sapientia summaque justitia nullainfirmitas nulla temeritas nulla iniquitas salubriter tamen discimus non magnipendere seubona seu mala quaelig videmus esse bonis malisquecommunia et illa bona quaeligrere quaelig bonorumatque illa mala maxime fugere quaelig propria suntmalorum Cum vero ad illud Dei judiciumvenerimus cujus tempus jam proprie dies judiciiet aliquando dies Domini nuncupatur non solumquaeligcumque tunc judicabuntur verumetiam [71]quaeligcumque ab initio judicata et quaeligcumqueusque ad illud tempus adhuc judicanda suntapparebunt esse justissima Ubi hoc quoquemanifestabitur quam justo judicio Dei fiat utnunc tam multa ac pene omnia justa judicia Deisensus mentesque mortalium lateant cum tamen

69 Rom XI 33

85

in hac re piorum fidem non lateat justum essequod latet

CAPUT III

Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig in hacvita et bonis et malis sunt communia disputavit

NEMPE Salomon sapientissimus rex Israelqui regnavit in Jerusalem librum qui vocaturEcclesiastes et a Judicis quoque habetur insacrarum canone Litterarum sic exorsus est laquo Vanitas vanitantium dixit Ecclesiastes vanitasvanitantium et omnia vanitas Quaelig hominiabundantia in omni labore suo quo laborat subsole70 raquo Et cum ex hac sententia connecteretcaeligtera commemorans aeligrumnas erroresque vitaelighujus et vanescentes interea temporum lapsusubi nihil solidum nihil stabile retinetur in earerum vanitate sub sole illud etiam deploratquodam modo quod cum sit abundantiasapientia super insipientiam sicut abundantialucis super tenebras71 sapientisque oculi sint incapite ipsius et stultus in tenebris ambulet unustamen incursus incurrat omnibus utique in hacvita quaelig sub sole agitur significans videlicet eamala quaelig bonis et malis videmus esse [72]communia Dicit etiam illud quod et bonipatiantur mala tanquam mali sint et malitanquam boni sint adipiscantur bona ita

70 Eccle I 2 371 Id II 13

86

loquens laquo Est inquit vanitas quaelig lacta est superterram quia sunt justi super quos venit sicutfactum impiorum et sunt impii super quos venitsicut factum justorum Dixi quoniam hoc quoquevanitas72 raquo In hac vanitate cui quantum satisvisum est intimandaelig totum istum librum virsapientissimus deputavit non utique ob aliudnisi ut eam vitam desideremus quaelig vanitatemnon habet sub hoc sole sed veritatem sub illo quifecit hunc solem in hac ergo vanitate numquidnisi justo Dei rectoque judicio similis eidemvanitati factus vanesceret homo In diebus tamenvanitatis suaelig interest plurimum utrum resistat anobtemperet veritati et utrum sit expers veraeligpietatis an particeps non propter vitaelig hujus velbona acquirenda vel mala vitanda vanescenti)transeuntia sed propter futurum judicium perquod erunt et bonis bona et malis mala sine linemansura Denique iste sapiens hunc librum sicconclusit ut diceret laquo Deum time et mandataejus custodi quia hoc est omnis homo quiaomne hoc opus Deus adducet in judicium inomni despecto sive bonum sive malum73 raquo Quidbrevius verius salubrius dici potuit laquo Deuminquit time et mandata ejus custodi quia hoc estomnis homo raquo Quicumque enim est hoc estcustos utique mandatorum Dei quoniam qui hocnon est nihil est Non enim ad veritatis imaginem

72 Eccle VIII 1473 Id XII 13 14

87

reformatur remanens in similitudine vanitatislaquo Quia omne hoc opus raquo id est quod ab hominesit in hac vita laquo Sive bonum sive malum Deusadducet in judicium in omni despecto raquo id est inomni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideonec videtur quoniam [73] Deus et ipsum videtnec eum despicit nec cum judicat praeligterit

CAPUT IV

Quod ad differendum de novissimo judicio Dei Noviprimum Testamenti ac deinde Veteris testimoniaprolaturus sit

HUJUS itaque ultimi judicii Dei testimonia deScripturis Sanctis quaelig ponere institui priuseligenda sunt de libris Instrumenti novi postea deveteris Quamvis enim vetera priora sint temporenova tamen anteponenda sunt dignitate quoniam illa vetera praeligconia sunt novorumNova igitur ponentur prius quaelig ut firmiusprobemus assumentur et vetera In veteribushabentur Lex et Prophetaelig in novis Evangeliumet apostolicaelig Litteraelig Ait autem Apostolus laquo Perlegem enim cognitio peccati Nunc autem sinelege justitia Dei manifestata est testificata perLegem et Prophetas justitia autem Dei perfidem Jesu Christi in omnes qui credunt74 raquo Haeligcjustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum ettestimonium habet a veteribus libris hoc est aLege et Prophetis Prius ergo ipsa causa ponenda

74 Rom III 20 22

88

est et postea testes introducendi Hunc et ipseJesus Christus ordinem servandum essedemonstrans laquo Scriba inquit eruditus in regnoDei similis est viro patrifamilias proferenti dethesauro suo nova et vetera75 raquo Non dixit laquo Vetera et nova raquo quod utique dixisset nisimaluisset meritorum ordinem servare quamtemporum [74]

CAPUT V

Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur

I ERGO ipse Salvator cum objurgaretcivitates in quibus virtutes magnas fecerat nequecrediderant et eis alienigenas anteponeret laquo Verumtamen inquit dico vobis Tyro et Sidoniremissius erit in die judicii quam vobis76 raquo Etpaulo post alteri civitati laquo Arnen inquit dicovobis quia terraelig Sodomorum remissius erit in diejudicii quam tibi77 raquo Hic evidentissime praeligdicatdiem judicii esse venturum Et alio loco laquo ViriNinivitae inquit surgent in judicio cumgeneratione ista et condemnabunt eam quiapœnitentiam egerunt in praeligdicatione Jonaelig etecce plus quam Jona hic Regina Austri surget injudicio cum generatione ista et condemnabiteam quia venit a finibus terraelig audire sapientiam

75 Matth XIII 5276 Matth XI 2277 Ibid 24

89

Salomonis et ecce plus quam Salomon hic78 raquoDuas hoc loco res discimus et venturum essejudicium et cum mortuorum resurrectioneventurum De Ninivitis enim et regina Austriquando ista dicebat de mortuis sine dubioloquebatur quos tamen in dic judiciiresurrecturos esse praeligdixit Nec ideo dixit laquo Condemnabunt raquo quia ipsi judicabunt sed quiaex ipsorum comparatione isti meritodamnabuntur

II Rursus alio loco cum de hominumbonorum et malorum nunc permixtione posteaseparatione quaelig utique die judicii futura estloqueretur adhibuit [75] similitudinem de triticoseminato et super seminatis zizaniis eamque suisexponens Discipulis laquo Qui seminat inquitbonum semen est Filius hominis ager autem estmundus bonum vero semen hi sunt filii regni zizania autem filii sunt nequam inimicus autemqui seminavit ea est diabolus messis autemconsummatio saeligculi est messores vero Angelisunt Sicut ergo colliguntur zizania et ignicomburuntur sic erit in consummatione saeligculiMittet Filius hominis Angelos suos et colligent deregno ejus omnia scandala et cos qui faciuntiniquitatem et mittent eos in caminum ignis ibierit fletus et stridor dentium Tunc justi fulgebuntsicut sol in regno Patris eorum Qui habet aures

78 Id XII 41 42

90

audiendi audiat79 raquo Hic quidem judicium vel diemjudicii non nominavit sed mullo eum clarius ipsisrebus expressit et in fine saeligculi futurum essepraeligdixit

III Item Discipulis suis laquo Amen inquit dicovobis quod vos qui secuti estis me inregeneratione cum sederit Filius hominis in sedemajestatis suaelig sedebitis et vos super sedesduodecim judicantes duodecim tribus Israel80 raquoHic discimus cum suis Discipulis judicaturumJesum Unde et alibi Judaeligis dixit laquo Si ego inBeelzebub ejicio daeligmonia filii vestri in quoejiciunt Ideo ipsi judices vestri erunt81 raquo Necquoniam super duodecim sedes sessuros esse aitduodecim solos homines cum illo judicaturosputare debemus Duodenario quippe numerouniversa quaeligdam significata est judicantiummultitudo propter duas partes numeri septenariiquo significatur plerumque universitas quaelig duaeligpartes id est tria et quatuor altera per alterammultiplicataelig duodecim faciunt Nam et quatuorter et tria quater duodecim sunt et si qua alia[76] hujus duodenarii numeri quaelig ad hoc valeatratio reperitur82 Alioquin quoniam in locum Judaeligtraditoris apostolum Matthiam legimus

79 Matth XIII 37-4380 Id XIX 2881 Id XII 2782 Vide Enar in Ps XLIX n 9

91

ordinatum83 apostolus Paulus qui plus illisomnibus laboravit84 ubi adjudicandum sedeat nonhabebit qui profecto cum aliis sanctis adnumerum judicum se pertinere demonstrat cumdicit laquo Nescitis quia Angelos judicabimus85 raquo Deipsis quoque judicandis in hoc numeroduodenario similis causa est Non enim quiadictum est laquo Judicantes duodecim tribus Israel raquotribus Levi quaelig tertia-decima est ab eis judicandanon erit aut solum illum populum non etiamcaeligteras gentes judicabunt Quod autem ait laquo Inregeneratione raquo procul dubio mortuorumresurrectionem nomine voluit regenerationisintelligi Sic enim caro nostra regenerabitur perincorruptionem quemadmodum est anima nostraregenerata per fidem

IV Multa praeligtereo quaelig de ultimo judicio itadici videntur ut diligenter considerata reperianturambigua vel magis ad aliud pertinentia sivescilicet ad eum Salvatoris adventum quo pertotum hoc tempus in Ecclesia sua venit hoc estin membris suis particulatim atque paulatimquoniam tota corpus est ejus sive ad excidiumterrenaelig Jerusalem quia et de illo cum loquiturplerumque sic loquitur tanquam de fine saeligculiatque de illo die judicii novissimo et magnoloquatur ita ut dignosci non possit omnino nisi

83 Act I 2684 1 Cor XV 1085 Id VI 3

92

ea quaelig apud tres Evangelistas MatthaeligumMarcum et Lucam de hac re similiter dicta suntinter se omnia conferantur Quaeligdam quippe alterobscurius alter explicat planius ut ea quaelig adunam rem pertinentia dicuntur appareat undedicantur Quod facere utcumque curavi inquadam epistola quam rescripsi ad beataememoria raquo virum Hesychium Salonitanaelig [77]urbis episcopum cujus epistolaelig titulus est Define saeligculi

V Proinde jam illud hic dicam quod inEvangelio secundum Matthaeligum de separationebonorum et malorum legitur per judiciumpraeligsentissimum atque novissimum Christi laquo Cumautem venerit inquit Filius hominis in majestatesua et omnes Angeli cum eo tunc sedebit supersedem majestatis suaelig et congregabuntur anteeum omnes gentes et separabit eos ab invicemsicut pastor segregat oves ab haedis et statuetoves quidem a dextris suis haeligdos autem asinistris Tunc dicet Rex his qui a dextris ejuserunt Venite benedicti Patris mei possideteparatum vobis regnum a constitutione mundiEsurivi enim et dedistis mihi manducare sitiviet dedistis mihi bibere hospes eram et collegistisme nudus et cooperuistis me infirmus etvisitastis me in carcere eram et venistis ad meTunc respondebunt ei justi dicentes Dominequando vidimus te esurientem et pavimus sitientem et dedimus tibi potum Quando autem

93

te vidimus hospitem et collegimus te autnudum et cooperuimus te Aut quando tevidimus infirmum aut in carcere et venimus adte Et respondens Rex dicet illis Arnen dicovobis quandiu uni fecistis de his fratribus meisminimis mihi fecistis Tunc dicet inquit et hisqui a sinistris erunt Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo et angelisejus86 raquo Deinde similiter etiam his enumerat quodilla non fecerint quaelig dextros fecisse memoravitSimiliterque interrogantibus quando eum viderintin horum indigentia constitutum quod minimissuis factum non est sibi factum non fuisserespondet sermonemque concludens laquo Et hiinquit [78] in supplicium aeligternum ibunt justiautem ni vitam aeligternam87 raquo Joannes veroevangelista apertissime narrat eum inresurrectione mortuorum futurum praeligdixissejudicium Cum enim dixisset laquo Neque enim Paterjudicat quemquam sed judicium omne dedit Filiout omnes honorificent Filium sicut honorificantPatrem qui non honorificat Filium nonhonorificat Patrem qui misit illum88 raquo protinusaddidit laquo Amen amen dico vobis quia quiverbum meum audit et credit ei qui me misithabet vitam aeligternam et in judicium non veniet

86 Matth XXV 31-4187 Matth XXV 4688 Joan V 22 23

94

sed transiit a morte in vitam89 raquo Ecce hic dixitfideles suos in judicium non venire Quomodoergo per judicium separabuntur a malis et ad ejusdexteram stabunt nisi quia hoc loco judicium prodamnatione posuit In tale quippe judicium nonvenient qui audiunt verbum ejus et credunt eiqui misit illum

CAPUT VI

Quaelig sit prima resurrectio quaelig secundaDEINDE adjungit et dicit laquo Amen amen

dico vobis quia venit hora et nunc est quandomortui audient vocem Filii Dei et qui audierintvivent Sicut enim Pater habet vitam in semetipsosic dedit et Filio habere vitam in semetipso90 raquoNondum de secunda resurrectione id estcorporum loquitur quaelig in line futura est sed deprima quaelig nunc est Hanc quippe ut distingueretait laquo Venit hora et nunc est raquo Non autem istacorporum sed animarum est Habent enim etanimaelig mortem suam in impietate atque peccatis secundum quam [79] mortem mortui sunt dequibus idem Dominus ait laquo Sine mortuossepelire mortuos suos91 raquo ut scilicet in animamortui in corpore mortuos sepelirent Propteristos ergo impietate et iniquitate in animamortuos laquo Venit inquit hora et nunc est

89 Ibid90 Ibid 25 2691 Matth VIII 22

95

quando mortui audient vocem Filii Dei et quiaudierint vivent92 raquo laquo Qui audierint raquo dixit quiobedierint qui crediderint et usque in finemperseveraverint Nec fecit hic ullam differentiambonorum et malorum Omnibus enim bonum estaudire vocem ejus et vivere ad vitam pietatis eximpietatis morte transeundo De qua morte aitapostolus Paulus laquo Ergo omnes mortui sunt etpro omnibus mortuus est ut qui vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro ipsis mortuus est etresurrexit93 raquo Omnes itaque mortui sunt inpeccatis nemine prorsus excepto siveoriginalibus sive etiam voluntate additis velignorando vel sciendo nec faciendo quod justumest et pro omnibus mortuis vivus mortuus estunus id est nullum habens omnino peccatum utqui per remissionem peccatorum vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro omnibus mortuus estpropter peccata nostra et resurrexit propterjustificationem nostram ut credentes in eum quijustificat impium ex impietate justificati tanquamex morte vivificati ad primam resurrectionemquaelig nunc est pertinere possimus Ad hanc enimprimam non pertinent nisi qui beati erunt inaeligternum ad secundam vero de qua moxlocuturus est et beatos pertinere docebit etmiseros Ista est misericordiaelig illa judicii Propter

92 2 Cor V 14 1593 Psal C 1

96

quod in Psalmo scriptum est laquo Misericordiam etjudicium cantabo tibi Domine94 raquo

II De quo judicio consequenter adjunxitatque ait laquo Et potestatem dedit ei judiciumfacere quia Filius hominis est95 raquo Hic ostenditquod in ea carne veniet [80] judicaturus in quavenerat judicandus Ad hoc enim ait laquo QuoniamFilius hominis est raquo Ac deinde subjungens undeagimus laquo Nolite inquit mirari hoc quia venithora ft in qua omnes qui in monumentis suntaudient vocem ejus et procedent qui bonafecerunt in resurrectionem vitaelig qui vero malaegerunt in resurrectionem judicii raquo Hoc est illudjudicium quod paulo ante sicut nunc prodamnatione posuerat dicens laquo Qui verbummeum audit et credit ei qui misit me habet vitamaeligternam et in judicium non veniet sed transiit amorte in vitam96 raquo id est pertinendo ad primamresurrectionem qua nunc transitur a morte advitam in damnationem non veniet quamsignificavit appellatione judicii sicut etiam hocloco ubi ait laquo Qui vero mala egerunt inresurrectionem judicii raquo id est damnationisResurgat ergo in prima qui non vult in secundaresurrectione damnari laquo Venit enim hora et nuncest quando mortui audient vocem Filii Dei et

94 Joan V 2795 Joan V 28 2996 Ibid 24

97

qui audierint vivent97 raquo id est in damnationemnon venient quaelig secunda mors dicitur in quammortem post secundam quaelig corporum futuraest resurrectionem praeligcipitabuntur qui in primaquaelig animarum est non resurgunt laquo Veniet aenim hora raquo (ubi non ait laquo Et nunc est raquo quia infine saeligculi erit hoc est in ultimo et maximojudicio Dei) laquo quando omnes qui in monumentissunt audient vocem ejus et procedent raquo Nondixit quemadmodum in prima laquo Et qui audierintvivent raquo Non enim omnes vivent ea scilicet vitaquaelig quoniam beata est sola vita dicenda estNam utique non sine qualicumque vita possentaudire et de monumentis resurgente carneprocedere Quare autem non omnes vivent in eoquod sequitur docet laquo Qui bona inquit feceruntin resurrectionem vitaelig raquo [81] hi sunt qui vivent laquo Qui vero mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo hi sunt qui non vivent quia secundamorte morientur Mala quippe egerunt quoniammale vixerunt male autem vixerunt quia inprima quaelig nunc est animarum resurrectione nonrevixerunt aut in eo quod revixerant non infinem usque manserunt Sicut ergo duaelig suntregenerationes de quibus jam supra locutus sumuna secundum fidem quaelig nunc fit perbaptismum alia secundum carnem quaelig fiet inejus incorruptione atque immortalitate perjudicium magnum atque novissimum ita sunt et97 Ibidem 25

98

resurrectiones duaelig una prima quaelig et nunc est etanimarum est quaelig venire non permittit inmortem secundam alia secunda quaelig nunc nonest sed in saeligculi fine futura est nec animarumsed corporum est quaelig per ultimum judiciumalios mittet in secundam mortem alios in eamvitam quaelig non habet mortem

CAPUT VII

De duabus resurrectionibus et de mille annis quid inApocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur

I DE his duabus resurrectionibus idemJoannes evangelista in libro qui diciturApocalypsis eo modo locutus est ut earum primaa quibusdam nostris non intellecta insuper etiamin quasdam ridiculas fabulas verteretur Aitquippe in libro memorato Joannes apostolus laquo Et vidi Angelum descendentem de cœlohabentem clavem abyssi et catenam in manu suaet tenuit draconem [82] illum serpentemantiquum qui cognominatus est Diabolus etSatanas et alligavit illuni mille annis et misit illumin abyssum et clausit et signavit super eum utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni post haeligc oportet eum solvi brevi temporeEt vidi sedes et sedentes super eas et judiciumdatum est Et animaelig occisorum proptertestimonium Jesu et propter verbum Dei et siqui non adoraverunt bestiam nec imaginem ejus

99

nec acceperunt inscriptionem in fronte aut inmanu sua et regnaverant cum Jesu mille annis reliqui eorum non vixerunt donec finiantur milleanni Haeligc resurrectio prima est Beatus et sanctusest qui habet in hac prima resurrectione partemIn istis secunda mors non habet potestatem sederunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cumeo mille annis98 raquo Qui propter haeligc hujus libriverba primam resurrectionem futuram suspicatisunt corporalem inter caeligtera maxime numeroannorum mille permoti sunt tanquam oporteretin sanctis eo modo veluti tanti temporis fierisabbatismum vacatione scilicet sancta postlabores annorum sex millium ex quo creatus esthomo et magni illius peccati merito in hujusmortalitatis aeligrumnas de paradisi felicitatedimissus est ut quoniam scriptum est laquo Unusdies apud Dominum sicut mille anni et mille annisicut dies unus99 raquo sex annorum millibus tanquamsex diebus impletis sequatur velut sabbatiseptimus in annis mille postremis ad hoc scilicetsabbatum celebrandum resurgentibus sanctisQuaelig opinio esset utcumque tolerabilis si aliquaeligdeliciae spiritales in illo sabbato affutura sanctisper Domini praeligsentiam crederentur Nam etiamnos hoc opinati fuimus aliquando Sed cum eosqui tunc resurrexerint dicant immoderatissimiscarnalibus epulis vacaturos [83] in quibus cibus

98 Apoc XX 1-499 2 Petr III 8

100

sit tantus ac potus ut non solum nullammodestiam teneant sed modum quoque ipsiusincredulitatis excedant nullo modo ista possuntnisi a carnalibus credi Hi autem qui spiritalessunt istos ista credentes χιλιαστὰς appellantgraeligco vocabulo quos verbum e verboexprimentes nos possumus Milliarios nuncupareEos autem longum est refellere ad singula sedpotius quemadmodum Scriptura haeligc accipiendasit jam debemus ostendere

II Ait ipse Dominus Jesus Christus laquo Nemopotest introire in domum fortis et vasa ejuseripere nisi prius alligaverit fortem100 raquo diabolumvolens intelligi fortem quia ipse genus humanumpotuit tenere captivum vasa vero ejus quaeligfuerat erepturus fideles suos futuros quos ille indiversis peccatis atque impietatibus possidebat Utergo alligaretur hic fortis propterea vidit isteApostolus in Apocalypsi laquo Angelumdescendentem de cœlo habentem clavem abyssiet catenam in manu sua Et tenuit inquitdraconem illum serpentem antiquum quicognominatus est Diabolus et Satanas et alligaviteum mille annis raquo hoc est ejus potestatem abeisseducendis ac possidendis qui fuerant liberandicohibuit atque frenavit Mille autem anni duobusmodis possunt quantum mihi occurrit intelligi aut quia in ultimis annis mille ista res agitur idest sexto annorum milliario tanquam sexto die100 Marc III 27

101

cujus nunc spatia posteriora volvuntur secuturodeinde sabbato quod non habet vesperam requiescilicet sanctorum quaelig non habet finem uthujus milliarii tanquam diei novissimam partemquaelig remanebat usque ad terminum saeligculi milleannos appellaverit eo loquendi modo quo parssignificatur a toto aut certe mille annos pro annisomnibus hujus [84] saeligculi posuit ut perfectonumero notaretur ipsa temporis plenitudoMillenarius quippe numerus denarii numeriquadratum solidum reddit Decem quippe deciesducta fiunt centum quaelig jam figura quadrata sedplana est Ut autem in altitudinem surgat et solidafiat rursus centum decies multiplicantur et millesunt Porro si centum ipsa pro universitatealiquando ponuntur quale illud est quodDominus omnia sua dimittenti et eum sequentipromisit dicens laquo Accipiet in hoc saeligculocentuplum101 raquo quod exponens quodammodoApostolus ait laquo Quasi nihil habentes et omniapossidentes102 raquo quia et ante jam dictum erat laquo Fidelis hominis totus mundus divitiarumest103 raquo quanto magis mille pro universitateponuntur ubi est soliditas ipsius denariaeligquadraturae Unde nec illud melius intelligiturquod in Psalmo legitur laquo Memor fuit in saeligculum

101 Matth XIX 29 et Marc X 30102 2 Cor VI 10103 Prov XVII

102

testamenti sui verbi quod mandavit in millegenerationes104 raquo id est in omnes

III laquo Et misit illum inquit in abyssum raquo utique diabolum misit in abyssum Quo nominesignificata est multitudo innumerabilis impiorumquorum in malignitate adversus Ecclesiam Deimultum profunda sunt corda non quia ibidiabolus ante non erat sed ideo dicitur illucmissus quia exclusus a credentibus plus cœpitimpios possidere Plus namque possidetur adiabolo qui non solum alienatus est a Deoverumetiam gratis odit servientes Deo laquo Etclausit inquit et signavit Super eum ut jam nonseduceret gentes donec finiantur mille anni raquolaquo Clausit super eum raquo dictum est interdixit ei nepossit exire id est vetitum transgredi laquo Signavitautem raquo quod addidit significasse mihi videturquia occultum esse voluit qui pertineant adpartem diaboli et qui non [85] pertineant Hocquippe in saeligculo isto prorsus latet quia et quividetur stare utrum sit casurus et qui videturjacere utrum sit surrecturus incertum est Ab eisautem gentibus seducendis hujus interdictivinculo et claustro diabolus prohibetur atquecohibetur quas pertinentes ad Christumseducebat antea vel tenebat Has enim Deuselegit ante mundi constitutionem105 eruere depotestate tenebrarum et transferre in regnum Filii

104 Psal CIV 8105 Ephes I 4

103

charitatis suaelig sicut Apostolus ait106 Namseducere illuni gentes etiam nunc et secumtrahere in aeligternam pœnam sed nonpraeligdestinatas in aeligternam vitam quis fidelisignorat Nec moveat quod saeligpe diabolus seducitetiam illos qui jam regenerati in Christo viasingrediuntur Dei laquo Novit enim Dominus qui suntejus107 raquo ex his in aeligternam damnationemneminem ille seducit Sic enim novit eosDominus ut Deus quem nihil latet etiamfuturorum non ut homo qui hominem adpraeligsens videt (si tamen videt cujus cor nonvidet) qualis autem postea sit futurus nec seipsum videt Ad hoc ergo ligatus est diabolus etinclusus in abysso ut jam non seducat gentes exquibus constat Ecclesia quas antea seductastenebat antequam esset Ecclesia Nec enimdictum est ut non seduceret aliquem sed laquo Utnon seduceret inquit jam gentes raquo in quibusEcclesiam procul dubio voluit intelligi laquo Donecfiniantur inquit mille anni raquo id est aut quodremanet de sexto die qui constat ex mille annis aut omnes anni quibus deinceps hoc saeligculumperagendum est

IV Nec sic accipiendum est quod ait laquo Utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni quasi postea seducturus sit eas duntaxatgentes ex quibus praeligdestinata constat Ecclesia a

106 Coloss I 13107 2 Tim II 19

104

quibus seducendis illo est vinculo claustroqueprohibitus Sed aut illa locutione dictum est [86]quaelig in Scripturis aliquoties invenitur qualis est inPsalmo laquo Sic oculi nostri ad Dominum Deumnostrum donec misereatur nostri108 raquo nequeenim cum misertus fuerit non erunt oculiservorum ejus ad Dominum Deum suum autcerte iste est ordo verborum laquo Et clausit etsignavit super eum donec finiantur mille anni raquoquod vero interposuit laquo Ut non seduceret jamgentes raquo ita se habet ut ab hujus ordinisconnexione sit liberum et seorsus intelligendumvelut si post adderetur ut sic se haberet totasententia laquo Et clausit et signavit super eumdonec finiantur mille anni ut non seduceret jamgentes raquo id est ideo clausit donec finiantur milleanni ut jam non seduceret gentes

CAPUT VIII

De alligatione et solutione diaboliI laquo POST haeligc inquit oportet eum solvi brevi

tempore109 raquo Si hoc est diabolo ligari et includiEcclesiam non posse seducere haeligc ergo eritsolutio ejus ut possit Absit nunquam enim abillo Ecclesia seducetur praeligdestinata et electa antemundi constitutionem de qua dictum est laquo Novit Dominus qui sunt ejus110 raquo et tamen hic

108 Psal CXXII 2109 Apoc XX 3110 2 Tim II 19

105

erit etiam illo tempore quo solvendus estdiabolus sicut ex quo est instituta hic fuit et eritomni tempore in suis utique qui succeduntnascendo monentibus Nam paulo post dicitquod solutus diabolus seductas gentes toto orbeterrarum attrahet in bellum adversus eamquorum hostium numerus erit ut arena marislaquo Et ascenderunt inquit super terraelig latitudinemet [87] cinxerunt castra sanctorum et dilectamcivitatem et descendit ignis de cœlo a Deo etcomedit cos et diabolus qui seducebat eosmissus est in stagnum ignis et sulphuris ubi etbestia et pseudopropheta et cruciabantur die acnocte in saeligcula saeligculorum111 raquo Sed hoc jam adjudicium novissimum pertinet quod nuncpropterea commemorandum putavi ne quisexistimet eo ipso parvo tempore quo solveturdiabolus in hac terra Ecclesiam non futuram illohic eam vel non inveniente cum fuerit solutusvel absumente cum fuerit modis omnibuspersecutus Non itaque per totum hoc tempusquod liber iste complectitur a primo scilicetadventu Christi usque in saeligculi finem quo eritsecundus ejus adventus ita diabolus alligatur utejus haeligc ipsa sit alligatio per hoc intervallumquod mille annorum numero appellat nonseducere Ecclesiam quandoquidem illam necsolutus utique seducturus est Nam profecto si eialligari est non posse seducere sive non111 Apoc XX 8-10

106

permitti quid erit solvi nisi posse seducere sivepermitti Quod absit ut liat sed alligatio diaboliest non permitti exercere totam tentationemquam potest vel vi vel dolo ad seducendoshomines in partem suam cogendo violenterfraudulenterve fallendo Quod si permitteretur intam longo tempore et tanta infirmitate multorumplurimos tales quales Deus id perpeti non vult etfideles dejiceret et ne crederent impediret quodne faceret alligatus est

II Tunc autem solvetur quando et brevetempus erit Nam tribus annis et sex mensibuslegitur totis suis suorumque viribus saeligviturus ettales erunt cum quibus ei belligerandum est utvinci tanto ejus impetu insidiisque non possint Siautem nunquam solveretur minus appareret ejusmaligna potentia minus sanctaelig [88] Civitatisfidelissima patientia probaretur minus deniqueperspiceretur quam magno ejus malo tam benefuerit usus Omnipotens qui cum nec omninoabstulit a tentatione sanctorum quamvis abeorum interioribus hominibus ubi in Deumcreditur foras missum ut forinsecus ejusoppugnatione proficerent et in eis qui sunt exparte ipsius alligavit ne quantam posseteffundendo et exercendo malitiam innumerabilesinfirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari etimpleri oportebat alios credituros alios jamcredentes a fide pietatis hos deterreret hosfrangeret et solvet in fine ut quam fortem

107

adversarium Dei Civitas superaverit cum ingentigloria sui redemptoris adjutoris liberatorisaspiciat In eorum sane qui tunc futuri suntsanctorum atque fidelium comparatione quidsumus Quandoquidem ad illos probandostantus solvetur inimicus cum quo nos ligatotantis periculis dimicamus Quamvis et hoctemporis intervallo quosdam milites Christi tamprudentes et fortes fuisse atque esse non dubiumest ut etiamsi tunc in ista mortalitate viverentquando ille solvetur omnes insidias ejus atqueimpetus et caverent sapientissime et patientissimesustinerent

III Haeligc autem alligatio diaboli non solumfacta est ex quo cœpit Ecclesia praeligter Judaeligamterram in nationes alias aliasque dilatari sedetiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeligculiquo solvendus est Quia et nunc homines abinfidelitate in qua ipse eos possidebatconvertuntur ad fidem et usque in illuni finemsine dubio convertentur et utique unicuique istefortis tunc alligatur quando ab illo tanquam vasejus eripitur et abyssus ubi inclusus est non ineis consumpta est quando sunt mortui qui tuncerant quando esse cœpit inclusus sedsuccesserunt eis alii nascendo atque succeduntdonec finiatur hoc sacculum qui oderintChristianos in quorum [89] quotidie velut inabysso caeligcis et profundis cordibus includaturUtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et

108

mensibus sex quando solutus totis viribussaeviturus est aliquis in qua non fuerat sitaccessurus ad fidem nonnulla quaeligstio estQuomodo enim stabit quod dictum est laquo Quisintrat in domum fortis ut vasa ejus eripiat nisiprius alligaverit fortem112 raquo si etiam solutoeripiuntur Ac per hoc ad hoc cogere videtur istasententia ut credamus illo licet exiguo temporeneminem accessurum esse populo christiano sedcum eis qui jam Christiani reperti fuerintdiabolum pugnaturum ex quibus etiamsi aliquivicti secuti eum fuerint non eos adpraeligdestinatum filiorum Dei numerum pertinereNeque enim frustra idem Joannes apostolus quiet hanc Apocalypsim scripsit in Epistola sua dequibusdam dicit laquo Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis nam si fuissent ex nobismansissent utique nobiscum113 raquo Sed quid fiet deparvulis Nimium quippe incredibile est nullosjam natos et nondum baptizatos praeligoccupariChristianorum filios illo tempore infantes nullosetiam ipsis nasci jam diebus aut si erunt non eosa parentibus suis ad lavacrum regenerationismodo quocumque perduci Quod si fiet quopacto soluto jam diabolo vasa ista eripientur incujus domum nemo intrat ut vasa ejus eripiatnisi prius alligaverit eum Imo vero id potius estcredendum nec qui cadant de Ecclesia nec qui

112 Matth XII 29113 1 Joan II 19

109

accedant Ecclesiaelig illo tempore defuturos sedprofecto tam fortes erunt et parentes probaptizandis parvulis suis et hic qui tunc primituscredituri sunt ut illum fortem vincant etiam nonligatum id est omnibus qualibus antea nunquamvel artibus insidiantem vel urgentem viribus etvigilanter intelligant et toleranter ferant ac sic illietiam non ligato eripiantur Nec ideo [90] falsaerit evangelica illa sententia laquo Quis intrat indomum fortis ut vasa ejus eripiat nisi priusalligaverit fortem raquo Secundum enim sententiaeligejus veritatem ordo iste servatus est ut priusalligaretur fortis ereptisque vasis ejus longelateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmisita multiplicaretur Ecclesia ut ex ipsa rerumdivinitus praeligdictarum et impletarum robustissimafide etiam soluto vasa possit auferre Sicut enimfatendum est multorum refrigescere charitatemcum abundat iniquitas et inusitatis maximisquepersecutionibus atque fallaciis diaboli jam solutieos qui in libro vitaelig scripti non sunt esse multoscessuros ita cogitandum est non solum quosbonos fideles illud tempus inveniet sed nonnullosetiam qui foris adhuc erunt adjuvante Dei gratiaper considerationem Scripturarum in quibus etalia et finis ipse praelignuntiatus est quem venirejam sentiunt ad credendum quod non credebantfuturos esse firmiores et ad vincendum etiamnon ligatum diabolum fortiores Quod si ita eritpropterea praeligcessisse dicenda est ejus alligatio ut

110

et ligati et soluti expoliatio sequeretur quoniamde hac re dictum est laquo Quis intrabit in domumfortis ut vasa ejus eripiat nisi prius alligaveritfortem raquo [91]

CAPUT IX

Quod sit regnum sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno

I INTEREA dum mille annis ligatus estdiabolus114 sancti regnant cum Christo etiam ipsismille annis eisdem sine dubio et eodem modointelligendis id est isto jam tempore prioris ejusadventus Excepto quippe illo regno de quo infine dicturus est laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum115 raquo nisi alioaliquo modo longe quidem impari jam nuncregnarent cum illo sancti ejus quibus ait laquo Ecceego vobiscum sum usque in consummationemsaeligculi116 raquo profecto non etiam nunc dicereturEcclesia regnum ejus regnumve cœlorum Namutique isto tempore in regno Dei eruditur scribaille qui profert de thesauro suo nova et vetera117de quo supra locuti sumus Et de Ecclesiacollecturi sunt zizania messores illi quaelig permisitcum tritico simul crescere usque ad messem quod exponens ait laquo Messis est finis saeligculi

114 Apoc XX 9115 Matth XXV 34116 Id XXVIII 20117 Id xiii 52

111

messores autem Angeli sunt Sicut ergocolliguntur zizania et igni comburuntur sic eritin consummatione saeligculi mittet Filius hominisAngelos suos et colligent de regno ejus omniascandala118 raquo Numquid de regno illo ubi nullasunt scandala De isto ergo regno ejus quod esthic Ecclesia colligentur Item dicit laquo Qui solveritunum de mandatis istis minimis et docuerit sic[92] homines minimus vocabitur in regnocœlorum qui autem fecerit et sic docueritmagnus vocabitur in regno cœlorum119 raquoUtrumque dicit in regno cœlorum et qui nonfacit mandata quaelig docet hoc est enim solverenon servare non facere et illum qui facit et sicdocet sed istum minimum illum magnum Etcontinuo secutus adjungit laquo Dico enim vobisquia nisi abundaverit justitia vestra superScribarum et Pharisaeligorum120 raquo id est superjustitiam eorum qui solvunt quod docent DeScribis enim et Pharisaeligis dicit alio loco laquo Quoniam dicunt et non faciunt121 raquo Nisi ergosuper eos abundaverit justitia vestra id est ut vosnon solvatis sed faciatis potius quod docetislaquo Non intrabitis inquit in regnum cœlorum raquoAlio modo igitur intelligendum est regnumcœlorum ubi ambo sunt et ille scilicet qui solvit

118 Ibid 39-41119 Matth V 19120 Ibid 20121 Id XXIII 3

112

quod docet et ille qui facit sed ille minimus istemagnus alio modo autem regnum cœlorumdicitur quo non intrat nisi ille qui facit Ac perhoc ubi utrumque genus est Ecclesia est qualisnunc est ubi autem illud solum erit Ecclesia estqualis tunc erit quando malus in ea non erit ErgoEcclesia et nunc est regnum Christi regnumquecœlorum Regnant itaque cum illo etiam nuncsancti ejus aliter quidem quam tunc regnabunt nec tamen cum illo regnant zizania quamvis inEcclesia cum tritico crescant Regnant enim cumillo qui faciunt quod Apostolus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum sunt sapiteubi Christus est in dextera Dei sedens quaeligsursum sunt quaeligrite non quaelig super terram122 raquoDe qualibus item dicit quod eorum conversatiosit in cœlis Postremo regnant cum illo qui eomodo sunt in regno ejus ut sint etiam ipsiregnum ejus Quomodo autem sunt regnumChristi qui ut alia taceam quamvis ibi sint donec[93] colligantur in fine saeligculi de regno ejus omniascandala tamen illic sua quaeligrunt non quaelig JesuChristi

II De hoc ergo regno militiaelig123 in quo adhuccum hoste confligitur et aliquando repugnaturrepugnantibus vitiis aliquando cedentibusimperatur donec veniatur ad illud pacatissimumregnum ubi sine hoste regnabitur et de hac

122 Coloss III 1 2123 Philip III 20

113

prima resurrectione quaelig nunc est liber iste sicloquitur Cum enim dixisset alligari diabolummille annis et postea solvi brevi tempore moxrecapitulando quid in istis mille annis agatEcclesia vel agatur in ea laquo Et vidi inquit sedes etsedentes supereas et judicium datum est124 raquo Nonhoc putandum est de ultimo judicio dici sedsedes praeligpositorum et ipsi praeligpositi intelligendisunt per quos Ecclesia nunc gubernaturJudicium autem datum nullum meliusaccipiendum videtur quam id quod dictum est laquo Quaelig ligaveritis in terra ligata erunt et in cœlo et quaelig solveritis in terra soluta erunt et incœlo125 raquo Unde Apostolus laquo Quid enim mihi estinquit de his qui foris sunt judicare Nonne dehis qui intus sunt vos judicatis126 Et animaeliginquit occisorum propter testimonium Jesu etpropter verbum Dei127 raquo subauditur quod posteadicturus est laquo Regnaverunt cum Jesu milleannis raquo animaelig scilicet Martyrum nondum sibicorporibus suis redditis Neque enim piorumanimaelig mortuorum separantur ab Ecclesia quaeligetiam nunc est regnum Christi Alioquin nec adaltare Dei fieret eorum memoria incommunicatione corporis Christi nec aliquidprodesset ad ejus in periculis baptismum currere

124 Apoc XX 4125 Matth XVIII 18126 1 Cor V 12127 Apoc xx 4

114

ne sine illo finiatur haeligc vita nec adreconciliationem si forte per pœnitentiammalamve conscientiam quisque ab eodem corporeseparatus est Cur enim fiunt ista nisi quia [94]fideles etiam defuncti membra ejus sunt Quamvis ergo cum suis corporibus nondum jamtamen eorum animaelig regnant cum illo dum istimille anni decurrunt Unde in hoc eodem libro etalibi legitur laquo Beati mortui qui in Dominomoriuntur a modo et jam dicit Spiritus utrequiescant a laboribus suis nam opera eorumsequuntur illos128 raquo Regnat itaque cum Christonunc primum Ecclesia in vivis et mortuislaquo Propterea enim sicut dicit Apostolus mortuusest Christus ut et vivorum et mortuorumdominetur129 raquo Sed ideo tantummodo Martyrumanimas commemoravit quia ipsi praeligcipueregnant mortui qui usque ad mortem proveritate certaverunt Sed a parte totum etiamcaeligteros mortuos intelligimus pertinentes adEcclesiam quod est regnum Christi

III Quod vero sequitur laquo Et si qui nonadoraverunt bestiam nec imaginem ejus necacceperunt inscriptionem in fronte aut in manusua130 raquo simul de vivis ac mortuis debemusaccipere Quaelig sit porro ista bestia quamvis sildiligentius inquirendum non tamen abhorret a

128 Apoc XIV 13129 Rom XIV 9130 Apoc XX 4

115

fide recta ut ipsa impia Civitas intelligatur eipopulus infidelium contrarius populo fideli etCivitati Dei Imago vero ejus simulatio ejus mihividetur in eis videlicet hominibus qui velut fidemprofitentur et infideliter vivunt Fingunt enim seesse quod non sunt vocanturque non veracieffigie sed fallaci imagine Christiani Ad eam-dem namque bestiam pertinent non solum aperteinimici nominis Christi et ejus gloriosissimasCivitatis sed etiam zizania quaelig de regno ejusquod est Ecclesia in fine saeligculi colligenda suntEt qui sunt qui non adorant bestiam necimaginem ejus nisi qui faciunt quod aitApostolus laquo Ne sitis jugum ducentes cuminfidelibus131 raquo Non adorant enim id est nonconsentiunt non subjiciuntur neque [95]accipiunt inscriptionem notam scilicet criminisin fronte propter professionem in manu propteroperationem Ab his igitur malis alieni sive adhucin ista mortali carne viventes sive defunctiregnant cum Christo jam nunc quodam modohuic tempori congruo per totum hoc intervallumquod numero mille significatur annorum

IV laquo Reliqui eorum inquit non vixerunt132Hora enim nunc est cum mortui audient vocemFilii Dei et qui audierint vivent133 raquo reliqui veroeorum non vivent Quod vero subdidit laquo Donec

131 2 Cor VI 14132 Apoc XX 5133 1 Joan V 25

116

finiantur mille anni intelligendum est quod eotempore non vixerunt quo vivere debuerunt advitam scilicet de morte transeundo Et ideo cumdies venerit quo fiat et corporum resurrectio nonad vitam de monumentis procedent sed adjudicium ad damnationem scilicet quaelig secundamors dicitur Donec enim finiantur mille anniquicumque non vixerit id est isto toto temporequo agitur prima resurrectio non audierit vocemFilii Dei et ad vitam de morte transierit profectoin secunda resurrectione quaelig carnis est inmortem secundam cum ipsa carne transibitSequitur enim et dicit laquo Haeligc resurrectio primaest Beatus et sanctus qui habet in hac primaresurrectione partem134 raquo id est particeps ejus estIpse est autem particeps ejus qui non solum amorte quaelig in peccatis est reviviscit verumetiamin eo quod revixerit permanebit laquo In istis inquitsecunda mors non habet potestatem raquo Habetergo in reliquis de quibus superius ait laquo Reliquieorum non vixerunt donec finiantur mille anni raquoquoniam isto toto temporis intervallo quod milleannos vocat quantumcumque in eo quisqueeorum vixit in corpore non revixit a morte inqua eum tenebat impietas ut sic reviviscendo [96]primaelig resurrectionis particeps fieret atque in eopotestatem secunda mors non haberet

CAPUT X

134 Apoc XX 5 6

117

Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionemad sola corpora non etiam ad animas pertinere

SINT qui putant resurrectionem dici nonposse nisi corporum ideoque istam quoque incorporibus primam futuram esse contenduntQuorum enim est inquiunt cadere eorum estresurgere Cadunt autem corpora moriendo namet a cadendo cadavera nuncupantur Non ergoanimarum inquiuntresurrectio potest esse sedcorporum Sed quid contra Apostolum dicuntqui eam resurrectionem appellat Namsecundum interiorem non secundum exterioremhominem utique resurrexerant quibus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum suntsapite135 raquo Quem sensum verbis aliis alibi posuitdicens laquo Ut quemadmodum Christus a mortuisresurrexit per gloriam Patris sic et nos in novitatevitaelig ambulemus136 raquo Hinc est et illud laquo Surge quidormis et exurge a mortuis et illuminabit teChristus137 raquo Quod autem dicuntnon posseresurgere nisi qui cadunt et ideo putantresurrectionem ad corpora non ad animaspertinere quia corporum est cadere cur nonaudiunt laquo Non recedatis ab illo ne cadatis raquo etlaquo Suo Domino stat aut cadit138 raquo et laquo Qui putat

135 Coloss III 2136 Rom VI 4137 Ephes V 14138 Rom XIV 4

118

se stare videat ne cadat139 raquo Puto enim quod inanima non in corpore casus iste [97] cavendusest Si igitur cadentium est resurrectio caduntautem et animaelig profecto et animas resurgereconfitendum est Quod autem cum dixisset laquo Inistis secunda mors non habet potestatem raquoadjunxit atque ait laquo Sed erunt sacerdotes Dei etChristi et regnabunt cum eo mille annis140 raquo nonutique de solis episcopis et presbyteris dictum estqui proprie jam vocantur in Ecclesia sacerdotes sed sicut omnes Christianos dicimus proptermysticum chrisma sic omnes sacerdotesquoniam membra sunt unius sacerdotis Dequibus apostolus Petrus laquo Plebs inquit sanctaregale sacerdotium141 raquo Sane licet breviter atquetranseunter insinuavit Deum esse Christumi

dicendo laquo Sacerdotes Dei et Christi raquo hoc estPatris et Filii quamvis propter formam servisicut filius hominis ita etiam sacerdos Christuseffectus sit in aeligternum secundum ordinemMelchisedech142 De qua re in hoc Opere nonsemel diximus

CAPUT XI

De Gog et Magog quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope finem saeligculi diabolus incitabit

139 1 Cor X 12140 Apoc XX 6141 1 Petr II 9142 Psal CIX 4

119

laquo ET cum finiti fuerint inquit mille annisolvetur Satanas de custodia sua et exibit adseducendas nationes quaelig sunt in quatuor angulisterraelig Gog et Magog et trahet eos in bellumquorum numerus est ut arena maris143 raquo Ad hocergo tunc seducet ut in hoc bellum trahat Namet antea modis quibus poterat per [98] malamulta et varia seducebat laquo Exibit raquo autem dictumest in apertam persecutionem de latebris erumpetodiorum Haeligc enim erit novissima persecutionovissimo imminente judicio quam sanctaEcclesia toto terrarum orbe patietur universascilicet Civitas Christi ab universa diaboli Civitatequantacumque erit utraque super terram Gentesquippe istaelig quas appellat Gog et Magog non sicsunt accipiendaelig tanquam sint aliqui in aliquaparte terrarum barbari constituti sive quosquidam suspicantur Getas et Messagetas propterlitteras horum nominum primas sive aliquos aliosalienigenas et a romano jure sejunctos Totonamque orbe terrarum significati sunt isti essecum dictum est laquo Nationes quaelig sunt in quatuorangulis terraelig raquo easque subjecit esse laquo Gog etMagog raquo Quorum interpretationem nominumesse comperimus Gog tectum Magog de tecto tanquam domus et ipse qui procedit de domoGentes igitur sunt in quibus diabolum velut inabysso superius intelligebamus inclusum et ipsede illis quodam modo sese efferens et procedens 143 Apoc XX 7

120

ut illaelig sint tectum ipse de tecto Si autemutrumque referamus ad gentes non unum horumad illas alterum ad diabolum et tectum ipsaeligsunt quia in eis nunc includitur et quodam modotegitur inimicus antiquus et de tecto ipsaelig eruntquando in apertum odium de operto erupturaesunt Quod vero ait laquo Et ascenderunt super terraeliglatitudinem et cinxerunt castra sanctorum etdilectam civitatem144 raquo non utique ad unumlocum venisse vel venturi esse significati suntquasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorumet dilecta civitas cum haeligc non sit nisi ChristiEcclesia toto terrarum orbe diffusa ac per hocubicumque tunc erit quaelig in omnibus gentibuserit quod significatum est nomine latitudinis [99]terraelig ibi erunt castra sanctorum ibi erit dilectaDeo civitas ejus ibi ab omnibus inimicis suisquia et ipsi in omnibus gentibus cum illa eruntpersecutionis illius immanitate cingetur hoc estin angustias tribulationis arctabitur urgebiturconcludetur nec militiam suam deseret quaeligvocabulo est appellata castrorum

CAPUT XII

An ad ultimum supplicium pertineat impiorum3

quod descendisse ignis de cœlo et eosdem comedissememoratur

144 Apoc XX 8

121

QUOD vero ait laquo Et descendit ignis de cœloet comedit eos145 raquo non extremum putandum estid esse supplicium quod erit cum diceretur laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum146 raquoTunc quippe in ignem mittentur ipsi non ignis decœlo veniet super ipsos Hic autem beneintelligitur laquo Ignis de cœlo raquo de ipsa firmitatesanctorum qua non cessuri sunt saeligvientibus uteorum faciant voluntatem Firmamentum enimest cœlum cujus firmitate illi cruciabunturardentissimo zelo quoniam non poteruntattrahere in partes Antichristi sanctos Christi Etipse erit ignis qui comedet cos et hoc laquo a Deo raquoquia Dei munere insuperabiles fiunt sancti undeexcruciantur inimici Sicut enim in bono positumest laquo Zelus domus tuaelig comedit me raquo ita econtrario laquo Zelus occupavit plebem ineruditamet nunc ignis contrarios comedet147 raquo laquo Et nunc raquoutique excepto scilicet ultimi illius igne judiciiAut si eam plagam qua [100] percutiendi suntEeclesiaelig persecutores veniente jam Christo quosviventes inveniet super terram quando interficietAntichristum spiritu oris sui148 ignem appellavitdescendentem de cœlo eosque comedentemneque hoc ultimum supplicium erit impiorum

145 Apoc XX 9146 Matth XXV 41147 Psal LXVIII 10 Isai XXVI 11 juxta LXX148 2 Thess II 8 et Apoc XX 9

122

sed illud quod facta corporum resurrectionepassuri sunt

CAPUT XIII

An tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit

HAEligC persecutio novissima quaelig futura est ahAnti- christo (sicut jam diximus quia et in hoclibro superius et apud Danielem prophetampositum est) tribus annis et sex mensibus eritQuod tempus quamvis exiguum utrum ad milleannos pertineat quibus et diabolum ligatum dicitet sanctos regnare cum Christo an eisdem annishoc parvum spatium superaddatur atque sit extramerito ambigitur Quia si dixerimus ad eosdemannos hoc pertinere non tanto tempore sedprolixiore cum Christo regnum sanctorumreperietur extendi quam diabolus alligariProfecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsapraeligcipue persecutione regnabunt mala tantavincentes quando jam diabolus non erit alligatusut eos persequi omnibus viribus possitQuomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annisutrumque determinat diaboli scilicet alligationemregnumque sanctorum cum trium annorum etsex mensium intervallo prius desinat alligatiodiaboli quam regnum sanctorum in his milleannis cum [101] Christo Si autem dixerimusparvum persecutionis hujus hoc spatium noncomputandum in mille annis sed eis impletis

123

potius adjiciendum ut proprie possit intelligiquod cum dixisset laquo Sacerdotes Dei et Christiregnabunt cum eo mille annis raquo adjecit laquo Et cumfiniti fuerint mille anni solvetur Satanas decustodia sua raquo isto enim modo et regnumsanctorum et vinculum diaboli simul cessaturaesse significat ut deinde persecutionis illiustempus nec ad sanctorum regnum nec adcustodiam Satanaelig quorum utrumque in milleannis est perlinere sed superadditum et extracomputandum esse credatur cogemur faterisanctos in illa persecutione regnaturos non essecum Christo Sed quis audeat dicere tunc cum illonon regnatura sua membra quando ei maximeatque fortissime cohaeligrebunt et quo temporequanto erit acrior impetus belli tanto major glorianon cedendi tanto densior corona martyrii Autsi propter tribulationes quas passuri sunt nondicendi sunt regnaturi consequens erit ut etiamsuperioribus diebus in eisdem mille annisquicumque tribulabantur sanctorum eo ipsotempore tribulationis suaelig cum Christo nonregnasse dicantur ac per hoc et illi quorumanimas auctor libri hujus vidisse se scribitoccisorum propter testimonium Jesu et propterverbum Dei non regnabant cum Christo quandopatiebantur persecutionem et ipsi regnumChristi non erant quos Christus excellentiuspossidebat Absurdissimum id quidem et omnimodo aversandum Sed certe animaelig victrices

124

gloriosissimorum Martyrum omnibus doloribusac laboribus superatis atque finitis posteaquammortalia membra posuerunt cum Christo utiqueregnaverunt et regnant donec finiantur milleanni ut postea receptis etiam corporibus jamimmortalibus regnent Proinde tribus illis annisatque dimidio animaelig [102] occisorum pro ejusmartyrio et quaelig antea cie corporibus exierunt etquaelig ipsa novissima persecutione sunt exituraeligregnabunt cum illo donec finiatur mortalesaeligculum et ad illud regnum ubi mors non erittranseatur Quocirca cum Christo regnantiumsanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboliet custodiae quia illi cum suo rege Dei Filio jamdiabolo non ligato etiam per tres illos annos acsemissem regnabunt Remanet igitur ut cumaudimus laquo Sacerdotes Dei et Christi regnabuntcum illo mille annis et cum finiti fuerint milleanni solvetur Satanas de custodia sua149 raquo autnon regni hujus sanctorum intelligamus annosmille finiri sed vinculi diaboli atque custodiaelig utannos mille id est annos omnes suos quaeligquepars habeat diversis ac propriis prolixitatibusfiniendos ampliore sanctorum regno breviorediaboli vinculo aut certe quoniam triumannorum et sex mensium brevissimum spatiumest computari noluisse credatur sive quod minusSatanaelig vinculum sive quod amplius videturregnum habere sanctorum sicut de quadringentis149 Apoc XX 6

125

annis in sexto-decimo hujus Operis voluminedisputavi quoniam plus aliquid erant et tamenquadringenti sunt nuncupati et talia saeligpereperiuntur in Litteris sacris si quis advertat [103]

CAPUT XIV

De damnatione diaboli cum suis et perrecapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis

POST hanc autem commemorationemnovissimae persecutionis breviter complectiturtotum quod ultimo jam judicio diabolus et cumsuo principe Civitas inimica passura est Dicitenim laquo Et diabolus qui seducebat eos missus estin stagnum ignis et sulphuris quo bestia etpseudopropheta et cruciabuntur die ac nocte insaeligcula saeligculorum150 raquo Bestiam bene intelligiipsam impiam Civitatem supra jam diximusPseudo vero propheta ejus aut Antichristus estaut imago illa id est figmentum de quo ibi locutisumus Post haeligc ipsum novissimum judiciumquod erit in secunda resurrectione mortuorumquaelig corporum est recapitulando narransquomodo fuerit sibi revelatum laquo Et vidi inquitthronum magnum et candidum et sedentemsuper eum cujus a facie fugit cœlum et terra etlocus eorum inventus non est151 raquo Non ait laquo Vidithronum magnum et candidum et sedentem

150 Apoc XX 9 10151 Ibid 11

126

super eum et ab ejus facie fugit cœlum et terra raquoquoniam non tunc factura est id est antequamesset de vivis et mortuis judicatum sed eum sevidisse dixit in throno sedentem a cujus faciefugit cœlum et terra sed postea Peracto quippejudicio tunc esse desinet hoc cœlum et haeligc terraquando incipiet esse cœlum novum et terra novaMutatione namque rerum non omni modointeritu transibit hic mundus Unde et Apostolus[104] ait laquo Praeligterit enim figura hujus mundivolo vos sine sollicitudine esse152 raquo Figura ergopraeligterit non natura Cum ergo se Joannes vidissedixisset sedentem super thronum a cujus faciequod postea futurum est fugit cœlum et terra laquo Et vidi inquit mortuos magnos et pusillos etaperti sunt libri et alius liber apertus est qui estvitaelig uniuscujusque et judicati sunt mortui exipsis scripturis librorum secundum facta sua153 raquoLibros dixit esse apertos et librum sed librumcujusmodi non tacuit laquo Qui est inquit vitaeliguniuscujusque raquo Ergo illi Libri quos priore locoposuit intelligendi sunt sancti et veteres et noviut in illis ostenderetur quaelig Deus fieri sua mandatajussisset in illo autem qui est vitaeliguniuscujusque quid horum quisque non fecissetsive fecisset Qui liber si carnali ter cogitetur quisejus magnitudinem aut longitudinem valeataeligstimare Aut quanto tempore legi poterit liber

152 1 Cor VII 31 32153 Apoc XX 12

127

in quo scriptaelig sunt universae vitaelig universorum An tantus Angelorum numerus aderit quantushominum erit et vitam suam quisque ab Angelosibi adhibito audiet recitari Non ergo unus libererit omnium sed singuli singulorum Scripturavero ista unum volens intelligi laquo Et alius inquitliber apertus est raquo Quaeligdam igitur vis estintelligenda divina qua fiet ut cuique opera suavel bona vel mala cuncta in memoriamrevocentur et mentis intuitu mira celeritatecernantur ut accuset vel excuset scientiaconscientiam atque ita simul et omnes et singulijudicentur Quaelig nimirum vis divina libri nomenaccepit In ea quippe quodam modo legiturquidquid ea faciente recolitur Et autem ostendatqui mortui judicandi sint pusilli et magnirecapitulando dicit tanquam ad id rediens quodpraeligterierat potiusve distulerat laquo Et exhibuitmare mortuos qui in eo erant et [105] mors etinfernus reddiderunt mortuos quos in sehabebant154 raquo Hoc procul dubio prius factum estquam essent mortui judicati et tamen illud priusdictum est Hoc est ergo quod dixi recapitulandocum ad id rediisse quod intermiserat Nunc autemordinem tenuit atque ut explicaretur ipse ordocommodius etiam de judicatis mortuis quod jamdixerat suo repetivit loco Cum enim dixisset laquo Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant etmors et infernus reddiderunt mortuos quos in se154 Apoc XX 13

128

habebant raquo mox addidit quod paulo anteposuerat laquo Et judicati sunt singuli secundumfacta sua raquo Hoc est enim quod supra dixerat laquo Et judicati sunt mortui secundum facta sua raquo

CAPUT XV

Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt

SED qui sunt mortui quos exhibuit mare quiin eo erant Neque enim qui in mare moriunturnon sunt in inferno aut corpora eorum servanturin mari aut quod est absurdius mare habebatbonos mortuos et infernus malos Quis hocputaverit Sed profecto convenienter quidam hocloco mare pro isto saeligculo positum accipiuntCum ergo et quos hic inveniet Christus incorpore constitutos simul significaret cum iis quiresurrecturi sunt judicandos etiam ipsos mortuosappellavit et bonos quibus dicitur laquo Mortuienim estis et vita vestra abscondita est cumChristo in Deo155 raquo et [106] malos de quibusdicitur laquo Sine mortuos sepelire mortuos suos156 raquoPossunt mortui etiam propter hoc dici quodmortalia gerunt corpora unde Apostolus laquo Corpus quidem inquit mortuum est propterpeccatum spiritus autem vita est propterjustitiam157 raquo utrumque in homine vivente atque

155 Coloss III 3156 Matth VIII 22157 Rom VIII 10

129

in hoc corpore constituto esse demonstrans etcorpus mortuum et spiritum vitam Nec tamendixit corpus mortale sed mortuum quamviseadem paulo post etiam mortalia corpora sicutusitatius vocantur appellet Hos ergo mortuosexhibuit mare qui in eo erant id est exhibuithomines hoc saeligculum quicumque in eo erantquia nondum obierant laquo Et mors et infernusinquit reddiderunt mortuos quos in sehabebant158 raquo Mare exhibuit quia sicut inventisunt affuerunt mors vero et infernusreddiderunt quoniam vitaelig de qua jam exierantrevocarunt Nec frustra fortasse non satis fuit utdiceret laquo mors raquo aut laquo infernus raquo sed ututrumque dictum est Mors propter bonos quitantummodo mortem perpeti potuerunt non etinfernum infernus autem propter malos quietiam pœnas apud inferos pendunt Si enim nonabsurde credi videtur antiquos etiam sanctos quiventuri Christi tenuerunt fidem locis quidem atormentis impiorum remotissimis sed apudinferos fuisse donec eos inde sanguis Christi etad ea loca descensus erueret profecto deincepsboni fideles effuso illo pretio jam redemptiprorsus inferos nesciunt donec etiam receptiscorporibus bona recipiant quaelig merentur Cumautem dixisset laquo Et judicati sunt singulisecundum facta sua159 breviter subjecit

158 Ibid 11159 Apoc XX 12

130

quemadmodum fuerint judicati laquo Et mors etinfernus inquit missi sunt in stagnum ignis160 raquohis nominibus significans diabolum [107]quoniam mortis est auctor et infernarumpœnarum uni- versamque simul daemonumsocietatem Hoc est enim quod supra evidentiuspraeligoccupando jam dixerat laquo Et diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis etsulphuris raquo Quod ibi vero obscurius adjunxeratdicens laquo Quo et bestia pseudopropheta raquo hicapertius laquo Et qui w non sunt inventi inquit inlibro vitaelig scripti missi sunt in stagnum ignis161 raquoNon Deum liber iste commemorat ne oblivionefallatur sed praeligdestinationem significat eorumquibus aeligterna dabitur vita Neque enim nescit eosDeus et in hoc libro legit ut sciat sed potiusipsa ejus praeligscientia de illis quaelig falli non potestliber est vitaelig in quo sunt scripti id est antepraeligcogniti

CAPUT XVI

De cœlo novo et terra novaFINITO autem judicio quo praelignuntiavit

judicandos malos restat ut etiam de bonis dicatJam enim explicavit quod breviter a Dominodictum est laquo Ibunt isti in suppliciumaeligternum162 raquo sequitur ut explicet quod etiam ibi

160 Ibid 13161 Apoc XX 9162 Ibid 15

131

connectitur laquo Justi autem in vitam aeligternam Etvidi inquit cœlum novum et terram novamNam primum cœlum et prima terra recesseruntet mare jam non est163 raquo Isto fiet ordine quodsuperius praeligoccupando jam dixit vidisse se superthronum sedentem164 a cujus facie fugit cœlum etterra165 Judicatis quippe his qui scripti non suntin libro vitaelig et in aeligternum ignem [108] missis(qui ignis cujusmodi et in qua mundi vel rerumparte futurus sit hominem scire arbitrorneminem nisi forte cui Spiritus divinus ostendit)tunc figura hujus mundi mundanorum igniumconflagratione praeligteribit sicut factum estmundanarum aquarum inundatione diluvium Illaitaque ut dixi conflagratione mundanaelementorum corruptibilium qualitates quaeligcorporibus nostris corruptibilibus congruebantardendo penitus interibunt atque ipsa substantiaeas qualitates habebit quaelig corporibusimmortalibus mirabili mutatione conveniant utscilicet mundus in melius innovatus Apteaccommodetur hominibus etiam carne in meliusinnovatis Quod autem ait laquo Et mare jam nonest raquo utrum maximo illo ardore siccetur an etipsum vertatur in melius non facile dixerimCœlum quippe novum et terram novam futuramlegimus de mari autem novo aliquid me uspiam

163 Matth XXV 46164 Apoc XXI 1165 Id XX 11

132

legisse non recolo nisi quod in hoc eodem libroreperitur laquo Tanquam mare vitreum similecrystallo166 raquo Sed tunc non de isto fine saeligculiloquebatur nec proprie dixisse videtur mare sedlaquo Tanquam mare raquo Quamvis et nunc sicut amatprophetica locutio propriis verbis translatamiscere ac sic quodam modo velare quod diciturpotuit de illo mari dicere laquo Et mare jam nonest raquo de quo supra dixerat laquo Et exhibuit maremortuos qui in eo erant167 raquo Jam enim tunc nonerit hoc sacculum vita mortalium turbulentum etprocellosum quod maris homine figuravit [109]

CAPUT XVII

De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finemlaquo ET Civitatem inquit magnam Jerusalem

novam vidi descendentem de cœlo a Deoaptatam quasi novam nuptam ornatam maritosuo Et audivi vocem magnam de thronodicentem Ecce tabernaculum Dei cumhominibus et habitabit cum cis et ipsi eruntpopulus ejus et ipse Deus erit cum eis Etabsterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam et mors jam non erit neque luctusneque clamor sed nec ullus dolor quia prioraabierunt Et dixit sedens in throno Ecce novafacio omnia168 raquo De cœlo descendere ista Civitas

166 Apoc IV VI et XV 2167 Id XX 13168 Apoc XXI 1-5

133

dicitur quoniam cœlestis est gratia qua Deus eamfecit Propter quod ei dicit etiam per Isaiam laquo Ego sum Dominus faciens te169 raquo Et de cœloquidem ab initio sui descendit ex quo per hujussaeligculi tempus gratia Dei de super veniente perlavacrum regenerationis in Spiritu sancto missode cœlo subinde cives ejus accrescunt Sed perjudicium Dei quod erit novissimum per ejusFilium Jesum Christum tanta ejus et tam nova deDei munere claritas apparebit ut nulla remaneantvetustatis vestigia quandoquidem et corpora adincorruptionem atque immortalitatem novam exvetero corruptione atque mortalitate transibuntNam hoc de isto tempore accipere quo regnatcum Rege suo mille annis impudentiaelig nimiaeligmihi videtur cum apertissime dicat laquo AbstergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum et morsjam non [110] erit neque luctus neque clamorsed nec ullus dolor raquo Quis vero tam sit absurduset obstinatissima contentione vesanus qui audeataffirmare in hujus mortalitatis aerumnis non dicopopulum sanctum sed unumquemquesanctorum qui hanc vel ducat vel ducturus sitvel duxerit vitam nullas habentem lacrymas etdolores cum potius quanto quisque est sanctioret desiderii sancti plenior tanto sit ejus in orandofletus uberior An non est vox Civis supernaeligJerusalem laquo Factaelig sunt mihi lacrymaelig meaelig panis

169 Isai XL 8 juxta LXX

134

die ac noctaelig170 raquo Et laquo Lavabo per singulasnoctes lectum meum in lacrymis meis stratummeum rigabo171 raquo Et laquo Gemitus meus non estabsconditus a te172 raquo Et laquo Dolor meus renovatusest173 raquo Aut vero non ejus filii sunt quiingemiscunt gravati174 in quo nolunt expoliari sedsupervestiri ut absorbeatur mortale a vita Nonne ipsi sunt qui primitias habentes Spiritus175in semetipsis ingemiscunt adoptionemexpectantes redemptionem corporis sui An ipseapostolus Paulus non erat supernusJerosolymitanus vel non mullo magis hoc eratquando pro Israelitis fratribus carnalibus suistristitia illi erat magna et continuus dolor cordiejus176 Quando autem mors non erit in istaCivitate nisi quando dicetur laquo Ubi est morscontentio tua Ubi est mors aculeus tuus Aculeus autem mortis est peccatum177 raquo Quodtunc utique non erit quando dicetur laquo Ubi est raquoNunc vero non quilibet infimus cives illiusCivitatis sed idem ipse Joannes in Epistola suaclamat laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobis

170 Psal XLI 4171 Id VI 7172 Id XXXVII 10173 Id XXXVIII 3174 2 Cor V 4175 Rom VIII 23176 Id IX 2177 1 Cor XV 55 56

135

non est178 raquo Et in hoc quidem Libro cujus nomenest Apocalypsis obscure multa dicuntur ut [111]mentem legentis exerceant et pauca in eo sunt exquorum manifestati tine indagentur caeligtera cumlabore maxime quia sic eadem multis modisrepetit ut alia atque alia dicere videatur cumaliter atque haeligc ipsa dicere vestigetur Verum inhis verbis ubi ait laquo Absterget Deus omnemlacrymam ab oculis eorum et mors jam non eritneque luctus neque clamor sed nec ullusdolor raquo tanta luce dicta sunt de saeligculo futuro etimmortalitate atque aeligternitate sanctorum (tuncenim solum atque ibi solum ista non erunt) utnulla debeamus in Litteris sacris quaeligrere vellegere manifesta si haeligc putaverimus obscura

CAPUT XVIII

Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judiciopraeligdicarit

NUNC jam videamus quid etiam apostolusPetrus de hoc judicio scripserit laquo Venient inquitin novissimo dierum illusione illudentessecundum proprias concupiscentias suas euntes etdicentes Ubi est promissum praeligsentiaelig ipsius ex quo enim patres dormierunt sic omniaperseverant ab initio creaturaelig Latet enim illoshoc volentes quia cœli erant olim et terra deaqua et per aquam constituta Dei verbo perquaelig qui tunc erat mundus aqua inundatus

178 1 Joan I 8

136

deperiit Qui autem nunc sunt cœli et terraeodem verbo repositi sunt igni reservandi indiem judicii et perditionis hominum impiorumHoc unum vero non lateat vos charissimi quiaunus dies apud Dominum sicut mille anni etmille anni sicut dies unus [112] Non tardatDominus promissum sicut quidam tarditatemexistimant sed patienter fert propter vos nolensaliquem perire sed omnes in pœnitentiamconverti Veniet autem dies Domini ut fur in quocœli magno impetu transcurrent elementa autemardentia resolventur et terra et quaelig in ipsa suntopera exurentur His ergo omnibus pereuntibusquales oportet esse vos in sanctisconversationibus expectantes et properantes adpraeligsentiam diei Domini per quam cœli ardentessolventur et elementa ignis ardore decoquentur Novos vero cœlos et terram novam secundumpromissa ipsius expectamus in quibus justitiainhabitat179 raquo Nihil hic dixit de resurrectionemortuorum sed sane de perditione mundi hujussatis Ubi etiam commemorans factum antediluvium videtur admonuisse quodam modoquatenus in fine hujus saeligculi mundum istumperiturum esse credamus Nam et illo temporeperisse dixit qui tunc erat mundum nec solumorbem terraelig verumetiam cœlos quos utique istosaerios intelligimus quorum locum ac spatiumtunc aqua crescendo superaverat Ergo totus aut179 2 Petr III 3-13

137

pene totus aer iste ventosus (quod cœlum velpotius cœlos vocat sed istos utique imos nonillos supremos ubi sol et luna et sideraconstituta sunt) conversus fuerat in humidamqualitatem atque hoc modo cum terra perieratcujus terraelig utique prior facies fuerat deletadiluvio laquo Qui autem nunc sunt inquit cœli etterra eodem verbo repositi sunt igni reservandiin diem judicii et perditionis hominumimpiorum raquo Proinde qui cœli et quaelig terra id estqui mundus pro eo mundo qui diluvio periit exeadem aqua repositus est ipse igni novissimoreservatur in diem judicii et perditionis hominumimpiorum Nam et hominum [113] proptermagnam quamdam communionem non dubitatdicere perditionem futuram cum tamen eorumquamvis in aeligternis pœnis sit mansura naturaQuaeligrat forsitan aliquis si post factum judiciummundus iste ardebit antequam pro illo cœlumnovum et terra nova reponatur eo ipso temporeconflagrationis ejus ubi erunt sancti cum eoshabentes corpora in aliquo corporali loco essenecesse sit Possumus respondere futuros eosesse in superioribus partibus quo ita nonascendet flamma illius incendii quemadmodumnec unda diluvii Talia quippe illis ineruntcorpora ut illic sint ubi esse voluerint Sed necignem conflagrationis illius pertimescentImmortales atque incorruptibiles facti sicutvirorum trium corruptibilia corpora atque

138

mortalia in camino ardenti vivere illaeligsapotuerunt180

CAPUT XIX

Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripseritet de manifestatione Antichristi cujus tempus diesDomini subsequetur

I MULTAS evangelicas apostolicasquesententias de divino isto judicio novissimo videomihi esse praeligtereundas ne hoc volumen innimiam longitudinem provolvatur sed nullomodo est praeligtereundus apostolus Paulus quiscribens ad Thessalonicenses laquo Rogamus inquitvos fratres per adventum Domini nostri JesuChristi et nostraelig congregationis in ipsum ut noncito moveamini [114] mente neque terreaminineque per spiritum neque per verbum neque perEpistolam tanquam per nos missam quasi instetdies Domini ne quis vos seducat ullo modoQuoniam nisi venerit refuga primum et revelatusfuerit homo peccati filius interitus qui adversaturet superextollitur supra omne quod dicitur Deusaut quod colitur ita ut in templo sedeatostentans se tanquam sit Deus Non retinetis inmemoria quod adhuc cum essem apud vos haeligcdicebam vobis et nunc quid detineat scitis utreveletur in suo tempore Jam enim mysteriuminiquitatis operatur Tantum qui modo tenetteneat donec de medio fiat et tunc revelabitur

180 Dan III 24

139

iniquus quem Dominus Jesus interficiet spirituoris sui et evacuabit illuminatione praeligsentiaelig suaeligeum cujus est praeligsentia ii secundumoperationem Satanaelig in omni virtute et signis etprodigiis mendacii et in omni seductioneiniquitatis his qui pereunt pro eo quoddilectionem veritatis non receperunt ut salvifierent Et ideo mittet illis Deus operationemerroris ut credant mendacio et judicentur omnesqui non crediderunt veritati sed consenseruntiniquitati181 raquo

II Nulli dubium est eum de Antichristo istadixisse diemque judicii (hunc enim appellatdiem Domini) non esse venturum nisi ille priorvenerit quem refugam vocat utique a DominoDeo Quod si de omnibus impiis merito dicipotest quanto magis de isto Sed in quo temploDei sit sessurus incertum est utrum in illa ruinatempli quod a Salomone rege constructum est anvero in Ecclesia Non enim templum alicujus idoliaut daemonis templum Dei Apostolus diceretUnde nonnulli non ipsum principem seduniversum quodam modo corpus ejus id est adcum pertinentem hominum multitudinem [115]simul cum ipso suo principe hoc loco intelligiAntichristum volunt rectiusque putant etiamlatine dici sicut in graeligco est non laquo In temploDei raquo sed ἐις τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ laquo In templumDei sedeat raquo tanquam ipse sit templum Dei quod181 2 Thess II 1-11

140

est Ecclesia182 sicut dicimus laquo Sedet in amicumid est velut amicus raquo vel si quid aliud istolocutionis genere dici solet Quod autem ait laquo Etnunc quid detineat scitis raquo id est quid sit in moraquaelig causa sit dilationis ejus laquo Ut reveletur in suotempore raquo scitis quoniam scire illos dixit apertehoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quodilli sciebant pervenire cum labore ad id quodsensit Apostolus cupimus nec valemus praeligsertim quia et illa quaelig addidit hunc sensumlaciunt obscuriorem Nam quid est laquo Jam enimmysterium iniquitatis operatur Tantum qui modotenet teneat donec de medio fiat et tuncrevelabitur iniquus raquo Ego prorsus quid dixeritme fateor ignorare Suspiciones tamen hominumquas vel audire vel legere potui non tacebo

III Quidam putant hoc de imperio dictumfuisse romano et propterea Paulum apostolumnon id aperte scribere voluisse ne calumniamvidelicet incurreret quod romano imperio maleoptaverit cum speraretur aeligternum ut hoc quoddixit laquo Jam enim mysterium iniquitatisoperatur raquo Neronem voluerit intelligi cujus jamfacta velut Antichristi videbantur Unde nonnulliipsum resurrecturum et futurum Antichristumsuspicantur Alii vero nec occisum putant sedsubtractum potius ut putaretur occisus et vivumoccultari in vigore ipsius aeligtatis in qua fuit cum

182 Vide Hieronym in Dan XI et Sever Sulpit l 2 hist Vide insupSueton in Nerone et Tac lib 2 hist

141

crederetur extinctus donec suo temporereveletur et restituatur in regnum Sed multummihi mira est haeligc opinantium tanta praeligsumptioIllud tamen quod [116] ait Apostolus laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquonon absurde de ipso romano imperio crediturdictum tanquam dictum sit laquo Tantum qui modoimperat imperet donec de medio fiat raquo id est demedio tollatur laquo Et tunc revelabitur iniquus raquoquem significari Antichristum nullus ambigit Aliivero et quod ait laquo Quid detineat scitis etmysterium operari iniquitatis raquo non putantdictum nisi de malis et fictis qui sunt in Ecclesiadonec perveniant ad tantum numerum quiAntichristo magnum populum faciat et hoc essemysterium iniquitatis quia videtur occultumHortari autem Apostolum fideles ut in fide quamtenent tenaciter perseverent dicendo laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquohoc est donec exeat de medio Ecclesiaemysterium iniquitatis quod nunc occultum estAd ipsum enim mysterium pertinere arbitranturquod ait in Epistola sua Joannes evangelista laquo Pueri novissima hora est et sicut audistis quodAntichristus sit venturus nunc autem Antichristimulti facti sunt unde cognoscimus quodnovissima sit hora Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis Quod si fuissent ex nobispermansissent utique nobiscum183 raquo Sicut ergo183 1 Joan II 18 19

142

ante finem in hac hora inquiunt quam Joannesnovissimam dicit exierunt multi haeligretici demedio Ecclesiaelig quos multos dicit Antichristos ita omnes tunc inde exibunt qui non adChristum sed ad illum novissimum Antichristumpertinebunt et tunc revelabitur

IV Alius ergo sic alius autem sic Apostoliobscura verba conjectant quod tamen eumdixisse non dubium est non veniet ad vivos etmortuos judicandos Christus nisi prius venerit adseducendos in anima mortuos adversarius ejusAntichristus quamvis ad occultum jam [117]judicium Dei pertineat quod ab illo seducenturlaquo Praeligsentia quippe ejus erit sicut dictum estsecundum operationem Satanaelig in omni virtuteet signis prodigiis mendacii et in omniseductione iniquitatis his qui pereunt raquo Tuncenim solvetur Satanas et per illum Antichristumin omni sua virtute mirabiliter quidem sedmendaciter operabitur Quaelig solet ambigi utrumpropterea dicta sint signa et prodigia mendaciiquoniam mortales sensus per phantasmatadecepturus est ut quod non facit facerevideatur an quia illa ipsa etiamsi erunt veraprodigia ad mendacium pertrahent crediturosnon ea potuisse nisi divinitus fieri virtutemdiaboli nescientes maxime quando tantamquantam nunquam habuit acceperit potestatemNon enim quando de cocio ignis cecidit ettantam familiam cum tantis gregibus pecorum

143

sancti Job uno impetu absumpsit et turbo irruenset domum dejiciens filios ejus occiditphantasmata fuerunt quaelig tamen fuerunt operaSatanaelig cui Deus dederat hanc potestatemPropter quid horum ergo dicta sint prodigia etsigna mendacii tunc potius apparebit Sedpropter quodlibet horum dictum sit seducentureis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur laquo Pro eo quod dilectionem veritatis inquit nonreceperunt ut salvi fierent raquo Nec dubitavitApostolus addere et dicere laquo Ideo mittet illisDeus operationem erroris ut credantmendacio raquo Deus enim mittet quia Deusdiabolum facere ista permittet justo ipse judicioquamvis faciat ille iniquo malignoque consiliolaquo Ut judicentur inquit omnes qui noncrediderunt veritati sed consenserunt iniquitati raquoProinde judicati seducentur et seductijudicabuntur Sed judicati seducentur iliis judiciisDei occulte justis juste occultis quibus ab initiopeccati rationalis creaturaelig nunquam judicarecessavit seducti autem [118] judicabunturnovissimo manifestoque judicio per JesumChristum justissime judicaturum injustissimejudicatum

CAPUT XX

Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit

144

I SED hic Apostolus tacuit de resurrectionemortuorum ad eosdem autem scribens inEpistola prima laquo Nolumus inquit ignorare vosfratres de dormientibus ut non contristeminisicut et caeligteri qui spem non habent Nam sicredimus quod Jesus mortuus est et resurrexit ita et Deus eos qui dormierunt per Jesumadducet cum eo Hoc enim vobis dicimus inverbo Domini quia nos viventes qui reliquisumus in adventum Domini non praeligveniemuseos qui ante dormierunt quoniam ipse Dominusinjussu et in voce Archangeli et in tuba Deidescendet de cœlo mortui in Christo resurgentprimo deinde nos viventes qui reliqui sumussimul cum illis rapiemur in nubibus in obviamChristo in aera et ita semper cum Dominoerimus184 raquo Haeligc verba apostolica resurrectionemmortuorum futuram quando veniet DominusChristus utique ad vivos et mortuos judicandospraeligclarissime ostendunt

II Sed quaeligri solet utrum illi quos hicviventes inventurus est Christus quorumpersonam in se atque illos qui tunc secumvivebant transfigurabat Apostolus nunquamomnino morituri sunt an ipso temporis punctoquo cum [119] resurgentibus rapientur in nubibusin obviam Christo in aera ad immortalitatem permortem mira celeritate transibunt Neque enimdicendum est fieri non posse ut dum per aera in184 1 Thess IV 12-16

145

sublime portantur in illo spatio et moriantur etreviviscant Quod enim ait laquo Et ita semper cumDomino erimus raquo non sic accipiendum est tan-quam in aere nos dixerit semper cum Dominoesse mansuros quia nec ipse utique ilii manebitquia veniens transiturus est Venienti quippeibitur obviam non manenti sed laquo Ita cumDomino erimus raquo id est sic erimus habentescorpora sempiterna ubicumque cum illofuerimus Ad hunc autem sensum quoexistimemus etiam illos quos hic vivos inventurusest Dominus in ipso parvo spatio et passurosmortem et accepturos immortalitatem ipseApostolus nos videtur urgere ubi dicit laquo InChristo omnes vivificabuntur185 raquo cum alio locode ipsa loquens resurrectione corporum dicat laquo Tu quod seminas non vivificatur nisimoriatur186 raquo Quomodo igitur quos viventes hicChristus inveniet per immortalitatem in illovivificabuntur etsi non moriantur cum videamuspropter hoc esse dictum laquo Tu quod seminas nonvivificatur nisi moriatur raquo Aut si recte nondicimus seminari nisi ea corpora hominum quaeligmoriendo quoquo modo revertuntur in terram sicut sese habet etiam illa in transgressorempatrem generis humani divinitus prolata sententialaquo Terra es et in terram ibis187 raquo fatendum est

185 1 Cor XV 22186 Ibid 36187 Gen III 19

146

istos quos nondum de corporibus egressos cumveniet Christus inveniet et istis verbis Apostoliet illis de Genesi non teneri quoniam sursum innubibus rapti non utique seminantur quia neceunt in terram nec redeunt sive nullam prorsusexperiantur mortem sive paululum in aeremoriantur [120]

III Sed aliud rursus occurrit quod idem dixitApostolus cum de resurrectione corporum adCorinthios loqueretur laquo Omnes resurgemus188 raquovel sicut alii codices habent laquo Omnesdormiemus raquo Cum ergo nec resurrectio fieripossit nisi mors praeligcesserit nec dormitionempossimus illo loco intelligere nisi mortem quomodo omnes vel dormient vel resurgent sitam multi quos in corpore inventurus estChristus nec dormient nec resurgent Si ergosanctos qui repedentur Christo veniente viventeseique in obviam rapientur crediderimus in eodemraptu de mortalibus corporibus exituros et adeadem mox immortalia redituros nullas in verbisApostoli patiemur angustias sive ubi dicit laquo Tuquod seminas non vivificatur nisi moriatur raquosive ubi dicit laquo Omnes resurgemus raquo autlaquo Omnes dormiemus raquo quia nec illi perimmortalitatem vivificabuntur nisi quamlibetpaululum tamen ante moriantur ac per hoc et aresurrectione non erunt alieni quam dormitiopraeligcedit quamvis brevissima non tamen nulla188 1 Cor XV 51

147

Cur autem nobis incredibile videatur illammultitudinem corporum in aere quodam modoseminari atque ibi protinus immortaliter atqueincorruptibiliter reviviscere cum credamus quodidem ipse Apostolus apertissime dicit in ictuoculi futuram resurrectionem189 et in membrasine fine victura tanta facilitate tamqueinaestimabili velocitate rediturumantiquissimorum cadaverum pulverem Nec abilla sententia qua homini dictum est laquo Terra es etin terram ibis raquo futuros illos sanctos arbitremurimmunes si eorum moriendum in terram nonrecident corpora sed sicut in ipso raptumorientur ita et resurgent dum ferentur in aeralaquo In terram quippe ibis raquo est laquo In hoc ibis amissavita quod eras antequam sumeres vitam raquo id esthoc eris [121] exanimatus quod eras antequamesses animatus Terraelig quippe insufflavit Deus infaciem flatum vitaelig cum factus est homo inanimam vivam tanquam diceretur laquo Terra esanimata quod non eras terra eris exanimis sicuteras raquo Quod sunt et antequam putrescant omniacorpora mortuorum quod erunt et illa simorientur ubicumque moriantur cum vitacarebunt quam continuo receptura sunt Sic ergoibunt in terram quia ex vivis hominibus terraerunt quemadmodum it in cinerem quod fitcinis it in vetustatem quod fit vetus it intestam quod ex luto fit testa et alia sexcenta sic189 Ibid 52

148

loquimur Quomodo autem sit futurum quodnunc pro nostraelig ratiunculae viribus utcumqueconjicimus tunc erit potius ut nosse possimusResurrectionem quippe mortuorum futuram essein carne quando Christus venturus est vivosjudicaturus et mortuos oportet si Christiani essevolumus ut credamus Sed non ideo de hac reinanis est fides nostra si quemadmodum futurasit perfecte comprehendere non valemus Verumjam sicut supra promisimus de hoc judicio Deinovissimo etiam prophetici veteres libri quidpraelignuntiaverint quantum satis esse videbiturdebemus ostendere quaelig sicut arbitror nontanta mora necesse erit tractari et exponi si istisquaelig praeligmisimus lector curaverit adjuvari [122]

CAPUT XXI

Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione etde retributione judicii sit locutus

I PROPHETA Isaias laquo Resurgent inquitmortui et resurgent qui in sepulcris erant etlaetabuntur omnes qui sunt in terra ros enim quiabs te est sanitas illis est terra vero impiorumcadet190 raquo Totum illud superius ad resurrectionempertinet beatorum Quod autem ait laquo Terra veroimpiorum cadet raquo bine in teli igitur dictumcorpora vero impiorum ruina damnationisexcipiet Jam porro si de bonorum resurrectionequod dictum est diligentius et distinctius velimus

190 Isai XXVI 17

149

intueri ad primam referendum est quod dictumest laquo Resurgent mortui raquo ad secundam veroquod sequitur laquo Et resurgent qui in sepulcriserant raquo Jam si et illos inquiramus sanctos quoshic vivos inventurus est Dominus eis congruedeputabitur quod adjunxit laquo Et laeligtabunturomnes qui sunt in terra ros enim qui abs te estsanitas illis est raquo Sanitatem loco istoimmortalitatem rectissime accipimus Ea namqueest plenissima sanitas quaelig non reficitur alimentistanquam quotidianis medicamentis Item dejudicii die spem prius dans bonis deinde terrensmalos idem Propheta sic loquitur laquo Haeligc dicitDominus Ecce ego declino in eos ut flumenpacis et ut torrens inundans gloriam gentiumFilii eorum super humeros portabuntur et supergenua consolabuntur Quemadmodum si quemmater consoletur ita ego vos consolabor et inJerusalem consolabimini et videbitis et gaudebitcor [123] vestrum et ossa vestra sicut herbaexorientur Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum et comminabitur contumacibusEcce enim Dominus ut ignis veniet et uttempestas currus ejus reddere in indignationevindictam et vastationem in flamma ignis In igneenim Domini judicabitur omnis terra et in gladioejus omnis caro multi vulnerati erunt aDomino191 raquo In bonorum promissione flumenpacis profecto abundantiam pacis illius debemus191 Isai LXVI 12

150

accipere qua major esse non possit Hac utique infine rigabimur de qua in praeligcedenti libroabundanter locuti sumus Hoc flumen se in eosdeclinare dicit quibus tantam beatitudinempollicetur ut intelligamus in illius felicitatisregione quaelig in cœlis est hoc flumine omniasatiari Sed quia et terrenis corporibus paxincorruptionis atque immortalitatis inde influetideo declinare se dicit hoc flumen ut de supernisquodam modo etiam inferiora perfundat ethomines aeligquales Angelis reddat Jerusalemquoque non illam quaelig servit cum filiis suis sedliberam matrem nostram intelligamus secundumApostolum aeligternam in cœlis192 Ibi post laboresaeligrumnarum curarumque mortaliumconsolabimur tanquam parvuli ejus in humerisgenibusque portati Rudes enim nos et novosblandissimis adjutoriis insolita nobis illa beati ludosuscipiet Ibi videbimus et gaudebit cor nostrumNec expressit quid videbimus sed quid nisiDeum ut impleatur in nobis promissumevangelicum laquo Beati mundo corde quoniam ipsiDeum videbunt193 raquo et omnia illa quaelig nunc nonvidemus credentes autem pro modulo capacitatishumanaelig longe minus quam sunt atqueincomparabiliter cogitamus laquo Et videbitis inquitet gaudebit cor vestrum raquo Hic creditis ibividebitis [124]

192 Gal IV 6193 Matth V 8

151

II Sed quoniam dixit laquo Et gaudebit corvestrum ne putaremus illa bona Jerusalem adnostrum tantummodo spiritum pertinere laquo Etossa inquit vestra ut herba exorientur194 raquo ubiresurrectionem corporum strinxit velut quodnon dixerat reddens neque enim cum viderimusfiet sed cum fuerit facta videbimus Nam et decœlo novo ac terra nova jam supra dixerat dumea quaelig sanctis promittuntur in fine saeligpe acmultiformiter diceret laquo Erit inquit cœlumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populummeum laeligtitiam et exultabo in Jerusalem etlaeligtabor in populo meo et nitra non audietur inilla vox fletus195 raquo et caeligtera quaelig quidam adcarnales illos mille annos referre conanturLocutiones enim tropicaelig propriis propheticomore miscentur ut ad intellectum spiritalemintentio sobria cum quodam utili ac salubri laboreperveniat pigritia vero carnalis vel ineruditaeligatque inexercitataelig tarditas mentis contenta litteraeligsuperficie nihil putat interius requirendum Haeligcde propheticis verbis quaelig ante istum locumscripta sunt satis dixerim In hoc autem locounde ad illa digressi sumus cum dixisset laquo Etossa vestra ut herba exorientur raquo ut

194 Isai LXVI 14195 Id LXV 17-20

152

resurrectionem quidem carnis sed tamenbonorum se nunc commemorare monstraretadjunxit laquo Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum raquo Quid est hoc nisi manusdistinguentis cultores suos a contemtoribus suis De quibus sequentia contexens laquo Etcomminabitur inquit contumacibus raquo sive ut aitalius interpres laquo incredulis raquo Nec tunccomminabitur sed quaelig nunc dicuntur minacitertunc efficaciter implebuntur laquo Ecce [125] enimDominus inquit ut ignis veniet et ut tempestascurrus ejus reddere in indignatione vindictam etvastationem in flamma ignis In igne enimDomini judicabitur omnis terra et in gladio ejusomnis caro multi vulnerati erunt a Domino196 raquoSive igne sive tempestate sive gladio poenamjudicii significat quandoquidem ipsumDominum quasi ignem dicit esse venturum eisprofecto quibus poenalis ejus erit adventusCurrus vero ejus (nam pluraliter dicti sunt)angelica ministeria non inconvenienter accipimusQuod autem ait omnem terram et omnemcarnem in ejus igne et in gladio judicari nonetiam hic spiritales intelligamus et sanctos sedterrenos atque carnales de qualibus dictum est laquo Qui terrena sapiunt et Sapere secundumcarnem mors est197 raquo et quales omnino caroappellantur a Domino ubi dicit laquo Non

196 Isai LXV 15 16197 Philip III 19 et Rom VIII 6

153

permanebit spiritus meus in hominibus istisquoniam caro sunt198 raquo Quod vero hic positumest laquo Multi vulnerati erunt a Domino raquo istovulnere fiet mors secunda Potest quidem et igniset gladius et vulnus accipi in bono Nam et ignemDominus velle se dixit mittere in mundum199 Etvisaelig sunt illis linguaelig divisaelig velut ignis200 quandovenit Spiritus sanctus Et laquo Non veni inquitidem Dominus pacem mittere in terram sedgladium201 raquo Et sermonem Dei dicit Scripturagladium bis acutum202 propter aciem geminamtestamentorum duorum Et in CanticoCanticorum charitate se dicit sancta Ecclesiavulneratam velut amoris impetu sagittatam203 Sedhic cum legimus vel audimus ultorum Dominumesse venturum quemadmodum haeligc intelligendasint clarum est [126]

III Deinde breviter commemoratis eis quiper hoc judicium consumentur204 sub figuraciborum in Lege vetere vetitorum a quibus senon abstinuerunt peccatores impiosquesignificans recapitulat ab initio gratiam NoviTestamenti a primo Salvatoris adventu usque adultimum judicium de quo nunc agimus198 Gen VI 3199 Luc XIV 49200 Act II 3201 Matth X 34202 Hebr IV 12203 Cant II 5 sec LXX204 Isai LXVI 17 et seqq

154

perducens finiensque sermonem Narrat namqueDominum dicere se venire ut congreget omnesgentes easque venturas et visuras gloriam ejuslaquo Omnes enim sicut dicit Apostoluspeccaverunt et egent gloria Dei205 raquo Et relicturumse dicit super eos signa quaelig utique mirantescredant in eum et emissurum ex illis salvatos ingentes diversas et in longinquas insulas quaelig nonaudierunt nomen ejus neque viderunt gloriamejus et annuntiaturos gloriam ejus in gentibus et adducturos fratres istorum quibus loquebaturid est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarumelectorum adducturos autem ex omnibusgentibus munus Domino in jumentis et vehiculis(quaelig jumenta et vehicula bene intelligunturadjutoria esse divina per cujusque generisministeria Dei vel angelica vel humana) incivitatem sanctam Jerusalem quaelig nunc in sanctisfidelibus est diffusa per terras Ubi enim divinitusadjuvantur ibi credunt et ubi credunt ibiveniunt Comparavit autem illos Dominustanquam per similitudinem filiis Israelofferentibus ei suas hostias cum psalmis in domoejus quod ubique jam facit Ecclesia et promisitab ipsis se accepturum sibi Sacerdotes et Levitas quod nihilominus fieri nunc videmus Non enimex genere carnis et sanguinis sicut erat primumsecundum ordinem Aaron sed sicut oportebat inTestamento Novo ubi secundum ordinem205 Rom III 23

155

Melchisedech summus sacerdos est Christus206pro cujusque merito quod in eum gratia divinacontulerit [127] Sacerdotes et Levitas eligi nuncvidemus qui non isto nomine quod saeligpeassequuntur indigni sed ea quaelig non est bonismalisque communis sanctitate pensandi sunt

IV Haeligc cum de ista quaelig nunc impertiturEcclesiaelig perspicua nobisque notissima Deimiseratione dixisset promisit et fines ad quos perultimum judicium facta bonorum malorumquediscretione venietur dicens per Prophetam vel deDomino dicens ipse Propheta laquo Quomodo enimcœlum novum et terra nova manebit coram medixit Dominus sic stabit semen vestrum etnomen vestrum et erit mensis ex mense etsabbatum ex sabbato Veniet omnis caro inconspectu meo adorare in Jerusalem dixitDominus et egredientur et videbunt membrahominum qui praeligvaricati sunt in me Vermiseorum non morietur et ignis eorum nonextinguetur et erunt visui omni carni207 raquo Ad hociste Propheta terminavit librum ad quodterminabitur saeligculum Quidam sane noninterpretati sunt laquo Membra hominum raquo sedlaquo Cadavera virorum208 raquo per cadavera significantesevidentem corporum pœnam quamvis cadavernisi caro exanimis non soleat nuncupari illa vero

206 Psal CIX 5207 Isai LXVI 22-24208 Ibid in Vulgata

156

animata erunt corpora alioquin nulla poteruntsentire tormenta nisi forte quia mortuorumerunt corpora id est eorum qui in secundammortem cadent ideo non absurde etiam cadaveradici possunt Unde est et illud quod ab eodemPropheta dictum jam supra posui laquo Terra veroimpiorum cadet raquo Quis autem non videat acadendo esse appellata cadavera laquo Virorum raquoautem pro eo posuisse illos interpretes quod estlaquo hominum raquo manifestum est Neque enimquisquam dicturus est praeligvaricatrices heminas inillo supplicio non futuras sed ex potiore [128]praeligsertim de quo fœmina facta est uterque sexusaccipitur Verum quod ad rem maxime perlinetcum et in bonis dicitur laquo Veniet omnis caro raquoquia ex omni genere hominum populus isteconstabit non enim omnes homines ibi eruntquando in pœnis plures erunt sed ut dicerecoeperam cum et in bonis caro et in malismembra vel cadavera nominantur profecto postresurrectionem carnis cujus fides his rerumvocabulis omnino firmatur illud quo boni et malisuis finibus dirimentur futurum esse judiciumdeclaratur

CAPUT XXII

Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndaspœnas malorum

SED quomodo egredientur boni ad videndaspœnas malorum Numquid corporis motu beatas

157

illas relicturi sunt sedes et ad loca poenaliaperrecturi ut malorum tormenta conspiciantpraeligsentia corporali Absit sed egredientur perscientiam Hoc enim verbo significatum est eosqui cruciabuntur extra futuros209 Propter quod etDominus ea loca tenebras exteriores vocat quibus contrarius est ille ingressus de quo diciturservo bono laquo Intra in gaudium Domini tui210 raquone illuc mali putentur ingredi ut sciantur sed adillos potius vehit egredi scientia qua eos cogniturisunt boni quia id quod extra est cognituri suntQui enim erunt in pœnis quid agatur intus ingaudio Domini nescient qui vero erunt in illogaudio quid agatur foris in illis tenebrisexterioribus [129] scient Ideo dictum est laquo Egredientur raquo quia eos etiam qui foris ab eiserunt utique non latebunt Si enim haeligc Prophetaelignondum facta nosse potuerunt per hoc quod eratDeus quantulumcumque erat in eorummortalium mentibus quomodo immortalessancti jam facta tunc nescient cum Deus eritomnia in omnibus211 Stabit ergo in illabeatitudine sanctorum semen et nomen semenscilicet de quo Joannes ait laquo Et semen ejus inipso manet212 raquo nomen vero de quo per huncIsaiam dictum est laquo Nomen aeligternum dabo eis

209 Matth XXV 30210 Ibid 21211 1 Cor XV 28212 1 Joan III 9

158

Et erit eis mensis ex mense et sabbatum exsabbato tanquam luna ex luna et requies exrequie213 raquo quorum utrumque ipsi erunt cum exhis umbris veteribus et temporalibus in illalumina nova ac sempiterna transibunt In pœnisautem malorum et inextinguibilis ignis etvivacissimus vermis ali aliis atque aliis aliter atquealiter est expositus Alii quippe utrumque adcorpus alii utrumque ad animum retulerunt aliiproprie ad corpus ignem tropice ad animumvermem quod credibilius esse videtur Sed nuncde hac differentia non est temporis disputare Dejudicio namque ultimo quo fiet diremptiobonorum et malorum hoc volumen impleresuscepimus de ipsis vero praeligmiis et poenis aliasdiligentius disserendum est [130]

CAPUT XXIII

Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque sanctorum

DANIEL de hoc ultimo judicio sic prophetatut Anti- christum prius quoque venturum essetpraelignuntiet atque ad aeligternum regnum sanctorumperducat narrationem suam Cum enim visioneprophetica quatuor bestias significantes quatuorregna vidisset ipsumque quartum a quodam regesuperatum qui Antichristus agnoscitur et posthaeligc aeligternum regnum Filii hominis qui intelligiturChristus laquo Horruit inquit spiritus meus ego

213 Isai XLVI 5 et LXVI 23

159

Daniel in habitudine mea et visus capitis meiconturbabant me Et accessi inquit ad unum destantibus et veritatem quaeligrebam ab eo de hisomnibus et dixit mihi veritatem214 raquo Deindequid audierit ab illo a quo de omnibus hisquaeligsivit tanquam eo sibi exponente sic loquitur laquo Haelig quatuor bestiaelig magnaelig quatuor regnasurgent in terra quaelig auferentur et accipientregnum sancti Altissimi et obtinebunt illudusque in saeligculum et usque in saeligculumsaeligculorum Et quaeligrebam inquit diligenter debestia quarta quaelig erat differens praelig omni bestiaterribilis amplius dentes ejus ferrei et unguesejus aeligrei manducans et comminuens et reliquapedibus suis conculcans et de cornibus ejusdecem quaelig erant in capite ejus et de altero quodascendit et excussit de prioribus tria cornu illudin quo erant oculi et os loquens magna et visusejus major caeligteris Videbam et cornu illudfaciebat bellum cum sanctis [131] et praeligvalebatad ipsos donec venit Vetustus dierum et regnumdedit sanctis Altissimi et tempus pervenit etregnum obtinuerunt sancti215 raquo Haeligc Danielquaeligsisse se dixit Deinde quid audierit continuosubjungens laquo Et dixit raquo inquit id est ille a quoquaeligsierat respondit et dixit laquo Bestia quartaquartum regnum erit in terra quod praeligvalebitomnibus regnis et manducabit omnem terram et

214 Dan VII 15-17215 Dan VII 7-32

160

conculcabit eam et concidet Et decem cornuaejus decem reges surgent et post eos surgetalius qui superabit malis omnes qui ante eumfuerunt et tres reges humiliabit et verbaadversus Altissimum loquetur et sanctosAltissimi conteret Et suspicabitur mutaretempora et legem et dabitur in manu ejus usquead tempus et tempora et dimidium temporis Etjudicium sedebit et principatum removebunt adexterminandum et perciendum usque in finem etregnum et potestas et magnitudo regum qui subomni cœlo sunt data est sanctis Altissimi Etregnum ejus regnum sempiternum et omnesprincipatus ipsi servient et obaudient Huc usqueinquit finis sermonis Ego Daniel multumcogitationes meaelig conturbabant me et forma meaimmutata est super me et verbum in corde meoconservavi216 raquo Quatuor illa regna exposueruntquidam Assyriorum Persarum Macedonum etRomanorum Quam vero convenienter idfecerint qui nosse desiderant legant presbyteriHieronymi librum in Danielem satis diligentereruditeque conscriptum Antichristi tamenadversus Ecclesiam saeligvissimum regnum licetexiguo spatio temporis sustinendum donec Deiultimo judicio regnum sancti accipiantsempiternum qui vel dormitans haeligc legitdubitare non sinitur Tempus quippe et temporaet dimidium temporis annum unum esse et duos216 Ibid 23-28

161

et dimidium [132] ac per hoc tres annos etsemissem etiam numero dierum posterius positodilucescit aliquando in Scripturis et mensiumnumero declaratur Videntur enim temporaindefinite hic dicta lingua latina sed per dualemnumerum dicta sunt quem Latini non habentSicut autem Graeligci ita hunc dicuntur habere etHebraeligi Sic ergo dicta sunt tempora tanquamdicerentur duo tempora Vereri me sane fateor nein decem regibus quos tanquam decem hominesvidetur inventurus Antichristus forte fallamuratque ita ne ille inopinatus adveniat nonexistentibus tot regibus in orbe romano Quidenim si numero isto denario universitas regumsignificata est post quos ille venturus est sicutmillenario centenario septenario significaturplerumque universitas et aliis atque aliis numerisquos nunc commemorare non est necesse

II Alio loco idem Daniel laquo Et erit inquittempus tribulationis qualis non fuit ex quo nataest gens super terram usque ad tempus illud Et intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro Et multidormientium in terraelig aggere exurgent hi invitam aeligternam et hi in opprobrium et inconfusionem aeligternam Et intelligentes fulgebuntsicut claritas firmamenti et ex justis multis sicutstellaelig in saeligcula217 raquo Et adhuc sententiaelig illievangelicaelig est locus iste simillimus de217 Dan XIII 1-3

162

resurrectione duntaxat mortuorum corporumNam qui illic dicti sunt esse laquo In monumentis218 raquoipsi hic laquo Dormientes in terraelig aggere raquo vel sicutalii interpretati sunt laquo In terraelig pulvere raquo Et sicutibi laquo Procedent dictum est ita hic exurgent raquoSicut ibi laquo Qui bona fecerunt in resurrectionemvitaelig qui autem mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo ita et isto loco laquo Hi in vitam aeligternamet hi in opprobrium [133] et in confusionemaeligternam raquo Non autem diversum putetur quodcum ibi positum sit laquo Omnes qui sunt inmonumentis raquo hic non ait Propheta laquo Omnes raquosed laquo Multi dormientium in terraelig aggere raquo Ponitenim aliquando Scriptura pro omnibus multosPropterea et Abrahaelig dictum est laquo Patremmultarum gentium posui te219 raquo cui tamen alioloco laquo In semine inquit tuo benedicenturomnes gentes220 raquo De tali autem resurrectionehuic quoque ipsi prophetaelig Danieli paulo postdicitur laquo Et tu veni et requiesce adhuc enimdies in completionem consummationis etrequiesces et resurges in sorte tua in finedierum221 raquo

CAPUT XXIV

218 Joan V 28219 Gen XVII 6 220 Id XXII 18221 Dan XII 13

163

In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur

I MULTA de judicio novissimo dicuntur inPsalmis sed eorum plura transeunter et strictimHoc tamen quod de fine hujus saeligculi apertissimedictum est ibi nequaquam silentio praeligteribolaquo Principio terram tu fundasti Domine et operamanuum tuarum sunt cœli Ipsi peribunt tuautem permanes et omnes sicut vestimentumveterascent et sicut opertorium mutabis eos etmutabuntur tu autem idem ipse es et anni tuinon deficient222 raquo Quid est quod Porphyrius cumpietatem laudet Hebraeligorum qua magnus et veruset ipsis numinibus terribilis ab eis colitur DeusChristianos ob hoc arguit maximaelig stultitiaelig etiamex oraculis deorum suorum quod istum mundumdicunt esse periturum Ecce in litteris pietatis[134] Hebraeligorum dicitur Deo quem confitentetanto philosopho etiam ipsa numinaperhorrescunt laquo Opera manuum tuarum suntcœli ipsi peribunt raquo Numquid quando cœliperibunt mundus cujus iidem cœli superior parsest et tutior non peribit Si haeligc sententia Jovidisplicet cujus ut scribit iste philosophus velutgravioris auctoritatis oraculo in Christianorumcredulitate culpatur cur non similiter sapientiamtanquam stultitiam culpat Hebraeligorum inquorum libris piissimis invenitur Porro si in illasapientia quaelig Porphyrio tam multum placet ut222 Psal CI 26-28

164

eam deorum quoque suorum vocibus praeligdicetlegitur cœlos esse perituros cur usque adeo vanaest ista fallacia ut in fide Christianorum vel intercaeligtera vel praelig caeligteris hoc detestentur quod inea periturus creditur mundus quo utique nisipereunte cœli non possunt perire Et in Litterisquidem sacris quaelig proprie nostraelig sunt nonHebraeligis nobisque communes id est Evangeliciset Apostolicis libris legitur laquo Praeligterit figura hujusmundi223 raquo legitur laquo Mundus transit224 raquo legitur laquo Cœlum et terra transibunt225 raquo Sed puto quodlaquo Praeligterit transit transibunt raquo aliquanto mitiusdicta sunt quam laquo peribunt raquo In Epistola quoquePetri apostoli ubi aqua inundatus qui tunc eratperisse dictus est mundus226 satis clarum est etquaelig pars mundi a toto significata et quatenusperisse dicta sit et qui cœli repositi igni reservandim diem judicii et perditionis hominum impiorumEl ineo quod paulo post ait laquo Veniet diesDomini ut fur in quo cœli magno impetutranscurrent elementa autem ardentiaresolventur et terra et quaelig in ipsa sunt operaexurentur raquo ac deinde subjecit laquo His omnibuspereuntibus quales oportet vos esse227 raquo possuntilli [135] cœli intelligi perituri quos dixit repositos

223 1 Cor VII 31224 1 Joan II 17225 Matth XXIV 35226 2 Petr III 6227 Ibid 10 11

165

igni reservandos et ea elementa accipi arsura quaeligin hac ima mundi parte subsistunt procellosa etturbulenta in qua eosdem cœlos dixit esserepositos salvis illis superioribus et in suaintegritate manentibus in quorum firmamentosunt sidera constituta Nam et illud quodscriptum est stellas de cœlo esse casuras228 praeligterquod potest multo probabilius et aliter intelligimagis ostendit mansuros esse illos cœlos sitamen stellaelig inde casuraelig sunt cum vel tropica sitlocutio quod est credibilius vel in isto imo cœlofuturum sit utique mirabilius quam nunc fitUnde et illa virgiliana

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit229

et Idaeliga se condidit sylva Hoc autem quod dePsalmo commemoravi nullum cœlorum videturrelinquere quod periturum esse non dixerit Ubienim dicitur laquo Opera manuum tuarum sunt cœliipsi peribunt raquo quam nullum eorum ab opereDei tam nullum eorum a perditione secerniturNon enim dignabuntur de Petri apostolilocutione quem vehementer oderuntHebraeligorum defendere pietatem deorum suorumoraculis approbatam ut saltem ne totus mundusperiturus esse credatur sic a loto pars accipiaturin eo quod dictum est laquo Ipsi peribunt raquo cum solicœli infimi sint perituri quemadmodum in

228 Matth XXIV 29229 Virg AEligneid II

166

apostolica illa Epistola a toto pars accipitur quoddiluvio perisse dictus est mundus quamvis solaejus cum suis cœlis pars ima perierit Sed quiahoc ut dixi non dignabuntur ne vel apostoliPetri approbent sensum vel tantum concedantconflagrationi novissimae quantum dicimusvaluisse diluvium qui nullis aquis nullis flammistotum genus humanum posse perire contendunt restat ut [136] dicant quod propterea dii eorumhebraeligam sapientiam laudaverunt quia istumPsalmum non legerant

II In Psalmo etiam quadragesimo-nono dejudicio Dei novissimo intelligitur dictum laquo Deusmanifestus veniet Deus noster et non silebitIgnis in conspectu ejus ardebit et in circumituejus tempestas valida Advocabit cœlum sursumet terram discernere populum suum Congregateilli justos ejus qui disponunt testamentum ejussuper sacrificia230 raquo Hoc nos de Domino nostroJesu Christo intelligimus quem de cœlo speramusesse venturum ad vivos et mortuos judicandosManifestus enim veniet inter justos et injustosjudicaturus juste qui prius venit occultus abinjustis judicandus injuste Ipse inquamlaquo Manifestus veniet et non silebit raquo id est in vocejudicis evidens apparebit qui prius cum venissetoccultus ante judicem siluit quando sicut ovis adimmolandum ductus est et sicut agnus coram

230 Psal XLIX 3-5

167

tondente fuit sine voce231 quemadmodum de illoper Isaiam legimus prophetatum et in Evangeliovidemus impletum232 De igne vero et tempestatecum in Isaiaelig prophetia tale aliquid tractaremusquomodo essent haeligc intelligenda jam diximusQuod vero dictum est laquo Advocabit cœlumsursum raquo quoniam sancti et justi recte cœlumappellantur nimirum hoc est quod aitApostolus laquo Simul cum illis rapiemur in nubibusin obviam Christo in aera233 raquo Nam secundumlitteraelig superficiem quomodo sursum advocaturcœlum quasi possit esse nisi sursum Quodautem adjunctum est laquo Et terram discernerepopulum suum raquo si tantummodo subaudiaturlaquo advocabit raquo id est advocabit et terram necsubaudiatur laquo sursum raquo hunc videtur haberesensum secundum rectam fidem ut cœlumintelligatur in eis qui [137] cum illo suntjudicaturi et terra in eis qui judicandi sunt utlaquo Advocabit cœlum sursum raquo non hicintelligamus laquo Rapiet in aera raquo sed laquo Injudiciarias sedes eriget raquo Potest et illud intelligilaquo Advocabit cœlum sursum raquo advocabit Angelosin supernis et excelsis locis cum quibus descendatad faciendum judicium laquo Advocabit et terram raquoid est homines in terra utique judicandos Siautem utrumque subaudiendum est cum dicitur

231 Isai LIII 7232 Matth XXVI 63233 1 Thess V 16

168

laquo Et terram raquo id est et laquo Advocabit raquo etlaquo Sursum raquo ut iste sit sensus laquo Advocabit cœlumsursum et terram advocabit sursum raquo nihilmelius intelligi existimo quam homines quirapientur in obviam Christo in aera sed cœlumdictum propter animas terram propter corporalaquo Discernere raquo porro laquo populum suum raquo quid estnisi per judicium separare bonos a malis tanquamoves ab hœdis Deinde conversio sermonis adAngelos facta est laquo Congregate illi justos ejus raquoProfecto enim per angelicum ministerium tantares peragenda est Si autem quaeligrimus quos justosei congregaturi sunt Angeli laquo Qui disponuntinquit testamentum ejus super sacrificia raquo Haeligcest omnis vita justorum disponere testamentumDei super sacrificia Aut enim opera misericordiassunt laquo Super sacrificia raquo id est sacrificiispraeligponenda juxta sententiam Dei dicentis laquo Misericordiam volo quam sacrificium234 raquo aut silaquo Super sacrificia raquo in sacrificiis intelligiturdictum quomodo super terram fieri dicitur quodfit utique in terra profecto ipsa operamisericordiaelig sunt sacrificia quibus placetur Deosicut in libro hujus Operis decimo me disseruissereminiscor in quibus operibus disponunt justitestamentum Dei quia propter promissiones quaeligNovo ejus Testamento continentur haeligc faciuntUnde congregatis sibi justis suis et ad suamdexteram constitutis novissimo utique [138]234 Osee VI 6

169

judicio dicturus est Christus laquo Venite benedictiPatris mei possidete paratum vobis regnum aconstitutione mundi Esurivi enim et dedistismihi manducare235 raquo et caeligtera quaelig ibiproferuntur de bonorum operibus bonis et deeorum praeligmiis sempiternis per ultimamsententiam judicantis

CAPUT XXV

De prophetia Malaciae qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatorias pœnasfacienda mundatio

PROPHETA Malachias sive Malachi qui etAngelus dictus est qui etiam Esdras sacerdoscujus alia in canonem scripta recepta sunt abaliquibus creditur (nam de illo hanc esseHebraeorum opinionem dicit Hieronymus236)judicium novissimum prophetat dicens laquo Eccevenit dicit Dominus omnipotens et quissustinebit diem introitus ejus aut quis ferrepoterit ut aspiciat cum Quia ipse ingrediturquasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium et sedebit conflans et emundans sicut aurum etsicut argentum et emundabit filios Levi et fundeteos sicut aurum et argentum et erunt Dominoofferentes hostias in justitia Et placebit Dominosacrificium Juda et Jerusalem sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus Et accedam ad

235 Matth XXV 34236 Hier Proœm in Malachiam

170

vos in judicio et ero testis velox super maleficoset super adulteros et super eos qui jurant innomine meo mendaciter et [139] qui fraudantmercedem mercenario et opprimunt perpotentiam viduas et percutiunt pupillos etpervertunt judicium advenaelig et qui non timentme dicit Dominus omnipotens Quoniam egoDominus Deus vester et non mutor237 raquo Ex hisquaelig dicta sunt videtur evidentius apparere in illojudicio quasdam quorumdam purgatorias pœnasfuturas Ubi enim dicitur laquo Quis sustinebit diemintroitus ejus aut quis ferre poterit ut aspiciateum Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatoriiet quasi herba lavantium et sedebit conflans etemundans sicut aurum et sicut argentum etemundabit filios Levi et fundet eos sicut aurumet sicut argentum raquo quid aliud intelligendum est Dicit tale aliquid et Isaias laquo Lavabit Dominussordes filiorum et filiarum Sion et sanguinememundabit de medio eorum spiritu judicii etspiritu combustionis238 raquo Nisi forte sic eosdicendum est emundari a sordibus et eliquariquodam modo cum ab eis mali per pœnalejudicium separantur ut illorum segregatio atquedamnatio purgatio sit istorum quia sine talium decaeligtero permixtione victuri sunt Sed cum dicit laquo Et emundabit filios Levi et fundet eos sicutaurum et argentum et erunt Domino offerentes

237 Malach III 1-6238 Isai IV 4

171

hostias in justitia et placebit Domino sacrificiumJuda et Jerusalem raquo utique ostendit eos ipsos quiemundabuntur deinceps in sacrificiis justitiaeDomino esse placituros ac per hoc ipsi a suainjustitia mundabuntur in qua Dominodisplicebant Hostiaelig porro in plena perfectaquejustitia cum mundati fuerint ipsi erunt Quidenim acceptius Deo tales offerunt quam seipsos Verum ista quaeligstio de purgatoriis pœnisut diligentius pertractetur in tempus aliuddifferenda est Filios autem Levi et Juda etJerusalem ipsam Dei [140] Ecclesiam debemusaccipere non ex Hebraeligis tantum sed ex aliisetiam gentibus congregatam nec talem qualisnunc est ubi laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobisnon est239 raquo sed qualis tunc erit velut area perventilationem ita per judicium purgatanovissimum cis quoque igne mundatis quibustalis mundatio necessaria est ita ut nullusomnino sit qui offerat sacrificium pro peccatissuis Omnes enim qui sic offerunt profecto inpeccatis sunt pro quibus dimittendis offerunt utcum obtulerint acceptumque Deo fuerit tuncdimittantur

CAPUT XXVI

De sacrificiis quaelig sancti offerent Deo sic placituraquomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt

239 Joan V 8

172

I VOLENS autem Deus ostendere Civitatemsuam tunc in ista consuetudine non futuram dixitfilios Levi oblaturos hostias in justitia non ergoin peccato ac per hoc non pro peccato Undeintelligi potest in eo quod secutus adjunxit atqueait laquo Et placebit Domino sacrificium Juda etJerusalem sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus240 raquo frustra sibi Judaeligos secundum legemVeteris Testamenti sacrificiorum suorumpraeligterita tempora polliceri Non enim tuncinjustitia sed in peccatis hostias offerebantquando pro peccatis praeligcipue ac primitusofferebant usque adeo ut sacerdos ipse quemdebemus utique credere caeligteris fuisse justioremsecundum Dei [141] mandatum soleret primumpro suis offerre peccatis deinde pro populi241

Quapropter exponere nos oportet quomodo sitaccipiendum quod dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Fortassis enimtempus illud commemorat quo primi homines inparadiso fuerunt Tunc enim puri atque integri abomni sorde ac labe peccati se ipsos Deomundissimas hostias offerebant Caeligterum ex quocommissaelig praeligvaricationis causa inde dimissisunt atque humana in eis natura damnata estexcepto uno Mediatore et post lavacrumregenerationis quibusque adhuc parvulis laquo Nemomundus a sorde sicut scriptum est nec infans

240 Malach III 4241 Levit XVI 6 et Hebr VII 27

173

cujus est vita unius diei super terram242 raquo Quod sirespondetur etiam cos merito dici posse offerrehostias injustitia qui offerunt in fide laquo Justusenim ex fide vivit243 raquo quamvis se ipsum seducatsi dixerit se peccatum non habere et ideo nondicat quia ex fide vivit numquid dicturus estquispiam hoc fidei tempus illi fini essecoaeligquandum quando igne judicii novissimimundabuntur qui offerant hostias injustitia Acper hoc quoniam post talem mundationemnullum peccatum justos habituros essecredendum est profecto illud tempus quantumattinet ad non habere peccatum nulli temporicomparandum est nisi quando primi homines inparadiso ante praeligvaricationem innocentissimafelicitate vixerunt Recte itaque intelligitur hocsignificatum esse cum dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Nam et perIsaiam posteaquam cœlum novum et terra novapromissa est inter caeligtera quaelig ibi de sanctorumbeatitudine per allegorias et aelignigmata exequiturquibus expositionem congruam reddere nosprohibuit vitandaelig longitudinis cura laquo Secundumdies inquit ligni [142] vitaelig erunt dies populimei244 raquo Quis autem sacras Litteras attigit etignorat ubi Deus plantaverit lignum vitaelig a cujuscibo separatis illis hominibus quando cos sua de

242 Job XIV 4 juxta LXX243 Rom I 17 1 Joan I 8 et Hebr X 38244 Isai LXV 22

174

paradiso ejecit iniquitas eidem ligno circumpositaest ignea terribilisque custodia245

II Quod si quisquam illos dies ligni vitaeligquos commemoravit propheta Isaias istos quinunc aguntur Ecclesiaelig Christi dies esse contenditipsumque Christum lignum vitaelig propheticedictum quia ipse est Sapientia Dei de quaSalomon ait laquo Lignum vitaelig est omnibusamplectentibus eam246 raquo nec annos egisse aliquosin paradiso illos primos homines unde tam citoejecti sunt ut nullum ibi gignerent filium et ideonon posse illud tempus intelligi in eo quoddictum est laquo Sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus raquo istam praeligtereo quaestionem necogat (quod prolixum est) cuncta discutere utaliquid horum veritas manifestata confirmetVideo quippe alterum sensum ne dies pristinos etannos priores carnalium sacrificiorum nobis promagno munere per Prophetam promissos fuissecredamus Hostiaelig namque illaelig veteris Legis inquibusque pecoribus immaculataelig ac sine ulloprorsus vitio jubebantur offerri et significabanthomines sanctos qualis solus inventus estChristus sine ullo omnino peccato Proinde quiapost judicium cum fuerint etiam igne mundatiqui ejusmodi mundatione sunt digni in omnibussanctis nullum invenietur omnino peccatumatque ita se ipsos offerent in justitia ut tales

245 Gen III246 Prov III 18

175

hostiaelig omni modo immaculataelig ac sine ullo vitiosint futuraelig erunt profecto sicut pristinis diebus etsicut annis prioribus quando in umbra hujus reifuturaelig mundissimaelig offerebantur hostiaelig Haeligc eritnamque munditia tunc in [143] immortali carne acmente sanctorum quaelig figurabatur in illarumcorporibus hostiarum

III Deinde propter eos qui non mundationesed damnatione sunt digni laquo Et accedam inquitad vos in judicium et ero testis velox supermaleficos et super adulteros caeligtera quibusdamnabilibus enumeratis criminibus addidit laquo Quoniam ego Dominus Deus vester et nonmutor247 raquo tanquam diceret laquo Cum vosmutaverit et in deterius culpa vestra et in meliusgratia mea ego non mutor raquo Testem vero se dicitfuturum quia in judicio suo non indiget testibus eumque velocem sive quia repente venturus esteritque judicium ipso inopinato ejus adventucelerrimum quod tardissimum videbatur sivequia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitateconscientias laquo In cogitationibus enim sicutscriptum est impii interrogatio erit248 raquo EtApostolus laquo Cogitationibus inquit accusantibusvel etiam excusantibus in die qua judicabit Deusocculta hominum secundum Evangelium meumper Jesum Christum249 raquo Etiam sic ergo Dominus

247 Malach III 5248 Ibid 6249 Sap I 9

176

futurus testis intelligendus est velox cum sinemora revocaturus est in memoriam undeconvincat puniatque conscientiam250 [144]

CAPUT XXVII

De separatione bonorum et malorum per quamnovissimi judicii discretio declaratur

ILLUD etiam quod aliud agens in octavo-decimo libro ex isto Propheta posui ad judiciumnovissimum pertinet ubi ait laquo Erunt mihidicitDominus omnipotens in die qua ego facio inacquisitionem et eligam eos sicut eligit homofilium suum qui servit ei et convertemini etvidebitis quid sit inter justum et iniquum et interservientem Deo et eum qui non servit ei251 Quiaecce dies venit ardens sicut clibanus et combureteos et erunt omnes alienigenaelig et universi quifaciunt iniquitatem stipula et succendet eos diesveniens dicit Dominus omnipotens et nonrelinquetur in eis radix neque ramus Et orieturvobis qui timetis nomen meum Sol justitiaelig etsanitas in pennis ejus et egrediemini et salietissicut vituli de vinculis relaxati et conculcabitisiniquos et erunt cinis sub pedibus vestris dicitDominus omnipotens252 raquo Haeligc distantiapraeligmiorum atque pœnarum justos dirimens abinjustis quaelig sub isto sole in hujus vitaelig vanitate

250 Rom II 15 16251 Malach III 17 18252 Ibid IV 1-3

177

non cernitur quando sub illo Sole justitiaelig in illiusvitaelig manifestatione clarebit tunc profecto eritjudicium quale nunquam fuit [145]

CAPUT XXVIII

De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat

QUOD vero subjungit idem Propheta laquo Mementote legis Moysi servi mei quammandavi et in Choreb ad omnem Israel253 raquopraeligcepta et judicia opportune comme raquo moratpost declaratum tam magnum futurum interobservatores legis contemptoresque discrimen simul etiam ut discant Legem spiritaliterintelligere et inveniant in ea Christum per quemjudicem facienda est inter bonos et malos ipsadiscretio Non enim frustra idem Dominus aitJudaeis laquo Si crederetis Moysi crederetis et mihi de me enim ille scripsit254 raquo Carnaliter quippeaccipiendo legem et ejus promissa terrena rerumcœlestium figuras esse nescientes in illa murmuracorruerunt ut dicere auderent laquo Vanus est quiservit Deo et quid amplius quia custodivimusmandata ejus et quia ambulavimus supplices antefaciem Domini omnipotentis Et nunc nosbeatos dicimus alienos et aeligdificantur omnes quifaciunt iniquitatem255 raquo Quibus eorum verbis

253 Malach IV 4254 Joan V 46255 Malach III 14 15

178

quodam modo Propheta compulsus estnovissimum praelignuntiare judicium ubi mali necsaltem falso sint beati sed apertissime appareantmiserrimi et boni nulla temporali saltem miserialaborent sed clara ac sempiterna beatitudine per-fruantur Dixerat quippe istorum talia quaeligdamverba etiam superius dicentium laquo Omnis quifacit malum bonus est in conspectu Domini ettales ei placent256 raquo [146] Ad haeligc inquam contraDeum murmura pervenerunt legem Moysicarnaliter accipiendo Unde et ille in Psalmoseptuagesimo secundo pene commotos dicitfuisse pedes suos et effusos gressus suos utiquein lapsum quia zelavit in peccatoribus pacempeccatorum intuens ita ut inter caeligtera diceret laquo Quomodo scivit Deus et si est scientia inAltissimo257 raquo Diceret etiam laquo Numquid vanejustificavi cor meum et lavi in innocentibusmanus meas258 raquo Ut autem solveret hancdifficillimam quaeligstionem quaelig fit cum videnturboni esse miseri et felices mali laquo Hoc inquitlabor est ante me donec introeam in sanctuariumDei et intelligam in novissima259 raquo Judicio quippenovissimo non sic erit sed in aperta iniquorummiseria et aperta felicitate justorum longe quamnunc est aliud apparebit

256 Id II 17257 Psal LXII 11258 Ibid 13259 Ibid 16 17

179

CAPUT XXIX

De adventu Eliaelig ante judicium cujus praeligdicationeScripturarum secreta reserante Judaeligi convertentur adChristum

CUM autem admonuisset ut meminissentlegis Moysi quoniam praeligvidebat eos multoadhuc tempore non eam spiritaliter sicutoportuerat accepturos continuo subjecit laquo Etecce ego mittam vobis Eliam Thesbitenantequam veniat dies Domini magnus et illustrisqui convertet cor patris ad lilium et cor hominisad proximum suum ne forte veniens percutiamterram penitus260 raquo Per hunc Eliam magnummirabilemque prophetam [147] exposita sibi legeultimo tempore ante judicium Judaeligos inChristum verum id est in Christum nostrum essecredituros celeberrimum est in sermonibuscordibusque fidelium Ipse quippe ante adventumjudicis Salvatoris non immerito speratur esseventurus quia etiam nunc vivere non immeritocreditur Curru namque igneo raptus est261 derebus humanis quod evidentissime sanctaScriptura testatur Cum venerit ergo exponendolegem spiritaliter quam nunc Judaeligi carnalitersapiunt laquo Convertet cor patris ad filium raquo id estcor patrum ad filios singularem quippe pronumero plurali interpretes Septuaginta posuerunt

260 Malach IV 5 6261 4 Reg II 11

180

Et est sensus ut etiam filii sic intelligant legem idest Judaeligi quemadmodum patres eamintellexerunt id est Prophetae in quibus erat etipse Moyses Sic enim cor patrum convertetur adfilios cum intelligentia patrum perducetur adintelligentiam filiorum laquo Et cor filiorum adpatres eorum raquo dum in id quod senserunt illiconsentient et isti ubi Septuaginta dixerunt laquo Etcor hominis ad proximum suum262 raquo Sunt eniminter se valde proximi patres et filii Quanquam inverbis Septuaginta interpretum qui propheticeinterpretati sunt potest sensus alius idemqueelectior inveniri ut intelligatur Elias cor DeiPatris conversurus ad Filium non utique agendout Pater diligat Filium sed docendo quod Paterdiligat Filium ut et Judaeligi quem prius oderantdiligant eumdem qui noster est Christum Judaeligisenim nunc aversum cor habet Deus a Christonostro quia hoc putant Eis ergo tunc cor ejusconvertetur ad Filium cum ipsi converso cordedidicerint dilectionem Patris in Filium Quod verosequitur laquo Et cor hominis ad proximum suum raquoid est convertet Elias et cor hominis adproximum suum quid melius intelligitur quamcor hominis ad hominem [148] Christum Cumenim sit in forma Dei Deus noster formam serviaccipiens esse dignatus est etiam proximus nosterHoc ergo faciet Elias laquo Ne forte inquit veniam

262 Malach IV 6 juxta Vulgatam

181

et percutiam terram penitus263 raquo Terra sunt enimqui terrena sapiunt sicut Judaeligi carnales usquenunc ex quo vitio contra Deum murmura illavenerunt laquo Quia mali ei placent et vanus est quiservit Deo264 raquo

CAPUT XXX

Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legiturjudicaturus non evidenter Christi persona monstretur sed ex quibusdam testimoniis ubi Dominus Deusloquitur appareat non dubie quod ipse sit Christus

I MULTA alia sunt Scripturarum testimoniadivinarum de novissimo judicio Dei quaelig siomnia colligam nimis longum erit Salis ergo sitquod et novis et veteribus Litteris sacris hocpraelignuntiatum esse probavimus Sed veteribus perChristum futurum esse judicium id est judicemChristum de cœlo esse venturum non tam quamnovis evidenter expressum est propterea quiacum ibi dicit Dominus Deus se esse venturumvel Dominum Deum dicitur esse vetiturum nonconsequenter intelligitur Christus Dominus enimDeus et Pater est et Filius et Spiritus sanctus neque hoc tamen intestatum relinquere nosoportet Primo itaque demonstrandum estquemadmodum Jesus Christus tanquam DominusDeus loquatur in propheticis Libris et tamenJesus Christus evidenter appareat ut et quando

263 Malach II 17264 Id III 14

182

sic non apparet et tamen ad illud [149] ultimumjudicium Dominus Deus dicitur esse venturuspossit Jesus Christus intelligi Est locus apudIsaiam prophetam qui hoc quod dico evidenterostendit Deus enim per Prophetam laquo Audi meinquit Jacob et Israel quem ego voco Ego sumprimus et ego in sempiternum et manus meafundavit terram et dextera mea firmavit cœlumVocabo eos et stabunt simul et congregabunturomnes et audient Quis eis nuntiavit haeligc raquoDiligens te feci voluntatem tuam superBabylonem ut auferrem semen Chaldaeligorum Etlocutus sum et ego vocavi adduxi eum etprosperam feci viam ejus Accedite ad me etaudite haeligc Non a principio locutus sum inabscondito quando fiebant ibi eram Et nuncDominus Deus misit me et Spiritus ejus265 raquoNempe ipse est qui loquebatur sicut DominusDeus nec tamen intelligeretur Jesus Christus nisiaddidisset laquo Et nunc Dominus Deus misit me etSpiritus ejus raquo Hoc enim dixit secundum formamservi de re futura utens praeligteriti temporis verbo quemadmodum apud eumdem Prophetamlegitur laquo Sicut ovis ad immolandum ductusest266 raquo Non enim ait laquo Ducetur raquo sed pro eoquod futurum erat praeligteriti temporis verbumposuit Et assidue prophetia sic loquitur

265 Isai XLVIII 12-16266 Id LIII 7 juxta LXX

183

II Est et alius locus apud Zachariam qui hocevidenter ostendit quod Omnipotentem misitOmnipotens quis quem nisi Deus Pater DeumFilium Nam ita scriptum est laquo Haeligc dicitDominus omnipotens Post gloriam misit mesuper gentes quaelig spoliaverunt vos quia quitetigerit vos quasi qui tangit pupillam oculi ejusEcce ego inferam manum meam super eos eterunt spolia his qui servierant eis et cognoscetisquia Dominus omnipotens misit me267 raquo Eccedicit Dominus omnipotens a [150] Dominoomnipotente se missum Quis hic audeatintelligere nisi Christum loquentem scilicetovibus quaelig perierant domus Israel Ait namquein Evangelio laquo Non sum missus nisi ad ovesquaelig perierunt domus Israel268 raquo quas hiccomparavit pupillaelig oculi Dei propterexcellentissimum dilectionis affectum ex quogenere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt Sedpost gloriam resurrectionis utique suaelig quaeligantequam fieret ait Evangelista laquo Jesus nondumerat glorificatus269 raquo etiam super gentes missus estin Apostolis suis ac sic impletum est quod inPsalmo legitur laquo Erues me de contradictionibuspopuli constitues me in caput gentium270 raquo ut quispoliaverant Israelitas quibusque Israelitaelig

267 Zach II 8 9268 Matth XV 24269 Joan VII 39270 Psal XVII 44

184

servierant quando sunt gentibus subditi nonvicissim eodem modo spoliarentur sed ipsi spoliafierent Israelitarum Hoc enim Apostolispromiserat dicens laquo Faciam vos piscatoreshominum271 raquo Et uni eorum laquo Ex hoc jaminquit homines eris capiens272 raquo Spolia ergofierent sed in bonum tanquam erepta vasa illiforti sed fortius alligato

III Item per eumdem Prophetam Dominusloquens laquo Et erit inquit in die illa quaeligramauferre omnes gentes quaelig veniunt contraJerusalem et effundam super domum David etsuper habitatores Jerusalem Spiritum gratiaelig etmisericordiaelig et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum et dolebunt dolore quasisuper unigenitum273 raquo Numquid nisi Dei estauferre omnes gentes inimicas sanctaelig CivitatisJerusalem quaelig laquo Veniunt contra raquo eam id estcontrariaelig sunt ei vel sicut alii sunt interpretatilaquo Veniunt super eam raquo id est ut eam sibisubjiciant aut super domum David effundere etsuper [151] habitatores ejusdem Civitatis Spiritumgratiaelig et misericordiaelig Hoc utique Dei est et expersona Dei dicitur per Prophetam et tamenhunc Deum haeligc tam magna et tam divinafacientem sese Christus ostendit adjungendo

271 Matth IV 19272 Luc V 10273 Zach XII 9 10

185

atque dicendo laquo Et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum (sive dilectum) etdelebunt dolore quasi super unigenitum raquoPœnitebit quippe in die illa Judaeligos etiam eos quiaccepturi sunt Spiritum gratiaelig et misericordiaeligquod in ejus passione insultaverint Christo cumad eum aspexerint in sua majestate venientemcumque esse cognoverint quem prius humilem insuis parentibus illuserunt quamvis et ipsiparentes eorum tantaelig illius impietatis auctoresresurgentes videbunt eum sed puniendi jam nonadhuc corrigendi Non itaque hoc loco ipsiintelligendi sunt ubi dictum est laquo Et effundamsuper domum David et super habitatoresJerusalem Spiritum gratiaelig et misericordiaelig etaspicient ad me pro eo quod insultaverunt raquo sedtamen de illorum stirpe venientes qui per Eliamillo tempore sunt credituri Sed sicut dicimusJudaeligis laquo Vos occidistis Christum quamvis hocparentes eorum fecerint sic et isti se dolebuntfecisse quodam modo quod fecerunt illi exquorum stirpe descendunt Quamvis ergo acceptoSpiritu gratiaelig et misericordiae jam fideles nondamnabuntur cum impiis parentibus suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint quod abillis factum est Non igitur dolebunt reatucriminis sed pietatis affectu Sane ubi dixeruntSeptuaginta interpretes laquo Et aspicient ad me proeo quod insultaverunt raquo sic interpretatum est ex

186

hebraeligo laquo Et aspicient ad me quemconfixerunt274 raquo Quo quidem verbo evidentiusChristus apparet crucifixus Sed illa insultatioquam [152] Septuaginta ponere maluerunt ejusuniversae non defuit passioni Nam et detento etalligato et adjudicato et opprobrio ignominiosaevestis induto et spinis coronato et calamo incapite percusso et irridenter lixis genibus adoratoet crucem suam portanti et in ligno jam pendentiutique insultaverunt Proinde interpretationemnon sequentes unam sed utramque jungentescum et laquo Insultaverunt raquo et laquo Confixerunt raquolegimus plenius veritatem dominicaelig passionisagnoscimus

IV Cum ergo in propheticis Litteris adnovissimum judicium faciendum Deus legituresse venturus etsi ejus alia distinctio nonponatur tantummodo propter ipsum judiciumChristus debet intelligi quia etsi Pater judicabitper adventum Filii hominis judicabit Nam ipseper suaelig praeligsentiaelig manifestationem laquo Non judicatquemquam sed omne judicium dedit Filio275 raquoqui manifestabitur homo judicaturus sicut homoest judicatus Quis est enim alius de quo itemDeus loquitur per Isaiam sub nomine Jacob etIsrael de cujus semine corpus accepit quod itascriptum est laquo Jacob puer meus suscipiamillum Israel electus meus assumpsit eum anima

274 Sic in Vulgata reperitur275 Joan V 22

187

mea Dedi Spiritum meum in illum judiciumgentibus proferet Non clamavit neque cessabitneque audietur foris vox ejus Calamumquassatum non conteret et linum fumans nonextinguet sed in veritate proferet judiciumRefulgebit et non confringetur donec ponat interra judicium et in nomine ejus gentessperabunt276 raquo In hebraeligo non legitur laquo Jacob etIsrael raquo sed quod ibi legitur laquo Servus meus raquonimirum Septuaginta interpretes volentesadmonere quatenus id accipiendum sit quiascilicet propter formam servi dictum est in qua seAltissimus humillimum praeligbuit ipsius hominisnomen [153] ad eum significandum posuerunt decujus genere eadem servi forma suscepta estDatus est in eum Spiritus Sanctus quod etcolumbaelig specie277 Evangelio teste monstratumest Judicium gentibus protulit quia praelignuntiavitfuturum quod gentibus erat occultumMansuetudine non clamavit nec tamen inpraeligdicanda veritate cessavit Sed non est auditaforis vox ejus nec auditur quandoquidem ab cisqui foris ab ejus corpore praeligcisi sunt non illiobeditur ipsosque suos persecutores Judaeligos quicalamo quassato perdita integritate et linofumanti amisso lumine comparati sunt noncontrivit nec extinxit quia pepercit eis quinondum venerat eos judicare sed ab eis judicari

276 Isai LXII 1-4277 Matth III 16

188

In veritate sane judicium protulit praeligdicens eisquando puniendi essent si in sua malignitatepersisterent Refulsit in monte facies ejus in orbefama ejus nec confractus sive contritus est quianeque in se neque in Ecclesia sua ut essedesisteret persecutoribus cessit Et ideo non estfactum nec fiet quod inimici ejus dixerunt veldicunt laquo Quando morietur et peribit nomenejus278 Donec ponat in terra judicium279 raquo Eccemanifestatum est quod absconditumquaeligrebamus Hoc enim est novissimum judiciumquod ponet in terra cum venerit ipse de cœlo Dequo jam videmus impletum quod hic ultimumpositum est laquo Et in nomine ejus gentessperabunt raquo Per hoc certe quod negari nonpotest etiam illud credatur quod impudenternegatur Quis enim speraret quod etiam hi quinolunt adhuc credere in Christum jam nobiscumvident et quoniam negare non possunt dentibussuis frendent et tabescunt Quis inquamsperaret gentes in Christi nomine speraturasquando tenebatur ligabatur caeligdebaturilludebatur crucifigebatur quando et ipsiDiscipuli spem [154] perdiderant quam in illohabere jam cœperant Quod tunc vix unus latrosperavit in cruce nunc sperant gentes longelateque diffusaelig et ne in aeligternum moriantur ipsain qua ille mortuus est cruce signantur

278 Psal XL 6279 Isai XLII 4

189

V Nullus igitur vel negat vel dubitat perJesum Christum tale quale istis sacris Litterispraelignuntiatur futurum esse novissimum judiciumnisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibilianimositate seu caeligcitate non credit quaelig jamveritatem suam orbi demonstravere terrarum Inillo itaque judicio vel circa illud judicium has resdidicimus esse venturas Eliam Thesbiten fidemJudaeorum Antichristum persecuturumChristum judicaturum mortuorumresurrectionem bonorum malorumquediremptionem mundi conflagrationemejusdemque renovationem Quaelig omnia quidemventura esse credendum est sed quibus modis etquo ordine veniant magis tunc docebit rerumexperientia quam nunc valet consequi adperfectum hominum intelligentia Existimo tameneo quo a me commemorata sunt ordine esseventura

VI Duo nobis ad hoc Opus pertinentesreliqui sunt libri ut adjuvante Domino promissacompleamus quorum unus erit de malorumsupplicio alius de felicitate justorum in quibusmaxime sicut Deus donaverit argumentarefellentur humana quaelig contra praeligdicta acpromissa divina sapienter sibi miseri roderevidentur et salubris fidei nutrimenta velut falsa etridenda contemnunt Qui vero secundum Deumsapiunt omnium quaelig incredibilia videnturhominibus et tamen Scripturis sanctis quarum

190

jam veritas multis modis asserta est continenturmaximum argumentum tenent veracem Deiomnipotentiam quem certum habent nullomodo in eis potuisse mentiri et posse facerequod impossibile est infideli [155]

191

LIBER XXI

De fine debito civitatis diaboli supplicio scilicetdamnatorem sempiterno deque humanis contra illudincredulorum argumentis

CAPUT I

De ordine disputationis qua prius disserendum estde perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam deaeligterna felicitate sanctorum

CUM per Jesum Christum Dominumnostrum280 judicem vivorum atque mortuorumad debitos fines ambaelig pervenerint Civitatesquarum una est Dei altera diaboli cujusmodisupplicium sit futurum diaboli et omnium ad cumpertinentium in hoc libro nobis quantum opedivina valebimus diligentius disputandum estIdeo autem hunc tenere ordinem malui ut posteadisseram de felicitate sanctorum quoniamutrumque cum corporibus erit et incredibiliusvidetur esse in aeligternis corpora durare cruciatibusquam sine dolore ullo in aeligterna beatitudinepermanere Ac per hoc cum illam pœnam nondebere esse incredibilem demonstraveroadjuvabit me plurimum ut multo facilius omnicarens molestia immortalitas corporum in sanctisfutura credatur Nec a divinis ordo iste abhorreteloquiis ubi aliquando quidem bonorumbeatitudo prius ponitur ut est illud laquo Qui bona

280 Vide D Guillon tom XXI pag 281-283

192

[156] fecerunt in resurrectionem vitaelig qui autemmala egerunt in resurrectionem judicii281 raquo sedaliquando et posterius ut est laquo Mittet Filiushominis Angelos suos et colligent de regno ejusomnia scandala et mittent in caminum ignisardentis illic erit fletus et stridor dentium tuncjusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui282 raquo etillud laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justiautem in vitam aeligternam283 raquo Et in Prophetisquod commemorare longum est nunc ille nunciste ordo si quis inspiciat invenitur Sed egoistum qua causa elegerim dixi

CAPUT II

An possint corpora in ustione ignis esse perpetuaQUID igitur ostendam unde convincantur

increduli posse humana corpora animata atqueviventia non solum nunquam morte dissolvi sedin aeligternorum quoque ignium durare tormentis Nolunt enim hoc ad Omnipotentis nos referrepotentiam sed aliquo exemplo persuaderi sibiflagitant Quibus si respondebimus esse animaliaprofecto corruptibilia quia mortalia quaelig tamenin mediis ignibus vivant nonnullum etiam genusvermium in aquarum calidarum scaturiginereperiri quarum fervorem nemo impunecontrectat illos autem non solum sine ulla sui

281 Joan V 29282 Matth XIII 41-13283 Id XXV 46

193

laeligsione ibi esse sed extra esse non posse autnolunt credere si ostendere non valemus aut sivaluerimus sive oculis demonstrare res ipsas siveper testes idoneos edocere non satis hoc esse adexemplum rei de qua quaeligstio est eademinfidelitate contendent quia [157] haeligc animalianec semper vivunt et in illis fervoribus sinedoloribus vivunt suaelig quippe naturaeligconvenientibus vegetantur illis non crucianturelementis quasi non incredibilius sit vegetariquam cruciari talibus rebus Mirabile est enimdolere in ignibus et tamen vivere sed mirabiliusvivere in ignibus nec dolere Si autem hoccreditur cur non et illud

CAPUT III

An consequens sit ut corporeum dolorem sequaturcarnis interitus

I SED nullum est inquiunt corpus quoddolere possit nec possit mori Et hoc undescimus Nam de corporibus quis certus estdaeligmonum utrum in eis doleant quando se affligimagnis cruciatibus confitentur Quod sirespondetur terrenum corpus solidum scilicetatque conspicuum nullum esse atque ut imopotius nomine id explicem nullam esse carnemquaelig dolere possit morique non possit quid aliuddicitur nisi quod sensu corporis homines etexperientia collegerunt Nullam namque carnemnisi mortalem sciunt et haeligc est eorum tota ratio

194

ut quod experti non sunt nequaquam esse possearbitrentur Nam cujus rationis est dolorem faceremortis argumentum cum vitaelig potius sitindicium Etsi enim quaeligrimus utrum semperpossit vivere certum tamen est vivere omnequod dolet doloremque omnem nisi in re viventeesse non posse Necesse est ergo ut vivat dolensnon est necesse ut occidat dolor quia neccorpora ista mortalia et utique moritura omnisdolor [158] occidit et ut dolor aliquis possitoccidere illa causa est quoniam sic est animaconnexa huic corpori ut summis doloribus cedatatque discedat quoniam et ipsa compagomembrorum atque vitalium sic infirma est ut eamvim quaelig magnum vel summum dolorem facitnon valeat sustinere Tunc autem tali corporianima et eo connectitur modo ut illud vinculumsicut nulla temporis longitudine solvitur ita nullodolore rumpatur Proinde etiamsi caro nunc talisnulla est quaelig sensum doloris perpeti possitmortemque non possit erit tamen tunc talis caroqualis nunc non est sicut talis erit et mors qualisnunc non est Non enim nulla sed sempiternamors erit quando nec vivere anima poterit Deumnon habendo nec doloribus corporis careremoriendo Prima mors animam nolentem pellit ecorpore secunda mors animam nolentem tenet incorpore ab utraque morte communiter idhabetur ut quod non vult anima de suo corporepatiatur

195

II Attendunt autem isti contradictores nullamesse nunc carnem quaelig dolorem pati possitmortemque non possit et non attendunt essetamen aliquid tale quod corpore majus sit Ipsequippe animus cujus praeligsentia corpus vivit etregitur et dolorem pati potest et mori nonpotest Ecce inventa res est quaelig cum sensumdoloris habeat immortalis est Hoc igitur erit tuncetiam in corporibus damnatorum quod nunc essescimus in animis omnium Si autem consideremusdiligentius dolor qui dicitur corporis magis adanimam pertinet Animaelig enim est dolere noncorporis etiam quando ei dolendi causa existit acorpore cum in eo loco dolet ubi laeligditur corpusSicut ergo dicimus corpora sentientia et corporaviventia cum ab anima sit corpori sensus et vita ita et corpora dicimus dolentia cum dolor corporinisi ab anima esse non possit Dolet itaque animacum corpore [159] in eo loco ejus ubi aliquidcontingit ut doleat Dolet et sola quamvis sit incorpore cum aliqua causa etiam invisibili tristisest ipsa corpore incolumi Dolet etiam non incorpore constituta nam utique dolebat dives illeapud inferos quando dicebat laquo Crucior in hacflamma284 raquo Corpus autem nec exanime dolet necanimatum sine anima dolet Si ergo a doloreargumentum recte sumeretur ad mortem ut ideomors possit accidere quia potuit accidere etdolor magis ad animam pertineret mori ad quam284 Luc XVI 24

196

magis pertinet et dolere Cum vero illa quaelig magisdolere potest non possit mori quid momentiaffert cur illa corpora quoniam futura sunt indoloribus ideo etiam moritura esse credamus Dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibusmoribundisque membris esse animaelig et metuereet cupere et dolere atque gaudere UndeVirgilius

Hinc

inquit (id est ex moribundis terreni corporismembris)

Metuunt cupiuntque dolent gaudentque285

Sed convicimus eos in quarto-decimo hujusOperis libro habere animas secundum ipsos abomni etiam corporis labe purgatas diramcupiditatem qua rursus incipiunt in corpora vellereverti Ubi autem potest esse cupiditas profectoetiam dolor potest Frustrata quippe cupiditas sivenon perveniendo quo tendebat sive amittendoquo pervenerat vertitur in dolorem Quaproptersi anima quaelig vel sola vel maxime dolet habettamen quamdam pro suo modo immortalitatemsuam non ideo mori poterunt illa corpora quiadolebunt Postremo si corpora faciunt ut animaeligdoleant cur eis dolorem possunt mortem veroinferre non possunt nisi quia consequens non est[160] ut mortem faciat quod dolorem facit Cur

285 Virg AEligneid VI

197

ergo incredibile est ita ignes illis corporibusdolorem posse inferre non mortem sicut ipsacorpora dolere animas faciunt quas tamen nonideo mori cogunt Non est ergo necessariumfuturaelig mortis argumentum dolor

CAPUT IV

De naturalibus exemplis quorum consideratio doceatposse inter cruciatus viventia corpora permanere

I QUAPROPTER si ut scripserunt qui naturasanimalium curiosius indagarunt salamandra inignibus vivit et quidam notissimi Siciliaelig montesqui tanta diuturnitate temporis atque vetustateusque nunc et deinceps flammis aeligstuant atqueintegri perseverant satis idonei testes sunt nonomne quod ardet absumi et anima indicat nonomne quod dolere potest posse etiam mori quid adhuc a nobis rerum poscuntur exemplaquibus doceamus non esse incredibile uthominum corpora sempiterno suppliciopunitorum et in igne animam non amittant etsine detrimento ardeant et sine interitu doleant Habebit enim tunc istam carnis substantiaqualitatem ab illo inditam qui tam miras et variastot rebus indidit quas videmus ut eas quia multaeligsunt non miremur Quis enim nisi Deus creatoromnium dedit carni pavonis mortui neputresceret Quod cum auditum incredibilevideretur evenit ut apud Carthaginem nobis coctaapponeretur haeligc avis de cujus pectore

198

pulparum quantum visum est decerptum servarijussimus quod post [161] dierum tantumspatium quanto alia caro quaeligcumque coctaputresceret prolatum atque oblatum nihilnostrum offendit olfactum Itemque repositumpost dies amplius quam triginta idem quod eratinventum est idemque post annum nisi quodaliquantum corpulentiae siccioris et contractiorisfuit Quis paleaelig dedit vel tam frigidam vim utobrutas nives servet vel tam fervidam ut pomaimmatura maturet

II De ipso igne mira quis explicet quoquaeligque adusta nigrescunt cum ipse sit lucidus et pene omnia quaelig ambit et lambit colorepulcherrimus decolorat atque ex pruna fulgidacarbonem teterrimum reddit Neque id quasiregulariter definitum est nam e contrario lapidesigne candente percocti et ipsi fiunt candidi etquamvis ille magis rubeat illi albicent congruittamen luci quod album est sicut nigrum tenebrisCum itaque ignis in lignis ardeat ut lapidescoquat contrarios habet non in contrariis rebuseffectus Etsi enim lapides et ligna diversa sunt contraria tamen non sunt sicut album et nigrumquorum in lapidibus unum facit alterum in lignisclarus illos clarificans haeligc obfuscans cum in illisdeficeret nisi in istis viveret Quid in carbonibusnonne miranda est et tanta infirmitas ut ictulevissimo frangantur pressu facillimoconterantur et tanta firmitas ut nullo humore

199

corrumpantur nulla aeligtate vincantur usque adeout eos substernere soleant qui limites figunt adconvincendum litigatorem quisquis postquantalibet tempora extiterit fixumque lapidemlimitem non esse contenderit Quis eos in terrahumida infossos ubi ligna putrescerent tandiudurare incorruptibiliter posse nisi rerum illecorruptor ignis effecit

III Intueamur etiam miraculum calcisexcepto eo de quo jam satis diximus quod ignecandicat quo alia [162] tetra redduntur etiamoccultissime ab igne ignem concipit eumque jamgleba tangentibus frigida tam latenter servat utnulli nostro sensui prorsus appareat sedcompertus experimento etiam dum non apparetsciatur inesse sopitus Propter quod eam calcemvivam loquimur velut ipse ignis latens anima sitinvisibilis visibilis corporis Jamvero quam mirumest quod cum extinguitur tunc accenditur Utenim occulto igne careat aqua infunditur aquaveperfunditur et cum ante sit frigida inde fervescitunde ferventia cuncta frigescunt Velut expiranteergo illa gleba discedens ignis qui latebat apparetac deinde tanquam morte sic frigida est ut adjectaunda non sit arsura et quam calcem vocabamusvivam vocemus extinctam Quid est quod huicmiraculo addi posse videatur et tamen additur Nam si non adhibeas aquam sed oleum quodmagis fomes est ignis nulla ejus perfusione velinfusione fervescit Hoc miraculum si de aliquo

200

indico lapide legeremus sive audiremus et innostrum experimentum venire non possetprofecto aut mendacium putaremus aut certegranditer miraremur Quarum vero rerum anteoculos nostros quotidiana documenta versanturnon genere minus mirabili sed ipsa assiduitatevilescunt ita ut ex ipsa India quaelig remota est parsorbis a nobis desierimus nonnulla mirari quaelig adnos potuerunt miranda perduci

IV Adamantem lapidem multi apud noshabent et maxime aurifices insignitoresquegemmarum qui lapis nec ferro nec igni nec aliavi ulla perhibetur praeligter hircino sanguine vinciSed qui eum habent atque noverunt numquid itamirantur ut hi quibus primum potentia ejusostenditur Quibus autem non ostenditurfortasse nec credunt aut si credunt inexpertamirantur et si contigerit experiri adhuc quidemmirantur insolita [163] sed assiduitas experiendipaulatim subtrahit admirationis incitamentumMagnetem lapidem novimus mirabilem ferri esseraptorem quod cum primum vidi vehementerinhorrui Quippe cernebam a lapide ferreumannulum raptum atque suspensum deindetanquam ferro quod rapuerat vim dedisset suamcommunemque fecisset idem annulus admotusest alteri eumque suspendit atque ut ille priorlapidi sic alter annulus priori annulo cohaerebat accessit eodem modo tertius accessit et quartus jamque sibi per mutua circulis nexis non

201

implicatorum intrinsecus sed extrinsecusadhaerentium quasi catena pependeratannutorum Quis istam vim lapidis non stuperetquaelig illi non solum inerat verumetiam per totsuspensa transibat et invisibilibus ea vinculissubligabat Sed multo est mirabilius quod afratre et coepiscopo meo Severo Milevitano deisto lapide comperi Se ipsum namque vidissenarravit quemadmodum Bathanarius quondamcomes Africaelig cum apud eum convivareturEpiscopus eumdem protulerit lapidem ettenuerit sub argento ferrumque super argentumposuerit deinde sicut subter movebat manumqua lapidem tenebat ita ferrum de supermovebatur atque argento medio nihilquepatiente concitatissimo cursu ac recursu infralapis ab homine supra ferrum rapiebatur a lapideDixi quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivicui tanquam ipse viderim credidi Quid etiam deisto magnete legerim dicam Quando juxta eumponitur adamas non rapit ferrum et si jamrapuerat ut ei appropinquaverit mox remittitIndia mittit hos lapides sed si eos nos cognitosjam desistimus admirari quanto magis illi aquibus veniunt si eos facillimos habent sicforsitan habent ut nos calcem quam miro modoaqua fervescentem qua solet [164] ignis extinguiet oleo non fervescentem quo solet ignis accendiquia in promptu nobis est non miramur

CAPUT V

202

Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum

I VERUMTAMEN homines infideles qui eumdivina vel praeligterita vel futura miraculapraeligdicamus quaelig illis experienda non valemusostendere rationem a nobis earum flagitantrerum quam quoniam non possumus reddere(excedunt enim vires mentis humanaelig) existimantfalsa esse quaelig dicimus ipsi de tot mirabilibusrebus quas vel videre possumus vel videmusdebent reddere rationem Quod si fieri ab hominenon posse perviderint fatendum est eis non ideoaliquid non fuisse vel futurum non esse quiaratio inde non potest reddi quandoquidem suntista de quibus similiter non potest Non itaquepergo per plurima quaelig mandata sunt litteris nongesta atque transacta sed in locis quibusquemanentia quo si quisquam ire voluerit etpotuerit utrum vera sint explorabit sed paucacommemoro Agrigentinum Siciliaelig salemperhibent286 cum fuerit admotus igni velut inaqua fluescere cum vero ipsi aquaelig velut in ignecrepitare Apud Garamantas quemdam fontemtam frigidum diebus ut non bibatur287 tamfervidum noctibus ut non tangatur In Epiroalium fontem in quo faces ut in caeligterisextinguuntur accensaelig288 sed non ut in caeligteris

286 Plin l XXXI c 7287 Id V c 5288 Id l II c 103 ex Pomponio Mela l 2 c 3

203

accenduntur extinctaelig [165] Asbeston Arcadiaeliglapidem propterea sic vocari quod accensussemel jam non possit extingui289 Lignumcujusdam ficus AEliggyptiaelig non ut ligna caeligtera inaquis natare sed mergi290 et quod est mirabiliuscum in imo aliquandiu luerit inde ad aquaeligsuperficiem rursus emergere quando madefactumdebuit humoris pondere praeliggravari Poma interra Sodomorum gigni quidem291 et admaturitatis faciem pervenire sed morsu pressuvetentata in fumum ac favillam corio fatiscentevanescere Pyritem lapidem Persicum tenentismanum si vehementius prematur adurere propter quod ab igne nomen accepit292 In eademPerside gigni etiam lapidem Selenitem cujusinteriorem candorem cum luna crescere atquedeficere293 In Cappadocia etiam vento equasconcipere eosdemque fœtus non amplius trienniovivere294 Tilon Indiaelig insulam eo praeligferri caeligteristerris quod omnis arbor quaelig in ea gigniturnunquam nudatur tegmine foliorum

II De his atque aliis innumerabilibus quaelighistoria non factorum et transactorum sedmanentium locorum tenet mihi autem aliud

289 Plin l XXXVII c 10290 Id XIII c 7291 Joseph l V debello Jud et Solin c 38 et Tacitus l V292 Plin l XXXVI c 19 et l XXXVII c 11293 Ibid c 10294 Solin c 47 Vide etiam Plin l VIII c 42

204

agenti ea persequi nimis longum est reddantrationem si possunt infideles isti qui noluntdivinis Litteris credere quid aliud quam nonputantes eas esse divinas eo quod res habeantincredibiles sicuti hoc est unde nunc agimusNon enim admittit inquiunt ulla ratio ut caroardeat nec assumatur doleat neque moriatur ratiocinatores videlicet magni qui de omnibusrebus quas esse mirabiles constat possint reddererationem Reddant ergo de his295 quaelig paucaposuimus quaelig procul dubio si esse nescirent etea futura esse diceremus [166] multo minuscrederent quam quod nunc dicentibus nobisnolunt credere aliquando venturum Quis enimeorum nobis crederet si quemadmodum dicimusfutura hominum viva corpora quaelig semper arsuraatque dolitura nec tamen aliquando moritura sintita diceremus in futuro saeligculo futurum salemquem faceret ignis velut in aqua fluescereeumdemque faceret aqua velut igne crepitare autfuturum fontem cujus aqua in refrigerio noctissic ardeat ut non possit tangi in aestibus verodiei sic algeat ut bibi non possit aut futurumlapidem vel eum qui suo calore manumconstringentis adureret vel eum qui undecumqueaccensus extingui omnino non posset et caeligteraquaelig praeligtermissis aliis innumeris commemorandainterim duxi Haeligc ergo in illo saeligculo quodfuturum est si diceremus futura nobisque295 Subaudi rationem

205

increduli responderent laquo Si vultis ut ea credamusde singulis reddite rationem raquo nos non posseconfiteremur eo quod istis et similibus Dei mirisoperibus infirma mortalium ratiocinatiovinceretur fixam tamen apud nos esse rationemnon sine ratione omnipotentem facere undeanimus humanus infirmus rationem non potestreddere et in multis quidem rebus incertumnobis esse quid velit illud tamen essecertissimum nihil eorum illi esse impossibilequaeligcumque voluerit eique nos crederepraeligdicenti quem neque impotentem nequementientem possumus credere Hi tamen fideireprehensores exactoresque rationis quid ad istarespondent de quibus ratio reddi ab homine nonpotest et tamen sunt et ipsi rationi naturaevidentur esse contraria Quaelig si futura essediceremus similiter a nobis sicut eorum quaeligfutura esse dicimus ab infidelibus ratioposceretur Ac per hoc cum in talibus operibusDei deficiat ratio cordis et sermonis humani sicutista non ideo non [167] sunt sic non ideo etiamilla non erunt quoniam ratio de utrisque abhomine non potest reddi

CAPUT VI

Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraque autemdaeligmonum arte composita

206

I Hic forte respondeant laquo Prorsus nec istasunt nec ista credimus falsa de his dicta falsaconscripta sunt raquo et adjiciant ratiocinantes atquedicentes laquo Si talia credenda sunt credite et vosquod in easdem litteras est relatum fuisse vel essequoddam Veneris fanum atque ibi candelabrumet in eo lucernam sub divo sic ardentem ut eamnulla tempestas nullus imber extingueret undesicut ille lapis ita ista λύχνος ἄσϐεστος ide estlucerna inextinguibilis nominata est Quodpropterea poterunt dicere ut respondendi nobisangustias ingerant quia si dixerimus non essecredendum scripta illa miraculoruminfirmabimus si autem credendum esseconcesserimus confirmabimus numinapaganorum Sed nos sicut jam in libroduodevigesimo hujus Operis dixi non habemusnecesse omnia credere quaelig continet historiagentium cum et ipsi inter se historici sicut aitVarro quasi data opera et quasi ex industria permulta dissentiant sed ea si volumus credimusquaelig non adversantur libris quibus nondubitamus oportere nos credere De his autemmiraculorum locis nobis ad ea quaelig futurapersuadere incredulis volumus satis illa sufficiuntquaelig nos quoque possumus experiri et eorumtestes idoneos non difficile est invenire [168] Deisto autem fano Veneris et lucerna inextinguibilinon solum in nullas coarctamur angustiasverumetiam latitudinis nobis campus aperitur

207

Addimus enim ad istam lucernaminextinguibilem et humanarum et magicarum idest per homines daemonicarum artium etipsorum per se ipsos daeligmonum multa miracula quaelig si negare voluerimus eidem ipsi cui credimussacrarum Litterarum adversabimur veritati Autergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapideAsbesto ars humana molita est aut arte magicafactum est quod homines illo mirarentur intemplo aut daeligmon quispiam sub nomine Veneristanta se efficacia praeligsentavit ut hoc ibiprodigium et appareret hominibus et diutiuspermaneret Illiciuntur autem daeligmones adinhabitandum per creaturas quas non ipsi sedDeus condidit delectabilibus pro sua diversitatediversis non ut animalia cibis sed ut spiritussignis quaelig cujusque delectationi congruunt pervaria genera lapidum herbarum lignorumanimalium carminum rituum Ut autemilliciantur ab hominibus prius eos ipsi astutissimacalliditate seducunt vel inspirando eorumcordibus virus occultum vel etiam fallacibusamicitiis apparendo eorumque paucos discipulossuos faciunt plurimorumque doctores Nequeenim potuit nisi primum ipsis docentibus disciquid quisque illorum appetat quid exhorreat quoinvitetur nomine quo cogatur unde magicaelig artesearumque artifices extiterunt Maxime autempossident corda mortalium qua potissimumpossessione gloriantur cum se transfigurant in

208

Angelos lucis296 Sunt ergo facta eorum plurimaquaelig quanto magis mirabilia confitemur tantocautius vitare debemus Sed ad hoc unde nuncagimus nobis etiam ipsa proficiunt Si enim haeligcimmundi daeligmones possunt quanto potentioressunt sancti Angeli quanto [169] potentior est hisomnibus Deus qui tantorum miraculorumeffectores etiam ipsos Angelis fecit

II Quamobrem si tot et tanta mirifica quaeligμηχανήματα appellant Dei creatura utentibushumanis artibus fiunt ut ea qui nesciuntopinentur esse divina unde factum est ut inquodam templo lapidibus magnetibus in solo etcamera proportione magnitudinis positissimulacrum ferreum aeris illius medio interutrumque lapidem ignorantibus quid sursumesset ac deorsum quasi numinis potestatependeret quale aliquid etiam in illa lucernaVeneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissejam diximus si magorum opera quos nostraScriptura veneficos et incantatores vocat intantum daeligmones extollere potuerunt utcongruere hominum sensibus sibi nobilis Poetavideretur de quadam fœmina quaelig tali artepolleret dicens

Haeligc se carminibus promittit solvere mentesQuas velit ast aliis duras immittere curas Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro

296 2 Cor XI 14

209

Nocturnosque sciet manes mugire videbisSub pedibus terram et descendere montibus ornos297

quanto magis Deus potens est facere quaeliginfidelibus sunt incredibilia sed illius faciliapotestati quandoquidem ipse lapidumaliarumque vim rerum et hominum ingenia qui eamiris utuntur modis angelicasque naturasomnibus terrenis potentiores animantibuscondidit universa mirabilia mirabili vincentevirtute et operandijubendi sinendique sapientiautens omnibus tam mirabiliter quam creavit [170]

CAPUT VII

Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris

I CUR itaque facere non possit Deus ut etresurgant corpora mortuorum et igne aeligternocrucientur corpora damnatorum qui fecitmundum in cœlo in terra in aere in aquisinnumerabilibus miraculis plenum cum sitomnibus quibus plenus est procul dubio majus etexcellentius etiam ipse mundus miraculum Sedisti cum quibus vel contra quos agimus qui etDeum esse credunt a quo factus est mundus etdeos ab illo factos per quos ab illo administraturmundus et miraculorum effectrices sivespontaneorum sive cultu et ritu quolibetimperatorum sive etiam magicorum mundanas297 Virg AEligneid IV

210

vel non negant vel insuper et praeligdicantpotestates quando cis rerum vim mirabilemproponimus aliarum quaelig nec animalia suntrationalia nec ulla ratione praeligditi spiritus sicutsunt ea quorum pauca commemoravimusrespondere assolent laquo Vis est ista naturaelig naturaeorum sic se habet propriarum istaelig sunt efficaciaelignaturarum Tota itaque ratio est curAgrigentinum salem flamma fluere faciat aquacrepitare quia haeligc est natura ejus At hoc essepotius contra naturam videtur quaelig non igni sedaquae dedit salem solvere torrere autem igninon aquaelig Sed ista inquiunt salis hujus naturalisest vis ut his contraria patiatur Haeligc igitur ratioredditur et de illo fonte Garamantico ubi unavena friget diebus noctibus fervet vi utraquemolesta tangentibus Haeligc et de illo alio qui cumsit contrectantibus frigidus et facem [171] sicutalii fontes extinguat accensam dissimiliter tamenatque mirabiliter idem ipse ascendit extinctamHaeligc et de lapide asbesto cui cum ignem nullumhabeat proprium accepto tamen sic ardet alienout non possit extingui Haeligc de caeligteris quaelig pigetretexere quibus licet vis insolita contra naturaminesse videatur alia tamen de illis non redditurratio nisi ut dicatur hanc eorum esse naturamBrevis sane ista est ratio fateor sufficiensqueresponsio Sed cum Deus auctor sit naturarumomnium cur nolunt fortiorem nos reddererationem quando aliquid vel ut impossibile

211

nolunt credere eisque redditionem rationisposcentibus respondemus hanc esse voluntatemomnipotentis Dei qui certe non ob aliud vocaturOmnipotens nisi quoniam quidquid vult potest qui potuit creare tam multa quaelig nisiostenderentur aut a credendis hodieque testibusdicerentur profecto impossibilia putarentur nonsolum quaelig ignotissima apud nos verumetiamquaelig notissima posui Illa enim quaelig apud nospraeligter eos quorum de his libros legimus nonhabent testem et ab eis conscripta sunt qui nonsunt divinitus docti atque humanitus falli fortepotuerunt licet cuique sine recta reprehensionenon credere

II Nam nec ego volo temere credi cunctaquaelig posui quia nec a me ipso ita credunturtanquam nulla de illis sit in mea cogitationedubitatio exceptis his quaelig vel ipse sum expertuset cuivis facile est experiri sicut de calce quodfervet in aqua in oleo frigida est de magnetelapide quod nescio qua sorbitione insensibilistipulam non moveat et ferrum rapiat de carnenon putrescente pavonis cum putruerit etPlatonis de palea sic frigente ut fluescere nivemnon sinat sic calente ut maturescere pomacompellat de igne fulgido quod secundum suumfulgorem lapides coquendo candificet et contraeumdem [172] suum fulgorem urendo plurimaobfuscet Tale est quod et nigraelig maculaeligoffunduntur ex oleo splendido similiter nigraelig

212

lineaelig de candido imprimuntur argento Decarbonibus etiam quod accendente igne sicvertantur in contrarium ut de lignis pulcherrimistetri fragiles de duris imputribiles de putribilibusfiant Haeligc ipse quaeligdam cum multis quaeligdamcum omnibus novi et alia plurima quaelig huic libroinserere longum fuit De his autem quaelig posuinon experta sed lecta praeligter de fonte illo ubifaces extinguuntur ardentes et accendunturextinctaelig et de pomis terraelig Sodomorumforinsecus quasi maturis intrinsecus fumeis nectestes aliquoties idoneos a quibus utrum veraessent audirem potui reperire Et illum quidemfontem non inveni qui in Epiro vidisse sedicerent sed qui in Gallia similem nossent nonlonge a Gratianopoli civitate De fructibus autemSodomitarum arborum non tantum litteraelig fidedignaelig indicant verumetiam tam multi seloquuntur expertos ut hinc dubitare non possimCaeligtera vero sic habeo ut neque affirmandaneque neganda decreverim sed ideo etiam ipsaposui quoniam apud eorum contra quos agimushistoricos legi ut ostenderem qualia multamultique illorum nulla reddita rationein suorumlitteratorum scripta litteris credant qui nobiscrederequando id quod eorum experientiamsensumque transgreditur omnipotentem Deumdicimus esse facturum nec reddita rationedignantur Nam quaelig melior et validior ratio derebus talibus redditur quam cum Omnipotens ea

213

posse facere perhibetur et facturus dicitur quaeligpraelignuntiasse ibi legitur ubi alia multapraelignuntiavit quaelig fecisse monstratur Ipsequippe faciet quia se facturum esse praeligdixit quaeligimpossibilia putantur qui promisit et fecit ut abincredulis gentibus incredibilia crederentur [173]

CAPUT VIII

Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notum incipit essediversum

I Si autem propterea respondent se noncredere quaelig de humanis semper arsuris necunquam morituris corporibus dicimus quiahumanorum corporum naturam novimus longealiter institutam unde nec illa ratio hinc reddipotest quaelig de illis naturis mirabilibus reddebaturut dici possit laquo Vis ista naturalis est rei hujus istanatura est raquo quoniam scimus humanaelig carnisistam non esse naturam habemus quidem quodrespondeamus de Litteris sacris hanc ipsamscilicet humanam carnem aliter institutam fuisseante peccatum id est ut posset nunquam perpetimortem aliter autem post peccatum qualis inaeligrumna hujus mortalitatis innotuit ut perpetemvitam tenere non possit Sic ergo aliter quamnobis nota est instituetur in resurrectionemortuorum Sed quoniam istis non creduntLitteris ubi legitur qualis in paradiso vixerithomo quantumque fuerit a necessitate mortis

214

alienus quibus utique si crederent non cum illisde pœna damnatorum quaelig futura est operosiusageremus de litteris eorum qui doctissimi apudillos fuerunt aliquid proferendum est quoappareat posse fieri ut aliter se habeat quaeligqueres quam prius in rebus innotuerat suaeligdeterminatione naturaelig

II Est in Marci Varronis libris quoruminscriptio est De gente populi Romani quodeisdem verbis quibus [174] ibi legitur et hicponam laquo In cœlo inquit mirabile extititportentum nam in stella Veneris nobilissimaquam Plautus Vesperuginem Homerus Hesperonappellat pulcherrimam dicens Castor scribittantum portentum extitisse ut mutaret coloremmagnitudinem figuram cursum quod factum itaneque antea neque postea sit Hoc factum Ogygerege dicebant Adrastus Cyzicenus et DionNeapolites mathematici nobiles laquo Hoc certeVarro tantus auctor portentum non appellaretnisi esse contra naturam videretur Omnia quippeportenta contra naturam dicimus esse sed nonsunt Quomodo est enim contra naturam quodDei fit voluntate cum voluntas tanti utiqueConditoris conditaelig rei cujusque natura sit Portentum ergo fit non contra naturam sedcontra quam est nota natura Quis autemportentorum numerat multitudinem quaelig historiagentium continetur Sed nunc in hoc unoattendamus quod ad rem de qua agimus

215

pertinet Quid ita dispositum est ab auctorenaturaelig cœli et terraelig quemadmodum cursusordinatissimus siderum Quid tam ratis legibuslixisque firmatum Et tamen quando ille voluitqui summo regit imperio ac potestate quodcondidit stella praelig caeligteris magnitudine atquesplendore notissima colorem magnitudinemfiguram et (quod est mirabilius) sui cursusordinem legemque mutavit Turbavit profectotunc si ulli jam fuerunt canones astrologorumquos velut inerrabili coni putatione de praeligteritisac futuris astrorum motibus conscriptos habentquos canones sequendo ausi sunt dicere hoc quodde Lucifero contigit nec antea nec posteacontigisse Nos autem in divinis Libris legimusetiam solem ipsum et stetisse eum hoc a DominoDeo petivisset vir sanctus Jesu Nave doneccœptum praeliglium victoria terminaret298 et [175]retrorsum redisse ut regi Ezechiaelig quindecim anniad vivendum additi299 hoc etiam prodigiopromissioni Dei significarentur adjuncto Sed istaquoque miracula quaelig meritis sunt concessasanctorum quando credunt isti lacta magicisartibus tribuunt Unde illud est quod superiuscommemoravi dixisse Virgilium

Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro300

298 Jos X 13299 Isai XXXVIII 8300 Virg AEligneid IV

216

Nam et fluvium stetisse superius inferiusquefluxisse cum populus Dei ductore supramemorato Jesu Nave viam caperet301 et Eliapropheta transeunte ac postea discipulo ejusElisaeligo id esse factum in sacris Litteris legimus302 et retro versum fuisse maximum sidus regnanteEzechia modo commemoravimus Quod vero deLucifero Varro scripsit non est illic dictum alicuihomini petenti id fuisse concessum

III Non ergo de notitia naturarum caliginemsibi faciant infideles quasi non possit in aliqua redivinitus fieri aliud quam in ejus natura perhumanam suam experientiam cognoverunt quamvis et ipsa quaelig in rerum natura omnibusnota sunt non minus mira sint essentquestupenda considerantibus cunctis si solerenthomines mirari mira nisi rara Quis enim consultaratione non videat in hominum innumerabilinumerositate et tanta naturaelig similitudine valdemirabiliter sic habere singulos singulas facies utnisi inter se similes essent non discernereturspecies eorum ab animalibus caeligteris et rursusnisi inter se dissimiles essent non discernerentursinguli ab hominibus caeligteris Quos ergo similesconfitemur eosdem dissimiles invenimus Sedmirabilior est consideratio dissimilitudinis quoniam similitudinem justius videtur exposcerenatura communis Et tamen quoniam quaelig sunt

301 Jos IV 18302 4 Reg II 8-14

217

[176] rara ipsa sunt mira multo ampliusadmiramur quando duos ita similes reperimus utin eis discernendis aut semper aut frequentererremus

IV Sed quod dixi scriptum a Varrone liceteorum sit historicus idemque doctissimusfortasse vere factum esse non credunt aut quianon diu mansit talis ejusdem sideris cursus sedreditum est ad solitum minus isto moventurexemplo Habent ergo aliud quod etiam nuncpossit ostendi eisque puto debere sufficere quocommoneantur cum aliqui adverterint in aliquainstitutione naturaelig eamque sibi notissimamfecerint non se inde Deo debere praeligscriberequasi eam non possit in longe aliud quam eiscognita est vertere atque mutare TerraSodomorum non fuit utique ut nunc est sedjacebat simili caeligteris facie eademque vel etiamuberiore fœcunditate pollebat nam Dei paradisoin divinis eloquiis comparata est Haeligcposteaquam tacta de cœlo est303 sicut illorum304

quoque attestatur historia et nunc ab eis quiveniunt ad loca illa conspicitur prodigiosafuligine horrori est et poma ejus interioremfavillam mendaci superficie maturitatis includuntEcce non erat talis et talis est Ecce a Conditorenaturarum natura ejus in hanc fœdissimamdiversitatem mirabili mutatione conversa est et

303 Gen XIII 10304 Tacit lib

218

quod post tam longum accidit tempus tam longotempore perseverat

V Sicut ergo non fuit impossibile Deo quasvoluit instituere sic ei non est impossibile inquidquid voluerit quas instituit mutare naturasUnde illorum quoque miraculorum multitudosylvescit quaelig monstra ostenta portenta prodigianuncupantur quaelig recolere et commemorare sivelim hujus Operis quis erit finis Monstra sanedicta perhibent a monstrando quod aliquid [177]significando demonstrent et ostenta ahostendendo et portenta a portendendo id estpraeligostendendo et prodigia quod porro dicantid est futura praeligdicant Sed viderint eorumconjectores quomodo ex eis sive fallantur siveinstinctu spirituum quibus cura est tali poenadignos animos hominum noxiaelig curiositatisretibus implicare etiam vera praeligdicant sive multadicendo aliquando in aliquid veritatis incurrantNobis tamen ista quaelig velut contra naturam fiuntet contra naturam fieri dicuntur (quo morehominum locutus est et Apostolus dicendocontra naturam in olea insitum oleastrum factumesse participem pinguedinis oleaelig305) et monstraostenta portenta prodigia nuncupantur hocmonstrare debent hoc ostendere velpraeligostendere hoc praeligdicere quod facturus sitDeus quaelig de corporibus hominum sepraelignuntiavit esse facturum nulla impediente305 Rom XI 17-24

219

difficultate nulla praeligscribente lege naturaeligQuomodo autem praelignuntiaverit satis in librosuperiore docuisse me existimo decerpendo deScripturis sanctis et novis et veteribus nonquidem omnia ad hoc pertinentia sed quaeligsufficere huic Operi judicavi [178]

CAPUT IX

De gehenna et aeligternarum qualitate poenarumI QUOD igitur de sempiterno supplicio

damnatorum per suum Prophetam Deus dixitfiet omnino fiet laquo Vermis eorum non morieturet ignis eorum non extinguetur306 raquo Ad hoc enimvehementius commendandum etiam DominusJesus cum membra quaelig hominem scandalizantpro his hominibus poneret quos ut sua membradextra quis diligit eaque praeligciperet amputari laquo Bonum est inquit tibi debilem introire in vitamquam duas manus habentem ire in gehennam inignem inextinguibilem ubi vermis eorum nonmoritur et ignis eorum non extinguitur307 raquoSimiliter de pede laquo Bonum est tibi inquitclaudum introire in vitam aeligternam quam duospedes habentem mitti in gehennam ignisinextinguibilis ubi vermis eorum non moritur etignis non extinguitur308 raquo Non aliter ait et deoculo laquo Bonum est tibi luscum introire in

306 Isai LXVI 24307 Marc IV 42 43308 Ibid 45 46

220

regnum Dei quam duos oculos habentem mitti ingehennam ignis ubi vermis eorum non moriturei ignis non extinguitur309 raquo Non eum piguit unoloco eadem verba ter dicere quem non terreatista repetitio et illius pœnaelig comminatio tamvehemens ore divino

II Utrumque autem horum ignem scilicetatque vermem qui volunt ad animi pœnas nonad corporis pertinere dicunt etiam uri doloreanimi sero atque [179] infructuose pœnitentis eosqui fuerint a regno Dei separati et ideo ignempro isto dolore urente non incongrue ponipotuisse contendunt unde illud Apostoli est laquo Quis scandalizatur et ego non uror310 raquoEumdem311 etiam vermem putant intelligendumesse Nam scriptum est inquiunt laquo Sicut tineavestimentum et vermis lignum sic mœror raquoexcruciat cor viri312 raquo Qui vero pœnas et animi etcorporis in illo supplicio futuras esse nondubitant igne uri corpus animum autem rodiquodam modo verme mœroris affirmant Quodetsi credibilius dicitur quia utique absurdum estibi dolorem aut corporis aut animi defuturum ego tamen facilius est ut ad corpus dicamutrumque pertinere quam neutrum et ideotacitum in illis divinaelig Scripturaelig verbis animi

309 Ibid 47 48 310 2 Cor XI 29311 Supple dolorem312 Prov XXV 20

221

dolorem quoniam consequens esse intelligituretiamsi non dicatur ut corpore sic dolente animusquoque sterili poenitentia crucietur Legiturquippe et in veteribus Scripturis laquo Vindictacarnis impii ignis et vermis313 raquo Potuit breviusdici laquo Vindicta impii raquo Cur ergo dictum estlaquo Carnis impii raquo nisi quia utrumque id est et igniset vermis pœna erit carnis Aut si vindictamcarnis propterea dicere voluit quia hoc in hominevindicabitur quod secundum carnem vixerit(propter hoc enim veniet in mortem secundamquam significavit Apostolus dicens laquo Si enimsecundum carnem vixeritis moriemini314 raquo) eligatquisque quod placet aut ignem tribuere corporianimo vermem hoc proprie illud tropice aututrumque proprie corpori Jam enim satissuperius disputavi posse animalia etiam inignibus vivere in ustione sine consumptione indolore sine morte per miraculumomnipotentissimi Creatoris cui hoc possibileesse qui negat a quo sit quidquid [180] in naturisomnibus miratur ignorat Ipse enim est Deus quiomnia in hoc mundo magna et parva miraculaquaelig commemoravimus et incomparabiliter pluraquaelig non commemoravimus fecit eamque ipsomundo uno atque omnium maximo miraculoinclusit Eligat ergo unum de duobus quisquequod placet utrum et vermem ad corpus proprie

313 Eccl VII 19314 Rom VII 13

222

an ad animum translato a corporalibus adincorporalia vocabulo existimet pertinere Quidautem horum verum sit res ipsa expeditiusindicabit quando erit scientia tanta sanctorum uteis cognoscendarum illarum pœnarum necessarianon sit experientia sed ea quaelig tunc erit plenaatque perfecta ad hoc quoque sciendum sapiendasola sufficiat Nunc enim ex parte scimus315donec veniat quod perfectum est Dum tamennullo modo illa corpora talia futura essecredamus ut nullis ab igne allidantur doloribus

CAPUT X

An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignosspiritus id est daeligmones incorporeos tactu suo adurere

I Hic occurrit quaeligrere Si non erit ignisincorporalis sicut est animi dolor sed corporalistactu noxius ut eo possint corpora cruciari quomodo in eo erit etiam pœna spirituummalignorum Idem quippe ignis erit supplicioscilicet hominum attributus et daeligmonum dicenteChristo laquo Discedite a me maledicti in ignemaeligternum qui paratus est diabolo et Angelisejus316 raquo Nisi quia sunt [181] quaeligdam sua etiamdaeligmonibus corpora sicut doctis hominibusvisum est317 ex isto aere crasso atque humidocujus impulsus vento flante sentitur Quod genus

315 1 Cor XIII 9316 Matth XXV 41317 Vide in septima Synodo generali actione 4

223

elementi si nihil igne perpeti posset non ureretfervefactus in balneis Ut enim urat prior uriturfacitque quod patitur Si autem quisquam nullahabere corpora daeligmones asseverat non est dehac re aut laborandum operosa inquisitione autcontentiosa disputatione certandum Cur enimnon dicamus quamvis miris tamen veris modisetiam spiritus incorporeos posse pœna corporalisignis affligi si spiritus hominum etiam ipsiprofecto incorporei et nunc potuerunt includicorporalibus membris et tunc poterunt corporumsuorum vinculis insolubiliter alligari Adhaeligrebunt ergo si eis nulla sunt corporaspiritus daeligmonum imo spiritus daeligmones licetincorporei corporeis ignibus cruciandi non utignes ipsi quibus adhaeligrebunt eorum juncturainspirentur et animalia fiant quaelig constent spirituet corpore sed ut dixi miris et ineffabilibusmodis adhaeligrendo accipientes ex ignibus pœnamnon dantes ignibus vitam Quia et iste aliusmodus quo corporibus adhaeligrent spiritus etanimalia fiunt omnino mirus est neccomprehendi ab homine potest et hoc ipse homoest

II Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suocorpore spiritus sicut ardebat apud inferos illedives quando dicebat laquo Crucior in hacflamma318 raquo nisi convenienter respondericernerem talem fuisse illam flammam quales318 Luc XVI 24

224

oculi quos levavit et Lazarum vidit qualis linguacui humorem exiguum desideravit infundi qualisdigitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit ubitamen erant sine corporibus animaelig Sic ergoincorporalis et illa flamma qua exarsit et illaguttula quam poposcit qualia etiam sunt [182]visa dormientium sive in extasi cernentium resincorporales habentes tamen similitudinemcorporum Nam et ipse homo cum spiritu noncorpore sit in talibus visis ita se tamen tuncsimilem suo corpori videt ut discernere omninonon possit At vero gehenna illa quod etiamstagnum ignis et sulphuris dictum est corporeusignis erit et cruciabit corpora damnatorum319 autet hominum et daeligmonum solida hominum aeriadaeligmonum aut tantum hominum corpora cumspiritibus daeligmones autem spiritus sinecorporibus haerentes sumendo pœnam nonimpertiendo vitam corporalibus ignibus Unusquippe utrisque ignis erit320 sicut Veritas dixit

CAPUT XI

An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extensiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum

Sic autem quidam eorum contra quosdefendimus Civitatem Dei injustum putant utpro peccatis quamlibet magnis parvo scilicettempore perpetratis poena quisque damnetur

319 Apoc XX 9320 Matth XXV 41

225

aeligterna quasi ullius id unquam justitia legisattendat ut tanta mora temporis quisquepuniatur quanta mora temporis unde punireturadmisit Octo genera pœnarum in legibus essescribit Tullius damnum vincula verberatalionem ignominiam exilium mortemservitutem Quid horum est quod in brevetempus pro cujusque peccati celeritate coarcteturut tanta vindicetur morula quanta deprehenditurperpetratum nisi forte talio Id enim agit ut hocpatiatur quisque [183] quod fecit Unde illud estLegis laquo Oculum pro oculo dentem prodente321 raquo Fieri enim potest ut tam brevi temporequisque amittat oculum severitate vindictaelig quamtulit ipse alteri improbitate peccati Porro autem sialienaelig fœminaelig osculum infixum rationis sitverbere vindicare nonne qui illud punctotemporis fecerit incomparabili horarum spatioverberatur et suavitas voluptatis exiguaelig diuturnodolore punitur Quid in vinculis numquid tandiuquisque judicandus est esse debere quandiu fecitunde meruit alligari cum justissime annosaspœnas servus in compedibus pendat hui verboaut ictu celerrime transeunte vel lacessivitdominum vel plagavit Jamvero damnumignominia exilium servitus cum plerumque sicinfliguntur ut nulla venia relaxentur nonne prohujus vitaelig modo similia pœnis videntur aeligternis Ideo quippe aeligterna esse non possunt quia nec321 Evod 21 24

226

ipsa vita quaelig his plectitur porrigitur in aeligternum et tamen peccata quaelig vindicantur longissimitemporis pœnis brevissimo temporeperpetrantur nec quisquam extitit qui censerettam cito nocentium finienda esse tormenta quamcito factum est vel homicidium vel adulteriumvel sacrilegium vel quodlibet aliud scelus nontemporis longitudine sed iniquitatis et impietatismagnitudine metiendum Qui vero pro aliquograndi crimine morte mulctatur numquid moraqua occiditur quaelig perbrevis est ejus suppliciumleges aeligstimant et non quod eum in sempiternumauferunt de societate viventium Quod est autemde ista Civitate mortali homines supplicio primaeligmortis hoc est de Civitate illa immortali hominessupplicio secundaelig mortis auferre Sicut enim nonefficiunt leges hujus Civitatis ut in eam quisquerevocetur occisus sic nec illius ut in vitamrevocetur aeligternam [184] secunda mortedamnatus Quomodo ergo verum est inquiuntquod ait Christus vester laquo In qua mensura mensifueritis in ea remetietur vobis322 raquo si temporalepeccatum supplicio punitur aeligterno Necattendunt non propter aeligquale temporis spatiumsed propter vicissitudinem mali323 id est ut quimala fecerit mala patiatur eamdem dictam fuissemensuram Quamvis hoc in ea re proprie possitaccipi de qua Dominus cum hoc diceret

322 Luc VI 38323 Vide Ep CII ad Deogratias q 4

227

loquebatur id est de judiciis etcondemnationibus Proinde qui judicat etcondemnat injuste si judicatur et condemnaturjuste in eadem mensura recipit quamvis non hocquod dedit Judicio enim fecit judicio patitur quamvis fecerit damnatione quod iniquum estpatiatur damnatione quod justum est

CAPUT XII

De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiam fuerintSalvatoris

SED pœna aeligterna ideo dura et injustasensibus videtur humanis quia in hac infirmitatemoribundorum sensuum deest ille sensusaltissimaelig purissimaeligque sapientiae quo sentiripossit quantum nefas in illa prima praeligvaricationecommissum sit Quanto enim magis homofruebatur Deo tanto majore impietate dereliquitDeum et factus est malo dignus aeligterno qui hocin se peremit bonum quod esse posset aeligternumHinc est universa generis humani massadamnata quoniam qui hoc primitus admisit[185] cum ea quaelig in illo fuerat radicata sua stirpepunitus est ut nullus ab hoc justo debitoquesupplicio nisi misericordia et indebita gratialiberetur atque ita dispertiatur genus humanumut in quibusdam demonstretur quid valeatmisericors gratia in caeligteris quid justa vindictaNeque enim utrumque demonstraretur in

228

omnibus quia si omnes remanerent in poenisjustaelig damnationis in nullo appareret misericorsgratia redimentis rursum si omnes a tenebristransferrentur in lucem in nullo appareretseveritas ultionis In qua propterea multo pluresquam in illa sunt ut sic ostendatur quid omnibusdeberetur Quod si omnibus redderetur justitiamvindicantis juste nemo reprehenderet quia verotam multi exinde liberantur est unde aganturmaximaelig gratiaelig gratuito muneri liberantis

CAPUT XIII

Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi

PLATONICI quidem quamvis impunita nullavelint esse peccata tamen omnes pœnasemendationi adhiberi putant vel humanis inflictaslegibus vel divinis sive in hac vita sive postmortem si aut parcatur hic cuique aut itaplectatur ut hic non corrigatur Hinc est Maronisilla sententia ubi cum dixisset de terreniscorporibus moribundisque membris quod animaelig

Hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec aurasSuspiciunt clausaelig tenebris et carcere caeligco324 [186]

secutus adjunxit atque ait

Quin et supremo cum lumine vita reliquit

id est cum die novissimo reliquit eas ista vita

324 Virg AEligneid VI

229

Non tamen (inquit) omne malum miseris nec funditus omnesCorporaelig excedunt pestes penitusque necesse estMulta diu concreta modis inolescere mirisErgo exercentur pœnis veterumque malorumSupplicia expendunt aliaelig panduntur inanesSuspensaelig ad ventos aliis sub gurgite vastoInfectum eluitur scelus aut exuritur igni325

Qui hoc opinantur nullas pœnas nisi purgatoriasvolunt esse post mortem ut quoniam terrissuperiora sunt elementa aqua aer ignis ex aliquoistorum mundetur per expiatorias pœnas quodterrena contagione contractum est Aer quippeaccipitur in eo quod ait laquo Suspensaelig ad ventos raquoAqua in eo quod ait laquo Sub gurgite vasto raquo Ignisautem suo nomine expressus est cum dixit laquo Aut exuritur igni raquo Nos vero etiam in hacquidem mortali vita esse quasdam pœnaspurgatorias confitemur non quibus affligunturquorum vita vel non inde fit melior vel potiusinde fit pejor sed illis sunt purgatoriaelig qui ciscoerciti corriguntur Caeligteraelig omnes pœnaelig sivetemporariae sive sempiternae sicut unusquisquedivina providentia tractandus est inferuntur velpro peccatis sive praeligteritis sive in quibus adhucvivit ille qui plectitur vel pro exercendisdeclarandisque virtutibus per homines et Angelosseu bonos seu malos Nam et si quisquam malialiquid alterius improbitate vel errore patiaturpeccat quidem homo qui vel ignorantia vel325 Virg AEligneid VI

230

injustitia cuiquam mali aliquid facit sed nonpeccat Deus qui justo quamvis occulto judiciofieri sinit Sed temporarias pœnas alii in hac vitatantum alii post mortem alii et nunc et tunc[187] verumtamen ante judicium illudseverissimum novissimumque patiuntur Nonautem omnes veniunt in sempiternas poenas quaeligpost illud judicium sunt futuraelig qui post mortemsustinent temporales Nam quibusdam quod inisto non remittitur remitti in futuro saeligculo326 idest ne futuri saeligculi aeligterno supplicio punianturjam supra diximus

CAPUT XIV

De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio

RARISSIMI sunt autem qui nullas in hac vitased tantum post eam pœnas luunt Fuisse tamenaliquos qui usque ad decrepitam senectutem nelevissimam quidem febriculam senserintquietamque duxerint vitam ipsi et novimus etaudivimus quanquam vita ipsa mortalium lotapœna sit quia tota tentatio est sicut sacraelig Litteraeligpersonant ubi scriptum est laquo Numquid nontentatio est vita humana super terram327 raquo Nonenim parva pœna est ipsa insipientia velimperitia quaelig usque adeo fugienda meritojudicatur ut per pœnas doloribus plenas pueri

326 Matth XII 32327 Job VII 1

231

cogantur quaeligque artificia vel litteras discere ipsumque discere ad quod pœnis adiguntur tampœnale est eis ut nonnunquam ipsas pœnas perquas compelluntur discere malint ferre quamdiscere Quis autem non exhorreat et mori eligat si ei proponatur aut mors perpetienda aut rursusinfantia Quaelig quidem quod non a risu sed afletu orditur hanc lucem quid malorum ingressasit nesciens prophetat quodam modo Solum[188] quando natus est ferunt risisseZoroastrem328 nec ei boni aliquid monstrosusrisus ille portendit Nam magicarum artium fuisseperhibetur inventor quaelig quidem illi nec adpraeligsentis vitaelig vanam felicitatem contra suosinimicos prodesse potuerunt A Nino quippe regeAssyriorum cum esset ipse Bactrianorum bellosuperatus est Prorsus quod scriptum est laquo Gravejugum super filios Adam a die exitus de ventrematris eorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium329 raquo usque adeo impleri necesse est utipsi parvuli per lavacrum regenerationis aboriginalis peccati quo solo tenebantur vinculojam soluti mala multa patientes nonnulli etincursus spirituum malignorum aliquandopatiantur Quaelig quidem passio absit ut eis obsit sihanc vitam in illa aeligtate etiam ipsa passioneingravescente et animam de corpore excludentefinierint

328 Plin lib VII c 16329 Eccli XI 1

232

CAPUT XV

Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem

VERUMTAMEN in gravi jugo quod positum estsuper filios Adam a die exitus de ventre matriseorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium etiam hoc malum mirabile reperitur utsobrii simus atque intelligamus hanc vitam depeccato illo nimis nefario quod in paradisoperpetratum est factam nobis esse pœnalemtotumque quod nobiscum agitur perTestamentum Novum non pertinere nisi ad novisaeligculi haeligreditatem novam ut hic pignore [189]accepto illud cujus hoc pignus est suo temporeconsequamur nunc autem ambulemus in spe330 etproficientes de die in diem spiritu facta carnismortificemus laquo Novit enim Dominus qui suntejus331 raquo et laquo Quotquot Spiritu Dei aguntur hifilii sunt Dei332 raquo sed gratia non natura Unicusenim natura Dei Filius propter nos misericordiafactus est filius hominis ut nos natura filiihominis filii Dei per illum gratia fieremusManens quippe ille immutabilis naturam nostramin qua nos susciperet suscepit a nobis et tenaxDivinitatis suaelig nostraelig infirmitatis particepsfactus est ut nos in melius commutati quod330 Rom VIII 13331 2 Tim II 19332 Rom VIII 14

233

peccatores mortalesque sumus ejus immortalis etjusti participatione amittamus et quod in naturanostra bonum fecit impletum summo bono inejus naturaelig bonitate servemus Sicut enim perunum hominem peccantem in hoc tam gravemalum devenimus ita per unum hominemeumdemque Deum justificantem ad illud bonumtam sublime veniemus333 Nec quisquam se debetab isto ad illum transisse confidere nisi cum ibifuerit ubi tentatio nulla erit nisi pacem tenueritquam belli hujus in quo caro concupiscitadversus spiritum et spiritus adversus carnem334multis et variis certaminibus quaeligrit Hoc autembellum nunquam ullum esset si natura humanaper liberum arbitrium in rectitudine in qua factaest perstitisset Nunc vero quaelig pacem felix cumDeo habere noluit secum pugnat infelix et cumsit hoc malum miserabile melius est tamen quampriora vitaelig hujus Melius confligitur quippe cumvitiis quam cum sine ulla conflictionedominantur Melius est inquam bellum cum speaeligternaelig pacis quam sine ulla liberationiscogitatione captivitas Cupimus quidem etiam hocbello carere et ad capessendam ordinatissimam[190] pacem ubi firmissima stabilitate potioribusinferiora subdantur igne divini amorisaccendimur Sed si (quod absit) illius tanti bonispes nulla esset malle debuimus in hujus

333 Id V 12334 Gal V 17

234

conflictationis molestia remanere quam vitiis innos dominationem non eis resistendo permittere

CAPUT XVI

Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates

VERUM tanta est Dei misericordia invasamisericordiaelig quaelig praeligparavit in gloriam335 utetiam prima hominis aeligtas id est infantia quaeligsine ullo renisu subjacet carni et secunda quaeligpueritia nuncupatur ubi nondum ratio suscepithanc pugnam et fere sub omnibus vitiosisdelectationibus jacet quia licet jam fari valeat etideo infantiam transisse videatur nondum in eaest praeligcepti capax infirmitas mentis sisacramenta Mediatoris acceperit etiamsi hanc ineis annis vitam finiat translata scilicet a potestatetenebrarum in regnum Christi non solum poenisnon praeligparetur aeligternis sed ne ulla quidem postmortem purgatoria tormenta patiatur Sufficitenim sola spiritalis regeneratio ne post mortemobsit quod carnalis generatio cum mortecontraxit Cum autem ventum fuerit ad aeligtatemquaelig praeligceptum jam capit et subdi potest legisimperio suscipiendum est bellum contra vitia etgerendum acriter ne ad damnabilia peccataperducat Et si quidem nondum victoriarumconsuetudine roborata sunt facilius vincuntur etcedunt si autem vincere atque imperare

335 Rom IX 23

235

consueverunt [191] laboriosa difficultatesuperantur Neque id fit veraciter atque sinceriternisi veraelig delectatione justitiaelig haeligc est autem infide Christi Nam si lex jubens adsit et spiritusjuvans desit per ipsam prohibitionem desideriocrescente atque vincente peccati etiam reatuspraeligvaricationis accedit Nonnunquam saneapertissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis quaeligputantur esse virtutes in quibus regnat superbiaet quaeligdam sibi placendi altitudo ruinosa Tuncitaque victa vitia deputanda sunt cum Dei amorevincuntur quem nisi Deus ipse non donat necaliter nisi per Mediatorem Dei et hominumhominem Jesum Christum qui factus estparticeps mortalitatis nostraelig ut nos participesfaceret Divinitatis suaelig Paucissimi autem sunttantaelig felicitatis ut ab ipsa ineunte adolescentianulla damnabilia peccata committant vel inflagitiis vel in facinoribus vel in nefariaeligcujusquam impietatis errore sed magna spirituslargitate opprimant quidquid eis posset carnalidelectatione dominari Plurimi vero praeligceptolegis accepto cum prius victi fuerintpraeligvalentibus vitiis et praeligvaricatores ejus effectitunc ad gratiam confugiunt adjuvantem qua fiantet amarius pœnitendo et vehementius pugnandoprius Deo subdita atque ita carni praeligpositamente victores Quisquis igitur cupit pœnasevadere sempiternas non solum baptizeturverumetiam justificetur in Christo ac sic vere

236

transeat a diabolo ad Christum Purgatorias autempœnas nullas futuras opinetur nisi ante illudultimum tremendumque judicium Nequaquamtamen negandum est etiam ipsum aeligternum ignempro diversitate meritorum quamvis malorum aliisleviorem aliis futurum esse graviorem sive ipsiusvis atque ardor pro pœna digna cujusque varietursive ipse aeligqualiter ardeat sed non aeligquali molestiasentiatur [192]

CAPUT XVII

De his qui putant nullorum hominum pœnas inaeligternum esse mansuras

NUNC jam cum misericordibus nostrisagendum esse video et pacifice disputandum quivel omnibus illis hominibus quos justissimusJudex dignos gehennaelig supplicio judicabit velquibusdam eorum nolunt credere pœnamsempiternam futuram sed post certi temporismetas pro cujusque peccati quantitate longiorissive brevioris eos inde existimant liberandos Quain re misericordior profecto fuit Origenes qui etipsum diabolum atque Angelos ejus post graviorapro meritis et diuturniora supplicia ex illiscruciatibus eruendos atque sociandos sanctisAngelis credidit Sed illum et propter hoc etpropter alia nonnulla et maxime propteralternantes sine cessatione beatitudines etmiserias et statutis saeligculorum intervallis ab istisad illas atque ab illis ad istas itus ac reditus

237

interminabiles non immerito reprobavit Ecclesia quia et hoc quod misericors videbatur amisitfaciendo sanctis veras miserias quibus poenasluerent et falsas beatitudines in quibus verum acsecurum hoc est sine timore certum sempiterniboni gaudium non haberent Longe autem aliteristorum misericordia humano errat allectu quihominum illo judicio damnatorum miseriastemporales omnium vero qui vel citius vel tardiusliberantur aeligternam felicitatem putant Quaeligsententia si propterea bona et vera quia misericorsest tanto erit melior et verior quantomisericordior fuerit Extendatur [193] ergo acprofundatur fons hujus misericordiae usque addamnatos angelos saltem post multa atqueprolixa quantumlibet saeligcula liberandos Curusque ad universam naturam manat humanam etcum ad angelicam ventum fuerit mox arescit Non audent tamen se ulterius miserando porrigere et ad liberationem ipsius quoque diabolipervenire Verum si aliquis audet vincit nempeistos et tamen tanto invenitur errare deformiuset contra recta Dei verba perversius quanto sibividetur sentire clementius

CAPUT XVIII

De his qui novissimo judicio propter intercessionessanctorum neminem hominum putant esse damnandum

I SUNT etiam quales in collocutionibusnostris ipse sum expertus qui cum venerari

238

videantur Scripturas sanctas moribus improbandisunt et agendo causam suam multo majoremquam isti misericordiam Deo tribuunt ergahumanum genus Dicunt enim de malis etinfidelibus hominibus divinitus quidem verumpraeligdictum esse quod digni sunt pœna sed cumad judicium ventum fuerit misericordiam essesuperaturam Donabit enim eos inquiuntmisericors Deus precibus et intercessionibussanctorum suorum Si enim orabant pro illisquando eos patiebantur inimicos quanto magisquando videbunt humiles supplicesqueprostratos Neque enim credendum est aiunttunc amissuros sanctos viscera misericordiae cumfuerint plenissimae ac perfectissimae [194]sanctitatis ut qui tunc orabant pro inimicis suisquando et ipsi sine peccato non erant tunc nonorent pro supplicibus suis quando nullumcoeperint habere peccatum Aut vero Deus tunceos non exaudiet tot et tales filios suos quando intanta eorum sanctitate nullum inveniet orationisimpedimentum Testimonium vero Psalmi et illiquidem qui permittunt infideles atque impioshomines saltem longo tempore cruciari et posteade malis omnibus erui sed magis isti pro sedicunt esse ubi legitur laquo Numquid oblivisceturmisereri Deus aut continebit in raquo ira suamiserationes suas336 raquo Ira ejus est inquiunt utomnes indigni beatitudine sempiterna ipso336 Psal LXXVI 10

239

judicante puniantur supplicio sempiterno Sed sivel longum vel prorsus ullum esse permiseritprofecto ut possit hoc fieri continebit in ira suamiserationes suas quod eum Psalmus dicit nonesse facturum Non enim ait laquo Numquid diucontinebit in ira sua miserationes suas raquo sedquod prorsus non continebit ostendit

II Sic ergo isti volunt judicii Deicomminationem non esse mendacem quamvis sitneminem damnaturus quemadmodum ejuscomminationem qua dixit eversurum se esseNinivem civitatem mendacem non possumusdicere et tamen non factum est inquiunt quodsine ulla conditione praeligdixit Non enim ait laquo Ninive evertetur si non raquo egerint pœnitentiamseque correxerint raquo Sed hoc non additopraelignuntiavit futuram eversionem illius civitatis337

Quam comminationem propterea veracemputant quia hoc praeligdixit Deus quod vere dignierant pati quamvis hoc non esset ipse facturusNam et si pœnitentibus pepercit inquiunt utiqueillos pœnitentiam non ignorabat acturos et tamenabsolute ac definite eorum eversionem futuramesse praeligdixit Hoc ergo erat inquiunt in veritate[195] severitatis quia id erant digni sed inratione miserationis non erat quam non continuitin ira sua ut ab ea pœna supplicibus parceretquam fuerat contumacibus comminatus Si ergotunc pepercit aiunt quando sanctum suum337 Jonaelig III 4

240

Prophetam fuerat parcendo contristaturusquanto magis tunc miserabilius supplicantibusparcet quando ut parcat omnes sancti ejusorabunt Sed hoc quod ipsi suis cordibussuspicantur ideo putant Scripturas tacuissedivinas ut multi se corrigant vel prolixarum velaeligternarum timore pœnarum et sint qui possintorare pro eis qui se non correxerint nec tamenopinantur omni modo id eloquia divina tacuisseNam quo pertinet inquiunt quod scriptum est laquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Do- raquomine quam abscondisti metuentibus te338 raquo Nisiut intelligamus propter timorem fuisseabsconditam misericordiae divinaelig tam multamsecretamque dulcedinem Addunt etiampropterea dixisse Apostolum laquo Conclusit enimDeus omnes in infidelitate ut omniummisereatur339 raquo quo significaret quod ab illo nemodamnabitur Nec isti tamen qui hoc sentiunt hancopinionem suam usque ad liberationem velnullam damnationem diaboli atque angelorumejus extendunt Humana quippe circa soloshomines moventur misericordia et causammaxime agunt suam per generalem in genushumanum quasi Dei miserationem impunitatemfalsam suis perditis moribus pollicentes ac perhoc superabunt eos in praeligdicanda Dei

338 Psal XXX 20339 Rom XI 32

241

misericordia qui hanc impunitatem etiam principidaeligmonum et ejus satellitibus pollicentur [196]

CAPUT XIX

De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi

ITEM sunt alii ab aeligterno supplicioliberationem nec ipsis saltem omnibus hominibuspromittentes sed tantummodo Christi baptismateablutis qui participes fiunt corporis ejusquomodolibet vixerint in quacumque haeligresi velimpietate fuerint propter illud quod ait Jesus laquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi Si quis manducaveritex hoc pane vivet in aeligternum340 raquo Ab aeligterna ergomorte inquiunt necesse est istos erui et ad vitamaeligternam quandocumque perduci [197]

CAPUT XX

De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renati etiamsi postea in multa criminaerroresque proruperint indulgentiam pollicentur

ITEM sunt qui hoc nec omnibus habentibusbaptismatis Christi et ejus corporis sacramentumsed solis catholicis quamvis male viventibuspollicentur quia non solo sacramento sed re ipsamanducaverunt corpus Christi in ipso ejus

340 Joan VI 50-52

242

corpore constituti de quo dicit Apostolus laquo Unus panis unum corpus multi sumus341 raquo utetiamsi postea in aliquam haeligresim vel etiam ingentilium idololatriam lapsi fuerint tantum quiain corpore Christi id est in Ecclesia catholicasumpserunt baptismum Christi et manducaveruntcorpus Christi non moriantur in aeligternum sedvitam quandoque consequantur aeligternam atqueilla omnis impietas quanto major fuerit non eisvaleat ad aeligternitatem sed ad diuturnitatemmagnitudinemque pœnarum

CAPUT XXI

De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et oh hoc uri meruerint tamenpropter fidei fundamentum saltandos esse definiunt

SUNT autem qui propter id quod scriptum estlaquo Qui perseveraverit usque in finem hic salvuserit342 raquo nonnisi in Ecclesia catholicaperseverantibus quamvis in ea male viventibushoc promittunt per ignem videlicet salvandismerito fundamenti de quo ait Apostoluslaquo Fundamentum enim aliud nemo potest ponerepraeligter id quod positum est quod est ChristusJesus Si quis autem aedificat super fundamentumhoc aurum argentum lapides pretiosos lignafœnum stipulam uniuscujusque opusmanifestabitur Dies enim declarabit quoniam in

341 1 Cor X 17342 Matth XXIV 13

243

igne revelabitur et uniuscujusque opus quale sitignis probabit Si cujus opus permanserit quodsuperaeligdificavit mercedem accipiet Si cujus opusautem arserit damnum patietur ipse autemsalvus erit sic tamen quasi per ignem343 raquo Dicuntergo cujuslibet vitaelig catholicum ChristianumChristum habere in fundamento quodfundamentum nulla haeligresis habet a corporis ejusunitate praeligcisa Et ideo propter hocfundamentum etiamsi malaelig vitaelig fuerit catholicusChristianus velut qui superaeligdificaverit lignafœnum stipulam putant eum salvum fieri perignem id est post pœnas ignis illius liberari quoigne in ultimo judicio punientur mali [199]

CAPUT XXII

De his qui putant ea crimina quœ intereleemosynarum opera committuntur ad damnationisjudicium non vocari

COMPERI etiam quosdam putare eostantummodo arsuros illius aeligternitate supplicii quipro peccatis suis facere dignas eleemosynasnegligunt juxta illud apostoli Jacobi laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam344 raquo Qui ergo fecerit inquiuntquamvis mores in melius non mutaverit sed interipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixeritjudicium illi cum misericordia futurum est ut aut

343 1 Cor III 12-15344 Jacob II 13

244

nulla damnatione plectatur aut post aliquodtempus sive parvum sive prolixum ab illadamnatione liberetur Ideo Judicem ipsumvivorum atque mortuorum noluisse existimantaliud commemorare se esse dicturum sive dextrisquibus est vitam daturus aeligternam sive sinistrisquos aeligterno supplicio damnaturus nisieleemosynas sive facias sive non factas345 Ad hocpertinere aiunt et in oratione Dominicaquotidianam postulationem laquo Dimitte nobisdebita nostra sicut et nos dimittimus debitoribusnostris346 raquo Quisquis enim illi qui in eum peccavitdimittit ignoscendo peccatum procul dubioeleemosynam facit Quam rem Dominus sic ipsecommendavit ut diceret laquo Si enim dimiseritispeccata hominibus dimittet vobis et Pater vesterpeccata vestra si autem non dimiseritishominibus neque Pater vester qui in cœlis estdimittet vobis347 raquo Ergo et ad [200] hoc genuseleemosynarum perlinet quod ait apostolusJacobus judicium futurum sine misericordia eiqui non fecit misericordiam Nec dixit Dominusinquiunt magna vel parva sed laquo Dimittet vobisPater vester peccata vestra si et vos dimiseritishominibus raquo Ac per hoc putant etiam eis quiperdite vixerint donec claudant diem vitaelig hujusextremum per hanc orationem qualiacumque et

345 Matth XXV 34346 Id VI 12347 Ibid 14 15

245

quantacumque fuerint omnia quotidie peccatadimitti sicut ipsa quotidie frequentatur oratio sihoc tantum modo custodire meminerint utquando ab eis veniam petunt qui eos peccatoqualicumque laeserunt ex corde dimittant Cumad haeligc omnia Deo donante respondero liberiste claudendus est

CAPUT XXIII

Contra opinionem eorum qui dicunt nec diaboli nechominum malorum perpetua futura supplicia

AC primum quaeligri oportet atque cognosci curEcclesia ferre nequiverit hominum disputationemdiabolo etiam post maximas et diuturnissimaspoenas purgationem vel indulgentiampollicentem Neque enim tot sancti et sacrisveteribus ae novis Litteris eruditi mundationemet regni cœlorum beatitudinem postqualiacumque et quantacumque suppliciaqualibuscumque et quantiscumque Angelisinviderunt sed potius viderunt divinam vacuarivel infirmari non posse sententiam quam seDominus praelignuntiavit in judicio prolaturumatque dicturum laquo Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo [201] etangelis ejus348 raquo Sic quippe ostendit aeligterno ignediabolum et angelos ejus arsuros Et quodscriptum est in Apocalypsi laquo Diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis et

348 Matth XXV 41

246

sulphuris quo et bestia et pseudopropheta etcruciabuntur die ac nocte in saeligculasaeligculorum349 raquo Quod ibi dictum est laquo AEligternum raquohic dictum est laquo In saeligcula saeligculorum raquo quibusverbis nihil Scriptura divina significare consuevitnisi quod finem non habet temporis Quamobremprorsus nec alia causa nec justior atquemanifestior inveniri potest cur verissima pietateteneatur fixum et immobile nullum regressum adjustitiam vitamque sanctorum diabolum etangelos ejus habituros nisi quia Scriptura quaeligneminem fallit dicit eis Deum non pepercisse etsic ab illo esse interim praeligdamnatos ut carceribuscaliginis inferi retrusi traderentur servandi350 atqueultimo judicio puniendi quando cos aeligternus ignisaccipiet ubi cruciabuntur in saeligcula saeligculorumQuod si ita est quomodo ab hujus aeligternitatepœnaelig vel universi vel quidam homines postquantumlibet temporis subtrahentur ac nonstatim enervabitur fides qua creditursempiternum daeligmonum futurum essesupplicium Si enim quibus dicetur laquo Discedite ame maledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus351 raquo vel universi vel aliquieorum non semper ibi erunt quid causaelig est curdiabolus et angeli ejus semper ibi futuri essecredantur An forte Dei sententia quaelig in malos

349 Apoc XX 9 10350 2 Petr II 4351 Matth XXV 41

247

et Angelos et homines proferetur in Angelos veraerit in homines falsa Ita plane hoc erit si nonquod Deus dixit sed quod suspicantur hominesplus valebit Quod fieri quia non potest nonargumentari adversus Deum sed divino potiusdum [202] tempus est debent parere praeligceptoqui sempiterno cupiunt carere supplicio Deindequale est aeligternum supplicium pro igne diuturnitemporis existimare et vitam aeligternam crederesine fine cum Christus eodem ipso loco in unaeademque sententia dixerit utrumque complexus laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justi autemin vitam aeligternam352 raquo Si utrumque aeligternumprofecto aut utrumque cum fine diuturnum aututrumque sine fine perpetuum debet intelligi Parpari enim relata sunt hinc supplicium aeligternuminde vita aeligterna Dicere autem in hoc unoeodemque sensu Vita aeligterna sine fine eritsupplicium aeligternum finem habebit multumabsurdum est Unde quia vita aeligterna sanctorumsine fine erit supplicium quoque aeligternum quibuserit finem procul dubio non habebit

CAPUT XXIV

Contra eorum sensum qui in judicio Dei omnibusreis propter sanctorum preces putant esse parcendum

I Hoc autem et adversus cos valet qui suasagentes causas contra Dei venire verba velutmisericordia majore conantur ut ideo videlicet

352 Matth XXV 46

248

vera sint quia ea quaelig dixit homines essepassuros pati digni sunt non quia passuri suntDonabit enim eos inquiunt precibus sanctorumsuorum etiam tunc tanto magis orantium proinimicis suis quanto sunt utique sanctioreseorumque efficacior [203] est oratio etexauditione Dei dignior jam nullum habentiumomnino peccatum Cur ergo eadem perfectissimasanctitate et cuncta impetrare valentibusmundissimis et misericordissimis precibus etiampro Angelis non orabunt quibus paratus est ignisaeligternus ut Deus sententiam suam mitiget etreflectat in melius eosque ab illo igne faciatalienos An erit forsitan quisquam qui et hocfuturum esse praeligsumat affirmans etiam sanctosAngelos simul cum sanctis hominibus qui tuncaequales erunt Angelis Dei pro damnandis etAngelis et hominibus oraturos ut misericordianon patiantur quod veritate merentur pati Quod nemo sanaelig fidei dixit nemo dicturus estAlioqui nulla causa est cur non etiam nunc prodiabolo et angelis ejus oret Ecclesia quamMagister Deus pro inimicis suis jussit orare Haeligcigitur causa qua fit ut nunc Ecclesia non oret promalis angelis quos suos esse novit inimicoseadem ipsa causa est qua fiet ut in illo tuncjudicio etiam pro hominibus aeligterno ignecruciandis quamvis perfecta sit sanctitate nonoret Nunc enim propterea pro cis orat quos ingenere humano habet inimicos quia tempus est

249

pœnitentiaelig fructuosae Nam quid maxime pro eisorat nisi laquo Ut det illis Deus sicut dicit Apostoluspœnitentiam et resipiscant de diaboli laqueis aquo captivi tenentur secundum ipsiusvoluntatem353 raquo Denique si de aliquibus ita certaesset ut qui sint illi etiam nosset qui licet adhucin hac vita sint constituti tamen praeligdestinati suntin aeligternum ignem ire cum diabolo tam pro eisnon oraret quam nec pro ipso Sed quia de nullocerta est orat pro omnibus dumtaxat hominibusinimicis suis in hoc corpore constitutis nectamen pro omnibus exauditur Pro his enim solisexauditur qui etsi adversantur Ecclesiaelig ita tamensunt [204] praeligdestinati ut pro eis exaudiaturEcclesia et filii efficiantur Ecclesiaelig Si qui autemusque ad mortem habebunt cor impoenitens necex inimicis convertentur in filios num- quid jampro eis id est pro talium defunctorum spiritibusorat Ecclesia Quid ita nisi quia jam in partediaboli computatur qui dum esset in corporenon est translatus ad Christum

II Eadem itaque causa est cur non oreturtunc pro hominibus aeligterno igne puniendis quaeligcausa est ut neque nunc neque tunc oretur proangelis malis quaelig itidem causa est ut quamvispro hominibus tamen jam nec nunc oretur proinfidelibus impiisque defunctis Nam prodefunctis quibusdam vel ipsius Ecclesiaelig velquorumdam piorum exauditur oratio sed pro his353 2 Tim II 20

250

quorum in Christo regeneratorum nec usque adeovita in corpore male gesta est354 ut talimisericordia judicentur digni non esse nec usqueadeo bene ut talem misericordiam repedanturnecessariam non habere Sicut etiam factaresurrectione mortuorum non deerunt quibuspost pœnas quas patiuntur spiritus mortuorumimpertiatur misericordia ut in ignem nonmittantur aeligternum Neque enim de quibusdamveraciter diceretur quod non eis remittatur nequein hoc saeligculo neque in futuro355 nisi essentquibus etsi non in isto tamen remittetur infuturo Sed cum dictum fuerit a Judice vivorumatque mortuorum laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum a constitutionemundi raquo et aliis e contrario laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum justi autem in vitamaeligternum356 raquo nimiaelig praeligsumptionis est dicerecuiquam eorum aeligternum supplicium nonfuturum quos Deus ituros in [205] suppliciumdixit aeligternum et per hujus praeligsumptionispersuasionem facere ut de ipsa quoque vita veldesperetur vel dubitetur aeligterna

III Nemo itaque sic intelligat Psalmumcanentem laquo Numquid obliviscetur misereri Deus

354 Vide Enchirid c 110355 Matth XII 32356 Id XXXV 34-46

251

aut continebit in ira sua miserationes suas357 raquo utopinetur de hominibus bonis veram de malisfalsam aut de bonis hominibus et malis angelisveram de malis autem hominibus falsam Dei essesententiam Hoc enim quod ait Psalmus ad vasamisericordiae pertinet et ad filios promissionisquorum erat unus etiam ipse Propheta qui cumdixisset Numquid obliviscetur misereri Deus autcontinebit in ira sua miserationes suas358 raquocontinuo subjecit laquo Et dixi Nunc cœpi haeligc estimmutatio dexteraelig Excelsi359 laquo Exposuit profectoquid dixerit laquo Numquid continebit in ira suamiserationes suas raquo Ira enim Dei est etiam istavita mortalis ubi homo vanitati similis factus estet dies ejus velut umbra praeligtereunt In qua tamenira non obliviscitur misereri Deus faciendo solemsuum oriri super bonos et malos et pluendosuper justos et in justos360 ac sic non continet inira sua miserationes suas maximeque in eo quodexpressit hic Psalmus dicendo laquo Nunc cœpihaeligc est immutatio dexteraelig Excelsi raquo quoniam inhac ipsa aeligrumnosissima vita quaelig ira Dei est vasamisericordiaelig mutat in melius quamvis adhuc inhujus corruptionis miseria maneat ira ejus quianec in ipsa sua continet miserationes suas Cumergo isto modo compleatur divini illius Cantici

357 Psal LXXVI 10358 Ibid 11359 Id CXLIII 4360 Matth V 45

252

veritas non est eam necesse etiam illic intelligiubi non pertinentes ad Civitatem Dei sempiternosupplicio punientur Sed quibus placet istamsententiam usque ad illa impiorum tormentaprotendere saltem sic intelligant ut manente ineis ira Dei quaelig in aeligterno est [206] praelignuntiatasupplicio non contineat Deus in hac ira suamiserationes suas et faciat eos non tanta quantadigni sunt pœnarum atrocitate cruciari non uteas pœnas vel nunquam subeant vel aliquandofiniant sed ut eas mitiores quam merita sunteorum levioresque patiantur Sic enim et ira Deimanebit et in ipsa ira sua miserationes suas noncontinebit Quod quidem non ideo confirmoquoniam non resisto

IV Caeligterum eos qui putant minaciter potiusquam veraciter dictum laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum361 raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum raquo et laquo Cruciabuntur insaeligcula saeligculorum362 raquo et laquo Vermis raquo eorum nonmorietur et ignis non extinguetur363 raquo et caeligterahujusmodi non tam ego quam ipsa Scripturadivina planissime atque plenissime redarguit acrefellit Ninivitaelig quippe in hac vita egeruntpœnitentiam364 et ideo fructuosam velut in hocagro seminantes in quo Deus voluit cum lacrymis

361 Matth XXV 41362 Apoc XX 10363 Isai LXVI 44364 Jon III 7

253

seminari quod postea cum laeligtitia meteretur365 ettamen quis negabit quod Dominus praeligdixit ineis fuisse completum nisi parum advertatquemadmodum peccatores Deus non solumiratus verum etiam miseratus evertat Evertunturenim peccatores duobus modis aut sicutSodomitaelig ut pro peccatis suis ipsi hominespuniantur aut sicut Ninivitaelig i ut ipsa hominumpeccata pœnitendo destruantur Factum est ergoquod praeligdixit Deus eversa est Ninive quaelig malaerat et bona aedificata est quaelig non erat Stantibusenim mœnibus atque domibus eversa est civitasin perditis moribus Ac sic quamvis Prophetafuerit contristatus quia non est factum quod illihomines timuerunt illo prophetante venturumfactum est tamen quod fuerat [207] Deopraeligsciente praeligdictum quoniam noverat quipraeligdixit quomodo in melius esset implendum

V Ut autem noverint isti in perversummisericordes quo pertineat quod scriptum estlaquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Dominequam abscondisti timentibus te366 raquo legant quodsequitur laquo perfecisti autem sperantibus in te367 raquoQuid est laquo Abscondisti timentibus perfecistisperantibus raquo nisi quia illis qui timore pœnarumsuam volunt justitiam constituere quaelig in lege estnon est justitia Dei dulcis quia nesciunt eam

365 Psal CXXV 6366 Psal XXX 20367 Rom X 3

254

Non enim gustaverunt eam368 In se namquesperant non in ipso et ideo cis absconditurmultitudo dulcedinis Dei quoniam timentquidem Deum sed illo timore servili qui nonestin charitate quia perfecta charitas foras mittittimorem Ideo speranti luis in eum perficitdulcedinem suam inspirando eis charitatemsuam ut timore casto369 non quem charitas forasmittit sed permanente in saeligculum saeligculi cumgloriantur in Domino glorientur Justitia quippeDei Christus est laquo Qui factus est nobis sicut dicitApostolus sapientia a Deo et justitia etsanctificatio et redemptio ut quemadmodumscriptum est qui gloriatur in Dominoglorietur370 raquo Hanc Dei justitiam quam donatgratia sine meritis nesciunt illi qui suam justitiamvolunt constituere et ideo justitiaelig Dei quodChristus est non sunt subjecti371 In qua justitiaest multa multitudo dulcedinis Dei propter quamdicitur in Psalmo laquo Gustate et videte quam dulcisest Dominus372 raquo Et hanc quidem in hacperegrinatione gustantes non ad satietatemsumentes esurimus eam potius ac sitimus ut eapostea saturemur cum videbimus eum sicuti

368 Joan IV 18369 Psal XVIII 10370 1 Cor I 30 31371 Rom X 3372 Psal XXXIII 9

255

est373 et [208] implebitur quod scriptum estlaquo Saturabor cum manifestabitur gloria tua374 raquo Itaperficit Christus multam multitudinem dulcedinissuaelig sperantibus in eum Porro autem si eamquam illi putant dulcedinem suam Deusabscondit timentibus eum qua non est impiosdamnaturus ut hoc nescientes et damnaritimentes recte vivant ac sic possint esse qui orentpro non recte viventibus quomodo eam perficitsperantibus in eum quandoquidem sicutsomniant per hanc dulcedinem non damnaturusest eos qui non sperant in eum Illa igitur ejusdulcedo quaeratur quam perficit sperantibus ineum non quam perficere putaturcontemnentibus et blasphemantibus eum Frustraitaque homo post hoc corpus inquirit quod inhoc corpore sibi comparare neglexit

VI Illud quoque apostolicum laquo Conclusitenim Deus omnes in infidelitate ut omniummisereatur raquo non ideo dictum est quodneminem sit damnaturus sed superius apparetunde sit dictum Nam cum de Judaeligis posteacredituris Apostolus loqueretur ad Gentes adquas utique jam credentes conscribebatEpistolas laquo Sicut enim vos inquit aliquando noncredidistis Deo nunc autem misericordiamconsecuti estis illorum incredulitate sic et hinunc non crediderunt in vestra misericordia ut et

373 1 Joan II 21374 Psal XVI 15

256

ipsi misericordiam consequantur375 raquo Deindesubjecit unde isti sibi errando blandiuntur atqueait laquo Conclusit enim Deus omnes in infidelitateut omnium misereatur376 raquo Quos omnes nisi dequibus loquebatur tanquam dicens et vos etillos Deus ergo et gentiles et Judaeligos quospraeligscivit et praeligdestinavit conformes imaginis Filiisui omnes in infidelitate conclusit ut deamaritudine infidelitatis suaelig pœnitendo confusiet ad dulcedinem misericordiaelig Dei credendoconversi clamarent [209] illud in Psalmo laquo Quammulta multitudo dulcedinis tuaelig Domine quamabscondisti timentibus te perfecisti autemsperantibus non in se sed in te377 raquo Omniumitaque miseretur vasorum misericordiaelig Quid estomnium Et eorum scilicet quos ex Gentibus eteorum quos ex Judaeligis praeligdestinavit vocavitjustificavit glorificavit non omnium hominumsed istorum omnium neminem damnaturus

CAPUT XXV

An hi qui inter haereticos baptizati sunt etdeteriores postea male virendo facti sunt vel hi qui apudcatholicos renati ad haeligreses aut schismata transierunt velhi qui a catholicis apud quos renati sunt non recedentescriminose virere perstiterunt possint privilegiosacramentorum remissionem aeligterni sperare supplicii

375 Rom XI 30 31376 Ibid377 Rom VIII 29

257

SED jam respondeamus etiam illis qui nonsolum diabolo et angelis ejus sicut nec isti sed neipsis quidem omnibus hominibus liberationem adaeligterno igne promittunt378 verum eis tantum quiChristi baptismate abluti et corporis ejus etsanguinis participes facti sunt quomodolibetvixerint in quacumque haeligresi vel impietatefuerint Sed contradicit eis Apostolus dicens laquo Manifesta autem sunt opera carnis quaelig suntfornicatio immunditia luxuria idolorum servitusveneficia inimicitiaelig contentiones aeligmulationesanimositates dissensiones haeligreses invidiaeligebrietates comessationes ei his [210] similia quaelig praeligdico vobis sicut praeligdixi quonam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt379 raquo Haeligcprofecto apostolica falsa est sententia si talespost quantalibet tempora liberati regnum Deipossidebunt Sed quoniam falsa non est profectoregnum Dei non possidebunt Et si in regni Deipossessione nunquam erunt aeligterno suppliciotenebuntur quoniam non est locus medius ubinon sit in supplicio qui illo non fuerit constitutusin regno

II Quamobrem quod ait Dominus Jesuslaquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi si quis manducaverit

378 Vide librum de fide et operibus379 Gal V 19-21

258

ex hoc pane vivet in aeligternum380 raquo quomodo sitaccipiendum merito quaeligritur Et ab istis quidemquibus nunc respondemus hunc intellectumauferunt illi quibus deinde respondendum est hisunt autem qui hanc liberationem nec omnibushabentibus sacramentum baptismatis et corporisChristi sed solis catholicis quamvis maleviventibus pollicentur quia non solo inquiuntsacramento sed re ipsa manducaverunt corpusChristi in ipso scilicet ejus corpore constituti dequo corpore ait Apostolus laquo Unus panis unumcorpus multi sumus381 raquo Qui ergo est in ejuscorporis unitate id est in Christianorumcompage membrorum cu jus corporissacramentum fideles communicantes de altarisumere consueverunt ipse vere dicendus estmanducare corpus Christi et bibere sanguinemChristi Ac per hoc haeligretici et schismatici abhujus unitate corporis separati possunt idempercipere sacramentum sed non sibi utile imovero etiam noxium quo judicentur gravius quamvel tardius liberentur Non sunt quippe in eovinculo pacis quod illo exprimitur sacramento[211]

III Sed rursus etiam isti qui recte intelliguntnon dicendum esse eum manducare corpusChristi qui in corpore non est Christi non rectepromittunt eis qui vel in haeligresim vel etiam in

380 Joan VI 50-52381 1 Cor X 17

259

gentilium superstitionem ex illius corporis unitatelabuntur liberationem quandoque ab aeligterni ignesupplicii Primum quia debent attendere quamsit intolerabile atque a sana doctrina nimisdevium ut multi ac pene omnes qui haeligresesimpias condiderunt exeuntes de catholicaEcclesia et lacti sunt haeligresiarchaelig melioreshabeant causas quam hi qui nunquam fueruntcatholici cum in eorum laqueos incidissent siillos haeresiarchas hoc facit liberari a suppliciosempiterno quod in catholica Ecclesia baptizatisunt et sacramentum corporis Christi in veroChristi corpore primitus acceperunt cum pejorutique sit desertor fidei et ex desertoreoppugnator ejus effectus quam ille qui nondeseruit quam nunquam tenuit Deinde quia et hisoccurrit Apostolus eadem verba proferens etenumeratis illis carnis operibus eadem veritatepraeligdicens laquo Quoniam qui talia agunt regnumDei non possidebunt382 raquo

IV Unde nec illi in perditis et damnabilibusmoribus debent esse securi qui usque in finemquidem velut in communione Ecclesiaelig catholicaeligperseverant intuentes quod dictum est laquo Quiperseveraverit usque in finem hic salvus erit383 raquoet per vitaelig iniquitatem ipsam vitaelig justitiam quodeis Christus est deserunt sive fornicando sivealias immunditias flagitiorum quas nec Apostolus

382 Gal V 21383 Matth X 22

260

exprimere voluit in suo corpore perpetrandosive turpitudine luxuriaelig diffluendo sive aliquidaliud eorum agendo de quibus ait laquo Quoniam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt raquo Acper hoc quicumque agunt talia nisi in sempiternosupplicio non erunt quia [212] in Dei regno essenon poterunt In his enim perseverando usque inhujus vitaelig finem non utique dicendi sunt inChristo perseverasse usque in finem quia inChristo perseverare est in ejus fide perseverarelaquo Quaelig fides ut eam definit idem Apostolus perdilectionem operatur384 Dilectio autem sicut ipsealibi dicit malum non operatur385 raquo Nec isti ergodicendi sunt manducare corpus Christi386

quoniam nec in membris computandi suntChristi Ut enim alia taceam non possunt simulesse et membra Christi et membra meretricisDenique ipse dicens laquo Qui manducat carnemmeam et bibit sanguinem meum in me manet etego in eo387 raquo ostendit quid sit non sacramentotenus sed revera corpus Christi manducare etejus sanguinem bibere hoc est enim in Christomanere Ut in ilio maneat et Christus Sic enimhoc dixit tanquam diceret laquo Qui non in memanet et in quo ego non maneo non se dicat autexistimet manducare corpus meum aut bibere

384 Gal V 6385 1 Cor XIII 4386 Rom XIII 10387 1 Cor VI 15 et Joan VI 57

261

sanguinem meum raquo Non itaque manent inChristo qui non sunt membra ejus Non suntautem membra Christi qui se faciunt membrameretricis nisi malum illud pœnitendo essedestiterint et ad hoc bonum reconciliationeredierint [213]

CAPUT XXVI

Quid sit in fundamento habere Christum et quibusspondeatur salus quasi per ignis usturam

I SED habent inquiunt Christiani catholici infundamento Christum a cujus unitate nonrecesserunt tametsi huic fundamentosuperaeligdificaverunt quamlibet pessimam vitamvelut ligna fœnum stipulam recta itaque fidesper quam Christus est fundamentum quamviscum damno quoniam illa quaelig superaeligdificatasunt exurentur tamen poterit eos quandoque abillius ignis perpetuitate salvare Respondeat eisbreviter apostolus Jacobus laquo Si quis dicat sefidem habere opera autem non habeat numquidpoterit fides salvare eum388 raquo Et quis estinquiunt de quo dicit apostolus Paulus laquo Ipseautem salvus erit si tamen quasi per ignem389 raquoSimul quis iste sit inquiramus hunc tamen nonesse certissimum est ne duorum Apostolorumsententias mittamus in rixam si unus dicit laquo Etiamsi mala opera quis habuerit salvabit eum

388 Jacob II 14389 1 Cor III 15

262

fides per ignem alius autem si opera non habeatnumquid poterit fides salvare eum raquo

II Inveniemus ergo quis possit salvari perignem si prius invenerimus quid sit habere infundamento Christum Quod ut de ipsasimilitudine quantocius advertamus nihil inaeligdificio praeligponitur fundamento quisquis itaquesic habet in corde Christum ut ei terrena ettemporalia nec ea quaelig licita sunt atque concessapraeligponat fundamentum habet Christum siautem praeligponit etsi [214] videatur habere fidemChristi non est tamen in eo fundamentumChristus cui talia praeligponuntur quanto magis sisalutaria praeligcepta contemnens committat illicitanon praeligposuisse Christum sed postposuisseconvincitur quem posthabuit imperantem siveconcedentem dum contra ejus imperata siveconcessa suam per flagitia delegit explerelibidinem Si quis itaque Christianus diligitmeretricem eique adhaeligrens unum corpusefficitur390 jam in fundamento non habetChristum Si quis autem diligit uxorem suam391 sisecundum Christum quis ei dubitet infundamento esse Christum Si vero secundumhoc saeligculum si carnaliter si in morboconcupiscentiarum sicut et gentes quaelig ignorantDeum392 etiam hoc secundum veniam concedit

390 1 Cor VI 16391 Ephes V 25392 1 Thess IV 5

263

Apostolus imo per Apostolum Christus Potestergo et iste habere in fundamento Christum Sienim ei nihil talis affectionis voluptatisquepraeligponat quamvis superaeligdificet ligna fœnumstipulam Christus est fundamentum propter hocsalvus erit per ignem Delicias quippe hujusmodiamoresque terrenos propter conjugalem quidemcopulam non damnabiles tribulationis ignisexuret ad quem ignem pertinent et orbitates etquaelig- cumque calamitates quaelig auferunt haeligc Acper hoc ei qui aeligdificavit erit aeligdificatio istadamnosa quia non habebit quod superaeligdificavitet eorum amissione cruciabitur quibus fruendoutique laeligtabatur Sed per hunc ignem salvus eritmerito fundamenti quia etsi utrum id anChristum habere mallet a persecutoreproponeretur illud Christo non praeligponereturVide in Apostoli verbis hominem aeligdificantemsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos laquo Qui sine uxore est inquit cogitatquaelig sunt Dei quomodo placeat Deo393 raquo Videalium aeligdificantem ligna fœnum stipulam laquo Quiautem [215] matrimonio junctus est inquitcogitat quaelig sunt mundi quomodo placeatuxori394 Uniuscujusque opus manifestabitur diesenim declarabit395 raquo dies utique tribulationis laquo Quoniam in igne inquit revelabitur raquo Eamdem

393 1 Cor VII 32394 1 Cor VII 33395 Id III 13

264

tribulationem ignem vocat sicut alibi legitur laquo Vasa figuli probat fornax et homines justostentatio tribulationis396 raquo Et laquo Uniuscujusqueopus quale sit ignis probabit Si cujus opuspermanserit raquo (permanet enim quod quisquecogitat quaelig sunt Dei quomodo placeat Deo)laquo quod superaeligdificavit mercedem accipiet397 raquo idest unde cogitavit hoc sumet laquo Si cujus autemopus arserit damnum patietur398 raquo quoniam quoddilexerat non habebit laquo Ipse autem salvus erit raquoquia nulla eum tribulatio ab illius fundamentistabilitate movit laquo Sic tamen quasi per ignem raquoQuod enim sine illiciente amore non habuit sineurente dolore non perdit Ecce quantum mihividetur inventus est ignis qui nullum eorumdamnet sed unum ditet alterum damnificetambos probet

III Si autem ignem illum isto loco voluerimusaccipere de quo Dominus dicet sinistris laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum399 raquout in eis etiam isti esse credantur qui aeligdificantsuper fundamentum ligna fœnum stipulameosque ex illo igne post tempus pro malis meritisimpertitum liberet boni meritum fundamenti quid arbitrabimur dextros quibus dicetur laquo Venite benedicti Patris mei possidete paratum

396 Eccli XXVII 6397 1 Cor III 13398 Ibid 15399 Matth XXV 41

265

vobis regnum400 raquo nisi eos qui aeligdificaveruntsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos Sed in illum ignem de quo dictumest laquo Sic tamen quasi per ignem raquo si hoc modoest intelligendus utrique mittendi sunt et dextriscilicet et sinistri Illo quippe igne utriqueprobandi sunt de quo dictum [216] est laquo Diesenim declarabit quoniam in igne revelabitur etuniuscujusque opus quale sit ignis probabit401 raquo Siergo utrumque probabit ignis ut si cujus opuspermanserit id est non fuerit igne consumptumquod superaeligdificavit mercedem accipiat si cujusautem opus arserit damnum patiatur prolectonon est ipse aeligternus ille ignis In illum enim solisinistri novissima et perpetua damnationemittentur iste autem dextros probat Sed alioseorum sic probat ut aeligdificium quod superChristum fundamentum ab eis invenerit esseconstructum non exurat atque consumat aliosautem aliter id est ut quod superaeligdificaveruntardeat damnumque inde patiantur salvi fiantautem quoniam Christum in fundamentostabiliter positum praeligcellenti charitate tenueruntSi autem salvi fient profecto et ad dexteramstabunt et cum canteris audient laquo Venitebenedicti Patris mei possidete paratum vobisregnum raquo non ad sinistram ubi illi erunt quisalvi non erunt et ideo audient laquo Discedite a me

400 Ibid 34401 1 Cor III 13

266

maledicti in ignem aeligternum raquo Nemo quippe abillo igne salvabitur quia in supplicium aeligternumibunt illi omnes ubi vermis eorum non morieturet ignis non extinguetur402 quo cruciabuntur dieac nocte in saeligcula saeligculorum

IV Post istius sane corporis mortem donecad illum veniatur qui post resurrectionemcorporum futurus est damnationis etrenumerationis ultimus dies si hoc temporisintervallo spiritus defunctorum ejusmodi ignemdicuntur perpeti quem non sentiant illi qui nonhabuerunt tales mores et amores in hujus corporisvita ut eorum ligna fœnum stipula consumatur alii vero sentiant qui ejusmodi secum aeligdificiaportaverunt sive ibi tantum sive et hic et ibi siveideo hic ut non ibi saeligcularia quamvis adamnatione venialia concremantem ignemtransitoriaelig [217] tribulationis inveniant nonredarguo quia forsitan verum est Potest quippead istam tribulationem pertinere etiam ipsa morscarnis quaelig de peccati primi perpetrationeconcepta est ut secundum cujusque aedificiumtempus quod eam sequitur ab unoquoquesentiatur Persecutiones quoque quibus Martyrescoronati sunt et quas patiuntur quicumqueChristiani probant utraque aeligdificia velut ignis etalia consumunt cum ipsis aeligdificatoribus siChristum in eis non inveniunt fundamentum aliasine ipsis si inveniunt quia licet cum damno salvi402 Isai LXVI 24 et Apoc XV 10

267

erunt ipsi alia vero non consumunt quia taliareperiunt quaelig maneant in aeligternum Erit etiam infine saeligculi tribulatio tempore Antichristi qualisnunquam antea fuit Quam multa erunt tuncaeligdificia sive aurea sive fœnea super optimumfundamentum quod est Christus Jesus ut ignisille probet utraque et de aliis gaudium de aliisinferat damnum neutros tamen perdat in quibushaec inveniet propter stabile fundamentumQuicumque autem non dico uxorem cujus etiamcommixtione carnis ad carnalem utiturvoluptatem sed ipsa quaelig ab hujusmodidelectationibus aliena sunt nomina pietatishumano more carnaliter diligendo Christoanteponit non eum habet in fundamento et ideonon per ignem salvus erit sed salvus non eritquia esse cum Salvatore non poterit qui de hac reapertissime loquens ait laquo Qui amat patrem autmatrem plus quam me non est me dignus et quiamat filium aut filiam super me non est medignus403 raquo Verum qui has necessitudines sic amatcarnaliter ut tamen eas Christo Domino nonpraeligponat malitque ipsis carere quam Christo siad hunc fuerit articulum tentationis adductus perignem salvus erit quia ex earum amissionetantum necesse est urat dolor quantum haeligseratamor [218] Porro qui patrem matrem filiosfilias secundum Christum dilexerit ut ad ejusregnum obtinendum eique cohaeligrendum illis403 Matth X 37

268

consulat vel hoc in eis diligat quod membra suntChristi absit ut ista dilectio reperiatur in lignisfœno et stipula consumenda sed prorsus aeligdificioaureo argenteo gemmeo deputabitur Quomodoautem potest eos plus amare quam Christumquos amat utique propter Christum

CAPUT XXVII

Contra eorum persuasionem qui putant sibi non obfutura peccata in quibus cum eleemosynas facerentperstiterunt

I RESTAT eis respondere qui dicunt aeligternoigne illos tantum modo arsuros qui pro peccatissuis facere dignas eleemosynas negligunt propterillud quod ait apostolus Jacobus laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam404 raquo Qui ergo fecit inquiuntquamvis non correxerit perditos mores sednefarie ac nequiter inter ipsas suas eleemosynasvixerit cum misericordia illi futurum est judiciumut aut non damnetur omnino aut post aliquodtempus a damnatione novissima liberetur Nec obaliud existimant Christum de solo dilectu atqueneglectu eleemosynarum discretionem interdexteros et sinistros esse facturum quorum aliosin regnum alios in supplicium mittat aeligternum Utautem quotidiana sibi opinentur quaelig facereomnino non cessant qualiacumque etquantacumque sint per eleemosynas dimitti posse

404 Jacob II 13

269

peccata orationem quam docuit ipse Dominus etsuffragatricem [219] sibi adhibere conantur ettestem Sicut enim nullus est inquiunt dies quo aChristianis haeligc oratio non dicatur ita nullum estquotidianum qualecumque peccatum quod perillam non dimittatur cum dicimus laquo Dimittenobis debita nostra raquo si quod sequitur facerecuremus laquo Sicut et nos dimittimus debitoribusnostris405 raquo Non enim ait Dominus inquiunt sidimiseritis peccata hominibus dimittet vobisPater vester quotidiana parva peccata vestra sed laquo Dimittet vobis inquit peccata vestra406 raquoQualiacumque ergo vel quantacumque sintetiamsi quotidie perpetrentur nec ab eis vitadiscedant in melius commutata per eleemosynamveniaelig non negataelig remitti sibi posse praeligsumunt

II Sed bene quod isti dignas pro peccatiscommonent eleemosynas esse faciendas quoniam si dicerent quales- cumque eleemosynaspro peccatis et quotidianis et magnis etquantacumque scelerum consuetudinemisericordiam posse impetrare divinam ut eaquotidiana remissio sequeretur viderent rem sedicere absurdam atque ridiculam Sic enimcogerentur fateri fieri posse ut opulentissimushomo decem nummulis diurnis in eleemosynasimpensis homicidia et adulteria et nefariaquaeligque facta redimeret Quod si absurdissimum

405 Matth VI 11406 Ibid 14

270

et insanissimum est dicere profecto si quaeligraturquaelig dignaelig sint pro peccatis eleemosynaelig dequibus etiam Christi praeligcursor ille dicebat laquo Facite ergo fructus dignos pœnitentiaelig407 raquoprocul dubio non invenientur eas facere quivitam suam usque ad mortem quotidianorumcriminum perpetratione confodiunt Primumquia in auferendis rebus alienis longe pluradiripiunt ex quibus perexigua pauperibuslargiendo Christum se ad hoc pascere existimantut licentiam malefactorum ab illo se emisse velquotidie potius emere [220] credentes securidamnabilia tanta committant Qui si pro unoscelere omnia sua distribuerint indigentibusmembris Christi nisi desisterent a talibus factishabendo charitatem quaelig non agit perperam408

aliquid eis prodesse non posset Qui ergo dignaspro suis peccatis eleemosynas facit prius easfacere incipiat a se ipso Indignum est enim ut inse non faciat qui facit in proximum cum audiatdicentem Dominum laquo Diliges proximum tuumtanquam te ipsum409 raquo Itemque audiat laquo Misereretuaelig animaelig placens Deo410 raquo Hanc eleemosynamid est ut Deo placeat non faciens animaelig suaeligquomodo dignas pro peccatis suis eleemosynasfacere dicendus est Ad hoc enim et illud

407 Id III 9408 1 Cor XIII 4409 Matth XII 39410 Eccli XXX 24

271

scriptum est laquo Qui sibi malignus est cui bonuserit411 raquo Orationes quippe adjuvant eleemosynaeligEt utique intuendum est quod legimus laquo Filipeccasti ne adjicias iterum et de praeligteritisdeprecare ut dimittantur tibi412 raquo Propter hocergo eleemosynaelig faciendaelig sunt ut cum depraeligteritis peccatis deprecamur exaudiamur nonut in eis perseverantes licentiam malefaciendi nosper eleemosynas comparare credamus

III Ideo autem Dominus ex dextriseleemosynas ab eis factas et sinistris non factas seimputaturum esse praeligdixit ut hinc ostenderetquantum valeant eleemosynaelig ad priora delendanon ad perpetua impune committenda peccataTales autem eleemosynas non dicendi suntfacere qui vitam nolunt a consuetudine scelerumin melius commutare Quia et in hoc quod ait laquo Quando uni ex minimis meis non fecistis mihinon fecistis413 raquo ostendit eos non facere etiamquando se facere existimant Si enim Christianoesurienti panem tanquam Christiano darentprofecto sibi panem justitiae quod ipse Christusest [221] non negarent quoniam Deus non cuidetur sed quo animo detur attendit Otii ergoChristum diligit in Christiano hoc animo eiporrigit eleemosynam quo accedit ad Christumnon quo vult recedere impunitus a Christo Tanto

411 Id XIV 5412 Id XXI 1413 Matth XXV 45

272

enim magis quisque deserit Christum quantomagis diligit quod improbat Christus Nam quidcuiquam prodest quod baptizatur si nonjustificatur Nonne qui dixit laquo Nisi quis renatusfuerit ex aqua et Spiritu sancto non intrabit inregnum Dei414 raquo ipse etiam dixit laquo Nisiabundaverit justitia vestra super Scribarum etPharisaeligorum non intrabitis in regnumcœlorum415 raquo Cur illud timendo multi curruntbaptizari et hoc non timendo non multi curantjustificari Sicut ergo non dicit fratri suolaquo Fatue raquo qui cum hoc dicit non ipsi fraternitatised peccato ejus infensus est alioquin reus eritgehennaelig ignis416 ita e contrario qui porrigiteleemosynam Christiano non Christiano porrigitqui non in eo diligit Christum non autem diligitChristum qui justificari recusat in Christo Etquemadmodum si quis praeligoccupatus fuerit hocdelicto ut fratri suo dicat laquo Fatue raquo id est nonejus peccatum volens auferre convicietur injusteparum est illi ad hoc redimendum eleemosynasfacere nisi etiam quod ibi sequitur remediumreconciliationis adjungat Ibi enim sequitur laquo Siergo offers munus tuum ad altare et ibirecordatus fueris quia frater tuus habet aliquidadversum te relinque ibi munus tuum ad altare etvade prius reconciliare fratri tuo et tunc veniens

414 Joan III 5415 Matth V 20416 Id V 22

273

offeres munus tuum417 raquo Ita parum esteleemosynas quantalibet facere pro quocumquescelere et in consuetudine scelerum permanere

IV Oratio vero quotidiana quam docuit ipseDominus unde et Dominica nominatur deletquidem quotidiana [222] peccata eum quotidiedicitur laquo Dimitte nobis debita nostra raquo atque idquod sequitur non solum dicitur sed etiam lit laquo Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris418 raquosed quia fiunt peccata ideo dicitur non ut ideofiant quia dicitur Per hanc enim nobis voluitSalvator ostendere quantumlibet juste in hujusvilaelig caligine atque infirmitate vivamus non nobisdeesse peccata pro quibus dimittendis debeamusorare et eis qui in nos peccant ut et nobisignoscatur ignoscere Non itaque proptereaDominus ait laquo Si dimiseritis peccata hominibusdimittet vobis et Pater vester peccata vestra419 raquo utde hac oratione confisi securi quotidiana sceleralaceremus vel potentia qua non timeremushominum leges vel astutia qua ipsos hominesfalleremus sed ut per illam disceremus nonputare nos esse sine peccatis etiamsi a criminibusessemus immunes sicut etiam legis veterissacerdotes hoc ipsum Deus de sacrificiisadmonuit quaelig jussit eos primum pro suis deindepro populi offerre peccatis Nam et ipsa verba

417 Ibid 23 24418 Matth VI 12419 Id 14

274

tanti Magistri et Domini nostri vigilanter intuendasunt Non enim ait laquo Si dimiseritis peccatahominibus et Pater vester dimittet vobisqualiacumque peccata raquo sed ait laquo Peccatavestra raquo Quotidianam quippe orationem docebatet justificatis utique Discipulis loquebatur Quidest ergo laquo Peccata vestra raquo nisi peccata sinequibus nec vos eritis qui justificati et sanctificatiestis Ubi ergo illi qui per hanc orationemoccasionem perpetrandorum quotidie scelerumquaerunt dicunt Dominum significasse etiammagna peccata quoniam non dixit laquo Dimittetvobis parva raquo sed laquo Peccata vestra raquo ibi nosconsiderantes qualibus loquebatur et audientesdictum laquo Peccata vestra raquo nihil aliud debemusexistimare quam parva quoniam talium jam nonerant magna Verumtamen nec ipsa magna [223]a quibus omnino mutatis in melius moribusrecedendum est dimittuntur orantibus nisi fiatquod ibi dicitur laquo Sicut et nos dimittimusdebitoribus nostris raquo Si enim minima peccatasine quibus non est etiam vita justorum aliter nonremittuntur quanto magis multis et magniscriminibus involuti etiamsi ea perpetrare jamdesinant nullam indulgentiam consequuntur siad remittendum aliis quod in cos quisquepeccaverit inexorabiles fuerint cum dicatDominus laquo Si autem non dimiseritis hominibusneque Pater vester dimittet vobis420 raquo Ad hoc420 Matth VI 15

275

enim valet quod etiam Jacobus apostolus aitjudicium futurum sine misericordia illi qui nonfecit misericordiam421 Venire quippe debet inmentem etiam servus ille cui debitori dominusejus relaxavit decem millia talentorum422 quaeligpostea jussit ut redderet quia ipse non misertusest conservi sui qui ei debebat centum denariosIn his ergo qui filii sunt promissionis et vasamisericordiae valet quod ait idem Apostolusconsequenter adjungens laquo Superexultat autemmisericordia judicio raquo Quoniam et illi justi quitanta sanctitate vixerunt ut alios quoque recipiantin tabernacula aeligterna quibus amici facti sunt demammona iniquitatis423 ut tales essentmisericordia liberati sunt ab eo qui justificatimpium imputans mercedem secundum gratiamnon secundum debitum In eorum quippenumero est Apostolus qui dicit laquo Misericordiam raquo consecutus sum ut fidelisessem raquo

V Illi autem qui recipiuntur a talibus intabernacula aeligterna fatendum est quod non sinthis moribus praeligditi ut eis liberandis sinesuffragio sanctorum sua possit vita suflicerc acper hoc multo amplius in eis superexultatmisericordia judicio Nec tamen ideo putandus estquisquam sceleratissimus nequaquam vita vel

421 Jacob XI 13422 Matth XVIII 23423 Luc XVI 9

276

bona vel [224] tolerabiliore mutatus recipi intabernacula aeligterna quoniam obsecutus est sanctisde mammona iniquitatis id est de pecunia veldivitiis quaelig male fuerant acquisitaelig aut etiamsiliene non tamen veris sed quas iniquitas putatesse divitias quoniam nescit quaelig sint veraeligdivitiaelig quibus illi abundant qui et alios recipiuntin aeligterna tabernacula Est itaque quidam vitaeligmodus nec tam malaelig ut his qui eam vivunt nihilprosit ad capessendum regnum cœlorum largitaseleemosynarum quibus etiam justorumsustentatur inopia et fiunt amici qui intabernacula aelig terna suscipiant nec tam bonaelig utad tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsasufficiat nisi eorum meritis quos amicos fecerintmisericordiam consequantur (Mirari autem soleoetiam apud Virgilium istam Domini reperirisententiam ubi ait laquo Facite vobis amicos demammona iniquitatis ut et ipsi recipiant vos intabernacula aeligterna424 raquo Cujus est et illa simillima laquo Qui recipit Prophetam in nomine Prophetaeligmercedem Prophetaelig accipiet et qui recipitjustum in nomine justi mercedem justiaccipiet425 raquo Nam cum Elysios campos poeta illedescriberet ubi putant habitare animas beatorumnon solum ibi posuit eos qui propriis meritis adillas sedes pervenire potuerunt sed adjecit atqueait

424 Luc XVI 19425 Matth X 41

277

Quique sui memores alios fecere merendo426

id est qui promeruerunt alios eosque suimemores promerendo fecerunt Prorsus tanquameis licerent quod frequentatur ore Christianoscum se cuique sanctorum humilis quisquecommendat et dicit laquo Memor mei esto raquo atqueut id esse possit promerendo efficit) Sed quisiste sit modus et quaelig sint ipsa peccata quaelig itaimpediunt perventionem ad regnum Dei uttamen sanctorum amicorum meritis impetrentindulgentiam difficillimum est [225] invenirepericulosissimum definire Ego certe usque adhoc tempus eum inde satagerem ad eorumindaginem pervenire non potui Et fortassispropterea latent ne studium proficiendi ad omniapeccata cavenda pigrescat Quoniam si scirenturquaelig vel qualia sint delicta pro quibus etiampermanentibus nec profectu vitae meliorisabsumptis intercessio sit inquirenda et sperandajustorum eis secura se obvolveret humanasegnities nec evolvi talibus implicamentis ulliusvirtutis expeditione curaret sed tantummodoquaeligreret aliorum meritis liberari quos amicos sibide mammona iniquitatis eleemosynarumlargitione fecisset Nunc vero dum venialisiniquitatis etiam si perseveret ignoratur modusprofecto et studium in meliora proficiendiorationi instando vigilantius adhibetur et faciendi

426 Virg AEligneid VI

278

de mammona iniquitatis sanctos amicos cura nonspernitur

VI Verum ista liberatio quaelig fit sive suisquibusque orationibus sive intercedentibussanctis id agit ut in ignem quisque non mittaturaeligternum non ut cum fuerit missus postquantumcumque tempus inde eruatur Nam et illiqui putant sic intelligendum esse- quod scriptumest afferre terram bonam uberem fructum aliamtricamini aliam sexagenum aliam centenum427 utsancti pro suorum diversitate meritorum aliitricenos homines liberent alii sexagenos aliicentenos hoc in die judicii futurum suspicarisolent non post judicium Qua opinione quidamcum videret homines impunitatem sibiperversissime pollicentes eo quod omnes istomodo ad liberationem pertinere posse videanturelegantissime respondisse perhibetur bene potiusesse vivendum ut inter eos quisque reperiaturqui pro aliis intercessuri sunt liberandis ne tampauci sint ut cito ad numerum suum [226] veltricemini vel sexagenum vel centenumunoquoque eorum perveniente mulli remaneantqui erui jam de pœnis illorum intercessione nonpossint et in eis inveniatur quisquis sibi spemfructus alieni temeritate vanissima pollicetur Haeligcme respondisse illis suffecerit qui sacrarumLitterarum quas communes habemusauctoritatem non spernunt sed eas male427 Matth XIII 8

279

intelligendo non quod illaelig loquuntur sed hocpotius putant futurum esse quod ipsi volunt Hacitaque responsione reddita librum sicutpromisimus terminamus [227]

280

LIBER XXII428

De fine debito civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitatesanctorum Astruitur fides resurrectionis corporum etexplicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturi sint incorporibus immortalibus atque spiritalibus sancti opusterminatur

CAPUT I

De conditione Angelorum et hominumI SICUT in proximo libro superiore

promisimus iste hujus totius Operis ultimusdisputationem de Civitatis Dei aeligterna beatitudinecontinebit Quaelig non propter aetatis per multasaeligcula longitudinem tamen quandocumquefiniendam aeligternitatis nomen accepit sedquemadmodum scriptum est in Evangeliolaquo Regni ejus non erit finis raquo Nec ita ut aliismoriendo decedentibus aliis succedentibusoriendo species in ea perpetuitatis appareat sicutin arbore quaelig perenni fronde vestitur eademvidetur viriditas permanere dum labentibus etcadentibus foliis subinde alia quaelig nascunturfaciem conservant opacitatis sed omnes in eacives immortales erunt adipiscentibus ethominibus quod nunquam sancti Angeliperdiderunt Faciet hoc Deus omnipotentissimusejus conditor Promisit enim nec mentiri potest

428 Scriptus circiter initium anni 427

281

et quibus fidem hinc quoque faceret multa sua etnon promissa et promissa jam fecit [228]

II Ipse est enim qui in principio condiditmundum plenum bonis omnibus visibilibusatque intelligibilibus rebus in quo nihil meliusinstituit quam spiritus quibus intelligentiam deditet suaelig contemplationis habiles capacesque suipraeligstitit atque una societate devinxit quamsanctam et supernam dicimus Civitatem in quares qua sustententur beatique sint Deus ipse illisest tanquam vita victusque communis Quiliberum arbitrium eidem intellectuali naturaeligtribuit tale ut si vellet desereret Deumbeatitudinem scilicet suam continuo miseriasecutura Qui cum praeligsciret Angelos quosdamper elationem qua ipsi sibi ad beatam vitamsufficere vellent tanti boni desertores futurosnon eis ademit hanc potestatem potentius etmelius esse judicans etiam de malis bene facerequam mala esse non sinere Quaelig omnino nullaessent nisi natura mutabilis quamvis bona et asummo Deo atque incommutabili bono qui bonaomnia condidit instituta peccando ea sibi ipsafecisset Quo etiam peccato suo teste convinciturbonam conditam se esse naturam Nisi enimmagnum et ipsa licet non aeligquale Conditoribonum esset profecto desertio Dei tanquamluminis sui malum ejus esse non posset Namsicut caeligcitas oculi vitium est et idem ipsumindicat ad lumen videndum oculum esse creatum

282

ac per hoc etiam ipso vitio suo excellentiusostenditur caeligteris membris membrum capaxluminis (non enim alia causa esset vitium ejuscarere lumine ) ita natura quaelig fruebatur Deooptimam se institutam docet etiam ipso vitio quoideo misera est quia non fruitur Deo qui casumAngelorum voluntarium justissima pœnasempiterna infelicitatis obstrinxit atque in eosummo bono permanentibus caeligteris ut de suasine fine permansione certi essent tanquam ipsiuspraeligmium permansionis dedit Qui fecit hominemipsum etiam rectum cum eodem libero [229]arbitrio terrenum quidem animal sed cœlodignum si suo cohaeligreret auctori miseriasimiliter si eum desereret secutura qualis naturaelighujusmodi conveniret Quem similiter cumpraeligvaricatione legis Dei per Dei desertionempeccatorum esse praeligsciret nec illi ademit liberiarbitrii potestatem simul praeligvidens quid boni demalo esset ipse facturus qui de mortali progeniemerito justeque damnata tantum populum gratiasua colligit ut inde suppleat et instauret pariemquaelig lapsa est Angelorum ac sic illa dilecta etsuperna Civitas non fraudetur suorum numerocivium quin etiam fortassis et uberiore laeligtetur

CAPUT II

De aeligterna Dei et incommutabili voluntateI MULTA enim fiunt a malis quidem contra

voluntatem Dei sed tantaelig est ille sapientiaelig

283

tantaeligque virtutis ut in eos exitus sive fines quosbonos et justos ipse praeligscivit tendant omniaquaelig voluntati ejus videntur adversa Ac per hoccum Deus mutare dicitur voluntatem ut quibuslenis erat verbi gratia reddatur iratus illi potiusquam ipse mutantur et eum quodam modomutatum in his quaelig patiuntur inveniunt sicutmutatur sol oculis sauciatis et asper quodammodo ex miti et ex delectabili molestus efficiturcum ipse apud se ipsum maneat idem qui fuitDicitur etiam voluntas Dei quam facit incordibus obedientium mandatis ejus de qua dicitApostolus laquo Deus est enim qui operatur in vobiset velle429 raquo Sicut [230] justitia Dei non solum quaipse justus est dicitur sed illa etiam quam inhomine qui ab illo justificatur facit sic et lexejus vocatur quaelig potius est hominum sed abipso data Nam utique homines erant quibus aitJesus laquo In lege vestra scriptum est430 raquo cum alioloco legamus laquo Lex Dei ejus in corde ipsius431 raquoSecundum hanc voluntatem quam Deus operaturin hominibus etiam velle dicitur quod ipse nonvult sed suos id volentes facit sicut diciturcognovisse quod ut cognosceretur fecit a quibusignorabatur Neque enim dicente Apostololaquo Nunc raquo autem cognoscentes Deum imo cogniti

429 Philip II 13430 Joan VIII 17431 Psal XXXVI 31 et Isai LI 6

284

a Deo432 raquo fas est ut credamus quod eos tunccognoverit Deus praeligcognitos ante constitutionemmundi sed tunc cognovisse dictus est quod tuncut cognosceretur effecit433 De his locutionummodis jam et in superioribus libris meminidisputatum Secundum hanc ergo voluntatemqua Deum velle dicimus quod alios efficit velle aquibus futura nesciuntur multa vult nec facit

II Multa enim volunt fieri sancti ejus ab illoinspirata sancta voluntate nec fiunt sicut orantpro quibusdam pie sancteque et quod orant nonfacit cum ipse in eis hanc orandi voluntatemsancto Spiritu suo fecerit Ac per hoc quandosecundum Deum volunt et orant sancti utquisque sit salvus possumus illo modo locutionisdicere laquo Vult Deus et non facit raquo ut ipsumdicamus velle qui ut velint isti facit Secundumillam vero voluntatem suam quaelig cum ejuspraeligscientia sempiterna est profecto in cœlo et interra omnia quaeligcumque voluit434 non solumpraeligterita vel praeligsentia sed etiam futura jam fecitVerum ante quam veniat tempus quo voluit utfieret quod ante tempora universa praeligscivit atquedisposuit dicimus laquo Fiet [231] quando Deusvoluerit raquo Si autem non solum tempus quofuturum est verumetiam utrum futurum sitignoramus dicimus laquo Fiet si Deus voluerit raquo

432 Gal IV 9433 1 Petr I 20434 Psal CXIII (alias CXIV II) 3

285

non quia Deus novam voluntatem quam nonhabuit tunc habebit sed quia id quod exaeligternitate in ejus immutabili praeligparatum estvoluntate tunc erit

CAPUT III

De promissione aeligternaelig beatitudinis sanctorum etperpetuis suppliciis impiorum

QUAPROPTER ut caeligtera tam multapraeligteream sicut nunc in Christo videmus impleriquod promisit Abrahaelig dicens laquo In semine tuobenedicentur omnes gentes435 raquo ita quod eidemsemini ejus promisit implebitur ubi ait perProphetam laquo Resurgent qui erant inmonumentis436 raquo Et quod ait laquo Erit cadumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum raquo sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populum meumlaeligtitiam et exultabo in Jerusalem et laeligtabor inpopulo meo et ultra non audietur in ea voxfletus437 raquo Et per alium Prophetam quodpraelignuntiavit dicens eidem Prophetaelig laquo Intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro et multidormientium in terraelig pulvere438 raquo sive ut quidam

435 Gen XXII 8436 Isai XXVI 19437 Id LXV 17-19438 Dan XII 1 2

286

interpretati sunt laquo Aggere exurgent hi in vitamaeligternam et hi in opprobrium et confusionemaeligternam439 raquo Et alio loco [232] per eumdemProphetam laquo Accipient regnum sancti Altissimiet obtinebunt illud usque in saeligculum et usque insaeligculum saeligculorum440 raquo Et paulo post laquo Regnum inquit ejus regnum sempiternum441 raquoEt alia quaelig ad hoc pertinentia in libro vicesimoposui sive quaelig non posui et tamen in eisdemlitteris scripta sunt venient et haeligc sicut et istavenerunt quaelig increduli non putabant esseventura Idem quippe Deus utraque promisitutraque ventura esse praeligdixit quemperhorrescunt numina Paganorum teste etiamPorphyrio nobilissimo philosopho Paganorum

CAPUT IV

Contra sapientes mundi qui putant terrenahominum corpora ad cœleste habitaculum non possetransferri

SED videlicet homines docti atque sapientescontra vim tantaelig auctoritatis quaelig omnia generahominum sicut tanto ante praeligdixit in hoccredendum sperandumque convertit acute sibiargumentari videntur adversus corporumresurrectionem et dicere quod in tertio derepublica libro a Cicerone commemoratum est

439 Ibid440 Daniel VII 18441 Ibid 27

287

Nam cum Herculem et Romulum ex hominibusdeos esse factos asseveraret quorum noncorpora inquit sunt in cœlum elata neque enimnatura pateretur ut id quod esset e terra nisi interra maneret Haeligc est magna ratio sapientiumquorum laquo Dominus novit cogitationes quoniamvanaelig sunt442 raquo Si enim animaelig tantummodoessemus id est sine ullo corpore [233] spiritus etin cœlo habitantes terrena animalia nesciremusnobisque futurum esse diceretur ut terreniscorporibus animandis quodam vinculo mirabilinecteremur nonne multo fortius argumentaremurid credere recusantes et diceremus naturam nonpati ut res incorporea ligamento corporeovinciretur Et tamen plena est terra vegetantibusanimis haeligc membra terrena miro sibi modoconnexa et implicita Cur ergo eodem volenteDeo qui fecit hoc animal non poterit terrenumcorpus in cœleste corpus attolli si animus omniac per hoc etiam cœlesti corpore praeligstabiliorterreno corpori potuit illigari An terrenaparticula tam exigua potuit aliquid cœlesti corporemelius apud se tenere ut sensum haberet et vitamet eam sentientem atque viventem dedignabiturcœlum suscipere aut susceptam non poteritsustinere cum de re sentiat et vivat ista meliorequam est corpus omne cœleste Sed ideo nuncnon fit quia nondum est tempus quo id fierivoluit qui hoc quod videndo jam viluit multo442 Psal XCIII 11

288

mirabilius quam illud quod ab istis non crediturfecit Cur enim non vehementius admiramurincorporeos animos cœlesti corpore potioresterrenis illigari corporibus quam corpora licetterrena sedibus quamvis cœlestibus tamencorporeis sublimari nisi quia hoc videreconsuevimus et hoc sumus illud vero nondumsumus nec aliquando adhuc vidimus Namprofecto sobria ratione consulta mirabilioris essedivini operis reperitur incorporalibus corporaliaquodam modo attexere quam licet diversa quiailla cœlestia ista terrestria tamen corpora etcorpora copulare [234]

CAPUT V

De resurrectione carnis quam quidam mundocredente non credunt

SED hoc incredibile fuerit aliquando eccejam credidit mundus sublatum terrenum Christicorpus in cœlum resurrectionem carnis etascensionem in supernas sedes paucissimisremanentibus atque stupentibus vel doctis velindoctis jam crediderunt et docti et indocti Sirem credibilem crediderunt videant quam sintstolidi qui non credunt si autem res incredibiliscredita est etiam hoc utique incredibile est siccreditum esse quod incredibile est Haeligc igiturduo incredibilia resurrectionem scilicet nostricorporis in aeligternum et rem tam incredibilemmundum esse crediturum idem Deus antequam

289

vel unum horum fieret443 ambo futura essepraeligdixit Unum duorum incredibilium jamfactum videmus ut quod erat incredibile crederetmundus cur id quod reliquum est desperatur utetiam hoc veniat quod incredibile crediditmundus sicut jam venit quod similiter incredibilefuit ut rem tam incredibilem crederet mundusquandoquidem hoc utrumque incredibile quorumvidemus unum alterum credimus in eisdemlitteris praeligdictum sit per quas credidit mundus Et ipse modus quo mundus credidit siconsideretur incredibilior invenitur Ineruditosliberalibus disciplinis et omnino quantum adistorum doctrinas attinet impolitos non peritosgrammatica non armatos dialectica non rhetoricainflatos piscatores [235] Christus cum retibusfidei ad mare hujus saeligculi paucissimos misitatque ita et ex omni genere tam multos pisces ettanto mirabiliores quanto rariores etiam ipsosphilosophos cepit Duobus illis incredibilibus siplacet imo quia placere debet addamus hoctertium Jam ergo tria sunt incredibilia quaelig tamenfacta sunt Incredibile est Christum resurrexisse incarne et in cœlum ascendisse cum carne incredibile est mundum rem tam incredibilemcredidisse incredibile est homines ignobilesinfimos paucissimos imperitos rem tamincredibilem tam efficaciter mundo et in illoetiam doctis persuadere potuisse Horum trium443 Matth XXVI 13

290

incredibilium primum nolunt isti cum quibusagimus credere secundum coguntur et cernere quod non inveniunt unde sit factum si noncredunt tertium Resurrectio certe Christi et incœlum cum carne in qua resurrexit ascensio totojam mundo praeligdicatur et creditur si credibilisnon est unde toto terrarum orbe jam credita est Si multi nobiles sublimes docti eam se vidissedixerunt et quod viderunt diffamare curarunt eismundum credidisse non mirum est sed istosadhuc credere nolle perdurum est si autem utverum est paucis obscuris minimis indoctiseam se vidisse dicentibus et scribentibus crediditmundus cur pauci obstinatissimi quiremanserunt ipsi mundo jam credenti adhucusque non credunt Qui propterea numeroexiguo ignobilium infimorum imperitorumhominum credidit quia in tam contemptibilibustestibus multo mirabilius divinitas se ipsapersuasit Eloquia namque persuadentium quaeligdicebant mira fuerunt facta non verba Qui enimChristum in carne resurrexisse et cum illa incœlum ascendisse non viderant id se vidissenarrantibus non loquentibus tantum sed etiammirifica facientibus signa credebant Hominesquippe quos unius vel ut multum duarum [236]linguarum fuisse noverant repente linguisomnium gentium loquentes mirabiliter audiebantClaudum ab uberibus matris ad eorum verbum inChristi nomine post quadraginta annos

291

incolumem constitisse sudaria de corporibuseorum ablata sanandis profuisse languentibus444 in via qua fuerant transituri positos in ordineinnumerabiles morbis variis laborantes utambulantium super eos umbra transiret continuosalutem solere recipere et alia multa stupenda inChristi nomine per eos facta postremo etiammortuos resurrexisse cernebant Quaelig si utleguntur gesta esse concedunt ecce totincredibilia tribus illis incredibilibus addimus etut credatur unum incredibile quod de carnisresurrectione atque in cœlum ascensione diciturmultorum incredibilium testimonia tantacongerimus et nondum ad credendum horrendaduritia incredulos flectimus Si vero perApostolos Christi ut eis credereturresurrectionem atque ascensionem praeligdicantibusChristi etiam ista miracula facta esse non credunthoc nobis unum grande miraculum sufficit quodeam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit

CAPUT VI

Quod Roma conditorem suum Romulum diligendodeum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit

I RECOLAMUS etiam hoc loco illud quod deRomuli credita divinitate Tullius admiratur Verbaejus ut scripta sunt inseram laquo Magis est inquitin Romulo [237] admirandum quod caeligteri qui dii

444 Act II III et IV

292

ex hominibus facti esse dicuntur minus eruditishominum saeligculis fuerunt ut fingendi proclivioresset ratio cum imperiti facile ad credendumimpellerentur Romuli autem aeligtatem minus hisii

sexcentis annis jam inveteratis litteris atquedoctrinis omnique illo antiquo ex incultahominum vita errore sublato fuisse cernimus Etpaulo post de eodem Romulo ita loquitur quodad hunc pertinet sensum laquo Ex quo intelligipotest inquit permultis annis ante Homerumfuisse quam Romulum ut jam doctis hominibusac temporibus ipsis eruditis ad lingendum vixquidquam esset loci Antiquitas enim recepitfabulas fictas etiam nonnunquam incondite raquoHaeligc retas autem jam exculta praeligsertim eludensomne quod fieri non potest respuit Unus enumero doctissimorum hominum idemqueeloquentissimus omnium M Tullius Ciceropropterea dicit divinitatem Romuli mirabilitercreditam quod erudita jam tempora fuerunt quaeligfalsitatem non reciperent fabularum Quis autemRomulum deum nisi Roma credidit atque idparva et incipiens Tum deinde posteris servarefuerat necesse quod acceperant a majoribus utcum ista superstitione in lacte quodam modomatris ebibita cresceret civitas atque ad tammagnum perveniret imperium ut ex ejus fastigiovelut ex altiore quodam loco alias quoque gentesquibus dominaretur hac sua opinioneperfunderet ut non quidem crederent sed tamen

293

dicerent deum Romulum ne civitatem cuiserviebant de conditore ejus offenderent alitereum nominando quam Roma quaelig id non amorequidem hujus erroris sed tamen amoris errorecrediderat Christus autem quanquam sit cœlestiset sempiternae conditor Civitatis non tamen eumquoniam ab illo condita est Deum credidit sedideo potius est condenda quia credidit Romaconditorem suum jam constructa et [238] dedicatatanquam deum coluit in templo haeligc autemJerusalem conditorem suum Deum Christum utconstrui posset et dedicari posuit in fideifundamento Ilia illum amando esse deumcredidit ista istum Deum esse credendo amavitSicut ergo praeligcessit unde amaret illa et de amatojam libenter etiam falsum bonum crederet itapraeligcessit unde ista crederet ut recta fide nontemere quod falsum sed quod verum erat amaretExceptis enim tot et tantis miraculis quaeligpersuaserunt Deum esse Christum prophetiaeligquoque divinaelig fide dignissimae praeligcesseruntquaelig in illo non sicut apatribus adhuc credunturimplendaelig sed jam demonstrantur impletaelig DeRomulo autem quia condidit Romam in eaqueregnavit auditur legiturve quod factum est nonquod ante fuerat prophetatum sed quod sitreceptus in deos creditum tenent litteraelig nonfactum docent Nullis quippe rerum mirabiliumsignis id ei vere provenisse monstratur Lupaquippe illa nutrix quod videtur quasi magnum

294

extitisse portentum quale aut quantum est addemonstrandum deum Certe enim etsi nonmeretrix lupa fuit illa sed bestia cum communefuerit ambobus frater tamen ejus non habeturdeus Quis autem prohibitus est aut Romulumaut Herculem aut alios tales homines deos dicereet mori maluit quam non dicere Aut vero aliquagentium coleret inter deos suos Romulum nisiRomani nominis metus cogeret Quis porronumeret quam multi quantalibet saeligvitiacredulitatis occidi quam Christum Deum negaremaluerunt Proinde metus quamlibet levisindignationis quaelig ab animis Romanorum si nonfieret posse putabatur existere compellebataliquas civitates positas sub jure romano tanquamdeum colere Romulum a Christo autem Deonon solum colendo verumetiam confitendotantam per orbem terraelig Martyrum multitudinemmetus revocare non potuit non [239] levisoffensionis animorum sed immensarumvariarumque pœnarum et ipsius mortis quaelig pluscaeligteris formidatur Neque tunc Civitas Christiquamvis adhuc peregrinaretur in terris et haberettamen magnorum agmina populorum adversusimpios persecutores suos pro temporali salutepugnavit sed potius ut obtineret aeligternam nonrepugnavit Ligabantur includebanturcaeligdebantur torquebantur urebantur laniabanturtrucidabantur et multiplicabantur Non erat eis

295

pro salute pugnare nisi salutem pro Salvatorecontemnere

II Scio in libro Ciceronis tertio nisi fallor deRepublica disputari nullum bellum suscipi acivitate optima nisi aut pro fide aut pro saluteQuid autem dicat pro salute vel intelligi quamsalutem velit alio loco demonstrant sed hispœnis inquit quas etiam stultissimi sentiuntegestate exilio vinculis verberibus elabuntursaeligpe privati oblata mortis celeritate Civitatibusautem mors ipsa pœna est quaelig videtur a pœnasingulos vindicare Debet enim constituta sic essecivitas ut aeligterna sit Itaque nullus interitus estreipublicaelig naturalis ut hominis in quo mors nonmodo necessaria est verumetiam optandapersaeligpe Civitas autem cum tollitur deleturextingui- tur simile est quodam modo (ut magnisparva conferamus) ac si omnis hic mundusintereat et concidat raquo Hoc ideo dixit Cicero quiamundum non interiturum cum Platonicis sentitConstat ergo eum pro ea salute bellum voluissesuscipi a civitate qua fit ut maneat hic civitassicut dicit aeligterna quamvis morientibus etnascentibus singulis sicut perennis est opacitasoleaelig vel lauri atque hujusmodi caeligterarumarborum singulorum lapsu ortuque foliorumMors quippe ut dicit non hominum singulorumsed universaelig pœna est civitatis quaelig a pœnaplerumque singulos [240] vindicat Unde merito

296

quaeligritur utrum recte fecerint445 Saguntiniquando universam suam civitatem interiremaluerunt quam fidem frangere qua cum ipsaromana republica tenebantur in quo suo factolaudantur ab hominibus terrenaelig reipublicaeligcivibus Sed quomodo huic disputationi possentobedi re non video ubi dicitur nullumsuscipiendum esse bellum nisi aut pro fide autpro salute nec dicitur si in unum simulpericulum ita duo ista concurrerint ut tenerialterum sine alterius amissione non possit quidsit potius eligendum Profecto enim Saguntini sisalutem eligerent fides eis fuerat deserenda sifides tenenda amittenda utique salus sicut etfactum est Salus autem Civitatis Dei talis est utcum fide ac per fidem teneri vel potius acquiripossit fide autem perdita ad eam quisque venirenon possit Quaelig cogitatio firmissimi acpatientissimi cordis tot ac tantos Martyres fecitqualem ne unum quidem habuit vel haberepotuit quando est deus creditus Romulus

CAPUT VII

Quod ut mundus in Christum crederet virtutis fueritdivinaelig non persuasionis humanaelig

SED valde ridiculum est de Romuli falsadivinitate cum de Christo loquimur facerementionem Verumtamen cum sexcentis fermeannis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa

445 Vide supra lib III c 20

297

aeligtas jam fuisse doctrinis dicatur exculta ut quodfieri non potest omne respueret quanto magispost sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis[241] maximeque postea sub Augusto atqueTiberio eruditioribus utique temporibusresurrectionem carnis Christi atque in cœlumascensionem tanquam id quod fieri non potestmens humana ferre non posset eludensque abauribus cordibusque respueret nisi eam fieripotuisse atque factam esse Divinitas ipsiusveritatis vel veritas Divinitatis et contestandamiraculorum signa monstrarent ut terrentibus etcontradicentibus tam mullis tamque magnispersecutionibus praeligcedens in Christo deinde adnovum saeligculum in caeligteris secutura resurrectioatque immortalitas carnis et fidelissimecrederetur et praeligdicaretur intrepide et perorbem terraelig pullulatura fœcundius cumMartyrum sanguine sereretur Legebantur enimpraeligconia praeligcedenda Prophetarum concurrebantostenta virtutum et persuadebatur veritas novaconsuetudini non contraria rationi donec orbisterraelig qui persequebatur furore sequeretur fide

CAPUT VIII

De miraculis quaelig ut mundus in Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt

CUR inquiunt nunc illa miracula quaeligpraeligdicatis facta esse non fiunt Possem quidemdicere necessaria fuisse prius quam crederet

298

mundus ad hoc ut crederet mundus Quisquisadhuc prodigia ut credat inquirit magnum estipse prodigium qui mundo credente non creditVerum hoc ideo dicunt ut nec tunc illa miraculafacta fuisse credantur Unde ergo tanta fideChristus usquequaque cantatur in cœlum cumcarne sublatus Unde [242] temporibus eruditiset omne quod fieri non potest respuentibus sineullis miraculis nimium mirabiliter incredibiliacredidit mundus An forte credibilia fuisse etideo credita esse dicturi sunt Cur ergo ipsi noncredunt Brevis est igitur nostra complexio laquo Aut incredibilis rei quaelig non videbatur aliaincredibilia quaelig tamen fiebant et videbanturfecerunt fidem aut certe res ita credibilis utnullis quibus persuaderetur miraculis indigeretistorum nimiam redarguit infidelitatem raquo Hoc adrefellendos vanissimos dixerim Nam facta essemulta miracula quaelig attestarentur illi uni grandisalubrique miraculo quo Christus in cœlum cumcarne in qua resurrexit ascendit negare nonpossumus In eisdem quippe veracissimis libriscuncta conscripta sunt et quaelig facta sunt etpropter quod credendum facta sunt Haeligc utfidem facerent innotuerunt haeligc per fidemquam fecerunt multo clarius innotescuntLeguntur quippe in populis ut credantur nec inpopulis tamen nisi credita legerentur Nam etiamnunc fiunt miracula in ejus nomine sive persacramenta ejus sive per orationes vel memorias

299

sanctorum ejus sed non eadem claritateillustrantur ut tanta quanta illa gloria diffamenturCanon quippe sacrarum Litterarum quemdefinitum esse oportebat illa facit ubique recitariet memoriae cunctorum inhaerere populorum haeligc autem ubicumque fiunt ibi sciuntur vix atota ipsa civitate vel quocumque commanentiumloco Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciuntignorantibus caeligteris maxime si magna sit civitas et quando alibi aliisque narrantur non tanta eacommendat auctoritas ut sine difficultate veldubitatione credantur quamvis Christianisfidelibus a fidelibus indicentur

II Miraculum quod Mediolani factum estcum illic essemus quando illuminatus est caeligcusad multorum [243] notitiam potuit pervenire quiaet grandis est civitas et ibi erat tunc imperator etimmenso populo teste res gesta est concurrentead corpora martyrum Protasii et Gervasii quaeligcum laterent et penitus nescirentur episcopoAmbrosio per somnium revelata reperta sunt446 Ubi caeligcus ille depulsis veteribus tenebris diemvidit

III Apud Carthaginem autem quis novitpraeligter admodum paucissimos salutem quaelig factaest Innocentio Exadvocato vicariaelig praeligfecturaeligubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris Venientes enim de transmarinis me et fratremmeum Alypium nondum quidem clericos sed446 Vide lib IX Confess c 7

300

jam Deo servientes ut erat cum tota domo suareligiosissimus ipse susceperat et apud eum tunchabitabamus Curabatur a medicis fistulas quasnumerosas atque perplexas habuit in posterioreatque ima corporis parte jam secuerant ei et artissuaelig caeligtera medicamentis agebant Passus autemfuerat in sectione illa et diuturnos et acerbosdolores Sed unus inter multos sinus fefelleratmedicos atque ita latuerat ut eum non tangerentquem ferro aperire debuerant Denique sanatisomnibus quaelig aperta curabant iste remanseratsolus cui frustra impendebatur labor Quas morasille suspectas habens multumque formidans neiterum secaretur quod ei praeligdixerat alius medicusdomesticus ejus quem non admiserant illi utsaltem videret cum primum sectus est quomodoid facerent iratusque illum domo abjeceratvixque receperat erupit atque ait laquo Iterum mesecturi estis Ad illius quem noluistis essepraeligsentem verba venturus sum raquo Irridere illimedicum imperitum metumque hominis bonisverbis promissionibusque lenire Praeligterierunt etalii dies plurimi nihilque proficiebat omne quodfiebat Me dici tamen in sua pollicitationepersistebant non se [244] illum sinum ferro sedmedicamentis esse clausuros Adhibuerunt etalium grandaeligvum jam medicum satisque in illaarte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammoniumqui loco inspecto idem quod illi ex eorumdiligentia peritiaque promisit Cujus ille factus

301

auctoritate securus domestico suo medico quifuturam praeligdixerat aliam sectionem facetahilaritate vehit jam salvus illusit Quid plura Postea tot dies inaniter consumpti transieruntutfessi atque confusi faterentur eum nisi ferro nullomodo posse sanari Expavit expalluit nimiotimore turbatus atque ubi se collegit fariquepotuit abire illos jussit et ad se amplius nonaccedere nec aliud occurrit fatigato lacrymis etilla jam necessitate constricto nisi ut adhiberetAlexandrinum quemdam qui tunc chirurgusmirabilis habebatur ut ipse faceret quod ab illisfieri nolebat Eratus Sed postea quam venit illelaboremque illorum in cicatricibus sicut artifexvidit boni viri functus officio persuasit homini utilli potius qui in eo tantum laboraverant quantumipse inspiciens mirabatur curationis suaelig finefruerentur adjiciens quod revera nisi sectus essetsalvus esse non posset sed valde abhorrere a suismoribus ut hominibus quorum artificiosissimamoperam industriam diligentiam admirans incicatricibus ejus videret propter exiguum quodremansit palmam tanti laboris auferret Redditisunt animo ejus et placuit ut eodem Alexandrinoassistente ipsi sinum illum ferro qui jamconsensu omnium aliter insanabilis putabaturaperirent Quaelig res dilata est in consequentemdiem Sed cum abiissent illi ex mœrore nimiodomini tantus est in domo illa exortus dolor uttanquam funeris planctus vix comprimeretur a

302

nobis Visitabant eum quotidie sancti viriepiscopus tunc Uzalensis beataelig memoriaeligSaturninus et presbyter Gelosus ac diaconiCarthaginensis Ecclesiae in quibus erat [245] etex quibus solus est nunc in rebus humanis jamepiscopus cum honore a nobis debitonominandus Aurelius cum quo recordantesmirabilia opera Dei de hac re saeligpe collocutisumus cumque valde meminisse quodcommemoramus invenimus Qui cum eum sicutsolebant vespere visitarent rogavit eosmiserabilibus lacrymis ut mane dignarentur essepraeligsentes suo funeri potius quam dolori Tantusenim eum metus ex prioribus invaserat pœnis utse inter medicorum manus non dubitaret essemoriturum Consolati sunt eum illi et hortati utin Deo fideret ejusque voluntatem viriliter ferretInde ad orationem ingressi sumus ubi nobis exmore genua figentibus atque incumbentibusterraelig ille se ita projecit tanquam fuisset aliquoimpellente graviter prostratus et cœpit orare quibus modis quo affectu quo motu animi quofluvio lacrymarum quibus gemitibus atquesingultibus succutientibus omnia membra ejus etpene intercludentibus spiritum quis ullis explicetverbis Utrum orarent alii nec in haeligc eorumaverteretur intentio nesciebam Ego tamenprorsus orare non poteram hoc tantummodobreviter in corde meo dixi laquo Domine quastuorum preces exaudis si has non exaudis raquo

303

Nihil enim mihi videbatur addi jam posse nisi utexpiraret orando Surreximus et accepta abepiscopo benedictione discessimus rogante illo utmane adessent illis ut aeligquo animo essethortantibus Illuxit dies qui metuebatur aderantservi Dei sicut se affuturos esse promiserant ingressi sunt medici parantur omnia quaelig hora illaposcebat tremenda ferramenta proferunturattonitis suspensisque omnibus Eis autemquorum erat major auctoritas defectum animiejus consolando erigentibus ad manus secturimembra in lectulo componuntur solvuntur nodiligamentorum nudatur locus inspicit medicus etsecandum illum sinum armatus [246] atqueintentus inquirit Scrutatur oculis digitisquecontrectat tentat denique modis omnibus invenit firmissimam cicatricem Jam illa laeligtitia etlaus atque gratiarum actio misericordi etomnipotenti Deo quaelig fusa est ore omniumlacrymantibus gaudiis non est committenda meisverbis cogitetur potius quam dicatur

IV In eadem Carthagine Innocentiareligiosissima fœmina de primariis ipsius civitatisin mamilla cancrum habebat rem sicut medicidicunt nullis medicamentis sanabilem Aut ergopraeligcidi solet et a corpore separari membrum ubinascitur aut ut aliquanto homo diutius vivattamen inde morte quamlibet tardius affuturasecundum Hippocratis ut ferunt sententiamomnis est omittenda curatio Hoc illa a perito

304

medico et suaelig domui familiarissimo acceperat etad solum Deum se orando converteratAdmonetur in somnis appropinquante Pascha utin parte fœminarum observanti ad baptisteriumquaeligcumque illi baptizata primitus occurrissetsignaret ei locum signo Christi fecit etconfestim sanitas consecuta est Medicus sanequi ei dixerat ut nihil curationis adhiberet si paulodiutius vellet vivere cum inspexisset eam posteaet sanissimam comperisset quam prius habereillud malum tali inspectione cognoverat quaeligsivitab ea vehementer quid adhibuisset cupiensquantum intelligi datur nosse medicamentumquo Hippocratis definitio vinceretur Cumque abea quid factum esset audisset voce velutcontemnentis et vultu ita ut illa metueret nealiquod contumeliosum verbum proferret inChristum religiosa urbanitate respondisse fertur laquo Putabam inquit magnum aliquid te mihi fuissedicturam raquo Atque illa jam exhorrescente moxaddidit laquo Quid grande fecit Christus sanarecancrum qui quatriduanum mortuumsuscitavit447 raquo [247] Hoc cum audissem etvehementer stomacharer in illa civitate atque inilla persona non utique obscura factum tamingens miraculum sic latere hinc eam etadmonendam et pene objurgandam putavi Quaeligcum milii respondisset non se inde tacuissequaeligsivi ab eis quas forte tunc matronas447 Joan XI

305

amicissimas secum habebat utrum hoc anteascissent Responderunt se omnino nescisse Ecceinquam quomodo non taces ut nec istaelig audiantquaelig tibi tanta familiaritate junguntur Et quiabreviter ab ea quaesiveram feci ut illisaudientibus multumque mirantibus etglorificantibus Deum totum ex ordinequemadmodum gestum fuerit indicaret

V Medicum quemdam podagrum in eademurbe qui cum dedisset nomen ad baptismum etpridie quam baptizaretur in somnis a pueris nigriscirratis quos intelligebat daeligmones baptizarieodem anno prohibitus fuisset eisque nonobtemperans etiam conculcantibus pedes ejus indolorem acerrimum qualem nunquam expertusest isset magisque eos vincens lavacroregenerationis ut voverat ablui non distulisset inbaptismate ipso non solum dolore quo ultrasolitum cruciabatur verumetiam podagracaruisse nec amplius cum diu postea vixissetpedes doluisse quis novit Nos tamen novimuset paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire

VI Ex mimo quidam Curubitanus nonsolum a paralysi verumetiam ab informi ponderegenitalium cum baptizaretur salvus effectus est et liberatus utraque molestia tanquam mali nihilhabuisset in corpore de fonte regenerationisascendit Quis hoc praeligter Curubim novit etpraeligter rarissimos aliquos qui hoc ubicumqueaudire potuerunt Nos autem cum hoc

306

comperissemus jubente sancto episcopo Aurelioetiam ut veniret Carthaginem fecimus quamvis atalibus prius audierimus de quorum fide dubitarenon possemus [248]

VII Vir Tribunitius Hesperius apud nos esthabet in territorio Fussalensi fundum Zubediappellatum ubi eum afflictione animalium etservorum suorum domum suam spirituummalignorum vim noxiam perpeti comperissetrogavit nostros me absente presbyteros utaliquis eorum illo pergeret cujus orationibuscederent Perrexit unus obtulit ibi sacrificiumcorporis Christi orans quantum potuit utcessaret illa vexatio Deo protinus miserantecessavit Acceperat autem ab amico suo terramsanctam de Jerosolymis allatam ubi sepultusChristus die tertio resurrexit eamquesuspenderat in cubiculo suo ne quid mali etiamipse pateretur At ubi domus ejus ab illainfestatione purgata est quid de illa terra fieretcogitabat quam diutius in cubiculo suoreverentiaelig causa habere nolebat Forte accidit utego et collega tunc meus episcopus Synitensisecclesiaelig Maximinus in proximo essemus utveniremus rogavit et venimus Cumque nobisomnia retulisset etiam hoc petivit ut infodereturalicubi atque ibi orationum locus fieret ubi etiampossent Christiani ad celebranda quaelig Dei suntcongregari Non restitimus factum est Erat ibijuvenis paralyticus rusticanus hoc audito petivit

307

a parentibus suis utilium ad cum locum sanctumnon cunctanter afferrent Quo cum fuisset allatusoravit atque inde continuo pedibus suis salvusabscessit

VIII Victoriana dicitur villa ab Hipponeregio minus triginta millibus abest MemoriaMartyrum ibi est Mediolanensium Protasii etGervasii Portatus est eo quidam adolescens quicum die medio tempore aeligstatis equum ablueret influminis gurgite daeligmonem incurrit Ibi cumjaceret vel morti proximus vel simillimus mortuoad vespertinos illuc hymnos et orationes cumancillis suis et quibusdam sanctimonialibus exmore domina possessionis [249] intravit atqueliymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasipercussus excussus est et cum terribili fremitualtare apprehensum movere non audens sive nonvalens tanquam eo fuerit alligatus aut affixustenebat et cum grandi ejulatu parci sibi rogansconfitebatur ubi adolescentem et quando etquomodo invaserit Postremo se exiturum essedenuntians membra ejus singula nominabat quaeligse amputaturum exiens minabatur atque interhaeligc verba discessit ab homine Sed oculus ejus inmaxillam fusus tenui venula ab interiore quasiradice pendebat totumque ejus medium quodnigellum fuerat albicaverat Quo viso qui aderant(concurrerant autem etiam alii vocibus ejus accitiet se omnes in orationem pro illo straverant)quamvis eum sana mente stare gauderent rursus

308

tamen propter oculum ejus contristati medicumquaeligrendum esse dicebant Ibi maritus sororisejus qui eum illo detulerat laquo Potens est inquitDeus sanctorum orationibus qui fugavitdaeligmonem lumen reddere raquo Tunc sicut potuitoculum lapsum atque pendentem loco suorevocatum ligavit orario nec nisi post septemdies putavit esse solvendum Quod cum fecissetsanissimum invenit Sanati sunt illic et alii dequibus dicere longum est

IX Hipponensem quamdam virginem sciocum se oleo perunxisset cui pro illa oranspresbyter instillaverat lacrymas suas mox adaeligmonio fuisse sanatam Scio etiam episcopumsemel pro adolescente quem non vidit orasseillumque illico daeligmone caruisse

X Erat quidam senex Florentius Hipponensisnoster homo religiosus et pauper sartoris se artepascebat casulam perdiderat et unde sibi emeretnon habebat ad Vigenti Martyres quorumMemoria apud nos est celeberrima clara voce utvestiretur oravit Audierunt eum [250]adolescentes qui forte aderant irrisores eumquediscedentem exagitantes prosequebantur quasi aMartyribus quinquagenos follesiii undevestimentum emeret petivisset At ille tacitusambulans ejectum grandem piscem palpitantemvidit in littore cumque illis faventibus atqueadjuvantibus apprehendit et cuidam coquoCatoso nomine bene Christiano ad coquinam

309

conditariam indicans quid gestum sit trecentisfollibus vendidit lanam comparare indedisponens ut uxor ejus quomodo posset ei quoindueretur ediceret Sed coquus concidenspiscem annulum aureum in ventriculo ejusinvenit moxque miseratione flexus et religioneperterritus homini eum reddidit dicens laquo Eccequomodo Viginti Martyres te vestierunt raquo

XI Adaquas Tibilitanas episcopo a florentePraeligjecto reliquias martyris gloriosissimi Stephaniad ejus Memoriam veniebat magnaelig multitudinisconcursus et occursus Ibi caeligca mulier ut adepiscopum portantem duceretur oravit floresquos ferebat dedit recepit oculis admovitprotinus vidit Stupentibus qui aderant praeligibatexultans viam carpens et viaelig ducem ulterius nonrequirens

XII Memorati Memoriam Martyris quaeligposita est in castello Sinitensi quod Hipponensicoloniaelig vicinum est ejusdem loci Luciliusepiscopus populo praeligcedente atque sequenteportabat Fistula cujus molestia jamdiulaboraverat et familiarissimi sui medici qui eamsecaret opperiebatur manus illius pire sarcinaeligvectatione repente sanata est nam deinceps eamin suo corpore non invenit

XIII Eucharius est presbyter ex HispaniaCalamaelig habitat veteri morbo calculi laborabat per Memoriam supradicti Martyris quamPossidius illo advexit episcopus [251] salvus

310

factus est Idem ipse postea morbo aliopraeligvalescente mortuus sic jacebat ut ei jampollices ligarentur opitulatione memoratiMartyris cum de Memoria ejus reportata fuissetet superjacentis corpus missa ipsius presbyteritunica suscitatus est-

XIV Fuit ibi vir in ordine suo primariusnomine Martialis aeligvo jam gravis et multum areligione abhorrens christiana Habebat sanefidelem filiam et generum eodem annobaptizatum Qui cum eum aegrotantem multis etmagnis lacrymis rogarent ut Christianus fieretprorsus abnuit eosque a se turbida indignationesubmovit Visum est genero ejus ut iret adMemoriam sancti Stephani et illic pro eo quantumposset oraret ut Deus illi daret mentem bonamqua credere non differret in Christum Fecit hocingenii gemitu et fletu et sinceriter ar- dentepietatis affectu deinde abscedens aliquid dealtari florum quod occurrit tulit eique cum jamnox esset ad caput posuit tum dormitum est Etecce ante diluculum clamat ut ad episcopumcurreretur qui mecum forte tunc erat apudHipponem Cum ergo audisset eum absentemvenire presbyteros postulavit Venerunt crederese dixit admirantibus atque gaudentibus omnibusbaptizatus est Hoc quandiu vixit in orehabebat laquo Christe accipe spiritum meum raquo cumhaeligc verba beatissimi Stephani quando lapidatus

311

est a Judaeis448 ultima fuisse nesciret quaelig huicquoque ultima fuerunt nam non multo postetiam ipse defunctus est

XV Sanati sunt illic per eumdem Martyremetiam podagri duo unus civis peregrinus unus sed civis omni modo peregrinus autem perrevelationem quid adhiberet quando doleretaudivit et cum hoc fecerit dolor continuoconquiescit [252]

XVI Audurus nomen est fundi ubi ecclesiaest et in ca Memoria Stephani martyris Puerumquemdam parvulum cum in arca luderetexorbitantes boves qui vehiculum trahebant rotaobtriverunt et confestim palpitavit expiransHunc mater arreptum ad eamdem Memoriamposuit et non solum revixit verumetiam illaeligsusapparuit

XVII Sanctimonialis quaeligdam in vicinapossessione quaelig Caspaliana dicitur cumaegritudine laboraret ac desperaretur ad eamdemMemoriam tunica ejus allata est quaelig antequamrevocaretur illa defuncta est Hac tamen tunicaoperuerunt cadaver ejus parentes et receptospiritu salva facta est

XVIII Apud Hipponem Bassus quidamSyrus ad Memoriam ejusdem Martyris orabat proaeliggrotante et periclitante filia eoque secumvestem ejus attulerat cum ecce pueri de domocucurrerunt qui ei mortuam nuntiarent Sed cum448 Act XVII

312

orante illo ab amicis ejus exciperenturprohibuerunt eos illi dicere ne per publicumplangeret Qui cum domum redisset jam suorumejulatibus personantem et vestem filiaelig quamferebat super eam projecisset reddita est vitaelig

XIX Rursus ibidem apud nos Irenaeligicujusdam collectarii filius aeliggritudine extinctus estCumque corpus jaceret exanime atque alugentibus et lamentantibus exequiaelig pararenturamicorum ejus quidam inter aliorumconsolantium verba suggessit ut ejusdemMartyris oleo corpus perungeretur Factum est etrevixit

XX Itemque apud nos vir TribunitiusEleusinus super Memoriam Martyris quaelig insuburbano ejus est aeliggritudine exanimatum posuitinfantulum filium et post orationem quam cummultis lacrymis ibi fudit viventem levavit [253]

XXI Quid faciam Urget hujus operisimplendi promissio ut non hic possim omniacommemorare quaelig scio et procul dubio pleriquenostrorum cum haeligc legent dolebunt me tammulta praeligtermisisse quaelig utique mecum sciuntQuos jam nunc ut ignoscant rogo et cogitentquam prolixi laboris sit facere quod me hic nonfacere suscepti operis necessitas cogit Si enimmiracula sanitatum ut alia taceam eatantummodo velim scribere quaelig per huncMartyrem id est gloriosissimum Stephanumfacta sunt in colonia Calamensi et in nostra

313

plurimi conficiendi sunt libri nec tamen omniacolligi poterunt sed tantum de quibus libelli datisunt qui recitarentur in populis Id namque fierivoluimus cum videremus antiquis similiadivinarum signa virtutum etiam nostristemporibus frequentari et ea non deberemultorum notitiaelig deperire Nondum est autembienniumiv ex quo apud Hipponem regium cœpitesse ista Memoria et multis quod nobiscertissimum est non datis libellis de iis quaeligmirabiliter facta sunt illi ipsi qui dati sunt adseptuaginta ferme numerum pervenerant quandoista conscripsi Calamaelig vero ubi et ipsa Memoriaprius esse cœpit et crebrius dantur incomparabilimultitudine superant

XXII Uzali etiam449 quaelig colonia Uticaelig vicinaest multa praeligclara per eumdem Martyrem factacognovimus cujus ibi Memoria longe prius quamapud nos ab episcopo Evodio constituta est Sedlibellorum dandorum ibi consuetudo non est velpotius non fuit nam fortasse nunc esse jamcœpit Cum enim nuper illic essemus Petroniamclarissimam fœminam quaelig ibi mirabiliter exmagno atque diuturno in quo medicorumadjutoria cuncta defecerant languore sanata esthortati sumus volente supradicto loci episcopout libellum daret qui recitaretur in populo et[254] obedientissime paruit In quo posuit etiamquod hic reticere non possum quamvis ad ea449 Vide Ser 323 el 324 necnon librum de miraculis S Stephani

314

quaelig hoc opus urgent festinare compellar Aquodam Judaeligo dixit sibi fuisse persuasum utannulum capillatio cingulo insereret quo subomni veste ad nuda corporis cingeretur quiannulus haberet sub gemma lapidem in renibusinventum bovis Hoc alligata quasi remedio adsancti Martyris limina veniebat Sed profecta aCarthagine cum in confinio fluminis Bagradaelig insua possessione mansisset surgens ut iterperageret ante pedes suos illum jacentemannulum vidit et capillatiam zonam qua fueratalligatus mirata tentavit Quam cum omnino suisnodis firmissimis sicut fuerat comperissetastrictam crepuisse atque exiluisse annulumsuspicata est qui etiam ipse cum integerrimusfuisset inventus futuraelig salutis quodam modopignus de tanto miraculo se accepisse praeligsumpsitatque illud vinculum450 solvens simul cum eodemannulo projecit in flumen Non credunt hoc quietiam Dominum Jesum per integra virginaliamatris enixum et ad Discipulos ostiis clausisingressum fuisse non credunt sed hoc certequaeligrant et si verum invenerint illa credantClarissima fœmina est nobiliter nata nobiliternupta Carthagini habitat ampla civitas amplapersona rem quaerentes latere non sinit Martyrcerte ipse quo impetrante illa sanata est in filiumpermanentis virginis credidit in eum qui ostiisclausis ad Discipulos ingressus est credidit 450 Forte cingulum

315

postremo propter quod omnia ista dicuntur anobis in eum qui ascendit in cœlum cum carnein qua resurrexerat credidit et ideo per eumtanta fiunt quia pro ista fide animam posuitFiunt ergo etiam nunc multa miracula eodemDeo faciente per quos vult et quemadmodumvult qui et illa quaelig legimus fecit sed ista necsimiliter innotescunt [255] neque ut non excidantanimo quasi glarea memoria crebra lectionetunduntur Nam et ubi diligentia est quaelig nuncapud nos esse cœpit ut libelli eorum quibeneficia percipiunt recitentur in populo semelhoc audiunt qui adsunt pluresque non adsunt utnec illi qui alluerunt post aliquot dies quodaudierunt mente retineant et vix quisquamreperiatur illorum qui ei quem non affuissecognoverit indicet quod audivit

XXIII Unum est apud nos factum nonmajus quam illa quaelig dixi sed tam clarum atqueillustre miraculum ut nullum arbitrer esseHipponensium qui hoc non vel viderit veldidicerit nullum qui oblivisci ulla ratione potueritDecem quidam fratres (quorum septem suntmares tres fœminaelig) de Caeligsarea Cappadociaeligsuorum civium non ignobiles maledicto matrisrecenti patris eorum obitu destitutaelig quaeliginjuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit talipœna sunt divinitus coerciti ut horribiliterquaterentur omnes tremore membrorum in quafœdissima specie oculos suorum civium non

316

ferentes quaquaversum cuique ire visum est totopene vagabantur orbe romano Ex his etiam adnos venerunt duo frater et soror Paulus etPalladia multis aliis locis miseria diffamante jamcogniti Venerunt autem ante Pascha ferme diesquindecim ecclesiam quotidie et in ea Memoriamgloriosissimi Stephani frequentabant orantes utjam sibi placaretur Deus et salutem pristinamredderet Et illic et quacumque ibantconvertebant in se civitatis aspectum Nonnulliqui eos alibi viderant causamque tremoris eorumnoverant aliis ut cuique poterant indicabantVenit et Pascha atque ipso die Dominico manecum jam frequens populus praeligsens esset et locisancti cancellos ubi Martyrium erat idem juvenisorans teneret repente prostratus est et dormientisimillimus jacuit [256] non tamen tremens sicutetiam per somnum solebat Stupentibus quiaderant atque aliis paventibus aliis dolentibuscum eum quidam vellent erigere nonnulliprohibuerunt et potius exitum expectandum essedixerunt Et ecce surrexit et non tremebatquoniam sanatus erat et stabat incolumis intuensintuentes Quis ergo se tenuit a laudibus Dei Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesiausquequaque completa est Inde ad me curriturubi sedebam jam processurus irruit alter quisquepost alterum omnis posterior quasi novum quodalius prior dixerat nuntiantes meque gaudente etapud me gratias Deo agente ingreditur etiam ipse

317

cum pluribus inclinatur ad genua mea erigitur adosculum meum Procedimus ad populum plenaerat ecclesia personabat vocibus gaudiorum Deogratias Deo laudes nemine tacente hinc atqueinde clamantium Salutavi populum et rursuseadem ferventiore voce clamabant Facto tandemsilentio Scripturarum divinarum sunt lectasolemnia Ubi autem ventum est ad mei Sermonislocum dixi pauca pro tempore et pro illiusjocunditate laeligtitiaelig Magis enim cos in operedivino quamdam Dei eloquentiam non audiresed considerare permisi Nobiscum homoprandit et diligenter nobis omnem suaelig acmaternaelig fraternaeligque calamitatis indicavithistoriam Sequenti itaque die post Sermonemredditum narrationis ejus libellum in crastinumpopulo recitandum promisi451 Quod cum exDominico Paschaelig die tertio Fieret in gradibusexedraelig in qua de superiore loquebar loco fecistare ambos fratres cum eorum legereturlibellus452 Intuebatur populus universus sexusutriusque unum stantem sine deformi motualteram membris omnibus contrementem Et quiipsum non viderant quid in eo divinaeligmisericordiaelig factum esset in ejus sorore [257]cernebant Videbant enim quid in eogratulandum quid pro illa esset orandum Interhaeligc recitato eorum libello de conspectu populi

451 Ser 321452 Id 322

318

abire eos praeligcepi et de tota ipsa causa aliquantodiligentius coeperam disputare cum ecce medisputante voces aliaelig de Memoria Martyris novaeliggratulationis audiuntur Conversi sunt eo qui meaudiebant cœperuntque concurrere Illa enim ubide gradibus descendit in quibus steterat adsanctum Martyrem orare perrexerat Quaelig mox utcancellos attigit collapsa similiter vel ut insomnum sana surrexit Dum ergo requireremusquid fletum fuerit unde iste strepitus laeligtusextiterit ingressi sunt cum illa in basilicam ubieramus adducentes eam sanam de Martyris453

loco Tum vero tantus ab utroque sexuadmirationis clamor exortus est ut voxcontinuata cum lacrymis non videretur possefiniri Perducta est ad eum locum ubi paulo antesteterat tremens Exaltabant eam similem fratricui doluerant remansisse dissimilem et nondumfusas preces suas pro illa jam tamen praeligviamvoluntatem tam cito exauditam esse cernebantExaltabant in Dei laudem voce sine verbis tantosonitu quantum aures nostrae ferre vix possentQuid erat in cordibus exultantium nisi fidesChristi pro qua Stephani sanguis effusus est [258]

CAPUT IX

453 Forte Martyrii

319

Quod universa miracula quaelig per Martyres inChristi nomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt

CUI nisi huic fidei attestantur ista miracula inqua praeligdicatur Christus resurrexisse in carne etin cœlum ascendisse cum carne Quia et ipsiMartyres hujus fidei martyres id est hujus fideitestes fuerunt huic fidei testimonium perhibentesmundum inimicissimum et crudelissimumpertulerunt eumque non repugnando sedmoriendo vicerunt Pro ista fide mortui sunt quihaeligc a Domino impetrare possunt propter cujusnomen occisi sunt Pro hac fide praeligcessit eorummira patientia ut in his miraculis tanta istapotentia sequeretur Nam si carnis in aeligternumresurrectio vel non praeligvenit in Christo vel nonventura est sicut praelignuntiatur a Christo vel sicutpraelignuntiata est a Prophetis a quibuspraelignuntiatus est Christus cur et mortui tantapossunt qui pro ea fide qua haeligc resurrectiopraeligdicatur occisi sunt Sive enim Deus ipse perse ipsum miro modo quo res temporalesoperatur aeligternus sive per suos ministros istafaciat et eadem ipsa quaelig per ministros facit sivequaeligdam faciat etiam per Martyrum spiritus sicutper homines adhuc in corpore constitutos siveomnia ista per Angelos quibus invisibiliterimmutabiliter et incorporaliter imperat operetur ut quaelig per Martyres fieri dicuntur eis orantibustantum et impetrantibus non etiam operantibus

320

fiant sive alia istis alia illis modis qui nullomodo comprehendi a mortalibus possunt eitamen [259] attestantur haeligc fidei in qua carnis inaeligternum resurrectio praeligdicatur

CAPUT X

Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quam daeligmones quioh hoc quaeligdam faciunt ut ipsi dii esse credantur

Hic forte dicturi sunt etiam deos suos aliquamira fecisse Bene si jam incipiunt deos suosnostris mortuis hominibus comparare An dicentetiam se habere deos ex hominibus mortuis sicutHerculem sicut Romulum sicut alios multosquos in deorum numerum receptos opinantur Sed nobis Martyres non sunt dii quia unumeumdemque Deum et nostrum scimus etMartyrum Nec tamen miraculis quaelig perMemorias nostrorum Martyrum fiunt ullo modocomparanda sunt miracula quaelig facta per templaperhibentur illorum Verum si qua similiavidentur sicut a Moyse magi Pharaonis454 siceorum dii victi sunt a Martyribus nostrisFecerunt autem illa daemones eo fastu impuraeligsuperbiaelig quo eorum dii esse voluerunt faciuntautem ista Martyres vel potius Deus vel orantibusaut cooperantibus cis ut fides illa proficiat quaeos non deos esse nostros sed unum Deumhabere nobiscum credamus Denique illi talibus

454 Exod VIII

321

diis suis et templa aeligdificaverunt et statueruntaras et sacerdotes instituerunt et sacrificiafecerunt nos autem Martyribus nostris nontempla sicut diis sed Memorias sicut [260]hominibus mortuis quorum apud Deum vivuntspiritus fabricamus nec ibi erigimus altaria inquibus sacrificemus Martyribus sed uni Deo etMartyrum et nostro ad quod sacrificium sicuthomines Dei qui mundum in ejus confessionevicerunt suo loco et ordine nominantur nontamen a sacerdote qui sacrificat invocantur Deoquippe non ipsis sacrificat quamvis in Memoriasacrificet eorum quia Dei sacerdos est nonillorum Ipsum vero sacrificium corpus estChristi quod non offertur ipsis quia hoc sunt etipsi Quibus igitur potius credendum est miraculafacientibus Eis-ne qui se ipsos volunt haberideos ab his quibus ea faciunt an eis qui ut inDeum credatur quod et Christus est faciuntquidquid mirabile faciunt Eis-ne qui sacra suaetiam crimina sua esse voluerunt an eis qui neclaudes suas volunt esse sacra sua sed totum quodveraciter laudantur ad ejus gloriam proficere inquo laudantur In Domino quippe laudanturanimaelig eorum455 Credamus ergo eis et veradicentibus et mira facientibus Dicendo enimvera passi sunt ut possent facere mira In cisveris est praeligcipuum quod Christus resurrexit amortuis et immortalitatem resurrectionis in sua455 Psal XXXIII 3

322

carne primus ostendit quam nobis affuturam velin principio novi saeligculi vel in hujus fine promisit[261]

CAPUT XI

Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœlo essenon posse

I CONTRA quod magnum Dei donumratiocinatores isti laquo Quorum cogitationes novitDominus quoniam vanaelig sunt456 raquo de ponderibuselementorum argumentantur quoniam scilicetmagistro Platone didicerunt mundi duo corporamaxima atque postrema duobus mediis aerescilicet et aqua esse copulata atque conjuncta Acper hoc inquiunt quoniam terra ab hinc sursumversus est prima secunda aqua super terramtertius aer super aquam quartum super aeracœlum non potest esse terrenum corpus in cœloMomentis enim propriis ut ordinem suumteneant singula elementa librantur Ecce qualibusargumentis omnipotentiae Dei humanacontradicit infirmitas quam possidet vanitasQuid ergo faciunt in aere terrena tot corporacum a terra sit aer tertius Nisi forte qui perplumarum et pennarum levitatem donavit aviumterrenis corporibus ut portentur in aereimmortalibus factis corporibus hominum nonpoterit donare virtutem qua etiam in summo

456 Psal XCIII 11

323

cœlo valeant habitare Animalia quoque ipsaterrena quaelig volare non possunt in quibus ethomines sunt sicut sub aqua pisces quaelig sunt amiarum animalia ita sub terra vivere debueruntCur ergo non saltem de secundo id est de aquissed de elemento tertio terrenum animal carpithanc vitam Quare cum [262] pertineat adterram in secundo quod super terram estelemento vivere si cogatur continuo suffocaturet ut vivat vivit in tertio An errat hic ordoelementorum vel potius non in natura rerum sedin istorum argumentationibus deficit Omittodicere quod jam in tertio-decimo libro dixi quammulta gravia terrena sint corpora sicut plumbumet formam tamen ab artifice accipiant qua natarevaleant super aquam et ut accipiat qualitatemcorpus humanum qua ferri in cœlum et essepossit in cœlo omnipotenti Artificicontradicitur

II Jamvero contra illud quod dixi superiusetiam istum considerantes atque tractanteselementorum ordinem quo confidunt noninveniunt omnino quod dicant Sic est enim hincsursum versus terra prima aqua secunda tertiusaer quartum cœlum ut super omnia sit animaelignatura Nam et Aristoteles quintum corpus eamdixit esse et Plato nullum Si quintum esset certesuperius esset caeligleris cum vero nullum estmulto magis superat omnia In terreno ergo quidfacit corpore In hac mole quid agit subtilior

324

omnibus In hoc pondere quid agit levioromnibus In hac tarditate quid agit celerioromnibus Ita-ne per hujus tam excellentis naturaeligmeritum non poterit effici ut corpus ejus leveturin cœlum et cum valeat nunc natura corporumterrenorum deprimere animas deorsumaliquando et animaelig levare sursum terrena corporanon valebunt

III Jam si ad eorum miracula veniamus quaeligfacta a diis suis opponunt Martyribus nostrisnonne etiam ipsa pro nobis facere et nobisrepedentur omnino proficere Nam inter magnamiracula deorum suorum profecto magnum illudest quod Varro commemorat Vestalemvirginem cum periclitaretur falsa suspicione destupro cribrum implesse aqua de Tiberi et adsuos judices nulla [263] ejus parte stillanteportasse Quis aquaelig pondus supra cribrumtenuit Quis tot cavernis patentibus nihil inde interram cadere permisit Responsuri sunt laquo Aliquis deus aut aliquis daeligmon raquo Si densnumquid major est Deo qui fecit hunc mundum Si daeligmon numquid potentior est Angelo quiDeo servit a quo factus est mundus Si ergodeus minor vel Angelus vel daeligmon potuitpondus humidi elementi sic suspendere utaquarum videatur mutata fuisse natura ita-neDeus omnipotens qui omnia ipse creavitelementa terreno corpori grave pondus auferrenon poterit ut in eodem elemento habitet

325

vivificatum corpus in quo voluerit vivificansspiritus

IV Deinde cum aera medium ponant interignem de super et aquam subter quid est quodcum inter aquam et aquam et inter aquam etterram saeligpe invenimus Quid enim volunt esseaquosas nubes inter quas et maria aer mediusreperitur Quonam quaeligso elementorumpondere atque ordine efficitur ut torrentesviolentissimi atque undosissimi antequam subaere in terris currant super aera in nubibuspendeant Cur denique aer est medius intersumma cœli et nuda terrarum quaquaversumorbis extenditur si locus ejus inter cœlum etaquas sicut aquarum inter ipsum et terras estconstitutus

V Postremo si ita est elementorum ordodispositus ut secundum Platonem duobus mediisid est aere et aqua duo extrema id est ignis etterra jungantur cœlique obtineat ille summilocum haeligc autem imi velut fundaminis mundiet ideo in cœlo esse non potest terra cur est ipseignis in terra Secundum hanc quippe rationemita ista duo elementa in locis propriis imo acsummo terra et ignis esse debuerunt utquemadmodum nolunt in summo esse possequod imi est ita nec in imo posset esse quodsummi est Sicut ergo nullam putant vel esse [264]vel futuram esse terraelig particulam in cœlo itanullam particulam videre debuimus ignis in terra

326

Nunc vero non solum in terris verumetiam subterris ita est ut eum eructuent vertices montium praeligter quod in usibus hominum et esse ignem interra et eum nasci videmus ex terra quandoquidem et de lignis et de lapidibusnascitur quaelig sunt corpora sine dubitationeterrena Sed ille inquiunt ignis est tranquilluspurus innoxius sempiternus iste autemturbidus fumeus corruptibilis atque corruptorNec tamen corrumpit montes in quibus jugiteraeligstuat cavernasque terrarum Verum esto sit illiiste dissimilis ut terrenis habitationibus congruat cur ergo nolunt ut credamus naturam corporumterrenorum aliquando incorruptibilem factamcœlo convenientem futuram sicut nunc igniscorruptibilis his convenit terris Nihil igiturallerunt ex ponderibus atque ordineelementorum unde omnipotenti Deo quominusfaciat corpora nostra talia ut etiam in cœlopossint habitare praeligscribant

CAPUT XII

Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident

I SED scrupulosissime quaeligrere et fidem quacredimus resurrecturam carnem ita quaeligrendoadsolent irridere laquo Utrum fœtus abortiviresurgant Et quoniam Dominus ait laquo Amendico vobis capillus capitis vestri non peribit457 raquo

457 Luc XXI 18

327

utrum statura et robur aeligqualia futura sintomnibus an diversaelig corporum quantitates Sienim aeligqualitas [265] corporum erit undehabebunt quod hic non habuerunt in molecorporis illi abortivi si resurgent et ipsi raquo Aut sinon resurgent quia nec nati sunt sed effusieamdem quaestionem de parvulis versant undeillis mensura corporis quam nunc defuissevidemus accedat cum in hac aeligtate moriunturNeque enim dicturi sumus eos non resurrecturosqui non solum generationis verum etiamregenerationis capaces sunt Deinde interrogantquem modum ipsa aeligqualitas habitura sit Si enimtam magni et tam longi erunt omnes quamfuerunt quicumque hic fuerunt maximi atquelongissimi non solum de parvulis sed de plurimisquaerunt unde illis accessurum sit quod hicdefuit si hoc quisque recipiet quod hic habuit Siautem quod ait Apostolus occursuros nos omneslaquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi458 raquo etillud alterum laquo Quos praeligdestinavit conformesimaginis Filii sui459 raquo sic intelligendum est utstatura et modus Christi corporis omnium qui inregno ejus erunt humanorum corporum sitfuturus laquo Multis erit inquiunt de magnitudine etlongitudine corporis detrahendum raquo et ubi jamerit laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo si deipsa corporis quantitate tam multum peribit

458 Ephes IV 13459 Rom VIII 29

328

Quamvis et de ipsis capillis possit inquiri utrumredeat quidquid tondentibus decidit Quod sirediturum est quis non exhorreat illamdeformitatem Nam hoc et de unguibus videturnecessario secuturum ut redeat tam multumquod corporis curatura desecuit Et ubi eritdecus quod certe majus quam in ista essecorruptione potuit in illa jam immortalitate essedebebit Si autem non redibit ergo peribit laquo Quomodo ergo inquiunt capillus capitis nonperibit raquo De macie quoque vel pinguedinesimiliter disputant Nam si aeligquales omnes eruntnon utique alii macri alii pingues erunt Accedet[266] ergo aliis aliquid aliis minuetur Ac per hocnon quod erat recipiendum sed alicubiaddendum est quod non fuit et alicubiperdendum quod fuit

II De ipsis etiam corruptionibus etdilapsionibus corporum mortuorum cum aliudvertatur in pulverem in auras aliud exhaletur sint quos bestiaelig sint quos ignis absumat naufragio vel quibuscumque aquis ita quidampereant ut eorum carnes in humorem putredodissolvat non mediocriter permoventur atqueomnia ista recolligi in carnem et redintegrariposse non credunt Consectantur etiam quasquefœditates et vitia sive accedant sive nascantur ubi et monstrosos partus cum horrore atqueirrisione commemorant et requirunt quaelignamcujusque deformitatis resurrectio sit futura Si

329

enim nihil tale redire in corpus hominisdixerimus responsionem nostram de locisvulnerum cum quibus Dominum Christumresurrexisse praeligdicamus se confutaturos essepraeligsumunt Sed inter haeligc omnia quaestiodifficillima illa proponitur in cujus carnemreditura sit caro qua corpus alterius vescentishumana viscera fame compellente nutritur Incarnem quippe conversa est ejus qui talibus vixitalimentis et ea quaelig macies ostenderatdetrimenta supplevit Utrum ergo illi redeathomini cujus caro prius fuit an illi potius cujuspostea facta est ad hoc percontantur ut fidemresurrectionis illudant ac sic animaelig humanaelig autalternantes sicut Plato veras infelicitatesfalsasque promittant beatitudinis aut post mullasitidem per diversa corpora revolutionesaliquando tamen eam sicut Porphyrius liniremiserias et adeas nunquam redire fateantur nontamen corpus habendo immortale sed corpusomne fugiendo [267]

CAPUT XIII

An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum

An haeligc ergo quaelig ab eorum parte contrariame digerente mihi videntur oppositamisericordia Dei mei nisibus opem ferenterespondeam Abortivos fœtus qui cum jamvixissent in utero ibi sunt mortui resurrecturos

330

ut affirmare ita negare non audeo quamvis nonvideam quomodo ad eos non pertineat resurrectiomortuorum si non eximuntur de numeromortuorum Aut enim non omnes mortuiresurgent et erunt aliquaelig humanaelig animaelig sinecorporibus in aeligternum quaelig corpora humanaquamvis intra viscera materna gestarunt aut siomnes animaelig humanaelig recipient resurgentia suacorpora quaelig habuerunt ubicumque viventia etmorientia reliquerunt non invenioquemadmodum dicam ad resurrectionem nonpertinere mortuorum quoscumque mortuosetiam in uteris matrum Sed utrumlibet de hisquisque sentiat quod de jam natis infantibusdixerimus hoc etiam de illis intelligendum est siresurgent [268]

CAPUT XIV

An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu

QUID ergo de infantibus dicturi sumus nisiquia non in ea resurrecturi sunt corporisexiguitate qua mortui sed quod eis tardiusaccessurum erat tempore hoc sunt illo Dei operemiro atque celerrimo recepturi In sententiaquippe Domini ubi ait laquo Capillus capitis vestrinon peribit460 raquo dictum est non defuturum essequod fuit non autem negatum est affuturum essequod defuit Defuit autem infanti mortuo

460 Luc XXI 18

331

perfecta quantitas sui corporis perfecto quippeinfanti deest utique perfectio magnitudiniscorporalis quaelig cum accesserit jam staturalongior esse non possit Hunc perfectionismodum sic habent omnes ut cum illoconcipiantur atque nascantur sed habent inratione non in mole sicut ipsa jam membraomnia sunt latenter in semine eum etiam natisnonnulla adhuc desint sicut dentes ac si quidejusmodi In qua ratione uniuscujusque materiaeligindita corporali jam quodam modo ut ita dicamliciatum esse videtur quod nondum est imoquod latet sed accessu temporis erit vel potiusapparebit In hac ergo infans jam brevis autlongus est qui brevis longusve futurus estSecundum hanc rationem profecto inresurrectione corporis detrimenta corporis nontimemus quia etsi aequalitas futura essetomnium ita ut omnes usque ad giganteasmagnitudines pervenirent ne illi qui maximifuerunt minus haberent [269] aliquid in staturaquod cis contra sententiam Christi periret quidixit nec capillum capitis esse periturum Creatoriutique qui creavit cuncta de nihilo quomododeesse posset unde adderet quod addendum essemirus artifex nosset

CAPUT XV

An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora

332

SED utique Christus in ea mensura corporisin qua est mortuus resurrexit nec fas est dicerecura resurrectionis omnium tempus veneritaccessuram corpori ejus eam magnitudinemquam non habuit quando in ea Discipulis in quaillis erat notus apparuit ut longissimis fieri possitaequalis Si autem dixerimus ad dominici corporismodum etiam quorumque majora corporaredigenda peribit de multorum corporibusplurimum cum ipse nec capillum periturum essepromiserit Restat ergo ut suam recipiat quisquemensuram quam vel habuit in juventute etiamsisenex est mortuus vel fuerat habiturus si anteest defunctus Atque illud quod commemoravitApostolus de mensura aeligtatis plenitudinisChristi461 aut propter aliud intelligamus dictumesse id est ut illi capiti in populis christianisaccedente omnium perfectione membrorumaeligtatis ejus mensura compleatur aut si hoc deresurrectione corporum dictum est sicaccipiamus dictum ut nec ultra nec infrajuvenilem formam resurgant corporamortuorum sed in ejus aeligtate et robore usque ad[270] quam Christum hic pervenisse cognovimusCirca triginta quippe annos definierunt esse etiamsaeligculi hujus doctissimi homines juventutem quaelig cum fuerit spatio proprio terminata inde jamhominem in detrimenta vergere gravioris acsenilis aeligtatis Et ideo non esse dictum in461 Ephes IV 13

333

mensuram corporis vel in mensuram staturaelig sed laquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi raquo

CAPUT XVI

Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei

ILLUD etiam quod ait laquo Praeligdestinatosconformes imaginis Filii Dei462 raquo potest etsecundum interiorem hominem intelligi Undenobis alio loco dicit laquo Nolite conformari huicsaeligculo sed reformamini in novitate mentisvestraelig463 raquo Ubi ergo reformamur neconformemur huic saeligculo ibi conformamur DeiFilio Potest et sic accipi ut quemadmodum illenobis mortalitate ita nos illi efficiamurimmortalitate conformes quod quidem et adipsam resurrectionem corporum pertinet Siautem etiam in his verbis qua forma resurrecturasint corpora sumus admoniti sicut illa mensuraita et ista conformatio non quantitatisintelligenda est sed aeligtatis Resurgent itaqueomnes tam magni corpore quam vel erant velfuturi erant in juvenili aeligtate quamvis nihil oberitetiamsi erit infantilis vel senilis corporis formaubi nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebitinfirmitas Unde etiam si quis in eo corporismodo in quo defunctus est resurrecturum [271]

462 Rom VIII 29463 Id XII 2

334

unumquemque contendit non est cum illolaboriosa contradictione pugnandum

CAPUT XVII

An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum

NONNULLI propter hoc quod dictum est laquo Donec occurramus omnes in virum perfectumin mensuram aeligtatis plenitudinis Christi etconformes imaginis Filii Dei464 raquo nec in sexufœmineo resurrecturas fœminas credunt sed invirili omnes aiunt quoniam Deus solum virumfecit ex limo fœminam ex viro Sed mihi meliussapere videntur qui utrumque sexumresurrecturum esse non dubitant Non enimlibido ibi erit quaelig confusionis est causa Namprius quam peccassent nudi erant et nonconfundebantur vir et fœmina Corporibus ergoillis vitia detrahentur natura servabitur Non estautem vitium sexus fœmineus sed natura quaeligtunc quidem et a concubitu et a partu immuniserit erunt tamen membra fœminea nonaccommodata usui veteri sed decori novo quonon alliciatur aspicientis concupiscentia quaelignulla erit sed Dei laudetur sapientia atqueclementia qui et quod non erat fecit et liberavit acorruptione quod fecit Ut enim in exordiogeneris humani de latere viri dormientis costa

464 Ephes IV 13 et Rom VIII 29

335

detracta fœmina fieret465 Christum et Ecclesiamtali facto jam tunc prophetari oportebat Soporquippe ille viri mors erat Christi cujus exanimisin cruce pendentis latus lancea perforatum estatque inde sanguis et aqua [272] profluxit quaeligsacramenta esse novimus quibus aeligdificaturEcclesia466 Nam hoc etiam verbo Scriptura usaest ubi non legitur laquo Formavit aut Finxit raquo sedlaquo AEligdificavit eam in mulierem467 unde etApostolus aeligdificationem dicit corporis Christiquod est Ecclesia468 Creatura est ergo Deifœmina sicut vir sed ut de viro fieret unitascommendata ut autem illo modo fieret Christusut dictum est et Ecclesia figurata est Qui ergoutrumque sexum instituit utrumque restituetDenique et ipse Jesus interrogatus a Sadducaeligisqui negabant resurrectionem cujus septemfratrum erit uxor quam singuli habuerunt dumquisque eorum vellet defuncti semen sicut lexpraeligceperat excitare laquo Erratis inquit nescientesScripturas neque virtutem Dei469 raquo Et cum locusesset ut diceret laquo De qua enim me interrogatisvir erit etiam ipsa non mulier raquo non hoc dixit sed dixit laquo In resurrectione enim neque nubentneque uxores ducent sed sunt sicut Angeli Dei in

465 Gen II 21466 Joan XIX 34467 Gen II 22468 Ephes IV 12469 Matth XXII 19

336

cœlo470 raquo AEligquales utique Angelis immortalitate acfelicitate non carne sicut nec resurrectione quanon indiguerunt Angeli quoniam nec moripotuerunt Nuptias ergo Dominus futuras negavitesse in resurrectione non fœminas et ibi negavitubi talis quaeligstio vertebatur ut eam negato sexumuliebri celeriore facilitate dissolveret si eum ibipraelignosceret non futurum imo etiam futurumesse firmavit dicendo laquo Non nubent raquo quod adfœminas pertinet laquo neque uxores ducent raquo quodad viros Erunt ergo quaelig vel nubere hic solentvel ducere uxores sed ibi hoc non facient [273]

CAPUT XVIII

De viro perfecto id est Christo et corpore ejus id estEcclesia quaelig est ipsius plenitudo

PROINDE quod ait Apostolus occursuros nosomnes in virum perfectum totius ipsiuscircumstantiam lectionis considerare debemusquaelig ita se habet laquo Qui descendit inquit ipse estet qui ascendit super omnes cœlos ut adimpleretomnia Et ipse dedit quosdam quidem Apostolosquosdam autem Prophetas quosdam veroEvangelistas quosdam autem pastores etdoctores ad consummationem sanctorum inopus ministerii in aeligdificationem corporis Christidonec occurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aeligtatis plenitudinis Christi ut ultra non

470 Ibid 30

337

simus parvuli jactati et circumlati omni ventodoctrinaelig in illusione hominum in astutia admachinationem erroris veritatem autem facientesin charitate augeamur in illo per omnia qui estcaput Christus ex quo totum corpus connexumet compactum per omnem tactumsubministrationis secundum operationem inmensuram uniuscujusque partis incrementumcorporis facit in aeligdificationem sui incharitate471 raquo Ecce qui est vir perfectus caput etcorpus quod constat omnibus membris quaelig suotempore complebuntur Quotidie tamen eidemcorpori accedunt dum aeligdificatur Ecclesia cuidicitur laquo Vos autem estis corpus Christi etmembra472 raquo Et alibi laquo Pro corpore inquit ejusquod est Ecclesia473 raquo Itemque [274] alibi laquo Unuspanis unum corpus multi sumus474 raquo De cujuscorporis aeligdificatione et hic dictum est laquo Adconsummationem sanctorum in opus ministeriiin aeligdificationem corporis Christi475 raquo ac deindesubjectum unde nunc agimus laquo Donecoccurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aetatis plenitudinis Christi476 raquo et

471 Ephes IV 10-16472 1 Cor XII 27473 Coloss XXIV474 1 Cor X 17475 Ephes IV 12476 Ibid 13

338

caeligtera donec eadem mensura in quo corporeintelligenda esset ostenderet dicens laquo Augeamurin illo per omnia qui est caput Christus ex quototum corpus connexum et compactum peromnem tactum subministrationis secundumoperationem in mensuram uniuscujusque partis raquoSicut est ergo mensura uniuscujusque partis itatotius corporis quod omnibus suis partibusconstat est utique mensura plenitudinis de quadictum est laquo In raquo mensuram aeligtatis plenitudinisChristi raquo Quam plenitudinem etiam illocommemoravit loco ubi ait de Christo laquo Etipsum dedit caput super omnia Ecclesiaelig quaelig estcorpus ejus plenitudo ejus qui omnia in omnibusimpletur477 raquo Verum si hoc ad resurrectionisformam in qua erit unusquisque referendumesset quid nos impediret nominato virointelligere et heminam ut virum pro hominepositum acciperemus Sicut in eo quod dictumest laquo Beatus vir qui timet Dominum478 raquo utiqueibi sunt et fœminaelig quaelig timent Dominum [275]

CAPUT XIX

Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vita humanocontraria sunt decori in resurrectione non sint futura ubimanente naturali substantia in unam pulchritudinem etqualitas concurret et quantitas

477 Id I 22 23478 Psal CXI

339

I QUID jam respondeam de capillis atqueunguibus Semel quippe intellecto ita nihilperiturum esse de corpore ut deforme nihil sit incorpore simul intelligitur ea quaelig deformemfactura fuerant enormitatem massaelig ipsi accessuraesse non locis in quibus membrorum formaturpetur Velut si de limo vas fieret quod rursusin eumdem limum redactum totum de totoiterum fieret non esset necesse ut illa pars limiquaelig in ansa fuerat ad ansam rediret aut quaeligfundum fecerat ipsa rursus faceret fundum dumtamen totum reverteretur in totum id est totusille limus in totum vas nulla sui perdita parteremearet Quapropter si capilli toties tonsiunguesve desecti ad loca sua deformiter redeuntnon redibunt nec tamen cuique resurgentiperibunt quia in eamdem carnem utquemcumque ibi locum corporis teneant servatapartium congruentia materiaelig mutabilitatevertentur Quamvis quod ait Dominus laquo Capilluscapitis vestri non peribit479 raquo non de longitudinesed de numero capillorum dictum multo aptiuspossit intelligi Unde et alibi dicit laquo Capilli capitisvestri numerati sunt omnes480 raquo Neque hoc ideodixerim quod aliquid existimem corpori [276]cuiquam periturum quod naturaliter inerat sedquod deforme natum fuerat (non utique ob aliudnisi ut hinc quoque ostenderetur quam sit

479 Luc xxi 18480 Id XII 7

340

pœnalis conditio ista mortalium) sic esserediturum ut servata integritate substantiaeligdeformitas pereat Si enim statuam potest artifexhomo quam propter aliquam causam deformemfecerat conflare et pulcherrimam reddere ita utnihil inde substantiaelig sed sola deformitas pereatac si quid in illa figura priore indecenter extabatnec parilitate partium congruebat non de totounde fecerat amputare atque separare sed itaconspergere universo atque miscere ut necfoeditatem faciat nec minuat quantitatem quidde omnipotente Artifice sentiendum est Ergo-ne non poterit quasque deformitates humanorumcorporum non modo usitatas verumetiam rarasatque monstrosas quaelig huic miseraelig vitaeligcongruunt abhorrent autem ab illa futurafelicitate sanctorum sic auferre ac perdere utquascumque earum faciunt etsi naturalia tamenindecora excrementa substantiaelig corporalis nullaejus diminutione tollantur

II Ac per hoc non est macris pinguibusvemetuendum ne ibi etiam tales sint quales sipossent nec hic esse voluissent Omnis enimcorporis pulchritudo est partium congruentia cumquadam coloris suavitate Ubi autem non estpartium congruentia aut ideo quid offendit quiapravum est aut ideo quia parum aut ideo quianimium Proinde nulla erit deformitas quam facitincongruentia partium ubi et quaelig prava suntcorrigentur et quod minus est quam decet unde

341

Creator novit inde supplebitur et quod plus estquam decet materiaelig servata integritatedetrahetur Coloris porro suavitas quanta erit ubijusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui481 Quaeligclaritas [277] in Christi corpore cum resurrexitab oculis Discipulorum potius abscondita fuissequam defuisse credenda est Non enim eam ferrethumanus atque infirmus aspectus quando ille asuis ita deberet attendi ut posset agnosci Quopertinuit etiam ut contrectantibus ostenderetsuorum vulnerum cicatrices ut etiam cibumpotumque sumeret non alimentorum indigentiased ea qua et hoc poterat potestate Cum autemaliquid non videtur quamvis adsit a quibus aliaquaelig pariter adsunt videntur sicut illam claritatemdicimus alluisse non visam a quibus aliavidebantur ἀοραςία Graeligce dicitur quod nostriinterpretes Latine dicere non valentes in libroGeneseos caecitatem interpretati sunt Hanc enimpassi sunt Sodomitae quando quaerebant ostiumjusti viri nec poterant invenire482 Quaelig si caeligcitasfuisset qua fit ut nihil possit videri non ostiumquo ingrederentur sed duces itineris a quibusinde abducerentur inquirerent

III Nescio quo autem modo sic allicimuramore Martyrum beatorum ut velimus in illoregno in eorum corporibus videre vulnerumcicatrices quaelig pro Christi nomine pertulerunt et

481 Matth XIII 43482 Gen XIX 11

342

fortasse videbimus Non enim deformitas in eissed dignitas erit et quaeligdam quamvis in corporenon corporis sed virtutis pulchritudo fulgebitNec ideo tamen si aliqua Martyribus amputata etablata sunt membra sine ipsis membris erunt inresurrectione mortuorum quibus dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit483 raquo Sed si hocdecebit in illo novo saeligculo ut indicia gloriosorumvulnerum in illa immortali carne cernantur ubimembra ut praeligciderentur percussa vel sectasunt ibi cicatrices sed tamen eisdem membrisredditis non perditis apparebunt Quamvisitaque omnia quaelig acciderunt corpori vitia tuncnon erunt non [278] sunt tamen deputanda velappellanda vitia virtutis indicia

CAPUT XX

Quod in resurrectione mortuorum natura corporumquibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumquerevocanda sit

I ABSIT autem ut ad resuscitanda corporavitaeligque reddenda non possit omnipotentiaCreatoris omnia revocare quaelig vel bestiaelig velignis absumpsit vel in pulverem cineremvecollapsum vel in humorem solutum vel in aurasest exhalatum Absit ut sinus ullus secretumquenaturaelig ita recipiat aliquid subtractum sensibusnostris ut omnium Creatoris aut lateatcognitionem aut effugiat potestatem Deum certe

483 Luc XXI 18

343

volens sicut poterat definire Cicero tantus auctoripsorum laquo Mens quaeligdam inquit est soluta etlibera secreta ab omni concretione mortaliomnia sentiens et movens ipsaque praeligdita motusempiterno484 Hoc autem reperit in doctrinismagnorum philosophorum Ut igitur secundumipsos loquar quomodo aliquid vel latet omniasentientem vel irrevocabiliter fugit omniamoventem

II Unde jam etiam quaeligstio illa solvenda estquaelig difficilior videtur caeligteris ubi quaeligritur cumcaro mortui hominis etiam alterius fit viventiscaro cui potius eorum in resurrectione reddaturSi enim quispiam confectus fame atquecompulsus vescatur cadaveribus hominum quodmalum aliquoties accidisse et vetus testatur [279]historia et nostrorum temporum infeliciaexperimenta docuerunt num quisquam veridicaratione contendet totum digestum fuisse per imosmeatus nihil inde in ejus carnem mutatum atqueconversum cum ipsa macies quaelig fuit et non estsatis indicet quaelig illis escis detrimenta suppletasint Jam itaque aliqua paulo ante praeligmisi quaeligad istum quoque nodum solvendum valeredebebunt Quidquid enim carnium exhausitfames utique in auras est exhalatum undediximus omnipotentem Deum posse revocarequod fugit Reddetur ergo caro illa homini in quoesse caro humana primitus cœpit Ab illo quippe484 Cicer Tuscul 1

344

altero tanquam mutuo sumpta deputanda est quaelig sicut aeligs alienum ei redhibenda est undesumpta est Sua vero illi quem fames exinanieratab eo qui potest etiam exhalata revocare reddeturQuamvis etsi omnibus perisset modis nec ullaejus materies in ullis naturaelig latebris remansissetunde vellet eam repararet Omnipotens Sedpropter sententiam Veritatis qua dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo absurdumest ut putemus cum capillus hominis perire nonpossit tantas carnes fame depastas atqueconsumptas perire potuisse

III Quibus omnibus pro nostro moduloconsideratis atque tractatis haeligc summaconficitur ut in resurrectione carnis in aeligternumeas mensuras habeat corporum magnitudo quashabebat perficienda sive perfectaelig cujusqueindita corpori ratio juventutis in membrorumquoque omnium modulis congruo decore servatoQuod decus ut servetur si aliquid demptum fueritindecenti alicui granditati in parte aliquaconstitutaelig quod per totum spargatur ut neque idpereat et congruentia partium ubique teneaturnon est absurdum ut aliquid inde etiam staturaeligcorporis addi posse credamus cum omnibuspartibus ut decorem custodiant id distribuiturquod si enormiter in [280] una esset utique nondeceret Aut si contenditur in ea quemque staturacorporis resurrecturum esse in qua defunctus estnon pugnaciter resistendum est tantum absit

345

omnis deformitas omnis infirmitas omnistarditas omnisque corruptio et si quid aliud illudnon decet regnum in quo resurrectionis etpromissionis filii aeligquales erunt Angelis Dei sinon corpore non aeligtate certe felicitate

CAPUT XXI

De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur

RESTITUETUR ergo et quidquid de corporibusvivis vel post mortem de cadaveribus periit etsimul cum eo quod in sepulcris remansit inspiritalis corporis novitatem ex animalis corporisvetustate mutatum resurget incorruptione atqueimmortalitate vestitum Sed etsi vel casu aliquogravi vel inimicorum immanitate totum penitusconteratur in pulverem atque in auras vel inaquas dispersum quantum fieri potest nusquamesse sinatur omnino nullo modo subtrahi poteritomnipotentiaelig Creatoris sed capillus in eo capitisnon peribit Erit ergo spiritui subdita carospiritalis sed tamen caro non spiritus sicut carnisubditus fuit spiritus ipse carnalis sed tamenspiritus non caro Cujus rei habemusexperimentum in nostraelig pœnaelig deformitate Nonenim secundum carnem sed utique secundumspiritum carnales erant quibus ait Apostolus laquo Non potui vobis loqui quasi spiritalibus sedquasi carnalibus485 raquo Et homo spiritalis sic in hac

485 1 Cor III 1

346

vita dicitur ut [281] tamen corpore adhuc carnalissit et videat aliam legem in membris suisrepugnantem legi mentis suaelig486 erit autem etiamcorpore spiritalis cum eadem caro sicresurrexerit ut fiat quod scriptum est laquo Seminatur corpus raquo animale resurget corpusspiritale487 raquo Quaelig sit autem et quam magnaspiritalis corporis gratia quoniam nondum venitin experimentum vereor ne temerarium sit omnequod de illa profertur eloquium Verumtamenquia spei nostraelig gaudium propter Dei laudemnon est tacendum et de intimis ardentis sanctiamoris medullis dictum est n Domine dilexi^dee orem domus tuaelig488 raquo de donis ejus quaelig inhac aeligrumnosissima vita bonis malisque largituripso adjuvante conjiciamus ut possumusquantum sit illud quod nondum experti utiquedigne eloqui non valemus Omitto enim quandofecit hominem rectum omitto vitam illamduorum conjugum in paradisi facunditate felicemquoniam tam brevis fuit ut ad nascentiumsensum nec ipsa pervenerit in hac quamnovimus in qua adhuc sumus cujus tentationesimo quam totam tentationem quandiu in easumus quamtumlibet proliciamus perpeti nondesinimus quaelig sint indicia circa genus humanumbonitatis Dei quis poterit explicare [282]

486 Rom VII 23487 1 Cor XV 24488 Psal XXV 8

347

CAPUT XXII

De miseriis ac malis quibus humanum genus meritoprimaelig praeligvaricationis obnoxium est et a quibus nemonisi per Christi gratiam liberatur

I NAM quod ad primam originem pertinetomnem mortalium progeniem fuisse damnatamhaeligc ipsa vita si vita dicenda est tot et tantis malisplena testatur Quid enim aliud indicat horrendaquaeligdam profunditas ignorantiaelig ex qua omniserror existit qui omnes filios Adam tenebrosoquodam sinu suscipit ut homo ali illo liberari sinelabore dolore timore non possit Quid amoripse tot rerum vanarum atque noxiarum et exhoc mordaces curaelig perturbationes mœroresformidines insana gaudia discordiaelig lites bellainsidiaelig iracundiaelig inimicitiaelig fallacia adulatiofraus furtum rapina perfidia superbia ambitioinvidentia homicidia parricidia crudelitassaeligvitia nequitia luxuria petulantia impudentiaimpudicitia fornicationes adulteria incesta etcontra naturam utriusque sexus tot stupra atqueimmunditiaelig quas turpe est etiam diceresacrilegia haeligreses blasphemiaelig perjuriaoppressiones innocentium calumniaeligcircumventiones praeligvaricationes falsatestimonia iniqua judicia violentiaelig latrocinia etquidquid talium malorum in mentem non venitet tamen de vita ista hominum non recedit Verum haeligc hominum sunt malorum ab illatamen erroris et perversi amoris radice venientia

348

eum qua omnis filius Adam nascitur Nam quisignorat cum quanta ignorantia veritatis quaelig jamin infantibus manifesta est [283] et cum quantaabundantia vanaelig cupiditatis quaelig in pueris incipitapparere homo veniat in hanc vitam ita ut sidimittatur vivere ut velit et facere quidquid velitin haeligc facinora et flagitia quaelig commemoravi etquaelig commemorare non potui vel cuncta velmulta perveniat

II Sed divina gubernatione non omni mododeserente damnatos et Deo non continente in irasua miserationes suas in ipsis sensibus generishumani prohibitio et eruditio contra istas cumquibus nascimur tenebras vigilant et contra hosimpetus opponuntur plenaelig tamen etiam ipsaeliglaborum et dolorum Quid enim sibi voluntmultimodaelig formidines quaelig cohibendisparvulorum vanitatibus adhibentur Quidpaeligdagogi quid magistri quid ferulaelig quid loraquid virgaelig quid disciplina illa qua Scripturasancta dicit dilecti filii latera esse tundenda489 necrescat indomitus domarique jam durus aut vixpossit aut fortasse nec possit Quid agitur hispoenis omnibus nisi ut debelletur imperitia etprava cupiditas infrenetur cum quibus malis inhoc saeligculum venimus Quid est enim quod cumlabore meminimus sine labore obliviscimur cumlabore discimus sine labore nescimus cumlabore strenui sine labore inertes sumus Nonne489 Eccli XXX 12

349

hinc apparet in quid velut pondere suo procliviset prona sit vitiosa natura et quanta ope ut hincliberetur indigeat Desidia segnities pigritianegligentia vitia sunt utique quibus labor fugiturcum labor ipse etiam qui est utilis pœna sit

III Sed praeligter pueriles pœnas sine quibusdisci non potest quod majores volunt qui vixaliquid utiliter volunt quot et quantis poenisgenus agitetur humanum quaelig non ad malitiamnequitiamque iniquorum sed ad conditionempertinent miseriamque communem quis [284]ullo sermone digerit quis ulla cogitationecomprehendit Quantus est metus quantacalamitas ab orbitatibus atque luctu a damnis etdamnationibus a deceptionibus et mendaciishominum a suspicionibus falsis ab omnibusviolentis facinoribus et sceleribus alienis Quandoquidem ab eis et depraeligdatio et captivitaset vincula et carceres et exilia et cruciatus etamputatio membrorum et privatio sensuum etoppressio corporis ad obscœnam libidinemopprimentis explendam et alia multa horrendasaeligpe contingunt Quid ab innumeris casibus quiforinsecus corpori formidantur aeligstibus etfrigoribus tempestatibus imbribus alluvionibuscoruscatione tonitru grandine fulmine motibushiatibusque terrarum oppressionibus ruinarumab offensione et pavore vel etiam malitiajumentorum a tot venenis fruticum aquarumaurarum bestiarum a ferarum vel tantummodo

350

molestis vel etiam mortiferis morsibus a rabiequaelig contingit ex rabido cane ut etiam blanda etamica suo domino bestia nonnunquamvehementius et amarius quam leones draconesquemetuatur faciatque hominem quem forteattaminaverit contagione pestifera ita rabiosumut a parentibus conjuge filiis pejus omni bestiaformidetur Quaelig mala patiuntur navigantes quaelig terrena itinera gradientes Quis ambulatubicumque non inopinatis subjacens casibus Deforo quidam rediens domum sanis pedibus suiscecidit pedem fregit et ex illo vulnere finivit hancvitam Quid videtur sedente securius De sella inqua sedebat cecidit Heli sacerdos et mortuusest490 Agricolaelig imo vero omnes homines quot etquantos a cœlo et terra vel a perniciosisanimalibus casus metuunt agrorum fructibus Solem tamen de frumentis tandem collectis etreconditis esse securi Sed quibusdam quod [285]novimus proventum optimum frumentorumfluvius improvisus fugientibus hominibus dehorreis ejecit atque abstulit Contra milleformesdaeligmonum incursus quis innocentia sua fidit Quandoquidem nequis fideret etiam parvulosbaptizatos quibus certe nihil est innocentiusaliquando sic vexant ut in cis maxime Deosinente ista monstretur hujus vitaelig flendacalamitas et alterius desideranda felicitasJamvero de ipso corpore tot existunt morborum490 1 Reg IV 18

351

mala ut nec libris medicorum cunctacomprehensa sint In quorum pluribus ac peneomnibus etiam ipsa adjumenta et medicamentatormenta sunt ut homines a pœnarum exitiopœnali eruantur auxilio Nonne ad hoc perduxitsitientes homines ardor immanis ut urinamquoque humanam vel etiam suam biberent Nonne ad hoc fames ut a carnibus hominumabstinere se non possent nec inventos hominesmortuos sed propter hoc a se occisos necquoslibet alienos verumetiam filios matresincredibili crudelitate quam rabida esuriesfaciebat absumerent Ipse postremo somnusqui proprie quietis nomen accepit quis verbisexplicet saeligpe somniorum visis quam sit inquietuset quam magnis licet falsarum rerum terroribusquas ita exhibet et quodam modo exprimit ut averis eas discernere nequeamus animam miseramsensusque perturbet Qua falsitate visorum etiamvigilantes in quibusdam morbis et venenismiserabilius agitantur quamvis multimodavarietate fallaciaelig homines etiam sanos malignidaeligmones nonnunquam decipiant talibus visis utetiam si eos per haeligc ad sua traducere nonpotuerint sensus tamen eorum solo appetituqualitercumque persuadendaelig falsitatis illudant

IV Ab hujus tam miseraelig quasi quibusdaminferis vitaelig non liberat nisi gratia SalvatorisChristi Dei ac Domini nostri Hoc enim nomenesi ipse Jesus [286] interpretatur quippe

352

Salvator maxime ne post hanc miserior acsempiterna suscipiat non vita sed mors Nam inista quamvis sint per sancta ac sanctoscurationum magna solatia tamen ideo nonsemper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibusne propter hoc religio quaeligratur quaelig propteraliam magis vitam ubi mala non erunt omninoulla quaeligrenda est et ad hoc meliores quosque inhis malis adjuvat gratia ut quanto fideliore tantofortiore corde tolerentur Ad quam rem etiamphilosophiam prodesse dicunt docti hujus saeligculiquam dii quibusdam paucis ait Tullius veramdederunt Nec hominibus inquit ab his autdatum est donum majus aut potuit ullum dariusque adeo et ipsi contra quos agimus quoquomodo compulsi sunt in habenda nonquacumque sed vera philosophia divinam gratiamconfiteri491 Porro si paucis divinitus datum estveraelig philosophiaelig contra miserias hujus vitaeligunicum auxilium satis et hinc apparet humanumgenus ad luendas miseriarum pœnas essedamnatum Sicut autem hoc ut fatentur nullumdivinum majus est donum sic a nullo Deo daricredendum est nisi ab illo quo et ipsi qui multosdeos colunt nullum dicunt esse majorem [287]

CAPUT XXIII

De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis malisquecommunia sunt ad justorum laborem specialiter pertinent

491 Cicer lib I Academ ex Platone in Timaeligo

353

PRAEligTER haeligc autem mala hujus vitaelig bonismalisque communia habent in ea justi etiamproprios quosdam labores suos quibus adversusvitia militant et in talium praeligliorum tentationibuspericulisque versantur Aliquando enimconcitatius aliquando remissius non tamendesinit caro concupiscere adversus spiritum etspiritus adversus carnem492 ut non ea quaeligvolumus laciamus omnem malamconcupiscentiam consumendo sed eam nobisquantum divinitus adjuti possumus non eiconsentiendo subdamus vigiliis continuisexcubantes ne opinio verisimilis fallat ne decipiatsermo versutus ne se tenebraelig alicujus errorisoffundant ne quod bonum est malum aut quodmalum est bonum esse credatur ne ab his quaeligagenda sunt metus revocet ne in ea quaelig agendanon sunt cupido praeligcipitet ne super iracundiamsol occidat ne inimicitiae provocent adretributionem mali pro malo ne absorbeatinhonesta vel immoderata tristitia neimpertiendorum beneficiorum ingerat mensingrata torporem ne maledicis rumoribus bonaconscientia fatigetur ne temeraria de alio suspicionostra decipiat ne aliena de nobis falsa nosfrangat ne regnet peccatum in nostro mortalicorpore ad obediendum desideriis ejus nemembra nostra exhibeantur iniquitatis arma

492 Gal V 17

354

peccato493 ne oculus [288] sequaturconcupiscentiam ne vindicandi cupiditas vincatne in eo quod male delectat vel visio vel cogitatioremo retur ne improbum aut indecens verbumlibenter audiatur ne fiat quod non licet etiamsilibet ne in hoc bello laborum periculorumqueplenissimo vel de viribus nostris speretur faciendavictoria vel viribus nostris facta tribuatur sedejus gratiaelig de quo ait Apostolus laquo Gratias autemDeo qui dat nobis victoriam per Dominumnostrum Jesum Christum494 raquo Qui et alio locolaquo In his inquit omnibus supervincimus per eumqui dilexit nos495 raquo Sciamus tamen quantalibetvirtute praeligliandi vitiis repugnemus vel etiam vitiasuperemus et subjugemus quandiu sumus in hoccorpore nobis deesse non posse unde dicamusDeo laquo Dimitte nobis debita nostra496 raquo In illoautem regno ubi semper cum corporibusimmortalibus erimus nec praeliglia nobis erunt ullanec debita quaelig nusquam et nunquam essent sinatura nostra sicut recta creata est permaneretAc per hoc etiam noster iste conflictus in quopericlitamur et de quo nos victoria novissimacupimus liberari ad vitaelig hujus mala pertinetquam tot tantorumque testimonio malorumprobamus esse damnatam [289]

493 Rom VI 12494 1 Cor XV 17495 Rom VIII 37496 Matth VI 12

355

CAPUT XXIV

De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit

I JAM nunc considerandum est hanc ipsammiseriam generis humani in qua laudatur justitiapunientis qualibus et quam multis impleveritbonis ejusdem bonitas cuncta quaelig creavitadministrantis Primum benedictionem illamquam protulerat ante peccatum dicens laquo Crescite et multiplicamini et replete terram497 raquonec post peccatum voluit inhibere man- sitque instirpe damnata donata fœcunditas nec illam vimmirabilem seminum imo etiam mirabiliorem quaefficiuntur et semina inditam corporibus humaniset quodam modo intextam peccati vitium potuitauferre quo nobis impacta est etiam necessitasmortis sed utrumque simul currit isto quasifluvio atque torrente generis humani malumquod a parente trahitur et bonum quod a creantetribuitur In originali malo duo sunt peccatumatque supplicium in originali bono alia duopropagatio et conformatio Sed quantum adpraeligsentem pertinet intentionem nostram demalis quorum unum de nostra venit audacia idest peccatum alterum de judicio Dei id estsuppliciumjam satis diximus Nunc de bonis Deiquaelig ipsi quoque vitiatae damnataeligque naturaeligcontulit sive usque nunc confert dicere institui

497 Gen I 28

356

Neque enim damnando aut totum abstulit quoddederat alioquin nec esset omnino aut eamremovit a sua [290] potestate etiam cum diabolopœnaliter subdidit cum nec ipsum diabolum asuo alienaverit imperio quandoquidem ut ipsiusquoque diaboli natura subsistat ille facit quisumme est et facit esse quidquid aliquo modoest

II Duorum igitur illorum quaelig diximus bonaetiam in naturam peccato vitiatam supplicioquedamnatam de bonitatis ejus quodam veluti fontemanare propagationem imprimis mundi operibusbenedictione largitus est a quibus operibus dieseptimo requievit Conformatio vero in illo ejusest opere quo usque nunc operatur498 Efficacemquippe potentiam suam si rebus subtrahat necprogredi poterunt et suis dimensis motibusperagere tempora nec prorsus in eo quod creataeligsunt aliquatenus permanebunt Sic ergo creavithominem Deus ut illi adderet fertilitatemquamdam qua homines alios propagaretcongenerans eis ipsam etiam propagandipossibilitatem non necessitatem quibus tamenvoluit hominibus abstulit eam Deus et sterilesfuerunt non tamen generi humano abstulit semeldatam primis duobus conjugibus benedictionemgenerandi Haeligc ergo propagatio quamvis peccatoablata non fuerit non tamen etiam ipsa talis estqualis fuisset si nemo peccasset Ex quo enim498 Joan V 17

357

homo in honore positus postea quam deliquitcomparatus est pecoribus similiter generat nonin eo tamen penitus extincta est quaeligdam velutscintilla rationis in qua factus est ad imaginemDei499 Huic autem propagationi si conformationon adhiberetur nec ipsa in sui generis formasmodosque procederet Si enim non concubuissenthomines et nihilominus Deus vellet implereterras hominibus quomodo creavit unum sinecommixtione maris et fœminaelig sic posset omnes concumbentes vero nisi illo creante generantesesse non possunt Sicut ergo ait Apostolus deinstitutione spiritali [291] qua homo ad pietatemjustitiamque formatur laquo Neque qui plantat estaliquid neque qui rigat sed qui incrementum datDeus500 raquo ita etiam hic dici potest laquo Nec quiconcumbit nec qui seminat est aliquid sed quiformat Deus Nec mater quaelig conceptum portatet partum nutrit est aliquid sed quiincrementum dat Deus raquo Ipse namqueoperatione qua nunc usque operatur501 facit utnumeros suos explicent semina et a quibusdamlatentibus atque invisibilibus involucris in formasvisibiles hujus quod aspicimus decoris evolvantIpse incorpoream corporeamque naturam illampraeligpositam istam subjectam miris modiscopulans et connectens animantem facit Quod

499 Psal XLVIII 13500 1 Cor III 7501 Joan V 17

358

opus ejus tam magnum et mirabile est ut nonsolum in homine quod est animal rationale et exhoc cunctis terrenis animantibus excellentiusatque praeligstantius sed in qualibet minutissimamuscula bene consideranti stuporem mentisingerat laudemque pariat Creatoris

III Ipse itaque animaelig humanaelig mentem deditubi ratio et intelligentia in infante sopita estquodam modo quasi nulla sit excitanda scilicetatque exerenda aeligtatis accessu qua sit scientiaecapax atque doctrinaelig et habilis perceptioniveritatis et amoris boni qua capacitate hauriatsapientiam virtutibusque sit praeligdita quibusprudenter fortiter temperanter et juste adversuserrores et caeligtera ingenerata vilia dimicet eaquenullius rei desiderio nisi boni illius summi atqueimmutabilis vincat Quod etsi non faciat ipsatalium bonorum capacitas in natura rationalidivinitus instituta quantum sit boni quammirabile opus omnipotentis quis competentereffatur aut cogitat Praeligter enim artes benevivendi et ad immortalem perveniendi felicitatemquaelig virtutes vocantur et sola Dei gratia [292]quaelig in Christo est filiis promissionis regniquedonantur nonne humano ingenio tot tantaeligqueartes sunt inventaelig et exercitaelig partim necessariaeligpartim voluntariaelig ut tam excellens vis mentisatque rationis in his etiam rebus quas superfluasimo et periculosas perniciosasque appetitquantum bonum habeat in natura unde ista

359

potuit vel invenire vel discere vel exerceretestetur Vestimentorum et aeligdificiorum ad operaquam mirabilia quam stupenda industria humanapervenerit quo in agricultura quo in navigationeprofecerit quaelig in fabricatione quorumquevasorum vel etiam statuarum et picturarumvarietate excogitaverit et impleverit quaelig intheatris mirabilia spectantibus audientibusincredibilia facienda et exhibenda molita sit incapiendis occidendis domandis irrationalibusanimantibus quaelig et quanta repererit adversusipsos homines tot genera venenorum totarmorum tot machinamentorum et pro salutemortali tuenda atque reparanda quotmedicamenta atque adjumenta comprehenderit pro voluptate faucium quot condimenta et gulaeligirritamenta repererit ad indicandas et suadendascogitationes quam multitudinem varietatemquesignorum ubi praeligcipuum locum verba et litteraeligtenent ad delectandos animos quos elocutionisornatus quam diversorum carminum copiam admulcendas aures quot organa musica quoscantilenae modos excogitaverit quantamperitiam dimensionum atque numerorummeatusque et ordines siderum quanta sagacitatecomprehenderit quam multa rerummundanarum cognitione se impleverit quis possiteloqui maxime si velimus non acervarim cunctacongerere sed in singulis immorari In ipsispostremo erroribus et falsi talibus defendendis

360

quam magna claruerint ingenia philosophorumatque haereticorum quis aestimare sufficiat Loquimur enim nunc de natura mentis humanaelig[293] qua ista vita mortalis ornatur non de fideatque itinere veritatis qua illa immortalisacquiritur Hujus tantaelig naturaelig conditor cum situtique Deus verus et summus ipso cuncta quaeligfecit administrante et summam potestatemsummamque habente justitiam nunquamprofecto in has miserias decidisset atque ex hispraeligter cos solos qui liberabuntur in aeligternas essetitura nisi nimis grande peccatum in homineprimo de quo caeligteri exorti sunt praeligcessisset

IV Jamvero in ipso corpore quamvis nobissit cum belluis mortalitate commune multisquecarum reperiatur infirmius quanta Dei bonitasquanta providentia tanti Creatoris apparet Nonne ita sunt in eo loca sensuum et caeligteramembra disposita speciesque ipsa ac figura etstatura totius corporis ita modificata ut administerium animaelig rationalis se indicet factum Non enim ut animalia rationis expertia prona essevidemus in terram ita creatus est homo sederecta in cœlum corporis forma admonet eumquaelig sursum sunt sapere Porro mira mobilitasquaelig linguaelig ac manibus attributa est adloquendum et scribendum apta atque convenienset ad opera artium plurimarum officiorumquecomplenda nonne satis ostendit quali animaelig utserviret tale sit corpus adjunctum Quanquam et

361

detractis necessitatibus operandi ita omniumpartium congruentia numerosa sit et pulchra sibiparilitate respondeat ut nescias utrum in eocondendo major sit utilitatis habita ratio quamdecoris Certe enim nihil creatum videmus incorpore utilitatis causa quod non habeat etiamdecoris locum Plus autem nobis id appareret sinumeros mensurarum quibus inter se cunctaconnexa sunt et coaptata nossemus quosforsitan data opera in his quaelig foris eminenthumana posset vestigare solertia quaelig vero tectasunt atque a nostris remota [294] conspectibussicuti est tanta perplexitas venarum atquenervorum et viscerum secreta vitalium invenirenullus potest Quia etsi medicorum diligentianonnulla crudelis quos anatomicos appellantlaniavit corpora mortuorum sive etiam intermanus secantis perscrutantisque monentiumatque in carnibus humanis satis inhumane abditacuncta rimata est ut quid et quomodo quibuslocis curandum esset addisceret numeros tamende quibus loquor quibus coaptatio quaelig ἁρμονίαgraeligce dicitur tanquam cujusdam organiextrinsecus atque intrinsecus totius corporisconstat quid dicam nemo valuit invenire quosnemo ausus est quaeligrere Qui si noti essepotuissent in interioribus quoque visceribus quaelignullum ostentant decus ita delectaret pulchritudorationis ut omni formaelig apparenti quaelig oculisplacet ipsius mentis quaelig oculis utitur

362

praeligferretur arbitrio Sunt vero quaedam ita positain corpore ut tantummodo decorem habeantnon et usum sicut habet pectus virile mamillassicut facies barbam quam non esse munimentosed virili ornamento indicant puraelig faciesfœminarum quas utique infirmiores muniri tutiusconveniret Si ergo nullum membrum est in hisquidem conspicuis (unde ambigit nemo) quodita sit alicui operi accommodatum ut non etiamsit decorum sunt autem nonnulla quorumsolum decus et nullus est usus puto facileintelligi in conditione corporis dignitatemnecessitati fuisse praeliglatam Transitura est quippenecessitas tempusque venturum quando solainvicem pulchritudine sine ulla libidineperfruamur quod maxime ad laudemreferendum est Conditoris cui dicitur in Psalmo laquo Confessionem et decorem induisti502 raquo

V Jam caeligtera pulchritudo et utilitas crea tutoti quaelig [295] homini licet in istos laboresmiseriasque projecto atque damnato spectandaatque sumenda divina largitate concessa est quosermone terminari potest in cœli et terraelig etmaris multimoda et varia pulchritudine in ipsiuslucis tanta copia tamque mirabili specie in sole acluna et sideribus in opacitatibus nemorum incoloribus et odoribus florum in diversitate acmultitudine volucrum garrularum atque pictarumin multiformi specie tot tantorumque502 Psal CIII 1

363

animantium quorum illa plus habentadmirationis quaelig molis minimum (Plus enimformicularum et apicularum opera stupemusquam immensa corpora ballenarum ) in ipsiusquoque maris tam grandi spectaculo cum sesediversis coloribus induit velut vestibus etaliquando viride atque hoc multis modisaliquando purpureum aliquando caeligruleum estQuam porro delectabiliter spectatur etiamquandocumque turbatur et fit inde majorsuavitas quia sic demulcet intuentem ut nonjactet et quatiat navigantem Quid ciborumusquequaque copia contra famem Quidsaporum diversitas contra fastidium naturaeligdiffusa divitiis non coquorum arte ac laborequaeligsita Quanta in tam multis rebus tuendaelig acrecuperanda salutis auxilia Quam gratavicissitudo diei alternantis et noctis Aurarumquam blanda temperies In fruticibus etpecoribus indumentorum conficiendorum quantamateries Omnia commemorare quis possit Haeligc autem sola quaelig a me velut in quemdamaggerem sunt coarctata si vellem velut colligatainvolucra solvere atque discutere quanta mihimora esset in singulis quibus plurimacontinentur Et haeligc omnia miserorum suntdamnatorumque solatia non praeligmia beatorumQuaelig igitur illa sunt si tot ac talia et tanta suntista Quid dabit eis quos praeligdestinavit ad vitamqui haeligc dedit etiam eis quos praeligdestinavit ad

364

mortem Quaelig bona in illa beata [296] vita facieteos sumere pro quibus in hac misera unigenitumFilium suum voluit usque ad mortem mala tantaperferre Uncia Apostolus de ipsis in illudregnum praeligdestinatis loquens laquo Qui proprioinquit Filio non pepercit sed pro nobis omnibustradidit eum quomodo non et cum illo omnianobis donabit503 raquo Cum haeligc promissiocomplebitur quid erimus quales erimus Quaeligbona in illo regno accepturi sumusquandoquidem Christo moriente pro nobis talejam pignus accepimus Qualis erit spiritushominis nullum omnino habens vitium nec subquo jaceat nec cui cedat nec contra quod saltemlaudabiliter dimicet pacatissima virtuteperfectus Rerum ilii omnium quanta quamspeciosa quam certa scientia sine errore alicpiovel labore ubi Rei sapientia de ipso suo fontepotabitur cum summa felicitate sine ulladifficultate Quale erit corpus quod omni modospiritui subditum et eo sufficienter vivificatumnullis alimoniis indigebit Non enim animale sedspiritale erit habens quidem carnis sed sine ullacarnali corruptione substantiam

CAPUT XXV

De pervicacia quorumdam qui resurrectionem carnisquam sicut praeligdictum est totus mundus creditimpugnant

503 Rom VIII 32

365

VERUM de animi bonis quibus post hancvitam beatissimus perfruetur non a nobisdissentiunt philosophi nobiles de carnisresurrectione contendunt hanc [297] quantumpossunt negant Sed credentes multi negantespaucissimos reliquerunt et ad Christum qui hocquod istis videtur absurdum in sua resurrectionemonstravit fideli corde conversi sunt docti etindocti sapientes mundi et insipientes Hoc enimcredidit mundus quod praeligdixit Deus qui etiamhoc praeligdixit quod hanc rem mundus fueratcrediturus Neque enim Petri maleficiis eam cumlaude credentium tanto ante praelignuntiarecompulsus est504 Ille est enim Deus quem (sicutjam dixi aliquoties nec commemorare me piget)confitente Porphyrio atque id oraculis deorumsuorum probare cupiente ipsa numinaperhorrescunt quem sic laudavit ut eum etDeum patrem et regem vocaret Absit enim ut sicintelligenda sint quaelig praeligdixit quomodo volunt hiqui hoc cum mundo non crediderunt quodmundum crediturum esse praeligdixit Cur enim nonpotius ita sicut crediturus tanto ante praeligdictusest mundus non sicut paucissimi garriunt quihoc cum mundo quod crediturus praeligdictus estcredere noluerunt Si enim propterea dicunt aliomodo esse credenda ne si dixerint vana esseconscripta injuriam faciant illi Deo cui tammagnum perhibent testimonium tantam prorsus504 Vide supra lib XVIII c 53

366

ei vel etiam graviorem faciunt injuriam si aliterdicunt esse intelligenda non sicut mundus eacredidit quem crediturum ipse laudavit ipsepromisit ipse complevit Utrum enim non potestfacere ut resurgat caro et vivat in aeligternum anpropterea credendum non est id eum essefacturum quia malum est atque indignum Deo Sed de omnipotentia ejus qua tot et tanta facitincredibilia jam multa diximus Si volunt invenirequod omnipotens non potest habent prorsusego dicam mentiri non potest Credamus ergoquod potest non credendo quod non potest[298] Non itaque credentes quod mentiri possitcredant esse facturum quod se facturum essepromisit et sic credant sicut credidit mundusquem crediturum esse praeligdixit quem crediturumesse laudavit quem crediturum esse promisitquem credidisse jam ostendit Hoc autem malumesse unde demonstrant Non erit illic ullacorruptio quod est corporis malum De ordineelementorum jam disputavimus de aliis hominumconjecturis satis diximus quanta sit futura incorpore incorruptibili facilitas motus depraeligsentis bonaelig valetudinis temperamento quaeligutique nullo modo illi comparanda estimmortalitati in libro tertio-decimo satis utopinor ostendimus Legant superiora Operishujus qui vel non legerunt vel volunt recolerequod legerunt

CAPUT XXVI

367

Quomodo Porphyrii definitio qua beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonis sententiadestruatur qui dicit summum Deum diis promisisse utnunquam corporibus exuerentur

SED Porphyrius ait inquiunt ut beata sitanima corpus omne esse fugiendum Nihil ergoprodest quia incorruptibile diximus futurumcorpus si anima beata non erit nisi corpus omneeffugerit Sed jam et hinc in libro memoratoquantum oportuit disputavi verum hic unuminde tantum commemorabo Emendet libros suosistorum omnium magister Plato et dicat eorumdeos ut beati sint sua corpora fugituros id estesse morituros quos in cœlestibus corporibusdixit inclusos quibus tamen Deus a quo factisunt quo possent esse securi [299]immortalitatem ici est in eisdem corporibusaeligternam permansionem non eorum natura idhabente sed suo consilio praeligvalente promisitUbi etiam evertit illud quod dicunt quoniam estimpossibilis ideo resurrectionem carnis non essecredendam Apertissime quippe juxta eumdemphilosophum ubi diis a se lactis promisit Deusnon factus immortalitatem quod impossibile estse dixit esse facturum Sic enim eum locutumnarrat Plato laquo Quoniam estis orti inquitimmortales esse et indissolubiles non potestis tamen dissolvemini neque vos ulla mortis fataperiment nec erunt valentiora quam consiliummeum quod majus est vinculum ad

368

perpetuitatem vestram quam illa quibus estiscolligati505 raquo Si non solum absurdi sed surdi nonsunt qui haeligc audiunt non utique dubitant diisfactis alo illo Deo qui eos fecit secundumPlatonem quod est impossibile fuisse promissumQui enim dicit laquo Vos quidem immortales essenon potestis sed mea voluntate immortaleseritis raquo quid aliud dicit quam id quod fieri nonpotest me faciente tamen eritis Ille igiturcarnem incorruptibilem immortalem spiritalemresuscitabit qui juxta Platonem id quodimpossibile est se facturum esse promisit Quidadhuc quod promisit Deus quod Deopromittenti credidit mundus qui etiam ipsepromissus est crediturus esse impassibileclamant Quandoquidem nos Deum qui etiamsecundum Platonem facit impossibilia idfacturum esse clamamus Non ergo ut beataelig sintanimaelig corpus est omne fugiendum sed corpusincorruptibile recipiendum Et in quoconvenientius incorruptibili corpore laeligtabunturquam in quo corruptibili gemuerunt Sic enimnon in eis erit illa dira cupiditas quam posuit exPlatone Virgilius ubi ait

Rursus et incipiant in corpora velle reverti506 [300]

Sic inquam cupiditatem revertendi ad corporanon habebunt cum corpora in quaelig reverti

505 Vide supra lib XIII c 16506 Virg AEligneid VI

369

cupiunt secum habebunt et sic habebunt utnunquam non habeant nunquam ea prorsus velad exiguum quamlibet tempus ulla mortedeponant

CAPUT XXVII

De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyriiin quibus si uterque alteri cederet a veritate neuterdeviaret

SINGULA quaeligdam dixerunt Plato atquePorphyrius quaelig si inter se communicarepotuissent facti essent fortasse Christiani Platodixit sine corporibus animas in aeligternum esse nonposse Ideo enim dixit etiam sapientium animaspost quamlibet longum tempus tamen ad corporaredituras Porphyrius autem dixit animampurgatissimam cum redierit ad Patrem ad haeligcmala mundi nunquam esse redituram Ac per hocquod verum vidit Plato si dedisset Porphyrioetiam justorum atque sapientium purgatissimasanimas ad humana corpora redituras rursusquod verum vidit Porphyrius si dedisset Platoninunquam redituras ad miserias corruptibiliscorporis animas sanctas ut non singuli haeligcsingula sed ambo et singuli utrumque dicerentputo quod viderent esse jam consequens ut etredirent animaelig ab corpora et talia reciperentcorpora in quibus beate atque immortaliterviverent Quoniam secundum Platonem etiamsanctaelig animaelig ad humana corpora redibunt

370

secundum Porphyrium ad mala mundi hujussanctaelig animaelig non [301] redibunt Dicat itaquecum Platone Porphyrius laquo Redibunt adcorpora raquo dicat Plato cum Porphyrio laquo Nonredibunt ad mala raquo et ad ea corpora redireconsentient in quibus nulla patiantur mala Haeligcitaque non erunt nisi illa quaelig promittit Deusbeatas animas in aeligternum cum sua aeligterna carnefacturus Hoc enim quantum existimo jam facilenobis concederent ambo ut qui faterentur adimmortalia corpora redituras animas essesanctorum ad sua illas redire permitterent inquibus mala hujus saeligculi pertulerunt in quibusDeum ut his malis carerent pie fideliterquecoluerunt

CAPUT XXVIII

Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato velLabeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent

NONNULLI nostri propter quoddampraeligclarissimum loquendi genus et propternonnulla quaelig veraciter sensit amantes Platonemdicunt eum aliquid simile nobis etiam demortuorum resurrectione sensisse507 Quodquidem sic tangit in libris de Republica Tullius uteum lusisse potius quam quod id verum essetaffirmet dicere voluisse Inducit enim hominemrevixisse et narrasse quaeligdam quaelig platonicis

507 Vide Euseb lib XI de praeligpar Evang

371

disputationibus congruebantv Labeo etiam duosdicit uno die fuisse defunctos et occurrisseinvicem in quodam compito deinde ad corporasua jussos fuisse remeare et constituisse inter seamicos se esse victuros atque ita esse factumdonec postea morerentur508 Sed isti [302] auctorestalem resurrectionem corporis factam fuissenarrarunt quales fuerunt eorum quos resurrexissenovimus et huic quidem redditos vitaelig sed noneo modo ut non morerentur ulterius Mirabiliusautem quiddam Marcus Varro ponit in librisquos conscripsit de gente populi romani cujusputavi verba ipsa esse ponenda laquo Genethliaciquidam scripserunt inquit esse in renascendishominibus quam appellant παλιγγενεσίανGraeligci hac scripserunt confici in annis numeroquadringentis quadraginta ut idem corpus eteadem anima quaelig fuerint conjuncta in hominealiquando eadem rursus redeant inconjunctionem raquo Iste Varro quidem sive illiGenethliaci nescio qui (non enim nomina eorumprodidit quorum commemoravit sententiam)aliquid dixerunt quod licet falsum sit (cum enimsemel ad eadem corpora quaelig gesserunt animaeligredierint nunquam ea postea sunt relicturaelig)tamen multa illius impossibilitatis qua contra nosisti garriunt argumenta convellit et destruit Quienim hoc sentiunt sive senserunt non eis visumest fieri non posse ut dilapsa cadavera in aurasin508 Vide Plin lib VII c 53

372

pulverem in cinerem in humores in corporavescentium bestiarum vel ipsorum quoquehominum ad id rursus redeant quod fueruntQuapropter Plato et Porphyrius vel potiusquicumque illos diligunt et adhuc vivunt si nobisconsentiunt etiam sanctas animas ad corporaredituras sicut ait Plato nec tamen ad mala ullaredituras sicut ait Porphyrius ut ex his fiatconsequens quod fides praeligdicat Christiana taliacorpora recepturas in quibus sine ullo malo inaeligternum feliciter vivant assumant etiam hoc deVarrone ut ad eadem corpora redeant in quibusantea fuerunt et apud cos tota quaeligstio de carnisin aeligternum resurrectione solvetur [303]

CAPUT XXIX

De qualitate visionis qua in futuro saeligculo sanctiDeum videbunt

I NUNC jam quid acturi sint in corporibusimmortalibus atque spiritalibus sancti non adhuceorum carne carnaliter sed spiritaliter jamvivente quantum Dominus dignatur adjuvarevideamus Et illa quidem actio vel potius quiesatque otium quale futurum sit si verum velimdicere nescio Non enim hoc unquam per sensuscorporis vidi Si autem mente id est intelligentiavidisse me dicam quantum est aut quid estnostra intelligentia ad illam excellentiam Ibi estenim laquo Pax Dei quaelig sicut ait Apostolus superat

373

omnem intellectum509 raquo quem nisi nostrum autfortasse etiam sanctorum Angelorum non enimet Dei Si ergo sancti in Dei pace victuri suntprofecto in ea pace victuri sunt quaelig superatomnem intellectum Quoniam nostrum quidemsuperat non est dubium si autem superat etAngelorum ut nec ipsos excepisse videatur quiait laquo Omnem intellectum raquo secundum hocdictum esse debemus accipere quia pacem Deiqua ipse Deus pacatus est sicut novit Deus noneam nos sic possumus nosse nec ulli Angelilaquo Superat itaque omnem intellectum raquo nondubium quod praeligter suum Sed quia et nos promodo nostro pacis ejus participes facti summamin nobis atque inter nos et cum ipso pacemquantum nostrum suminum est obtinebimus isto modo pro suo modo sciunt eam sanctiAngeli homines autem [304] nunc longe infraquantumlibet provectu mentis excellantConsiderandum est enim quantus vir dicebat laquo Ex parte scimus et ex parte prophetamusdonec veniat quod perfectum est510 raquo Etlaquo Videmus nunc per speculum in aelignigmate tuncautem facie ad faciem511 raquo Sic jam vident sanctiAngeli qui etiam nostri Angeli dicti sunt quiaeruti de potestate tenebrarum et accepto Spirituspignore translati ad regnum Christi ad eos

509 Philip IV 7510 1 Cor XIII 9511 Ibid 12

374

Angelos jam coepimus pertinere cum quibusnobis erit sancta atque dulcissima de qua jam totlibros scripsimus Dei Civitas ipsa communis Sicsunt ergo Angeli nostri qui sunt Angeli Dei quemadmodum Christus Dei Christus est nosterDei sunt quia Deum non reliquerunt nostrisunt quia suos cives nos habere coeperunt Dixitautem Dominus Jesus laquo Videre ne contemnatisunum de pusillis istis Dico enim vobis quiaAngeli eorum in cœlis semper vident faciemPatris mei qui in cœlis est512 raquo Sicut ergo illivident ita et nos visuri sumus sed nondum itavidemus Propter quod ait Apostolus quod pauloante dixi laquo Videmus nunc per speculum inaelignigmate tunc autem facie ad faciem513 raquoPraeligmium itaque fidei nobis visio ista servatur dequa et Joannes apostolus loquens laquo Cumapparuerit inquit similes ei erimus quoniamvidebimus eum sicuti est514 raquo Facies autem Deimanifestatio ejus intelligenda est non aliquod talemembrum quale nos habemus in corpore atqueisto nomine nuncupamus

II Quapropter cum ex me quaeligritur quidacturi sint sancti in illo corpore spiritali non dicoquod jam video sed dico quod credo secundumillud quod in Psalmo lego laquo Credidi propter

512 Matth XVIII 10513 1 Cor XIII 12514 1 Joan III 2

375

quod locutus sum515 raquo Dico [305] itaque laquo Visurisunt Deum in ipso corpore sed utrum peripsum sicut per corpus nunc videmus solemlunam stellas mare ac terram et quaelig sunt inea raquo non parva quaeligstio est Durum est enimdicere quod sancti talia corpora tunc habebuntutnon possint oculos claudere atque aperire cumvolent Durius autem quod ibi Deum quisquisoculos clauserit non videbit Si enim prophetaElisaeligus puerum suum Giezi absens corpore viditaccipientem munera quaelig dedit ei Naaman Syrusquem Propheta memoratus a lepraelig deformitatemundaverat quod servus nequam domino suonon vidente516 latenter se fecisse putaverat quanto magis in illo corpore spiritali videbuntsancti omnia non solum si oculos claudantverumetiam unde sunt corpore absentes Tuncenim erit perfectum illud de quo loquensApostolus laquo Ex parte inquit scimus et ex parteprophetamus cum autem venerit quodperfectum est quod ex parte est evacuabitur517 raquoDeinde ut quomodo posset aliqua similitudineostenderet quantum ab illa quaelig futura est distethaeligc vita non qualiumcumque hominumverumetiam qui praeligcipua hic sanctitate suntpraeligditi laquo Cum essem inquit parvulus quasiparvulus sapiebam quasi parvulus loquebar quasi

515 Psal CXV 10516 4 Reg V 26517 1 Cor XIII 9 10

376

parvulus cogitabam cum autem factus sum virevacuavi ea quaelig parvuli erant Videmus nunc perspeculum in aelignigmate tunc autem facie adfaciem Nunc scio ex parte tunc autemcognoscam sicut et cognitus sum518 raquo Si ergo inhac vita ubi hominum mirabilium prophetia itacomparanda est illi vitaelig quasi parvuli ad juvenemvidit tamen Elisaeligus accipientem munera servumsuumubi ipse non erat ita-ne cum venerit quodperfectum est nec jam corpus corruptibileaggravabit animam sed incorruptibile nihilimpediet illi sancti ad ea quaelig videnda sunt oculis[306] corporeis quibus Elisaeligus absens ad servumsuum videndum non indiguit indigebunt Namsecundum interpretes Septuaginta ista sunt adGiezi verba Prophetaelig laquo Nonne cor meum iittecum quando conversus est vir de curru suo inobviam tibi et accepisti pecuniam519 raquo Sicutautem ex hebraeligo interpretatus est presbyterHieronymus laquo Nonne cor meum inquit inpraeligsenti erat quando reversus est homo de currusuo in occursum tui520 raquo Corde suo se dixit hocvidisse Propheta adjuto quidem mirabiliter nullodubitante divinitus Sed quanto amplius tuncomnes munere isto abundabunt cum Deus eritomnia in omnibus521 Habebunt tamen etiam illi

518 Ibid 11 12519 4 Reg V 26520 Sic legitur in Vulgata521 1 Cor XV 28

377

oculi corporei officium suum et in loco suoerunt uteturque illis spiritus per spiritale corpusNeque enim et ille Propheta quia non eis indiguitut videret absentem non eis usus est ad videndapraeligsentia quaelig tamen spiritu videre possetetiamsi illos clauderet sicut vidit absentia ubicum eis ipse non erat Absit ergo ut dicamus illossanctos in illa vita Deum clausis oculis nonvisuros quem spiritu semper videbunt

III Sed utrum videbunt et per oculoscorporis cum eos apertos habebunt inde quaeligstioest Si enim tantum poterunt in corpore spiritalieo modo utique etiam ipsi oculi spiritalesquantum possunt isti quales nunc habemus procul dubio per eos Deus videri non poteritLonge itaque alterius erunt potentiaelig si per eosvidebitur incorporea ilia natura quaelig noncontinetur loco sed ubique tota est Non enimquia dicimus Deum et in cœlo esse et in terra(ipse quippe ait per Prophetam laquo Cœlum etterram ego impleo522) raquo aliam partem dicturisumus eum in cœlo habere et in terra aliam sedtotus in cœlo [307] est totus in terra non alternistemporibus sed utrumque simul quod nullanatura corporalis potest Vis itaque praeligpollentioroculorum erit illorum non ut acrius videantquam quidam perhibentur videre serpentes velaquilaelig (quantalibet enim acrimonia cernendieadem quoque animalia nihil aliud possunt videre522 Jerem XXIII 24

378

quam corpora ) sed ut videant et incorporalia Etfortasse ista virtus magna cernendi data fuerit adhoram etiam in isto mortali corpore oculis sanctiviri Job quando ait ad Deum laquo In obauditu aurisaudiebam te prius nunc autem oculus meus vidette propterea despexi memetipsum et distabui etexistimavi me terram et cinerem523 raquo Quamvis hicnihil prohibeat oculum cordis intelligi de quibusoculis ait Apostolus laquo Illuminatos oculos haberecordis vestri524 raquo Ipsis autem videri Deum cumvidebitur Christianus ambigit nemo qui fideliteraccipit quod ait Deus ille magister laquo Beati mundicorde quoniam ipsi Deum videbunt525 raquo Sedutrum etiam corporalibus oculis ibi videatur hocin ista quaeligstione versamus

IV Illud enim quod scriptum est laquo Etvidebit omnis caro salutare Dei526 raquo sine ulliusnodo difficultatis sic intelligi potest ac si dictumfuerit laquo Et videbit omnis homo Christum Dei raquoqui utique in corpore visus est et in corporevidebitur quando vivos et mortuos judicabitQuod autem ipse sit salutare Dei multa sunt etalia testimonia Scripturarum sed evidentiusvenerandi illius senis Simeonis verba declarantqui cum infantem Christum accepisset in manussuas laquo Nunc inquit dimittis servum tuum

523 Job XLII 5 6 sec LXX524 Ephes I 18525 Matth V 8526 Luc III 6

379

Domine secundum verbum tuum in pace quoniam viderunt oculi mei Salutare tuum527 raquoIllud etiam quod [308] ait supra memoratus Jobsicut in exemplaribus quaelig ex hehraeligo suntinvenitur laquo Et in carne mea videbo Deum528 raquoresurrectionem quidem carnis sine dubioprophetavit non tamen dixit laquo Per carnemmeam raquo Quod quidem si dixisset posset DeusChristus intelligi qui per carnem in carnevidebitur nunc vero potest et sic accipi laquo Incarne mea videbo Deum raquo ac si dixisset laquo Incarne mea ero cum videbo Deum raquo Et illud quodait Apostolus laquo Facie ad faciem529 raquo non cogit utDeum per hanc faciem corporalem ubi sunt oculicorporales nos visuros esse credamus quemspiritu sine intermissione videbimus Nisi enimesset etiam interioris hominis facies non diceretidem Apostolus laquo Nos autem revelata faciegloriam Domini speculantes in eamdemimaginem transformamur de gloria in gloriamtanquam a Domini spiritu530 raquo Nec aliterintelligimus quod in Psalmo canitur laquo Acceditead eum et illuminamini et facies vestraelig nonerubescent531 raquo Fide quippe acceditur ad Deumquam cordis constat esse non corporis Sed quia

527 Id II 29528 Sic habet Vulgata Job XIX 26529 1 Cor XIII 12530 2 Cor III 18531 Psal XXIII 6

380

spiritale corpus nescimus quantos habebitaccessus (de re quippe inexperta loquimur ) ubialiqua quaelig aliter intelligi nequeat divinarumScripturarum non occurrit et succurrit auctoritasnecesse est ut contingat in nobis quod legitur inlibro Sapientiaelig laquo Cogitationes mortalium timidaeliget incertaelig providentiaelig nostraelig532 raquo

V Ratiocinatio quippe illa philosophorumqua disputant ita mentis aspectu intelligibiliavideri et sensu corporis sensibilia id estcorporalia ut nec intelligibilia per corpus neccorporalia per se ipsam mens valeat intueri siposset nobis esse certissima profecto certumesset per oculos corporis etiam spiritalis nullomodo posse videri [309] Deum Sed istamratiocinationem et vera ratio et prophetica irridetauctoritas Quis enim ita sit aversus a vero utdicere audeat Deum corporalia ista nescire Numquid ergo corpus habet per cujus oculos eapossit addiscere Deinde quod de prophetaElisaeligo paulo ante diximus nonne satis indicatetiam spiritu533 non per corpus corporalia possecerni Quando enim servus ille numera accepitutique corporaliter gestum est quod tamenPropheta non per corpus sed per spiritum viditSicut ergo constat videri corpora spiritu quid sitanta erit potentia spiritalis corporis ut corporevideatur et spiritus Spiritus enim est Deus

532 Sap IX 14533 4 Reg V 26

381

Deinde vitam quidem suam qua nunc vivit incorpore et haeligc terrena membra vegetat facitqueviventia interiore sensu quisque non percorporeos oculos novit aliorum vero vitas cumsint invisibiles per corpus videt Nam undeviventia discernimus a non viventibus corporanisi corpora simul vitasque videamus quas nisiper corpus videre non possumus Vitas autemsine corporibus corporeis oculis non videmus

VI Quamobrem fieri potest valdequecredibile est sic nos esse visuros mundana tunccorpora cœli novi et terraelig novaelig ut Deum ubiquepraeligsentem et universa etiam corporaliagubernantem per corpora quaelig gestabimus etquaelig conspiciemus quaquaversum oculosduxcrimus clarissima perspicuitate videamus nonsicut nunc invisibilia Dei per ea quaelig facta suntintellecta conspiciuntur per speculum inaelignigmate et exparte534 ubi plus in nobis valetfides qua credimus quam rerum corporaliumspecies quam per oculos cernimus corporalesSed sicut homines inter quos viventes motusquevitales exerentes vivimus mox ut aspicimus noncredimus vivere sed videmus cum eorum vitamsine corporibus videre [310] nequeamus quamtamen in eis per corpora remota omniambiguitate conspicimus ita quacumquespiritalia illa lumina corporum nostrorumcircumferemus incorporeum Deum omnia534 Rom I 20 et 1 Cor XIII 12

382

regentem etiam per corpora contuebimur Autergo per illos oculos sic videbitur Deus ut aliquidhabeant in tanta excellentia menti simile quo etincorporea natura cernatur quod ullis exemplissive Scripturarum testimoniis divinarum veldifficile vel impossibile est ostendere aut quodest ad intelligendum facilius ita Deus nobis eritnotus atque conspicuus ut videatur spiritu asingulis nobis in singulis nobis videatur ab alteroin altero videatur in se ipso videatur in cœlonovo et in terra nova atque in omni quaelig tuncfuerit creatura videatur et per corpora in omnicorpore quocumque fuerint spiritalis corporisoculi acie perveniente directi Patebunt etiamcogitationes nostras invicem nobis Tunc enimimplebitur quod Apostolus cum dixisset laquo Nolite ante tempus judicare quidquam raquo moxaddidit laquo Donec veniat Dominus et illuminetabscondita tenebrarum et manifestabitcogitationes cordis et tunc laus erit unicuique aDeo535 raquo

CAPUT XXX

De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo

I QUANTA erit illa felicitas ubi nullum eritmalum nullum latebit bonum vacabitur Deilaudibus qui erit omnia in omnibus Nam quidaliud agatur ubi neque [311] ulla desidia

535 1 Cor IV 5

383

cessabitur neque ulla indigentia laborabiturnescio Admoneor etiam sancio Cantico ubi legovel audio laquo Beati qui habitant in domo tuaDomine in saeligcula saeligculorum laudabunt te536 raquoOmnia membra et viscera incorruptibilis corporisquaelig nunc videmus per usus necessitatis variosdistributa quoniam tunc non erit ipsa necessitassed plena certa secura sempiterna felicitasproficient in laudibus Dei Omnes quippe illi dequibus jam sum locutus qui nunc latentharmoniae corporalis numeri non latebuntintrinsecus et extrinsecus per corporis cunctadispositi et cum caeteris rebus quaelig ibi magnaeligatque mirabiles videbuntur rationales mentes intanti artificis laudem rationabilis pulchritudinisdelectatione succendent Qui motus illic taliumcorporum sint futuri temere definire non audeoquod excogitare non valeo Tamen et motus etstatus sicut ipsa species decens erit quicumqueerit ubi quod non decebit non erit Certe ubivolet spiritus ibi protinus erit corpus nec voletaliquid spiritus quod nec spiritum possit decerenec corpus Vera ibi gloria erit ubi laudantis necerrore quisquam nec adulatione laudabitur Verushonor qui nulli negabitur digno nulli defereturindigno sed nec ad eum ambiet ullus indignusubi nullus permittetur esse nisi dignus Vera paxubi nihil adversi nec a se ipso nec ab alioquisquam patietur Praeligmium virtutis erit ipse qui536 Psal LXXXIII 5

384

virtutem dedit eique se ipsum quo melius etmajus nihil possit esse promisit Quid est enimaliud quod per Prophetam dixit laquo Ero illorumDeus et ipsi erunt mihi plebs537 raquo nisi laquo Ego erounde satientur Ego ero quaeligcumque abhominibus honeste desiderantur et vita et saluset victus et copia et gloria et honor et pax etomnia bona raquo Sic enim et illud recte intelligiturquod [312] ait Apostolus laquo Ut sit Deus omnia inomnibus538 raquo Ipse finis erit desideriorumnostrorum qui sine fine videbitur sine fastidioamabitur sine fatigatione laudabitur Hoc munushic affectus hic actus profecto erit omnibus sicutipsa vita aeligterna communis

II Caeligterum qui futuri sint pro meritispraeligmiorum etiam gradus honorum atquegloriarum quis est idoneus cogitare quanto magisdicere Quod tamen futuri sint non estambigendum Atque id etiam beata Civitas illamagnum in se bonum videbit quod nullisuperiori ullus inferior invidebit sicut nunc noninvident Archangelis Angeli caeligteri tamque noletesse unusquisque quod non accepit quamvis sitpacatissimo concordiaelig vinculo ei qui accepitobstrictus quam nec in corpore vult oculus essequi est digitus cum membrum utrumquecontineat totius carnis pacata compago Sic itaque

537 Levit XXVI 12538 1 Cor XV 28

385

habebit donum alius alio minus ut hoc quoquedonum habeat ne velit amplius

III Nec ideo liberum arbitrium nonhabebunt quia peccata cos delectare nonpoterunt Magis quippe erit liberum adelectatione peccandi usque ad delectationemnon peccandi indeclinabilem liberatum Namprimum liberum arbitrium quod homini datumest quando primum creatus est rectus potuit nonpeccare sed potuit et peccare hoc autemnovissimum eo potentius erit quo peccare nonpoterit Verum hoc quoque Dei munere non suaeligpossibilitate naturaelig Aliud est enim esse Deum aliud participem Dei Deus natura peccare nonpotest particeps vero Dei ab illo accipit utpeccare non possit Servandi autem gradus erantdivini muneris ut primum daretur liberumarbitrium quo non peccare posset homo novissimum quo peccare non posset atque illudad [313] comparandum meritum hoc adrecipiendum praeligmium pertineret Sed quiapeccavit ista natura cum peccare potuit largioregratia liberatur ut ad eam perducatur libertatemin qua peccare non possit Sicut enim primaimmortalitas fuit quam peccando Adam perdiditposse non mori novissima erit non posse mori ita primum liberum arbitrium posse non peccarenovissimum non posse peccare Sic enim eritinamissibilis voluntas pietatis et aequitatisquomodo est felicitatis Nam utique peccando

386

nec pietatem nec felicitatem tenuimusvoluntatem vero felicitatis nec perdita felicitateperdidimus Certe Deus ipse numquid quoniampeccare non potest ideo liberum arbitriumhabere negandus est Erit ergo illius Civitatis etuna in omnibus et inseparabilis in singulisvoluntas libera ab omni malo liberata et impletaomni bono fruens indeficienter aeligternorumjocunditate gaudiorum oblita culparum oblitapœnarum nec tamen ideo suaelig liberationis oblitaut liberatori suo non sit grata

IV Quantum ergo attinet ad scientiamrationalem memor praeligteritorum etiam malorumsuorum quantum autem ad experientis sensumprorsus immemor Nam et peritissimus medicussicut arte sciuntur omnes fere morbos corporisnovit sicut autem corpore sentiuntur plurimosnescit quos ipse non passus est Ut ergo scientiaeligmalorum duaelig sunt una qua potentiam mentisnon latent altera qua experientis sensibusinhaeligrent (Aliter quippe sciuntur omnia vitia persapientiaelig doctrinam aliter per insipientispessimam vitam ) ita et obliviones malorum duaeligsunt Aliter ea namque obliviscitur eruditus etdoctus aliter expertus et passus ille si peritiamnegligat iste si miseria careat Secundum hancoblivionem quam posteriore loco posui nonerunt memores [314] sancti praeligteritorummalorum carebunt enim omnibus ita ut penitusdeleantur de sensibus eorum Ea tamen potentia

387

scientiaelig quaelig magna in eis erit non solum suapraeligterita sed etiam damnatorum eos sempiternamiseria non latebit Alioquin si se fuisse miserosnescituri sunt quomodo sicut ait Psalmus laquo Misericordias Domini in aeligternumcantabunt539 raquo Quo cantico in gloriam gratiaeligChristi cujus sanguine liberati sumus nihil eritprofecto illi jocundius Civitati Ibi perficieturlaquo Vacate et videte quoniam ego sum Deus540 raquoQuod erit vere maximum sabbatum non habensvesperam quod commendavit Dominus in primisoperibus mundi ubi legitur laquo Et requievit Deusdie septimo ab omnibus operibus suis raquo quaeligfecit et benedixit Deus diem septimum etsanctificavit eum quia in eo requievit ab omnibusoperibus suis quaelig inchoavit Deus facere541 raquo Diesenim septimus etiam nos ipsi erimus quando ejusfuerimus benedictione et sanctificatione pleniatque refecti Ibi vacantes videbimus quoniamipse est Deus quod nobis ipsi esse voluimusquando ab illo cecidimus audientes a seductore laquo Eritis sicut dii542 raquo et recedentes a vero Deoquo faciente dii essemus ejus participatione nondesertione Quid enim sine illo fecimus nisi quodin ira ejus defecimus543 A quo refecti et gratia

539 Psal LXXXVIII 2540 Id XLV 11541 Gen II 2 3542 Id III 5543 Psal LXXXIX 9

388

majore perfecti vacabimus in aeligternum videntesquia ipse est Deus quo pleni erimus quando ipseerit omnia in omnibus Nam et ipsa bona operanostra quando ipsius potius intelliguntur essequam nostra tunc nobis ad hoc sabbatumadipiscendum imputantur Quia si nobis eatribuerimus servilia erunt cum de sabbatodicatur laquo Omne opus servile in eo nonfacietis544 raquo Propter quod et per Ezechielemprophetam [315] dicitur laquo Et sabbata mea dedieis in signum inter me et inter eos ut scirent quiaego Dominus qui sanctifico eos545 raquo Hoc perfectetunc sciemus quando perfecte vacabimus etperfecte videbimus quia ipse est Deus

V ipse etiam numerus aeligtatum veluti dierumsi secundum eos articulos temporis computeturqui in Scripturis videntur expressi istesabbatismus evidentius apparebit quoniamseptimus invenitur ut prima aeligtas tanquam diesprimus sit ab Adam usque ad diluvium secundainde usque ad Abraham non aequalitatetemporum sed numero generationum denasquippe habere reperiuntur Hinc jam sicutMatthaeligus evangelista determinat tres aeligtatesusque ad Christi subsequuntur adventum quaeligsingulaelig denis et quaternis generationibusexplicantur ab Abraham usque ad David unaaltera inde usque ad transmigrationem in

544 Deut V 14545 Ezech XX 12

389

Babyloniam tertia inde usque ad Christi carnalemnativitatem Fiunt itaque omnes quinque Sextanunc agitur nullo generationum numerometienda propter id quod dictum est laquo Non estvestrum scire tempora quaelig Pater posuit in suapotestate546 raquo Post hanc tanquam in die septimorequiescet Deus cum eumdem septimum diemquod nos erimus in se ipso Deo facietrequiescere De istis porro aeligtatibus singulis nuncdiligenter longum est disputare Haeligc tamenseptima erit sabbatum nostrum cujus finis nonerit vespera sed dominicus dies velut octavusaeligternus qui Christi resurrectione sacratus estaeligternam non solum spiritus verumetiam corporisrequiem praeligfigurans Ibi vacabimus etvidebimus videbimus et amabimus amabimuset laudabimus Ecce quod erit in fine sine fineNam quis alius noster est finis nisi pervenire adregnum cujus nullus est finis [316]

VI Videor mihi debitum ingentis hujusOperis adjuvante Domino reddidisse Quibusparum vel quibus nimium est mihi ignoscant quibus autem satis est non mihi sed Deo matumgratias congratulantes agant Amen

546 Act I 7

390

INDEX TOMI QUARTI DE CIVITATE DEILIBER XIXIn quo de finibus utriusque Civitatis terrenos ac

cœlestis disputatur Recensentur de bonorum etmalorum finibus opiniones philosophorum quibeatitudinem in hac vita facere ipsi sibi frustraconati sunt qui dum operosius refelluntur ipsiusCivitatis cœlestis seu populi Christiani beatitudo etpax quaelignam sil qualisve hic haberi vel in futurumsperari possit demonstratur3

CAP I Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavitducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varroperspexerit3

II Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summiboni definitionem Varro perveniat quarum tamenuna sit eligenda10

III De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam Varro definiatsequens veteris Academiaelig Antiocho auctoresententiam12

[522]CAP IV De summo bono el summo malo quid

Christiani sentiant contra philosophos qui summumbonum in se sibi esse dixerunt16

V De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur25

VI De errore humanorum judiciorum cum veritas latet27

VII De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur29

VIII Quod amicitia bonorum secura esse non possitdura a periculis quaelig in hac vita sunt trepidarinecesse sit31

391

IX De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propterfallaciam daeligmonum in quos inciderunt qui multossibi deos colendos putarunt33

X Quis fructus Sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit35

XI De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio36

XII Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sinecujus appetitu nulla natura sit37

XIII De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege naturaelig dumsub justo judice ad id quisque pervenit ordinationequod meruit voluntate43

XIV De ordine ac lege sive cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominandoconsuliturcui et consulendo servitur47

XV De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatisetiam si non est mancipium alterius hominis servusest propriaelig libidinis49

XVI De aeligquo jure dominandi52XVII Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacem

habeat et unde discordiam53XVIII Quam diversa sit Academiaelig novaelig ambiguitas a

constantia fidei christianaelig56XIX De habitu et moribus populi christiani57XX Quod cives Sanctorum in vitaelig hujus tempore spe

beati sint59XXI An secundum definitiones Scipionis quaelig in

dialogo Ciceronis sunt unquam fuerit romanarespublica60

xxn An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari64

392

XXIII Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsaesse de Christo65

[523]CAP XXIV Qua definitione constet populi et reipublicaelig

nuncupationem recte sibi non solum Romanos sedetiam regna alia vindicare74

XXV Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi nonest vera religio75

XXVI De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum in hoc peregrinus estmundo76

XXVII De pace servientium Deo cujus perfectatranquillitas in hac temporali vita non potestapprehendi77

XXVIII In quem finem venturus sit exitus impiorum 79LIBER XXDe Judicio novissimo deque testimoniis cum novi tum

veteris instrumenti quibus denuntiatur futurum81CAP I Quod quamvis omni tempore Deus judicet in

hoc tamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum81

II De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari83

III Quod in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig inhac vita et bonis et malis sunt communia disputarit86

IV Quod ad disserendum de novissimo judicio DeiNovi primum Testamenti ac deinde Veteristestimonia prolaturus sit88

V Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur89

VI Quaelig sit prima resurrectio quaelig secunda95VII De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in

Apocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur99

VIII De alligatione et solutione diaboli105

393

IX Quod sit regnum Sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno111

X Quid respondendum sit eis qui putantresurrectionem ad sola corpora non etiam adanimas pertinere117

XI De Gog et Magog quos ad persequendamEcclesiam Dei solutus prope finem saeligculi diabolusincitabit119

XII An ad ultimum supplicium pertineat impiorumquod descendisse ignis de cado et eosdemcomedisse memoratur121

XIII Au tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit123

[524]CAP XIV De damnatione diaboli cum suis et per

recapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis126

XV Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt129

XVI De cœlo novo et terra nova131XVII De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finem 133XVIII Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio

praeligdicarit136XIX Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus

scripserit et de manifestatione Antichristi cujustempus dies Domini subsequetur139

XX Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit144

XXI Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectioneet de retributione judicii sit locutus149

XXII Qualis futura sit egressio Sanctorum ad videndaspœnas malorum157

XXIII Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque Sanctorum159

394

XXIV In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur163

XXV De prophetia Malachiaelig qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatoriaspœnas facienda mundatio170

XXVI De sacrificiis quaelig Sancti offerent Deo sicplacitura quomodo in diebus pristinis et annisprioribus placuerunt172

XXVII De separatione bonorum et malorum perquamnovissimi judicii discretio declaratur177

XXVIII De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat178

XXIX De adventu Eliaelig ante judicium cujuspraeligdicatione Scripturarum secreta reserante Judaeligiconvertentur ad Christum180

XXX Quod in libris Veteris Testamenti cum Deuslegitur judicaturus non evidenter Christi personamonstretur sed ex quibusdam testimoniis ubiDominus Deus loquitur appareat non dubie quodipse sit Christus182

[525]LIBER XXIDe fine debito Civitatis diaboli supplicio scilicet

damnatorum sempiterno deque humanis contraillud incredulorum argumentis192

CAP I De ordine disputationis qua prius disserendumest de perpetuo supplicio damnatorum cum diaboloquam de aeligterna felicitate Sanctorum192

II An possint corpora in ustione ignis esse perpetua 193III An consequens sit ut corporum dolorem sequatur

carnis interitus194IV De naturalibus exemplis quorum consideratio

doceat posse inter cruciatus viventia corporapermanere198

V Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum202

395

VI Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraqueautem daeligmonum arte composita206

VII Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris210

VIII Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notumincipit esse diversum214

IX De gehenna et aeligternarum qualitate pœnarum220X An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignos

spiritusid est daeligmones incorporeos tactu suoadurere223

XI An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extentiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum225

XII De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiamfuerint Salvatoris228

XIII Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi229

XIV De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio231

XV Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem233

XVI Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates235

[526]CAPXVII De his qui putant nullorum hominum pœnas

in aeligternum esse mansuras237XVIII De his qui novissimo judicio propter

intercessiones Sanctorum neminem hominumputant esse damnandum238

XIX De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi242

396

XX De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renali etiamsi postea in multacrimina erroresque proruperint indulgentiampollicentur242

XXI De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et ob hoc uri meruerinttamen propter fidei fundamentum salvandos essedefiniunt243

XXII De his qui putant ea crimina quaelig intereleemosynarum opera committuntur addamnationis judicium non vocari244

XXIII Contra opinionem eorum qui dicunt nec diabolinec hominum malorum perpetua futura supplicia246

XXIV Contra eorum sensum qui in judicio Deiomnibus reis propter Sanctorum preces putant esseparcendum248

XXV An hi qui inter haeligreticos baptizati sunt etdeteriores postea male vivendo facti sunt vel lii quiapud catholicos renati ad haeligreses aut schismatatransierunt vel hi qui a catholicis apud quos renatisunt non recedentes criminose vivere perstiteruntpossint privilegio sacramentorum remissionemaeligterni sperare supplicii257

XXVI Quid sit in fundamento habere Christum etquibus spondeatur salus quasi per ignis usturam 262

XXVII Contra eorum persuasionem qui putant sibi nonobfutura peccata in quibus cum eleemosynasfacerent perstiterunt269

LIBER XXIIDe fine debito Civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitate

Sanctorum Astruitur fides resurrectionis corporumet explicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturisint in corporibus immortalibus atque spiritalibussancti opus terminatur281

CAP I De conditione Angelorum et hominum281

397

II De aeligterna Dei et incommutabili voluntate283III De promissione aeligternaelig beatitudinis Sanctorum et

perpetuis suppliciis impiorum286IV Contra sapientes mundi qui putant terrena

hominum corpora ad cœleste habitaculum nonposse transferri287

[527]Cap V De resurrectione carnis quam quidam mundo

credente non credunt289VI Quod Horna conditorem suum Romulum diligendo

deum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit292

VII Quod ut mundus in Christum crederet virtutisfuerit divinaelig non persuasionis humanaelig297

VIII De miraculis quaelig ut mundus iu Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt 298

IX Quod universa miracula quaelig per Martyres in Christinomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt319

X Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quamdaeligmones qui ob hoc quaeligdam faciunt ut ipsi diiesse credantur321

XI Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœloesse non posse323

XII Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident327

XIII An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum330

XIV An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu331

XV An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora332

XVI Qualis intelligenda sit Sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei334

398

XVII An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum335

XVIII De viro perfecto id est Christo et corpore ejusid est Ecclesia quaelig est ipsius plenitudo337

XIX Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vitahumano contraria sunt decori in resurrectione nonsint futura ubi manente naturali substantia in unampulchritudinem et qualitas concurret et quantitas 339

XX Quod in resurrectione mortuorum naturacorporum quibuslibet modis dissipatorum inintegrum undecumque revocanda sit343

XXI De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur346

XXII De miseriis ac malis quibus humanum genusmerito primaelig praeligvaricationis obnoxium esi et aquibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur348

[528]CAP XXIII De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis

malisque communia sunt ad Justorum laboremspecialiter pertinent353

XXIV De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit356

XXV De pervicacia quorumdam qui resurrectionemcarnis quamsicut praeligdictum est totus munduscredit impugnant365

XXVI Quomodo Porphyrii definitio quaelig beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonissententia destruatur qui dicit summum Deum diispromisisse ut nunquam corporibus exuerentur367

XXVII De contrariis definitionibus Platonis atquePorphyrii in quibus si uterque alteri cederet averitate neuter deviaret370

XXVIII Quid ad veram resurrectionis fidem vel Platovel Labeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent371

399

XXIX De qualitate visionis qua in futuro saeligculo SanctiDeum videbunt373

XXX De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo383

400

i CHRISTUM Deum esse profitebantur aperteMartyres quando diis sacrificare jussirespondebant se uni Deo et Christo sacrificare Sicbeata Crispina quaelig passa est Diocletiano II etMaximiano Augusto Consulibus die Nonarumdecembrium apud Coloniam Thebestinam subAnulino proconsule sicuti ferunt passionis illiusActa in veterum Analectorum Tomo III Nunquamego inquit sacrificavi nec sacrifico nisi uni Deo etDomino nostro Jesu Christo Filio ejus qui natus est etpassusEt Mammarius martyr quem sub eodemAnulino proconsule in civitate Vagensi passumimperante Maximiano et Gal testantur Acta inVet Analect Tomo VII publicata Nunquamsacrifico daeligmonus sed uni Deo etcAtque aliquantopost Domino ait Jesu Christo sacrificamus qui fecitcœlum et terram mare et omnia quaelig in eis sunt huic Deocredimus et seruimus Hanc de Christo fidemcultumque ipsius in Apostolos referebant ipsimetpagani ut videre est supra lib XVIII c 53 et lib Ide consensu Evangel c 7 Cyprianus etiam (quodhic non praetereundum silentio) Christi et DeiPontifex appellatur a Pontio in ipsius vita

ii Hoc non de se suisve temporibus Ciceroqui anno ab urbe condita circiter septingentesimoscribebat sed de Scipione Africano minore etLaeliglio dixit quos disserentes illis de Republica librisinducebat ex dictis supra lib II c 21 Porro Scipiofloruisse fertur a sexcentesimo ad sexcentesimumvigesimum Urbis conditaelig Laelius autem annosexcentesimo-septimo consulatum gessissetraditur

iii Folles dicti nummi a saeligculo quo conduntur genus monetaelig est alias aeligreaelig alias argenteaelig Porrofolles accipiendi istinc non argentei sed aeligrei

ejusdem fere valoris atque asses et solidi monetaenostraelig gallicanaelig ut putat Sirmondus adSermonCCCLXXXIX qui alias XL interSirmondianos Suidas autem follem obolum essedicit ad voces φόλλεις et κέρματα Nominanturpraeligterea folles in lib III contra Crescon c 29necnon lib I Evodii de miraculis Stephani c 14

iv Hinc vero intelligimus scriptum hunccelibrum sub finem anui 426 aut non multo seriusNam extabat jam Hippone ista Stephani martyrisMemoria cum illud ibi contigit quod moxreferendum est in Pauli et Palladiaelig curationemiraculum Ea autem curatio pertinet ad annum425 quod quidem Lac ratione deprehenditur Inlibello suo qui Sermone Augustini cccxxiicontinetur testatur Paulus se ac sororem Palladiamvisione Kalendarum Januariarum die admonitosdivinitusfuisse ut Hipponem irent ibique fore ut sanitatemintra tertium mensem reciperent id est intra mensemMartium Paulus porro sanitatem ipse diedominico Paschaelig soror vero ipsius ex dominicoPaschaelig die tertio recuperasse hic narratur AtquiPascha ab anno 415 quo reliquiaelig Stephanimartyris in Palaeligstina detectaelig sunt usque ad 427quo Vandali Africam occuparunt non incidit inmensem Martium nisi forte anno 425 quo festumPaschaelig dicit Bucherius a Latinis nonnullis 22 dieMartii celebratum tametsi ex litteraelig Dominicalisobservatione occurrere debuisset die Aprilis 19sicuti ad praeligdictum Sermonem CCCXXXIInotabimur De Stephani martyris revelatione et deipsius miraculis scripta Aviti Luciani Severi etEvodii nomine vulgata exhibentur in septimiMaurinorum Tomi Appendice

v Herum Pamphilium qui in acie occubuitPlato in fine lib de Republica decimo postmortem die redditum vitaelig scribit Hanc Cicerofabulaminquit Macobr lib I Somnii licet ab indoctisquasi ipse vere conscius doleat irrisam exemplum tamenstolidaelig reprehensionis vitans excitari narraturum quamreviviscere maluit

• LIBER XIX
• • CAPUT I
  • CAPUT II
  • CAPUT III
  • CAPUT IV
  • CAPUT V
  • CAPUT VI
  • CAPUT VII
  • CAPUT VIII
  • CAPUT IX
  • CAPUT X
  • CAPUT XI
  • CAPUT XII
  • CAPUT XIII
  • CAPUT XIV
  • CAPUT XV
  • CAPUT XVI
  • CAPUT XVII
  • CAPUT XVIII
  • CAPUT XIX
  • CAPUT XX
  • CAPUT XXI
  • CAPUT XXII
  • CAPUT XXIII
  • CAPUT XXIV
  • CAPUT XXV
  • CAPUT XXVI
  • CAPUT XXVII
  • CAPUT XXVIII
  • • Liber XX
    • • CAPUT I
      • CAPUT II
      • CAPUT III
      • CAPUT IV
      • CAPUT V
      • CAPUT VI
      • CAPUT VII
      • CAPUT VIII
      • CAPUT IX
      • CAPUT X
      • CAPUT XI
      • CAPUT XII
      • CAPUT XIII
      • CAPUT XIV
      • CAPUT XV
      • CAPUT XVI
      • CAPUT XVII
      • CAPUT XVIII
      • CAPUT XIX
      • CAPUT XX
      • CAPUT XXI
      • CAPUT XXII
      • CAPUT XXIII
      • CAPUT XXIV
      • CAPUT XXV
      • CAPUT XXVI
      • CAPUT XXVII
      • CAPUT XXVIII
      • CAPUT XXIX
      • CAPUT XXX
      • • LIBER XXI
        • • CAPUT I
          • CAPUT II
          • CAPUT III
          • CAPUT IV
          • CAPUT V
          • CAPUT VI
          • CAPUT VII
          • CAPUT VIII
          • CAPUT IX
          • CAPUT X
          • CAPUT XI
          • CAPUT XII
          • CAPUT XIII
          • CAPUT XIV
          • CAPUT XV
          • CAPUT XVI
          • CAPUT XVII
          • CAPUT XVIII
          • CAPUT XIX
          • CAPUT XX
          • CAPUT XXI
          • CAPUT XXII
          • CAPUT XXIII
          • CAPUT XXIV
          • CAPUT XXV
          • CAPUT XXVI
          • CAPUT XXVII
          • • LIBER XXII
            • • CAPUT I
              • CAPUT II
              • CAPUT III
              • CAPUT IV
              • CAPUT V
              • CAPUT VI
              • CAPUT VII
              • CAPUT VIII
              • CAPUT IX
              • CAPUT X
              • CAPUT XI
              • CAPUT XII
              • CAPUT XIII
              • CAPUT XIV
              • CAPUT XV
              • CAPUT XVI
              • CAPUT XVII
              • CAPUT XVIII
              • CAPUT XIX
              • CAPUT XX
              • CAPUT XXI
              • CAPUT XXII
              • CAPUT XXIII
              • CAPUT XXIV
              • CAPUT XXV
              • CAPUT XXVI
              • CAPUT XXVII
              • CAPUT XXVIII
              • CAPUT XXIX
              • CAPUT XXX

SANCTI AURELIIAUGUSTINI

HIPPONENSIS EPISCOPIOPERA OMNIA

MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA EXTRACTA E COLLECTIONE

SS ECCLESIAElig PATRUM ACCURANTIBUS

D A B CAILLAUCanonico honorario cenomanensi et cadurcensi

Pluribusque cleri gallicani presbyterisuna cum

D M N S Guillonepiscopo marochiensi in facultate theologiaelig parisiensi eloquentiaelig sacraelig

professore auctore libri cui titulus gallicaeligBibliothegraveque choisie des pegraveres grecs et latins

OPUS REGI DICATUM

TOMUS QUARTUS

PP 3-316DE CIVITATE DEI CONTRA PAGANOS

LIBRI XIX-XXIIPARISIIS

APUD PARENT-DESBARRES EDITOREMVIA VULGO DICTA DE SEINE 48

MDCCCXXXVI

2

LIBER XIX

In quo de finibus utriusque civitatis terrenaelig ac cœlestisdisputatur Recensentur de bonorum et malorum finibusopiniones philosophorum qui beatitudinem in hac vitafacere ipsi sibi frustra conati sunt qui dum operosiusrefelluntur ipsius civitatis cœlestis seu populi christianibeatitudo et pax quaelignam sit qualisve hic haberi vel infuturum sperari possit demonstratur

CAPUT I

Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavit ducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit

I QUONIAM de Civitatis utriusque1 terrenaeligscilicet et cœlestis debitis finibus deinceps mihivideo disputandum [4] prius exponenda suntquantum operis hujus terminandi ratio patiturargumenta mortalium quibus sibi ipsibeatitudinem facere in hujus vitaelig infelicitatemolili sunt ut ab eorum rebus vanis spes nostraquid differat quam Deus nobis dedit et res ipsahoc est vera beatitudo quam dabit non tantumauctoritate divina sed adhibita etiam rationequalem propter infideles possumus adhibereclarescat De finibus enim bonorum et malorummulla et multipliciter inter se philosophidisputarunt quam quaestionem maximaintentione versantes invenire conati sunt quid

1 Vide D Guillon tom XXI p 276-281

3

efficiat hominem beatum Illud enim est finisboni nostri propter quod appetenda sunt caeligteraipsum autem propter se ipsum et illud finis malipropter quod vitanda sunt caeligtera ipsum autempropter se ipsum Finem ergo boni nunc dicimusnon quo consumatur ut non sit sed quoperficiatur ut plenum sit et finem mali non quoesse desinat sed quo usque nocendo perducatFines itaque isti sunt summum bonum etsummum malum De quibus inveniendis atque inhac vita summo bono adipiscendo vitando autemsummo malo multum sicut dixi laboraveruntqui studium sapientiae in hujus saeligculi vanitateprofessi sunt nec tamen eos quamvis diversiserrantes modis naturaelig limes in tantum ab itinereveritatis deviare permisit ut non alii in animo aliiin corpore alii in utroque fines bonorumponerent et malorum Ex qua tripertita velutgeneralium distributione sectarum Marcus Varroin libro de Philosophia tam multam dogmatumvarietatem diligenter et subtiliter scrutatusadvertit ut ad ducentas-octoginta-octo sectasnon quaelig jam essent sed quaelig esse possentadhibens quasdam differentias facillimeperveniret

II Quod ut breviter ostendam inde oportetincipiam quod ipse advertit ei posuit in libromemorato quatuor [5] esse quaeligdam quaelighomines sine magistro sine ullo doctrinaeligadminiculo sine industria vel arte vivendi quaelig

4

virtus dicitur et procul dubio discitur velutnaturaliter appetunt aut voluptatem quadelectabiliter movetur corporis sensus autquietem qua fit ut nullam molestiam quisquecorporis patiatur aut utramque quam tamen unonomine voluptatis Epicurus appellat autuniversaliter prima naturae in quibus et haeligc suntet alia vel in corpore ut membrorum integritaset salus atque incolumitas ejus vel in animo utsunt ea quaelig vel parva vel magna in hominumreperiuntur ingeniis Haeligc igitur quatuor id estvoluptas quies utrumque prima naturae ita suntiu nobis ut vel virtus quam postea doctrinainserit propter haeligc appetenda sit aut ista proptervirtutem aut utraque propter se ipsa ac per hocfiunt hinc duodecim sectaelig per hanc enimrationem singulaelig triplicantur quod cum in unademonstravero difficile non erit id in caeligterisinvenire Cum ergo voluptas corporis animivirtuti aut subditur aut praeligfertur aut jungiturtripertita variatur diversitate sectarum Subditurautem virtuti quando in usum virtutis assumiturPertinet quippe ad virtutis cilicium et viverepatriaelig et propter patriam filios procreare quorum neutrum fieri potest sine corporisvoluptate Vani sine illa nec cibus polusquesumitur ut vivatur nec concumbitur utgeneratio propagetur Cum vero praeligfertur virtutiipsa appetitur propter se ipsam virtus autemassumenda creditur propter illam id est ut nihil

5

virtus agat nisi ad consequendam velconservandam corporis voluptatem quaelig vitadeformis est quidem quippe ubi virtus servitdominaelig voluptati quamvis nullo modo haeligcdicenda sit virtus sed tamen etiam ista horribilisturpitudo quosdam philosophos patronos etdefensores suos habuit Virtuti porro Voluptasjungitur quando neutra earum [6] propteralteram sed propter se ipsas ambaelig appetunturQuapropter sicut voluptas vel subditavel praeliglatavel juncta virtuti tres sectas facit ita quies itautrumque ita prima naturaelig alias ternasinveniuntur edicere Pro varietate quippehumanarum opinionum virtuti aliquandosubduntur aliquando praeligferuntur aliquandojunguntur ac sic ad duodenarium sectarumnumerum pervenitur Sed iste quoque numerusduplicatur adhibita una differentia socialisvidelicet vitaelig quoniam quisquis sectatur aliquamistarum duodecim sectarum profecto aut propterse tantum id agit aut etiam propter socium cuidebet hoc velle quod sibi Quocirca duodecimsunt eorum qui propter se tantum unamquamquetenendam putant et aliaelig duodecim eorum quinon solum propter se sic vel sic philosophandumesse decernunt sed etiam propter alios quorumbonum appetunt sicut suum Haelig autem sectaeligviginti-quatuor iterum geminantur additadifferentia ex Academicis novis et fiuntquadraginta-octo Illarum quippe viginti-quatuor

6

unamquamque sectarum potest quisque sic tenereac defendere ut certam quemadmodumdefenderunt Stoici quod hominis bonum quobeatus esset in animi tantummodo virtuteconsisteret potest alius ut incertam sicutdefenderunt Academici novi quod eis etsi noncertum tamen verisimile videbatur Viginti-quatuor ergo fiunt per eos qui eas velut certaspropter veritatem et aliaelig viginti-quatuor per eosqui easdem quamvis incertas propterverisimilitudinem sequendas putant Rursus quiaunamquamque istarum quadraginta-octosectarum potest quisque sequi habitu caeligterorumphilosophorum itemque potest alius habituCynicorum ex hac etiam differentia duplicanturet nonaginta-sex fiunt Deinde quia earumsingulas quasque ita tueri homines possunt atquesectari ut aut [7] otiosam diligant vitam sicut hiqui tantummodo studiis doctrinaelig vacarevoluerunt atque valuerunt aut negotiosam sicuthi qui cum philosopharentur tamenadministratione reipublicaelig regendisque rebushumanis occupatissimi fuerunt aut ex utroquegenere temperatam sicut hi qui partim eruditootio partim necessario negotio alternantia vitaeligsuaelig tempora tribuerunt propter has differentiaspotest etiam triplicari numerus iste sectarum etad ducentas-octoginta-octo perduci

III Haeligc de Varronis libro quantum potuibreviter ac dilucide posui sententias ejus meis

7

explicans verbis Quomodo autem refutatiscaeligteris unam eligat quam vult esseAcademicorum veterum quos a Platone institutosusque ad Polemonem qui ab illo quartus ejusscholam tenuit quaelig Academia dicta est habuissecerta dogmata vult videri et ob hoc distinguit abAcademicis novis quibus incerta sunt omniaquod philosophiaelig genus ab Archesila cœpitsuccessore Polemonis eamque sectam id estveterum Academicorum2 sicut dubitatione itaomni errore carere arbitretur longum est peromnia demonstrare nec tamen omni ex parte resomittenda est Removet ergo prius illas omnesdifferentias quaelig numerum multiplicaveresectarum quas ideo removendas putat quia nonin cis est finis boni Neque enim existimat ullamphilosophiaelig sectam esse dicendam quaelig non eodistet a caeligteris quod diversos habeat finesbonorum et malorum Quandoquidem nulla esthomini causa philosophandi nisi ut beatus sit quod autem beatum facit ipse est finis boni nulla est igitur causa philosophandi nisi finisboni quamobrem quaelig nullum boni finemsectatur nulla philosophiaelig secta dicenda est Cumergo quaeligritur de sociali vita utrum sit tenendasapienti ut [8] summum bonum quo fit homobeatus ita velit et curet amici sui quemadmodumsuum an suaelig tantummodo beatitudinis causafaciat quidquid facit non de ipso summo bono2 Vide Cicer l I de leg et in Academic

8

quaeligstio est sed de assumendo vel nonassumendo socio ad hujus participationem boninon propter se ipsum sed propter eumdemsocium ut ejus bono ita gaudeat sicut gaudet suoItem cum quaeligritur de Academicis novis quibusincerta sunt omnia utrum ita sint habendaelig inquibus philosophandum est an sicut aliisphilosophis placuit certas eas habere debeamus non quaeligritur quid in boni fine sectandum sit sedde ipsius boni veritate quod sectandum videturutrum sit nec ne dubitandum hoc est ut idplanius eloquar utrum ita sectandum sit ut quisectatur dicat esse verum an ita ut qui sectaturdicat verum sibi videri etiamsi forte sit falsum tamen uterque sectetur imum atque idem bonumIn illa etiam differentia quaelig adbibetur ex habitu etconsuetudine Cynicorum non quaeligritur quisnamsit finis boni sed utrum in illo habitu etconsuetudine sit vivendum ei qui verum sectaturbonum quodlibet ei verum videatur esse atquesectandum Denique fuerunt qui eum diversasequerentur bona finalia alii virtutem aliivoluptatem eumdem tamen habitum etconsuetudinem tenebant ex qua Cyniciappellabantur Ita illud quidquid est undephilosophi Cynici discernuntur a caeligteris adeligendum ac tenendum bonum quo beati fierentutique nil valebat Nam si aliquid ad hocinteresset profecto idem habitus eumdem finem

9

sequi cogeret et diversus habitus eumdem sequifinem non sineret [9]

CAPUT II

Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summi bonidefinitionem Varro perveniat quarum tamen una siteligenda

IN tribus quoque illis vitaelig generibus unoscilicet non segniter sed in contemplatione velinquisitione veritatis otioso altero in gerendisrebus humanis negotioso tertio ex utroquegenere temperato cum quaeligritur quid horum sitpotius eligendum non finis boni habetcontroversiam sed quid horum triumdifficultatem vel facilitatem afferat adconsequendum vel retinendum finem boni id inista questione versatur Finis enim boni cum adeum quisque pervenerit protinus beatum facit Inotio autem litterato vel in negotio publico velquando utrumque vicibus agitur non continuoquisque beatus est Multi quippe in quodlibethorum trium possunt vivere et in appetendo bonifine quo fit homo beatus errare Alia est igiturquaeligstio de finibus bonorum et malorum quaeligunamquamque philosophorum sectam facit etaliaelig sunt quaestiones de sociali vita decunctatione Academicorum de vestitu et victuCynicorum de tribus vitaelig generibus otiosoactuoso et ex utroque modificato quarum nulla

10

est in qua de bonorum et malorum finibusdisputatur Proinde quoniam Marcus Varro hasquatuor adhibens differentias id est ex vitasociali ex Academicis novis ex Cynicis ex istovitaelig genere tripertito ad sectas ducentas-octoginta-octo pervenit et si quaelig aliaelig possuntsimiliter adjici remotis eis omnibus quoniam desectando [10] summo bono nullam inieruntquaeligstionem et ideo sectaelig nec sunt nec vocandaeligsunt ad illas duodecim in quibus quaeligritur quidsit bonum hominis quo assecuto fit beatus ut exeis unam veram caeligteras falsas ostendat esserevertitur Nam remoto illo tripertito genere vitaeligduaelig partes hujus numeri detrahuntur et sectaelignonaginta-sex remanent Remota vero differentiaex Cynicis addita ad dimidium rediguntur etquadraginta-octo fiunt Auferamus etiam quod exAcademicis novis adhibitum est rursus dimidiapars remanet id est viginti-quatuor De socialiquoque vita quod accesserat similiter auferaturduodecim sunt reliquaelig quas ista differentia utviginti- quatuor fierent duplicaverat De his ergoduodecim nihil dici potest cur sectaelig non sinthabendaelig Nihil quippe aliud in eis quaeligritur quamfines bonorum et malorum Inventis autembonorum finibus profecto e contrario suntmalorum Haelig autem ut fiant duodecim sectaelig illaquatuor triplicantur voluptas quies utrumque etprima naturaelig quaelig primigenia Varro vocat3 Haeligc3 Vide Cicer l II de finibus

11

quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquandosubduntur ut non propter se ipsa sed propterofficium virtutis appetenda videantur aliquandopraeligferuntur ut non propter se ipsa sed propterhaeligc adipiscenda vel conservanda necessaria virtusputetur aliquando jungitur ut propter se ipsa etvirtus et ista appetenda credantur quaternariumnumerum triplum reddunt et ad duodecim sectasperveniunt Ex illis autem quatuor rebus Varrotres tollit voluptatem scilicet et quietem etutrumque non quod eas improbet sed quodprimigenia illa naturaelig et voluptatem in sehabeant et quietem Quid ergo opus est ex hisduabus tria quaeligdam facere duo scilicet dumsingillatim appetuntur voluptas aut quies ettertium [11] cum ambaelig simul quandoquidemprima naturaelig et ipsas et praeligter ipsas alia multacontineant De tribus ergo sectis ei placetdiligenter esse tractandum quaelignam sit potiuseligenda Non enim veram plus quam unam veraratio esse permittit sive in his Iribus sit sivealicubi alibi quod post videbimus Interim de histribus quomodo unam Varro eligat quantumbreviter aperteque possumus disseramus Istaelignempe tres sectaelig ita fiunt cum vel prima naturaeligpropter virtutem vel virtus propter prima naturaeligvel utraque id est et virtus et prima naturaeligpropter se ipsa sunt expetenda

CAPUT III

12

De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam larvo definiat sequensveteris Academiaelig Antiocho auctore sententiam

1 QUID ergo istorum trium sit verum atquesectandum isto modo persuadere conaturPrimum quia summum bonum in philosophianon arboris non pecoris non Dei sed hominisquaeligritur quid sit ipse homo quaeligrendum putatSentit quippe in ejus natura duo esse quaeligdamcorpus et animam et horam quidem duorummelius esse animam longeque praeligstabiliusomnino non dubitat sed utrum anima sola sithomo ut ita sit ei corpus tanquam equus equitiEques enim non homo et equus sed solus homoest ideo tamen eques dicitur quod aliquo modose habeat ad equum An corpus solum sit homoaliquo modo se habens ad animam sicut poculumad potionem non enim calix et potio quamcontinet calix simul [12] dicitur poculum sedcalix solus ideo tamen quod potioni continendaeligsit accommodatus An vero nec anima sola necsolum corpus sed simul utrumque sil homocujus pars sit una sive anima sive corpus illeautem totus ex utroque constet ut homo sit sicut duos equos junctos bigas vocamus quorumsive dexter sive sinister pars est bigarum unumvero eorum quoquo modo se habeat ad alterumbigas non dicimus sed ambos simul Horumautem trium hoc eligit tertium hominemque necanimam solam nec solum corpus sed animam

13

simul et corpus esse arbitratur Proinde summumbonum hominis quo fit beatus ex utriusque reibonis constare dicit et animaelig scilicet et corporisAc per hoc prima illa naturaelig propter se ipsaexistimat expetenda ipsamque virtutem quamdoctrina inserit velut artem vivendi quaelig in animaeligbonis est excellentissimum bonum Quaproptereadem virtus id est ars agendaelig vitaelig cumacceperit prima naturaelig quaelig sine illa erant sedtamen erant etiam quando cis doctrina adhucdeerat omnia propter se ipsam appetit simulqueetiam se ipsam omnibusque simul et se ipsautitur eo line ut omnibus delectetur atqueperlimatur magis minusque ut quaeligque inter semajora atque minora sunt tamen omnibusgaudens et quaeligdam minora si necessitaspostulat propter majora vel adipiscenda veltenenda contemnens Omnium autem bonorumvel animi vel corporis nihil sibi virtus omninopraeligponit Haeligc enim bene utitur et se ipsa etcaeligteris quaelig hominem faciunt beatum bonis Ubivero ipsa non est quamlibet mulla sini bona nonbono ejus sunt cujus sunt ae per hoc jam necejus bona dicenda sunt cui male utenti utilia essenon possunt Haeligc ergo vita hominis quaelig virtuteet aliis animi et corporis bonis sine quibus virtusesse non potest linitur beata esse dicitur si veroet aliis sine quibus [13] esse virtus potest velullis vel pluribus beatior si nutem prorsusomnibus ut nullum omnino bonum desit vel

14

animi vel corporis beatissima Non enim-hoc estvita quod virtus quoniam non omnis vita sedsapiens vita virtus est et tamen qualiscumquevita sine ulla virtute potest esse virtus vero sineulla vita non potest esse Hoc et de memoriadixerim atque ratione et si quid aliud tale est inhomine Sunt enim haeligc et ante doctrinam sinehis autem non potest esse ulla doctrina ae perhoc nec virtus quaelig utique discitur Bine autemcurrere pulchrum esse corpore viribusingentibus praeligvalere et caeligtera hujusmodi taliasunt ut et virtus sine his esse possit et ipsa sinevirtute bona sunt tamen ei secundum istosetiam ipsa propter se ipsam diligit virtusutiturque illis et fruitur sicut virtutem decet

II Hanc vitam beatam etiam socialemperhibent esse quaelig amicorum bona propter seipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hocvelit quod sibi sive in domo sint sicut conjux etliberi et quicumque domestici sive in loco ubidomus ejus est sicuti est urbs ut sunt hi qui civesvocantur sive in toto orbe ut sunt gentes quasci societas humana conjungit sive in ipsomundo qui censetur nomine cœli et terraelig sicutesse dicunt deos quos volunt amicos esse hominisapienti quos nos familiarius Angelos dicimusDe bonorum autem et e contrario malorumfinibus negant ullo modo esse dubitandum ethanc inter se et novos Academicos affirmant essedistantiam nec eorum interest quidquam sive

15

cynico sive alio quolibet habitu et victu in bisfinibus quos veros putant quisquephilosophetur Ex tribus porro illis viteegeneribus otioso actuoso et quod ex utroquecompositum est hoc tertium sibi placereasseverant Haeligc sensisse atque docuisseAcademicos veteres Varro asserit auctore [14]Antiocho magistro Ciceronis et suo quem saneCicero in pluribus fuisse Stoicum quam veteremAcademicum vult videri Sed quid ad nos quipotius de rebus ipsis judicare debemus quam promagno de hominibus quid quisque senserit scire

CAPUT IV

De summo bono et summo malo quid Christianisentiant contra philosophos qui summum bonum in sesibi esse dixerunt

I Si ergo quaeligratur a nobis quid Civitas Deide his singulis interrogata respondeat ac primumde finibus bonorum malorumque quid sentiatrespondebit aeligternam vitam esse summumbonum aeligternam vero mortem summum malum propter illam proinde adipiscendam istamquevitandam recte nobis esse vivendum Propterquod scriptum est laquo Justus ex fide vivit4 raquoQuoniam neque bonum nostrum jam videmusunde oportet ut credendo quaeligramus nequeipsum recte vivere nobis ex nobis est nisicredentes adjuvet et orantes qui et ipsam fidem

4 Habac II 4 Rom I 17 Gal III 12 et Hebr X 38

16

dedit qua nos ab illo adjuvandos esse credamusIlli autem qui in ista vita fines bonorum etmalorum esse putaverunt sive in corpore sive inanimo sive in utroque ponentes summumbonum atque ut id explicatius eloquar sive involuptate sive in virtute sive in utraque sive inquiete sive in virtute sive in utraque sive involuptate simul et quiete sive in virtute sive inutrisque sive in primis naturaelig sive in virtutesive in utrisque [15] hic beati esse et a se ipsisbeati fieri mira vanitate voluerunt Irrisit hosVeritas per Prophetam dicentem laquo NovitDominus cogitationes hominum5 raquo vel sicut hoctestimonium posuit apostolus Paulus laquo Dominusnovit cogitationes sapientium quoniam vanaeligsunt6 raquo

II Quis enim sufficit quantovis eloquentiaeligflumine vitaelig hujus miserias explicare Quamlamentatus est Cicero in consolatione de mortefiliaelig sicut potuit sed quantum est quod potuit Ea quippe quaelig dicuntur prima naturaelig quandoubi quomodo tam bene se habere in hac vitapossunt ut non sub incertis casibus fluctuent Quis enim dolor contrarius voluptati quaeliginquietudo contraria quieti in corpus caderesapientis non potest Membrorum certeamputatio vel debilitas hominis expugnatincolumitatem deformitas pulchritudinem

5 Psal XCIII 116 1 Cor III 20

17

imbecillitas sanitatem vires lassitudo mobilitatemtorpor aut tarditas ecquid horum est quodnequeat in carnem sapientis irruere Statusquoque corporis atque motus cum decentesatque congruentes sunt inter naturaelig primanumerantur sed quid si aliqua mala valetudomembra tremore concutiat Quid si usque adponendas in terram manus dorsi spina curveturet hominem quodam modo quadrupedem faciat Nonne omnem statuendi corporis et movendispeciem decusque pervertet Quid ipsius animiprimigenia quaelig appellantur bona ubi duo primaponunt propter comprehensionemperceptionemque veritatis sensum etintellectum Sed qualis quantusque remanetsensus si ut alia taceam fiat homo surdus etcaeligcus Ratio vero et intelligentia quo recedet ubisopietur si aliquo morbo efficiatur insanus Phrenetici multa absurda cum dicunt vel faciuntplerumque a bono suo proposito et moribusaliena imo suo bono proposito moribusque [16]contraria sive ilia cogitemus sive videamus sidigne consideremus lacrymas tenere vixpossumus aut forte nec possumus Quid dicamde his qui daemonum patiuntur incursus Ubihabent absconditam vel obrutam intelligentiamsuam quando secundum suam voluntatem etanima eorum et corpore malignus utitur spiritus Et quis confidit hoc malum in hac vita evenirenon posse sapienti Deinde perceptio veritatis in

18

hac carne qualis aut quanta est quando sicutlegimus in veraci libro Sapientiae laquo Corpuscorruptibile aggravat animam et deprimit terrenainhabitatio sensum multa cogitantem7 raquo Impetusporro vel actionis appetitus si hoc modo rectelatino appellatur ea quam Graeligci vocant ὁρμὴνquia et ipsam primis naturaelig deputant bonisnonne ipse est quo geruntur etiam insanorum illimiserabiles motus et facta quaelig horremusquando pervertitur sensus ratioque sopitur

III Porro ipsa virtus quaelig non est inter primanaturaelig quoniam eis postea doctrina introducentesupervenit cum sibi bonorum culmen vindicethumanorum quid hic agit nisi perpetua bella cumvitiis nec exterioribus sed interioribus necalienis sed plane nostris et propriis maxime illaquaelig graeligce σωφροσύνη latino temperantianominatur qua carnales frenantur libidines ne inquaeque lingi lia mentem consentientem trahant Neque enim nullum est vitium eum sicut dicitApostolus laquoCaro concupiscit adversusspiritum8 raquo cui vitio contraria virtus est cumsicut idem dicit laquo Spiritus concupiscit adversuscarnem Haeligc enim inquit invicem adversanturut non ea quaelig vultis faciatis9 raquo Quid autem facerevolumus cum perfici volumus finem summi boninisi ut caro adversus spiritum non concupiscat

7 Sap IX 158 Gal V 179 Ibid

19

nec sit in nobis hoc vitium contra quod spiritusconcupiscat Quod [17] in hac vita quamvisvelimus quoniam facere non valemus id saltemin adjutorio Dei faciamus ne carni concupiscentiadversus spiritum spiritu succumbente cedamuset ad perpetrandum peccatum nostra consensionepertrahamur Absit ergo ut quandiu in hoc bellointestino sumus jam nos beatitudinem ad quamvincendo volumus pervenire adeptos essecredamus Et quis est usque adeo sapiens utcontra libidines nullum habeat omninoconflictum

IV Quid illa virtus quaelig prudentia dicitur Nonne tota vigilantia sua bona discernit a malisut in illis appetendis istisque vitandis nullus errorobrepat Ac per hoc et ipsa nos in malis velmala in nobis esse testatur Ipsa enim docet nosmalum esse ad peccandum consentire bonumqueesse ad peccandum non consentire libidini Illudtamen malum cui nos non consentire docetprudentia facit temperantia nec prudentia nectemperantia tollit huic vitaelig Quid justitia cujusmunus est sua cuique tribuere (unde fit in ipsohomine quidam justus ordo naturaelig ut animasubdatur Deo et animae caro ac per hoc Deo etanima et caro) nonne demonstrat in eo se adhucopere laborare potius quam in hujus operis jamline requiescere Tanto quippe minus animasubditur Deo quanto minus Deum in ipsis suiscogitationibus concipit et tanto minus animaelig

20

subditur caro quanto magis adversus spiritumconcupiscit Quandiu ergo nobis inest haeligcinfirmitas haeligc pestis hic languor quomodo nosjam salvos et si nondum salvos quomodo jambeatos illa finali beatitudine dicere audebimus Jamvero illa virtus cujus nomen est fortitudo inquantacumque sapientia evidentissima testis esthumanorum malorum quaelig compellitur patientiatolerare Quaelig mala Stoici philosophi miror quafronte mala non esse contendant quibus [18]fatentur si tanta fuerint ut ea sapiens vel nonpossit vel non debeat sustinere cogi eummortem sibimet inferre atque ex hac vitaemigrare10 Tantus autem superbiaelig stupor est inhis hominibus hic se habere finem boni et a seipsis fieri beatos putantibus ut sapiens eorumhoc est qualem mirabili vanitate describuntetiamsi excaeligcetur obsurdescat obmutescatmembris debilitetur doloribus crucietur et siquid aliud talium malorum dici aut cogitari potestincidat in eum quo sibi mortem cogatur inferrehanc in his malis vitam constitutam cos nonpudeat beatam vocare O vitam beatam quaelig utliniatur mortis quaeligrit auxilium Si beata estmaneatur in ea si vero propter ista mala fugiturab ea quomodo est beata Aut quomodo istanon sunt mala quaelig vincunt fortitudinis bonumeamdemque fortitudinem non solum sibi cedereverumetiam delirare compellunt ut eamdem10 Apud Cicer III de finibus et I Tusc

21

vitam et dicat beatam et persuadeat essefugiendam Quis usque adeo caeligcus est ut nonvideat quod si beata esset fugienda non esset Sed si propter infirmitatis pondus qua premiturhanc fugiendam fatentur quid igitur causaelig estcur non etiam miseram fracta superbiaelig cervicefateantur Utrum obsecro Cato11 ille patientiaan potius impatientia se peremit Non enim hocfecisset nisi victoriam Caeligsaris impatientertulisset Ubi est fortitudo Nempe cessit nempesuccubuit nempe usque adeo superata est utvitam beatam derelinqueret desereret fugeretAn- non erat jam beata Misera ergo eratQuomodo igitur mala non erant quaelig vitammiseram fugiendamque faciebant

V Quapropter etiam ipsi qui mala ista esseconfessi sunt sicut Peripatetici sicut veteresAcademici quorum sectam Varro defendittolerabilius quidem loquuntur [19] sed eorumquoque mirus est error quod in his malis etsi tamgravia sint ut morte fugienda sint ab ipso sibimetillata qui haeligc patitur vitam beatam tamen essecontendunt laquo Mala sunt inquit tormenta atquecruciatus corporis et tanto sunt pejora quantopotuerint esse majora quibus ut careas ex hacvita fugiendum est raquo Qua vita obsecro Hacinquit quaelig tantis aggravatur malis Certe ergobeata est in eisdem ipsis malis propter quaelig dicisesse fugiendam An ideo beatam dicis quia licet11 Cato Uticensis

22

tibi ab his malis morte discedere Quid si ergo ineis aliquo judicio divino tenereris necpermittereris mori nec unquam sine illis essesinereris Nempe tunc saltem miseram talemdiceres vitam Non igitur propterea misera nonest quia cito relinquitur quandoquidem sisempiterna sit etiam abs te ipso misera judicaturNon itaque propterea quoniam brevis est nullamiseria debet videri aut quod est absurdius quiabrevis miseria est ideo etiam beatitudo appellariMagna vis est in eis malis quaelig cogunt hominemsecundum ipsos etiam sapientem sibimet auferrequod homo est cum dicant et verum dicanthanc esse naturaelig primam quodam modo etmaximam vocem ut homo concilietur sibi etpropterea mortem naturaliter fugiat12 ita sibiamicus ut esse se animal et in hac conjunctionecorporis atque animaelig vivere velit vehementer-que appetat Magna vis est in eis malis quibus istenaturaelig vincitur sensus quo mors omni modoomnibus viribus conatibusque vitatur et itavincitur ut quaelig vitabatur optetur appetatur etsi non potuerit aliunde contingere ab ipsohomine sibimet inferatur Magna vis est in eismalis quaelig fortitudinem faciunt homicidam sitamen adhuc dicenda est fortitudo quaelig ita hismalis vincitur ut hominem quem sicut virtusregendum tuendumque [20] suscepit non modonon possit per patientiam custodire sed ipsa12 Cicer in I Offic et in III et V de finibus

23

insuper cogatur occidere Debet quidem etiammortem sapiens ferre patienter sed quaelig acciditaliunde Secundum istos autem si eam sibi ipseinferre compellitur profecto fatendum est eisnon solum mala sed intolerabilia etiam mala essequaelig hoc eum perpetrare compellunt Vita igiturquaelig istorum tam magnorum tamque graviummalorum aut premitur oneribus aut subjacetcasibus nullo modo beata diceretur si hominesqui hoc dicunt sicut victi malis ingravescentibuscum sibi ingerunt mortem cedunt infelicitati itavicti certis rationibus cum quaeligrunt beatam vitamdignarentur cedere veritati et non sibi putarent inista mortalitate fine summi boni essegaudendum ubi virtutes ipsaelig quibus hic certenihil melius atque utilius in homine reperiturquanto majora sunt adjutoria contra vimpericulorum laborum dolorum tanto fidelioratestimonia miseriarum Si enim verre virtutessunt quaelig nisi in eis quibus vera inest pietas essenon possunt non se profitentur hoc posse utnullas miserias patiantur homines in quibus sunt neque enim mendaces sunt verre virtutes ut hocprofiteantur sed ut vita humana quaelig tot et tantishujus saeligculi malis esse cogitur misera spe futurisaeligculi sit beata sicut et salva Quomodo enimbeata est quaelig nondum salva est Unde etapostolus Paulus non de hominibusimprudentibus impatientibus intemperantibus etiniquis sed de his qui secundum veram pietatem

24

viverent et ideo virtutes quas haberent verashaberent ait laquo Spe enim salvi facti sumus Spesautem quaelig videtur non est spes Quod enim quisvidet quid sperat Si autem quod non videmussperamus per patientiam expectamus13 raquo Sicutergo spe salvi ita spe beati facti sumus et sicutsalutem ita [21] beatitudinem non jam tenemuspraeligsentem sed expectamus futuram et hoclaquo Per patientiam raquo quia in malis sumus quaeligpatienter tolerare debemus donec ad illaveniamus bona ubi omnia erunt quibusineffabiliter delectemur nihil erit autem quodjam tolerare debeamus Talis salus quaelig in futuroerit saeligculo ipsa erit etiam finalis beatitudo Quambeatitudinem isti philosophi quoniam nonvidentes nolunt credere hic sibi conanturfalsissimam fabricare quanto superbiore tantomendaciore virtute

CAPUT V

De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur

QUOD autem socialem vitam volunt essesapientis nos multo amplius approbamus Namunde ista Dei Civitas de qua hujus Operis eccejam undevicesimum librum versamus in manibusvel inchoaretur exortu vel progrederetur excursuvel apprehenderet debitos fines si non essetsocialis vita sanctorum Sed in hujus mortalitatis

13 Rom VIII 24 25

25

aeligrumna quot et quantis abundet malis societashumana quis enumerare valeat quis aeligstimaresufficiat Audiant apud Comicos suos hominemcura sensu atque consensu omnium hominumdicere

Duxi uxorem quam ibi miseriam vidi nati filiiAlia cura14

Quid itidem illa quaelig in amore vitia commemoratidem Terentius

InjuriaeligSuspiciones inimicitiaeligBellum pax rursum15 [22]

nonne res humanas ubique impleverunt nonneet iri amicorum honestis amoribus plerumquecontingunt Nonne his usquequaque plenaelig suntres humanaelig ubi injurias suspiciones inimicitiasbellum mala certa sentimus pacem veroincertum bonum quoniam corda eorum cumquibus eam tenere volumus ignoramus et sinosse hodie possemus qualia cras futura essentutique nesciremus Qui porro inter se amicioressolent esse vel debent quam qui una etiamcontinentur domo Et tamen quis inde securusest cum tanta saeligpe mala ex eorum occultisinsidiis extiterint tanto amariora quanto paxdulcior fuit quaelig vera putata est cum astutissimefingeretur Propter quod omnium pectora sic

14 Terent Adelph Act V sc 415 Eunuch Act I sc 1

26

attingit ut cogat in gemitum quod ait Tullius laquo Nullaelig sunt occultiores insidiaelig quam haelig quaeliglatent in simulatione officii aut in aliquonecessitudinis nomine Nam eum qui palam estadversarius facile cavendo vitare possis hocvero occultum intestinum ac domesticum malumnon solum existit verumetiam opprimitantequam prospicere atque explorare potueris raquoPropter quod etiam divina vox illa laquo Et inimicihominis domestici ejus16 raquo cum magno dolorecordis auditur quia etsi quisque tam fortis sit utaeligquo animo perferat vel tam vigilans ut providoconsilio caveat quaelig adversus eum molituramicitia simulata eorum tamen hominumperfidorum malo cum eos esse pessimosexperitur si ipse bonus est graviter excrucieturnecesse est sive semper mali fuerint et se bonosfinxerint sive in istam malitiam ex bonitatemutati sint Si ergo domus commune perfugiumin his malis humani generis tuta non est quidcivitas quaelig quanto major est tanto forum ejuslitibus et civilibus et criminalibus plenius etiamsiquiescant non solum turbulentaeverum saeligpius etcruentaelig [24] seditiones ac bella civilia a quorumeventis sunt aliquando liberaelig civitates a periculisnunquam

CAPUT VI

De errore humanorum judiciorum cum veritas latet

16 Matth X 36

27

QUID ipsa judicia hominum hominibus quaeligcivitatibus inde quantalibet pace manentibusdeesse non possunt qualia putamus esse quammisera quam dolenda Quando quidem hijudicant qui conscientias eorum de quibusjudicant cernere nequeunt Unde saeligpe cogunturtormentis innocentium testium ad alienamcausam perlinentem quaeligrere veritatem Quid cumin sua causa quisque torquetur et cum quaeligriturutrum sit nocens cruciatur et innocens luit proincerto scelere certissimas pœnas non quia illudcommisisse detegitur sed quia non commisissenescitur Ac per hoc ignorantia judicisplerumque est calamitas innocentis Et quod estintolerabilius magisque plangendumrigandumque si fieri posset fontibuslacrymarum cum propterea judex torqueataccusatum ne occidat nesciens innocentem fitper ignorantiae miseriam ut et tortum etinnocentem occidat quem ne innocentemoccideret torserat Si enim secundum istorumsapientiam delegerit ex hac vita fugere quamdiutius illa sustinere tormenta quod noncommisit commisisse se dicit Quo damnato etocciso utrum nocentem an innocentem judexocciderit adhuc nescit quem ne innocentemnesciens occideret torsit ac per hoc innocentemet ut sciret torsit et dum nesciret occidit In histenebris vitaelig socialis sedebit judex ille sapiens annon sedebit Sedebit plane [24] Constringit enim

28

eum et ad hoc officium pertrahit humanasocietas quam deserere nefas ducit Hoc enimnefas esse non ducit quod testes innocentes incausis torquentur alienis quod hi qui arguunturvi doloris plerumque superati et de se falsaconfessi etiam puniuntur innocentes cum jamtorti fuerint innocentes quod etsi non mortepuniantur in ipsis vel ex ipsis tormentisplerumque moriuntur quod aliquando et ipsi quiarguunt humanaelig societati fortasse ne criminaimpunita sint prodesse cupientes et mentientibustestibus reoque ipso contra tormenta duranteimmaniter nec fatente probare quod objiciuntnon valentes quamvis vera objecerint a judicenesciente damnantur Haeligc tot et tanta mala nondeputat esse peccata non enim haeligc facit sapiensjudex nocendi voluntate sed necessitatenesciendi et tamen quia cogit humana societasnecessitate etiam judicandi Haeligc est ergo quamdicimus miseria certe hominis etsi non malitiasapientis An vero necessitate nesciendi atquejudicandi torquet insontes punit insontes etparam est illi quod non est reus si non sit insuperet beatus Quanto consideratius et hominedignius agnoscit in ista necessitate miseriameamque in se odit et si pie sapit clamat adDeum laquo De necessitatibus meis erue me17 raquo [25]

CAPUT VII

17 Psal XXIV 17

29

De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur

POST civitatem vel urbem sequitur orbisterree in quo tertium gradum ponunt societatishumanaelig amp incipientes a domo atque inde adurbem deinde ad orbem progrediendo venientes iqui utique sicut aquarum congeries quanto majorest tanto periculis plenior In quo primumlinguarum diversitas hominem alienat ab homineNam si duo sibimet invicem fiant obviam nequepraeligterire sed simul esse aliqua necessitatecogantur quorum neuter norit linguam alterius facilius sibi animalia muta etiam diversi generisquam illi cum sint homines ambo socianturQuando enim quaelig sentiunt inter se communicarenon possunt propter solam linguaelig diversitatemnihil prodest ad consociandos homines tantasimilitudo naturaelig ita ut libentius homo sit cumcane suo quam cum homine alieno At enimopera data est ut imperiosa civitas non solumjugum verumetiam linguam suam domitisgentibus per pacem societatis imponeret perquam non deesset imo et abundaret etiaminterpretum copia Verum est sed hoc quammultis et quam grandibus bellis quanta stragehominum quanta effusione humani sanguiniscomparatum est Quibus transactis non esttamen eorumdem malorum finita miseriaQuamvis enim non defuerint neque hostes

30

desint exterre nationes contra quas semper bellagesta sunt et geruntur tamen [26] etiam ipsaimperii latitudo peperit pejoris generis bellasocialia scilicet et civilia quibus miserabiliusquatitur genus humanum sive cum belligeraturut aliquando conquiescant sive cum timetur nerursus exurgant Quorum malorum multas etmultiplices clades duras et diras necessitates si utdignum est eloqui velim quanquam nequaquamsicut res postulat possim quis erit prolixaeligdisputationis modus Sed sapiens inquiunt justabella gesturus est Quasi non si se hominemmeminit multo magis dolebit justorumnecessitatem sibi extitisse bellorum quia nisijusta essent ei gerenda non essent ac per hocsapienti nulla bella essent Iniquitas enim partisadversaelig justa bella ingerit gerenda sapienti quaeliginiquitas utique homini est dolenda quiahominum est etsi nulla ex ea bellandi necessitasnasceretur Haeligc itaque mala tam magna tamhorrenda tam saeligva quisquis cum doloreconsiderat miseriam fateatur Quisquis autem velpatitur ea sine animi dolore vel cogitat multoutique miserius ideo se putat beatum quia ethumanum perdidit sensum

CAPUT VIII

Quod amicitia bonorum secura esse non possit duma periculis quaelig in hac vita sunt trepidari necesse sit

31

Si autem non contingat quaeligdam ignorantiasimilis dementiaelig quaelig tamen in hujus vitae miseraconditione saeligpe contingit ut credatur vel amicusesse qui inimicus est vel inimicus qui amicusest quid nos consolatur in hac [27] humanasocietate erroribus aeligrumnisque plenissima nisifides non ficta et mutua dilectio verorum etbonorum amicorum Quos quanto plures et inlocis pluribus habemus tanto longius latiusquemetuimus ne quid eis contingat mali de tantismalorum aggeribus hujus saeligculi Non enimtantummodo solliciti sumus ne fame ne bellis nemorbis ne captivitatibus affligantur ne in eademservitute talia patiantur qualia nec cogitaresufficimus verumetiam ubi timor est mulloamarior ne in perfidiam malitiam nequitiamquemutentur Et quando ista contingunt (tantoutique plura quanto illi sunt plures et in pluribuslocis) et in nostram notitiam perferuntur quibuscor nostrum flagris uratur quis potest nisi quitalia sentit advertere Mortuos quippe audiremallemus quamvis et hoc sine dolore nonpossimus audire Quorum enim nos vita propteramicitiaelig solatia delectabat unde fieri potest uteorum mors nullam nobis ingerat mœstitudinem Quam qui prohibet prohibeat si potest amicacolloquia interdicat amicalem vel intercidataffectum omnium humanarum necessitudinumvincula mentis immiti stupore disrumpat aut siccis utendum censeat ut nulla ex cis animum

32

dulcedo perfundat Quod si fieri nullo modopotest etiam hoc quo pacto futurum est ut ejusnobis amara mors non sit cujus dulcis est vita Hinc est enim et luctus quoddam non inhumanicordis quasi vulnus aut ulcus cui sanandoadhibentur officiosaelig consolationes Non enimpropterea non est quod sanetur quoniam quantoest animus melior tanto in eo citius faciliusquesanatur Cum igitur etiam de charissimorummortibus maxime quorum sunt humanaelig societatiofficia necessaria nunc mitius nunc asperiusaffligatur vita mortalium mortuos tamen eosquos diligimus quam vel a fide vel a bonismoribus lapsos hoc est [28] in ipsa animamortuos audire seu videre mallemus qua ingentimateria malorum plena est terra propter quodscriptum est laquo Numquid non tentatio est vitahumana super terram18 raquo Et propter quod ipseDominus ait laquo Vaelig mundo ab scandalis19 raquo Etiterum laquo Quoniam abundavit inquit iniquitasrefrigescet charitas multorum20 raquo Ex quo fit utbonis amicis mortuis gratulemur et cum morseorum nos contristet ipsa nos certius consoletur quoniam malis caruerunt quibus in hac vita etiamboni homines vel conteruntur vel depravanturvel in utroque periclitantur

CAPUT IX18 Job VII 119 Matth XVIII 720 Id XXIV 12

33

De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciamdaeligmonum in quos inciderunt qui multos sibi deoscolendos putarunt

IN societate vero sanctorum Angelorumquam philosophi illi qui nobis deos amicos essevoluerunt quarto constituerunt loco velut admundum venientes ab orbe terrarum ut sicquodam modo complecterentur et cœlum nullomodo quidem metuimus ne tales amici vel mortenos sua vel depravatione contristent Sed quianobis non ea qua homines familiaritate miscentur(quod etiam ipsum ad aerumnas hujus pertinetvitaelig) et aliquando Satanas sicut legimustransfigurat se velut Angelum lucis21 ad tentandoseos quos ita vel erudiri opus est vel decipi justumest magna Dei misericordia necessaria est [29]ne quisquam cum bonos Angelos amicos sehabere putat habeat malos daemones amicosfictos eosque tanto nocentiores quantoastutiores ac fallaciores patiatur inimicos Et cuimagna ista Dei misericordia necessaria est nisimagnaelig humanaelig miseriaelig quaelig ignorantia tantapremitur ut facile istorum simulatione fallatur Et illos quidem philosophos in impia Civitate quideos sibi amicos esse dixerunt in daeligmonesmalignos incidisse certissimum est quibus totaipsa Civitas subditur aeligternum cum eis habiturasupplicium Ex eorum quippe sacris vel potius21 2 Cor XI 14

34

sacrilegiis quibus eos colendos et ex ludisimmundissimis ubi eorum crimina celebranturquibus eos placandos putaverunt eisdem ipsisauctoribus et exactoribus talium tantorumquededecorum satis ab eis qui colantur apertum est

CAPUT X

Quis fructus sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit

SED neque sancti et fideles unius veri Deisummique cultores ab eorum fallaciis etmultiformi tentatione securi sunt In hoc enimloco infirmitatis et diebus malignis etiam istasollicitudo non est inutilis ut illa securitas ubipax plenissima atque certissima est desiderioferventiore quaeratur Ibi enim erunt naturaeligmunera hoc est quaelig naturaelig nostraelig ab omniumnaturarum Creatore donantur non solum bonaverumetiam sempiterna non solum in animo quisanatur per sapientiam verumetiam in corporequod resurrectione renovabitur [30] Ibi virtutesnon contra ulla vitia vel mala quaeligcumquecertantes sed habentes victoriaelig praeligmiumaeligternam pacem quam nullus adversariusinquietet Ipsa est enim beatitudo finalis ipseperfectionis finis qui consumentem non habetfinem Hic autem dicimur quidem locati quandopacem habemus quantulacumque hic haberipotest in vita bona sed haeligc beatitudo illi quamfinalem dicimus beatitudini comparata prorsus

35

miseria reperitur Hanc ergo pacem qualis hicpotest esse mortales homines in rebus mortalibusquando habemus si recte vivimus bonis ejusrecte utitur virtus quando vero eam nonhabemus etiam malis quaelig homo patitur beneutitur virtus Sed tunc est vera virtus quando etomnia bona quibus bene utitur et quidquid inbono usu bonorum et malorum facit et se ipsamad eum finem refert ubi nobis talis et tanta paxerit qua melioret major esse non possit

CAPUT XI

De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio

QUAPROPTER possumus dicere finesbonorum nostrorum esse pacem sicut aeligternamesse diximus vitam praeligsertim quia ipsi CivitatiDei de qua nobis est ista operosissima disputatioin sancto dicitur Psalmo laquo Lauda JerusalemDominum collauda Deum tuum Sion Quoniamconfirmavit seras portarum tuarum benedixitfilios tuos in te qui posuit fines tuos pacem22 raquoQuando [31] enim confirmataelig fuerint seraeligportarum ejus jam in illam nullus intrabit nec abilla ullus exibit Ac per hoc fines ejus eamdebemus hic intelligere pacem quam volumusdemonstrare finalem Nam et ipsius Civitatismysticum nomen id est Jerusalem quod et antejam diximus Visio pacis interpretatur Sed

22 Psal CXLVII 12-14

36

quoniam pacis nomen etiam in his rebusmortalibus frequentatur ubi utique non est vitaaeligterna propterea finem Civitatis hujus ubi eritsummum bonum ejus aeligternam vitam maluimuscommemorare quam pacem De quo lineApostolus ait laquo Nunc vero liberati a peccatoservi autem facti Deo habetis fructum vestrum insanctificationem finem vero vitam aeligternam23 raquoSed rursus quia vita aeligterna ab his quifamiliaritatem non habent cum Scripturis sanctispotest accipi etiam malorum vita vel secundumquosdam etiam philosophos propter animaeligimmortalitatem vel etiam secundum fidemnostram propter pœnas interminabiles impiorumqui utique in aeligternum cruciari non poterunt nisietiam vixerint in aeligternum profecto finis Civitatishujus in quo summum habebit bonum vel pax invita aeligterna vel vita aeligterna in pace dicendus estut facilius ab omnibus possit intelligi Tantum estenim pacis bonum ut etiam in rebus terrenisatque mortalibus nihil gratius soleat audiri nihildesiderabilius concupisci nihil postremo possitmelius inveniri De quo si aliquanto diutius loquivoluerimus non erimus quantum arbitroronerosi legentibus et propter finem Civitatishujus de qua nobis sermo est et propter ipsamdulcedinem pacis quaelig omnibus chara est [32]

CAPUT XII

23 Rom VI 22

37

Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sine cajasappetitu nulla natura sit

I QUOD enim mecum quisquis res humanasnaturamque communem utcumque intueturagnoscit sicut nemo est qui gaudere nolit itanemo est qui pacem habere nolit Quandoquidemet ipsi qui bella volunt nihil aliud quam vincerevolunt ad gloriosam ergo pacem bellandocupiunt pervenire Nam quid est aliud victorianisi subjectio repugnantium quod cum factumfuerit pax erit Pacis igitur intentione geruntur etbella ab his etiam qui virtutem bellicam studentexercere imperando atque pugnando Undepacem constat belli esse optabilem finem Omnisenim homo etiam belligerando pacem requirit nemo autem bellum pacificando Nam et illi quipacem in qua sunt perturbari volunt non pacemoderunt sed eam pro arbitrio suo cupiuntcommutari Non ergo ut sit pax nolunt sed ut easit quam volunt Denique etsi per seditionem seab aliis separaverint cum eis ipsis conspiratis velconjuratis suis nisi qualemcumque pacis speciemteneant non efficiunt quod intendunt Proindelatrones ipsi ut vehementius et tutius infesti sintpaci caeligterorum pacem volunt habere sociorumSed etsi unus sit tam praeligpollens viribus etconscios ita cavens ut nulli socio se committatsolusque insidians et praeligvalens quibus potueritoppressis et extinctis praeligdas agat cum eis certe

38

quos occidere non potest et quos vult latere quodfacit [33] qualemcumque umbram pacis tenet Indomo autem sua cum uxore et cum filiis etsiquos alios illic habet studet profecto essepacatus eis quippe ad nutum obtemperantibussine dubio delectatur Nam si non fiat indignaturcorripit vindicat et domus suaelig pacem si itanecesse sit etiam saeligviendo componit quamsentit esse non posse nisi cuidam principio quodipse in domo sua est caeligtera in eadem domesticasocietate subjecta sint Ideoque si offerretur eisenatus plurium vel civitatis vel gentis ita ut sic eiservirent quemadmodum sibi domi suaelig servirivolebat non se jam latronem latebris conderetsed regem conspicuum sublimaret cum eadem inillo cupiditas et malitia permaneret Pacem itaquecum suis omnes habere cupiunt quos ad suumarbitrium volunt vivere Nam et cum quibusbellum gerunt suos facere si possint volunteisque subjectis leges suaelig pacis imponere

II Sed faciamus aliquem qualem canitpoetica et fabulosa narratio quem fortassepropter ipsam insociabilem feritatem semi-hominem quam hominem dicere malueruntQuamvis ergo hujus regnum diraelig speluncaelig fueritsolitudo tamque malitia singularis ut ex hac einomen inventum sit nam malus graeligco κακὸςdicitur quod ille vocabatur nulla conjux eiblandum ferret referretque sermonem nullis filiisvel alluderet parvulis vel grandiusculis imperaret

39

nullo amici colloquio frueretur nec Vulcanipatris quo vel bine tantum non parum feliciorfuit quia tale monstrum ipse non genuit nihilcuiquam daret sed a quo posset quidquid velletet quando posset et quantum vellet auferret tamen in ipsa sua spelunca solitaria cujus utdescribitur

Semperque recentiCaeligde tepebat humus24 [34]

nihil aliud quam pacem volebat in qua nemo illimolestus esset nec ejus quietem vis ulliusterrorve turbaret Cum corpore suo deniquepacem habere cupiebat et quantum habebattantum illi bene erat Quandoquidem membrisobtemperantibus imperabat et ut suammortalitatem adversum se ex indigentiarebellantem ac seditionem famis ad dissociandamatque excludendam de corpore animamconcitantem quanta posset festinatione pacaretrapiebat necabat vorabat et quamvis immanis acferus paci tamen suaelig vitaelig ac salutis immaniter etferociter consulebat ac per hoc si pacem quamin sua spelunca atque in se ipso habere satisagebat cum aliis etiam habere vellet nec malusnec monstrum nec semi-homo vocaretur Aut siejus corporis forma et atrorum ignium vomitusab eo deterrebat hominum societatem forte nonnocendi cupiditate sed vivendi necessitate

24 Virg AEligneid VIII

40

saeligviebat Verum iste non fuerit vel quod magiscredendum est talis non fuerit qualis vanitatepoetica describitur Nisi enim nimis accusareturCacus parum Hercules laudaretur Talis ergohomo sive semi-homo melius ut dixi crediturnon fuisse sicut multa figmenta poetarum Ipsaeligenim saeligvissime feraelig unde ille partem habuitferitatis (nam semi-ferus dictus est) genusproprium quadam pace custodiunt coeundogignendo pariendo fœtus fovendo atquenutriendo cum sint pleraeligque insociabiles etsolivagaelig non scilicet ut oves cervi columbaeligsturni apes sed ut leones vulpes aquilaelignoctuaelig Quaelig enim tigris non filiis suis mitisimmurmurat et pacata feritate blanditur Quismilvus quantumlibet solitarius rapiniscircumvolet non conjugium copulat nidumcongerit ova confovet pullos alit et quasi cumsua matrefamilias societatem domesticam quantapotest pace conservat Quanto magis homofertur quodam modo [35] naturaelig suaelig legibus adineundam societatem pacemque cum hominibusquantum in ipso est omnibus obtinendam cumetiam mali pro pace suorum belligerentomnesque si possint suos facere velint ut unicuncti et cuncta deserviant quo pacto nisi inejus pacem vel amando vel timendoconsentiant Sic enim superbia perverse imitaturDeum Odit namque cum sociis aequalitatem subillo sed imponere vult sociis dominationem

41

suam pro illo Odit ergo justam pacem Dei etamat iniquam pacem suam Non amare tamenqualemcumque pacem nullo modo potestNullum quippe vitium ita contra naturam est utnaturaelig deleat etiam extrema vestigia

III Itaque pacem iniquorum in paciscomparatione justorum ille videt nec pacem essedicendam qui novit praeligponere recta pravis etordinata perversis Quod autem perversum esthoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua etcum aliqua rerum parte pacatum sit in quibus estvel ex quibus constat alioquin nihil essetomnino Velut si quisquam capite deorsumpendeat perversus est utique situs corporis etordo membrorum quia id quod desuper essenatura postulat subter est et quod illa subter vultesse desuper factum est conturbavit carnispacem ista perversitas et ideo est molesta verumtamen anima corpori suo pacata est et proejus salute satagit et ideo est qui doleat quaelig simolestiis ejus exclusa discesserit quandiumembrorum manet compago non est sinequadam partium pace quod remanet et ideoadhuc est qui pendeat Et quod terrenum corpusin terram nititur et vinculo quo suspensum estrenititur in suaelig pacis ordinem tendit et locumquo requiescat quodam modo ponderis voceposcit jamque exanime ac sine ullo sensu a pacetamen naturali sui ordinis non recedit vel cumtenet eam vel cum fertur ad eam Si enim [36]

42

adhibeantur medicamenta atque curatio quaeligformam cadaveris dissolvi dilabique non sinatadhuc pax quaeligdam partes partibus jungittotamque molem applicat terreno et convenientiac per hoc loco pacato Si autem nulla adhibeaturcura condiendi sed naturali cursui relinquaturtandiu quasi tumultuatur dissidentibusexhalationibus et nostro inconvenientibussensui id enim est quod in putore sentitur donecmundi conveniat elementis et in eorum pacemparticulatim paulatimque discedat Nullo modotamen inde aliquid legibus summi illius CreatorisOrdinatorisque subtrahitur a quo pax universalisadministratur quia etsi de cadavere majorisanimantis animalia minuta nascantur eadem legeCreatoris quaeligque corpuscula in salutis pace suisanimulis serviunt etsi mortuorum carnes ab aliisanimalibus devorentur easdem leges per cunctadiffusas ad salutem generis cujusque mortaliumcongrua congruis pacificantes quaquaversumtrahantur et rebus quibuscumque jungantur et inres quaslibet convertantur et commutenturinveniunt

CAPUT XIII

De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege nat une dum subjusto judice ad id quisque pervenit ordinatione quodmeruit voluntate

43

I PAX itaque corporis est ordinatatemperatura partium Pax animaelig irrationalisordinata requies appetitionum Pax animaeligrationalis ordinata cognitionis actionisqueconsensio Pax corporis et animaelig ordinata vita[37] et salus animantis Pax hominis mortalis etDei ordinata infide sub aeligterna lege obedientiaPax hominum ordinata concordia Pax domusordinata imperandi atque obediendi concordiacohabitantium Pax civitatis ordinata imperandiatque obediendi concordia civium Pax cœlestisCivitatis ordinatissima et concordissima societasfruendi Deo et invicem in Deo Pax omniumrerum tranquillitas ordinis Ordo est pariumdispariumque rerum sua cuique loca tribuensdispositio Proinde miseri quia in quantum miserisunt utique in pacet non sunt tranquillitatequidem ordinis carent ubi perturbatio nulla est verumtamen quia merito justeque miseri sunt inea quoque ipsa sua miseria praeligter ordinem essenon possunt non quidem conjuncti beatis sedab eis tamen ordinis lege sejuncti Qui cum sineperturbatione sunt rebus in quibus suntquantacumque congruentia coaptantur ac perhoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas inestergo nonnulla pax Verum ideo miseri sunt quiaetsi in aliqua securitate non dolent non tamen ibisunt ubi securi esse ac dolere non debeant miseriores autem si pax eis cum ipsa lege non estqua naturalis ordo administratur Cum autem

44

dolent ex qua parte dolent pacis perturbatiofacta est in illa vero adhuc pax est in qua necdolor urit nec compago ipsa dissolvitur Sicutergo est quaeligdam vita sine dolore dolor autemsine aliqua vita esse non potest sic est paxquaeligdam sine ullo bello bellum vero esse sinealiqua pace non potest non secundum id quodbellum est sed secundum id quod ab eis vel in eisgeritur quaelig aliquaelig naturaelig sunt quod nullomodo essent si non qualicumque pacesubsisterent

II Quapropter natura est in qua nullummalum est vel etiam in qua nullum potest essemalum esse autem natura in qua nullum bonumsit non potest Proinde nec ipsius [38] diabolinatura in quantum natura est malum est sedperversitas eam malam facit Itaque in veritatenon stetit25 sed veritatis judicium non evasit inordinis tranquillitate non mansit nec ideo tamena potestate Ordinatoris effugit Bonum Dei quodilli est in natura non eum subtrahit justitiaelig Deiqua ordinatur in pœna nec ibi Deus bonuminsequitur quod creavit sed malum quod illecommisit Neque enim totum aufert quod naturaeligdedit sed aliquid adimit aliquid relinquit ut sitqui doleat quod adimit Et ipse dolortestimonium est boni adempti et boni relicti Nisienim bonum relictum esset bonum amissumdolere non posset Nam qui peccat pejor est si25 Joan VIII 45

45

laetatur in damno aeligquitatis Qui vero cruciatur siinde nihil acquirat boni dolet damnum salutis Etquoniam aequitas ac salus utrumque bonum estbonique amissione dolendum est potius quamlaeligtandum (si tamen non sit compensatiomelioris melior est autem animi aeligquitas quamcorporis sanitas) profecto convenientius injustusdolet in supplicio quam laeligtatus est in delictoSicut ergo laeligtitia deserti boni in peccato testis estvoluntatis malaelig ita dolor amissi boni in suppliciotestis est naturaelig bonaelig Qui enim dolet amissamnaturaelig suaelig pacem ex aliquibus reliquiis pacis iddolet quibus fit ut sibi amica natura sit Hocautem in extremo supplicio recte fit ut iniqui etimpii naturalium bonorum damna in cruciatibusdefleant sentientes eorum ablatorem justissimumDeum quem contempserunt benignissimumlargitorem Deus ergo naturarum omniumsapientissimus conditor et justissimus ordinatorqui terrenorum ornamentorum maximum instituitmortale genus humanum dedit hominibusquaeligdam bona huic vilaelig congrua id est pacemtemporalem pro modulo mortalis vilaelig in ipsasalute et incolumitate ac societate [39] sui generiset quaeligque huic paci vel tuendaelig vel recuperandaelignecessaria sunt sicut ea quaelig apte ac convenienteradjacent sensibus lux ista visibilis auraelig spirabilesaquaelig potabiles et quidquid ad alendumtegendum curandum ornandumque corpuscongruit eo pacto aeligquissimo ut qui mortalis

46

talibus bonis paci mortalium accommodatis recteusus fuerit accipiat ampliora atque meliora ipsamscilicet immortalitatis pacem eique convenientemgloriam et honorem in vita aeligterna ad fruendumDeo et proximo in Deo qui autem perperamnec illa accipiat et haeligc amittat

CAPUT XIV

De ordine ac lege si e e cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominando consulitur cuiet considendo servitur

OMNIS igitur usus rerum temporaliumrefertur ad fructum terrenaelig pacis in Civitateterrena in cœlesti autem Civitate refertur adfructum pacis aeligternaelig Quapropter si irrationaliaessemus animantia nihil appeteremus praeligterordinatam temperatura partium corporis etrequiem appetitionum nihil ergo praeligter quietemcarnis et copiam voluptatum ut pax corporisprodesset paci animaelig Si enim desit pax corporisimpeditur etiam irrationalis pax animaelig quiarequiem appetitionum consequi non potestUtrumque autem simul ei paci prodest quaminter se habent anima et corpus id est ordinataeligvitre ac salutis Sicut enim pacem corporis amarese ostendunt animantia cum fugiunt dolorem etpacem animaelig cum propter [40] explendasindigentias appetitionum voluptatem sequuntur ita mortem fugiendo satis indicant quantumdiligant pacem qua sibi conciliantur anima et

47

corpus Sed quia homini rationalis anima inesttotum hoc quod habet commune cum bestiissubdit paci animae rationalis ut mente aliquidcontempletur et secundum hoc aliquid agat ut sitei ordinata cognitionis actionisque consensioquam pacem rationalis animaelig dixeramus Ad hocenim velle debet nec dolore molestari necdesiderio perturbari nec morte dissolvi ut aliquidutile cognoscat et secundum eam cognitionemvitam moresque componat Sed ne ipso studiocognitionis propter humanaelig mentis infirmitatemin pestem alicujus erroris incurrat opus habetmagisterio divino cui certus obtemperet etadjutorio ut liber obtemperet Et quoniamquandiu est in isto mortali corpore peregrinatur aDomino ambulat per fidem non per speciem26 ac per hoc omnem pacem vel corporis velanimaelig vel simul corporis et animaelig refert adillam pacem quaelig homini mortali est cum Deoimmortali ut ei sit ordinata in fide sub aeligternalege obedientia Jamvero quia duo praeligcipuapraeligcepta hoc est dilectionem Dei et dilectionemproximi docet magister Deus in quibus triainvenit homo quaelig diligat Deum se ipsum etproximum atque ille in se diligendo non erratqui diligit Deum consequens est ut etiamproximo ad diligendum Deum consulat quemjubetur sicut se ipsum diligere Sic uxori sic filiissic domesticis sic caeligteris quibus potuerit26 2 Cor V 6-8

48

hominibus et ad hoc sibi a proximo si forteindiget consuli velit ac per hoc erit pacatusquantum in ipso est omni homini pacehominum id est ordinata concordia cujus hicordo est primum ut nulli noceat deinde ut etiamprosit cui potuerit Primitus ergo inest ei suorumcura [41] ad eos quippe habet opportunioremfacilioremque aditum consulendi vel naturaeligordine vel ipsius societatis humanaelig UndeApostolus dicit laquo Quisquis autem suis etmaxime domesticis non providet fidem denegatet est infideli deterior27 raquo Hinc itaque etiam paxdomestica oritur id est ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium Imperantenim qui consulunt sicut vir uxori parentesfiliis domini servis Obediunt autem quibusconsulitur sicut mulieres maritis filii parentibusservi dominis Sed in domo justi viventis ex fideet adhuc ab illa cœlesti Civitate peregrinantisetiam qui imperant serviunt eis quibus videnturimperare Neque enim dominandi cupiditateimperant sed olli- cio consulendi necprincipandi superbia sed providendi misericordia

CAPUT XV

De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatis etiamsinon est mancipium alterius hominis servus est propriaeliglibidinis

27 1 Tim V 8

49

Hoc naturalis ordo praeligscribit ita Deushominem condidit Nam laquo Dominetur inquitpiscium maris et volatilium cœli et omniumrepentium quaelig repunt super terram28 raquoRationalem factum ad imaginem suam noluit nisiirrationabilibus dominari non hominem hominised hominem pecori Inde primi justi pastorespecorum magis quam reges hominum constitutisunt ut etiam sic [42] insinuaret Deus quidpostulet ordo creaturarum quid exigat meritumpeccatorum Conditio quippe servitutis jureintelligitur imposita peccatori Proinde nusquamScripturarum legimus servum antequam hocvocabulo Noti justus peccatum filii vindicaret29Nomen itaque istud culpa meruit non naturaOrigo autem vocabuli servorum in latina linguainde creditur ducta quod hi qui jure belli possentoccidi a victoribus cum servabantur servifiebant a servando appellati quod etiam ipsumsine peccati merito non est Nam et cum justumgeritur bellum pro peccato et a contrariodimicatur et omnis victoria cum etiam malisprovenit divino judicio victos humiliat velemendans peccata vel puniens Testis est homoDei Daniel cum in captivitate positus peccatasua et peccata populi sui confitetur Deo30 ethanc esse causam illius captivitatis pio dolore

28 Gen I 3629 Gen IX 2530 Dan IX 5

50

testatur Prima ergo servitutis causa peccatumest ut homo homini conditionis vinculosubderetur quod non fit nisi Deo judicanteapud quem non est iniquitas et novit diversaspœnas meritis distribuere delinquentium Sicutautem supernus Dominus dicit laquo Omnis qui facitpeccatum servus est peccati31 raquo ac per hoc multiquidem religiosi dominis iniquis non tamenliberis serviunt laquo A quo enim quis devictus esthuic et servus addictus est32 raquo Et utique feliciusservitur homini quam libidini cum saeligvissimodominatu vastet corda mortalium ut aliasomittam libido ipsa dominandi Hominibusautem illo pacis ordine quo aliis alii subjecti suntsicut prodest humilitas servientibus ita nocetsuperbia dominantibus Nullus autem natura inqua prius Deus hominem condidit servus esthominis aut peccati Verum et pœnalis servitus ealege ordinatur quaelig naturalem ordinem conservarijubet perturbari vetat quia [43] si contra eamlegem non esset factum nihil esset poenaliservitute coercendum Ideoque Apostolus etiamservos monet subditos esse dominis suis33 et exanimo eis cum bona voluntate servire ut scilicetsi non possunt a dominis liberi fieri suamservitutem ipsi quodam modo liberam faciant non timore subdolo sed fideli dilectione

31 Joan VIII 3432 2 Petr II 1933 Ephes V 5

51

serviendo donec transeat iniquitas et evacueturomnis principatus et potestas humana et sitDeus omnia in omnibus

CAPUT XVI

De aeligquo jure dominandiQUOCIRCA etiamsi habuerunt servos justi

patres nostri sic quidem administrabantdomesticam pacem ut secundum haeligc temporaliabona filiorum sortem a servorum conditionedistinguerent ad Deum autem colendum in quoaeligterna bona speranda sunt omnibus domus suaeligmembris pari dilectione consulerent Quodnaturalis ordo ita praeligscribit ut nomenpatrumfamilias hinc exortum sit et tam latevulgatum ut inique etiam dominantes hoc segaudeant appellari Qui autem veri patresfamiliassunt omnibus in familia sua tanquam filiis adcolendum et promerendum Deum consulunt desiderantes atque optantes venire ad cœlestemdomum ubi necessarium non sit officiumimperandi mortalibus quia necessarium non eritofficium consulendi jam in illa immortalitatefelicibus quo donec veniatur magis debentpatres quod dominantur quam servi tolerarequod serviunt Si quis [44] autem in domo perinobedientiam domesticaelig paci adversaturcorripitur seu verbo seu verbere seu quolibetalio genere pœnaelig justo atque licito quantumsocietas humana concedit pro ejus qui corripitur

52

utilitate ut paci unde dissiluerat coaptetur Sicutenim non est beneficentia adjuvando efficere utbonum quod majus est amittatur ita non estinnocentia parcendo sinere ut in malum graviusincidatur Pertinet ergo ad innocentis officiumnon solum nemini malum inferre verumetiamcohibere a peccato vel punire peccatum ut autipse qui plectitur corrigatur experimento aut aliiterreantur exemplo Quia igitur hominis domusinitium sive particula debet esse civitatis omneautem initium ad aliquem sui generis finem etomnis pars ad universi cujus pars estintegritatem refertur satis apparet esseconsequens ut ad pacem civicam pax domesticareferatur id est ut ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium referaturad ordinatam imperandi obediendiqueconcordiam civium Ita fit ut ex lege civitatispraeligcepta sumere patremfamilias oporteat quibusdomum suam sic regat ut sit paci accommodatacivitatis

CAPUT XVII

Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacemhabeat et unde discordiam

SED domus hominum qui non vivunt ex fidepacem terrenam ex hujus temporalis vitaelig rebuscommodisque sectatur Domus autem hominumex fide viventium [45] expectat ea quaelig infuturum aeligterna promissa sunt terre- nisque rebus

53

ac temporalibus tanquam peregrina utitur nonquibus capiatur et avertatur quo tendit in Deumsed quibus sustentetur ad facilius tolerandaminimeque augenda onera corporis corruptibilisquod aggravat animam34 Idcirco rerum vitaelig huicmortali necessariarum utrisque hominibus etutrique domui communis est usus sed tinisutendi quique suus proprius mu Itumquediversus Ita etiam terrena Civitas quaelig non vivitex fide terrenam pacem appetit in eoque defigitimperandi obediendique concordiam civium utsit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibushumanarum quaeligdam compositio voluntatumCivitas autem cœlestis vel potius pars ejus quaeligin hac mortalitate peregrinatur et vivit ex fideetiam ista pace necesse est utatur donec ipsa cuitalis pax necessaria est mortalitas transeat Ac perhoc dum apud terrenam Civitatem velutcaptivam vitam suaelig peregrinationis agit jampromissione redemptionis et dono spiritalitanquam pignore accepto legibus terrenaeligCivitatis quibus haeligc administrantur quaeligsustentandae mortali vitaelig accommodata suntobtemperare non dubitat ut quoniam communisest ipsa mortalitas servetur in rebus ad eamperlinentibus inter Civitatem utramque concordiaVerum quia terrena Civitas habuit quosdam suossapientes quos divina improbat disciplina qui velsuspicati vel decepti a daeligmonibus crederent34 Sap IX 15

54

multos deos conciliandos esse rebus humanis adquorum diversa quodam modo cilicia diversasubdita pertinerent ad alium corpus ad aliumanimus inque ipso corpore ad alium caput adalium cervix et caeligtera singula ad singulos similiter in animo ad alium ingenium ad aliumdoctrina ad alium ira ad alium concupiscentia inque [46] ipsis rebus vitaelig adjacentibus ad aliumpecus ad alium triticum ad alium vinum adalium oleum ad alium sylvaelig ad alium nummi adalium navigatio ad alium bella atque victoriaelig adalium conjugia ad alium partus ac fœcunditas etad alios alia caeligtera cœlestis autem Civitas unumDeum solum colendum nosset eiquetantummodo serviendum servitute illa quaelig graeligceλατρεία dicitur et nonnisi Deo debetur fidelipietate censeret factum est ut religionis legescum terrena Civitate non posset haberecommunes proque his ab ea dissentire haberetnecesse atque oneri esse diversa sentientibuseorumque iras et odia et persecutionum impetussustinere nisi cum animos adversantiumaliquando terrore suaelig multitudinis et semperdivino adjutorio propulsaret Haeligc ergo cœlestisCivitas dum peregrinatur in terra ex omnibusgentibus cives evocat atque in omnibus linguisperegrinam colligit societatem non curansquidquid in moribus legibus institutisquediversum est quibus pax terrena vel conquiriturvel tenetur nihil eorum rescindens nec

55

destruens imo etiam servans ac sequens quodlicet diversum in diversis nationibus ad unumtamen eumdemque finem terrenaelig pacisintenditur si religionem qua unus summus etverus Deus colendus docetur non impedit Utiturergo etiam cœlestis Civitas in hac suaperegrinatione pace terrena et de rebus admortalem hominum naturam pertinentibushumanarum voluntatum compositionemquantum salva pietate ac religione concediturtuetur atque appetit eamque terrenam pacemrefert ad cœlestem pacem quaelig vere ita pax estut rationalis duntaxat creaturaelig sola pax habendaatque dicenda sit ordinatissima scilicet etconcordissima societas fruendi Deo et invicem inDeo quo cum ventum fuerit non erit vitamortalis sed plane certeque vitalis nec corpus[47] animale quod dum corrumpitur aggravatanimam35 sed spiritale sine ulla indigentia ex omniparte subditum voluntati Hanc pacem dumperegrinatur in fide habet atque ex hac fide justevivit cum ad illam pacem adipiscendam refertquidquid bonarum actionum gerit erga Deum etproximum quoniam vita civitatis utique socialisest

CAPUT XVIII

Quam diversa sit Academice novaelig ambiguitas aconstantia fulci christianaelig

35 Sap IX 15

56

QUOD autem attinet ad illam differentiamquam de Academicis novis Varro adhibuit quibusincerta sunt omnia omnino Civitas Dei talemdubitationem tanquam dementiam detestaturhabens de rebus quas mente atque rationecomprehendit etiamsi parvam propter corpuscorruptibile quod aggravat animam quoniamsicut dicit Apostolus laquo Ex parte scimus36 raquotamen certissimam scientiam creditque sensibusin rei cujusque evidentia quibus per corpusanimus utitur quoniam miserabilius fallitur quinunquam putat eis esse credendum Credit etiamScripturis sanctis et veteribus et novis quasCanonicas appellamus unde fides ipsa conceptaest ex qua justus vivit37 per quam sinedubitatione ambulamus quandiu peregrinamur aDomino38 qua salva atque certa de quibusdamrebus quas neque sensu neque rationepercepimus neque nobis per Scripturamcanonicam [48] claruerunt nec per testes quibusnon credere absurdum est in nostram notitiampervenerunt sine justa reprehensione dubitamus

CAPUT XIX

De habitu et moribus populi christianiNIHIL sane ad istam pertinet Civitatem quo

habitu vel more vivendi si non est contra divina

36 1 Cor XIII 937 Habac II 4 et Rom I 1738 2 Cor V 6

57

praeligcepta istam fidem qua pervenitur ad Deumquisque sectetur unde ipsos quoquephilosophos quando Christiani fiunt nonhabitum vel consuetudinem victus quaelig nihilimpedit religionem sed falsa dogmata mutarecompellit Unde illam quam Varro adhibuit exCynicis differentiam si nihil turpiter atqueintemperanter agat omnino non curat Ex tribusvero illis vitaelig generibus otioso actuoso et exutroque composito quamvis salva fide quisquepossit in quolibet eorum vitam ducere et adsempiterna praeligmia pervenire interest tamenquid amore teneat veritatis quid officio charitatisimpendat Nec sic quisque debet esse otiosus utin eodem otio utilitatem non cogitet proximi necsic actuosus ut contemplationem non requiratDei In otio non iners vacatio delectare debet sed aut inquisitio aut inventio veritatis ut in eaquisque proficiat et quod invenerit teneat etalteri non invideat In actione vero non amandusest honor in hac vita sive potentia quoniamomnia vana sub sole sed opus ipsum quod pereumdem honorem vel potentiam fit si recte atqueutiliter fit id est ut valeat ad eam salutemsubditorum quaelig secundum Deum est unde jamsuperius [49] disputavimus39 Propter quod aitApostolus laquo Qui episcopatum desiderat bonumopus desiderat40 raquo Exponere voluit quid sit

39 Vide supra c 640 1 Tim III 1

58

episcopatus quia nomen est operis non honorisGraeligcum est enim atque inde ductum vocabulumquod ille qui praeligficitur eis quibus praeligficitursuperintendit curam eorum scilicet gerens ἐπὶquippe super σκοπὸς vero intentio est ergoἐπισκοπεῖν si velimus latine superintenderepossumus dicere ut intelligat non se esseepiscopum qui praeligesse dilexerit non prodesseItaque a studio cognoscendae veritatis nemoprohibetur quod ad laudabile pertinet otium LOCUS VERO SUPERIOR sine quo regi populusnon potest etsi ita teneatur atque administretur utdecet tamen indecenter appetitur QuamobremOTIUM SA ACTUM quaeligrit charitas veritatis negotium justum suscipit necessitas charitatisQuam sarcinam si nullus imponit percipiendaeatque intuendaelig vacandum est veritati si autemimponitur suscipienda est propter charitatisnecessitatem sed nec sic omni modo veritatisdelectatio deserenda est ne subtrahatur illasuavitas et opprimat ista necessitas

CAPUT XX

Quod cives sanctorum in vitaelig hujus tempore spe beatisint

Quamobrem summum bonum Civitatis Deicum sit aeligterna pax atque perfecta non perquammortales transeant nascendo atque moriendo sedin qua immortales maneant nihil adversi omninopatiendo quis est qui [50] illam vitam vel

59

beatissimam neget vel in ejus comparationeistam quaelig hic agitur quantislibet animi etcorporis externarumque rerum bonis plena sitnon miserrimam judicet Quam tamenquicumque sic habet ut ejus usum referat ad illiusfinem quam diligit ardentissime ac fidelissimesperat non absurde dici etiam nunc beatus potestspe illa potius quam re ista Res vero ista sine speilla beatitudo falsa et magna miseria non enimveris animi bonis utitur Quoniam non est verasapientia quaelig intentionem suam in his quaeligprudenter discernit gerit fortiter cohibettemperanter justeque distribuit non in illumdirigit finem ubi erit Deus omnia in omnibusaeligternitate certa et pace perfecta41

CAPUT XXI

An secundum definitiones Scipionis quaelig in dialogoCiceronis sunt unquam fuerit romana respublica

I QUA PROPTER nunc est locus ut quampotero breviter ac dilucide expediam quod insecundo hujus Operis libro me demonstraturumesse promisi secundum definitiones quibus apudCiceronemutitur Scipio in libris de Republicanunquam rempublicam fuisse romanam Breviterenim rempublicam definit esse rem populi Quaeligdefinitio si vera est nunquam fuit romanarespublica quia nunquam fuit res populi quamdefinitionem voluit esse rei- publicae Populum

41 1 Cor XV 28

60

enim esse definivit coctum multitudinis jurisconsensu et utilitatis communione sociatumQuid [51] autem dicat juris consensumdisputando explicat per hoc ostendens geri sinejustitia non posse rempublicam ubi ergo justitiavera non est nec jus potest Quod enim jure fitprofecto juste fit Quod autem fit injuste nec jurefieri potest Non enim jura dicenda sunt velputanda iniqua hominum constituta cum illudetiam ipsi jus esse dicant quod de justitiaelig fontemanaverit falsumque esse quod a quibusdamnon recte sentientibus dici solet id esse jus quodei qui plus potest utile est Quocirca ubi non estvera justitia juris consensu sociatus cœtushominum non potest esse et ideo nec populusjuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem et si non populus nec res populi sedqualiscumque multitudinis quaelig populi nominedigna non est Ac per hoc si respublica res populiest et populus non est qui consensu non sociatusest juris non est autem jus ubi nulla justitia est procul dubio colligitur ubi justitia non est nonesse rempublicam Justitia porro ea virtus est quaeligsua cuique distribuit Quaelig igitur justitia esthominis quaelig ipsum hominem Deo vero tollit etimmundis daeligmonibus subdit Hoccine est suacuique distribuere An qui fundum aufert ei aquo emptus est et tradit ei qui nihil in eo habetjuris injustus et qui se ipsum aufert dominanti

61

Deo a quo factus est et malignis servit spiritibusjustus est

II Disputatur certe acerrime atque fortissimein eisdem ipsis de Republica libris adversusinjustitiam pro justitia Et quoniam cum priusageretur pro injustitiaelig partibus contra justitiam etdiceretur nisi per injustitiam rempublicam stareaugerique non posse hoc vel uti validissimumpositum erat injustum esse ut homineshominibus dominantibus serviant quam tameninjustitiam nisi sequatur imperiosa civitas cujusest magna respublica non eam posse provinciisimperare responsum est a parte [52] justitiaeligideo justum esse quod talibus hominibus sit utilisservitus et pro utilitate eorum fieri cum recte litid est cum improbis aufertur injuriarum licentia et domiti se melius habebunt quia indomitideterius se habuerunt subditumque est ut istaratio firmaretur veluti a natura sumptum nobileexemplum atque dictum est laquo Cur igitur Deushomini animus imperat corpori ratio libidinicaeligterisque vitiosis animi partibus raquo Plane hocexemplo satis edoctum est quibusdam esse utilemservitutem et Deo quidem ut serviatur utile esseomnibus Serviens autem Deo animus recteimperat corpori inque ipso animo ratio DominoDeo subdita recte imperat libidini vitiisquecaeligteris Quapropter ubi homo Deo non servitquid in eo putandum est esse justitiae quandoquidem Deo non serviens nullo modo

62

potest juste animus corpori aut humana ratiovitiis imperare Etsi in homine tali non est ullajustitia procul dubio nec in hominum cretu quiex hominibus talibus constat Non est hic ergojuris ille consensus qui hominum multitudinempopulum facit cujus res dicitur esse respublicaNam de utilitate quid dicam cujus etiamcommunione sociatus coetus hominum sicut sehabet ista definitio populus nuncupatur Quamvis enim si diligenter attendas nec utilitassit ulla viventium qui vivunt impie sicut vivitomnis qui non servit Deo servitque daeligmonibustanto magis impiis quanto magis sibi cum sintimmundissimi spiritus tanquam diis sacrificarivolunt tamen quod de juris consensu diximussatis esse arbitror unde appareat per hancdefinitionem non esse populum cujus respublicaesse dicatur in quo justitia non est Si enim dicuntnon spiritibus immundis sed diis bonis atquesanctis in sua republica servisse Romanos numquid eadem toties repetenda sunt quaelig jamsatis imo ultra quam satis est diximus Quisenim ad [53] hunc locum per superiores hujusOperis libros pervenit qui dubitare adhuc possitmalis et impuris daemonibus servisse Romanosnisi vel nimium stolidus vel impudentissimecontentiosus Sed ut taceam quales sint quossacrificiis colebant in lege veri Dei scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino

63

tantum42 raquo Nec bonis igitur nec malis diissacrificari voluit qui hoc cum tantacomminatione praeligcepit

CAPUT XXII

An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari

SED responderi potest laquo Quis iste Deus estaut unde dignus probatur cui deberentobtemperare Romani ut nullum deorum praeligteripsum colerent sacrificiis Magnaelig caeligcitatis estadhuc quaeligrere quis iste sit Deus Ipse est Deuscujus Prophetaelig praeligdixerunt ista quaelig cernimusIpse est Deus a quo responsum accepitAbraham laquo In semine Luo benedicentur omnesgentes43 raquo Quod in Christo fieri qui secundumcarnem de illo semine exortus est iidem ipsi quiremanserunt hujus nominis inimici velintnolintve cognoscunt Ipse est Deus cujus divinusSpiritus per eos locutus est quorum praeligdictaatque completa per Ecclesiam quam videmustoto orbe diffusam in libris superioribus posuiIpse est Deus quem Varro doctissimusRomanorum Jovem putat quamvis nesciens quidloquatur quod tamen ideo commemorandumputavi quoniam vir tantas scientiaelig nec nullumistum Deum [54] potuit existimare nec vilemHunc enim cum esse credidit quem summum

42 Exod XXII 2043 Gen XXII 18

64

putavit Deum Postremo ipse est Deus quemdoctissimus philosophorum quamvisChristianorum acerrimus inimicus etiam pereorum oracula quos deos putat Deum magnumPorphyrius confitetur

CAPUT XXIII

Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsa essede Christo

I NAM in libris quos ἐκ λογίων φιλοσοφίαςappellat in quibus exequitur atque conscribitrerum ad philosophiam pertinentium velut divinaresponsa ut ipsa verba ejus quemadmodum exlingua graeligca in latinam interpretata sunt ponam laquo Interroganti inquit quem Deum placandorevocare possit uxorem suam a Christianismohaec ait versibus Apollo raquo Deinde verba velutApollinis ista sunt laquo Forte magis poteris in aquaimpressis litteris scribere aut adinflans pennasleves per aera ut avis volare quam pollutaeligrevoces impiaelig uxoris sensum Pergat quomodovult inanibus fallaciis perseverans etlamentationibus fallacissimis mortuum Deumcantans quem a judicibus recta sentientibusperditum pessima in speciosis ferro juncta morsinterfecit raquo Deinde post hos versus Apollinis quinon stante metro latine interpretati suntsubjunxit atque ait laquo In his quidemtergiversationem irremediabilis sententiaelig eorummanifestavit dicens Quoniam Judaei suscipiunt

65

Deum magis quam isti raquo Ecce ubi decoloransChristum Judaeos proposuit Christianisconfitens quod Judaeligi suscipiant Deum Sic enimexposuit versus Apollinis ubi a [55] judicibusrecta sentientibus Christum dicit occisumtanquam illis juste judicantibus merito sit illepunitus Viderit quid de Christo vates mendaxApollinis dixerit atque iste crediderit aut fortassevatem quod non dixit dixisse iste ipseconfinxerit quam vero sibi constet vel ipsaoracula inter se faciat convenire postea-videbimus Hic tamen Judaeligos tanquam Deisusceptores recte dicit judicasse de Christo quodeum morte pessima excruciandum essecensuerint Deus itaque Judaeligorum cui perhibettestimonium audiendus fuit dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur nisi Domino tantum44 raquo Sed admanifestiora veniamus et audiamus quammagnum Deum dicat esse Judaeligorum Item ad eaquaelig interrogavit Apollinem quid melius verbumsive ratio an lex laquo Respondit inquit versibushaeligc dicens raquo Ac deinde subjicit Apollinis versusin quibus et isti sunt ut quantum satis est indedecerpam laquo In Deum vero inquit generatoremet in regem ante omnia quem tremit cœlum etterra atque mare et infernorum abdita et ipsanumina perhorrescunt quorum lex est Paterquem valde sancti honorant Hebraeligi raquo Talioraculo dei sui Apollinis Porphyrius tam44 Exod XX 20

66

magnum Deum dixit Hebraeligorum ut cum et ipsanumina perhorrescant Cum ergo Deus istedixerit laquo Sacrificans diis eradicabitur raquo mirorquod ipse Porphyrius non perhorruerit etsacrificans diis eradicari non formidaverit

II Dicit etiam bona philosophus iste deChristo quasi oblitus illius de qua paulo antelocuti sumus contumeliae suaelig aut quasi insomnis dii ejus maledixerint Christo et evigilanteseum bonum esse cognoverint dignequelaudaverint Denique tanquam mirabile aliquidatque incredibile prolaturus laquo Praeligter opinioneminquit [56] profecto quibusdam videatur essequod dicturi sumus Christum enim dii piissimumpronuntiaverunt et immortalem factum et cumbona praeligdicatione ejus meminerunt Christianosvero pollutos inquit et contaminatos et erroreimplicatos esse dicunt et multis talibus adversuseos blasphemiis utuntur45 raquo Deinde subjicit vellitdeorum oracula blasphemantium Christianos Etpost haeligc laquo De Christo autem inquitinterrogantibus si est Deus ait Hecate Quoniamquidem immortalis anima post corpus ut inceditnosti a sapientia autem abscissa semper errat viripietate praeligstantissimi est illa anima hanc coluntaliena a se veritate raquo Deinde post verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens laquo Piissimumigitur virum inquit eum dixit et ejus animamsicut et aliorum piorum post obitum45 Haeligc eadem graeligce apud Eusebium 1 III de Demonst Evang c 6

67

immortalitate donatam et hanc colere Christianosignorantes raquo Interrogantibus autem inquit laquo Curergo damnatus est raquo Oraculo respondit dea laquo Corpus quidem debilitantibus tormentis semperoppositum est anima autem piorum cœlesti sediinsidet Illa vero anima aliis animabus fataliterdedit quibus fata non annuerunt deorumobtinere dona neque habere Jovis immortalisagnitionem errore implicari Propterea ergo diisexosi quia quibus fato non fuit nosse Deum necdona a diis accipere his fataliter dedit iste erroreimplicari Ipse vero pius et in cœlum sicut piiconcessit Itaque hunc quidem non blasphemabismisereberis autem hominum dementiam ex eo ineis facile praeligcepsque periculum raquo

III Quis ita stultus est ut non intelligat aut abhomine callido eoque Christianis inimicissimohaeligc oracula fuisse conficta aut consilio simili abimpuris daeligmonibus ista fuisse responsa utscilicet quoniam laudant Christum proptereacredantur veraciter vituperare Christianos [57]atque ita si possint intercludant viam salutisaeligternaelig in qua fit quisque Christianus Suaeligquippe nocendi astutiaelig milleformi sentiunt nonesse contrarium si credatur cis laudantibusChristum dum tamen credatur etiamvituperantibus Christianos ut eum qui utrumquecrediderit talem Christi faciant laudatorem nevelit esse Christianus ac sic quamvis ah illolaudatus ab istorum tamen daemonum dominatu

68

eum non liberet Christus Praeligsertim quia italaudant Christum ut quisquis in eum talemcrediderit qualis ab eis praeligdicatur Christianusverus non sit sed Photinianus haeligreticus quitantummodo hominem non etiam Deum noveritChristum et ideo per eum salvus esse non possitnec istorum mendaciloquorum daeligmonumlaqueos vitare vel solvere Nos autem nequeApollinem vituperantem Christum nequeHecaten possumus approbare laudantem Illequippe tanquam iniquum Christum vult crediquem a judicibus recta sentientibus dicit occisum ista hominem piissimum sed hominem tantumUna est tamen et illius et hujus intentio ut nolinthomines esse Christanos quia nisi Christianierunt ab eorum erui potestate non poterunt Istevero philosophus vel potius qui talibus adversusChristianos quasi oraculis credunt prius faciant sipossunt ut inter se de ipso Christo Hecate atqueApollo concordent eumque aut ambocondemnent aut ambo collaudent Quod si facerepotuissent nihilominus nos et vituperatores etlaudatores Christi fallaces daeligmones vitaremusCum vero eorum deus et dea inter se de Christoille vituperando ista laudando dissentiant profecto eis blasphemantibus Christianos noncredunt homines si recte ipsi sentiant

IV Sane Christum laudans vel Porphyriusvel Hecale cum dicat eum ipsum dedisse fataliterChristianis ut implicarentur errore causas tamen

69

ejusdem sicut [58] putat-pandit erroris Quasantequam ex verbis ejus exponam prius quaeligro laquo Si fataliter dedit Christus Christianis errorisimplicationem utrum volens an nolens dederitSi volens quomodo justus Si nolens quomodobeatus Sed jam causas ipsius audiamus errorislaquo Sunt inquit spiritus terreni minimi locoquodam malorum daemonum potestati subjectiAb his sapientes Hebraeorum quorum unus isteetiam Jesus fuit sicut audisti divina Apollinisquae superius dicta sunt ab his ergo Hebraeligidaemonibus pessimis et minoribus spiritibusvetabant religiosos et ipsis vacare prohibebant venerari autem magis cœlestes deos ampliusautem venerari Deum Patrem Hoc autem inquitet dii praeligcipiunt et in superioribus ostendimusquemadmodum animum advertere ad Deummonent et illum colere ubique imperant Verumindocti et impiaelig naturaelig quibus vere fatum nonconcessit a diis dona obtinere neque habere Jovisimmortalis notionem non audientes et deos etdivinos viros deos quidem omnes recusaveruntprohibitos autem daeligmones et hos non odisse sedrevereri Deum autem simulantes colere ea solaper quaelig Deus adoratur non agunt Nam Deusquidem utpote omnium Pater nullius indiget sed nobis est bene cum eum per justitiam etcastitatem aliasque virtutes adoramus ipsamvitam precem ad ipsum facientes per imitationemet inquisitionem de ipso Inquisitio enim purgat

70

inquit imitatio deificat allectionem ad ipsumoperando Bene quidem praeligdicavit DeumPatrem et quibus sit colendus moribus dixitQuibus praeligceptis prophetici libri pleni suntHebraeorum quando sanctorum vita sivevituperatur sive laudatur Sed in Christianistantum errat aut tantum calumniatur quantumvolunt daemones quos opinatur deos quasicuiquam difficile sit recolere quaelig turpia quaeligdedecora erga deorum obsequium [59] in theatrisagebantur et templis et attendere quaelig leganturdicantur audiantur in ecclesiis vel Deo vero quidofferatur et hinc intelligere ubi aeligdificium et ubiruina sit morum Quis autem huic dixit velinspiravit nisi diabolicus spiritus tam vanumapertumque mendacium quod daeligmones abHebraeligis coli prohibitos revereantur potius quamoderint Christiani Sed Deus ille quem colueruntsapientes Hebraeorum etiam cœlestibus sanctisAngelis et Virtutibus Dei quos beatissimostanquam cives in hac nostra peregrinationemortali veneramur et amamus sacrificari vetatintonans in lege sua quam dedit populo suohebraeligo et valde minaciter dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur46 raquo Et ne quisquam putaretdaemonibus pessimis terrenisque spiritibus quosiste dicit minimos vel minores ne sacrificetur essepraeligceptum quia et ipsi in Scripturis sanctis dictisunt dii non Hebraeorum sed gentium quod46 Exod XXII 20

71

evidenter in Psalmo Septuaginta interpretesposuerunt dicentes laquo Quoniam omnes diigentium daemonia47 raquo ne quis ergo putaret istisquidem daemoniis prohibitum cœlestibus autemvel omnibus vel aliquibus sacrificari essepermissum mox addidit laquo Nisi Domino soli raquo idest nisi Domino tantum ne forte in eo quod ait laquo Nisi Domino soli raquo Dominum solem credatesse quispiam cui sacrificandum putat quod nonita esse intelligendum in scripturis graeligcisfacillime reperitur

V Deus igitur Hebraeorum cui tam magnumtantus etiam iste philosophus perhibettestimonium legem dedit hebraeligo populo suohebraeligo sermone conscriptam non obscuram etincognitam sed omnibus jam gentibusdiffamatam in qua lege scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Dominotantum48 raquo Quid opus est in hac [60] ejus legeejusque Prophetis de hac re multa perquirere Imo non perquirere non enim abstrusa vel rarasunt sed aperta et crebra colligere et in hacdisputatione mea ponere quibus luce clariusapparet nulli omnino nisi tantum sibi Deumverum et summum voluisse sacrificari Ecce hocunum breviter imo granditer minaciter sedveraciter dictum ab illo Deo quem tamexcellenter eorum doctissimi praeligdicant audiatur

47 Psal XCV48 Exod XVII 20

72

timeatur impleatur ne inobedientes eradicatioconsequatur laquo Sacrificans inquit diiseradicabitur nisi Domino tantum raquo non quo reiegeat alicujus sed quia nobis expedit ut res ejussimus Hinc enim canitur in sacris LitterisHebraeorum laquo Dixi Domino Deus meus es tuquoniam bonorum meorum non eges49 raquo Hujusautem praeligclarissimum atque optimum sacrificiumnon ipsi sumus hoc est Civitas ejus cujus reimysterium celebramus oblationibus nostris quaeligfidelibus notaelig sunt sicut in libris praeligcedentibusdisputavimus Cessaturas enim victimas quas inumbra futuri offerebant Judaeligi et unumsacrificium gentes a solis ortu usque ad occasumsicut jam fieri cernimus oblaturas per Prophetashebraeligos oracula increpuere divina ex quibusquantum satis visum est nonnulla protulimus ethuic jam operi aspersimus Quapropter ubi nonest ista justitia ut secundum suam gratiam civitatiobedienti Deus imperet unus et summus necuiquam sacrificet nisi tantum sibi et per hoc inomnibus hominibus ad eamdem civitatemperlinentibus atque obedientibus Deo animusetiam corpori atque ratio vitiis ordine legitimofideliter imperet ut quemadmodum justus unusita coctus populusque justorum vivat ex fidequae operatur per dilectionem qua homo diligitDeum sicut diligendus est Deus et proximumsicut semetipsum ubi ergo non est ista justitia49 Psal XV 2

73

profecto non [61] est cœtus hominum jurisconsensu et utilitatis communione sociatus Quodsi non est utique populus non est si vera est haeligcpopuli definitio Ergo nec respublica est quia respopuli non est ubi ipse populus non est

CAPUT XXIV

Qua definitione constet populi et reipublicaelignuncupationem recte sibi non solum Romanos sed etiamregna alia vindicare

Si autem populus non isto sed alio definiaturmodo velut si dicatur populus est cœtusmultitudinis rationalis rerum quas diligit concordicommunione sociatus profecto ut videatur qualisquisque populus sit illa sunt intuenda quaelig diligitQuaeligcumque tamen diligat si cœtus estmultitudinis non pecorum sed rationaliumcreaturarum et eorum quaelig diligit communioneconcordi sociatus est non absurde populusnuncupatur tanto utique melior quanto inmelioribus tantoque deterior quanto est indeterioribus concors Secundum istamdefinitionem nostram romanus populus populusest et res ejus sine dubitatione respublica Quidautem primis temporibus suis quidve sequentibuspopulus ille dilexerit et quibus moribus adcruentissimas seditiones atque inde ad socialiaatque civilia bella perveniens ipsam concordiamquaelig salus quodam modo est populi ruperit atquecorruperit testatur historia de qua in

74

praeligcedentibus libris multa posuimus50 Nec ideotamen vel ipsum non esse populum vel ejus remdixerim non esse rempublicam quandiu manetqualiscumque multitudinis rationalis cœtus rerum[62] quas diligit concordi communione sociatusQuod autem de isto populo et de ista republicadixi hoc de Atheniensium vel quorumcumqueGraeligcorum hoc de AEliggyptiorum hoc de illapriore Babylone Assyriorum quando in rebus suispublicis imperia vel parva vel magna tenuerunt etde alia quacumque aliarum gentium intelligardixisse atque sensisse Generaliter quippe Civitasimpiorum cui non imperat Deus obedienti sibiut sacrificium non oderat nisi tantummodo sibiet per hoc in illa et animus corpori ratioque vitiisrecte ac fideliter imperet caret justitiaelig veritate

CAPUT XXV

Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi non estvera religio

QUAMLIBET enim videatur animus corpori etratio vitiis laudabiliter imperare si Deo animus etratio ipsa non servit sicut sibi serviendum esseipse Deus praeligcepit nullo modo corpori vitiisquerecte imperat Nam qualis corporis atque vitiorumpotest esse mens domina veri Dei nescia necejus imperio subjugata sed vitiosissimisdaeligmonibus corrumpentibus prostituta51 Proinde

50 Liber I c 30 et lib II et III etc51 Vide lib XIII de Trinit c 20 et lib XIV c 1

75

virtutes quas sibi habere videtur per quasimperat corpori et vitiis ad quodlibetadipiscendum vel tenendum nisi ad Deumretulerit etiam ipsaelig vitia sunt potius quamvirtutes Nam licet a quibusdam tunc verre ethonestaelig putentur esse virtutes cum ad se ipsasreferuntur nec propter aliud expetuntur etiamtunc inflataelig ac superbaelig sunt et ideo non [63]virtutes sed vitia judicanda sunt Sicut enim nonest a carne sed super carnem quod carnem facitvivere sic non est ab homine sed superhominem quod hominem facit beate vivere necsolum hominem sed etiam quamlibet PotestatemVirtutemque cœlestem

CAPUT XXVI

De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum iri hoc peregrinus est mundo

QUOCIRCA ut vita carnis anima est ita beatavita hominis Deus est de quo dicunt sacraeligLitteraelig Hebraeligorum laquo Beatus populus cujus estDominus Deus ipsius52 raquo Miser igitur populus abisto alienatus Deo Diligit tamen ipse etiamquamdam pacem suam non improbandam quamquidem non habebit in fine quia non ea beneutitur ante finem Hanc autem ut interim habeatin hac vita nostra etiam interest quoniamquandiu permixtaelig sunt ambaelig Civitates utimur etnos pace Babylonis ex qua ita per fidem Dei

52 Psal CXLIII 15

76

populus liberatur ut apud hanc interimperegrinetur Propter quod et Apostolusadmonuit Ecclesiam Ut oraret pro regibus ejusatque sublimibus addens et dicens laquo Ut quietamet tranquillam vitam agamus cum omni pietate etcharitate53 raquo Et propheta Jeremias cum populoDei veteri venturam praelignuntiaret captivitatem etdivinitus imperaret ut obedienter in Babyloniamirent Deo suo etiam ista patientia servientesmonuit et ipse ut oraretur pro illa dicens laquo Quiain ejus est pace pax vestra54 raquo utique interimtemporalis quaelig bonis malisque communis est[64]

CAPUT XXVII

De pace servientium Deo cujus perfecta tranquillitasin hac temporali vita non potest apprehendi

PAX autem nostra propria et hic est cum Deoper fidem et in aeligternum erit cum illo perspeciem55 Sed hic sive illa communis sive nostrapropria talis est pax ut solatium miseriaelig sitpotius quam beatitudinis gaudium Ipsa quoquenostra justitia quamvis vera sit propter veri bonifinem ad quem refertur tamen tanta est in hacvita ut potius peccatorum remissione constetquam perfectione virtutum Testis est oratiototius Civitatis Dei quaelig peregrinatur in terris Per

53 1 Tim II 254 Jerem XXIX 755 2 Cor V 7

77

omnia quippe membra sua clamat ad Deum laquo Dimitte nobis debita nostra sicut et nosdimittimus debitoribus nostris56 raquo Nec pro cis estefficax haeligc oratio quorum fides sine operibusmortua est57 sed pro eis quorum fides perdilectionem operatur58 Quia enim Deo quidemsubdita in hac tamen conditione mortali etcorpore corruptibili quod aggravat animam59 nonperfecte vitiis ratio imperat ideo necessaria estjustis talis oratio Nam profecto quanquamimperetur nequaquam sine conflictu vitiisimperatur Et utique aliquid subrepit in hoc locoinfirmitatis etiam bene confligenti sive hostibustalibus victis subjectisque dominanti unde si nonfacili operatione certe labili locutione aut volatilicogitatione peccetur Et ideo quandiu vitiisimperatur plena pax non est quia [65] et illa quaeligresistunt periculoso debellantur praeliglio et illaquaelig victa sunt nondum securo triumphanturotio sed adhuc sollicito premuntur imperio Inhis ergo tentationibus de quibus omnibus indivinis eloquiis breviter dictum est laquo Numquidnon tentatio est vita humana super terram60 raquoquis ita vivere se praeligsumat ut dicere Deo laquo Dimitte nobis debita nostra raquo non necesse

56 Matth V 1257 Jacob II 17-2658 Gal V 659 Sap XIX 1560 Job VII 1

78

habeat nisi homo elatus Nec vero magnus sedinflatus ac tumidus cui per justitiam resistit quigratiam largitur humilibus Propter quod scriptumest laquo Deus superbis resistit humilibus autem datgratiam61 raquo Hic itaque in unoquoque justitia estut obedienti Deus homini animus corpori ratioautem vitiis etiam repugnantibus imperet velsubigendo vel resistendo atque ut ab ipso Deopetatur et meritorum gratia et venia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvaturIn illa vero pace finali quo referenda et cujusadipiscendae causa habenda est ista justitiaquoniam sanata immortalitate atque incorruptionenatura vitia non habebit nec unicuique nostrumvel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit nonopus erit ut ratio vitiis quaelig nulla erunt imperet sed imperabit Deus homini animus corpori tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitasquanta vivendi regnandique felicitas Et hoc illicin omnibus atque in singulis re ternum eritaeligternumque esse certum erit et ideo paxbeatitudinis hujus vel beatitudo pacis hujussummum bonum erit [66]

CAPUT XXVIII

In quem finem venturus sit exitus impiorumEORUM autem qui non pertinent ad istam

Civitatem Dei erit e contrario miseria sempiternaquaelig etiam secunda mors dicitur quia nec anima

61 Jacob IV 6 et 1 Petr V 5

79

ibi vivere dicenda est quaelig a vita Dei alienata erit nec corpus quod aeligternis doloribus subjacebit Acper hoc ideo durior ista secunda mors erit quialiniri morte non poterit62 Sed quoniam sicutmiseria beatitudini et mors vitaelig ita bellum pacividetur esse contrarium merito quaeligritur sicutpax in bonorum finibus praeligdicata est atquelaudata quod vel quale bellum in finibusmalorum e contrario possit intelligi Verum quihoc quierit attendat quid in bello noxiumperniciosumque sit et videbit nihil aliud essequam inter se rerum adversitatem atqueconflictum Quod igitur bellum gravius et amariuscogitari potest quam ubi voluntas sic adversa estpassioni et passio voluntati ut nullius earumvictoria tales inimicitiae finiantur et ubi sicconfligit cum ipsa natura corporis vis doloris utneutrum alteri cedat Hic enim quando contingitiste conflictus aut dolor vincit et sensum morsadimit aut natura vincit et dolorem sanitas tollitIbi autem et dolor permanet ut affligat et naturaperdurat ut sentiat quia utrumque ideo nondeficit ne pœna deficiat Ad hos autem finesbonorum et malorum illos expetendos istoscavendos quoniam per judicium transibunt adillos boni ad istos mali de hoc judicio quantumDeus donaverit in consequenti voluminedisputabo [67]

62 Apoc II X et XI

80

LIBER XX

De judicio novissimo deque testimoniis cum novi tumveteris instrumenti quibus denuntiatur futurum

CAPUT I

Quod quamvis omni tempore Deus judicet in hoctamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum

I DE die ultimi judicii Dei quod ipsedonaverit locuturi eumque asserturi adversusimpios et incredulos tanquam in aeligdificiifundamento prius ponere testimonia divinadebemus Quibus qui nolunt credere humanisratiunculis falsis atque fallacibus contravenireconantur ad hoc ut aut aliud significarecontendant quod adhibetur testimonium deLitteris sacris aut omnino divinitus esse dictumnegent Nam nullum existimo esse mortalium quicum ea sicut dicta sunt intellexerit et a summoac vero Deo per animas sanctas dicta essecrediderit non eis cedat atque consentiat sive idetiam ore fateatur sive aliquo vitio faterierubescat aut metuat vel etiam pervicaciasimillima insanite id quod falsum esse novit autcredit contra id quod verum esse novit aut creditetiam contentiosissime defendere moliatur

II Quod ergo in confessione ac professionetenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de cœloesse venturum ad vivos ac mortuos judicandoshunc divini judicii ultimum [68] diem dicimus id

81

est novissimum tempus Nam per quot dies hocjudicium tendatur incertum est sedScripturarum more sanctarum diem poni solerepro tempore nemo qui illas Litteras quamlibetnegligenter legerit nescit Ideo autem cum diemjudicii Dei dicimus addimus ultimum velnovissimum quia et nunc judicat et ab humanigeneris initio judicavit dimittens de paradiso et aligno vitaelig separans primos homines peccatimagni perpetratores63 imo etiam quando Angelispeccantibus non pepercit64 quorum princepshomines a se ipso subversus invidendo subvertitprocul dubio judicavit Nec sine illius altojustoque judicio et in hoc aerio cœlo et in terriset daeligmonum et hominum miserrima vita esterroribus aeligrumnisque plenissima Verum etsinemo peccasset non sine bono rectoque judiciouniversam rationalem creaturamperseverantissime sibi Domino suo cohaeligrentemin aeligterna beatitudine retineret Judicat etiam nonsolum universaliter de genere daeligmonum atquehominum ut miseri sint propter primorummeritum peccatorum sed etiam de singulorumoperibus propriis quaelig gerunt arbitrio voluntatisNam et daeligmones ne torqueantur precantur65 nec utique injuste vel parcitur eis vel pro suaquique improbitate torquentur Et homines

63 Gen III 2364 2 Petr 465 Matth VIII 29

82

plerumque aperte semper occulte luunt pro suisfactis divinitus pœnas sive in hac vita sive postmortem quamvis nullus hominum agat recte nisidivino adjuvetur auxilio nullus daeligmonum authominum agat inique nisi divino eodemquejustissimo judicio permittatur Sicut enim aitApostolus laquo Non est iniquitas apud Deum66 raquo Etsicut ipse alibi dicit laquo Inscrutabilia sunt judiciaDei et investigabiles viaelig ejus67 raquo Non igitur inhoc libro de [69] illis primis nec de istis mediisDei judiciis sed de ipso novissimo judicioquantum ipse tribuerit disputabo quandoChristus de cœlo venturus est vivos judicaturus etmortuos Iste quippe dies judicii proprie jamvocatur eo quod nullus ibi erit imperitae querelaeliglocus cur injustus ille sil felix et cur justus illeinfelix Omnium namque tunc nonnisi bonorumvera et plena felicitas et omnium nonnisimalorum digna et summa infelicitas apparebit

CAPUT II

De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari

NUNC autem et mala aeligquo animo ferrediscimus quaelig patiuntur et boni et bona nonmagnipendere quaelig adipiscuntur et mali Ac perhoc etiam in his rebus in quibus non apparetdivina justitia salutaris est divina doctrina

66 Rom IX 1467 Id II 33

83

Nescimus enim quo judicio Dei bonus ille sitpauper malus ille sit dives iste gaudeat quempro suis perditis moribus cruciari debuissemœroribus arbitramur contristetur ille quemvita laudabilis gaudere debuisse persuadet exeatde judicio non solum inultus verumetiamdamnatus innocens aut iniquitate judicis pressusaut falsis obrutus testimoniis e contrarioscelestus adversarius ejus non solum impunitusverumetiam vindicatus insultet impius optimevaleat pius languore tabescat latrocinentursanissimi juvenes et qui nec verbo quemmdashquam laeligdere potuerunt diversa morborumatrocitate [70] affligantur infantes utiles rebushumanis immatura morte rapiantur et quividentur nec nasci debuisse diutissime insupervivant plenus criminibus sublimetur honoribuset hominem sine querela tenebraelig ignobilitatisabscondant et caeligtera hujusmodi quaelig quiscolligit quis enumerat Quaelig si haberent in ipsavelut absurditate constantiam ut in hac vita inqua laquo Homo sicut sacer Psalmus eloquiturvanitati similis factus est et dies ejus velut umbrapraeligtereunt68 raquo nonnisi mali adipiscerenturtransitoria bona ista atque terrena nec nisi bonitalia paterentur mala posset hoc referri adjudicium justum Dei vel etiam benignum ut quinon erant assecuturi bona aeligterna quaelig faciuntbeatos temporalibus vel deciperentur pro malitia68 Psal CXLIII 4

84

sua vel pro Dei misericordia consolarenturbonis et qui non erant passuri aeligterna tormentatemporalibus vel pro suis quibuscumque etquantuliscumque peccatis affligerentur velpropter implendas virtutes exercerentur malisNunc vero quando non solum in malo sunt boniet in bono mali quod videtur injustum verumetiam plerumque et malis mala eveniunt etbonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiuntjudicia Dei et investigabiles viaelig illius69 Quamvisergo nesciamus quo judicio Deus ista vel faciatvel fieri sinat apud quem summa virtus est etsumma sapientia summaque justitia nullainfirmitas nulla temeritas nulla iniquitas salubriter tamen discimus non magnipendere seubona seu mala quaelig videmus esse bonis malisquecommunia et illa bona quaeligrere quaelig bonorumatque illa mala maxime fugere quaelig propria suntmalorum Cum vero ad illud Dei judiciumvenerimus cujus tempus jam proprie dies judiciiet aliquando dies Domini nuncupatur non solumquaeligcumque tunc judicabuntur verumetiam [71]quaeligcumque ab initio judicata et quaeligcumqueusque ad illud tempus adhuc judicanda suntapparebunt esse justissima Ubi hoc quoquemanifestabitur quam justo judicio Dei fiat utnunc tam multa ac pene omnia justa judicia Deisensus mentesque mortalium lateant cum tamen

69 Rom XI 33

85

in hac re piorum fidem non lateat justum essequod latet

CAPUT III

Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig in hacvita et bonis et malis sunt communia disputavit

NEMPE Salomon sapientissimus rex Israelqui regnavit in Jerusalem librum qui vocaturEcclesiastes et a Judicis quoque habetur insacrarum canone Litterarum sic exorsus est laquo Vanitas vanitantium dixit Ecclesiastes vanitasvanitantium et omnia vanitas Quaelig hominiabundantia in omni labore suo quo laborat subsole70 raquo Et cum ex hac sententia connecteretcaeligtera commemorans aeligrumnas erroresque vitaelighujus et vanescentes interea temporum lapsusubi nihil solidum nihil stabile retinetur in earerum vanitate sub sole illud etiam deploratquodam modo quod cum sit abundantiasapientia super insipientiam sicut abundantialucis super tenebras71 sapientisque oculi sint incapite ipsius et stultus in tenebris ambulet unustamen incursus incurrat omnibus utique in hacvita quaelig sub sole agitur significans videlicet eamala quaelig bonis et malis videmus esse [72]communia Dicit etiam illud quod et bonipatiantur mala tanquam mali sint et malitanquam boni sint adipiscantur bona ita

70 Eccle I 2 371 Id II 13

86

loquens laquo Est inquit vanitas quaelig lacta est superterram quia sunt justi super quos venit sicutfactum impiorum et sunt impii super quos venitsicut factum justorum Dixi quoniam hoc quoquevanitas72 raquo In hac vanitate cui quantum satisvisum est intimandaelig totum istum librum virsapientissimus deputavit non utique ob aliudnisi ut eam vitam desideremus quaelig vanitatemnon habet sub hoc sole sed veritatem sub illo quifecit hunc solem in hac ergo vanitate numquidnisi justo Dei rectoque judicio similis eidemvanitati factus vanesceret homo In diebus tamenvanitatis suaelig interest plurimum utrum resistat anobtemperet veritati et utrum sit expers veraeligpietatis an particeps non propter vitaelig hujus velbona acquirenda vel mala vitanda vanescenti)transeuntia sed propter futurum judicium perquod erunt et bonis bona et malis mala sine linemansura Denique iste sapiens hunc librum sicconclusit ut diceret laquo Deum time et mandataejus custodi quia hoc est omnis homo quiaomne hoc opus Deus adducet in judicium inomni despecto sive bonum sive malum73 raquo Quidbrevius verius salubrius dici potuit laquo Deuminquit time et mandata ejus custodi quia hoc estomnis homo raquo Quicumque enim est hoc estcustos utique mandatorum Dei quoniam qui hocnon est nihil est Non enim ad veritatis imaginem

72 Eccle VIII 1473 Id XII 13 14

87

reformatur remanens in similitudine vanitatislaquo Quia omne hoc opus raquo id est quod ab hominesit in hac vita laquo Sive bonum sive malum Deusadducet in judicium in omni despecto raquo id est inomni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideonec videtur quoniam [73] Deus et ipsum videtnec eum despicit nec cum judicat praeligterit

CAPUT IV

Quod ad differendum de novissimo judicio Dei Noviprimum Testamenti ac deinde Veteris testimoniaprolaturus sit

HUJUS itaque ultimi judicii Dei testimonia deScripturis Sanctis quaelig ponere institui priuseligenda sunt de libris Instrumenti novi postea deveteris Quamvis enim vetera priora sint temporenova tamen anteponenda sunt dignitate quoniam illa vetera praeligconia sunt novorumNova igitur ponentur prius quaelig ut firmiusprobemus assumentur et vetera In veteribushabentur Lex et Prophetaelig in novis Evangeliumet apostolicaelig Litteraelig Ait autem Apostolus laquo Perlegem enim cognitio peccati Nunc autem sinelege justitia Dei manifestata est testificata perLegem et Prophetas justitia autem Dei perfidem Jesu Christi in omnes qui credunt74 raquo Haeligcjustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum ettestimonium habet a veteribus libris hoc est aLege et Prophetis Prius ergo ipsa causa ponenda

74 Rom III 20 22

88

est et postea testes introducendi Hunc et ipseJesus Christus ordinem servandum essedemonstrans laquo Scriba inquit eruditus in regnoDei similis est viro patrifamilias proferenti dethesauro suo nova et vetera75 raquo Non dixit laquo Vetera et nova raquo quod utique dixisset nisimaluisset meritorum ordinem servare quamtemporum [74]

CAPUT V

Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur

I ERGO ipse Salvator cum objurgaretcivitates in quibus virtutes magnas fecerat nequecrediderant et eis alienigenas anteponeret laquo Verumtamen inquit dico vobis Tyro et Sidoniremissius erit in die judicii quam vobis76 raquo Etpaulo post alteri civitati laquo Arnen inquit dicovobis quia terraelig Sodomorum remissius erit in diejudicii quam tibi77 raquo Hic evidentissime praeligdicatdiem judicii esse venturum Et alio loco laquo ViriNinivitae inquit surgent in judicio cumgeneratione ista et condemnabunt eam quiapœnitentiam egerunt in praeligdicatione Jonaelig etecce plus quam Jona hic Regina Austri surget injudicio cum generatione ista et condemnabiteam quia venit a finibus terraelig audire sapientiam

75 Matth XIII 5276 Matth XI 2277 Ibid 24

89

Salomonis et ecce plus quam Salomon hic78 raquoDuas hoc loco res discimus et venturum essejudicium et cum mortuorum resurrectioneventurum De Ninivitis enim et regina Austriquando ista dicebat de mortuis sine dubioloquebatur quos tamen in dic judiciiresurrecturos esse praeligdixit Nec ideo dixit laquo Condemnabunt raquo quia ipsi judicabunt sed quiaex ipsorum comparatione isti meritodamnabuntur

II Rursus alio loco cum de hominumbonorum et malorum nunc permixtione posteaseparatione quaelig utique die judicii futura estloqueretur adhibuit [75] similitudinem de triticoseminato et super seminatis zizaniis eamque suisexponens Discipulis laquo Qui seminat inquitbonum semen est Filius hominis ager autem estmundus bonum vero semen hi sunt filii regni zizania autem filii sunt nequam inimicus autemqui seminavit ea est diabolus messis autemconsummatio saeligculi est messores vero Angelisunt Sicut ergo colliguntur zizania et ignicomburuntur sic erit in consummatione saeligculiMittet Filius hominis Angelos suos et colligent deregno ejus omnia scandala et cos qui faciuntiniquitatem et mittent eos in caminum ignis ibierit fletus et stridor dentium Tunc justi fulgebuntsicut sol in regno Patris eorum Qui habet aures

78 Id XII 41 42

90

audiendi audiat79 raquo Hic quidem judicium vel diemjudicii non nominavit sed mullo eum clarius ipsisrebus expressit et in fine saeligculi futurum essepraeligdixit

III Item Discipulis suis laquo Amen inquit dicovobis quod vos qui secuti estis me inregeneratione cum sederit Filius hominis in sedemajestatis suaelig sedebitis et vos super sedesduodecim judicantes duodecim tribus Israel80 raquoHic discimus cum suis Discipulis judicaturumJesum Unde et alibi Judaeligis dixit laquo Si ego inBeelzebub ejicio daeligmonia filii vestri in quoejiciunt Ideo ipsi judices vestri erunt81 raquo Necquoniam super duodecim sedes sessuros esse aitduodecim solos homines cum illo judicaturosputare debemus Duodenario quippe numerouniversa quaeligdam significata est judicantiummultitudo propter duas partes numeri septenariiquo significatur plerumque universitas quaelig duaeligpartes id est tria et quatuor altera per alterammultiplicataelig duodecim faciunt Nam et quatuorter et tria quater duodecim sunt et si qua alia[76] hujus duodenarii numeri quaelig ad hoc valeatratio reperitur82 Alioquin quoniam in locum Judaeligtraditoris apostolum Matthiam legimus

79 Matth XIII 37-4380 Id XIX 2881 Id XII 2782 Vide Enar in Ps XLIX n 9

91

ordinatum83 apostolus Paulus qui plus illisomnibus laboravit84 ubi adjudicandum sedeat nonhabebit qui profecto cum aliis sanctis adnumerum judicum se pertinere demonstrat cumdicit laquo Nescitis quia Angelos judicabimus85 raquo Deipsis quoque judicandis in hoc numeroduodenario similis causa est Non enim quiadictum est laquo Judicantes duodecim tribus Israel raquotribus Levi quaelig tertia-decima est ab eis judicandanon erit aut solum illum populum non etiamcaeligteras gentes judicabunt Quod autem ait laquo Inregeneratione raquo procul dubio mortuorumresurrectionem nomine voluit regenerationisintelligi Sic enim caro nostra regenerabitur perincorruptionem quemadmodum est anima nostraregenerata per fidem

IV Multa praeligtereo quaelig de ultimo judicio itadici videntur ut diligenter considerata reperianturambigua vel magis ad aliud pertinentia sivescilicet ad eum Salvatoris adventum quo pertotum hoc tempus in Ecclesia sua venit hoc estin membris suis particulatim atque paulatimquoniam tota corpus est ejus sive ad excidiumterrenaelig Jerusalem quia et de illo cum loquiturplerumque sic loquitur tanquam de fine saeligculiatque de illo die judicii novissimo et magnoloquatur ita ut dignosci non possit omnino nisi

83 Act I 2684 1 Cor XV 1085 Id VI 3

92

ea quaelig apud tres Evangelistas MatthaeligumMarcum et Lucam de hac re similiter dicta suntinter se omnia conferantur Quaeligdam quippe alterobscurius alter explicat planius ut ea quaelig adunam rem pertinentia dicuntur appareat undedicantur Quod facere utcumque curavi inquadam epistola quam rescripsi ad beataememoria raquo virum Hesychium Salonitanaelig [77]urbis episcopum cujus epistolaelig titulus est Define saeligculi

V Proinde jam illud hic dicam quod inEvangelio secundum Matthaeligum de separationebonorum et malorum legitur per judiciumpraeligsentissimum atque novissimum Christi laquo Cumautem venerit inquit Filius hominis in majestatesua et omnes Angeli cum eo tunc sedebit supersedem majestatis suaelig et congregabuntur anteeum omnes gentes et separabit eos ab invicemsicut pastor segregat oves ab haedis et statuetoves quidem a dextris suis haeligdos autem asinistris Tunc dicet Rex his qui a dextris ejuserunt Venite benedicti Patris mei possideteparatum vobis regnum a constitutione mundiEsurivi enim et dedistis mihi manducare sitiviet dedistis mihi bibere hospes eram et collegistisme nudus et cooperuistis me infirmus etvisitastis me in carcere eram et venistis ad meTunc respondebunt ei justi dicentes Dominequando vidimus te esurientem et pavimus sitientem et dedimus tibi potum Quando autem

93

te vidimus hospitem et collegimus te autnudum et cooperuimus te Aut quando tevidimus infirmum aut in carcere et venimus adte Et respondens Rex dicet illis Arnen dicovobis quandiu uni fecistis de his fratribus meisminimis mihi fecistis Tunc dicet inquit et hisqui a sinistris erunt Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo et angelisejus86 raquo Deinde similiter etiam his enumerat quodilla non fecerint quaelig dextros fecisse memoravitSimiliterque interrogantibus quando eum viderintin horum indigentia constitutum quod minimissuis factum non est sibi factum non fuisserespondet sermonemque concludens laquo Et hiinquit [78] in supplicium aeligternum ibunt justiautem ni vitam aeligternam87 raquo Joannes veroevangelista apertissime narrat eum inresurrectione mortuorum futurum praeligdixissejudicium Cum enim dixisset laquo Neque enim Paterjudicat quemquam sed judicium omne dedit Filiout omnes honorificent Filium sicut honorificantPatrem qui non honorificat Filium nonhonorificat Patrem qui misit illum88 raquo protinusaddidit laquo Amen amen dico vobis quia quiverbum meum audit et credit ei qui me misithabet vitam aeligternam et in judicium non veniet

86 Matth XXV 31-4187 Matth XXV 4688 Joan V 22 23

94

sed transiit a morte in vitam89 raquo Ecce hic dixitfideles suos in judicium non venire Quomodoergo per judicium separabuntur a malis et ad ejusdexteram stabunt nisi quia hoc loco judicium prodamnatione posuit In tale quippe judicium nonvenient qui audiunt verbum ejus et credunt eiqui misit illum

CAPUT VI

Quaelig sit prima resurrectio quaelig secundaDEINDE adjungit et dicit laquo Amen amen

dico vobis quia venit hora et nunc est quandomortui audient vocem Filii Dei et qui audierintvivent Sicut enim Pater habet vitam in semetipsosic dedit et Filio habere vitam in semetipso90 raquoNondum de secunda resurrectione id estcorporum loquitur quaelig in line futura est sed deprima quaelig nunc est Hanc quippe ut distingueretait laquo Venit hora et nunc est raquo Non autem istacorporum sed animarum est Habent enim etanimaelig mortem suam in impietate atque peccatis secundum quam [79] mortem mortui sunt dequibus idem Dominus ait laquo Sine mortuossepelire mortuos suos91 raquo ut scilicet in animamortui in corpore mortuos sepelirent Propteristos ergo impietate et iniquitate in animamortuos laquo Venit inquit hora et nunc est

89 Ibid90 Ibid 25 2691 Matth VIII 22

95

quando mortui audient vocem Filii Dei et quiaudierint vivent92 raquo laquo Qui audierint raquo dixit quiobedierint qui crediderint et usque in finemperseveraverint Nec fecit hic ullam differentiambonorum et malorum Omnibus enim bonum estaudire vocem ejus et vivere ad vitam pietatis eximpietatis morte transeundo De qua morte aitapostolus Paulus laquo Ergo omnes mortui sunt etpro omnibus mortuus est ut qui vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro ipsis mortuus est etresurrexit93 raquo Omnes itaque mortui sunt inpeccatis nemine prorsus excepto siveoriginalibus sive etiam voluntate additis velignorando vel sciendo nec faciendo quod justumest et pro omnibus mortuis vivus mortuus estunus id est nullum habens omnino peccatum utqui per remissionem peccatorum vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro omnibus mortuus estpropter peccata nostra et resurrexit propterjustificationem nostram ut credentes in eum quijustificat impium ex impietate justificati tanquamex morte vivificati ad primam resurrectionemquaelig nunc est pertinere possimus Ad hanc enimprimam non pertinent nisi qui beati erunt inaeligternum ad secundam vero de qua moxlocuturus est et beatos pertinere docebit etmiseros Ista est misericordiaelig illa judicii Propter

92 2 Cor V 14 1593 Psal C 1

96

quod in Psalmo scriptum est laquo Misericordiam etjudicium cantabo tibi Domine94 raquo

II De quo judicio consequenter adjunxitatque ait laquo Et potestatem dedit ei judiciumfacere quia Filius hominis est95 raquo Hic ostenditquod in ea carne veniet [80] judicaturus in quavenerat judicandus Ad hoc enim ait laquo QuoniamFilius hominis est raquo Ac deinde subjungens undeagimus laquo Nolite inquit mirari hoc quia venithora ft in qua omnes qui in monumentis suntaudient vocem ejus et procedent qui bonafecerunt in resurrectionem vitaelig qui vero malaegerunt in resurrectionem judicii raquo Hoc est illudjudicium quod paulo ante sicut nunc prodamnatione posuerat dicens laquo Qui verbummeum audit et credit ei qui misit me habet vitamaeligternam et in judicium non veniet sed transiit amorte in vitam96 raquo id est pertinendo ad primamresurrectionem qua nunc transitur a morte advitam in damnationem non veniet quamsignificavit appellatione judicii sicut etiam hocloco ubi ait laquo Qui vero mala egerunt inresurrectionem judicii raquo id est damnationisResurgat ergo in prima qui non vult in secundaresurrectione damnari laquo Venit enim hora et nuncest quando mortui audient vocem Filii Dei et

94 Joan V 2795 Joan V 28 2996 Ibid 24

97

qui audierint vivent97 raquo id est in damnationemnon venient quaelig secunda mors dicitur in quammortem post secundam quaelig corporum futuraest resurrectionem praeligcipitabuntur qui in primaquaelig animarum est non resurgunt laquo Veniet aenim hora raquo (ubi non ait laquo Et nunc est raquo quia infine saeligculi erit hoc est in ultimo et maximojudicio Dei) laquo quando omnes qui in monumentissunt audient vocem ejus et procedent raquo Nondixit quemadmodum in prima laquo Et qui audierintvivent raquo Non enim omnes vivent ea scilicet vitaquaelig quoniam beata est sola vita dicenda estNam utique non sine qualicumque vita possentaudire et de monumentis resurgente carneprocedere Quare autem non omnes vivent in eoquod sequitur docet laquo Qui bona inquit feceruntin resurrectionem vitaelig raquo [81] hi sunt qui vivent laquo Qui vero mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo hi sunt qui non vivent quia secundamorte morientur Mala quippe egerunt quoniammale vixerunt male autem vixerunt quia inprima quaelig nunc est animarum resurrectione nonrevixerunt aut in eo quod revixerant non infinem usque manserunt Sicut ergo duaelig suntregenerationes de quibus jam supra locutus sumuna secundum fidem quaelig nunc fit perbaptismum alia secundum carnem quaelig fiet inejus incorruptione atque immortalitate perjudicium magnum atque novissimum ita sunt et97 Ibidem 25

98

resurrectiones duaelig una prima quaelig et nunc est etanimarum est quaelig venire non permittit inmortem secundam alia secunda quaelig nunc nonest sed in saeligculi fine futura est nec animarumsed corporum est quaelig per ultimum judiciumalios mittet in secundam mortem alios in eamvitam quaelig non habet mortem

CAPUT VII

De duabus resurrectionibus et de mille annis quid inApocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur

I DE his duabus resurrectionibus idemJoannes evangelista in libro qui diciturApocalypsis eo modo locutus est ut earum primaa quibusdam nostris non intellecta insuper etiamin quasdam ridiculas fabulas verteretur Aitquippe in libro memorato Joannes apostolus laquo Et vidi Angelum descendentem de cœlohabentem clavem abyssi et catenam in manu suaet tenuit draconem [82] illum serpentemantiquum qui cognominatus est Diabolus etSatanas et alligavit illuni mille annis et misit illumin abyssum et clausit et signavit super eum utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni post haeligc oportet eum solvi brevi temporeEt vidi sedes et sedentes super eas et judiciumdatum est Et animaelig occisorum proptertestimonium Jesu et propter verbum Dei et siqui non adoraverunt bestiam nec imaginem ejus

99

nec acceperunt inscriptionem in fronte aut inmanu sua et regnaverant cum Jesu mille annis reliqui eorum non vixerunt donec finiantur milleanni Haeligc resurrectio prima est Beatus et sanctusest qui habet in hac prima resurrectione partemIn istis secunda mors non habet potestatem sederunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cumeo mille annis98 raquo Qui propter haeligc hujus libriverba primam resurrectionem futuram suspicatisunt corporalem inter caeligtera maxime numeroannorum mille permoti sunt tanquam oporteretin sanctis eo modo veluti tanti temporis fierisabbatismum vacatione scilicet sancta postlabores annorum sex millium ex quo creatus esthomo et magni illius peccati merito in hujusmortalitatis aeligrumnas de paradisi felicitatedimissus est ut quoniam scriptum est laquo Unusdies apud Dominum sicut mille anni et mille annisicut dies unus99 raquo sex annorum millibus tanquamsex diebus impletis sequatur velut sabbatiseptimus in annis mille postremis ad hoc scilicetsabbatum celebrandum resurgentibus sanctisQuaelig opinio esset utcumque tolerabilis si aliquaeligdeliciae spiritales in illo sabbato affutura sanctisper Domini praeligsentiam crederentur Nam etiamnos hoc opinati fuimus aliquando Sed cum eosqui tunc resurrexerint dicant immoderatissimiscarnalibus epulis vacaturos [83] in quibus cibus

98 Apoc XX 1-499 2 Petr III 8

100

sit tantus ac potus ut non solum nullammodestiam teneant sed modum quoque ipsiusincredulitatis excedant nullo modo ista possuntnisi a carnalibus credi Hi autem qui spiritalessunt istos ista credentes χιλιαστὰς appellantgraeligco vocabulo quos verbum e verboexprimentes nos possumus Milliarios nuncupareEos autem longum est refellere ad singula sedpotius quemadmodum Scriptura haeligc accipiendasit jam debemus ostendere

II Ait ipse Dominus Jesus Christus laquo Nemopotest introire in domum fortis et vasa ejuseripere nisi prius alligaverit fortem100 raquo diabolumvolens intelligi fortem quia ipse genus humanumpotuit tenere captivum vasa vero ejus quaeligfuerat erepturus fideles suos futuros quos ille indiversis peccatis atque impietatibus possidebat Utergo alligaretur hic fortis propterea vidit isteApostolus in Apocalypsi laquo Angelumdescendentem de cœlo habentem clavem abyssiet catenam in manu sua Et tenuit inquitdraconem illum serpentem antiquum quicognominatus est Diabolus et Satanas et alligaviteum mille annis raquo hoc est ejus potestatem abeisseducendis ac possidendis qui fuerant liberandicohibuit atque frenavit Mille autem anni duobusmodis possunt quantum mihi occurrit intelligi aut quia in ultimis annis mille ista res agitur idest sexto annorum milliario tanquam sexto die100 Marc III 27

101

cujus nunc spatia posteriora volvuntur secuturodeinde sabbato quod non habet vesperam requiescilicet sanctorum quaelig non habet finem uthujus milliarii tanquam diei novissimam partemquaelig remanebat usque ad terminum saeligculi milleannos appellaverit eo loquendi modo quo parssignificatur a toto aut certe mille annos pro annisomnibus hujus [84] saeligculi posuit ut perfectonumero notaretur ipsa temporis plenitudoMillenarius quippe numerus denarii numeriquadratum solidum reddit Decem quippe deciesducta fiunt centum quaelig jam figura quadrata sedplana est Ut autem in altitudinem surgat et solidafiat rursus centum decies multiplicantur et millesunt Porro si centum ipsa pro universitatealiquando ponuntur quale illud est quodDominus omnia sua dimittenti et eum sequentipromisit dicens laquo Accipiet in hoc saeligculocentuplum101 raquo quod exponens quodammodoApostolus ait laquo Quasi nihil habentes et omniapossidentes102 raquo quia et ante jam dictum erat laquo Fidelis hominis totus mundus divitiarumest103 raquo quanto magis mille pro universitateponuntur ubi est soliditas ipsius denariaeligquadraturae Unde nec illud melius intelligiturquod in Psalmo legitur laquo Memor fuit in saeligculum

101 Matth XIX 29 et Marc X 30102 2 Cor VI 10103 Prov XVII

102

testamenti sui verbi quod mandavit in millegenerationes104 raquo id est in omnes

III laquo Et misit illum inquit in abyssum raquo utique diabolum misit in abyssum Quo nominesignificata est multitudo innumerabilis impiorumquorum in malignitate adversus Ecclesiam Deimultum profunda sunt corda non quia ibidiabolus ante non erat sed ideo dicitur illucmissus quia exclusus a credentibus plus cœpitimpios possidere Plus namque possidetur adiabolo qui non solum alienatus est a Deoverumetiam gratis odit servientes Deo laquo Etclausit inquit et signavit Super eum ut jam nonseduceret gentes donec finiantur mille anni raquolaquo Clausit super eum raquo dictum est interdixit ei nepossit exire id est vetitum transgredi laquo Signavitautem raquo quod addidit significasse mihi videturquia occultum esse voluit qui pertineant adpartem diaboli et qui non [85] pertineant Hocquippe in saeligculo isto prorsus latet quia et quividetur stare utrum sit casurus et qui videturjacere utrum sit surrecturus incertum est Ab eisautem gentibus seducendis hujus interdictivinculo et claustro diabolus prohibetur atquecohibetur quas pertinentes ad Christumseducebat antea vel tenebat Has enim Deuselegit ante mundi constitutionem105 eruere depotestate tenebrarum et transferre in regnum Filii

104 Psal CIV 8105 Ephes I 4

103

charitatis suaelig sicut Apostolus ait106 Namseducere illuni gentes etiam nunc et secumtrahere in aeligternam pœnam sed nonpraeligdestinatas in aeligternam vitam quis fidelisignorat Nec moveat quod saeligpe diabolus seducitetiam illos qui jam regenerati in Christo viasingrediuntur Dei laquo Novit enim Dominus qui suntejus107 raquo ex his in aeligternam damnationemneminem ille seducit Sic enim novit eosDominus ut Deus quem nihil latet etiamfuturorum non ut homo qui hominem adpraeligsens videt (si tamen videt cujus cor nonvidet) qualis autem postea sit futurus nec seipsum videt Ad hoc ergo ligatus est diabolus etinclusus in abysso ut jam non seducat gentes exquibus constat Ecclesia quas antea seductastenebat antequam esset Ecclesia Nec enimdictum est ut non seduceret aliquem sed laquo Utnon seduceret inquit jam gentes raquo in quibusEcclesiam procul dubio voluit intelligi laquo Donecfiniantur inquit mille anni raquo id est aut quodremanet de sexto die qui constat ex mille annis aut omnes anni quibus deinceps hoc saeligculumperagendum est

IV Nec sic accipiendum est quod ait laquo Utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni quasi postea seducturus sit eas duntaxatgentes ex quibus praeligdestinata constat Ecclesia a

106 Coloss I 13107 2 Tim II 19

104

quibus seducendis illo est vinculo claustroqueprohibitus Sed aut illa locutione dictum est [86]quaelig in Scripturis aliquoties invenitur qualis est inPsalmo laquo Sic oculi nostri ad Dominum Deumnostrum donec misereatur nostri108 raquo nequeenim cum misertus fuerit non erunt oculiservorum ejus ad Dominum Deum suum autcerte iste est ordo verborum laquo Et clausit etsignavit super eum donec finiantur mille anni raquoquod vero interposuit laquo Ut non seduceret jamgentes raquo ita se habet ut ab hujus ordinisconnexione sit liberum et seorsus intelligendumvelut si post adderetur ut sic se haberet totasententia laquo Et clausit et signavit super eumdonec finiantur mille anni ut non seduceret jamgentes raquo id est ideo clausit donec finiantur milleanni ut jam non seduceret gentes

CAPUT VIII

De alligatione et solutione diaboliI laquo POST haeligc inquit oportet eum solvi brevi

tempore109 raquo Si hoc est diabolo ligari et includiEcclesiam non posse seducere haeligc ergo eritsolutio ejus ut possit Absit nunquam enim abillo Ecclesia seducetur praeligdestinata et electa antemundi constitutionem de qua dictum est laquo Novit Dominus qui sunt ejus110 raquo et tamen hic

108 Psal CXXII 2109 Apoc XX 3110 2 Tim II 19

105

erit etiam illo tempore quo solvendus estdiabolus sicut ex quo est instituta hic fuit et eritomni tempore in suis utique qui succeduntnascendo monentibus Nam paulo post dicitquod solutus diabolus seductas gentes toto orbeterrarum attrahet in bellum adversus eamquorum hostium numerus erit ut arena marislaquo Et ascenderunt inquit super terraelig latitudinemet [87] cinxerunt castra sanctorum et dilectamcivitatem et descendit ignis de cœlo a Deo etcomedit cos et diabolus qui seducebat eosmissus est in stagnum ignis et sulphuris ubi etbestia et pseudopropheta et cruciabantur die acnocte in saeligcula saeligculorum111 raquo Sed hoc jam adjudicium novissimum pertinet quod nuncpropterea commemorandum putavi ne quisexistimet eo ipso parvo tempore quo solveturdiabolus in hac terra Ecclesiam non futuram illohic eam vel non inveniente cum fuerit solutusvel absumente cum fuerit modis omnibuspersecutus Non itaque per totum hoc tempusquod liber iste complectitur a primo scilicetadventu Christi usque in saeligculi finem quo eritsecundus ejus adventus ita diabolus alligatur utejus haeligc ipsa sit alligatio per hoc intervallumquod mille annorum numero appellat nonseducere Ecclesiam quandoquidem illam necsolutus utique seducturus est Nam profecto si eialligari est non posse seducere sive non111 Apoc XX 8-10

106

permitti quid erit solvi nisi posse seducere sivepermitti Quod absit ut liat sed alligatio diaboliest non permitti exercere totam tentationemquam potest vel vi vel dolo ad seducendoshomines in partem suam cogendo violenterfraudulenterve fallendo Quod si permitteretur intam longo tempore et tanta infirmitate multorumplurimos tales quales Deus id perpeti non vult etfideles dejiceret et ne crederent impediret quodne faceret alligatus est

II Tunc autem solvetur quando et brevetempus erit Nam tribus annis et sex mensibuslegitur totis suis suorumque viribus saeligviturus ettales erunt cum quibus ei belligerandum est utvinci tanto ejus impetu insidiisque non possint Siautem nunquam solveretur minus appareret ejusmaligna potentia minus sanctaelig [88] Civitatisfidelissima patientia probaretur minus deniqueperspiceretur quam magno ejus malo tam benefuerit usus Omnipotens qui cum nec omninoabstulit a tentatione sanctorum quamvis abeorum interioribus hominibus ubi in Deumcreditur foras missum ut forinsecus ejusoppugnatione proficerent et in eis qui sunt exparte ipsius alligavit ne quantam posseteffundendo et exercendo malitiam innumerabilesinfirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari etimpleri oportebat alios credituros alios jamcredentes a fide pietatis hos deterreret hosfrangeret et solvet in fine ut quam fortem

107

adversarium Dei Civitas superaverit cum ingentigloria sui redemptoris adjutoris liberatorisaspiciat In eorum sane qui tunc futuri suntsanctorum atque fidelium comparatione quidsumus Quandoquidem ad illos probandostantus solvetur inimicus cum quo nos ligatotantis periculis dimicamus Quamvis et hoctemporis intervallo quosdam milites Christi tamprudentes et fortes fuisse atque esse non dubiumest ut etiamsi tunc in ista mortalitate viverentquando ille solvetur omnes insidias ejus atqueimpetus et caverent sapientissime et patientissimesustinerent

III Haeligc autem alligatio diaboli non solumfacta est ex quo cœpit Ecclesia praeligter Judaeligamterram in nationes alias aliasque dilatari sedetiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeligculiquo solvendus est Quia et nunc homines abinfidelitate in qua ipse eos possidebatconvertuntur ad fidem et usque in illuni finemsine dubio convertentur et utique unicuique istefortis tunc alligatur quando ab illo tanquam vasejus eripitur et abyssus ubi inclusus est non ineis consumpta est quando sunt mortui qui tuncerant quando esse cœpit inclusus sedsuccesserunt eis alii nascendo atque succeduntdonec finiatur hoc sacculum qui oderintChristianos in quorum [89] quotidie velut inabysso caeligcis et profundis cordibus includaturUtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et

108

mensibus sex quando solutus totis viribussaeviturus est aliquis in qua non fuerat sitaccessurus ad fidem nonnulla quaeligstio estQuomodo enim stabit quod dictum est laquo Quisintrat in domum fortis ut vasa ejus eripiat nisiprius alligaverit fortem112 raquo si etiam solutoeripiuntur Ac per hoc ad hoc cogere videtur istasententia ut credamus illo licet exiguo temporeneminem accessurum esse populo christiano sedcum eis qui jam Christiani reperti fuerintdiabolum pugnaturum ex quibus etiamsi aliquivicti secuti eum fuerint non eos adpraeligdestinatum filiorum Dei numerum pertinereNeque enim frustra idem Joannes apostolus quiet hanc Apocalypsim scripsit in Epistola sua dequibusdam dicit laquo Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis nam si fuissent ex nobismansissent utique nobiscum113 raquo Sed quid fiet deparvulis Nimium quippe incredibile est nullosjam natos et nondum baptizatos praeligoccupariChristianorum filios illo tempore infantes nullosetiam ipsis nasci jam diebus aut si erunt non eosa parentibus suis ad lavacrum regenerationismodo quocumque perduci Quod si fiet quopacto soluto jam diabolo vasa ista eripientur incujus domum nemo intrat ut vasa ejus eripiatnisi prius alligaverit eum Imo vero id potius estcredendum nec qui cadant de Ecclesia nec qui

112 Matth XII 29113 1 Joan II 19

109

accedant Ecclesiaelig illo tempore defuturos sedprofecto tam fortes erunt et parentes probaptizandis parvulis suis et hic qui tunc primituscredituri sunt ut illum fortem vincant etiam nonligatum id est omnibus qualibus antea nunquamvel artibus insidiantem vel urgentem viribus etvigilanter intelligant et toleranter ferant ac sic illietiam non ligato eripiantur Nec ideo [90] falsaerit evangelica illa sententia laquo Quis intrat indomum fortis ut vasa ejus eripiat nisi priusalligaverit fortem raquo Secundum enim sententiaeligejus veritatem ordo iste servatus est ut priusalligaretur fortis ereptisque vasis ejus longelateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmisita multiplicaretur Ecclesia ut ex ipsa rerumdivinitus praeligdictarum et impletarum robustissimafide etiam soluto vasa possit auferre Sicut enimfatendum est multorum refrigescere charitatemcum abundat iniquitas et inusitatis maximisquepersecutionibus atque fallaciis diaboli jam solutieos qui in libro vitaelig scripti non sunt esse multoscessuros ita cogitandum est non solum quosbonos fideles illud tempus inveniet sed nonnullosetiam qui foris adhuc erunt adjuvante Dei gratiaper considerationem Scripturarum in quibus etalia et finis ipse praelignuntiatus est quem venirejam sentiunt ad credendum quod non credebantfuturos esse firmiores et ad vincendum etiamnon ligatum diabolum fortiores Quod si ita eritpropterea praeligcessisse dicenda est ejus alligatio ut

110

et ligati et soluti expoliatio sequeretur quoniamde hac re dictum est laquo Quis intrabit in domumfortis ut vasa ejus eripiat nisi prius alligaveritfortem raquo [91]

CAPUT IX

Quod sit regnum sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno

I INTEREA dum mille annis ligatus estdiabolus114 sancti regnant cum Christo etiam ipsismille annis eisdem sine dubio et eodem modointelligendis id est isto jam tempore prioris ejusadventus Excepto quippe illo regno de quo infine dicturus est laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum115 raquo nisi alioaliquo modo longe quidem impari jam nuncregnarent cum illo sancti ejus quibus ait laquo Ecceego vobiscum sum usque in consummationemsaeligculi116 raquo profecto non etiam nunc dicereturEcclesia regnum ejus regnumve cœlorum Namutique isto tempore in regno Dei eruditur scribaille qui profert de thesauro suo nova et vetera117de quo supra locuti sumus Et de Ecclesiacollecturi sunt zizania messores illi quaelig permisitcum tritico simul crescere usque ad messem quod exponens ait laquo Messis est finis saeligculi

114 Apoc XX 9115 Matth XXV 34116 Id XXVIII 20117 Id xiii 52

111

messores autem Angeli sunt Sicut ergocolliguntur zizania et igni comburuntur sic eritin consummatione saeligculi mittet Filius hominisAngelos suos et colligent de regno ejus omniascandala118 raquo Numquid de regno illo ubi nullasunt scandala De isto ergo regno ejus quod esthic Ecclesia colligentur Item dicit laquo Qui solveritunum de mandatis istis minimis et docuerit sic[92] homines minimus vocabitur in regnocœlorum qui autem fecerit et sic docueritmagnus vocabitur in regno cœlorum119 raquoUtrumque dicit in regno cœlorum et qui nonfacit mandata quaelig docet hoc est enim solverenon servare non facere et illum qui facit et sicdocet sed istum minimum illum magnum Etcontinuo secutus adjungit laquo Dico enim vobisquia nisi abundaverit justitia vestra superScribarum et Pharisaeligorum120 raquo id est superjustitiam eorum qui solvunt quod docent DeScribis enim et Pharisaeligis dicit alio loco laquo Quoniam dicunt et non faciunt121 raquo Nisi ergosuper eos abundaverit justitia vestra id est ut vosnon solvatis sed faciatis potius quod docetislaquo Non intrabitis inquit in regnum cœlorum raquoAlio modo igitur intelligendum est regnumcœlorum ubi ambo sunt et ille scilicet qui solvit

118 Ibid 39-41119 Matth V 19120 Ibid 20121 Id XXIII 3

112

quod docet et ille qui facit sed ille minimus istemagnus alio modo autem regnum cœlorumdicitur quo non intrat nisi ille qui facit Ac perhoc ubi utrumque genus est Ecclesia est qualisnunc est ubi autem illud solum erit Ecclesia estqualis tunc erit quando malus in ea non erit ErgoEcclesia et nunc est regnum Christi regnumquecœlorum Regnant itaque cum illo etiam nuncsancti ejus aliter quidem quam tunc regnabunt nec tamen cum illo regnant zizania quamvis inEcclesia cum tritico crescant Regnant enim cumillo qui faciunt quod Apostolus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum sunt sapiteubi Christus est in dextera Dei sedens quaeligsursum sunt quaeligrite non quaelig super terram122 raquoDe qualibus item dicit quod eorum conversatiosit in cœlis Postremo regnant cum illo qui eomodo sunt in regno ejus ut sint etiam ipsiregnum ejus Quomodo autem sunt regnumChristi qui ut alia taceam quamvis ibi sint donec[93] colligantur in fine saeligculi de regno ejus omniascandala tamen illic sua quaeligrunt non quaelig JesuChristi

II De hoc ergo regno militiaelig123 in quo adhuccum hoste confligitur et aliquando repugnaturrepugnantibus vitiis aliquando cedentibusimperatur donec veniatur ad illud pacatissimumregnum ubi sine hoste regnabitur et de hac

122 Coloss III 1 2123 Philip III 20

113

prima resurrectione quaelig nunc est liber iste sicloquitur Cum enim dixisset alligari diabolummille annis et postea solvi brevi tempore moxrecapitulando quid in istis mille annis agatEcclesia vel agatur in ea laquo Et vidi inquit sedes etsedentes supereas et judicium datum est124 raquo Nonhoc putandum est de ultimo judicio dici sedsedes praeligpositorum et ipsi praeligpositi intelligendisunt per quos Ecclesia nunc gubernaturJudicium autem datum nullum meliusaccipiendum videtur quam id quod dictum est laquo Quaelig ligaveritis in terra ligata erunt et in cœlo et quaelig solveritis in terra soluta erunt et incœlo125 raquo Unde Apostolus laquo Quid enim mihi estinquit de his qui foris sunt judicare Nonne dehis qui intus sunt vos judicatis126 Et animaeliginquit occisorum propter testimonium Jesu etpropter verbum Dei127 raquo subauditur quod posteadicturus est laquo Regnaverunt cum Jesu milleannis raquo animaelig scilicet Martyrum nondum sibicorporibus suis redditis Neque enim piorumanimaelig mortuorum separantur ab Ecclesia quaeligetiam nunc est regnum Christi Alioquin nec adaltare Dei fieret eorum memoria incommunicatione corporis Christi nec aliquidprodesset ad ejus in periculis baptismum currere

124 Apoc XX 4125 Matth XVIII 18126 1 Cor V 12127 Apoc xx 4

114

ne sine illo finiatur haeligc vita nec adreconciliationem si forte per pœnitentiammalamve conscientiam quisque ab eodem corporeseparatus est Cur enim fiunt ista nisi quia [94]fideles etiam defuncti membra ejus sunt Quamvis ergo cum suis corporibus nondum jamtamen eorum animaelig regnant cum illo dum istimille anni decurrunt Unde in hoc eodem libro etalibi legitur laquo Beati mortui qui in Dominomoriuntur a modo et jam dicit Spiritus utrequiescant a laboribus suis nam opera eorumsequuntur illos128 raquo Regnat itaque cum Christonunc primum Ecclesia in vivis et mortuislaquo Propterea enim sicut dicit Apostolus mortuusest Christus ut et vivorum et mortuorumdominetur129 raquo Sed ideo tantummodo Martyrumanimas commemoravit quia ipsi praeligcipueregnant mortui qui usque ad mortem proveritate certaverunt Sed a parte totum etiamcaeligteros mortuos intelligimus pertinentes adEcclesiam quod est regnum Christi

III Quod vero sequitur laquo Et si qui nonadoraverunt bestiam nec imaginem ejus necacceperunt inscriptionem in fronte aut in manusua130 raquo simul de vivis ac mortuis debemusaccipere Quaelig sit porro ista bestia quamvis sildiligentius inquirendum non tamen abhorret a

128 Apoc XIV 13129 Rom XIV 9130 Apoc XX 4

115

fide recta ut ipsa impia Civitas intelligatur eipopulus infidelium contrarius populo fideli etCivitati Dei Imago vero ejus simulatio ejus mihividetur in eis videlicet hominibus qui velut fidemprofitentur et infideliter vivunt Fingunt enim seesse quod non sunt vocanturque non veracieffigie sed fallaci imagine Christiani Ad eam-dem namque bestiam pertinent non solum aperteinimici nominis Christi et ejus gloriosissimasCivitatis sed etiam zizania quaelig de regno ejusquod est Ecclesia in fine saeligculi colligenda suntEt qui sunt qui non adorant bestiam necimaginem ejus nisi qui faciunt quod aitApostolus laquo Ne sitis jugum ducentes cuminfidelibus131 raquo Non adorant enim id est nonconsentiunt non subjiciuntur neque [95]accipiunt inscriptionem notam scilicet criminisin fronte propter professionem in manu propteroperationem Ab his igitur malis alieni sive adhucin ista mortali carne viventes sive defunctiregnant cum Christo jam nunc quodam modohuic tempori congruo per totum hoc intervallumquod numero mille significatur annorum

IV laquo Reliqui eorum inquit non vixerunt132Hora enim nunc est cum mortui audient vocemFilii Dei et qui audierint vivent133 raquo reliqui veroeorum non vivent Quod vero subdidit laquo Donec

131 2 Cor VI 14132 Apoc XX 5133 1 Joan V 25

116

finiantur mille anni intelligendum est quod eotempore non vixerunt quo vivere debuerunt advitam scilicet de morte transeundo Et ideo cumdies venerit quo fiat et corporum resurrectio nonad vitam de monumentis procedent sed adjudicium ad damnationem scilicet quaelig secundamors dicitur Donec enim finiantur mille anniquicumque non vixerit id est isto toto temporequo agitur prima resurrectio non audierit vocemFilii Dei et ad vitam de morte transierit profectoin secunda resurrectione quaelig carnis est inmortem secundam cum ipsa carne transibitSequitur enim et dicit laquo Haeligc resurrectio primaest Beatus et sanctus qui habet in hac primaresurrectione partem134 raquo id est particeps ejus estIpse est autem particeps ejus qui non solum amorte quaelig in peccatis est reviviscit verumetiamin eo quod revixerit permanebit laquo In istis inquitsecunda mors non habet potestatem raquo Habetergo in reliquis de quibus superius ait laquo Reliquieorum non vixerunt donec finiantur mille anni raquoquoniam isto toto temporis intervallo quod milleannos vocat quantumcumque in eo quisqueeorum vixit in corpore non revixit a morte inqua eum tenebat impietas ut sic reviviscendo [96]primaelig resurrectionis particeps fieret atque in eopotestatem secunda mors non haberet

CAPUT X

134 Apoc XX 5 6

117

Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionemad sola corpora non etiam ad animas pertinere

SINT qui putant resurrectionem dici nonposse nisi corporum ideoque istam quoque incorporibus primam futuram esse contenduntQuorum enim est inquiunt cadere eorum estresurgere Cadunt autem corpora moriendo namet a cadendo cadavera nuncupantur Non ergoanimarum inquiuntresurrectio potest esse sedcorporum Sed quid contra Apostolum dicuntqui eam resurrectionem appellat Namsecundum interiorem non secundum exterioremhominem utique resurrexerant quibus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum suntsapite135 raquo Quem sensum verbis aliis alibi posuitdicens laquo Ut quemadmodum Christus a mortuisresurrexit per gloriam Patris sic et nos in novitatevitaelig ambulemus136 raquo Hinc est et illud laquo Surge quidormis et exurge a mortuis et illuminabit teChristus137 raquo Quod autem dicuntnon posseresurgere nisi qui cadunt et ideo putantresurrectionem ad corpora non ad animaspertinere quia corporum est cadere cur nonaudiunt laquo Non recedatis ab illo ne cadatis raquo etlaquo Suo Domino stat aut cadit138 raquo et laquo Qui putat

135 Coloss III 2136 Rom VI 4137 Ephes V 14138 Rom XIV 4

118

se stare videat ne cadat139 raquo Puto enim quod inanima non in corpore casus iste [97] cavendusest Si igitur cadentium est resurrectio caduntautem et animaelig profecto et animas resurgereconfitendum est Quod autem cum dixisset laquo Inistis secunda mors non habet potestatem raquoadjunxit atque ait laquo Sed erunt sacerdotes Dei etChristi et regnabunt cum eo mille annis140 raquo nonutique de solis episcopis et presbyteris dictum estqui proprie jam vocantur in Ecclesia sacerdotes sed sicut omnes Christianos dicimus proptermysticum chrisma sic omnes sacerdotesquoniam membra sunt unius sacerdotis Dequibus apostolus Petrus laquo Plebs inquit sanctaregale sacerdotium141 raquo Sane licet breviter atquetranseunter insinuavit Deum esse Christumi

dicendo laquo Sacerdotes Dei et Christi raquo hoc estPatris et Filii quamvis propter formam servisicut filius hominis ita etiam sacerdos Christuseffectus sit in aeligternum secundum ordinemMelchisedech142 De qua re in hoc Opere nonsemel diximus

CAPUT XI

De Gog et Magog quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope finem saeligculi diabolus incitabit

139 1 Cor X 12140 Apoc XX 6141 1 Petr II 9142 Psal CIX 4

119

laquo ET cum finiti fuerint inquit mille annisolvetur Satanas de custodia sua et exibit adseducendas nationes quaelig sunt in quatuor angulisterraelig Gog et Magog et trahet eos in bellumquorum numerus est ut arena maris143 raquo Ad hocergo tunc seducet ut in hoc bellum trahat Namet antea modis quibus poterat per [98] malamulta et varia seducebat laquo Exibit raquo autem dictumest in apertam persecutionem de latebris erumpetodiorum Haeligc enim erit novissima persecutionovissimo imminente judicio quam sanctaEcclesia toto terrarum orbe patietur universascilicet Civitas Christi ab universa diaboli Civitatequantacumque erit utraque super terram Gentesquippe istaelig quas appellat Gog et Magog non sicsunt accipiendaelig tanquam sint aliqui in aliquaparte terrarum barbari constituti sive quosquidam suspicantur Getas et Messagetas propterlitteras horum nominum primas sive aliquos aliosalienigenas et a romano jure sejunctos Totonamque orbe terrarum significati sunt isti essecum dictum est laquo Nationes quaelig sunt in quatuorangulis terraelig raquo easque subjecit esse laquo Gog etMagog raquo Quorum interpretationem nominumesse comperimus Gog tectum Magog de tecto tanquam domus et ipse qui procedit de domoGentes igitur sunt in quibus diabolum velut inabysso superius intelligebamus inclusum et ipsede illis quodam modo sese efferens et procedens 143 Apoc XX 7

120

ut illaelig sint tectum ipse de tecto Si autemutrumque referamus ad gentes non unum horumad illas alterum ad diabolum et tectum ipsaeligsunt quia in eis nunc includitur et quodam modotegitur inimicus antiquus et de tecto ipsaelig eruntquando in apertum odium de operto erupturaesunt Quod vero ait laquo Et ascenderunt super terraeliglatitudinem et cinxerunt castra sanctorum etdilectam civitatem144 raquo non utique ad unumlocum venisse vel venturi esse significati suntquasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorumet dilecta civitas cum haeligc non sit nisi ChristiEcclesia toto terrarum orbe diffusa ac per hocubicumque tunc erit quaelig in omnibus gentibuserit quod significatum est nomine latitudinis [99]terraelig ibi erunt castra sanctorum ibi erit dilectaDeo civitas ejus ibi ab omnibus inimicis suisquia et ipsi in omnibus gentibus cum illa eruntpersecutionis illius immanitate cingetur hoc estin angustias tribulationis arctabitur urgebiturconcludetur nec militiam suam deseret quaeligvocabulo est appellata castrorum

CAPUT XII

An ad ultimum supplicium pertineat impiorum3

quod descendisse ignis de cœlo et eosdem comedissememoratur

144 Apoc XX 8

121

QUOD vero ait laquo Et descendit ignis de cœloet comedit eos145 raquo non extremum putandum estid esse supplicium quod erit cum diceretur laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum146 raquoTunc quippe in ignem mittentur ipsi non ignis decœlo veniet super ipsos Hic autem beneintelligitur laquo Ignis de cœlo raquo de ipsa firmitatesanctorum qua non cessuri sunt saeligvientibus uteorum faciant voluntatem Firmamentum enimest cœlum cujus firmitate illi cruciabunturardentissimo zelo quoniam non poteruntattrahere in partes Antichristi sanctos Christi Etipse erit ignis qui comedet cos et hoc laquo a Deo raquoquia Dei munere insuperabiles fiunt sancti undeexcruciantur inimici Sicut enim in bono positumest laquo Zelus domus tuaelig comedit me raquo ita econtrario laquo Zelus occupavit plebem ineruditamet nunc ignis contrarios comedet147 raquo laquo Et nunc raquoutique excepto scilicet ultimi illius igne judiciiAut si eam plagam qua [100] percutiendi suntEeclesiaelig persecutores veniente jam Christo quosviventes inveniet super terram quando interficietAntichristum spiritu oris sui148 ignem appellavitdescendentem de cœlo eosque comedentemneque hoc ultimum supplicium erit impiorum

145 Apoc XX 9146 Matth XXV 41147 Psal LXVIII 10 Isai XXVI 11 juxta LXX148 2 Thess II 8 et Apoc XX 9

122

sed illud quod facta corporum resurrectionepassuri sunt

CAPUT XIII

An tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit

HAEligC persecutio novissima quaelig futura est ahAnti- christo (sicut jam diximus quia et in hoclibro superius et apud Danielem prophetampositum est) tribus annis et sex mensibus eritQuod tempus quamvis exiguum utrum ad milleannos pertineat quibus et diabolum ligatum dicitet sanctos regnare cum Christo an eisdem annishoc parvum spatium superaddatur atque sit extramerito ambigitur Quia si dixerimus ad eosdemannos hoc pertinere non tanto tempore sedprolixiore cum Christo regnum sanctorumreperietur extendi quam diabolus alligariProfecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsapraeligcipue persecutione regnabunt mala tantavincentes quando jam diabolus non erit alligatusut eos persequi omnibus viribus possitQuomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annisutrumque determinat diaboli scilicet alligationemregnumque sanctorum cum trium annorum etsex mensium intervallo prius desinat alligatiodiaboli quam regnum sanctorum in his milleannis cum [101] Christo Si autem dixerimusparvum persecutionis hujus hoc spatium noncomputandum in mille annis sed eis impletis

123

potius adjiciendum ut proprie possit intelligiquod cum dixisset laquo Sacerdotes Dei et Christiregnabunt cum eo mille annis raquo adjecit laquo Et cumfiniti fuerint mille anni solvetur Satanas decustodia sua raquo isto enim modo et regnumsanctorum et vinculum diaboli simul cessaturaesse significat ut deinde persecutionis illiustempus nec ad sanctorum regnum nec adcustodiam Satanaelig quorum utrumque in milleannis est perlinere sed superadditum et extracomputandum esse credatur cogemur faterisanctos in illa persecutione regnaturos non essecum Christo Sed quis audeat dicere tunc cum illonon regnatura sua membra quando ei maximeatque fortissime cohaeligrebunt et quo temporequanto erit acrior impetus belli tanto major glorianon cedendi tanto densior corona martyrii Autsi propter tribulationes quas passuri sunt nondicendi sunt regnaturi consequens erit ut etiamsuperioribus diebus in eisdem mille annisquicumque tribulabantur sanctorum eo ipsotempore tribulationis suaelig cum Christo nonregnasse dicantur ac per hoc et illi quorumanimas auctor libri hujus vidisse se scribitoccisorum propter testimonium Jesu et propterverbum Dei non regnabant cum Christo quandopatiebantur persecutionem et ipsi regnumChristi non erant quos Christus excellentiuspossidebat Absurdissimum id quidem et omnimodo aversandum Sed certe animaelig victrices

124

gloriosissimorum Martyrum omnibus doloribusac laboribus superatis atque finitis posteaquammortalia membra posuerunt cum Christo utiqueregnaverunt et regnant donec finiantur milleanni ut postea receptis etiam corporibus jamimmortalibus regnent Proinde tribus illis annisatque dimidio animaelig [102] occisorum pro ejusmartyrio et quaelig antea cie corporibus exierunt etquaelig ipsa novissima persecutione sunt exituraeligregnabunt cum illo donec finiatur mortalesaeligculum et ad illud regnum ubi mors non erittranseatur Quocirca cum Christo regnantiumsanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboliet custodiae quia illi cum suo rege Dei Filio jamdiabolo non ligato etiam per tres illos annos acsemissem regnabunt Remanet igitur ut cumaudimus laquo Sacerdotes Dei et Christi regnabuntcum illo mille annis et cum finiti fuerint milleanni solvetur Satanas de custodia sua149 raquo autnon regni hujus sanctorum intelligamus annosmille finiri sed vinculi diaboli atque custodiaelig utannos mille id est annos omnes suos quaeligquepars habeat diversis ac propriis prolixitatibusfiniendos ampliore sanctorum regno breviorediaboli vinculo aut certe quoniam triumannorum et sex mensium brevissimum spatiumest computari noluisse credatur sive quod minusSatanaelig vinculum sive quod amplius videturregnum habere sanctorum sicut de quadringentis149 Apoc XX 6

125

annis in sexto-decimo hujus Operis voluminedisputavi quoniam plus aliquid erant et tamenquadringenti sunt nuncupati et talia saeligpereperiuntur in Litteris sacris si quis advertat [103]

CAPUT XIV

De damnatione diaboli cum suis et perrecapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis

POST hanc autem commemorationemnovissimae persecutionis breviter complectiturtotum quod ultimo jam judicio diabolus et cumsuo principe Civitas inimica passura est Dicitenim laquo Et diabolus qui seducebat eos missus estin stagnum ignis et sulphuris quo bestia etpseudopropheta et cruciabuntur die ac nocte insaeligcula saeligculorum150 raquo Bestiam bene intelligiipsam impiam Civitatem supra jam diximusPseudo vero propheta ejus aut Antichristus estaut imago illa id est figmentum de quo ibi locutisumus Post haeligc ipsum novissimum judiciumquod erit in secunda resurrectione mortuorumquaelig corporum est recapitulando narransquomodo fuerit sibi revelatum laquo Et vidi inquitthronum magnum et candidum et sedentemsuper eum cujus a facie fugit cœlum et terra etlocus eorum inventus non est151 raquo Non ait laquo Vidithronum magnum et candidum et sedentem

150 Apoc XX 9 10151 Ibid 11

126

super eum et ab ejus facie fugit cœlum et terra raquoquoniam non tunc factura est id est antequamesset de vivis et mortuis judicatum sed eum sevidisse dixit in throno sedentem a cujus faciefugit cœlum et terra sed postea Peracto quippejudicio tunc esse desinet hoc cœlum et haeligc terraquando incipiet esse cœlum novum et terra novaMutatione namque rerum non omni modointeritu transibit hic mundus Unde et Apostolus[104] ait laquo Praeligterit enim figura hujus mundivolo vos sine sollicitudine esse152 raquo Figura ergopraeligterit non natura Cum ergo se Joannes vidissedixisset sedentem super thronum a cujus faciequod postea futurum est fugit cœlum et terra laquo Et vidi inquit mortuos magnos et pusillos etaperti sunt libri et alius liber apertus est qui estvitaelig uniuscujusque et judicati sunt mortui exipsis scripturis librorum secundum facta sua153 raquoLibros dixit esse apertos et librum sed librumcujusmodi non tacuit laquo Qui est inquit vitaeliguniuscujusque raquo Ergo illi Libri quos priore locoposuit intelligendi sunt sancti et veteres et noviut in illis ostenderetur quaelig Deus fieri sua mandatajussisset in illo autem qui est vitaeliguniuscujusque quid horum quisque non fecissetsive fecisset Qui liber si carnali ter cogitetur quisejus magnitudinem aut longitudinem valeataeligstimare Aut quanto tempore legi poterit liber

152 1 Cor VII 31 32153 Apoc XX 12

127

in quo scriptaelig sunt universae vitaelig universorum An tantus Angelorum numerus aderit quantushominum erit et vitam suam quisque ab Angelosibi adhibito audiet recitari Non ergo unus libererit omnium sed singuli singulorum Scripturavero ista unum volens intelligi laquo Et alius inquitliber apertus est raquo Quaeligdam igitur vis estintelligenda divina qua fiet ut cuique opera suavel bona vel mala cuncta in memoriamrevocentur et mentis intuitu mira celeritatecernantur ut accuset vel excuset scientiaconscientiam atque ita simul et omnes et singulijudicentur Quaelig nimirum vis divina libri nomenaccepit In ea quippe quodam modo legiturquidquid ea faciente recolitur Et autem ostendatqui mortui judicandi sint pusilli et magnirecapitulando dicit tanquam ad id rediens quodpraeligterierat potiusve distulerat laquo Et exhibuitmare mortuos qui in eo erant et [105] mors etinfernus reddiderunt mortuos quos in sehabebant154 raquo Hoc procul dubio prius factum estquam essent mortui judicati et tamen illud priusdictum est Hoc est ergo quod dixi recapitulandocum ad id rediisse quod intermiserat Nunc autemordinem tenuit atque ut explicaretur ipse ordocommodius etiam de judicatis mortuis quod jamdixerat suo repetivit loco Cum enim dixisset laquo Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant etmors et infernus reddiderunt mortuos quos in se154 Apoc XX 13

128

habebant raquo mox addidit quod paulo anteposuerat laquo Et judicati sunt singuli secundumfacta sua raquo Hoc est enim quod supra dixerat laquo Et judicati sunt mortui secundum facta sua raquo

CAPUT XV

Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt

SED qui sunt mortui quos exhibuit mare quiin eo erant Neque enim qui in mare moriunturnon sunt in inferno aut corpora eorum servanturin mari aut quod est absurdius mare habebatbonos mortuos et infernus malos Quis hocputaverit Sed profecto convenienter quidam hocloco mare pro isto saeligculo positum accipiuntCum ergo et quos hic inveniet Christus incorpore constitutos simul significaret cum iis quiresurrecturi sunt judicandos etiam ipsos mortuosappellavit et bonos quibus dicitur laquo Mortuienim estis et vita vestra abscondita est cumChristo in Deo155 raquo et [106] malos de quibusdicitur laquo Sine mortuos sepelire mortuos suos156 raquoPossunt mortui etiam propter hoc dici quodmortalia gerunt corpora unde Apostolus laquo Corpus quidem inquit mortuum est propterpeccatum spiritus autem vita est propterjustitiam157 raquo utrumque in homine vivente atque

155 Coloss III 3156 Matth VIII 22157 Rom VIII 10

129

in hoc corpore constituto esse demonstrans etcorpus mortuum et spiritum vitam Nec tamendixit corpus mortale sed mortuum quamviseadem paulo post etiam mortalia corpora sicutusitatius vocantur appellet Hos ergo mortuosexhibuit mare qui in eo erant id est exhibuithomines hoc saeligculum quicumque in eo erantquia nondum obierant laquo Et mors et infernusinquit reddiderunt mortuos quos in sehabebant158 raquo Mare exhibuit quia sicut inventisunt affuerunt mors vero et infernusreddiderunt quoniam vitaelig de qua jam exierantrevocarunt Nec frustra fortasse non satis fuit utdiceret laquo mors raquo aut laquo infernus raquo sed ututrumque dictum est Mors propter bonos quitantummodo mortem perpeti potuerunt non etinfernum infernus autem propter malos quietiam pœnas apud inferos pendunt Si enim nonabsurde credi videtur antiquos etiam sanctos quiventuri Christi tenuerunt fidem locis quidem atormentis impiorum remotissimis sed apudinferos fuisse donec eos inde sanguis Christi etad ea loca descensus erueret profecto deincepsboni fideles effuso illo pretio jam redemptiprorsus inferos nesciunt donec etiam receptiscorporibus bona recipiant quaelig merentur Cumautem dixisset laquo Et judicati sunt singulisecundum facta sua159 breviter subjecit

158 Ibid 11159 Apoc XX 12

130

quemadmodum fuerint judicati laquo Et mors etinfernus inquit missi sunt in stagnum ignis160 raquohis nominibus significans diabolum [107]quoniam mortis est auctor et infernarumpœnarum uni- versamque simul daemonumsocietatem Hoc est enim quod supra evidentiuspraeligoccupando jam dixerat laquo Et diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis etsulphuris raquo Quod ibi vero obscurius adjunxeratdicens laquo Quo et bestia pseudopropheta raquo hicapertius laquo Et qui w non sunt inventi inquit inlibro vitaelig scripti missi sunt in stagnum ignis161 raquoNon Deum liber iste commemorat ne oblivionefallatur sed praeligdestinationem significat eorumquibus aeligterna dabitur vita Neque enim nescit eosDeus et in hoc libro legit ut sciat sed potiusipsa ejus praeligscientia de illis quaelig falli non potestliber est vitaelig in quo sunt scripti id est antepraeligcogniti

CAPUT XVI

De cœlo novo et terra novaFINITO autem judicio quo praelignuntiavit

judicandos malos restat ut etiam de bonis dicatJam enim explicavit quod breviter a Dominodictum est laquo Ibunt isti in suppliciumaeligternum162 raquo sequitur ut explicet quod etiam ibi

160 Ibid 13161 Apoc XX 9162 Ibid 15

131

connectitur laquo Justi autem in vitam aeligternam Etvidi inquit cœlum novum et terram novamNam primum cœlum et prima terra recesseruntet mare jam non est163 raquo Isto fiet ordine quodsuperius praeligoccupando jam dixit vidisse se superthronum sedentem164 a cujus facie fugit cœlum etterra165 Judicatis quippe his qui scripti non suntin libro vitaelig et in aeligternum ignem [108] missis(qui ignis cujusmodi et in qua mundi vel rerumparte futurus sit hominem scire arbitrorneminem nisi forte cui Spiritus divinus ostendit)tunc figura hujus mundi mundanorum igniumconflagratione praeligteribit sicut factum estmundanarum aquarum inundatione diluvium Illaitaque ut dixi conflagratione mundanaelementorum corruptibilium qualitates quaeligcorporibus nostris corruptibilibus congruebantardendo penitus interibunt atque ipsa substantiaeas qualitates habebit quaelig corporibusimmortalibus mirabili mutatione conveniant utscilicet mundus in melius innovatus Apteaccommodetur hominibus etiam carne in meliusinnovatis Quod autem ait laquo Et mare jam nonest raquo utrum maximo illo ardore siccetur an etipsum vertatur in melius non facile dixerimCœlum quippe novum et terram novam futuramlegimus de mari autem novo aliquid me uspiam

163 Matth XXV 46164 Apoc XXI 1165 Id XX 11

132

legisse non recolo nisi quod in hoc eodem libroreperitur laquo Tanquam mare vitreum similecrystallo166 raquo Sed tunc non de isto fine saeligculiloquebatur nec proprie dixisse videtur mare sedlaquo Tanquam mare raquo Quamvis et nunc sicut amatprophetica locutio propriis verbis translatamiscere ac sic quodam modo velare quod diciturpotuit de illo mari dicere laquo Et mare jam nonest raquo de quo supra dixerat laquo Et exhibuit maremortuos qui in eo erant167 raquo Jam enim tunc nonerit hoc sacculum vita mortalium turbulentum etprocellosum quod maris homine figuravit [109]

CAPUT XVII

De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finemlaquo ET Civitatem inquit magnam Jerusalem

novam vidi descendentem de cœlo a Deoaptatam quasi novam nuptam ornatam maritosuo Et audivi vocem magnam de thronodicentem Ecce tabernaculum Dei cumhominibus et habitabit cum cis et ipsi eruntpopulus ejus et ipse Deus erit cum eis Etabsterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam et mors jam non erit neque luctusneque clamor sed nec ullus dolor quia prioraabierunt Et dixit sedens in throno Ecce novafacio omnia168 raquo De cœlo descendere ista Civitas

166 Apoc IV VI et XV 2167 Id XX 13168 Apoc XXI 1-5

133

dicitur quoniam cœlestis est gratia qua Deus eamfecit Propter quod ei dicit etiam per Isaiam laquo Ego sum Dominus faciens te169 raquo Et de cœloquidem ab initio sui descendit ex quo per hujussaeligculi tempus gratia Dei de super veniente perlavacrum regenerationis in Spiritu sancto missode cœlo subinde cives ejus accrescunt Sed perjudicium Dei quod erit novissimum per ejusFilium Jesum Christum tanta ejus et tam nova deDei munere claritas apparebit ut nulla remaneantvetustatis vestigia quandoquidem et corpora adincorruptionem atque immortalitatem novam exvetero corruptione atque mortalitate transibuntNam hoc de isto tempore accipere quo regnatcum Rege suo mille annis impudentiaelig nimiaeligmihi videtur cum apertissime dicat laquo AbstergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum et morsjam non [110] erit neque luctus neque clamorsed nec ullus dolor raquo Quis vero tam sit absurduset obstinatissima contentione vesanus qui audeataffirmare in hujus mortalitatis aerumnis non dicopopulum sanctum sed unumquemquesanctorum qui hanc vel ducat vel ducturus sitvel duxerit vitam nullas habentem lacrymas etdolores cum potius quanto quisque est sanctioret desiderii sancti plenior tanto sit ejus in orandofletus uberior An non est vox Civis supernaeligJerusalem laquo Factaelig sunt mihi lacrymaelig meaelig panis

169 Isai XL 8 juxta LXX

134

die ac noctaelig170 raquo Et laquo Lavabo per singulasnoctes lectum meum in lacrymis meis stratummeum rigabo171 raquo Et laquo Gemitus meus non estabsconditus a te172 raquo Et laquo Dolor meus renovatusest173 raquo Aut vero non ejus filii sunt quiingemiscunt gravati174 in quo nolunt expoliari sedsupervestiri ut absorbeatur mortale a vita Nonne ipsi sunt qui primitias habentes Spiritus175in semetipsis ingemiscunt adoptionemexpectantes redemptionem corporis sui An ipseapostolus Paulus non erat supernusJerosolymitanus vel non mullo magis hoc eratquando pro Israelitis fratribus carnalibus suistristitia illi erat magna et continuus dolor cordiejus176 Quando autem mors non erit in istaCivitate nisi quando dicetur laquo Ubi est morscontentio tua Ubi est mors aculeus tuus Aculeus autem mortis est peccatum177 raquo Quodtunc utique non erit quando dicetur laquo Ubi est raquoNunc vero non quilibet infimus cives illiusCivitatis sed idem ipse Joannes in Epistola suaclamat laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobis

170 Psal XLI 4171 Id VI 7172 Id XXXVII 10173 Id XXXVIII 3174 2 Cor V 4175 Rom VIII 23176 Id IX 2177 1 Cor XV 55 56

135

non est178 raquo Et in hoc quidem Libro cujus nomenest Apocalypsis obscure multa dicuntur ut [111]mentem legentis exerceant et pauca in eo sunt exquorum manifestati tine indagentur caeligtera cumlabore maxime quia sic eadem multis modisrepetit ut alia atque alia dicere videatur cumaliter atque haeligc ipsa dicere vestigetur Verum inhis verbis ubi ait laquo Absterget Deus omnemlacrymam ab oculis eorum et mors jam non eritneque luctus neque clamor sed nec ullusdolor raquo tanta luce dicta sunt de saeligculo futuro etimmortalitate atque aeligternitate sanctorum (tuncenim solum atque ibi solum ista non erunt) utnulla debeamus in Litteris sacris quaeligrere vellegere manifesta si haeligc putaverimus obscura

CAPUT XVIII

Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judiciopraeligdicarit

NUNC jam videamus quid etiam apostolusPetrus de hoc judicio scripserit laquo Venient inquitin novissimo dierum illusione illudentessecundum proprias concupiscentias suas euntes etdicentes Ubi est promissum praeligsentiaelig ipsius ex quo enim patres dormierunt sic omniaperseverant ab initio creaturaelig Latet enim illoshoc volentes quia cœli erant olim et terra deaqua et per aquam constituta Dei verbo perquaelig qui tunc erat mundus aqua inundatus

178 1 Joan I 8

136

deperiit Qui autem nunc sunt cœli et terraeodem verbo repositi sunt igni reservandi indiem judicii et perditionis hominum impiorumHoc unum vero non lateat vos charissimi quiaunus dies apud Dominum sicut mille anni etmille anni sicut dies unus [112] Non tardatDominus promissum sicut quidam tarditatemexistimant sed patienter fert propter vos nolensaliquem perire sed omnes in pœnitentiamconverti Veniet autem dies Domini ut fur in quocœli magno impetu transcurrent elementa autemardentia resolventur et terra et quaelig in ipsa suntopera exurentur His ergo omnibus pereuntibusquales oportet esse vos in sanctisconversationibus expectantes et properantes adpraeligsentiam diei Domini per quam cœli ardentessolventur et elementa ignis ardore decoquentur Novos vero cœlos et terram novam secundumpromissa ipsius expectamus in quibus justitiainhabitat179 raquo Nihil hic dixit de resurrectionemortuorum sed sane de perditione mundi hujussatis Ubi etiam commemorans factum antediluvium videtur admonuisse quodam modoquatenus in fine hujus saeligculi mundum istumperiturum esse credamus Nam et illo temporeperisse dixit qui tunc erat mundum nec solumorbem terraelig verumetiam cœlos quos utique istosaerios intelligimus quorum locum ac spatiumtunc aqua crescendo superaverat Ergo totus aut179 2 Petr III 3-13

137

pene totus aer iste ventosus (quod cœlum velpotius cœlos vocat sed istos utique imos nonillos supremos ubi sol et luna et sideraconstituta sunt) conversus fuerat in humidamqualitatem atque hoc modo cum terra perieratcujus terraelig utique prior facies fuerat deletadiluvio laquo Qui autem nunc sunt inquit cœli etterra eodem verbo repositi sunt igni reservandiin diem judicii et perditionis hominumimpiorum raquo Proinde qui cœli et quaelig terra id estqui mundus pro eo mundo qui diluvio periit exeadem aqua repositus est ipse igni novissimoreservatur in diem judicii et perditionis hominumimpiorum Nam et hominum [113] proptermagnam quamdam communionem non dubitatdicere perditionem futuram cum tamen eorumquamvis in aeligternis pœnis sit mansura naturaQuaeligrat forsitan aliquis si post factum judiciummundus iste ardebit antequam pro illo cœlumnovum et terra nova reponatur eo ipso temporeconflagrationis ejus ubi erunt sancti cum eoshabentes corpora in aliquo corporali loco essenecesse sit Possumus respondere futuros eosesse in superioribus partibus quo ita nonascendet flamma illius incendii quemadmodumnec unda diluvii Talia quippe illis ineruntcorpora ut illic sint ubi esse voluerint Sed necignem conflagrationis illius pertimescentImmortales atque incorruptibiles facti sicutvirorum trium corruptibilia corpora atque

138

mortalia in camino ardenti vivere illaeligsapotuerunt180

CAPUT XIX

Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripseritet de manifestatione Antichristi cujus tempus diesDomini subsequetur

I MULTAS evangelicas apostolicasquesententias de divino isto judicio novissimo videomihi esse praeligtereundas ne hoc volumen innimiam longitudinem provolvatur sed nullomodo est praeligtereundus apostolus Paulus quiscribens ad Thessalonicenses laquo Rogamus inquitvos fratres per adventum Domini nostri JesuChristi et nostraelig congregationis in ipsum ut noncito moveamini [114] mente neque terreaminineque per spiritum neque per verbum neque perEpistolam tanquam per nos missam quasi instetdies Domini ne quis vos seducat ullo modoQuoniam nisi venerit refuga primum et revelatusfuerit homo peccati filius interitus qui adversaturet superextollitur supra omne quod dicitur Deusaut quod colitur ita ut in templo sedeatostentans se tanquam sit Deus Non retinetis inmemoria quod adhuc cum essem apud vos haeligcdicebam vobis et nunc quid detineat scitis utreveletur in suo tempore Jam enim mysteriuminiquitatis operatur Tantum qui modo tenetteneat donec de medio fiat et tunc revelabitur

180 Dan III 24

139

iniquus quem Dominus Jesus interficiet spirituoris sui et evacuabit illuminatione praeligsentiaelig suaeligeum cujus est praeligsentia ii secundumoperationem Satanaelig in omni virtute et signis etprodigiis mendacii et in omni seductioneiniquitatis his qui pereunt pro eo quoddilectionem veritatis non receperunt ut salvifierent Et ideo mittet illis Deus operationemerroris ut credant mendacio et judicentur omnesqui non crediderunt veritati sed consenseruntiniquitati181 raquo

II Nulli dubium est eum de Antichristo istadixisse diemque judicii (hunc enim appellatdiem Domini) non esse venturum nisi ille priorvenerit quem refugam vocat utique a DominoDeo Quod si de omnibus impiis merito dicipotest quanto magis de isto Sed in quo temploDei sit sessurus incertum est utrum in illa ruinatempli quod a Salomone rege constructum est anvero in Ecclesia Non enim templum alicujus idoliaut daemonis templum Dei Apostolus diceretUnde nonnulli non ipsum principem seduniversum quodam modo corpus ejus id est adcum pertinentem hominum multitudinem [115]simul cum ipso suo principe hoc loco intelligiAntichristum volunt rectiusque putant etiamlatine dici sicut in graeligco est non laquo In temploDei raquo sed ἐις τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ laquo In templumDei sedeat raquo tanquam ipse sit templum Dei quod181 2 Thess II 1-11

140

est Ecclesia182 sicut dicimus laquo Sedet in amicumid est velut amicus raquo vel si quid aliud istolocutionis genere dici solet Quod autem ait laquo Etnunc quid detineat scitis raquo id est quid sit in moraquaelig causa sit dilationis ejus laquo Ut reveletur in suotempore raquo scitis quoniam scire illos dixit apertehoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quodilli sciebant pervenire cum labore ad id quodsensit Apostolus cupimus nec valemus praeligsertim quia et illa quaelig addidit hunc sensumlaciunt obscuriorem Nam quid est laquo Jam enimmysterium iniquitatis operatur Tantum qui modotenet teneat donec de medio fiat et tuncrevelabitur iniquus raquo Ego prorsus quid dixeritme fateor ignorare Suspiciones tamen hominumquas vel audire vel legere potui non tacebo

III Quidam putant hoc de imperio dictumfuisse romano et propterea Paulum apostolumnon id aperte scribere voluisse ne calumniamvidelicet incurreret quod romano imperio maleoptaverit cum speraretur aeligternum ut hoc quoddixit laquo Jam enim mysterium iniquitatisoperatur raquo Neronem voluerit intelligi cujus jamfacta velut Antichristi videbantur Unde nonnulliipsum resurrecturum et futurum Antichristumsuspicantur Alii vero nec occisum putant sedsubtractum potius ut putaretur occisus et vivumoccultari in vigore ipsius aeligtatis in qua fuit cum

182 Vide Hieronym in Dan XI et Sever Sulpit l 2 hist Vide insupSueton in Nerone et Tac lib 2 hist

141

crederetur extinctus donec suo temporereveletur et restituatur in regnum Sed multummihi mira est haeligc opinantium tanta praeligsumptioIllud tamen quod [116] ait Apostolus laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquonon absurde de ipso romano imperio crediturdictum tanquam dictum sit laquo Tantum qui modoimperat imperet donec de medio fiat raquo id est demedio tollatur laquo Et tunc revelabitur iniquus raquoquem significari Antichristum nullus ambigit Aliivero et quod ait laquo Quid detineat scitis etmysterium operari iniquitatis raquo non putantdictum nisi de malis et fictis qui sunt in Ecclesiadonec perveniant ad tantum numerum quiAntichristo magnum populum faciat et hoc essemysterium iniquitatis quia videtur occultumHortari autem Apostolum fideles ut in fide quamtenent tenaciter perseverent dicendo laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquohoc est donec exeat de medio Ecclesiaemysterium iniquitatis quod nunc occultum estAd ipsum enim mysterium pertinere arbitranturquod ait in Epistola sua Joannes evangelista laquo Pueri novissima hora est et sicut audistis quodAntichristus sit venturus nunc autem Antichristimulti facti sunt unde cognoscimus quodnovissima sit hora Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis Quod si fuissent ex nobispermansissent utique nobiscum183 raquo Sicut ergo183 1 Joan II 18 19

142

ante finem in hac hora inquiunt quam Joannesnovissimam dicit exierunt multi haeligretici demedio Ecclesiaelig quos multos dicit Antichristos ita omnes tunc inde exibunt qui non adChristum sed ad illum novissimum Antichristumpertinebunt et tunc revelabitur

IV Alius ergo sic alius autem sic Apostoliobscura verba conjectant quod tamen eumdixisse non dubium est non veniet ad vivos etmortuos judicandos Christus nisi prius venerit adseducendos in anima mortuos adversarius ejusAntichristus quamvis ad occultum jam [117]judicium Dei pertineat quod ab illo seducenturlaquo Praeligsentia quippe ejus erit sicut dictum estsecundum operationem Satanaelig in omni virtuteet signis prodigiis mendacii et in omniseductione iniquitatis his qui pereunt raquo Tuncenim solvetur Satanas et per illum Antichristumin omni sua virtute mirabiliter quidem sedmendaciter operabitur Quaelig solet ambigi utrumpropterea dicta sint signa et prodigia mendaciiquoniam mortales sensus per phantasmatadecepturus est ut quod non facit facerevideatur an quia illa ipsa etiamsi erunt veraprodigia ad mendacium pertrahent crediturosnon ea potuisse nisi divinitus fieri virtutemdiaboli nescientes maxime quando tantamquantam nunquam habuit acceperit potestatemNon enim quando de cocio ignis cecidit ettantam familiam cum tantis gregibus pecorum

143

sancti Job uno impetu absumpsit et turbo irruenset domum dejiciens filios ejus occiditphantasmata fuerunt quaelig tamen fuerunt operaSatanaelig cui Deus dederat hanc potestatemPropter quid horum ergo dicta sint prodigia etsigna mendacii tunc potius apparebit Sedpropter quodlibet horum dictum sit seducentureis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur laquo Pro eo quod dilectionem veritatis inquit nonreceperunt ut salvi fierent raquo Nec dubitavitApostolus addere et dicere laquo Ideo mittet illisDeus operationem erroris ut credantmendacio raquo Deus enim mittet quia Deusdiabolum facere ista permittet justo ipse judicioquamvis faciat ille iniquo malignoque consiliolaquo Ut judicentur inquit omnes qui noncrediderunt veritati sed consenserunt iniquitati raquoProinde judicati seducentur et seductijudicabuntur Sed judicati seducentur iliis judiciisDei occulte justis juste occultis quibus ab initiopeccati rationalis creaturaelig nunquam judicarecessavit seducti autem [118] judicabunturnovissimo manifestoque judicio per JesumChristum justissime judicaturum injustissimejudicatum

CAPUT XX

Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit

144

I SED hic Apostolus tacuit de resurrectionemortuorum ad eosdem autem scribens inEpistola prima laquo Nolumus inquit ignorare vosfratres de dormientibus ut non contristeminisicut et caeligteri qui spem non habent Nam sicredimus quod Jesus mortuus est et resurrexit ita et Deus eos qui dormierunt per Jesumadducet cum eo Hoc enim vobis dicimus inverbo Domini quia nos viventes qui reliquisumus in adventum Domini non praeligveniemuseos qui ante dormierunt quoniam ipse Dominusinjussu et in voce Archangeli et in tuba Deidescendet de cœlo mortui in Christo resurgentprimo deinde nos viventes qui reliqui sumussimul cum illis rapiemur in nubibus in obviamChristo in aera et ita semper cum Dominoerimus184 raquo Haeligc verba apostolica resurrectionemmortuorum futuram quando veniet DominusChristus utique ad vivos et mortuos judicandospraeligclarissime ostendunt

II Sed quaeligri solet utrum illi quos hicviventes inventurus est Christus quorumpersonam in se atque illos qui tunc secumvivebant transfigurabat Apostolus nunquamomnino morituri sunt an ipso temporis punctoquo cum [119] resurgentibus rapientur in nubibusin obviam Christo in aera ad immortalitatem permortem mira celeritate transibunt Neque enimdicendum est fieri non posse ut dum per aera in184 1 Thess IV 12-16

145

sublime portantur in illo spatio et moriantur etreviviscant Quod enim ait laquo Et ita semper cumDomino erimus raquo non sic accipiendum est tan-quam in aere nos dixerit semper cum Dominoesse mansuros quia nec ipse utique ilii manebitquia veniens transiturus est Venienti quippeibitur obviam non manenti sed laquo Ita cumDomino erimus raquo id est sic erimus habentescorpora sempiterna ubicumque cum illofuerimus Ad hunc autem sensum quoexistimemus etiam illos quos hic vivos inventurusest Dominus in ipso parvo spatio et passurosmortem et accepturos immortalitatem ipseApostolus nos videtur urgere ubi dicit laquo InChristo omnes vivificabuntur185 raquo cum alio locode ipsa loquens resurrectione corporum dicat laquo Tu quod seminas non vivificatur nisimoriatur186 raquo Quomodo igitur quos viventes hicChristus inveniet per immortalitatem in illovivificabuntur etsi non moriantur cum videamuspropter hoc esse dictum laquo Tu quod seminas nonvivificatur nisi moriatur raquo Aut si recte nondicimus seminari nisi ea corpora hominum quaeligmoriendo quoquo modo revertuntur in terram sicut sese habet etiam illa in transgressorempatrem generis humani divinitus prolata sententialaquo Terra es et in terram ibis187 raquo fatendum est

185 1 Cor XV 22186 Ibid 36187 Gen III 19

146

istos quos nondum de corporibus egressos cumveniet Christus inveniet et istis verbis Apostoliet illis de Genesi non teneri quoniam sursum innubibus rapti non utique seminantur quia neceunt in terram nec redeunt sive nullam prorsusexperiantur mortem sive paululum in aeremoriantur [120]

III Sed aliud rursus occurrit quod idem dixitApostolus cum de resurrectione corporum adCorinthios loqueretur laquo Omnes resurgemus188 raquovel sicut alii codices habent laquo Omnesdormiemus raquo Cum ergo nec resurrectio fieripossit nisi mors praeligcesserit nec dormitionempossimus illo loco intelligere nisi mortem quomodo omnes vel dormient vel resurgent sitam multi quos in corpore inventurus estChristus nec dormient nec resurgent Si ergosanctos qui repedentur Christo veniente viventeseique in obviam rapientur crediderimus in eodemraptu de mortalibus corporibus exituros et adeadem mox immortalia redituros nullas in verbisApostoli patiemur angustias sive ubi dicit laquo Tuquod seminas non vivificatur nisi moriatur raquosive ubi dicit laquo Omnes resurgemus raquo autlaquo Omnes dormiemus raquo quia nec illi perimmortalitatem vivificabuntur nisi quamlibetpaululum tamen ante moriantur ac per hoc et aresurrectione non erunt alieni quam dormitiopraeligcedit quamvis brevissima non tamen nulla188 1 Cor XV 51

147

Cur autem nobis incredibile videatur illammultitudinem corporum in aere quodam modoseminari atque ibi protinus immortaliter atqueincorruptibiliter reviviscere cum credamus quodidem ipse Apostolus apertissime dicit in ictuoculi futuram resurrectionem189 et in membrasine fine victura tanta facilitate tamqueinaestimabili velocitate rediturumantiquissimorum cadaverum pulverem Nec abilla sententia qua homini dictum est laquo Terra es etin terram ibis raquo futuros illos sanctos arbitremurimmunes si eorum moriendum in terram nonrecident corpora sed sicut in ipso raptumorientur ita et resurgent dum ferentur in aeralaquo In terram quippe ibis raquo est laquo In hoc ibis amissavita quod eras antequam sumeres vitam raquo id esthoc eris [121] exanimatus quod eras antequamesses animatus Terraelig quippe insufflavit Deus infaciem flatum vitaelig cum factus est homo inanimam vivam tanquam diceretur laquo Terra esanimata quod non eras terra eris exanimis sicuteras raquo Quod sunt et antequam putrescant omniacorpora mortuorum quod erunt et illa simorientur ubicumque moriantur cum vitacarebunt quam continuo receptura sunt Sic ergoibunt in terram quia ex vivis hominibus terraerunt quemadmodum it in cinerem quod fitcinis it in vetustatem quod fit vetus it intestam quod ex luto fit testa et alia sexcenta sic189 Ibid 52

148

loquimur Quomodo autem sit futurum quodnunc pro nostraelig ratiunculae viribus utcumqueconjicimus tunc erit potius ut nosse possimusResurrectionem quippe mortuorum futuram essein carne quando Christus venturus est vivosjudicaturus et mortuos oportet si Christiani essevolumus ut credamus Sed non ideo de hac reinanis est fides nostra si quemadmodum futurasit perfecte comprehendere non valemus Verumjam sicut supra promisimus de hoc judicio Deinovissimo etiam prophetici veteres libri quidpraelignuntiaverint quantum satis esse videbiturdebemus ostendere quaelig sicut arbitror nontanta mora necesse erit tractari et exponi si istisquaelig praeligmisimus lector curaverit adjuvari [122]

CAPUT XXI

Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione etde retributione judicii sit locutus

I PROPHETA Isaias laquo Resurgent inquitmortui et resurgent qui in sepulcris erant etlaetabuntur omnes qui sunt in terra ros enim quiabs te est sanitas illis est terra vero impiorumcadet190 raquo Totum illud superius ad resurrectionempertinet beatorum Quod autem ait laquo Terra veroimpiorum cadet raquo bine in teli igitur dictumcorpora vero impiorum ruina damnationisexcipiet Jam porro si de bonorum resurrectionequod dictum est diligentius et distinctius velimus

190 Isai XXVI 17

149

intueri ad primam referendum est quod dictumest laquo Resurgent mortui raquo ad secundam veroquod sequitur laquo Et resurgent qui in sepulcriserant raquo Jam si et illos inquiramus sanctos quoshic vivos inventurus est Dominus eis congruedeputabitur quod adjunxit laquo Et laeligtabunturomnes qui sunt in terra ros enim qui abs te estsanitas illis est raquo Sanitatem loco istoimmortalitatem rectissime accipimus Ea namqueest plenissima sanitas quaelig non reficitur alimentistanquam quotidianis medicamentis Item dejudicii die spem prius dans bonis deinde terrensmalos idem Propheta sic loquitur laquo Haeligc dicitDominus Ecce ego declino in eos ut flumenpacis et ut torrens inundans gloriam gentiumFilii eorum super humeros portabuntur et supergenua consolabuntur Quemadmodum si quemmater consoletur ita ego vos consolabor et inJerusalem consolabimini et videbitis et gaudebitcor [123] vestrum et ossa vestra sicut herbaexorientur Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum et comminabitur contumacibusEcce enim Dominus ut ignis veniet et uttempestas currus ejus reddere in indignationevindictam et vastationem in flamma ignis In igneenim Domini judicabitur omnis terra et in gladioejus omnis caro multi vulnerati erunt aDomino191 raquo In bonorum promissione flumenpacis profecto abundantiam pacis illius debemus191 Isai LXVI 12

150

accipere qua major esse non possit Hac utique infine rigabimur de qua in praeligcedenti libroabundanter locuti sumus Hoc flumen se in eosdeclinare dicit quibus tantam beatitudinempollicetur ut intelligamus in illius felicitatisregione quaelig in cœlis est hoc flumine omniasatiari Sed quia et terrenis corporibus paxincorruptionis atque immortalitatis inde influetideo declinare se dicit hoc flumen ut de supernisquodam modo etiam inferiora perfundat ethomines aeligquales Angelis reddat Jerusalemquoque non illam quaelig servit cum filiis suis sedliberam matrem nostram intelligamus secundumApostolum aeligternam in cœlis192 Ibi post laboresaeligrumnarum curarumque mortaliumconsolabimur tanquam parvuli ejus in humerisgenibusque portati Rudes enim nos et novosblandissimis adjutoriis insolita nobis illa beati ludosuscipiet Ibi videbimus et gaudebit cor nostrumNec expressit quid videbimus sed quid nisiDeum ut impleatur in nobis promissumevangelicum laquo Beati mundo corde quoniam ipsiDeum videbunt193 raquo et omnia illa quaelig nunc nonvidemus credentes autem pro modulo capacitatishumanaelig longe minus quam sunt atqueincomparabiliter cogitamus laquo Et videbitis inquitet gaudebit cor vestrum raquo Hic creditis ibividebitis [124]

192 Gal IV 6193 Matth V 8

151

II Sed quoniam dixit laquo Et gaudebit corvestrum ne putaremus illa bona Jerusalem adnostrum tantummodo spiritum pertinere laquo Etossa inquit vestra ut herba exorientur194 raquo ubiresurrectionem corporum strinxit velut quodnon dixerat reddens neque enim cum viderimusfiet sed cum fuerit facta videbimus Nam et decœlo novo ac terra nova jam supra dixerat dumea quaelig sanctis promittuntur in fine saeligpe acmultiformiter diceret laquo Erit inquit cœlumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populummeum laeligtitiam et exultabo in Jerusalem etlaeligtabor in populo meo et nitra non audietur inilla vox fletus195 raquo et caeligtera quaelig quidam adcarnales illos mille annos referre conanturLocutiones enim tropicaelig propriis propheticomore miscentur ut ad intellectum spiritalemintentio sobria cum quodam utili ac salubri laboreperveniat pigritia vero carnalis vel ineruditaeligatque inexercitataelig tarditas mentis contenta litteraeligsuperficie nihil putat interius requirendum Haeligcde propheticis verbis quaelig ante istum locumscripta sunt satis dixerim In hoc autem locounde ad illa digressi sumus cum dixisset laquo Etossa vestra ut herba exorientur raquo ut

194 Isai LXVI 14195 Id LXV 17-20

152

resurrectionem quidem carnis sed tamenbonorum se nunc commemorare monstraretadjunxit laquo Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum raquo Quid est hoc nisi manusdistinguentis cultores suos a contemtoribus suis De quibus sequentia contexens laquo Etcomminabitur inquit contumacibus raquo sive ut aitalius interpres laquo incredulis raquo Nec tunccomminabitur sed quaelig nunc dicuntur minacitertunc efficaciter implebuntur laquo Ecce [125] enimDominus inquit ut ignis veniet et ut tempestascurrus ejus reddere in indignatione vindictam etvastationem in flamma ignis In igne enimDomini judicabitur omnis terra et in gladio ejusomnis caro multi vulnerati erunt a Domino196 raquoSive igne sive tempestate sive gladio poenamjudicii significat quandoquidem ipsumDominum quasi ignem dicit esse venturum eisprofecto quibus poenalis ejus erit adventusCurrus vero ejus (nam pluraliter dicti sunt)angelica ministeria non inconvenienter accipimusQuod autem ait omnem terram et omnemcarnem in ejus igne et in gladio judicari nonetiam hic spiritales intelligamus et sanctos sedterrenos atque carnales de qualibus dictum est laquo Qui terrena sapiunt et Sapere secundumcarnem mors est197 raquo et quales omnino caroappellantur a Domino ubi dicit laquo Non

196 Isai LXV 15 16197 Philip III 19 et Rom VIII 6

153

permanebit spiritus meus in hominibus istisquoniam caro sunt198 raquo Quod vero hic positumest laquo Multi vulnerati erunt a Domino raquo istovulnere fiet mors secunda Potest quidem et igniset gladius et vulnus accipi in bono Nam et ignemDominus velle se dixit mittere in mundum199 Etvisaelig sunt illis linguaelig divisaelig velut ignis200 quandovenit Spiritus sanctus Et laquo Non veni inquitidem Dominus pacem mittere in terram sedgladium201 raquo Et sermonem Dei dicit Scripturagladium bis acutum202 propter aciem geminamtestamentorum duorum Et in CanticoCanticorum charitate se dicit sancta Ecclesiavulneratam velut amoris impetu sagittatam203 Sedhic cum legimus vel audimus ultorum Dominumesse venturum quemadmodum haeligc intelligendasint clarum est [126]

III Deinde breviter commemoratis eis quiper hoc judicium consumentur204 sub figuraciborum in Lege vetere vetitorum a quibus senon abstinuerunt peccatores impiosquesignificans recapitulat ab initio gratiam NoviTestamenti a primo Salvatoris adventu usque adultimum judicium de quo nunc agimus198 Gen VI 3199 Luc XIV 49200 Act II 3201 Matth X 34202 Hebr IV 12203 Cant II 5 sec LXX204 Isai LXVI 17 et seqq

154

perducens finiensque sermonem Narrat namqueDominum dicere se venire ut congreget omnesgentes easque venturas et visuras gloriam ejuslaquo Omnes enim sicut dicit Apostoluspeccaverunt et egent gloria Dei205 raquo Et relicturumse dicit super eos signa quaelig utique mirantescredant in eum et emissurum ex illis salvatos ingentes diversas et in longinquas insulas quaelig nonaudierunt nomen ejus neque viderunt gloriamejus et annuntiaturos gloriam ejus in gentibus et adducturos fratres istorum quibus loquebaturid est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarumelectorum adducturos autem ex omnibusgentibus munus Domino in jumentis et vehiculis(quaelig jumenta et vehicula bene intelligunturadjutoria esse divina per cujusque generisministeria Dei vel angelica vel humana) incivitatem sanctam Jerusalem quaelig nunc in sanctisfidelibus est diffusa per terras Ubi enim divinitusadjuvantur ibi credunt et ubi credunt ibiveniunt Comparavit autem illos Dominustanquam per similitudinem filiis Israelofferentibus ei suas hostias cum psalmis in domoejus quod ubique jam facit Ecclesia et promisitab ipsis se accepturum sibi Sacerdotes et Levitas quod nihilominus fieri nunc videmus Non enimex genere carnis et sanguinis sicut erat primumsecundum ordinem Aaron sed sicut oportebat inTestamento Novo ubi secundum ordinem205 Rom III 23

155

Melchisedech summus sacerdos est Christus206pro cujusque merito quod in eum gratia divinacontulerit [127] Sacerdotes et Levitas eligi nuncvidemus qui non isto nomine quod saeligpeassequuntur indigni sed ea quaelig non est bonismalisque communis sanctitate pensandi sunt

IV Haeligc cum de ista quaelig nunc impertiturEcclesiaelig perspicua nobisque notissima Deimiseratione dixisset promisit et fines ad quos perultimum judicium facta bonorum malorumquediscretione venietur dicens per Prophetam vel deDomino dicens ipse Propheta laquo Quomodo enimcœlum novum et terra nova manebit coram medixit Dominus sic stabit semen vestrum etnomen vestrum et erit mensis ex mense etsabbatum ex sabbato Veniet omnis caro inconspectu meo adorare in Jerusalem dixitDominus et egredientur et videbunt membrahominum qui praeligvaricati sunt in me Vermiseorum non morietur et ignis eorum nonextinguetur et erunt visui omni carni207 raquo Ad hociste Propheta terminavit librum ad quodterminabitur saeligculum Quidam sane noninterpretati sunt laquo Membra hominum raquo sedlaquo Cadavera virorum208 raquo per cadavera significantesevidentem corporum pœnam quamvis cadavernisi caro exanimis non soleat nuncupari illa vero

206 Psal CIX 5207 Isai LXVI 22-24208 Ibid in Vulgata

156

animata erunt corpora alioquin nulla poteruntsentire tormenta nisi forte quia mortuorumerunt corpora id est eorum qui in secundammortem cadent ideo non absurde etiam cadaveradici possunt Unde est et illud quod ab eodemPropheta dictum jam supra posui laquo Terra veroimpiorum cadet raquo Quis autem non videat acadendo esse appellata cadavera laquo Virorum raquoautem pro eo posuisse illos interpretes quod estlaquo hominum raquo manifestum est Neque enimquisquam dicturus est praeligvaricatrices heminas inillo supplicio non futuras sed ex potiore [128]praeligsertim de quo fœmina facta est uterque sexusaccipitur Verum quod ad rem maxime perlinetcum et in bonis dicitur laquo Veniet omnis caro raquoquia ex omni genere hominum populus isteconstabit non enim omnes homines ibi eruntquando in pœnis plures erunt sed ut dicerecoeperam cum et in bonis caro et in malismembra vel cadavera nominantur profecto postresurrectionem carnis cujus fides his rerumvocabulis omnino firmatur illud quo boni et malisuis finibus dirimentur futurum esse judiciumdeclaratur

CAPUT XXII

Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndaspœnas malorum

SED quomodo egredientur boni ad videndaspœnas malorum Numquid corporis motu beatas

157

illas relicturi sunt sedes et ad loca poenaliaperrecturi ut malorum tormenta conspiciantpraeligsentia corporali Absit sed egredientur perscientiam Hoc enim verbo significatum est eosqui cruciabuntur extra futuros209 Propter quod etDominus ea loca tenebras exteriores vocat quibus contrarius est ille ingressus de quo diciturservo bono laquo Intra in gaudium Domini tui210 raquone illuc mali putentur ingredi ut sciantur sed adillos potius vehit egredi scientia qua eos cogniturisunt boni quia id quod extra est cognituri suntQui enim erunt in pœnis quid agatur intus ingaudio Domini nescient qui vero erunt in illogaudio quid agatur foris in illis tenebrisexterioribus [129] scient Ideo dictum est laquo Egredientur raquo quia eos etiam qui foris ab eiserunt utique non latebunt Si enim haeligc Prophetaelignondum facta nosse potuerunt per hoc quod eratDeus quantulumcumque erat in eorummortalium mentibus quomodo immortalessancti jam facta tunc nescient cum Deus eritomnia in omnibus211 Stabit ergo in illabeatitudine sanctorum semen et nomen semenscilicet de quo Joannes ait laquo Et semen ejus inipso manet212 raquo nomen vero de quo per huncIsaiam dictum est laquo Nomen aeligternum dabo eis

209 Matth XXV 30210 Ibid 21211 1 Cor XV 28212 1 Joan III 9

158

Et erit eis mensis ex mense et sabbatum exsabbato tanquam luna ex luna et requies exrequie213 raquo quorum utrumque ipsi erunt cum exhis umbris veteribus et temporalibus in illalumina nova ac sempiterna transibunt In pœnisautem malorum et inextinguibilis ignis etvivacissimus vermis ali aliis atque aliis aliter atquealiter est expositus Alii quippe utrumque adcorpus alii utrumque ad animum retulerunt aliiproprie ad corpus ignem tropice ad animumvermem quod credibilius esse videtur Sed nuncde hac differentia non est temporis disputare Dejudicio namque ultimo quo fiet diremptiobonorum et malorum hoc volumen impleresuscepimus de ipsis vero praeligmiis et poenis aliasdiligentius disserendum est [130]

CAPUT XXIII

Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque sanctorum

DANIEL de hoc ultimo judicio sic prophetatut Anti- christum prius quoque venturum essetpraelignuntiet atque ad aeligternum regnum sanctorumperducat narrationem suam Cum enim visioneprophetica quatuor bestias significantes quatuorregna vidisset ipsumque quartum a quodam regesuperatum qui Antichristus agnoscitur et posthaeligc aeligternum regnum Filii hominis qui intelligiturChristus laquo Horruit inquit spiritus meus ego

213 Isai XLVI 5 et LXVI 23

159

Daniel in habitudine mea et visus capitis meiconturbabant me Et accessi inquit ad unum destantibus et veritatem quaeligrebam ab eo de hisomnibus et dixit mihi veritatem214 raquo Deindequid audierit ab illo a quo de omnibus hisquaeligsivit tanquam eo sibi exponente sic loquitur laquo Haelig quatuor bestiaelig magnaelig quatuor regnasurgent in terra quaelig auferentur et accipientregnum sancti Altissimi et obtinebunt illudusque in saeligculum et usque in saeligculumsaeligculorum Et quaeligrebam inquit diligenter debestia quarta quaelig erat differens praelig omni bestiaterribilis amplius dentes ejus ferrei et unguesejus aeligrei manducans et comminuens et reliquapedibus suis conculcans et de cornibus ejusdecem quaelig erant in capite ejus et de altero quodascendit et excussit de prioribus tria cornu illudin quo erant oculi et os loquens magna et visusejus major caeligteris Videbam et cornu illudfaciebat bellum cum sanctis [131] et praeligvalebatad ipsos donec venit Vetustus dierum et regnumdedit sanctis Altissimi et tempus pervenit etregnum obtinuerunt sancti215 raquo Haeligc Danielquaeligsisse se dixit Deinde quid audierit continuosubjungens laquo Et dixit raquo inquit id est ille a quoquaeligsierat respondit et dixit laquo Bestia quartaquartum regnum erit in terra quod praeligvalebitomnibus regnis et manducabit omnem terram et

214 Dan VII 15-17215 Dan VII 7-32

160

conculcabit eam et concidet Et decem cornuaejus decem reges surgent et post eos surgetalius qui superabit malis omnes qui ante eumfuerunt et tres reges humiliabit et verbaadversus Altissimum loquetur et sanctosAltissimi conteret Et suspicabitur mutaretempora et legem et dabitur in manu ejus usquead tempus et tempora et dimidium temporis Etjudicium sedebit et principatum removebunt adexterminandum et perciendum usque in finem etregnum et potestas et magnitudo regum qui subomni cœlo sunt data est sanctis Altissimi Etregnum ejus regnum sempiternum et omnesprincipatus ipsi servient et obaudient Huc usqueinquit finis sermonis Ego Daniel multumcogitationes meaelig conturbabant me et forma meaimmutata est super me et verbum in corde meoconservavi216 raquo Quatuor illa regna exposueruntquidam Assyriorum Persarum Macedonum etRomanorum Quam vero convenienter idfecerint qui nosse desiderant legant presbyteriHieronymi librum in Danielem satis diligentereruditeque conscriptum Antichristi tamenadversus Ecclesiam saeligvissimum regnum licetexiguo spatio temporis sustinendum donec Deiultimo judicio regnum sancti accipiantsempiternum qui vel dormitans haeligc legitdubitare non sinitur Tempus quippe et temporaet dimidium temporis annum unum esse et duos216 Ibid 23-28

161

et dimidium [132] ac per hoc tres annos etsemissem etiam numero dierum posterius positodilucescit aliquando in Scripturis et mensiumnumero declaratur Videntur enim temporaindefinite hic dicta lingua latina sed per dualemnumerum dicta sunt quem Latini non habentSicut autem Graeligci ita hunc dicuntur habere etHebraeligi Sic ergo dicta sunt tempora tanquamdicerentur duo tempora Vereri me sane fateor nein decem regibus quos tanquam decem hominesvidetur inventurus Antichristus forte fallamuratque ita ne ille inopinatus adveniat nonexistentibus tot regibus in orbe romano Quidenim si numero isto denario universitas regumsignificata est post quos ille venturus est sicutmillenario centenario septenario significaturplerumque universitas et aliis atque aliis numerisquos nunc commemorare non est necesse

II Alio loco idem Daniel laquo Et erit inquittempus tribulationis qualis non fuit ex quo nataest gens super terram usque ad tempus illud Et intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro Et multidormientium in terraelig aggere exurgent hi invitam aeligternam et hi in opprobrium et inconfusionem aeligternam Et intelligentes fulgebuntsicut claritas firmamenti et ex justis multis sicutstellaelig in saeligcula217 raquo Et adhuc sententiaelig illievangelicaelig est locus iste simillimus de217 Dan XIII 1-3

162

resurrectione duntaxat mortuorum corporumNam qui illic dicti sunt esse laquo In monumentis218 raquoipsi hic laquo Dormientes in terraelig aggere raquo vel sicutalii interpretati sunt laquo In terraelig pulvere raquo Et sicutibi laquo Procedent dictum est ita hic exurgent raquoSicut ibi laquo Qui bona fecerunt in resurrectionemvitaelig qui autem mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo ita et isto loco laquo Hi in vitam aeligternamet hi in opprobrium [133] et in confusionemaeligternam raquo Non autem diversum putetur quodcum ibi positum sit laquo Omnes qui sunt inmonumentis raquo hic non ait Propheta laquo Omnes raquosed laquo Multi dormientium in terraelig aggere raquo Ponitenim aliquando Scriptura pro omnibus multosPropterea et Abrahaelig dictum est laquo Patremmultarum gentium posui te219 raquo cui tamen alioloco laquo In semine inquit tuo benedicenturomnes gentes220 raquo De tali autem resurrectionehuic quoque ipsi prophetaelig Danieli paulo postdicitur laquo Et tu veni et requiesce adhuc enimdies in completionem consummationis etrequiesces et resurges in sorte tua in finedierum221 raquo

CAPUT XXIV

218 Joan V 28219 Gen XVII 6 220 Id XXII 18221 Dan XII 13

163

In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur

I MULTA de judicio novissimo dicuntur inPsalmis sed eorum plura transeunter et strictimHoc tamen quod de fine hujus saeligculi apertissimedictum est ibi nequaquam silentio praeligteribolaquo Principio terram tu fundasti Domine et operamanuum tuarum sunt cœli Ipsi peribunt tuautem permanes et omnes sicut vestimentumveterascent et sicut opertorium mutabis eos etmutabuntur tu autem idem ipse es et anni tuinon deficient222 raquo Quid est quod Porphyrius cumpietatem laudet Hebraeligorum qua magnus et veruset ipsis numinibus terribilis ab eis colitur DeusChristianos ob hoc arguit maximaelig stultitiaelig etiamex oraculis deorum suorum quod istum mundumdicunt esse periturum Ecce in litteris pietatis[134] Hebraeligorum dicitur Deo quem confitentetanto philosopho etiam ipsa numinaperhorrescunt laquo Opera manuum tuarum suntcœli ipsi peribunt raquo Numquid quando cœliperibunt mundus cujus iidem cœli superior parsest et tutior non peribit Si haeligc sententia Jovidisplicet cujus ut scribit iste philosophus velutgravioris auctoritatis oraculo in Christianorumcredulitate culpatur cur non similiter sapientiamtanquam stultitiam culpat Hebraeligorum inquorum libris piissimis invenitur Porro si in illasapientia quaelig Porphyrio tam multum placet ut222 Psal CI 26-28

164

eam deorum quoque suorum vocibus praeligdicetlegitur cœlos esse perituros cur usque adeo vanaest ista fallacia ut in fide Christianorum vel intercaeligtera vel praelig caeligteris hoc detestentur quod inea periturus creditur mundus quo utique nisipereunte cœli non possunt perire Et in Litterisquidem sacris quaelig proprie nostraelig sunt nonHebraeligis nobisque communes id est Evangeliciset Apostolicis libris legitur laquo Praeligterit figura hujusmundi223 raquo legitur laquo Mundus transit224 raquo legitur laquo Cœlum et terra transibunt225 raquo Sed puto quodlaquo Praeligterit transit transibunt raquo aliquanto mitiusdicta sunt quam laquo peribunt raquo In Epistola quoquePetri apostoli ubi aqua inundatus qui tunc eratperisse dictus est mundus226 satis clarum est etquaelig pars mundi a toto significata et quatenusperisse dicta sit et qui cœli repositi igni reservandim diem judicii et perditionis hominum impiorumEl ineo quod paulo post ait laquo Veniet diesDomini ut fur in quo cœli magno impetutranscurrent elementa autem ardentiaresolventur et terra et quaelig in ipsa sunt operaexurentur raquo ac deinde subjecit laquo His omnibuspereuntibus quales oportet vos esse227 raquo possuntilli [135] cœli intelligi perituri quos dixit repositos

223 1 Cor VII 31224 1 Joan II 17225 Matth XXIV 35226 2 Petr III 6227 Ibid 10 11

165

igni reservandos et ea elementa accipi arsura quaeligin hac ima mundi parte subsistunt procellosa etturbulenta in qua eosdem cœlos dixit esserepositos salvis illis superioribus et in suaintegritate manentibus in quorum firmamentosunt sidera constituta Nam et illud quodscriptum est stellas de cœlo esse casuras228 praeligterquod potest multo probabilius et aliter intelligimagis ostendit mansuros esse illos cœlos sitamen stellaelig inde casuraelig sunt cum vel tropica sitlocutio quod est credibilius vel in isto imo cœlofuturum sit utique mirabilius quam nunc fitUnde et illa virgiliana

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit229

et Idaeliga se condidit sylva Hoc autem quod dePsalmo commemoravi nullum cœlorum videturrelinquere quod periturum esse non dixerit Ubienim dicitur laquo Opera manuum tuarum sunt cœliipsi peribunt raquo quam nullum eorum ab opereDei tam nullum eorum a perditione secerniturNon enim dignabuntur de Petri apostolilocutione quem vehementer oderuntHebraeligorum defendere pietatem deorum suorumoraculis approbatam ut saltem ne totus mundusperiturus esse credatur sic a loto pars accipiaturin eo quod dictum est laquo Ipsi peribunt raquo cum solicœli infimi sint perituri quemadmodum in

228 Matth XXIV 29229 Virg AEligneid II

166

apostolica illa Epistola a toto pars accipitur quoddiluvio perisse dictus est mundus quamvis solaejus cum suis cœlis pars ima perierit Sed quiahoc ut dixi non dignabuntur ne vel apostoliPetri approbent sensum vel tantum concedantconflagrationi novissimae quantum dicimusvaluisse diluvium qui nullis aquis nullis flammistotum genus humanum posse perire contendunt restat ut [136] dicant quod propterea dii eorumhebraeligam sapientiam laudaverunt quia istumPsalmum non legerant

II In Psalmo etiam quadragesimo-nono dejudicio Dei novissimo intelligitur dictum laquo Deusmanifestus veniet Deus noster et non silebitIgnis in conspectu ejus ardebit et in circumituejus tempestas valida Advocabit cœlum sursumet terram discernere populum suum Congregateilli justos ejus qui disponunt testamentum ejussuper sacrificia230 raquo Hoc nos de Domino nostroJesu Christo intelligimus quem de cœlo speramusesse venturum ad vivos et mortuos judicandosManifestus enim veniet inter justos et injustosjudicaturus juste qui prius venit occultus abinjustis judicandus injuste Ipse inquamlaquo Manifestus veniet et non silebit raquo id est in vocejudicis evidens apparebit qui prius cum venissetoccultus ante judicem siluit quando sicut ovis adimmolandum ductus est et sicut agnus coram

230 Psal XLIX 3-5

167

tondente fuit sine voce231 quemadmodum de illoper Isaiam legimus prophetatum et in Evangeliovidemus impletum232 De igne vero et tempestatecum in Isaiaelig prophetia tale aliquid tractaremusquomodo essent haeligc intelligenda jam diximusQuod vero dictum est laquo Advocabit cœlumsursum raquo quoniam sancti et justi recte cœlumappellantur nimirum hoc est quod aitApostolus laquo Simul cum illis rapiemur in nubibusin obviam Christo in aera233 raquo Nam secundumlitteraelig superficiem quomodo sursum advocaturcœlum quasi possit esse nisi sursum Quodautem adjunctum est laquo Et terram discernerepopulum suum raquo si tantummodo subaudiaturlaquo advocabit raquo id est advocabit et terram necsubaudiatur laquo sursum raquo hunc videtur haberesensum secundum rectam fidem ut cœlumintelligatur in eis qui [137] cum illo suntjudicaturi et terra in eis qui judicandi sunt utlaquo Advocabit cœlum sursum raquo non hicintelligamus laquo Rapiet in aera raquo sed laquo Injudiciarias sedes eriget raquo Potest et illud intelligilaquo Advocabit cœlum sursum raquo advocabit Angelosin supernis et excelsis locis cum quibus descendatad faciendum judicium laquo Advocabit et terram raquoid est homines in terra utique judicandos Siautem utrumque subaudiendum est cum dicitur

231 Isai LIII 7232 Matth XXVI 63233 1 Thess V 16

168

laquo Et terram raquo id est et laquo Advocabit raquo etlaquo Sursum raquo ut iste sit sensus laquo Advocabit cœlumsursum et terram advocabit sursum raquo nihilmelius intelligi existimo quam homines quirapientur in obviam Christo in aera sed cœlumdictum propter animas terram propter corporalaquo Discernere raquo porro laquo populum suum raquo quid estnisi per judicium separare bonos a malis tanquamoves ab hœdis Deinde conversio sermonis adAngelos facta est laquo Congregate illi justos ejus raquoProfecto enim per angelicum ministerium tantares peragenda est Si autem quaeligrimus quos justosei congregaturi sunt Angeli laquo Qui disponuntinquit testamentum ejus super sacrificia raquo Haeligcest omnis vita justorum disponere testamentumDei super sacrificia Aut enim opera misericordiassunt laquo Super sacrificia raquo id est sacrificiispraeligponenda juxta sententiam Dei dicentis laquo Misericordiam volo quam sacrificium234 raquo aut silaquo Super sacrificia raquo in sacrificiis intelligiturdictum quomodo super terram fieri dicitur quodfit utique in terra profecto ipsa operamisericordiaelig sunt sacrificia quibus placetur Deosicut in libro hujus Operis decimo me disseruissereminiscor in quibus operibus disponunt justitestamentum Dei quia propter promissiones quaeligNovo ejus Testamento continentur haeligc faciuntUnde congregatis sibi justis suis et ad suamdexteram constitutis novissimo utique [138]234 Osee VI 6

169

judicio dicturus est Christus laquo Venite benedictiPatris mei possidete paratum vobis regnum aconstitutione mundi Esurivi enim et dedistismihi manducare235 raquo et caeligtera quaelig ibiproferuntur de bonorum operibus bonis et deeorum praeligmiis sempiternis per ultimamsententiam judicantis

CAPUT XXV

De prophetia Malaciae qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatorias pœnasfacienda mundatio

PROPHETA Malachias sive Malachi qui etAngelus dictus est qui etiam Esdras sacerdoscujus alia in canonem scripta recepta sunt abaliquibus creditur (nam de illo hanc esseHebraeorum opinionem dicit Hieronymus236)judicium novissimum prophetat dicens laquo Eccevenit dicit Dominus omnipotens et quissustinebit diem introitus ejus aut quis ferrepoterit ut aspiciat cum Quia ipse ingrediturquasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium et sedebit conflans et emundans sicut aurum etsicut argentum et emundabit filios Levi et fundeteos sicut aurum et argentum et erunt Dominoofferentes hostias in justitia Et placebit Dominosacrificium Juda et Jerusalem sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus Et accedam ad

235 Matth XXV 34236 Hier Proœm in Malachiam

170

vos in judicio et ero testis velox super maleficoset super adulteros et super eos qui jurant innomine meo mendaciter et [139] qui fraudantmercedem mercenario et opprimunt perpotentiam viduas et percutiunt pupillos etpervertunt judicium advenaelig et qui non timentme dicit Dominus omnipotens Quoniam egoDominus Deus vester et non mutor237 raquo Ex hisquaelig dicta sunt videtur evidentius apparere in illojudicio quasdam quorumdam purgatorias pœnasfuturas Ubi enim dicitur laquo Quis sustinebit diemintroitus ejus aut quis ferre poterit ut aspiciateum Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatoriiet quasi herba lavantium et sedebit conflans etemundans sicut aurum et sicut argentum etemundabit filios Levi et fundet eos sicut aurumet sicut argentum raquo quid aliud intelligendum est Dicit tale aliquid et Isaias laquo Lavabit Dominussordes filiorum et filiarum Sion et sanguinememundabit de medio eorum spiritu judicii etspiritu combustionis238 raquo Nisi forte sic eosdicendum est emundari a sordibus et eliquariquodam modo cum ab eis mali per pœnalejudicium separantur ut illorum segregatio atquedamnatio purgatio sit istorum quia sine talium decaeligtero permixtione victuri sunt Sed cum dicit laquo Et emundabit filios Levi et fundet eos sicutaurum et argentum et erunt Domino offerentes

237 Malach III 1-6238 Isai IV 4

171

hostias in justitia et placebit Domino sacrificiumJuda et Jerusalem raquo utique ostendit eos ipsos quiemundabuntur deinceps in sacrificiis justitiaeDomino esse placituros ac per hoc ipsi a suainjustitia mundabuntur in qua Dominodisplicebant Hostiaelig porro in plena perfectaquejustitia cum mundati fuerint ipsi erunt Quidenim acceptius Deo tales offerunt quam seipsos Verum ista quaeligstio de purgatoriis pœnisut diligentius pertractetur in tempus aliuddifferenda est Filios autem Levi et Juda etJerusalem ipsam Dei [140] Ecclesiam debemusaccipere non ex Hebraeligis tantum sed ex aliisetiam gentibus congregatam nec talem qualisnunc est ubi laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobisnon est239 raquo sed qualis tunc erit velut area perventilationem ita per judicium purgatanovissimum cis quoque igne mundatis quibustalis mundatio necessaria est ita ut nullusomnino sit qui offerat sacrificium pro peccatissuis Omnes enim qui sic offerunt profecto inpeccatis sunt pro quibus dimittendis offerunt utcum obtulerint acceptumque Deo fuerit tuncdimittantur

CAPUT XXVI

De sacrificiis quaelig sancti offerent Deo sic placituraquomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt

239 Joan V 8

172

I VOLENS autem Deus ostendere Civitatemsuam tunc in ista consuetudine non futuram dixitfilios Levi oblaturos hostias in justitia non ergoin peccato ac per hoc non pro peccato Undeintelligi potest in eo quod secutus adjunxit atqueait laquo Et placebit Domino sacrificium Juda etJerusalem sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus240 raquo frustra sibi Judaeligos secundum legemVeteris Testamenti sacrificiorum suorumpraeligterita tempora polliceri Non enim tuncinjustitia sed in peccatis hostias offerebantquando pro peccatis praeligcipue ac primitusofferebant usque adeo ut sacerdos ipse quemdebemus utique credere caeligteris fuisse justioremsecundum Dei [141] mandatum soleret primumpro suis offerre peccatis deinde pro populi241

Quapropter exponere nos oportet quomodo sitaccipiendum quod dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Fortassis enimtempus illud commemorat quo primi homines inparadiso fuerunt Tunc enim puri atque integri abomni sorde ac labe peccati se ipsos Deomundissimas hostias offerebant Caeligterum ex quocommissaelig praeligvaricationis causa inde dimissisunt atque humana in eis natura damnata estexcepto uno Mediatore et post lavacrumregenerationis quibusque adhuc parvulis laquo Nemomundus a sorde sicut scriptum est nec infans

240 Malach III 4241 Levit XVI 6 et Hebr VII 27

173

cujus est vita unius diei super terram242 raquo Quod sirespondetur etiam cos merito dici posse offerrehostias injustitia qui offerunt in fide laquo Justusenim ex fide vivit243 raquo quamvis se ipsum seducatsi dixerit se peccatum non habere et ideo nondicat quia ex fide vivit numquid dicturus estquispiam hoc fidei tempus illi fini essecoaeligquandum quando igne judicii novissimimundabuntur qui offerant hostias injustitia Acper hoc quoniam post talem mundationemnullum peccatum justos habituros essecredendum est profecto illud tempus quantumattinet ad non habere peccatum nulli temporicomparandum est nisi quando primi homines inparadiso ante praeligvaricationem innocentissimafelicitate vixerunt Recte itaque intelligitur hocsignificatum esse cum dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Nam et perIsaiam posteaquam cœlum novum et terra novapromissa est inter caeligtera quaelig ibi de sanctorumbeatitudine per allegorias et aelignigmata exequiturquibus expositionem congruam reddere nosprohibuit vitandaelig longitudinis cura laquo Secundumdies inquit ligni [142] vitaelig erunt dies populimei244 raquo Quis autem sacras Litteras attigit etignorat ubi Deus plantaverit lignum vitaelig a cujuscibo separatis illis hominibus quando cos sua de

242 Job XIV 4 juxta LXX243 Rom I 17 1 Joan I 8 et Hebr X 38244 Isai LXV 22

174

paradiso ejecit iniquitas eidem ligno circumpositaest ignea terribilisque custodia245

II Quod si quisquam illos dies ligni vitaeligquos commemoravit propheta Isaias istos quinunc aguntur Ecclesiaelig Christi dies esse contenditipsumque Christum lignum vitaelig propheticedictum quia ipse est Sapientia Dei de quaSalomon ait laquo Lignum vitaelig est omnibusamplectentibus eam246 raquo nec annos egisse aliquosin paradiso illos primos homines unde tam citoejecti sunt ut nullum ibi gignerent filium et ideonon posse illud tempus intelligi in eo quoddictum est laquo Sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus raquo istam praeligtereo quaestionem necogat (quod prolixum est) cuncta discutere utaliquid horum veritas manifestata confirmetVideo quippe alterum sensum ne dies pristinos etannos priores carnalium sacrificiorum nobis promagno munere per Prophetam promissos fuissecredamus Hostiaelig namque illaelig veteris Legis inquibusque pecoribus immaculataelig ac sine ulloprorsus vitio jubebantur offerri et significabanthomines sanctos qualis solus inventus estChristus sine ullo omnino peccato Proinde quiapost judicium cum fuerint etiam igne mundatiqui ejusmodi mundatione sunt digni in omnibussanctis nullum invenietur omnino peccatumatque ita se ipsos offerent in justitia ut tales

245 Gen III246 Prov III 18

175

hostiaelig omni modo immaculataelig ac sine ullo vitiosint futuraelig erunt profecto sicut pristinis diebus etsicut annis prioribus quando in umbra hujus reifuturaelig mundissimaelig offerebantur hostiaelig Haeligc eritnamque munditia tunc in [143] immortali carne acmente sanctorum quaelig figurabatur in illarumcorporibus hostiarum

III Deinde propter eos qui non mundationesed damnatione sunt digni laquo Et accedam inquitad vos in judicium et ero testis velox supermaleficos et super adulteros caeligtera quibusdamnabilibus enumeratis criminibus addidit laquo Quoniam ego Dominus Deus vester et nonmutor247 raquo tanquam diceret laquo Cum vosmutaverit et in deterius culpa vestra et in meliusgratia mea ego non mutor raquo Testem vero se dicitfuturum quia in judicio suo non indiget testibus eumque velocem sive quia repente venturus esteritque judicium ipso inopinato ejus adventucelerrimum quod tardissimum videbatur sivequia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitateconscientias laquo In cogitationibus enim sicutscriptum est impii interrogatio erit248 raquo EtApostolus laquo Cogitationibus inquit accusantibusvel etiam excusantibus in die qua judicabit Deusocculta hominum secundum Evangelium meumper Jesum Christum249 raquo Etiam sic ergo Dominus

247 Malach III 5248 Ibid 6249 Sap I 9

176

futurus testis intelligendus est velox cum sinemora revocaturus est in memoriam undeconvincat puniatque conscientiam250 [144]

CAPUT XXVII

De separatione bonorum et malorum per quamnovissimi judicii discretio declaratur

ILLUD etiam quod aliud agens in octavo-decimo libro ex isto Propheta posui ad judiciumnovissimum pertinet ubi ait laquo Erunt mihidicitDominus omnipotens in die qua ego facio inacquisitionem et eligam eos sicut eligit homofilium suum qui servit ei et convertemini etvidebitis quid sit inter justum et iniquum et interservientem Deo et eum qui non servit ei251 Quiaecce dies venit ardens sicut clibanus et combureteos et erunt omnes alienigenaelig et universi quifaciunt iniquitatem stipula et succendet eos diesveniens dicit Dominus omnipotens et nonrelinquetur in eis radix neque ramus Et orieturvobis qui timetis nomen meum Sol justitiaelig etsanitas in pennis ejus et egrediemini et salietissicut vituli de vinculis relaxati et conculcabitisiniquos et erunt cinis sub pedibus vestris dicitDominus omnipotens252 raquo Haeligc distantiapraeligmiorum atque pœnarum justos dirimens abinjustis quaelig sub isto sole in hujus vitaelig vanitate

250 Rom II 15 16251 Malach III 17 18252 Ibid IV 1-3

177

non cernitur quando sub illo Sole justitiaelig in illiusvitaelig manifestatione clarebit tunc profecto eritjudicium quale nunquam fuit [145]

CAPUT XXVIII

De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat

QUOD vero subjungit idem Propheta laquo Mementote legis Moysi servi mei quammandavi et in Choreb ad omnem Israel253 raquopraeligcepta et judicia opportune comme raquo moratpost declaratum tam magnum futurum interobservatores legis contemptoresque discrimen simul etiam ut discant Legem spiritaliterintelligere et inveniant in ea Christum per quemjudicem facienda est inter bonos et malos ipsadiscretio Non enim frustra idem Dominus aitJudaeis laquo Si crederetis Moysi crederetis et mihi de me enim ille scripsit254 raquo Carnaliter quippeaccipiendo legem et ejus promissa terrena rerumcœlestium figuras esse nescientes in illa murmuracorruerunt ut dicere auderent laquo Vanus est quiservit Deo et quid amplius quia custodivimusmandata ejus et quia ambulavimus supplices antefaciem Domini omnipotentis Et nunc nosbeatos dicimus alienos et aeligdificantur omnes quifaciunt iniquitatem255 raquo Quibus eorum verbis

253 Malach IV 4254 Joan V 46255 Malach III 14 15

178

quodam modo Propheta compulsus estnovissimum praelignuntiare judicium ubi mali necsaltem falso sint beati sed apertissime appareantmiserrimi et boni nulla temporali saltem miserialaborent sed clara ac sempiterna beatitudine per-fruantur Dixerat quippe istorum talia quaeligdamverba etiam superius dicentium laquo Omnis quifacit malum bonus est in conspectu Domini ettales ei placent256 raquo [146] Ad haeligc inquam contraDeum murmura pervenerunt legem Moysicarnaliter accipiendo Unde et ille in Psalmoseptuagesimo secundo pene commotos dicitfuisse pedes suos et effusos gressus suos utiquein lapsum quia zelavit in peccatoribus pacempeccatorum intuens ita ut inter caeligtera diceret laquo Quomodo scivit Deus et si est scientia inAltissimo257 raquo Diceret etiam laquo Numquid vanejustificavi cor meum et lavi in innocentibusmanus meas258 raquo Ut autem solveret hancdifficillimam quaeligstionem quaelig fit cum videnturboni esse miseri et felices mali laquo Hoc inquitlabor est ante me donec introeam in sanctuariumDei et intelligam in novissima259 raquo Judicio quippenovissimo non sic erit sed in aperta iniquorummiseria et aperta felicitate justorum longe quamnunc est aliud apparebit

256 Id II 17257 Psal LXII 11258 Ibid 13259 Ibid 16 17

179

CAPUT XXIX

De adventu Eliaelig ante judicium cujus praeligdicationeScripturarum secreta reserante Judaeligi convertentur adChristum

CUM autem admonuisset ut meminissentlegis Moysi quoniam praeligvidebat eos multoadhuc tempore non eam spiritaliter sicutoportuerat accepturos continuo subjecit laquo Etecce ego mittam vobis Eliam Thesbitenantequam veniat dies Domini magnus et illustrisqui convertet cor patris ad lilium et cor hominisad proximum suum ne forte veniens percutiamterram penitus260 raquo Per hunc Eliam magnummirabilemque prophetam [147] exposita sibi legeultimo tempore ante judicium Judaeligos inChristum verum id est in Christum nostrum essecredituros celeberrimum est in sermonibuscordibusque fidelium Ipse quippe ante adventumjudicis Salvatoris non immerito speratur esseventurus quia etiam nunc vivere non immeritocreditur Curru namque igneo raptus est261 derebus humanis quod evidentissime sanctaScriptura testatur Cum venerit ergo exponendolegem spiritaliter quam nunc Judaeligi carnalitersapiunt laquo Convertet cor patris ad filium raquo id estcor patrum ad filios singularem quippe pronumero plurali interpretes Septuaginta posuerunt

260 Malach IV 5 6261 4 Reg II 11

180

Et est sensus ut etiam filii sic intelligant legem idest Judaeligi quemadmodum patres eamintellexerunt id est Prophetae in quibus erat etipse Moyses Sic enim cor patrum convertetur adfilios cum intelligentia patrum perducetur adintelligentiam filiorum laquo Et cor filiorum adpatres eorum raquo dum in id quod senserunt illiconsentient et isti ubi Septuaginta dixerunt laquo Etcor hominis ad proximum suum262 raquo Sunt eniminter se valde proximi patres et filii Quanquam inverbis Septuaginta interpretum qui propheticeinterpretati sunt potest sensus alius idemqueelectior inveniri ut intelligatur Elias cor DeiPatris conversurus ad Filium non utique agendout Pater diligat Filium sed docendo quod Paterdiligat Filium ut et Judaeligi quem prius oderantdiligant eumdem qui noster est Christum Judaeligisenim nunc aversum cor habet Deus a Christonostro quia hoc putant Eis ergo tunc cor ejusconvertetur ad Filium cum ipsi converso cordedidicerint dilectionem Patris in Filium Quod verosequitur laquo Et cor hominis ad proximum suum raquoid est convertet Elias et cor hominis adproximum suum quid melius intelligitur quamcor hominis ad hominem [148] Christum Cumenim sit in forma Dei Deus noster formam serviaccipiens esse dignatus est etiam proximus nosterHoc ergo faciet Elias laquo Ne forte inquit veniam

262 Malach IV 6 juxta Vulgatam

181

et percutiam terram penitus263 raquo Terra sunt enimqui terrena sapiunt sicut Judaeligi carnales usquenunc ex quo vitio contra Deum murmura illavenerunt laquo Quia mali ei placent et vanus est quiservit Deo264 raquo

CAPUT XXX

Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legiturjudicaturus non evidenter Christi persona monstretur sed ex quibusdam testimoniis ubi Dominus Deusloquitur appareat non dubie quod ipse sit Christus

I MULTA alia sunt Scripturarum testimoniadivinarum de novissimo judicio Dei quaelig siomnia colligam nimis longum erit Salis ergo sitquod et novis et veteribus Litteris sacris hocpraelignuntiatum esse probavimus Sed veteribus perChristum futurum esse judicium id est judicemChristum de cœlo esse venturum non tam quamnovis evidenter expressum est propterea quiacum ibi dicit Dominus Deus se esse venturumvel Dominum Deum dicitur esse vetiturum nonconsequenter intelligitur Christus Dominus enimDeus et Pater est et Filius et Spiritus sanctus neque hoc tamen intestatum relinquere nosoportet Primo itaque demonstrandum estquemadmodum Jesus Christus tanquam DominusDeus loquatur in propheticis Libris et tamenJesus Christus evidenter appareat ut et quando

263 Malach II 17264 Id III 14

182

sic non apparet et tamen ad illud [149] ultimumjudicium Dominus Deus dicitur esse venturuspossit Jesus Christus intelligi Est locus apudIsaiam prophetam qui hoc quod dico evidenterostendit Deus enim per Prophetam laquo Audi meinquit Jacob et Israel quem ego voco Ego sumprimus et ego in sempiternum et manus meafundavit terram et dextera mea firmavit cœlumVocabo eos et stabunt simul et congregabunturomnes et audient Quis eis nuntiavit haeligc raquoDiligens te feci voluntatem tuam superBabylonem ut auferrem semen Chaldaeligorum Etlocutus sum et ego vocavi adduxi eum etprosperam feci viam ejus Accedite ad me etaudite haeligc Non a principio locutus sum inabscondito quando fiebant ibi eram Et nuncDominus Deus misit me et Spiritus ejus265 raquoNempe ipse est qui loquebatur sicut DominusDeus nec tamen intelligeretur Jesus Christus nisiaddidisset laquo Et nunc Dominus Deus misit me etSpiritus ejus raquo Hoc enim dixit secundum formamservi de re futura utens praeligteriti temporis verbo quemadmodum apud eumdem Prophetamlegitur laquo Sicut ovis ad immolandum ductusest266 raquo Non enim ait laquo Ducetur raquo sed pro eoquod futurum erat praeligteriti temporis verbumposuit Et assidue prophetia sic loquitur

265 Isai XLVIII 12-16266 Id LIII 7 juxta LXX

183

II Est et alius locus apud Zachariam qui hocevidenter ostendit quod Omnipotentem misitOmnipotens quis quem nisi Deus Pater DeumFilium Nam ita scriptum est laquo Haeligc dicitDominus omnipotens Post gloriam misit mesuper gentes quaelig spoliaverunt vos quia quitetigerit vos quasi qui tangit pupillam oculi ejusEcce ego inferam manum meam super eos eterunt spolia his qui servierant eis et cognoscetisquia Dominus omnipotens misit me267 raquo Eccedicit Dominus omnipotens a [150] Dominoomnipotente se missum Quis hic audeatintelligere nisi Christum loquentem scilicetovibus quaelig perierant domus Israel Ait namquein Evangelio laquo Non sum missus nisi ad ovesquaelig perierunt domus Israel268 raquo quas hiccomparavit pupillaelig oculi Dei propterexcellentissimum dilectionis affectum ex quogenere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt Sedpost gloriam resurrectionis utique suaelig quaeligantequam fieret ait Evangelista laquo Jesus nondumerat glorificatus269 raquo etiam super gentes missus estin Apostolis suis ac sic impletum est quod inPsalmo legitur laquo Erues me de contradictionibuspopuli constitues me in caput gentium270 raquo ut quispoliaverant Israelitas quibusque Israelitaelig

267 Zach II 8 9268 Matth XV 24269 Joan VII 39270 Psal XVII 44

184

servierant quando sunt gentibus subditi nonvicissim eodem modo spoliarentur sed ipsi spoliafierent Israelitarum Hoc enim Apostolispromiserat dicens laquo Faciam vos piscatoreshominum271 raquo Et uni eorum laquo Ex hoc jaminquit homines eris capiens272 raquo Spolia ergofierent sed in bonum tanquam erepta vasa illiforti sed fortius alligato

III Item per eumdem Prophetam Dominusloquens laquo Et erit inquit in die illa quaeligramauferre omnes gentes quaelig veniunt contraJerusalem et effundam super domum David etsuper habitatores Jerusalem Spiritum gratiaelig etmisericordiaelig et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum et dolebunt dolore quasisuper unigenitum273 raquo Numquid nisi Dei estauferre omnes gentes inimicas sanctaelig CivitatisJerusalem quaelig laquo Veniunt contra raquo eam id estcontrariaelig sunt ei vel sicut alii sunt interpretatilaquo Veniunt super eam raquo id est ut eam sibisubjiciant aut super domum David effundere etsuper [151] habitatores ejusdem Civitatis Spiritumgratiaelig et misericordiaelig Hoc utique Dei est et expersona Dei dicitur per Prophetam et tamenhunc Deum haeligc tam magna et tam divinafacientem sese Christus ostendit adjungendo

271 Matth IV 19272 Luc V 10273 Zach XII 9 10

185

atque dicendo laquo Et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum (sive dilectum) etdelebunt dolore quasi super unigenitum raquoPœnitebit quippe in die illa Judaeligos etiam eos quiaccepturi sunt Spiritum gratiaelig et misericordiaeligquod in ejus passione insultaverint Christo cumad eum aspexerint in sua majestate venientemcumque esse cognoverint quem prius humilem insuis parentibus illuserunt quamvis et ipsiparentes eorum tantaelig illius impietatis auctoresresurgentes videbunt eum sed puniendi jam nonadhuc corrigendi Non itaque hoc loco ipsiintelligendi sunt ubi dictum est laquo Et effundamsuper domum David et super habitatoresJerusalem Spiritum gratiaelig et misericordiaelig etaspicient ad me pro eo quod insultaverunt raquo sedtamen de illorum stirpe venientes qui per Eliamillo tempore sunt credituri Sed sicut dicimusJudaeligis laquo Vos occidistis Christum quamvis hocparentes eorum fecerint sic et isti se dolebuntfecisse quodam modo quod fecerunt illi exquorum stirpe descendunt Quamvis ergo acceptoSpiritu gratiaelig et misericordiae jam fideles nondamnabuntur cum impiis parentibus suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint quod abillis factum est Non igitur dolebunt reatucriminis sed pietatis affectu Sane ubi dixeruntSeptuaginta interpretes laquo Et aspicient ad me proeo quod insultaverunt raquo sic interpretatum est ex

186

hebraeligo laquo Et aspicient ad me quemconfixerunt274 raquo Quo quidem verbo evidentiusChristus apparet crucifixus Sed illa insultatioquam [152] Septuaginta ponere maluerunt ejusuniversae non defuit passioni Nam et detento etalligato et adjudicato et opprobrio ignominiosaevestis induto et spinis coronato et calamo incapite percusso et irridenter lixis genibus adoratoet crucem suam portanti et in ligno jam pendentiutique insultaverunt Proinde interpretationemnon sequentes unam sed utramque jungentescum et laquo Insultaverunt raquo et laquo Confixerunt raquolegimus plenius veritatem dominicaelig passionisagnoscimus

IV Cum ergo in propheticis Litteris adnovissimum judicium faciendum Deus legituresse venturus etsi ejus alia distinctio nonponatur tantummodo propter ipsum judiciumChristus debet intelligi quia etsi Pater judicabitper adventum Filii hominis judicabit Nam ipseper suaelig praeligsentiaelig manifestationem laquo Non judicatquemquam sed omne judicium dedit Filio275 raquoqui manifestabitur homo judicaturus sicut homoest judicatus Quis est enim alius de quo itemDeus loquitur per Isaiam sub nomine Jacob etIsrael de cujus semine corpus accepit quod itascriptum est laquo Jacob puer meus suscipiamillum Israel electus meus assumpsit eum anima

274 Sic in Vulgata reperitur275 Joan V 22

187

mea Dedi Spiritum meum in illum judiciumgentibus proferet Non clamavit neque cessabitneque audietur foris vox ejus Calamumquassatum non conteret et linum fumans nonextinguet sed in veritate proferet judiciumRefulgebit et non confringetur donec ponat interra judicium et in nomine ejus gentessperabunt276 raquo In hebraeligo non legitur laquo Jacob etIsrael raquo sed quod ibi legitur laquo Servus meus raquonimirum Septuaginta interpretes volentesadmonere quatenus id accipiendum sit quiascilicet propter formam servi dictum est in qua seAltissimus humillimum praeligbuit ipsius hominisnomen [153] ad eum significandum posuerunt decujus genere eadem servi forma suscepta estDatus est in eum Spiritus Sanctus quod etcolumbaelig specie277 Evangelio teste monstratumest Judicium gentibus protulit quia praelignuntiavitfuturum quod gentibus erat occultumMansuetudine non clamavit nec tamen inpraeligdicanda veritate cessavit Sed non est auditaforis vox ejus nec auditur quandoquidem ab cisqui foris ab ejus corpore praeligcisi sunt non illiobeditur ipsosque suos persecutores Judaeligos quicalamo quassato perdita integritate et linofumanti amisso lumine comparati sunt noncontrivit nec extinxit quia pepercit eis quinondum venerat eos judicare sed ab eis judicari

276 Isai LXII 1-4277 Matth III 16

188

In veritate sane judicium protulit praeligdicens eisquando puniendi essent si in sua malignitatepersisterent Refulsit in monte facies ejus in orbefama ejus nec confractus sive contritus est quianeque in se neque in Ecclesia sua ut essedesisteret persecutoribus cessit Et ideo non estfactum nec fiet quod inimici ejus dixerunt veldicunt laquo Quando morietur et peribit nomenejus278 Donec ponat in terra judicium279 raquo Eccemanifestatum est quod absconditumquaeligrebamus Hoc enim est novissimum judiciumquod ponet in terra cum venerit ipse de cœlo Dequo jam videmus impletum quod hic ultimumpositum est laquo Et in nomine ejus gentessperabunt raquo Per hoc certe quod negari nonpotest etiam illud credatur quod impudenternegatur Quis enim speraret quod etiam hi quinolunt adhuc credere in Christum jam nobiscumvident et quoniam negare non possunt dentibussuis frendent et tabescunt Quis inquamsperaret gentes in Christi nomine speraturasquando tenebatur ligabatur caeligdebaturilludebatur crucifigebatur quando et ipsiDiscipuli spem [154] perdiderant quam in illohabere jam cœperant Quod tunc vix unus latrosperavit in cruce nunc sperant gentes longelateque diffusaelig et ne in aeligternum moriantur ipsain qua ille mortuus est cruce signantur

278 Psal XL 6279 Isai XLII 4

189

V Nullus igitur vel negat vel dubitat perJesum Christum tale quale istis sacris Litterispraelignuntiatur futurum esse novissimum judiciumnisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibilianimositate seu caeligcitate non credit quaelig jamveritatem suam orbi demonstravere terrarum Inillo itaque judicio vel circa illud judicium has resdidicimus esse venturas Eliam Thesbiten fidemJudaeorum Antichristum persecuturumChristum judicaturum mortuorumresurrectionem bonorum malorumquediremptionem mundi conflagrationemejusdemque renovationem Quaelig omnia quidemventura esse credendum est sed quibus modis etquo ordine veniant magis tunc docebit rerumexperientia quam nunc valet consequi adperfectum hominum intelligentia Existimo tameneo quo a me commemorata sunt ordine esseventura

VI Duo nobis ad hoc Opus pertinentesreliqui sunt libri ut adjuvante Domino promissacompleamus quorum unus erit de malorumsupplicio alius de felicitate justorum in quibusmaxime sicut Deus donaverit argumentarefellentur humana quaelig contra praeligdicta acpromissa divina sapienter sibi miseri roderevidentur et salubris fidei nutrimenta velut falsa etridenda contemnunt Qui vero secundum Deumsapiunt omnium quaelig incredibilia videnturhominibus et tamen Scripturis sanctis quarum

190

jam veritas multis modis asserta est continenturmaximum argumentum tenent veracem Deiomnipotentiam quem certum habent nullomodo in eis potuisse mentiri et posse facerequod impossibile est infideli [155]

191

LIBER XXI

De fine debito civitatis diaboli supplicio scilicetdamnatorem sempiterno deque humanis contra illudincredulorum argumentis

CAPUT I

De ordine disputationis qua prius disserendum estde perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam deaeligterna felicitate sanctorum

CUM per Jesum Christum Dominumnostrum280 judicem vivorum atque mortuorumad debitos fines ambaelig pervenerint Civitatesquarum una est Dei altera diaboli cujusmodisupplicium sit futurum diaboli et omnium ad cumpertinentium in hoc libro nobis quantum opedivina valebimus diligentius disputandum estIdeo autem hunc tenere ordinem malui ut posteadisseram de felicitate sanctorum quoniamutrumque cum corporibus erit et incredibiliusvidetur esse in aeligternis corpora durare cruciatibusquam sine dolore ullo in aeligterna beatitudinepermanere Ac per hoc cum illam pœnam nondebere esse incredibilem demonstraveroadjuvabit me plurimum ut multo facilius omnicarens molestia immortalitas corporum in sanctisfutura credatur Nec a divinis ordo iste abhorreteloquiis ubi aliquando quidem bonorumbeatitudo prius ponitur ut est illud laquo Qui bona

280 Vide D Guillon tom XXI pag 281-283

192

[156] fecerunt in resurrectionem vitaelig qui autemmala egerunt in resurrectionem judicii281 raquo sedaliquando et posterius ut est laquo Mittet Filiushominis Angelos suos et colligent de regno ejusomnia scandala et mittent in caminum ignisardentis illic erit fletus et stridor dentium tuncjusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui282 raquo etillud laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justiautem in vitam aeligternam283 raquo Et in Prophetisquod commemorare longum est nunc ille nunciste ordo si quis inspiciat invenitur Sed egoistum qua causa elegerim dixi

CAPUT II

An possint corpora in ustione ignis esse perpetuaQUID igitur ostendam unde convincantur

increduli posse humana corpora animata atqueviventia non solum nunquam morte dissolvi sedin aeligternorum quoque ignium durare tormentis Nolunt enim hoc ad Omnipotentis nos referrepotentiam sed aliquo exemplo persuaderi sibiflagitant Quibus si respondebimus esse animaliaprofecto corruptibilia quia mortalia quaelig tamenin mediis ignibus vivant nonnullum etiam genusvermium in aquarum calidarum scaturiginereperiri quarum fervorem nemo impunecontrectat illos autem non solum sine ulla sui

281 Joan V 29282 Matth XIII 41-13283 Id XXV 46

193

laeligsione ibi esse sed extra esse non posse autnolunt credere si ostendere non valemus aut sivaluerimus sive oculis demonstrare res ipsas siveper testes idoneos edocere non satis hoc esse adexemplum rei de qua quaeligstio est eademinfidelitate contendent quia [157] haeligc animalianec semper vivunt et in illis fervoribus sinedoloribus vivunt suaelig quippe naturaeligconvenientibus vegetantur illis non crucianturelementis quasi non incredibilius sit vegetariquam cruciari talibus rebus Mirabile est enimdolere in ignibus et tamen vivere sed mirabiliusvivere in ignibus nec dolere Si autem hoccreditur cur non et illud

CAPUT III

An consequens sit ut corporeum dolorem sequaturcarnis interitus

I SED nullum est inquiunt corpus quoddolere possit nec possit mori Et hoc undescimus Nam de corporibus quis certus estdaeligmonum utrum in eis doleant quando se affligimagnis cruciatibus confitentur Quod sirespondetur terrenum corpus solidum scilicetatque conspicuum nullum esse atque ut imopotius nomine id explicem nullam esse carnemquaelig dolere possit morique non possit quid aliuddicitur nisi quod sensu corporis homines etexperientia collegerunt Nullam namque carnemnisi mortalem sciunt et haeligc est eorum tota ratio

194

ut quod experti non sunt nequaquam esse possearbitrentur Nam cujus rationis est dolorem faceremortis argumentum cum vitaelig potius sitindicium Etsi enim quaeligrimus utrum semperpossit vivere certum tamen est vivere omnequod dolet doloremque omnem nisi in re viventeesse non posse Necesse est ergo ut vivat dolensnon est necesse ut occidat dolor quia neccorpora ista mortalia et utique moritura omnisdolor [158] occidit et ut dolor aliquis possitoccidere illa causa est quoniam sic est animaconnexa huic corpori ut summis doloribus cedatatque discedat quoniam et ipsa compagomembrorum atque vitalium sic infirma est ut eamvim quaelig magnum vel summum dolorem facitnon valeat sustinere Tunc autem tali corporianima et eo connectitur modo ut illud vinculumsicut nulla temporis longitudine solvitur ita nullodolore rumpatur Proinde etiamsi caro nunc talisnulla est quaelig sensum doloris perpeti possitmortemque non possit erit tamen tunc talis caroqualis nunc non est sicut talis erit et mors qualisnunc non est Non enim nulla sed sempiternamors erit quando nec vivere anima poterit Deumnon habendo nec doloribus corporis careremoriendo Prima mors animam nolentem pellit ecorpore secunda mors animam nolentem tenet incorpore ab utraque morte communiter idhabetur ut quod non vult anima de suo corporepatiatur

195

II Attendunt autem isti contradictores nullamesse nunc carnem quaelig dolorem pati possitmortemque non possit et non attendunt essetamen aliquid tale quod corpore majus sit Ipsequippe animus cujus praeligsentia corpus vivit etregitur et dolorem pati potest et mori nonpotest Ecce inventa res est quaelig cum sensumdoloris habeat immortalis est Hoc igitur erit tuncetiam in corporibus damnatorum quod nunc essescimus in animis omnium Si autem consideremusdiligentius dolor qui dicitur corporis magis adanimam pertinet Animaelig enim est dolere noncorporis etiam quando ei dolendi causa existit acorpore cum in eo loco dolet ubi laeligditur corpusSicut ergo dicimus corpora sentientia et corporaviventia cum ab anima sit corpori sensus et vita ita et corpora dicimus dolentia cum dolor corporinisi ab anima esse non possit Dolet itaque animacum corpore [159] in eo loco ejus ubi aliquidcontingit ut doleat Dolet et sola quamvis sit incorpore cum aliqua causa etiam invisibili tristisest ipsa corpore incolumi Dolet etiam non incorpore constituta nam utique dolebat dives illeapud inferos quando dicebat laquo Crucior in hacflamma284 raquo Corpus autem nec exanime dolet necanimatum sine anima dolet Si ergo a doloreargumentum recte sumeretur ad mortem ut ideomors possit accidere quia potuit accidere etdolor magis ad animam pertineret mori ad quam284 Luc XVI 24

196

magis pertinet et dolere Cum vero illa quaelig magisdolere potest non possit mori quid momentiaffert cur illa corpora quoniam futura sunt indoloribus ideo etiam moritura esse credamus Dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibusmoribundisque membris esse animaelig et metuereet cupere et dolere atque gaudere UndeVirgilius

Hinc

inquit (id est ex moribundis terreni corporismembris)

Metuunt cupiuntque dolent gaudentque285

Sed convicimus eos in quarto-decimo hujusOperis libro habere animas secundum ipsos abomni etiam corporis labe purgatas diramcupiditatem qua rursus incipiunt in corpora vellereverti Ubi autem potest esse cupiditas profectoetiam dolor potest Frustrata quippe cupiditas sivenon perveniendo quo tendebat sive amittendoquo pervenerat vertitur in dolorem Quaproptersi anima quaelig vel sola vel maxime dolet habettamen quamdam pro suo modo immortalitatemsuam non ideo mori poterunt illa corpora quiadolebunt Postremo si corpora faciunt ut animaeligdoleant cur eis dolorem possunt mortem veroinferre non possunt nisi quia consequens non est[160] ut mortem faciat quod dolorem facit Cur

285 Virg AEligneid VI

197

ergo incredibile est ita ignes illis corporibusdolorem posse inferre non mortem sicut ipsacorpora dolere animas faciunt quas tamen nonideo mori cogunt Non est ergo necessariumfuturaelig mortis argumentum dolor

CAPUT IV

De naturalibus exemplis quorum consideratio doceatposse inter cruciatus viventia corpora permanere

I QUAPROPTER si ut scripserunt qui naturasanimalium curiosius indagarunt salamandra inignibus vivit et quidam notissimi Siciliaelig montesqui tanta diuturnitate temporis atque vetustateusque nunc et deinceps flammis aeligstuant atqueintegri perseverant satis idonei testes sunt nonomne quod ardet absumi et anima indicat nonomne quod dolere potest posse etiam mori quid adhuc a nobis rerum poscuntur exemplaquibus doceamus non esse incredibile uthominum corpora sempiterno suppliciopunitorum et in igne animam non amittant etsine detrimento ardeant et sine interitu doleant Habebit enim tunc istam carnis substantiaqualitatem ab illo inditam qui tam miras et variastot rebus indidit quas videmus ut eas quia multaeligsunt non miremur Quis enim nisi Deus creatoromnium dedit carni pavonis mortui neputresceret Quod cum auditum incredibilevideretur evenit ut apud Carthaginem nobis coctaapponeretur haeligc avis de cujus pectore

198

pulparum quantum visum est decerptum servarijussimus quod post [161] dierum tantumspatium quanto alia caro quaeligcumque coctaputresceret prolatum atque oblatum nihilnostrum offendit olfactum Itemque repositumpost dies amplius quam triginta idem quod eratinventum est idemque post annum nisi quodaliquantum corpulentiae siccioris et contractiorisfuit Quis paleaelig dedit vel tam frigidam vim utobrutas nives servet vel tam fervidam ut pomaimmatura maturet

II De ipso igne mira quis explicet quoquaeligque adusta nigrescunt cum ipse sit lucidus et pene omnia quaelig ambit et lambit colorepulcherrimus decolorat atque ex pruna fulgidacarbonem teterrimum reddit Neque id quasiregulariter definitum est nam e contrario lapidesigne candente percocti et ipsi fiunt candidi etquamvis ille magis rubeat illi albicent congruittamen luci quod album est sicut nigrum tenebrisCum itaque ignis in lignis ardeat ut lapidescoquat contrarios habet non in contrariis rebuseffectus Etsi enim lapides et ligna diversa sunt contraria tamen non sunt sicut album et nigrumquorum in lapidibus unum facit alterum in lignisclarus illos clarificans haeligc obfuscans cum in illisdeficeret nisi in istis viveret Quid in carbonibusnonne miranda est et tanta infirmitas ut ictulevissimo frangantur pressu facillimoconterantur et tanta firmitas ut nullo humore

199

corrumpantur nulla aeligtate vincantur usque adeout eos substernere soleant qui limites figunt adconvincendum litigatorem quisquis postquantalibet tempora extiterit fixumque lapidemlimitem non esse contenderit Quis eos in terrahumida infossos ubi ligna putrescerent tandiudurare incorruptibiliter posse nisi rerum illecorruptor ignis effecit

III Intueamur etiam miraculum calcisexcepto eo de quo jam satis diximus quod ignecandicat quo alia [162] tetra redduntur etiamoccultissime ab igne ignem concipit eumque jamgleba tangentibus frigida tam latenter servat utnulli nostro sensui prorsus appareat sedcompertus experimento etiam dum non apparetsciatur inesse sopitus Propter quod eam calcemvivam loquimur velut ipse ignis latens anima sitinvisibilis visibilis corporis Jamvero quam mirumest quod cum extinguitur tunc accenditur Utenim occulto igne careat aqua infunditur aquaveperfunditur et cum ante sit frigida inde fervescitunde ferventia cuncta frigescunt Velut expiranteergo illa gleba discedens ignis qui latebat apparetac deinde tanquam morte sic frigida est ut adjectaunda non sit arsura et quam calcem vocabamusvivam vocemus extinctam Quid est quod huicmiraculo addi posse videatur et tamen additur Nam si non adhibeas aquam sed oleum quodmagis fomes est ignis nulla ejus perfusione velinfusione fervescit Hoc miraculum si de aliquo

200

indico lapide legeremus sive audiremus et innostrum experimentum venire non possetprofecto aut mendacium putaremus aut certegranditer miraremur Quarum vero rerum anteoculos nostros quotidiana documenta versanturnon genere minus mirabili sed ipsa assiduitatevilescunt ita ut ex ipsa India quaelig remota est parsorbis a nobis desierimus nonnulla mirari quaelig adnos potuerunt miranda perduci

IV Adamantem lapidem multi apud noshabent et maxime aurifices insignitoresquegemmarum qui lapis nec ferro nec igni nec aliavi ulla perhibetur praeligter hircino sanguine vinciSed qui eum habent atque noverunt numquid itamirantur ut hi quibus primum potentia ejusostenditur Quibus autem non ostenditurfortasse nec credunt aut si credunt inexpertamirantur et si contigerit experiri adhuc quidemmirantur insolita [163] sed assiduitas experiendipaulatim subtrahit admirationis incitamentumMagnetem lapidem novimus mirabilem ferri esseraptorem quod cum primum vidi vehementerinhorrui Quippe cernebam a lapide ferreumannulum raptum atque suspensum deindetanquam ferro quod rapuerat vim dedisset suamcommunemque fecisset idem annulus admotusest alteri eumque suspendit atque ut ille priorlapidi sic alter annulus priori annulo cohaerebat accessit eodem modo tertius accessit et quartus jamque sibi per mutua circulis nexis non

201

implicatorum intrinsecus sed extrinsecusadhaerentium quasi catena pependeratannutorum Quis istam vim lapidis non stuperetquaelig illi non solum inerat verumetiam per totsuspensa transibat et invisibilibus ea vinculissubligabat Sed multo est mirabilius quod afratre et coepiscopo meo Severo Milevitano deisto lapide comperi Se ipsum namque vidissenarravit quemadmodum Bathanarius quondamcomes Africaelig cum apud eum convivareturEpiscopus eumdem protulerit lapidem ettenuerit sub argento ferrumque super argentumposuerit deinde sicut subter movebat manumqua lapidem tenebat ita ferrum de supermovebatur atque argento medio nihilquepatiente concitatissimo cursu ac recursu infralapis ab homine supra ferrum rapiebatur a lapideDixi quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivicui tanquam ipse viderim credidi Quid etiam deisto magnete legerim dicam Quando juxta eumponitur adamas non rapit ferrum et si jamrapuerat ut ei appropinquaverit mox remittitIndia mittit hos lapides sed si eos nos cognitosjam desistimus admirari quanto magis illi aquibus veniunt si eos facillimos habent sicforsitan habent ut nos calcem quam miro modoaqua fervescentem qua solet [164] ignis extinguiet oleo non fervescentem quo solet ignis accendiquia in promptu nobis est non miramur

CAPUT V

202

Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum

I VERUMTAMEN homines infideles qui eumdivina vel praeligterita vel futura miraculapraeligdicamus quaelig illis experienda non valemusostendere rationem a nobis earum flagitantrerum quam quoniam non possumus reddere(excedunt enim vires mentis humanaelig) existimantfalsa esse quaelig dicimus ipsi de tot mirabilibusrebus quas vel videre possumus vel videmusdebent reddere rationem Quod si fieri ab hominenon posse perviderint fatendum est eis non ideoaliquid non fuisse vel futurum non esse quiaratio inde non potest reddi quandoquidem suntista de quibus similiter non potest Non itaquepergo per plurima quaelig mandata sunt litteris nongesta atque transacta sed in locis quibusquemanentia quo si quisquam ire voluerit etpotuerit utrum vera sint explorabit sed paucacommemoro Agrigentinum Siciliaelig salemperhibent286 cum fuerit admotus igni velut inaqua fluescere cum vero ipsi aquaelig velut in ignecrepitare Apud Garamantas quemdam fontemtam frigidum diebus ut non bibatur287 tamfervidum noctibus ut non tangatur In Epiroalium fontem in quo faces ut in caeligterisextinguuntur accensaelig288 sed non ut in caeligteris

286 Plin l XXXI c 7287 Id V c 5288 Id l II c 103 ex Pomponio Mela l 2 c 3

203

accenduntur extinctaelig [165] Asbeston Arcadiaeliglapidem propterea sic vocari quod accensussemel jam non possit extingui289 Lignumcujusdam ficus AEliggyptiaelig non ut ligna caeligtera inaquis natare sed mergi290 et quod est mirabiliuscum in imo aliquandiu luerit inde ad aquaeligsuperficiem rursus emergere quando madefactumdebuit humoris pondere praeliggravari Poma interra Sodomorum gigni quidem291 et admaturitatis faciem pervenire sed morsu pressuvetentata in fumum ac favillam corio fatiscentevanescere Pyritem lapidem Persicum tenentismanum si vehementius prematur adurere propter quod ab igne nomen accepit292 In eademPerside gigni etiam lapidem Selenitem cujusinteriorem candorem cum luna crescere atquedeficere293 In Cappadocia etiam vento equasconcipere eosdemque fœtus non amplius trienniovivere294 Tilon Indiaelig insulam eo praeligferri caeligteristerris quod omnis arbor quaelig in ea gigniturnunquam nudatur tegmine foliorum

II De his atque aliis innumerabilibus quaelighistoria non factorum et transactorum sedmanentium locorum tenet mihi autem aliud

289 Plin l XXXVII c 10290 Id XIII c 7291 Joseph l V debello Jud et Solin c 38 et Tacitus l V292 Plin l XXXVI c 19 et l XXXVII c 11293 Ibid c 10294 Solin c 47 Vide etiam Plin l VIII c 42

204

agenti ea persequi nimis longum est reddantrationem si possunt infideles isti qui noluntdivinis Litteris credere quid aliud quam nonputantes eas esse divinas eo quod res habeantincredibiles sicuti hoc est unde nunc agimusNon enim admittit inquiunt ulla ratio ut caroardeat nec assumatur doleat neque moriatur ratiocinatores videlicet magni qui de omnibusrebus quas esse mirabiles constat possint reddererationem Reddant ergo de his295 quaelig paucaposuimus quaelig procul dubio si esse nescirent etea futura esse diceremus [166] multo minuscrederent quam quod nunc dicentibus nobisnolunt credere aliquando venturum Quis enimeorum nobis crederet si quemadmodum dicimusfutura hominum viva corpora quaelig semper arsuraatque dolitura nec tamen aliquando moritura sintita diceremus in futuro saeligculo futurum salemquem faceret ignis velut in aqua fluescereeumdemque faceret aqua velut igne crepitare autfuturum fontem cujus aqua in refrigerio noctissic ardeat ut non possit tangi in aestibus verodiei sic algeat ut bibi non possit aut futurumlapidem vel eum qui suo calore manumconstringentis adureret vel eum qui undecumqueaccensus extingui omnino non posset et caeligteraquaelig praeligtermissis aliis innumeris commemorandainterim duxi Haeligc ergo in illo saeligculo quodfuturum est si diceremus futura nobisque295 Subaudi rationem

205

increduli responderent laquo Si vultis ut ea credamusde singulis reddite rationem raquo nos non posseconfiteremur eo quod istis et similibus Dei mirisoperibus infirma mortalium ratiocinatiovinceretur fixam tamen apud nos esse rationemnon sine ratione omnipotentem facere undeanimus humanus infirmus rationem non potestreddere et in multis quidem rebus incertumnobis esse quid velit illud tamen essecertissimum nihil eorum illi esse impossibilequaeligcumque voluerit eique nos crederepraeligdicenti quem neque impotentem nequementientem possumus credere Hi tamen fideireprehensores exactoresque rationis quid ad istarespondent de quibus ratio reddi ab homine nonpotest et tamen sunt et ipsi rationi naturaevidentur esse contraria Quaelig si futura essediceremus similiter a nobis sicut eorum quaeligfutura esse dicimus ab infidelibus ratioposceretur Ac per hoc cum in talibus operibusDei deficiat ratio cordis et sermonis humani sicutista non ideo non [167] sunt sic non ideo etiamilla non erunt quoniam ratio de utrisque abhomine non potest reddi

CAPUT VI

Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraque autemdaeligmonum arte composita

206

I Hic forte respondeant laquo Prorsus nec istasunt nec ista credimus falsa de his dicta falsaconscripta sunt raquo et adjiciant ratiocinantes atquedicentes laquo Si talia credenda sunt credite et vosquod in easdem litteras est relatum fuisse vel essequoddam Veneris fanum atque ibi candelabrumet in eo lucernam sub divo sic ardentem ut eamnulla tempestas nullus imber extingueret undesicut ille lapis ita ista λύχνος ἄσϐεστος ide estlucerna inextinguibilis nominata est Quodpropterea poterunt dicere ut respondendi nobisangustias ingerant quia si dixerimus non essecredendum scripta illa miraculoruminfirmabimus si autem credendum esseconcesserimus confirmabimus numinapaganorum Sed nos sicut jam in libroduodevigesimo hujus Operis dixi non habemusnecesse omnia credere quaelig continet historiagentium cum et ipsi inter se historici sicut aitVarro quasi data opera et quasi ex industria permulta dissentiant sed ea si volumus credimusquaelig non adversantur libris quibus nondubitamus oportere nos credere De his autemmiraculorum locis nobis ad ea quaelig futurapersuadere incredulis volumus satis illa sufficiuntquaelig nos quoque possumus experiri et eorumtestes idoneos non difficile est invenire [168] Deisto autem fano Veneris et lucerna inextinguibilinon solum in nullas coarctamur angustiasverumetiam latitudinis nobis campus aperitur

207

Addimus enim ad istam lucernaminextinguibilem et humanarum et magicarum idest per homines daemonicarum artium etipsorum per se ipsos daeligmonum multa miracula quaelig si negare voluerimus eidem ipsi cui credimussacrarum Litterarum adversabimur veritati Autergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapideAsbesto ars humana molita est aut arte magicafactum est quod homines illo mirarentur intemplo aut daeligmon quispiam sub nomine Veneristanta se efficacia praeligsentavit ut hoc ibiprodigium et appareret hominibus et diutiuspermaneret Illiciuntur autem daeligmones adinhabitandum per creaturas quas non ipsi sedDeus condidit delectabilibus pro sua diversitatediversis non ut animalia cibis sed ut spiritussignis quaelig cujusque delectationi congruunt pervaria genera lapidum herbarum lignorumanimalium carminum rituum Ut autemilliciantur ab hominibus prius eos ipsi astutissimacalliditate seducunt vel inspirando eorumcordibus virus occultum vel etiam fallacibusamicitiis apparendo eorumque paucos discipulossuos faciunt plurimorumque doctores Nequeenim potuit nisi primum ipsis docentibus disciquid quisque illorum appetat quid exhorreat quoinvitetur nomine quo cogatur unde magicaelig artesearumque artifices extiterunt Maxime autempossident corda mortalium qua potissimumpossessione gloriantur cum se transfigurant in

208

Angelos lucis296 Sunt ergo facta eorum plurimaquaelig quanto magis mirabilia confitemur tantocautius vitare debemus Sed ad hoc unde nuncagimus nobis etiam ipsa proficiunt Si enim haeligcimmundi daeligmones possunt quanto potentioressunt sancti Angeli quanto [169] potentior est hisomnibus Deus qui tantorum miraculorumeffectores etiam ipsos Angelis fecit

II Quamobrem si tot et tanta mirifica quaeligμηχανήματα appellant Dei creatura utentibushumanis artibus fiunt ut ea qui nesciuntopinentur esse divina unde factum est ut inquodam templo lapidibus magnetibus in solo etcamera proportione magnitudinis positissimulacrum ferreum aeris illius medio interutrumque lapidem ignorantibus quid sursumesset ac deorsum quasi numinis potestatependeret quale aliquid etiam in illa lucernaVeneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissejam diximus si magorum opera quos nostraScriptura veneficos et incantatores vocat intantum daeligmones extollere potuerunt utcongruere hominum sensibus sibi nobilis Poetavideretur de quadam fœmina quaelig tali artepolleret dicens

Haeligc se carminibus promittit solvere mentesQuas velit ast aliis duras immittere curas Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro

296 2 Cor XI 14

209

Nocturnosque sciet manes mugire videbisSub pedibus terram et descendere montibus ornos297

quanto magis Deus potens est facere quaeliginfidelibus sunt incredibilia sed illius faciliapotestati quandoquidem ipse lapidumaliarumque vim rerum et hominum ingenia qui eamiris utuntur modis angelicasque naturasomnibus terrenis potentiores animantibuscondidit universa mirabilia mirabili vincentevirtute et operandijubendi sinendique sapientiautens omnibus tam mirabiliter quam creavit [170]

CAPUT VII

Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris

I CUR itaque facere non possit Deus ut etresurgant corpora mortuorum et igne aeligternocrucientur corpora damnatorum qui fecitmundum in cœlo in terra in aere in aquisinnumerabilibus miraculis plenum cum sitomnibus quibus plenus est procul dubio majus etexcellentius etiam ipse mundus miraculum Sedisti cum quibus vel contra quos agimus qui etDeum esse credunt a quo factus est mundus etdeos ab illo factos per quos ab illo administraturmundus et miraculorum effectrices sivespontaneorum sive cultu et ritu quolibetimperatorum sive etiam magicorum mundanas297 Virg AEligneid IV

210

vel non negant vel insuper et praeligdicantpotestates quando cis rerum vim mirabilemproponimus aliarum quaelig nec animalia suntrationalia nec ulla ratione praeligditi spiritus sicutsunt ea quorum pauca commemoravimusrespondere assolent laquo Vis est ista naturaelig naturaeorum sic se habet propriarum istaelig sunt efficaciaelignaturarum Tota itaque ratio est curAgrigentinum salem flamma fluere faciat aquacrepitare quia haeligc est natura ejus At hoc essepotius contra naturam videtur quaelig non igni sedaquae dedit salem solvere torrere autem igninon aquaelig Sed ista inquiunt salis hujus naturalisest vis ut his contraria patiatur Haeligc igitur ratioredditur et de illo fonte Garamantico ubi unavena friget diebus noctibus fervet vi utraquemolesta tangentibus Haeligc et de illo alio qui cumsit contrectantibus frigidus et facem [171] sicutalii fontes extinguat accensam dissimiliter tamenatque mirabiliter idem ipse ascendit extinctamHaeligc et de lapide asbesto cui cum ignem nullumhabeat proprium accepto tamen sic ardet alienout non possit extingui Haeligc de caeligteris quaelig pigetretexere quibus licet vis insolita contra naturaminesse videatur alia tamen de illis non redditurratio nisi ut dicatur hanc eorum esse naturamBrevis sane ista est ratio fateor sufficiensqueresponsio Sed cum Deus auctor sit naturarumomnium cur nolunt fortiorem nos reddererationem quando aliquid vel ut impossibile

211

nolunt credere eisque redditionem rationisposcentibus respondemus hanc esse voluntatemomnipotentis Dei qui certe non ob aliud vocaturOmnipotens nisi quoniam quidquid vult potest qui potuit creare tam multa quaelig nisiostenderentur aut a credendis hodieque testibusdicerentur profecto impossibilia putarentur nonsolum quaelig ignotissima apud nos verumetiamquaelig notissima posui Illa enim quaelig apud nospraeligter eos quorum de his libros legimus nonhabent testem et ab eis conscripta sunt qui nonsunt divinitus docti atque humanitus falli fortepotuerunt licet cuique sine recta reprehensionenon credere

II Nam nec ego volo temere credi cunctaquaelig posui quia nec a me ipso ita credunturtanquam nulla de illis sit in mea cogitationedubitatio exceptis his quaelig vel ipse sum expertuset cuivis facile est experiri sicut de calce quodfervet in aqua in oleo frigida est de magnetelapide quod nescio qua sorbitione insensibilistipulam non moveat et ferrum rapiat de carnenon putrescente pavonis cum putruerit etPlatonis de palea sic frigente ut fluescere nivemnon sinat sic calente ut maturescere pomacompellat de igne fulgido quod secundum suumfulgorem lapides coquendo candificet et contraeumdem [172] suum fulgorem urendo plurimaobfuscet Tale est quod et nigraelig maculaeligoffunduntur ex oleo splendido similiter nigraelig

212

lineaelig de candido imprimuntur argento Decarbonibus etiam quod accendente igne sicvertantur in contrarium ut de lignis pulcherrimistetri fragiles de duris imputribiles de putribilibusfiant Haeligc ipse quaeligdam cum multis quaeligdamcum omnibus novi et alia plurima quaelig huic libroinserere longum fuit De his autem quaelig posuinon experta sed lecta praeligter de fonte illo ubifaces extinguuntur ardentes et accendunturextinctaelig et de pomis terraelig Sodomorumforinsecus quasi maturis intrinsecus fumeis nectestes aliquoties idoneos a quibus utrum veraessent audirem potui reperire Et illum quidemfontem non inveni qui in Epiro vidisse sedicerent sed qui in Gallia similem nossent nonlonge a Gratianopoli civitate De fructibus autemSodomitarum arborum non tantum litteraelig fidedignaelig indicant verumetiam tam multi seloquuntur expertos ut hinc dubitare non possimCaeligtera vero sic habeo ut neque affirmandaneque neganda decreverim sed ideo etiam ipsaposui quoniam apud eorum contra quos agimushistoricos legi ut ostenderem qualia multamultique illorum nulla reddita rationein suorumlitteratorum scripta litteris credant qui nobiscrederequando id quod eorum experientiamsensumque transgreditur omnipotentem Deumdicimus esse facturum nec reddita rationedignantur Nam quaelig melior et validior ratio derebus talibus redditur quam cum Omnipotens ea

213

posse facere perhibetur et facturus dicitur quaeligpraelignuntiasse ibi legitur ubi alia multapraelignuntiavit quaelig fecisse monstratur Ipsequippe faciet quia se facturum esse praeligdixit quaeligimpossibilia putantur qui promisit et fecit ut abincredulis gentibus incredibilia crederentur [173]

CAPUT VIII

Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notum incipit essediversum

I Si autem propterea respondent se noncredere quaelig de humanis semper arsuris necunquam morituris corporibus dicimus quiahumanorum corporum naturam novimus longealiter institutam unde nec illa ratio hinc reddipotest quaelig de illis naturis mirabilibus reddebaturut dici possit laquo Vis ista naturalis est rei hujus istanatura est raquo quoniam scimus humanaelig carnisistam non esse naturam habemus quidem quodrespondeamus de Litteris sacris hanc ipsamscilicet humanam carnem aliter institutam fuisseante peccatum id est ut posset nunquam perpetimortem aliter autem post peccatum qualis inaeligrumna hujus mortalitatis innotuit ut perpetemvitam tenere non possit Sic ergo aliter quamnobis nota est instituetur in resurrectionemortuorum Sed quoniam istis non creduntLitteris ubi legitur qualis in paradiso vixerithomo quantumque fuerit a necessitate mortis

214

alienus quibus utique si crederent non cum illisde pœna damnatorum quaelig futura est operosiusageremus de litteris eorum qui doctissimi apudillos fuerunt aliquid proferendum est quoappareat posse fieri ut aliter se habeat quaeligqueres quam prius in rebus innotuerat suaeligdeterminatione naturaelig

II Est in Marci Varronis libris quoruminscriptio est De gente populi Romani quodeisdem verbis quibus [174] ibi legitur et hicponam laquo In cœlo inquit mirabile extititportentum nam in stella Veneris nobilissimaquam Plautus Vesperuginem Homerus Hesperonappellat pulcherrimam dicens Castor scribittantum portentum extitisse ut mutaret coloremmagnitudinem figuram cursum quod factum itaneque antea neque postea sit Hoc factum Ogygerege dicebant Adrastus Cyzicenus et DionNeapolites mathematici nobiles laquo Hoc certeVarro tantus auctor portentum non appellaretnisi esse contra naturam videretur Omnia quippeportenta contra naturam dicimus esse sed nonsunt Quomodo est enim contra naturam quodDei fit voluntate cum voluntas tanti utiqueConditoris conditaelig rei cujusque natura sit Portentum ergo fit non contra naturam sedcontra quam est nota natura Quis autemportentorum numerat multitudinem quaelig historiagentium continetur Sed nunc in hoc unoattendamus quod ad rem de qua agimus

215

pertinet Quid ita dispositum est ab auctorenaturaelig cœli et terraelig quemadmodum cursusordinatissimus siderum Quid tam ratis legibuslixisque firmatum Et tamen quando ille voluitqui summo regit imperio ac potestate quodcondidit stella praelig caeligteris magnitudine atquesplendore notissima colorem magnitudinemfiguram et (quod est mirabilius) sui cursusordinem legemque mutavit Turbavit profectotunc si ulli jam fuerunt canones astrologorumquos velut inerrabili coni putatione de praeligteritisac futuris astrorum motibus conscriptos habentquos canones sequendo ausi sunt dicere hoc quodde Lucifero contigit nec antea nec posteacontigisse Nos autem in divinis Libris legimusetiam solem ipsum et stetisse eum hoc a DominoDeo petivisset vir sanctus Jesu Nave doneccœptum praeliglium victoria terminaret298 et [175]retrorsum redisse ut regi Ezechiaelig quindecim anniad vivendum additi299 hoc etiam prodigiopromissioni Dei significarentur adjuncto Sed istaquoque miracula quaelig meritis sunt concessasanctorum quando credunt isti lacta magicisartibus tribuunt Unde illud est quod superiuscommemoravi dixisse Virgilium

Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro300

298 Jos X 13299 Isai XXXVIII 8300 Virg AEligneid IV

216

Nam et fluvium stetisse superius inferiusquefluxisse cum populus Dei ductore supramemorato Jesu Nave viam caperet301 et Eliapropheta transeunte ac postea discipulo ejusElisaeligo id esse factum in sacris Litteris legimus302 et retro versum fuisse maximum sidus regnanteEzechia modo commemoravimus Quod vero deLucifero Varro scripsit non est illic dictum alicuihomini petenti id fuisse concessum

III Non ergo de notitia naturarum caliginemsibi faciant infideles quasi non possit in aliqua redivinitus fieri aliud quam in ejus natura perhumanam suam experientiam cognoverunt quamvis et ipsa quaelig in rerum natura omnibusnota sunt non minus mira sint essentquestupenda considerantibus cunctis si solerenthomines mirari mira nisi rara Quis enim consultaratione non videat in hominum innumerabilinumerositate et tanta naturaelig similitudine valdemirabiliter sic habere singulos singulas facies utnisi inter se similes essent non discernereturspecies eorum ab animalibus caeligteris et rursusnisi inter se dissimiles essent non discernerentursinguli ab hominibus caeligteris Quos ergo similesconfitemur eosdem dissimiles invenimus Sedmirabilior est consideratio dissimilitudinis quoniam similitudinem justius videtur exposcerenatura communis Et tamen quoniam quaelig sunt

301 Jos IV 18302 4 Reg II 8-14

217

[176] rara ipsa sunt mira multo ampliusadmiramur quando duos ita similes reperimus utin eis discernendis aut semper aut frequentererremus

IV Sed quod dixi scriptum a Varrone liceteorum sit historicus idemque doctissimusfortasse vere factum esse non credunt aut quianon diu mansit talis ejusdem sideris cursus sedreditum est ad solitum minus isto moventurexemplo Habent ergo aliud quod etiam nuncpossit ostendi eisque puto debere sufficere quocommoneantur cum aliqui adverterint in aliquainstitutione naturaelig eamque sibi notissimamfecerint non se inde Deo debere praeligscriberequasi eam non possit in longe aliud quam eiscognita est vertere atque mutare TerraSodomorum non fuit utique ut nunc est sedjacebat simili caeligteris facie eademque vel etiamuberiore fœcunditate pollebat nam Dei paradisoin divinis eloquiis comparata est Haeligcposteaquam tacta de cœlo est303 sicut illorum304

quoque attestatur historia et nunc ab eis quiveniunt ad loca illa conspicitur prodigiosafuligine horrori est et poma ejus interioremfavillam mendaci superficie maturitatis includuntEcce non erat talis et talis est Ecce a Conditorenaturarum natura ejus in hanc fœdissimamdiversitatem mirabili mutatione conversa est et

303 Gen XIII 10304 Tacit lib

218

quod post tam longum accidit tempus tam longotempore perseverat

V Sicut ergo non fuit impossibile Deo quasvoluit instituere sic ei non est impossibile inquidquid voluerit quas instituit mutare naturasUnde illorum quoque miraculorum multitudosylvescit quaelig monstra ostenta portenta prodigianuncupantur quaelig recolere et commemorare sivelim hujus Operis quis erit finis Monstra sanedicta perhibent a monstrando quod aliquid [177]significando demonstrent et ostenta ahostendendo et portenta a portendendo id estpraeligostendendo et prodigia quod porro dicantid est futura praeligdicant Sed viderint eorumconjectores quomodo ex eis sive fallantur siveinstinctu spirituum quibus cura est tali poenadignos animos hominum noxiaelig curiositatisretibus implicare etiam vera praeligdicant sive multadicendo aliquando in aliquid veritatis incurrantNobis tamen ista quaelig velut contra naturam fiuntet contra naturam fieri dicuntur (quo morehominum locutus est et Apostolus dicendocontra naturam in olea insitum oleastrum factumesse participem pinguedinis oleaelig305) et monstraostenta portenta prodigia nuncupantur hocmonstrare debent hoc ostendere velpraeligostendere hoc praeligdicere quod facturus sitDeus quaelig de corporibus hominum sepraelignuntiavit esse facturum nulla impediente305 Rom XI 17-24

219

difficultate nulla praeligscribente lege naturaeligQuomodo autem praelignuntiaverit satis in librosuperiore docuisse me existimo decerpendo deScripturis sanctis et novis et veteribus nonquidem omnia ad hoc pertinentia sed quaeligsufficere huic Operi judicavi [178]

CAPUT IX

De gehenna et aeligternarum qualitate poenarumI QUOD igitur de sempiterno supplicio

damnatorum per suum Prophetam Deus dixitfiet omnino fiet laquo Vermis eorum non morieturet ignis eorum non extinguetur306 raquo Ad hoc enimvehementius commendandum etiam DominusJesus cum membra quaelig hominem scandalizantpro his hominibus poneret quos ut sua membradextra quis diligit eaque praeligciperet amputari laquo Bonum est inquit tibi debilem introire in vitamquam duas manus habentem ire in gehennam inignem inextinguibilem ubi vermis eorum nonmoritur et ignis eorum non extinguitur307 raquoSimiliter de pede laquo Bonum est tibi inquitclaudum introire in vitam aeligternam quam duospedes habentem mitti in gehennam ignisinextinguibilis ubi vermis eorum non moritur etignis non extinguitur308 raquo Non aliter ait et deoculo laquo Bonum est tibi luscum introire in

306 Isai LXVI 24307 Marc IV 42 43308 Ibid 45 46

220

regnum Dei quam duos oculos habentem mitti ingehennam ignis ubi vermis eorum non moriturei ignis non extinguitur309 raquo Non eum piguit unoloco eadem verba ter dicere quem non terreatista repetitio et illius pœnaelig comminatio tamvehemens ore divino

II Utrumque autem horum ignem scilicetatque vermem qui volunt ad animi pœnas nonad corporis pertinere dicunt etiam uri doloreanimi sero atque [179] infructuose pœnitentis eosqui fuerint a regno Dei separati et ideo ignempro isto dolore urente non incongrue ponipotuisse contendunt unde illud Apostoli est laquo Quis scandalizatur et ego non uror310 raquoEumdem311 etiam vermem putant intelligendumesse Nam scriptum est inquiunt laquo Sicut tineavestimentum et vermis lignum sic mœror raquoexcruciat cor viri312 raquo Qui vero pœnas et animi etcorporis in illo supplicio futuras esse nondubitant igne uri corpus animum autem rodiquodam modo verme mœroris affirmant Quodetsi credibilius dicitur quia utique absurdum estibi dolorem aut corporis aut animi defuturum ego tamen facilius est ut ad corpus dicamutrumque pertinere quam neutrum et ideotacitum in illis divinaelig Scripturaelig verbis animi

309 Ibid 47 48 310 2 Cor XI 29311 Supple dolorem312 Prov XXV 20

221

dolorem quoniam consequens esse intelligituretiamsi non dicatur ut corpore sic dolente animusquoque sterili poenitentia crucietur Legiturquippe et in veteribus Scripturis laquo Vindictacarnis impii ignis et vermis313 raquo Potuit breviusdici laquo Vindicta impii raquo Cur ergo dictum estlaquo Carnis impii raquo nisi quia utrumque id est et igniset vermis pœna erit carnis Aut si vindictamcarnis propterea dicere voluit quia hoc in hominevindicabitur quod secundum carnem vixerit(propter hoc enim veniet in mortem secundamquam significavit Apostolus dicens laquo Si enimsecundum carnem vixeritis moriemini314 raquo) eligatquisque quod placet aut ignem tribuere corporianimo vermem hoc proprie illud tropice aututrumque proprie corpori Jam enim satissuperius disputavi posse animalia etiam inignibus vivere in ustione sine consumptione indolore sine morte per miraculumomnipotentissimi Creatoris cui hoc possibileesse qui negat a quo sit quidquid [180] in naturisomnibus miratur ignorat Ipse enim est Deus quiomnia in hoc mundo magna et parva miraculaquaelig commemoravimus et incomparabiliter pluraquaelig non commemoravimus fecit eamque ipsomundo uno atque omnium maximo miraculoinclusit Eligat ergo unum de duobus quisquequod placet utrum et vermem ad corpus proprie

313 Eccl VII 19314 Rom VII 13

222

an ad animum translato a corporalibus adincorporalia vocabulo existimet pertinere Quidautem horum verum sit res ipsa expeditiusindicabit quando erit scientia tanta sanctorum uteis cognoscendarum illarum pœnarum necessarianon sit experientia sed ea quaelig tunc erit plenaatque perfecta ad hoc quoque sciendum sapiendasola sufficiat Nunc enim ex parte scimus315donec veniat quod perfectum est Dum tamennullo modo illa corpora talia futura essecredamus ut nullis ab igne allidantur doloribus

CAPUT X

An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignosspiritus id est daeligmones incorporeos tactu suo adurere

I Hic occurrit quaeligrere Si non erit ignisincorporalis sicut est animi dolor sed corporalistactu noxius ut eo possint corpora cruciari quomodo in eo erit etiam pœna spirituummalignorum Idem quippe ignis erit supplicioscilicet hominum attributus et daeligmonum dicenteChristo laquo Discedite a me maledicti in ignemaeligternum qui paratus est diabolo et Angelisejus316 raquo Nisi quia sunt [181] quaeligdam sua etiamdaeligmonibus corpora sicut doctis hominibusvisum est317 ex isto aere crasso atque humidocujus impulsus vento flante sentitur Quod genus

315 1 Cor XIII 9316 Matth XXV 41317 Vide in septima Synodo generali actione 4

223

elementi si nihil igne perpeti posset non ureretfervefactus in balneis Ut enim urat prior uriturfacitque quod patitur Si autem quisquam nullahabere corpora daeligmones asseverat non est dehac re aut laborandum operosa inquisitione autcontentiosa disputatione certandum Cur enimnon dicamus quamvis miris tamen veris modisetiam spiritus incorporeos posse pœna corporalisignis affligi si spiritus hominum etiam ipsiprofecto incorporei et nunc potuerunt includicorporalibus membris et tunc poterunt corporumsuorum vinculis insolubiliter alligari Adhaeligrebunt ergo si eis nulla sunt corporaspiritus daeligmonum imo spiritus daeligmones licetincorporei corporeis ignibus cruciandi non utignes ipsi quibus adhaeligrebunt eorum juncturainspirentur et animalia fiant quaelig constent spirituet corpore sed ut dixi miris et ineffabilibusmodis adhaeligrendo accipientes ex ignibus pœnamnon dantes ignibus vitam Quia et iste aliusmodus quo corporibus adhaeligrent spiritus etanimalia fiunt omnino mirus est neccomprehendi ab homine potest et hoc ipse homoest

II Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suocorpore spiritus sicut ardebat apud inferos illedives quando dicebat laquo Crucior in hacflamma318 raquo nisi convenienter respondericernerem talem fuisse illam flammam quales318 Luc XVI 24

224

oculi quos levavit et Lazarum vidit qualis linguacui humorem exiguum desideravit infundi qualisdigitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit ubitamen erant sine corporibus animaelig Sic ergoincorporalis et illa flamma qua exarsit et illaguttula quam poposcit qualia etiam sunt [182]visa dormientium sive in extasi cernentium resincorporales habentes tamen similitudinemcorporum Nam et ipse homo cum spiritu noncorpore sit in talibus visis ita se tamen tuncsimilem suo corpori videt ut discernere omninonon possit At vero gehenna illa quod etiamstagnum ignis et sulphuris dictum est corporeusignis erit et cruciabit corpora damnatorum319 autet hominum et daeligmonum solida hominum aeriadaeligmonum aut tantum hominum corpora cumspiritibus daeligmones autem spiritus sinecorporibus haerentes sumendo pœnam nonimpertiendo vitam corporalibus ignibus Unusquippe utrisque ignis erit320 sicut Veritas dixit

CAPUT XI

An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extensiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum

Sic autem quidam eorum contra quosdefendimus Civitatem Dei injustum putant utpro peccatis quamlibet magnis parvo scilicettempore perpetratis poena quisque damnetur

319 Apoc XX 9320 Matth XXV 41

225

aeligterna quasi ullius id unquam justitia legisattendat ut tanta mora temporis quisquepuniatur quanta mora temporis unde punireturadmisit Octo genera pœnarum in legibus essescribit Tullius damnum vincula verberatalionem ignominiam exilium mortemservitutem Quid horum est quod in brevetempus pro cujusque peccati celeritate coarcteturut tanta vindicetur morula quanta deprehenditurperpetratum nisi forte talio Id enim agit ut hocpatiatur quisque [183] quod fecit Unde illud estLegis laquo Oculum pro oculo dentem prodente321 raquo Fieri enim potest ut tam brevi temporequisque amittat oculum severitate vindictaelig quamtulit ipse alteri improbitate peccati Porro autem sialienaelig fœminaelig osculum infixum rationis sitverbere vindicare nonne qui illud punctotemporis fecerit incomparabili horarum spatioverberatur et suavitas voluptatis exiguaelig diuturnodolore punitur Quid in vinculis numquid tandiuquisque judicandus est esse debere quandiu fecitunde meruit alligari cum justissime annosaspœnas servus in compedibus pendat hui verboaut ictu celerrime transeunte vel lacessivitdominum vel plagavit Jamvero damnumignominia exilium servitus cum plerumque sicinfliguntur ut nulla venia relaxentur nonne prohujus vitaelig modo similia pœnis videntur aeligternis Ideo quippe aeligterna esse non possunt quia nec321 Evod 21 24

226

ipsa vita quaelig his plectitur porrigitur in aeligternum et tamen peccata quaelig vindicantur longissimitemporis pœnis brevissimo temporeperpetrantur nec quisquam extitit qui censerettam cito nocentium finienda esse tormenta quamcito factum est vel homicidium vel adulteriumvel sacrilegium vel quodlibet aliud scelus nontemporis longitudine sed iniquitatis et impietatismagnitudine metiendum Qui vero pro aliquograndi crimine morte mulctatur numquid moraqua occiditur quaelig perbrevis est ejus suppliciumleges aeligstimant et non quod eum in sempiternumauferunt de societate viventium Quod est autemde ista Civitate mortali homines supplicio primaeligmortis hoc est de Civitate illa immortali hominessupplicio secundaelig mortis auferre Sicut enim nonefficiunt leges hujus Civitatis ut in eam quisquerevocetur occisus sic nec illius ut in vitamrevocetur aeligternam [184] secunda mortedamnatus Quomodo ergo verum est inquiuntquod ait Christus vester laquo In qua mensura mensifueritis in ea remetietur vobis322 raquo si temporalepeccatum supplicio punitur aeligterno Necattendunt non propter aeligquale temporis spatiumsed propter vicissitudinem mali323 id est ut quimala fecerit mala patiatur eamdem dictam fuissemensuram Quamvis hoc in ea re proprie possitaccipi de qua Dominus cum hoc diceret

322 Luc VI 38323 Vide Ep CII ad Deogratias q 4

227

loquebatur id est de judiciis etcondemnationibus Proinde qui judicat etcondemnat injuste si judicatur et condemnaturjuste in eadem mensura recipit quamvis non hocquod dedit Judicio enim fecit judicio patitur quamvis fecerit damnatione quod iniquum estpatiatur damnatione quod justum est

CAPUT XII

De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiam fuerintSalvatoris

SED pœna aeligterna ideo dura et injustasensibus videtur humanis quia in hac infirmitatemoribundorum sensuum deest ille sensusaltissimaelig purissimaeligque sapientiae quo sentiripossit quantum nefas in illa prima praeligvaricationecommissum sit Quanto enim magis homofruebatur Deo tanto majore impietate dereliquitDeum et factus est malo dignus aeligterno qui hocin se peremit bonum quod esse posset aeligternumHinc est universa generis humani massadamnata quoniam qui hoc primitus admisit[185] cum ea quaelig in illo fuerat radicata sua stirpepunitus est ut nullus ab hoc justo debitoquesupplicio nisi misericordia et indebita gratialiberetur atque ita dispertiatur genus humanumut in quibusdam demonstretur quid valeatmisericors gratia in caeligteris quid justa vindictaNeque enim utrumque demonstraretur in

228

omnibus quia si omnes remanerent in poenisjustaelig damnationis in nullo appareret misericorsgratia redimentis rursum si omnes a tenebristransferrentur in lucem in nullo appareretseveritas ultionis In qua propterea multo pluresquam in illa sunt ut sic ostendatur quid omnibusdeberetur Quod si omnibus redderetur justitiamvindicantis juste nemo reprehenderet quia verotam multi exinde liberantur est unde aganturmaximaelig gratiaelig gratuito muneri liberantis

CAPUT XIII

Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi

PLATONICI quidem quamvis impunita nullavelint esse peccata tamen omnes pœnasemendationi adhiberi putant vel humanis inflictaslegibus vel divinis sive in hac vita sive postmortem si aut parcatur hic cuique aut itaplectatur ut hic non corrigatur Hinc est Maronisilla sententia ubi cum dixisset de terreniscorporibus moribundisque membris quod animaelig

Hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec aurasSuspiciunt clausaelig tenebris et carcere caeligco324 [186]

secutus adjunxit atque ait

Quin et supremo cum lumine vita reliquit

id est cum die novissimo reliquit eas ista vita

324 Virg AEligneid VI

229

Non tamen (inquit) omne malum miseris nec funditus omnesCorporaelig excedunt pestes penitusque necesse estMulta diu concreta modis inolescere mirisErgo exercentur pœnis veterumque malorumSupplicia expendunt aliaelig panduntur inanesSuspensaelig ad ventos aliis sub gurgite vastoInfectum eluitur scelus aut exuritur igni325

Qui hoc opinantur nullas pœnas nisi purgatoriasvolunt esse post mortem ut quoniam terrissuperiora sunt elementa aqua aer ignis ex aliquoistorum mundetur per expiatorias pœnas quodterrena contagione contractum est Aer quippeaccipitur in eo quod ait laquo Suspensaelig ad ventos raquoAqua in eo quod ait laquo Sub gurgite vasto raquo Ignisautem suo nomine expressus est cum dixit laquo Aut exuritur igni raquo Nos vero etiam in hacquidem mortali vita esse quasdam pœnaspurgatorias confitemur non quibus affligunturquorum vita vel non inde fit melior vel potiusinde fit pejor sed illis sunt purgatoriaelig qui ciscoerciti corriguntur Caeligteraelig omnes pœnaelig sivetemporariae sive sempiternae sicut unusquisquedivina providentia tractandus est inferuntur velpro peccatis sive praeligteritis sive in quibus adhucvivit ille qui plectitur vel pro exercendisdeclarandisque virtutibus per homines et Angelosseu bonos seu malos Nam et si quisquam malialiquid alterius improbitate vel errore patiaturpeccat quidem homo qui vel ignorantia vel325 Virg AEligneid VI

230

injustitia cuiquam mali aliquid facit sed nonpeccat Deus qui justo quamvis occulto judiciofieri sinit Sed temporarias pœnas alii in hac vitatantum alii post mortem alii et nunc et tunc[187] verumtamen ante judicium illudseverissimum novissimumque patiuntur Nonautem omnes veniunt in sempiternas poenas quaeligpost illud judicium sunt futuraelig qui post mortemsustinent temporales Nam quibusdam quod inisto non remittitur remitti in futuro saeligculo326 idest ne futuri saeligculi aeligterno supplicio punianturjam supra diximus

CAPUT XIV

De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio

RARISSIMI sunt autem qui nullas in hac vitased tantum post eam pœnas luunt Fuisse tamenaliquos qui usque ad decrepitam senectutem nelevissimam quidem febriculam senserintquietamque duxerint vitam ipsi et novimus etaudivimus quanquam vita ipsa mortalium lotapœna sit quia tota tentatio est sicut sacraelig Litteraeligpersonant ubi scriptum est laquo Numquid nontentatio est vita humana super terram327 raquo Nonenim parva pœna est ipsa insipientia velimperitia quaelig usque adeo fugienda meritojudicatur ut per pœnas doloribus plenas pueri

326 Matth XII 32327 Job VII 1

231

cogantur quaeligque artificia vel litteras discere ipsumque discere ad quod pœnis adiguntur tampœnale est eis ut nonnunquam ipsas pœnas perquas compelluntur discere malint ferre quamdiscere Quis autem non exhorreat et mori eligat si ei proponatur aut mors perpetienda aut rursusinfantia Quaelig quidem quod non a risu sed afletu orditur hanc lucem quid malorum ingressasit nesciens prophetat quodam modo Solum[188] quando natus est ferunt risisseZoroastrem328 nec ei boni aliquid monstrosusrisus ille portendit Nam magicarum artium fuisseperhibetur inventor quaelig quidem illi nec adpraeligsentis vitaelig vanam felicitatem contra suosinimicos prodesse potuerunt A Nino quippe regeAssyriorum cum esset ipse Bactrianorum bellosuperatus est Prorsus quod scriptum est laquo Gravejugum super filios Adam a die exitus de ventrematris eorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium329 raquo usque adeo impleri necesse est utipsi parvuli per lavacrum regenerationis aboriginalis peccati quo solo tenebantur vinculojam soluti mala multa patientes nonnulli etincursus spirituum malignorum aliquandopatiantur Quaelig quidem passio absit ut eis obsit sihanc vitam in illa aeligtate etiam ipsa passioneingravescente et animam de corpore excludentefinierint

328 Plin lib VII c 16329 Eccli XI 1

232

CAPUT XV

Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem

VERUMTAMEN in gravi jugo quod positum estsuper filios Adam a die exitus de ventre matriseorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium etiam hoc malum mirabile reperitur utsobrii simus atque intelligamus hanc vitam depeccato illo nimis nefario quod in paradisoperpetratum est factam nobis esse pœnalemtotumque quod nobiscum agitur perTestamentum Novum non pertinere nisi ad novisaeligculi haeligreditatem novam ut hic pignore [189]accepto illud cujus hoc pignus est suo temporeconsequamur nunc autem ambulemus in spe330 etproficientes de die in diem spiritu facta carnismortificemus laquo Novit enim Dominus qui suntejus331 raquo et laquo Quotquot Spiritu Dei aguntur hifilii sunt Dei332 raquo sed gratia non natura Unicusenim natura Dei Filius propter nos misericordiafactus est filius hominis ut nos natura filiihominis filii Dei per illum gratia fieremusManens quippe ille immutabilis naturam nostramin qua nos susciperet suscepit a nobis et tenaxDivinitatis suaelig nostraelig infirmitatis particepsfactus est ut nos in melius commutati quod330 Rom VIII 13331 2 Tim II 19332 Rom VIII 14

233

peccatores mortalesque sumus ejus immortalis etjusti participatione amittamus et quod in naturanostra bonum fecit impletum summo bono inejus naturaelig bonitate servemus Sicut enim perunum hominem peccantem in hoc tam gravemalum devenimus ita per unum hominemeumdemque Deum justificantem ad illud bonumtam sublime veniemus333 Nec quisquam se debetab isto ad illum transisse confidere nisi cum ibifuerit ubi tentatio nulla erit nisi pacem tenueritquam belli hujus in quo caro concupiscitadversus spiritum et spiritus adversus carnem334multis et variis certaminibus quaeligrit Hoc autembellum nunquam ullum esset si natura humanaper liberum arbitrium in rectitudine in qua factaest perstitisset Nunc vero quaelig pacem felix cumDeo habere noluit secum pugnat infelix et cumsit hoc malum miserabile melius est tamen quampriora vitaelig hujus Melius confligitur quippe cumvitiis quam cum sine ulla conflictionedominantur Melius est inquam bellum cum speaeligternaelig pacis quam sine ulla liberationiscogitatione captivitas Cupimus quidem etiam hocbello carere et ad capessendam ordinatissimam[190] pacem ubi firmissima stabilitate potioribusinferiora subdantur igne divini amorisaccendimur Sed si (quod absit) illius tanti bonispes nulla esset malle debuimus in hujus

333 Id V 12334 Gal V 17

234

conflictationis molestia remanere quam vitiis innos dominationem non eis resistendo permittere

CAPUT XVI

Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates

VERUM tanta est Dei misericordia invasamisericordiaelig quaelig praeligparavit in gloriam335 utetiam prima hominis aeligtas id est infantia quaeligsine ullo renisu subjacet carni et secunda quaeligpueritia nuncupatur ubi nondum ratio suscepithanc pugnam et fere sub omnibus vitiosisdelectationibus jacet quia licet jam fari valeat etideo infantiam transisse videatur nondum in eaest praeligcepti capax infirmitas mentis sisacramenta Mediatoris acceperit etiamsi hanc ineis annis vitam finiat translata scilicet a potestatetenebrarum in regnum Christi non solum poenisnon praeligparetur aeligternis sed ne ulla quidem postmortem purgatoria tormenta patiatur Sufficitenim sola spiritalis regeneratio ne post mortemobsit quod carnalis generatio cum mortecontraxit Cum autem ventum fuerit ad aeligtatemquaelig praeligceptum jam capit et subdi potest legisimperio suscipiendum est bellum contra vitia etgerendum acriter ne ad damnabilia peccataperducat Et si quidem nondum victoriarumconsuetudine roborata sunt facilius vincuntur etcedunt si autem vincere atque imperare

335 Rom IX 23

235

consueverunt [191] laboriosa difficultatesuperantur Neque id fit veraciter atque sinceriternisi veraelig delectatione justitiaelig haeligc est autem infide Christi Nam si lex jubens adsit et spiritusjuvans desit per ipsam prohibitionem desideriocrescente atque vincente peccati etiam reatuspraeligvaricationis accedit Nonnunquam saneapertissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis quaeligputantur esse virtutes in quibus regnat superbiaet quaeligdam sibi placendi altitudo ruinosa Tuncitaque victa vitia deputanda sunt cum Dei amorevincuntur quem nisi Deus ipse non donat necaliter nisi per Mediatorem Dei et hominumhominem Jesum Christum qui factus estparticeps mortalitatis nostraelig ut nos participesfaceret Divinitatis suaelig Paucissimi autem sunttantaelig felicitatis ut ab ipsa ineunte adolescentianulla damnabilia peccata committant vel inflagitiis vel in facinoribus vel in nefariaeligcujusquam impietatis errore sed magna spirituslargitate opprimant quidquid eis posset carnalidelectatione dominari Plurimi vero praeligceptolegis accepto cum prius victi fuerintpraeligvalentibus vitiis et praeligvaricatores ejus effectitunc ad gratiam confugiunt adjuvantem qua fiantet amarius pœnitendo et vehementius pugnandoprius Deo subdita atque ita carni praeligpositamente victores Quisquis igitur cupit pœnasevadere sempiternas non solum baptizeturverumetiam justificetur in Christo ac sic vere

236

transeat a diabolo ad Christum Purgatorias autempœnas nullas futuras opinetur nisi ante illudultimum tremendumque judicium Nequaquamtamen negandum est etiam ipsum aeligternum ignempro diversitate meritorum quamvis malorum aliisleviorem aliis futurum esse graviorem sive ipsiusvis atque ardor pro pœna digna cujusque varietursive ipse aeligqualiter ardeat sed non aeligquali molestiasentiatur [192]

CAPUT XVII

De his qui putant nullorum hominum pœnas inaeligternum esse mansuras

NUNC jam cum misericordibus nostrisagendum esse video et pacifice disputandum quivel omnibus illis hominibus quos justissimusJudex dignos gehennaelig supplicio judicabit velquibusdam eorum nolunt credere pœnamsempiternam futuram sed post certi temporismetas pro cujusque peccati quantitate longiorissive brevioris eos inde existimant liberandos Quain re misericordior profecto fuit Origenes qui etipsum diabolum atque Angelos ejus post graviorapro meritis et diuturniora supplicia ex illiscruciatibus eruendos atque sociandos sanctisAngelis credidit Sed illum et propter hoc etpropter alia nonnulla et maxime propteralternantes sine cessatione beatitudines etmiserias et statutis saeligculorum intervallis ab istisad illas atque ab illis ad istas itus ac reditus

237

interminabiles non immerito reprobavit Ecclesia quia et hoc quod misericors videbatur amisitfaciendo sanctis veras miserias quibus poenasluerent et falsas beatitudines in quibus verum acsecurum hoc est sine timore certum sempiterniboni gaudium non haberent Longe autem aliteristorum misericordia humano errat allectu quihominum illo judicio damnatorum miseriastemporales omnium vero qui vel citius vel tardiusliberantur aeligternam felicitatem putant Quaeligsententia si propterea bona et vera quia misericorsest tanto erit melior et verior quantomisericordior fuerit Extendatur [193] ergo acprofundatur fons hujus misericordiae usque addamnatos angelos saltem post multa atqueprolixa quantumlibet saeligcula liberandos Curusque ad universam naturam manat humanam etcum ad angelicam ventum fuerit mox arescit Non audent tamen se ulterius miserando porrigere et ad liberationem ipsius quoque diabolipervenire Verum si aliquis audet vincit nempeistos et tamen tanto invenitur errare deformiuset contra recta Dei verba perversius quanto sibividetur sentire clementius

CAPUT XVIII

De his qui novissimo judicio propter intercessionessanctorum neminem hominum putant esse damnandum

I SUNT etiam quales in collocutionibusnostris ipse sum expertus qui cum venerari

238

videantur Scripturas sanctas moribus improbandisunt et agendo causam suam multo majoremquam isti misericordiam Deo tribuunt ergahumanum genus Dicunt enim de malis etinfidelibus hominibus divinitus quidem verumpraeligdictum esse quod digni sunt pœna sed cumad judicium ventum fuerit misericordiam essesuperaturam Donabit enim eos inquiuntmisericors Deus precibus et intercessionibussanctorum suorum Si enim orabant pro illisquando eos patiebantur inimicos quanto magisquando videbunt humiles supplicesqueprostratos Neque enim credendum est aiunttunc amissuros sanctos viscera misericordiae cumfuerint plenissimae ac perfectissimae [194]sanctitatis ut qui tunc orabant pro inimicis suisquando et ipsi sine peccato non erant tunc nonorent pro supplicibus suis quando nullumcoeperint habere peccatum Aut vero Deus tunceos non exaudiet tot et tales filios suos quando intanta eorum sanctitate nullum inveniet orationisimpedimentum Testimonium vero Psalmi et illiquidem qui permittunt infideles atque impioshomines saltem longo tempore cruciari et posteade malis omnibus erui sed magis isti pro sedicunt esse ubi legitur laquo Numquid oblivisceturmisereri Deus aut continebit in raquo ira suamiserationes suas336 raquo Ira ejus est inquiunt utomnes indigni beatitudine sempiterna ipso336 Psal LXXVI 10

239

judicante puniantur supplicio sempiterno Sed sivel longum vel prorsus ullum esse permiseritprofecto ut possit hoc fieri continebit in ira suamiserationes suas quod eum Psalmus dicit nonesse facturum Non enim ait laquo Numquid diucontinebit in ira sua miserationes suas raquo sedquod prorsus non continebit ostendit

II Sic ergo isti volunt judicii Deicomminationem non esse mendacem quamvis sitneminem damnaturus quemadmodum ejuscomminationem qua dixit eversurum se esseNinivem civitatem mendacem non possumusdicere et tamen non factum est inquiunt quodsine ulla conditione praeligdixit Non enim ait laquo Ninive evertetur si non raquo egerint pœnitentiamseque correxerint raquo Sed hoc non additopraelignuntiavit futuram eversionem illius civitatis337

Quam comminationem propterea veracemputant quia hoc praeligdixit Deus quod vere dignierant pati quamvis hoc non esset ipse facturusNam et si pœnitentibus pepercit inquiunt utiqueillos pœnitentiam non ignorabat acturos et tamenabsolute ac definite eorum eversionem futuramesse praeligdixit Hoc ergo erat inquiunt in veritate[195] severitatis quia id erant digni sed inratione miserationis non erat quam non continuitin ira sua ut ab ea pœna supplicibus parceretquam fuerat contumacibus comminatus Si ergotunc pepercit aiunt quando sanctum suum337 Jonaelig III 4

240

Prophetam fuerat parcendo contristaturusquanto magis tunc miserabilius supplicantibusparcet quando ut parcat omnes sancti ejusorabunt Sed hoc quod ipsi suis cordibussuspicantur ideo putant Scripturas tacuissedivinas ut multi se corrigant vel prolixarum velaeligternarum timore pœnarum et sint qui possintorare pro eis qui se non correxerint nec tamenopinantur omni modo id eloquia divina tacuisseNam quo pertinet inquiunt quod scriptum est laquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Do- raquomine quam abscondisti metuentibus te338 raquo Nisiut intelligamus propter timorem fuisseabsconditam misericordiae divinaelig tam multamsecretamque dulcedinem Addunt etiampropterea dixisse Apostolum laquo Conclusit enimDeus omnes in infidelitate ut omniummisereatur339 raquo quo significaret quod ab illo nemodamnabitur Nec isti tamen qui hoc sentiunt hancopinionem suam usque ad liberationem velnullam damnationem diaboli atque angelorumejus extendunt Humana quippe circa soloshomines moventur misericordia et causammaxime agunt suam per generalem in genushumanum quasi Dei miserationem impunitatemfalsam suis perditis moribus pollicentes ac perhoc superabunt eos in praeligdicanda Dei

338 Psal XXX 20339 Rom XI 32

241

misericordia qui hanc impunitatem etiam principidaeligmonum et ejus satellitibus pollicentur [196]

CAPUT XIX

De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi

ITEM sunt alii ab aeligterno supplicioliberationem nec ipsis saltem omnibus hominibuspromittentes sed tantummodo Christi baptismateablutis qui participes fiunt corporis ejusquomodolibet vixerint in quacumque haeligresi velimpietate fuerint propter illud quod ait Jesus laquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi Si quis manducaveritex hoc pane vivet in aeligternum340 raquo Ab aeligterna ergomorte inquiunt necesse est istos erui et ad vitamaeligternam quandocumque perduci [197]

CAPUT XX

De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renati etiamsi postea in multa criminaerroresque proruperint indulgentiam pollicentur

ITEM sunt qui hoc nec omnibus habentibusbaptismatis Christi et ejus corporis sacramentumsed solis catholicis quamvis male viventibuspollicentur quia non solo sacramento sed re ipsamanducaverunt corpus Christi in ipso ejus

340 Joan VI 50-52

242

corpore constituti de quo dicit Apostolus laquo Unus panis unum corpus multi sumus341 raquo utetiamsi postea in aliquam haeligresim vel etiam ingentilium idololatriam lapsi fuerint tantum quiain corpore Christi id est in Ecclesia catholicasumpserunt baptismum Christi et manducaveruntcorpus Christi non moriantur in aeligternum sedvitam quandoque consequantur aeligternam atqueilla omnis impietas quanto major fuerit non eisvaleat ad aeligternitatem sed ad diuturnitatemmagnitudinemque pœnarum

CAPUT XXI

De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et oh hoc uri meruerint tamenpropter fidei fundamentum saltandos esse definiunt

SUNT autem qui propter id quod scriptum estlaquo Qui perseveraverit usque in finem hic salvuserit342 raquo nonnisi in Ecclesia catholicaperseverantibus quamvis in ea male viventibushoc promittunt per ignem videlicet salvandismerito fundamenti de quo ait Apostoluslaquo Fundamentum enim aliud nemo potest ponerepraeligter id quod positum est quod est ChristusJesus Si quis autem aedificat super fundamentumhoc aurum argentum lapides pretiosos lignafœnum stipulam uniuscujusque opusmanifestabitur Dies enim declarabit quoniam in

341 1 Cor X 17342 Matth XXIV 13

243

igne revelabitur et uniuscujusque opus quale sitignis probabit Si cujus opus permanserit quodsuperaeligdificavit mercedem accipiet Si cujus opusautem arserit damnum patietur ipse autemsalvus erit sic tamen quasi per ignem343 raquo Dicuntergo cujuslibet vitaelig catholicum ChristianumChristum habere in fundamento quodfundamentum nulla haeligresis habet a corporis ejusunitate praeligcisa Et ideo propter hocfundamentum etiamsi malaelig vitaelig fuerit catholicusChristianus velut qui superaeligdificaverit lignafœnum stipulam putant eum salvum fieri perignem id est post pœnas ignis illius liberari quoigne in ultimo judicio punientur mali [199]

CAPUT XXII

De his qui putant ea crimina quœ intereleemosynarum opera committuntur ad damnationisjudicium non vocari

COMPERI etiam quosdam putare eostantummodo arsuros illius aeligternitate supplicii quipro peccatis suis facere dignas eleemosynasnegligunt juxta illud apostoli Jacobi laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam344 raquo Qui ergo fecerit inquiuntquamvis mores in melius non mutaverit sed interipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixeritjudicium illi cum misericordia futurum est ut aut

343 1 Cor III 12-15344 Jacob II 13

244

nulla damnatione plectatur aut post aliquodtempus sive parvum sive prolixum ab illadamnatione liberetur Ideo Judicem ipsumvivorum atque mortuorum noluisse existimantaliud commemorare se esse dicturum sive dextrisquibus est vitam daturus aeligternam sive sinistrisquos aeligterno supplicio damnaturus nisieleemosynas sive facias sive non factas345 Ad hocpertinere aiunt et in oratione Dominicaquotidianam postulationem laquo Dimitte nobisdebita nostra sicut et nos dimittimus debitoribusnostris346 raquo Quisquis enim illi qui in eum peccavitdimittit ignoscendo peccatum procul dubioeleemosynam facit Quam rem Dominus sic ipsecommendavit ut diceret laquo Si enim dimiseritispeccata hominibus dimittet vobis et Pater vesterpeccata vestra si autem non dimiseritishominibus neque Pater vester qui in cœlis estdimittet vobis347 raquo Ergo et ad [200] hoc genuseleemosynarum perlinet quod ait apostolusJacobus judicium futurum sine misericordia eiqui non fecit misericordiam Nec dixit Dominusinquiunt magna vel parva sed laquo Dimittet vobisPater vester peccata vestra si et vos dimiseritishominibus raquo Ac per hoc putant etiam eis quiperdite vixerint donec claudant diem vitaelig hujusextremum per hanc orationem qualiacumque et

345 Matth XXV 34346 Id VI 12347 Ibid 14 15

245

quantacumque fuerint omnia quotidie peccatadimitti sicut ipsa quotidie frequentatur oratio sihoc tantum modo custodire meminerint utquando ab eis veniam petunt qui eos peccatoqualicumque laeserunt ex corde dimittant Cumad haeligc omnia Deo donante respondero liberiste claudendus est

CAPUT XXIII

Contra opinionem eorum qui dicunt nec diaboli nechominum malorum perpetua futura supplicia

AC primum quaeligri oportet atque cognosci curEcclesia ferre nequiverit hominum disputationemdiabolo etiam post maximas et diuturnissimaspoenas purgationem vel indulgentiampollicentem Neque enim tot sancti et sacrisveteribus ae novis Litteris eruditi mundationemet regni cœlorum beatitudinem postqualiacumque et quantacumque suppliciaqualibuscumque et quantiscumque Angelisinviderunt sed potius viderunt divinam vacuarivel infirmari non posse sententiam quam seDominus praelignuntiavit in judicio prolaturumatque dicturum laquo Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo [201] etangelis ejus348 raquo Sic quippe ostendit aeligterno ignediabolum et angelos ejus arsuros Et quodscriptum est in Apocalypsi laquo Diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis et

348 Matth XXV 41

246

sulphuris quo et bestia et pseudopropheta etcruciabuntur die ac nocte in saeligculasaeligculorum349 raquo Quod ibi dictum est laquo AEligternum raquohic dictum est laquo In saeligcula saeligculorum raquo quibusverbis nihil Scriptura divina significare consuevitnisi quod finem non habet temporis Quamobremprorsus nec alia causa nec justior atquemanifestior inveniri potest cur verissima pietateteneatur fixum et immobile nullum regressum adjustitiam vitamque sanctorum diabolum etangelos ejus habituros nisi quia Scriptura quaeligneminem fallit dicit eis Deum non pepercisse etsic ab illo esse interim praeligdamnatos ut carceribuscaliginis inferi retrusi traderentur servandi350 atqueultimo judicio puniendi quando cos aeligternus ignisaccipiet ubi cruciabuntur in saeligcula saeligculorumQuod si ita est quomodo ab hujus aeligternitatepœnaelig vel universi vel quidam homines postquantumlibet temporis subtrahentur ac nonstatim enervabitur fides qua creditursempiternum daeligmonum futurum essesupplicium Si enim quibus dicetur laquo Discedite ame maledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus351 raquo vel universi vel aliquieorum non semper ibi erunt quid causaelig est curdiabolus et angeli ejus semper ibi futuri essecredantur An forte Dei sententia quaelig in malos

349 Apoc XX 9 10350 2 Petr II 4351 Matth XXV 41

247

et Angelos et homines proferetur in Angelos veraerit in homines falsa Ita plane hoc erit si nonquod Deus dixit sed quod suspicantur hominesplus valebit Quod fieri quia non potest nonargumentari adversus Deum sed divino potiusdum [202] tempus est debent parere praeligceptoqui sempiterno cupiunt carere supplicio Deindequale est aeligternum supplicium pro igne diuturnitemporis existimare et vitam aeligternam crederesine fine cum Christus eodem ipso loco in unaeademque sententia dixerit utrumque complexus laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justi autemin vitam aeligternam352 raquo Si utrumque aeligternumprofecto aut utrumque cum fine diuturnum aututrumque sine fine perpetuum debet intelligi Parpari enim relata sunt hinc supplicium aeligternuminde vita aeligterna Dicere autem in hoc unoeodemque sensu Vita aeligterna sine fine eritsupplicium aeligternum finem habebit multumabsurdum est Unde quia vita aeligterna sanctorumsine fine erit supplicium quoque aeligternum quibuserit finem procul dubio non habebit

CAPUT XXIV

Contra eorum sensum qui in judicio Dei omnibusreis propter sanctorum preces putant esse parcendum

I Hoc autem et adversus cos valet qui suasagentes causas contra Dei venire verba velutmisericordia majore conantur ut ideo videlicet

352 Matth XXV 46

248

vera sint quia ea quaelig dixit homines essepassuros pati digni sunt non quia passuri suntDonabit enim eos inquiunt precibus sanctorumsuorum etiam tunc tanto magis orantium proinimicis suis quanto sunt utique sanctioreseorumque efficacior [203] est oratio etexauditione Dei dignior jam nullum habentiumomnino peccatum Cur ergo eadem perfectissimasanctitate et cuncta impetrare valentibusmundissimis et misericordissimis precibus etiampro Angelis non orabunt quibus paratus est ignisaeligternus ut Deus sententiam suam mitiget etreflectat in melius eosque ab illo igne faciatalienos An erit forsitan quisquam qui et hocfuturum esse praeligsumat affirmans etiam sanctosAngelos simul cum sanctis hominibus qui tuncaequales erunt Angelis Dei pro damnandis etAngelis et hominibus oraturos ut misericordianon patiantur quod veritate merentur pati Quod nemo sanaelig fidei dixit nemo dicturus estAlioqui nulla causa est cur non etiam nunc prodiabolo et angelis ejus oret Ecclesia quamMagister Deus pro inimicis suis jussit orare Haeligcigitur causa qua fit ut nunc Ecclesia non oret promalis angelis quos suos esse novit inimicoseadem ipsa causa est qua fiet ut in illo tuncjudicio etiam pro hominibus aeligterno ignecruciandis quamvis perfecta sit sanctitate nonoret Nunc enim propterea pro cis orat quos ingenere humano habet inimicos quia tempus est

249

pœnitentiaelig fructuosae Nam quid maxime pro eisorat nisi laquo Ut det illis Deus sicut dicit Apostoluspœnitentiam et resipiscant de diaboli laqueis aquo captivi tenentur secundum ipsiusvoluntatem353 raquo Denique si de aliquibus ita certaesset ut qui sint illi etiam nosset qui licet adhucin hac vita sint constituti tamen praeligdestinati suntin aeligternum ignem ire cum diabolo tam pro eisnon oraret quam nec pro ipso Sed quia de nullocerta est orat pro omnibus dumtaxat hominibusinimicis suis in hoc corpore constitutis nectamen pro omnibus exauditur Pro his enim solisexauditur qui etsi adversantur Ecclesiaelig ita tamensunt [204] praeligdestinati ut pro eis exaudiaturEcclesia et filii efficiantur Ecclesiaelig Si qui autemusque ad mortem habebunt cor impoenitens necex inimicis convertentur in filios num- quid jampro eis id est pro talium defunctorum spiritibusorat Ecclesia Quid ita nisi quia jam in partediaboli computatur qui dum esset in corporenon est translatus ad Christum

II Eadem itaque causa est cur non oreturtunc pro hominibus aeligterno igne puniendis quaeligcausa est ut neque nunc neque tunc oretur proangelis malis quaelig itidem causa est ut quamvispro hominibus tamen jam nec nunc oretur proinfidelibus impiisque defunctis Nam prodefunctis quibusdam vel ipsius Ecclesiaelig velquorumdam piorum exauditur oratio sed pro his353 2 Tim II 20

250

quorum in Christo regeneratorum nec usque adeovita in corpore male gesta est354 ut talimisericordia judicentur digni non esse nec usqueadeo bene ut talem misericordiam repedanturnecessariam non habere Sicut etiam factaresurrectione mortuorum non deerunt quibuspost pœnas quas patiuntur spiritus mortuorumimpertiatur misericordia ut in ignem nonmittantur aeligternum Neque enim de quibusdamveraciter diceretur quod non eis remittatur nequein hoc saeligculo neque in futuro355 nisi essentquibus etsi non in isto tamen remittetur infuturo Sed cum dictum fuerit a Judice vivorumatque mortuorum laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum a constitutionemundi raquo et aliis e contrario laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum justi autem in vitamaeligternum356 raquo nimiaelig praeligsumptionis est dicerecuiquam eorum aeligternum supplicium nonfuturum quos Deus ituros in [205] suppliciumdixit aeligternum et per hujus praeligsumptionispersuasionem facere ut de ipsa quoque vita veldesperetur vel dubitetur aeligterna

III Nemo itaque sic intelligat Psalmumcanentem laquo Numquid obliviscetur misereri Deus

354 Vide Enchirid c 110355 Matth XII 32356 Id XXXV 34-46

251

aut continebit in ira sua miserationes suas357 raquo utopinetur de hominibus bonis veram de malisfalsam aut de bonis hominibus et malis angelisveram de malis autem hominibus falsam Dei essesententiam Hoc enim quod ait Psalmus ad vasamisericordiae pertinet et ad filios promissionisquorum erat unus etiam ipse Propheta qui cumdixisset Numquid obliviscetur misereri Deus autcontinebit in ira sua miserationes suas358 raquocontinuo subjecit laquo Et dixi Nunc cœpi haeligc estimmutatio dexteraelig Excelsi359 laquo Exposuit profectoquid dixerit laquo Numquid continebit in ira suamiserationes suas raquo Ira enim Dei est etiam istavita mortalis ubi homo vanitati similis factus estet dies ejus velut umbra praeligtereunt In qua tamenira non obliviscitur misereri Deus faciendo solemsuum oriri super bonos et malos et pluendosuper justos et in justos360 ac sic non continet inira sua miserationes suas maximeque in eo quodexpressit hic Psalmus dicendo laquo Nunc cœpihaeligc est immutatio dexteraelig Excelsi raquo quoniam inhac ipsa aeligrumnosissima vita quaelig ira Dei est vasamisericordiaelig mutat in melius quamvis adhuc inhujus corruptionis miseria maneat ira ejus quianec in ipsa sua continet miserationes suas Cumergo isto modo compleatur divini illius Cantici

357 Psal LXXVI 10358 Ibid 11359 Id CXLIII 4360 Matth V 45

252

veritas non est eam necesse etiam illic intelligiubi non pertinentes ad Civitatem Dei sempiternosupplicio punientur Sed quibus placet istamsententiam usque ad illa impiorum tormentaprotendere saltem sic intelligant ut manente ineis ira Dei quaelig in aeligterno est [206] praelignuntiatasupplicio non contineat Deus in hac ira suamiserationes suas et faciat eos non tanta quantadigni sunt pœnarum atrocitate cruciari non uteas pœnas vel nunquam subeant vel aliquandofiniant sed ut eas mitiores quam merita sunteorum levioresque patiantur Sic enim et ira Deimanebit et in ipsa ira sua miserationes suas noncontinebit Quod quidem non ideo confirmoquoniam non resisto

IV Caeligterum eos qui putant minaciter potiusquam veraciter dictum laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum361 raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum raquo et laquo Cruciabuntur insaeligcula saeligculorum362 raquo et laquo Vermis raquo eorum nonmorietur et ignis non extinguetur363 raquo et caeligterahujusmodi non tam ego quam ipsa Scripturadivina planissime atque plenissime redarguit acrefellit Ninivitaelig quippe in hac vita egeruntpœnitentiam364 et ideo fructuosam velut in hocagro seminantes in quo Deus voluit cum lacrymis

361 Matth XXV 41362 Apoc XX 10363 Isai LXVI 44364 Jon III 7

253

seminari quod postea cum laeligtitia meteretur365 ettamen quis negabit quod Dominus praeligdixit ineis fuisse completum nisi parum advertatquemadmodum peccatores Deus non solumiratus verum etiam miseratus evertat Evertunturenim peccatores duobus modis aut sicutSodomitaelig ut pro peccatis suis ipsi hominespuniantur aut sicut Ninivitaelig i ut ipsa hominumpeccata pœnitendo destruantur Factum est ergoquod praeligdixit Deus eversa est Ninive quaelig malaerat et bona aedificata est quaelig non erat Stantibusenim mœnibus atque domibus eversa est civitasin perditis moribus Ac sic quamvis Prophetafuerit contristatus quia non est factum quod illihomines timuerunt illo prophetante venturumfactum est tamen quod fuerat [207] Deopraeligsciente praeligdictum quoniam noverat quipraeligdixit quomodo in melius esset implendum

V Ut autem noverint isti in perversummisericordes quo pertineat quod scriptum estlaquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Dominequam abscondisti timentibus te366 raquo legant quodsequitur laquo perfecisti autem sperantibus in te367 raquoQuid est laquo Abscondisti timentibus perfecistisperantibus raquo nisi quia illis qui timore pœnarumsuam volunt justitiam constituere quaelig in lege estnon est justitia Dei dulcis quia nesciunt eam

365 Psal CXXV 6366 Psal XXX 20367 Rom X 3

254

Non enim gustaverunt eam368 In se namquesperant non in ipso et ideo cis absconditurmultitudo dulcedinis Dei quoniam timentquidem Deum sed illo timore servili qui nonestin charitate quia perfecta charitas foras mittittimorem Ideo speranti luis in eum perficitdulcedinem suam inspirando eis charitatemsuam ut timore casto369 non quem charitas forasmittit sed permanente in saeligculum saeligculi cumgloriantur in Domino glorientur Justitia quippeDei Christus est laquo Qui factus est nobis sicut dicitApostolus sapientia a Deo et justitia etsanctificatio et redemptio ut quemadmodumscriptum est qui gloriatur in Dominoglorietur370 raquo Hanc Dei justitiam quam donatgratia sine meritis nesciunt illi qui suam justitiamvolunt constituere et ideo justitiaelig Dei quodChristus est non sunt subjecti371 In qua justitiaest multa multitudo dulcedinis Dei propter quamdicitur in Psalmo laquo Gustate et videte quam dulcisest Dominus372 raquo Et hanc quidem in hacperegrinatione gustantes non ad satietatemsumentes esurimus eam potius ac sitimus ut eapostea saturemur cum videbimus eum sicuti

368 Joan IV 18369 Psal XVIII 10370 1 Cor I 30 31371 Rom X 3372 Psal XXXIII 9

255

est373 et [208] implebitur quod scriptum estlaquo Saturabor cum manifestabitur gloria tua374 raquo Itaperficit Christus multam multitudinem dulcedinissuaelig sperantibus in eum Porro autem si eamquam illi putant dulcedinem suam Deusabscondit timentibus eum qua non est impiosdamnaturus ut hoc nescientes et damnaritimentes recte vivant ac sic possint esse qui orentpro non recte viventibus quomodo eam perficitsperantibus in eum quandoquidem sicutsomniant per hanc dulcedinem non damnaturusest eos qui non sperant in eum Illa igitur ejusdulcedo quaeratur quam perficit sperantibus ineum non quam perficere putaturcontemnentibus et blasphemantibus eum Frustraitaque homo post hoc corpus inquirit quod inhoc corpore sibi comparare neglexit

VI Illud quoque apostolicum laquo Conclusitenim Deus omnes in infidelitate ut omniummisereatur raquo non ideo dictum est quodneminem sit damnaturus sed superius apparetunde sit dictum Nam cum de Judaeligis posteacredituris Apostolus loqueretur ad Gentes adquas utique jam credentes conscribebatEpistolas laquo Sicut enim vos inquit aliquando noncredidistis Deo nunc autem misericordiamconsecuti estis illorum incredulitate sic et hinunc non crediderunt in vestra misericordia ut et

373 1 Joan II 21374 Psal XVI 15

256

ipsi misericordiam consequantur375 raquo Deindesubjecit unde isti sibi errando blandiuntur atqueait laquo Conclusit enim Deus omnes in infidelitateut omnium misereatur376 raquo Quos omnes nisi dequibus loquebatur tanquam dicens et vos etillos Deus ergo et gentiles et Judaeligos quospraeligscivit et praeligdestinavit conformes imaginis Filiisui omnes in infidelitate conclusit ut deamaritudine infidelitatis suaelig pœnitendo confusiet ad dulcedinem misericordiaelig Dei credendoconversi clamarent [209] illud in Psalmo laquo Quammulta multitudo dulcedinis tuaelig Domine quamabscondisti timentibus te perfecisti autemsperantibus non in se sed in te377 raquo Omniumitaque miseretur vasorum misericordiaelig Quid estomnium Et eorum scilicet quos ex Gentibus eteorum quos ex Judaeligis praeligdestinavit vocavitjustificavit glorificavit non omnium hominumsed istorum omnium neminem damnaturus

CAPUT XXV

An hi qui inter haereticos baptizati sunt etdeteriores postea male virendo facti sunt vel hi qui apudcatholicos renati ad haeligreses aut schismata transierunt velhi qui a catholicis apud quos renati sunt non recedentescriminose virere perstiterunt possint privilegiosacramentorum remissionem aeligterni sperare supplicii

375 Rom XI 30 31376 Ibid377 Rom VIII 29

257

SED jam respondeamus etiam illis qui nonsolum diabolo et angelis ejus sicut nec isti sed neipsis quidem omnibus hominibus liberationem adaeligterno igne promittunt378 verum eis tantum quiChristi baptismate abluti et corporis ejus etsanguinis participes facti sunt quomodolibetvixerint in quacumque haeligresi vel impietatefuerint Sed contradicit eis Apostolus dicens laquo Manifesta autem sunt opera carnis quaelig suntfornicatio immunditia luxuria idolorum servitusveneficia inimicitiaelig contentiones aeligmulationesanimositates dissensiones haeligreses invidiaeligebrietates comessationes ei his [210] similia quaelig praeligdico vobis sicut praeligdixi quonam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt379 raquo Haeligcprofecto apostolica falsa est sententia si talespost quantalibet tempora liberati regnum Deipossidebunt Sed quoniam falsa non est profectoregnum Dei non possidebunt Et si in regni Deipossessione nunquam erunt aeligterno suppliciotenebuntur quoniam non est locus medius ubinon sit in supplicio qui illo non fuerit constitutusin regno

II Quamobrem quod ait Dominus Jesuslaquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi si quis manducaverit

378 Vide librum de fide et operibus379 Gal V 19-21

258

ex hoc pane vivet in aeligternum380 raquo quomodo sitaccipiendum merito quaeligritur Et ab istis quidemquibus nunc respondemus hunc intellectumauferunt illi quibus deinde respondendum est hisunt autem qui hanc liberationem nec omnibushabentibus sacramentum baptismatis et corporisChristi sed solis catholicis quamvis maleviventibus pollicentur quia non solo inquiuntsacramento sed re ipsa manducaverunt corpusChristi in ipso scilicet ejus corpore constituti dequo corpore ait Apostolus laquo Unus panis unumcorpus multi sumus381 raquo Qui ergo est in ejuscorporis unitate id est in Christianorumcompage membrorum cu jus corporissacramentum fideles communicantes de altarisumere consueverunt ipse vere dicendus estmanducare corpus Christi et bibere sanguinemChristi Ac per hoc haeligretici et schismatici abhujus unitate corporis separati possunt idempercipere sacramentum sed non sibi utile imovero etiam noxium quo judicentur gravius quamvel tardius liberentur Non sunt quippe in eovinculo pacis quod illo exprimitur sacramento[211]

III Sed rursus etiam isti qui recte intelliguntnon dicendum esse eum manducare corpusChristi qui in corpore non est Christi non rectepromittunt eis qui vel in haeligresim vel etiam in

380 Joan VI 50-52381 1 Cor X 17

259

gentilium superstitionem ex illius corporis unitatelabuntur liberationem quandoque ab aeligterni ignesupplicii Primum quia debent attendere quamsit intolerabile atque a sana doctrina nimisdevium ut multi ac pene omnes qui haeligresesimpias condiderunt exeuntes de catholicaEcclesia et lacti sunt haeligresiarchaelig melioreshabeant causas quam hi qui nunquam fueruntcatholici cum in eorum laqueos incidissent siillos haeresiarchas hoc facit liberari a suppliciosempiterno quod in catholica Ecclesia baptizatisunt et sacramentum corporis Christi in veroChristi corpore primitus acceperunt cum pejorutique sit desertor fidei et ex desertoreoppugnator ejus effectus quam ille qui nondeseruit quam nunquam tenuit Deinde quia et hisoccurrit Apostolus eadem verba proferens etenumeratis illis carnis operibus eadem veritatepraeligdicens laquo Quoniam qui talia agunt regnumDei non possidebunt382 raquo

IV Unde nec illi in perditis et damnabilibusmoribus debent esse securi qui usque in finemquidem velut in communione Ecclesiaelig catholicaeligperseverant intuentes quod dictum est laquo Quiperseveraverit usque in finem hic salvus erit383 raquoet per vitaelig iniquitatem ipsam vitaelig justitiam quodeis Christus est deserunt sive fornicando sivealias immunditias flagitiorum quas nec Apostolus

382 Gal V 21383 Matth X 22

260

exprimere voluit in suo corpore perpetrandosive turpitudine luxuriaelig diffluendo sive aliquidaliud eorum agendo de quibus ait laquo Quoniam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt raquo Acper hoc quicumque agunt talia nisi in sempiternosupplicio non erunt quia [212] in Dei regno essenon poterunt In his enim perseverando usque inhujus vitaelig finem non utique dicendi sunt inChristo perseverasse usque in finem quia inChristo perseverare est in ejus fide perseverarelaquo Quaelig fides ut eam definit idem Apostolus perdilectionem operatur384 Dilectio autem sicut ipsealibi dicit malum non operatur385 raquo Nec isti ergodicendi sunt manducare corpus Christi386

quoniam nec in membris computandi suntChristi Ut enim alia taceam non possunt simulesse et membra Christi et membra meretricisDenique ipse dicens laquo Qui manducat carnemmeam et bibit sanguinem meum in me manet etego in eo387 raquo ostendit quid sit non sacramentotenus sed revera corpus Christi manducare etejus sanguinem bibere hoc est enim in Christomanere Ut in ilio maneat et Christus Sic enimhoc dixit tanquam diceret laquo Qui non in memanet et in quo ego non maneo non se dicat autexistimet manducare corpus meum aut bibere

384 Gal V 6385 1 Cor XIII 4386 Rom XIII 10387 1 Cor VI 15 et Joan VI 57

261

sanguinem meum raquo Non itaque manent inChristo qui non sunt membra ejus Non suntautem membra Christi qui se faciunt membrameretricis nisi malum illud pœnitendo essedestiterint et ad hoc bonum reconciliationeredierint [213]

CAPUT XXVI

Quid sit in fundamento habere Christum et quibusspondeatur salus quasi per ignis usturam

I SED habent inquiunt Christiani catholici infundamento Christum a cujus unitate nonrecesserunt tametsi huic fundamentosuperaeligdificaverunt quamlibet pessimam vitamvelut ligna fœnum stipulam recta itaque fidesper quam Christus est fundamentum quamviscum damno quoniam illa quaelig superaeligdificatasunt exurentur tamen poterit eos quandoque abillius ignis perpetuitate salvare Respondeat eisbreviter apostolus Jacobus laquo Si quis dicat sefidem habere opera autem non habeat numquidpoterit fides salvare eum388 raquo Et quis estinquiunt de quo dicit apostolus Paulus laquo Ipseautem salvus erit si tamen quasi per ignem389 raquoSimul quis iste sit inquiramus hunc tamen nonesse certissimum est ne duorum Apostolorumsententias mittamus in rixam si unus dicit laquo Etiamsi mala opera quis habuerit salvabit eum

388 Jacob II 14389 1 Cor III 15

262

fides per ignem alius autem si opera non habeatnumquid poterit fides salvare eum raquo

II Inveniemus ergo quis possit salvari perignem si prius invenerimus quid sit habere infundamento Christum Quod ut de ipsasimilitudine quantocius advertamus nihil inaeligdificio praeligponitur fundamento quisquis itaquesic habet in corde Christum ut ei terrena ettemporalia nec ea quaelig licita sunt atque concessapraeligponat fundamentum habet Christum siautem praeligponit etsi [214] videatur habere fidemChristi non est tamen in eo fundamentumChristus cui talia praeligponuntur quanto magis sisalutaria praeligcepta contemnens committat illicitanon praeligposuisse Christum sed postposuisseconvincitur quem posthabuit imperantem siveconcedentem dum contra ejus imperata siveconcessa suam per flagitia delegit explerelibidinem Si quis itaque Christianus diligitmeretricem eique adhaeligrens unum corpusefficitur390 jam in fundamento non habetChristum Si quis autem diligit uxorem suam391 sisecundum Christum quis ei dubitet infundamento esse Christum Si vero secundumhoc saeligculum si carnaliter si in morboconcupiscentiarum sicut et gentes quaelig ignorantDeum392 etiam hoc secundum veniam concedit

390 1 Cor VI 16391 Ephes V 25392 1 Thess IV 5

263

Apostolus imo per Apostolum Christus Potestergo et iste habere in fundamento Christum Sienim ei nihil talis affectionis voluptatisquepraeligponat quamvis superaeligdificet ligna fœnumstipulam Christus est fundamentum propter hocsalvus erit per ignem Delicias quippe hujusmodiamoresque terrenos propter conjugalem quidemcopulam non damnabiles tribulationis ignisexuret ad quem ignem pertinent et orbitates etquaelig- cumque calamitates quaelig auferunt haeligc Acper hoc ei qui aeligdificavit erit aeligdificatio istadamnosa quia non habebit quod superaeligdificavitet eorum amissione cruciabitur quibus fruendoutique laeligtabatur Sed per hunc ignem salvus eritmerito fundamenti quia etsi utrum id anChristum habere mallet a persecutoreproponeretur illud Christo non praeligponereturVide in Apostoli verbis hominem aeligdificantemsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos laquo Qui sine uxore est inquit cogitatquaelig sunt Dei quomodo placeat Deo393 raquo Videalium aeligdificantem ligna fœnum stipulam laquo Quiautem [215] matrimonio junctus est inquitcogitat quaelig sunt mundi quomodo placeatuxori394 Uniuscujusque opus manifestabitur diesenim declarabit395 raquo dies utique tribulationis laquo Quoniam in igne inquit revelabitur raquo Eamdem

393 1 Cor VII 32394 1 Cor VII 33395 Id III 13

264

tribulationem ignem vocat sicut alibi legitur laquo Vasa figuli probat fornax et homines justostentatio tribulationis396 raquo Et laquo Uniuscujusqueopus quale sit ignis probabit Si cujus opuspermanserit raquo (permanet enim quod quisquecogitat quaelig sunt Dei quomodo placeat Deo)laquo quod superaeligdificavit mercedem accipiet397 raquo idest unde cogitavit hoc sumet laquo Si cujus autemopus arserit damnum patietur398 raquo quoniam quoddilexerat non habebit laquo Ipse autem salvus erit raquoquia nulla eum tribulatio ab illius fundamentistabilitate movit laquo Sic tamen quasi per ignem raquoQuod enim sine illiciente amore non habuit sineurente dolore non perdit Ecce quantum mihividetur inventus est ignis qui nullum eorumdamnet sed unum ditet alterum damnificetambos probet

III Si autem ignem illum isto loco voluerimusaccipere de quo Dominus dicet sinistris laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum399 raquout in eis etiam isti esse credantur qui aeligdificantsuper fundamentum ligna fœnum stipulameosque ex illo igne post tempus pro malis meritisimpertitum liberet boni meritum fundamenti quid arbitrabimur dextros quibus dicetur laquo Venite benedicti Patris mei possidete paratum

396 Eccli XXVII 6397 1 Cor III 13398 Ibid 15399 Matth XXV 41

265

vobis regnum400 raquo nisi eos qui aeligdificaveruntsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos Sed in illum ignem de quo dictumest laquo Sic tamen quasi per ignem raquo si hoc modoest intelligendus utrique mittendi sunt et dextriscilicet et sinistri Illo quippe igne utriqueprobandi sunt de quo dictum [216] est laquo Diesenim declarabit quoniam in igne revelabitur etuniuscujusque opus quale sit ignis probabit401 raquo Siergo utrumque probabit ignis ut si cujus opuspermanserit id est non fuerit igne consumptumquod superaeligdificavit mercedem accipiat si cujusautem opus arserit damnum patiatur prolectonon est ipse aeligternus ille ignis In illum enim solisinistri novissima et perpetua damnationemittentur iste autem dextros probat Sed alioseorum sic probat ut aeligdificium quod superChristum fundamentum ab eis invenerit esseconstructum non exurat atque consumat aliosautem aliter id est ut quod superaeligdificaveruntardeat damnumque inde patiantur salvi fiantautem quoniam Christum in fundamentostabiliter positum praeligcellenti charitate tenueruntSi autem salvi fient profecto et ad dexteramstabunt et cum canteris audient laquo Venitebenedicti Patris mei possidete paratum vobisregnum raquo non ad sinistram ubi illi erunt quisalvi non erunt et ideo audient laquo Discedite a me

400 Ibid 34401 1 Cor III 13

266

maledicti in ignem aeligternum raquo Nemo quippe abillo igne salvabitur quia in supplicium aeligternumibunt illi omnes ubi vermis eorum non morieturet ignis non extinguetur402 quo cruciabuntur dieac nocte in saeligcula saeligculorum

IV Post istius sane corporis mortem donecad illum veniatur qui post resurrectionemcorporum futurus est damnationis etrenumerationis ultimus dies si hoc temporisintervallo spiritus defunctorum ejusmodi ignemdicuntur perpeti quem non sentiant illi qui nonhabuerunt tales mores et amores in hujus corporisvita ut eorum ligna fœnum stipula consumatur alii vero sentiant qui ejusmodi secum aeligdificiaportaverunt sive ibi tantum sive et hic et ibi siveideo hic ut non ibi saeligcularia quamvis adamnatione venialia concremantem ignemtransitoriaelig [217] tribulationis inveniant nonredarguo quia forsitan verum est Potest quippead istam tribulationem pertinere etiam ipsa morscarnis quaelig de peccati primi perpetrationeconcepta est ut secundum cujusque aedificiumtempus quod eam sequitur ab unoquoquesentiatur Persecutiones quoque quibus Martyrescoronati sunt et quas patiuntur quicumqueChristiani probant utraque aeligdificia velut ignis etalia consumunt cum ipsis aeligdificatoribus siChristum in eis non inveniunt fundamentum aliasine ipsis si inveniunt quia licet cum damno salvi402 Isai LXVI 24 et Apoc XV 10

267

erunt ipsi alia vero non consumunt quia taliareperiunt quaelig maneant in aeligternum Erit etiam infine saeligculi tribulatio tempore Antichristi qualisnunquam antea fuit Quam multa erunt tuncaeligdificia sive aurea sive fœnea super optimumfundamentum quod est Christus Jesus ut ignisille probet utraque et de aliis gaudium de aliisinferat damnum neutros tamen perdat in quibushaec inveniet propter stabile fundamentumQuicumque autem non dico uxorem cujus etiamcommixtione carnis ad carnalem utiturvoluptatem sed ipsa quaelig ab hujusmodidelectationibus aliena sunt nomina pietatishumano more carnaliter diligendo Christoanteponit non eum habet in fundamento et ideonon per ignem salvus erit sed salvus non eritquia esse cum Salvatore non poterit qui de hac reapertissime loquens ait laquo Qui amat patrem autmatrem plus quam me non est me dignus et quiamat filium aut filiam super me non est medignus403 raquo Verum qui has necessitudines sic amatcarnaliter ut tamen eas Christo Domino nonpraeligponat malitque ipsis carere quam Christo siad hunc fuerit articulum tentationis adductus perignem salvus erit quia ex earum amissionetantum necesse est urat dolor quantum haeligseratamor [218] Porro qui patrem matrem filiosfilias secundum Christum dilexerit ut ad ejusregnum obtinendum eique cohaeligrendum illis403 Matth X 37

268

consulat vel hoc in eis diligat quod membra suntChristi absit ut ista dilectio reperiatur in lignisfœno et stipula consumenda sed prorsus aeligdificioaureo argenteo gemmeo deputabitur Quomodoautem potest eos plus amare quam Christumquos amat utique propter Christum

CAPUT XXVII

Contra eorum persuasionem qui putant sibi non obfutura peccata in quibus cum eleemosynas facerentperstiterunt

I RESTAT eis respondere qui dicunt aeligternoigne illos tantum modo arsuros qui pro peccatissuis facere dignas eleemosynas negligunt propterillud quod ait apostolus Jacobus laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam404 raquo Qui ergo fecit inquiuntquamvis non correxerit perditos mores sednefarie ac nequiter inter ipsas suas eleemosynasvixerit cum misericordia illi futurum est judiciumut aut non damnetur omnino aut post aliquodtempus a damnatione novissima liberetur Nec obaliud existimant Christum de solo dilectu atqueneglectu eleemosynarum discretionem interdexteros et sinistros esse facturum quorum aliosin regnum alios in supplicium mittat aeligternum Utautem quotidiana sibi opinentur quaelig facereomnino non cessant qualiacumque etquantacumque sint per eleemosynas dimitti posse

404 Jacob II 13

269

peccata orationem quam docuit ipse Dominus etsuffragatricem [219] sibi adhibere conantur ettestem Sicut enim nullus est inquiunt dies quo aChristianis haeligc oratio non dicatur ita nullum estquotidianum qualecumque peccatum quod perillam non dimittatur cum dicimus laquo Dimittenobis debita nostra raquo si quod sequitur facerecuremus laquo Sicut et nos dimittimus debitoribusnostris405 raquo Non enim ait Dominus inquiunt sidimiseritis peccata hominibus dimittet vobisPater vester quotidiana parva peccata vestra sed laquo Dimittet vobis inquit peccata vestra406 raquoQualiacumque ergo vel quantacumque sintetiamsi quotidie perpetrentur nec ab eis vitadiscedant in melius commutata per eleemosynamveniaelig non negataelig remitti sibi posse praeligsumunt

II Sed bene quod isti dignas pro peccatiscommonent eleemosynas esse faciendas quoniam si dicerent quales- cumque eleemosynaspro peccatis et quotidianis et magnis etquantacumque scelerum consuetudinemisericordiam posse impetrare divinam ut eaquotidiana remissio sequeretur viderent rem sedicere absurdam atque ridiculam Sic enimcogerentur fateri fieri posse ut opulentissimushomo decem nummulis diurnis in eleemosynasimpensis homicidia et adulteria et nefariaquaeligque facta redimeret Quod si absurdissimum

405 Matth VI 11406 Ibid 14

270

et insanissimum est dicere profecto si quaeligraturquaelig dignaelig sint pro peccatis eleemosynaelig dequibus etiam Christi praeligcursor ille dicebat laquo Facite ergo fructus dignos pœnitentiaelig407 raquoprocul dubio non invenientur eas facere quivitam suam usque ad mortem quotidianorumcriminum perpetratione confodiunt Primumquia in auferendis rebus alienis longe pluradiripiunt ex quibus perexigua pauperibuslargiendo Christum se ad hoc pascere existimantut licentiam malefactorum ab illo se emisse velquotidie potius emere [220] credentes securidamnabilia tanta committant Qui si pro unoscelere omnia sua distribuerint indigentibusmembris Christi nisi desisterent a talibus factishabendo charitatem quaelig non agit perperam408

aliquid eis prodesse non posset Qui ergo dignaspro suis peccatis eleemosynas facit prius easfacere incipiat a se ipso Indignum est enim ut inse non faciat qui facit in proximum cum audiatdicentem Dominum laquo Diliges proximum tuumtanquam te ipsum409 raquo Itemque audiat laquo Misereretuaelig animaelig placens Deo410 raquo Hanc eleemosynamid est ut Deo placeat non faciens animaelig suaeligquomodo dignas pro peccatis suis eleemosynasfacere dicendus est Ad hoc enim et illud

407 Id III 9408 1 Cor XIII 4409 Matth XII 39410 Eccli XXX 24

271

scriptum est laquo Qui sibi malignus est cui bonuserit411 raquo Orationes quippe adjuvant eleemosynaeligEt utique intuendum est quod legimus laquo Filipeccasti ne adjicias iterum et de praeligteritisdeprecare ut dimittantur tibi412 raquo Propter hocergo eleemosynaelig faciendaelig sunt ut cum depraeligteritis peccatis deprecamur exaudiamur nonut in eis perseverantes licentiam malefaciendi nosper eleemosynas comparare credamus

III Ideo autem Dominus ex dextriseleemosynas ab eis factas et sinistris non factas seimputaturum esse praeligdixit ut hinc ostenderetquantum valeant eleemosynaelig ad priora delendanon ad perpetua impune committenda peccataTales autem eleemosynas non dicendi suntfacere qui vitam nolunt a consuetudine scelerumin melius commutare Quia et in hoc quod ait laquo Quando uni ex minimis meis non fecistis mihinon fecistis413 raquo ostendit eos non facere etiamquando se facere existimant Si enim Christianoesurienti panem tanquam Christiano darentprofecto sibi panem justitiae quod ipse Christusest [221] non negarent quoniam Deus non cuidetur sed quo animo detur attendit Otii ergoChristum diligit in Christiano hoc animo eiporrigit eleemosynam quo accedit ad Christumnon quo vult recedere impunitus a Christo Tanto

411 Id XIV 5412 Id XXI 1413 Matth XXV 45

272

enim magis quisque deserit Christum quantomagis diligit quod improbat Christus Nam quidcuiquam prodest quod baptizatur si nonjustificatur Nonne qui dixit laquo Nisi quis renatusfuerit ex aqua et Spiritu sancto non intrabit inregnum Dei414 raquo ipse etiam dixit laquo Nisiabundaverit justitia vestra super Scribarum etPharisaeligorum non intrabitis in regnumcœlorum415 raquo Cur illud timendo multi curruntbaptizari et hoc non timendo non multi curantjustificari Sicut ergo non dicit fratri suolaquo Fatue raquo qui cum hoc dicit non ipsi fraternitatised peccato ejus infensus est alioquin reus eritgehennaelig ignis416 ita e contrario qui porrigiteleemosynam Christiano non Christiano porrigitqui non in eo diligit Christum non autem diligitChristum qui justificari recusat in Christo Etquemadmodum si quis praeligoccupatus fuerit hocdelicto ut fratri suo dicat laquo Fatue raquo id est nonejus peccatum volens auferre convicietur injusteparum est illi ad hoc redimendum eleemosynasfacere nisi etiam quod ibi sequitur remediumreconciliationis adjungat Ibi enim sequitur laquo Siergo offers munus tuum ad altare et ibirecordatus fueris quia frater tuus habet aliquidadversum te relinque ibi munus tuum ad altare etvade prius reconciliare fratri tuo et tunc veniens

414 Joan III 5415 Matth V 20416 Id V 22

273

offeres munus tuum417 raquo Ita parum esteleemosynas quantalibet facere pro quocumquescelere et in consuetudine scelerum permanere

IV Oratio vero quotidiana quam docuit ipseDominus unde et Dominica nominatur deletquidem quotidiana [222] peccata eum quotidiedicitur laquo Dimitte nobis debita nostra raquo atque idquod sequitur non solum dicitur sed etiam lit laquo Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris418 raquosed quia fiunt peccata ideo dicitur non ut ideofiant quia dicitur Per hanc enim nobis voluitSalvator ostendere quantumlibet juste in hujusvilaelig caligine atque infirmitate vivamus non nobisdeesse peccata pro quibus dimittendis debeamusorare et eis qui in nos peccant ut et nobisignoscatur ignoscere Non itaque proptereaDominus ait laquo Si dimiseritis peccata hominibusdimittet vobis et Pater vester peccata vestra419 raquo utde hac oratione confisi securi quotidiana sceleralaceremus vel potentia qua non timeremushominum leges vel astutia qua ipsos hominesfalleremus sed ut per illam disceremus nonputare nos esse sine peccatis etiamsi a criminibusessemus immunes sicut etiam legis veterissacerdotes hoc ipsum Deus de sacrificiisadmonuit quaelig jussit eos primum pro suis deindepro populi offerre peccatis Nam et ipsa verba

417 Ibid 23 24418 Matth VI 12419 Id 14

274

tanti Magistri et Domini nostri vigilanter intuendasunt Non enim ait laquo Si dimiseritis peccatahominibus et Pater vester dimittet vobisqualiacumque peccata raquo sed ait laquo Peccatavestra raquo Quotidianam quippe orationem docebatet justificatis utique Discipulis loquebatur Quidest ergo laquo Peccata vestra raquo nisi peccata sinequibus nec vos eritis qui justificati et sanctificatiestis Ubi ergo illi qui per hanc orationemoccasionem perpetrandorum quotidie scelerumquaerunt dicunt Dominum significasse etiammagna peccata quoniam non dixit laquo Dimittetvobis parva raquo sed laquo Peccata vestra raquo ibi nosconsiderantes qualibus loquebatur et audientesdictum laquo Peccata vestra raquo nihil aliud debemusexistimare quam parva quoniam talium jam nonerant magna Verumtamen nec ipsa magna [223]a quibus omnino mutatis in melius moribusrecedendum est dimittuntur orantibus nisi fiatquod ibi dicitur laquo Sicut et nos dimittimusdebitoribus nostris raquo Si enim minima peccatasine quibus non est etiam vita justorum aliter nonremittuntur quanto magis multis et magniscriminibus involuti etiamsi ea perpetrare jamdesinant nullam indulgentiam consequuntur siad remittendum aliis quod in cos quisquepeccaverit inexorabiles fuerint cum dicatDominus laquo Si autem non dimiseritis hominibusneque Pater vester dimittet vobis420 raquo Ad hoc420 Matth VI 15

275

enim valet quod etiam Jacobus apostolus aitjudicium futurum sine misericordia illi qui nonfecit misericordiam421 Venire quippe debet inmentem etiam servus ille cui debitori dominusejus relaxavit decem millia talentorum422 quaeligpostea jussit ut redderet quia ipse non misertusest conservi sui qui ei debebat centum denariosIn his ergo qui filii sunt promissionis et vasamisericordiae valet quod ait idem Apostolusconsequenter adjungens laquo Superexultat autemmisericordia judicio raquo Quoniam et illi justi quitanta sanctitate vixerunt ut alios quoque recipiantin tabernacula aeligterna quibus amici facti sunt demammona iniquitatis423 ut tales essentmisericordia liberati sunt ab eo qui justificatimpium imputans mercedem secundum gratiamnon secundum debitum In eorum quippenumero est Apostolus qui dicit laquo Misericordiam raquo consecutus sum ut fidelisessem raquo

V Illi autem qui recipiuntur a talibus intabernacula aeligterna fatendum est quod non sinthis moribus praeligditi ut eis liberandis sinesuffragio sanctorum sua possit vita suflicerc acper hoc multo amplius in eis superexultatmisericordia judicio Nec tamen ideo putandus estquisquam sceleratissimus nequaquam vita vel

421 Jacob XI 13422 Matth XVIII 23423 Luc XVI 9

276

bona vel [224] tolerabiliore mutatus recipi intabernacula aeligterna quoniam obsecutus est sanctisde mammona iniquitatis id est de pecunia veldivitiis quaelig male fuerant acquisitaelig aut etiamsiliene non tamen veris sed quas iniquitas putatesse divitias quoniam nescit quaelig sint veraeligdivitiaelig quibus illi abundant qui et alios recipiuntin aeligterna tabernacula Est itaque quidam vitaeligmodus nec tam malaelig ut his qui eam vivunt nihilprosit ad capessendum regnum cœlorum largitaseleemosynarum quibus etiam justorumsustentatur inopia et fiunt amici qui intabernacula aelig terna suscipiant nec tam bonaelig utad tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsasufficiat nisi eorum meritis quos amicos fecerintmisericordiam consequantur (Mirari autem soleoetiam apud Virgilium istam Domini reperirisententiam ubi ait laquo Facite vobis amicos demammona iniquitatis ut et ipsi recipiant vos intabernacula aeligterna424 raquo Cujus est et illa simillima laquo Qui recipit Prophetam in nomine Prophetaeligmercedem Prophetaelig accipiet et qui recipitjustum in nomine justi mercedem justiaccipiet425 raquo Nam cum Elysios campos poeta illedescriberet ubi putant habitare animas beatorumnon solum ibi posuit eos qui propriis meritis adillas sedes pervenire potuerunt sed adjecit atqueait

424 Luc XVI 19425 Matth X 41

277

Quique sui memores alios fecere merendo426

id est qui promeruerunt alios eosque suimemores promerendo fecerunt Prorsus tanquameis licerent quod frequentatur ore Christianoscum se cuique sanctorum humilis quisquecommendat et dicit laquo Memor mei esto raquo atqueut id esse possit promerendo efficit) Sed quisiste sit modus et quaelig sint ipsa peccata quaelig itaimpediunt perventionem ad regnum Dei uttamen sanctorum amicorum meritis impetrentindulgentiam difficillimum est [225] invenirepericulosissimum definire Ego certe usque adhoc tempus eum inde satagerem ad eorumindaginem pervenire non potui Et fortassispropterea latent ne studium proficiendi ad omniapeccata cavenda pigrescat Quoniam si scirenturquaelig vel qualia sint delicta pro quibus etiampermanentibus nec profectu vitae meliorisabsumptis intercessio sit inquirenda et sperandajustorum eis secura se obvolveret humanasegnities nec evolvi talibus implicamentis ulliusvirtutis expeditione curaret sed tantummodoquaeligreret aliorum meritis liberari quos amicos sibide mammona iniquitatis eleemosynarumlargitione fecisset Nunc vero dum venialisiniquitatis etiam si perseveret ignoratur modusprofecto et studium in meliora proficiendiorationi instando vigilantius adhibetur et faciendi

426 Virg AEligneid VI

278

de mammona iniquitatis sanctos amicos cura nonspernitur

VI Verum ista liberatio quaelig fit sive suisquibusque orationibus sive intercedentibussanctis id agit ut in ignem quisque non mittaturaeligternum non ut cum fuerit missus postquantumcumque tempus inde eruatur Nam et illiqui putant sic intelligendum esse- quod scriptumest afferre terram bonam uberem fructum aliamtricamini aliam sexagenum aliam centenum427 utsancti pro suorum diversitate meritorum aliitricenos homines liberent alii sexagenos aliicentenos hoc in die judicii futurum suspicarisolent non post judicium Qua opinione quidamcum videret homines impunitatem sibiperversissime pollicentes eo quod omnes istomodo ad liberationem pertinere posse videanturelegantissime respondisse perhibetur bene potiusesse vivendum ut inter eos quisque reperiaturqui pro aliis intercessuri sunt liberandis ne tampauci sint ut cito ad numerum suum [226] veltricemini vel sexagenum vel centenumunoquoque eorum perveniente mulli remaneantqui erui jam de pœnis illorum intercessione nonpossint et in eis inveniatur quisquis sibi spemfructus alieni temeritate vanissima pollicetur Haeligcme respondisse illis suffecerit qui sacrarumLitterarum quas communes habemusauctoritatem non spernunt sed eas male427 Matth XIII 8

279

intelligendo non quod illaelig loquuntur sed hocpotius putant futurum esse quod ipsi volunt Hacitaque responsione reddita librum sicutpromisimus terminamus [227]

280

LIBER XXII428

De fine debito civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitatesanctorum Astruitur fides resurrectionis corporum etexplicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturi sint incorporibus immortalibus atque spiritalibus sancti opusterminatur

CAPUT I

De conditione Angelorum et hominumI SICUT in proximo libro superiore

promisimus iste hujus totius Operis ultimusdisputationem de Civitatis Dei aeligterna beatitudinecontinebit Quaelig non propter aetatis per multasaeligcula longitudinem tamen quandocumquefiniendam aeligternitatis nomen accepit sedquemadmodum scriptum est in Evangeliolaquo Regni ejus non erit finis raquo Nec ita ut aliismoriendo decedentibus aliis succedentibusoriendo species in ea perpetuitatis appareat sicutin arbore quaelig perenni fronde vestitur eademvidetur viriditas permanere dum labentibus etcadentibus foliis subinde alia quaelig nascunturfaciem conservant opacitatis sed omnes in eacives immortales erunt adipiscentibus ethominibus quod nunquam sancti Angeliperdiderunt Faciet hoc Deus omnipotentissimusejus conditor Promisit enim nec mentiri potest

428 Scriptus circiter initium anni 427

281

et quibus fidem hinc quoque faceret multa sua etnon promissa et promissa jam fecit [228]

II Ipse est enim qui in principio condiditmundum plenum bonis omnibus visibilibusatque intelligibilibus rebus in quo nihil meliusinstituit quam spiritus quibus intelligentiam deditet suaelig contemplationis habiles capacesque suipraeligstitit atque una societate devinxit quamsanctam et supernam dicimus Civitatem in quares qua sustententur beatique sint Deus ipse illisest tanquam vita victusque communis Quiliberum arbitrium eidem intellectuali naturaeligtribuit tale ut si vellet desereret Deumbeatitudinem scilicet suam continuo miseriasecutura Qui cum praeligsciret Angelos quosdamper elationem qua ipsi sibi ad beatam vitamsufficere vellent tanti boni desertores futurosnon eis ademit hanc potestatem potentius etmelius esse judicans etiam de malis bene facerequam mala esse non sinere Quaelig omnino nullaessent nisi natura mutabilis quamvis bona et asummo Deo atque incommutabili bono qui bonaomnia condidit instituta peccando ea sibi ipsafecisset Quo etiam peccato suo teste convinciturbonam conditam se esse naturam Nisi enimmagnum et ipsa licet non aeligquale Conditoribonum esset profecto desertio Dei tanquamluminis sui malum ejus esse non posset Namsicut caeligcitas oculi vitium est et idem ipsumindicat ad lumen videndum oculum esse creatum

282

ac per hoc etiam ipso vitio suo excellentiusostenditur caeligteris membris membrum capaxluminis (non enim alia causa esset vitium ejuscarere lumine ) ita natura quaelig fruebatur Deooptimam se institutam docet etiam ipso vitio quoideo misera est quia non fruitur Deo qui casumAngelorum voluntarium justissima pœnasempiterna infelicitatis obstrinxit atque in eosummo bono permanentibus caeligteris ut de suasine fine permansione certi essent tanquam ipsiuspraeligmium permansionis dedit Qui fecit hominemipsum etiam rectum cum eodem libero [229]arbitrio terrenum quidem animal sed cœlodignum si suo cohaeligreret auctori miseriasimiliter si eum desereret secutura qualis naturaelighujusmodi conveniret Quem similiter cumpraeligvaricatione legis Dei per Dei desertionempeccatorum esse praeligsciret nec illi ademit liberiarbitrii potestatem simul praeligvidens quid boni demalo esset ipse facturus qui de mortali progeniemerito justeque damnata tantum populum gratiasua colligit ut inde suppleat et instauret pariemquaelig lapsa est Angelorum ac sic illa dilecta etsuperna Civitas non fraudetur suorum numerocivium quin etiam fortassis et uberiore laeligtetur

CAPUT II

De aeligterna Dei et incommutabili voluntateI MULTA enim fiunt a malis quidem contra

voluntatem Dei sed tantaelig est ille sapientiaelig

283

tantaeligque virtutis ut in eos exitus sive fines quosbonos et justos ipse praeligscivit tendant omniaquaelig voluntati ejus videntur adversa Ac per hoccum Deus mutare dicitur voluntatem ut quibuslenis erat verbi gratia reddatur iratus illi potiusquam ipse mutantur et eum quodam modomutatum in his quaelig patiuntur inveniunt sicutmutatur sol oculis sauciatis et asper quodammodo ex miti et ex delectabili molestus efficiturcum ipse apud se ipsum maneat idem qui fuitDicitur etiam voluntas Dei quam facit incordibus obedientium mandatis ejus de qua dicitApostolus laquo Deus est enim qui operatur in vobiset velle429 raquo Sicut [230] justitia Dei non solum quaipse justus est dicitur sed illa etiam quam inhomine qui ab illo justificatur facit sic et lexejus vocatur quaelig potius est hominum sed abipso data Nam utique homines erant quibus aitJesus laquo In lege vestra scriptum est430 raquo cum alioloco legamus laquo Lex Dei ejus in corde ipsius431 raquoSecundum hanc voluntatem quam Deus operaturin hominibus etiam velle dicitur quod ipse nonvult sed suos id volentes facit sicut diciturcognovisse quod ut cognosceretur fecit a quibusignorabatur Neque enim dicente Apostololaquo Nunc raquo autem cognoscentes Deum imo cogniti

429 Philip II 13430 Joan VIII 17431 Psal XXXVI 31 et Isai LI 6

284

a Deo432 raquo fas est ut credamus quod eos tunccognoverit Deus praeligcognitos ante constitutionemmundi sed tunc cognovisse dictus est quod tuncut cognosceretur effecit433 De his locutionummodis jam et in superioribus libris meminidisputatum Secundum hanc ergo voluntatemqua Deum velle dicimus quod alios efficit velle aquibus futura nesciuntur multa vult nec facit

II Multa enim volunt fieri sancti ejus ab illoinspirata sancta voluntate nec fiunt sicut orantpro quibusdam pie sancteque et quod orant nonfacit cum ipse in eis hanc orandi voluntatemsancto Spiritu suo fecerit Ac per hoc quandosecundum Deum volunt et orant sancti utquisque sit salvus possumus illo modo locutionisdicere laquo Vult Deus et non facit raquo ut ipsumdicamus velle qui ut velint isti facit Secundumillam vero voluntatem suam quaelig cum ejuspraeligscientia sempiterna est profecto in cœlo et interra omnia quaeligcumque voluit434 non solumpraeligterita vel praeligsentia sed etiam futura jam fecitVerum ante quam veniat tempus quo voluit utfieret quod ante tempora universa praeligscivit atquedisposuit dicimus laquo Fiet [231] quando Deusvoluerit raquo Si autem non solum tempus quofuturum est verumetiam utrum futurum sitignoramus dicimus laquo Fiet si Deus voluerit raquo

432 Gal IV 9433 1 Petr I 20434 Psal CXIII (alias CXIV II) 3

285

non quia Deus novam voluntatem quam nonhabuit tunc habebit sed quia id quod exaeligternitate in ejus immutabili praeligparatum estvoluntate tunc erit

CAPUT III

De promissione aeligternaelig beatitudinis sanctorum etperpetuis suppliciis impiorum

QUAPROPTER ut caeligtera tam multapraeligteream sicut nunc in Christo videmus impleriquod promisit Abrahaelig dicens laquo In semine tuobenedicentur omnes gentes435 raquo ita quod eidemsemini ejus promisit implebitur ubi ait perProphetam laquo Resurgent qui erant inmonumentis436 raquo Et quod ait laquo Erit cadumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum raquo sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populum meumlaeligtitiam et exultabo in Jerusalem et laeligtabor inpopulo meo et ultra non audietur in ea voxfletus437 raquo Et per alium Prophetam quodpraelignuntiavit dicens eidem Prophetaelig laquo Intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro et multidormientium in terraelig pulvere438 raquo sive ut quidam

435 Gen XXII 8436 Isai XXVI 19437 Id LXV 17-19438 Dan XII 1 2

286

interpretati sunt laquo Aggere exurgent hi in vitamaeligternam et hi in opprobrium et confusionemaeligternam439 raquo Et alio loco [232] per eumdemProphetam laquo Accipient regnum sancti Altissimiet obtinebunt illud usque in saeligculum et usque insaeligculum saeligculorum440 raquo Et paulo post laquo Regnum inquit ejus regnum sempiternum441 raquoEt alia quaelig ad hoc pertinentia in libro vicesimoposui sive quaelig non posui et tamen in eisdemlitteris scripta sunt venient et haeligc sicut et istavenerunt quaelig increduli non putabant esseventura Idem quippe Deus utraque promisitutraque ventura esse praeligdixit quemperhorrescunt numina Paganorum teste etiamPorphyrio nobilissimo philosopho Paganorum

CAPUT IV

Contra sapientes mundi qui putant terrenahominum corpora ad cœleste habitaculum non possetransferri

SED videlicet homines docti atque sapientescontra vim tantaelig auctoritatis quaelig omnia generahominum sicut tanto ante praeligdixit in hoccredendum sperandumque convertit acute sibiargumentari videntur adversus corporumresurrectionem et dicere quod in tertio derepublica libro a Cicerone commemoratum est

439 Ibid440 Daniel VII 18441 Ibid 27

287

Nam cum Herculem et Romulum ex hominibusdeos esse factos asseveraret quorum noncorpora inquit sunt in cœlum elata neque enimnatura pateretur ut id quod esset e terra nisi interra maneret Haeligc est magna ratio sapientiumquorum laquo Dominus novit cogitationes quoniamvanaelig sunt442 raquo Si enim animaelig tantummodoessemus id est sine ullo corpore [233] spiritus etin cœlo habitantes terrena animalia nesciremusnobisque futurum esse diceretur ut terreniscorporibus animandis quodam vinculo mirabilinecteremur nonne multo fortius argumentaremurid credere recusantes et diceremus naturam nonpati ut res incorporea ligamento corporeovinciretur Et tamen plena est terra vegetantibusanimis haeligc membra terrena miro sibi modoconnexa et implicita Cur ergo eodem volenteDeo qui fecit hoc animal non poterit terrenumcorpus in cœleste corpus attolli si animus omniac per hoc etiam cœlesti corpore praeligstabiliorterreno corpori potuit illigari An terrenaparticula tam exigua potuit aliquid cœlesti corporemelius apud se tenere ut sensum haberet et vitamet eam sentientem atque viventem dedignabiturcœlum suscipere aut susceptam non poteritsustinere cum de re sentiat et vivat ista meliorequam est corpus omne cœleste Sed ideo nuncnon fit quia nondum est tempus quo id fierivoluit qui hoc quod videndo jam viluit multo442 Psal XCIII 11

288

mirabilius quam illud quod ab istis non crediturfecit Cur enim non vehementius admiramurincorporeos animos cœlesti corpore potioresterrenis illigari corporibus quam corpora licetterrena sedibus quamvis cœlestibus tamencorporeis sublimari nisi quia hoc videreconsuevimus et hoc sumus illud vero nondumsumus nec aliquando adhuc vidimus Namprofecto sobria ratione consulta mirabilioris essedivini operis reperitur incorporalibus corporaliaquodam modo attexere quam licet diversa quiailla cœlestia ista terrestria tamen corpora etcorpora copulare [234]

CAPUT V

De resurrectione carnis quam quidam mundocredente non credunt

SED hoc incredibile fuerit aliquando eccejam credidit mundus sublatum terrenum Christicorpus in cœlum resurrectionem carnis etascensionem in supernas sedes paucissimisremanentibus atque stupentibus vel doctis velindoctis jam crediderunt et docti et indocti Sirem credibilem crediderunt videant quam sintstolidi qui non credunt si autem res incredibiliscredita est etiam hoc utique incredibile est siccreditum esse quod incredibile est Haeligc igiturduo incredibilia resurrectionem scilicet nostricorporis in aeligternum et rem tam incredibilemmundum esse crediturum idem Deus antequam

289

vel unum horum fieret443 ambo futura essepraeligdixit Unum duorum incredibilium jamfactum videmus ut quod erat incredibile crederetmundus cur id quod reliquum est desperatur utetiam hoc veniat quod incredibile crediditmundus sicut jam venit quod similiter incredibilefuit ut rem tam incredibilem crederet mundusquandoquidem hoc utrumque incredibile quorumvidemus unum alterum credimus in eisdemlitteris praeligdictum sit per quas credidit mundus Et ipse modus quo mundus credidit siconsideretur incredibilior invenitur Ineruditosliberalibus disciplinis et omnino quantum adistorum doctrinas attinet impolitos non peritosgrammatica non armatos dialectica non rhetoricainflatos piscatores [235] Christus cum retibusfidei ad mare hujus saeligculi paucissimos misitatque ita et ex omni genere tam multos pisces ettanto mirabiliores quanto rariores etiam ipsosphilosophos cepit Duobus illis incredibilibus siplacet imo quia placere debet addamus hoctertium Jam ergo tria sunt incredibilia quaelig tamenfacta sunt Incredibile est Christum resurrexisse incarne et in cœlum ascendisse cum carne incredibile est mundum rem tam incredibilemcredidisse incredibile est homines ignobilesinfimos paucissimos imperitos rem tamincredibilem tam efficaciter mundo et in illoetiam doctis persuadere potuisse Horum trium443 Matth XXVI 13

290

incredibilium primum nolunt isti cum quibusagimus credere secundum coguntur et cernere quod non inveniunt unde sit factum si noncredunt tertium Resurrectio certe Christi et incœlum cum carne in qua resurrexit ascensio totojam mundo praeligdicatur et creditur si credibilisnon est unde toto terrarum orbe jam credita est Si multi nobiles sublimes docti eam se vidissedixerunt et quod viderunt diffamare curarunt eismundum credidisse non mirum est sed istosadhuc credere nolle perdurum est si autem utverum est paucis obscuris minimis indoctiseam se vidisse dicentibus et scribentibus crediditmundus cur pauci obstinatissimi quiremanserunt ipsi mundo jam credenti adhucusque non credunt Qui propterea numeroexiguo ignobilium infimorum imperitorumhominum credidit quia in tam contemptibilibustestibus multo mirabilius divinitas se ipsapersuasit Eloquia namque persuadentium quaeligdicebant mira fuerunt facta non verba Qui enimChristum in carne resurrexisse et cum illa incœlum ascendisse non viderant id se vidissenarrantibus non loquentibus tantum sed etiammirifica facientibus signa credebant Hominesquippe quos unius vel ut multum duarum [236]linguarum fuisse noverant repente linguisomnium gentium loquentes mirabiliter audiebantClaudum ab uberibus matris ad eorum verbum inChristi nomine post quadraginta annos

291

incolumem constitisse sudaria de corporibuseorum ablata sanandis profuisse languentibus444 in via qua fuerant transituri positos in ordineinnumerabiles morbis variis laborantes utambulantium super eos umbra transiret continuosalutem solere recipere et alia multa stupenda inChristi nomine per eos facta postremo etiammortuos resurrexisse cernebant Quaelig si utleguntur gesta esse concedunt ecce totincredibilia tribus illis incredibilibus addimus etut credatur unum incredibile quod de carnisresurrectione atque in cœlum ascensione diciturmultorum incredibilium testimonia tantacongerimus et nondum ad credendum horrendaduritia incredulos flectimus Si vero perApostolos Christi ut eis credereturresurrectionem atque ascensionem praeligdicantibusChristi etiam ista miracula facta esse non credunthoc nobis unum grande miraculum sufficit quodeam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit

CAPUT VI

Quod Roma conditorem suum Romulum diligendodeum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit

I RECOLAMUS etiam hoc loco illud quod deRomuli credita divinitate Tullius admiratur Verbaejus ut scripta sunt inseram laquo Magis est inquitin Romulo [237] admirandum quod caeligteri qui dii

444 Act II III et IV

292

ex hominibus facti esse dicuntur minus eruditishominum saeligculis fuerunt ut fingendi proclivioresset ratio cum imperiti facile ad credendumimpellerentur Romuli autem aeligtatem minus hisii

sexcentis annis jam inveteratis litteris atquedoctrinis omnique illo antiquo ex incultahominum vita errore sublato fuisse cernimus Etpaulo post de eodem Romulo ita loquitur quodad hunc pertinet sensum laquo Ex quo intelligipotest inquit permultis annis ante Homerumfuisse quam Romulum ut jam doctis hominibusac temporibus ipsis eruditis ad lingendum vixquidquam esset loci Antiquitas enim recepitfabulas fictas etiam nonnunquam incondite raquoHaeligc retas autem jam exculta praeligsertim eludensomne quod fieri non potest respuit Unus enumero doctissimorum hominum idemqueeloquentissimus omnium M Tullius Ciceropropterea dicit divinitatem Romuli mirabilitercreditam quod erudita jam tempora fuerunt quaeligfalsitatem non reciperent fabularum Quis autemRomulum deum nisi Roma credidit atque idparva et incipiens Tum deinde posteris servarefuerat necesse quod acceperant a majoribus utcum ista superstitione in lacte quodam modomatris ebibita cresceret civitas atque ad tammagnum perveniret imperium ut ex ejus fastigiovelut ex altiore quodam loco alias quoque gentesquibus dominaretur hac sua opinioneperfunderet ut non quidem crederent sed tamen

293

dicerent deum Romulum ne civitatem cuiserviebant de conditore ejus offenderent alitereum nominando quam Roma quaelig id non amorequidem hujus erroris sed tamen amoris errorecrediderat Christus autem quanquam sit cœlestiset sempiternae conditor Civitatis non tamen eumquoniam ab illo condita est Deum credidit sedideo potius est condenda quia credidit Romaconditorem suum jam constructa et [238] dedicatatanquam deum coluit in templo haeligc autemJerusalem conditorem suum Deum Christum utconstrui posset et dedicari posuit in fideifundamento Ilia illum amando esse deumcredidit ista istum Deum esse credendo amavitSicut ergo praeligcessit unde amaret illa et de amatojam libenter etiam falsum bonum crederet itapraeligcessit unde ista crederet ut recta fide nontemere quod falsum sed quod verum erat amaretExceptis enim tot et tantis miraculis quaeligpersuaserunt Deum esse Christum prophetiaeligquoque divinaelig fide dignissimae praeligcesseruntquaelig in illo non sicut apatribus adhuc credunturimplendaelig sed jam demonstrantur impletaelig DeRomulo autem quia condidit Romam in eaqueregnavit auditur legiturve quod factum est nonquod ante fuerat prophetatum sed quod sitreceptus in deos creditum tenent litteraelig nonfactum docent Nullis quippe rerum mirabiliumsignis id ei vere provenisse monstratur Lupaquippe illa nutrix quod videtur quasi magnum

294

extitisse portentum quale aut quantum est addemonstrandum deum Certe enim etsi nonmeretrix lupa fuit illa sed bestia cum communefuerit ambobus frater tamen ejus non habeturdeus Quis autem prohibitus est aut Romulumaut Herculem aut alios tales homines deos dicereet mori maluit quam non dicere Aut vero aliquagentium coleret inter deos suos Romulum nisiRomani nominis metus cogeret Quis porronumeret quam multi quantalibet saeligvitiacredulitatis occidi quam Christum Deum negaremaluerunt Proinde metus quamlibet levisindignationis quaelig ab animis Romanorum si nonfieret posse putabatur existere compellebataliquas civitates positas sub jure romano tanquamdeum colere Romulum a Christo autem Deonon solum colendo verumetiam confitendotantam per orbem terraelig Martyrum multitudinemmetus revocare non potuit non [239] levisoffensionis animorum sed immensarumvariarumque pœnarum et ipsius mortis quaelig pluscaeligteris formidatur Neque tunc Civitas Christiquamvis adhuc peregrinaretur in terris et haberettamen magnorum agmina populorum adversusimpios persecutores suos pro temporali salutepugnavit sed potius ut obtineret aeligternam nonrepugnavit Ligabantur includebanturcaeligdebantur torquebantur urebantur laniabanturtrucidabantur et multiplicabantur Non erat eis

295

pro salute pugnare nisi salutem pro Salvatorecontemnere

II Scio in libro Ciceronis tertio nisi fallor deRepublica disputari nullum bellum suscipi acivitate optima nisi aut pro fide aut pro saluteQuid autem dicat pro salute vel intelligi quamsalutem velit alio loco demonstrant sed hispœnis inquit quas etiam stultissimi sentiuntegestate exilio vinculis verberibus elabuntursaeligpe privati oblata mortis celeritate Civitatibusautem mors ipsa pœna est quaelig videtur a pœnasingulos vindicare Debet enim constituta sic essecivitas ut aeligterna sit Itaque nullus interitus estreipublicaelig naturalis ut hominis in quo mors nonmodo necessaria est verumetiam optandapersaeligpe Civitas autem cum tollitur deleturextingui- tur simile est quodam modo (ut magnisparva conferamus) ac si omnis hic mundusintereat et concidat raquo Hoc ideo dixit Cicero quiamundum non interiturum cum Platonicis sentitConstat ergo eum pro ea salute bellum voluissesuscipi a civitate qua fit ut maneat hic civitassicut dicit aeligterna quamvis morientibus etnascentibus singulis sicut perennis est opacitasoleaelig vel lauri atque hujusmodi caeligterarumarborum singulorum lapsu ortuque foliorumMors quippe ut dicit non hominum singulorumsed universaelig pœna est civitatis quaelig a pœnaplerumque singulos [240] vindicat Unde merito

296

quaeligritur utrum recte fecerint445 Saguntiniquando universam suam civitatem interiremaluerunt quam fidem frangere qua cum ipsaromana republica tenebantur in quo suo factolaudantur ab hominibus terrenaelig reipublicaeligcivibus Sed quomodo huic disputationi possentobedi re non video ubi dicitur nullumsuscipiendum esse bellum nisi aut pro fide autpro salute nec dicitur si in unum simulpericulum ita duo ista concurrerint ut tenerialterum sine alterius amissione non possit quidsit potius eligendum Profecto enim Saguntini sisalutem eligerent fides eis fuerat deserenda sifides tenenda amittenda utique salus sicut etfactum est Salus autem Civitatis Dei talis est utcum fide ac per fidem teneri vel potius acquiripossit fide autem perdita ad eam quisque venirenon possit Quaelig cogitatio firmissimi acpatientissimi cordis tot ac tantos Martyres fecitqualem ne unum quidem habuit vel haberepotuit quando est deus creditus Romulus

CAPUT VII

Quod ut mundus in Christum crederet virtutis fueritdivinaelig non persuasionis humanaelig

SED valde ridiculum est de Romuli falsadivinitate cum de Christo loquimur facerementionem Verumtamen cum sexcentis fermeannis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa

445 Vide supra lib III c 20

297

aeligtas jam fuisse doctrinis dicatur exculta ut quodfieri non potest omne respueret quanto magispost sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis[241] maximeque postea sub Augusto atqueTiberio eruditioribus utique temporibusresurrectionem carnis Christi atque in cœlumascensionem tanquam id quod fieri non potestmens humana ferre non posset eludensque abauribus cordibusque respueret nisi eam fieripotuisse atque factam esse Divinitas ipsiusveritatis vel veritas Divinitatis et contestandamiraculorum signa monstrarent ut terrentibus etcontradicentibus tam mullis tamque magnispersecutionibus praeligcedens in Christo deinde adnovum saeligculum in caeligteris secutura resurrectioatque immortalitas carnis et fidelissimecrederetur et praeligdicaretur intrepide et perorbem terraelig pullulatura fœcundius cumMartyrum sanguine sereretur Legebantur enimpraeligconia praeligcedenda Prophetarum concurrebantostenta virtutum et persuadebatur veritas novaconsuetudini non contraria rationi donec orbisterraelig qui persequebatur furore sequeretur fide

CAPUT VIII

De miraculis quaelig ut mundus in Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt

CUR inquiunt nunc illa miracula quaeligpraeligdicatis facta esse non fiunt Possem quidemdicere necessaria fuisse prius quam crederet

298

mundus ad hoc ut crederet mundus Quisquisadhuc prodigia ut credat inquirit magnum estipse prodigium qui mundo credente non creditVerum hoc ideo dicunt ut nec tunc illa miraculafacta fuisse credantur Unde ergo tanta fideChristus usquequaque cantatur in cœlum cumcarne sublatus Unde [242] temporibus eruditiset omne quod fieri non potest respuentibus sineullis miraculis nimium mirabiliter incredibiliacredidit mundus An forte credibilia fuisse etideo credita esse dicturi sunt Cur ergo ipsi noncredunt Brevis est igitur nostra complexio laquo Aut incredibilis rei quaelig non videbatur aliaincredibilia quaelig tamen fiebant et videbanturfecerunt fidem aut certe res ita credibilis utnullis quibus persuaderetur miraculis indigeretistorum nimiam redarguit infidelitatem raquo Hoc adrefellendos vanissimos dixerim Nam facta essemulta miracula quaelig attestarentur illi uni grandisalubrique miraculo quo Christus in cœlum cumcarne in qua resurrexit ascendit negare nonpossumus In eisdem quippe veracissimis libriscuncta conscripta sunt et quaelig facta sunt etpropter quod credendum facta sunt Haeligc utfidem facerent innotuerunt haeligc per fidemquam fecerunt multo clarius innotescuntLeguntur quippe in populis ut credantur nec inpopulis tamen nisi credita legerentur Nam etiamnunc fiunt miracula in ejus nomine sive persacramenta ejus sive per orationes vel memorias

299

sanctorum ejus sed non eadem claritateillustrantur ut tanta quanta illa gloria diffamenturCanon quippe sacrarum Litterarum quemdefinitum esse oportebat illa facit ubique recitariet memoriae cunctorum inhaerere populorum haeligc autem ubicumque fiunt ibi sciuntur vix atota ipsa civitate vel quocumque commanentiumloco Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciuntignorantibus caeligteris maxime si magna sit civitas et quando alibi aliisque narrantur non tanta eacommendat auctoritas ut sine difficultate veldubitatione credantur quamvis Christianisfidelibus a fidelibus indicentur

II Miraculum quod Mediolani factum estcum illic essemus quando illuminatus est caeligcusad multorum [243] notitiam potuit pervenire quiaet grandis est civitas et ibi erat tunc imperator etimmenso populo teste res gesta est concurrentead corpora martyrum Protasii et Gervasii quaeligcum laterent et penitus nescirentur episcopoAmbrosio per somnium revelata reperta sunt446 Ubi caeligcus ille depulsis veteribus tenebris diemvidit

III Apud Carthaginem autem quis novitpraeligter admodum paucissimos salutem quaelig factaest Innocentio Exadvocato vicariaelig praeligfecturaeligubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris Venientes enim de transmarinis me et fratremmeum Alypium nondum quidem clericos sed446 Vide lib IX Confess c 7

300

jam Deo servientes ut erat cum tota domo suareligiosissimus ipse susceperat et apud eum tunchabitabamus Curabatur a medicis fistulas quasnumerosas atque perplexas habuit in posterioreatque ima corporis parte jam secuerant ei et artissuaelig caeligtera medicamentis agebant Passus autemfuerat in sectione illa et diuturnos et acerbosdolores Sed unus inter multos sinus fefelleratmedicos atque ita latuerat ut eum non tangerentquem ferro aperire debuerant Denique sanatisomnibus quaelig aperta curabant iste remanseratsolus cui frustra impendebatur labor Quas morasille suspectas habens multumque formidans neiterum secaretur quod ei praeligdixerat alius medicusdomesticus ejus quem non admiserant illi utsaltem videret cum primum sectus est quomodoid facerent iratusque illum domo abjeceratvixque receperat erupit atque ait laquo Iterum mesecturi estis Ad illius quem noluistis essepraeligsentem verba venturus sum raquo Irridere illimedicum imperitum metumque hominis bonisverbis promissionibusque lenire Praeligterierunt etalii dies plurimi nihilque proficiebat omne quodfiebat Me dici tamen in sua pollicitationepersistebant non se [244] illum sinum ferro sedmedicamentis esse clausuros Adhibuerunt etalium grandaeligvum jam medicum satisque in illaarte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammoniumqui loco inspecto idem quod illi ex eorumdiligentia peritiaque promisit Cujus ille factus

301

auctoritate securus domestico suo medico quifuturam praeligdixerat aliam sectionem facetahilaritate vehit jam salvus illusit Quid plura Postea tot dies inaniter consumpti transieruntutfessi atque confusi faterentur eum nisi ferro nullomodo posse sanari Expavit expalluit nimiotimore turbatus atque ubi se collegit fariquepotuit abire illos jussit et ad se amplius nonaccedere nec aliud occurrit fatigato lacrymis etilla jam necessitate constricto nisi ut adhiberetAlexandrinum quemdam qui tunc chirurgusmirabilis habebatur ut ipse faceret quod ab illisfieri nolebat Eratus Sed postea quam venit illelaboremque illorum in cicatricibus sicut artifexvidit boni viri functus officio persuasit homini utilli potius qui in eo tantum laboraverant quantumipse inspiciens mirabatur curationis suaelig finefruerentur adjiciens quod revera nisi sectus essetsalvus esse non posset sed valde abhorrere a suismoribus ut hominibus quorum artificiosissimamoperam industriam diligentiam admirans incicatricibus ejus videret propter exiguum quodremansit palmam tanti laboris auferret Redditisunt animo ejus et placuit ut eodem Alexandrinoassistente ipsi sinum illum ferro qui jamconsensu omnium aliter insanabilis putabaturaperirent Quaelig res dilata est in consequentemdiem Sed cum abiissent illi ex mœrore nimiodomini tantus est in domo illa exortus dolor uttanquam funeris planctus vix comprimeretur a

302

nobis Visitabant eum quotidie sancti viriepiscopus tunc Uzalensis beataelig memoriaeligSaturninus et presbyter Gelosus ac diaconiCarthaginensis Ecclesiae in quibus erat [245] etex quibus solus est nunc in rebus humanis jamepiscopus cum honore a nobis debitonominandus Aurelius cum quo recordantesmirabilia opera Dei de hac re saeligpe collocutisumus cumque valde meminisse quodcommemoramus invenimus Qui cum eum sicutsolebant vespere visitarent rogavit eosmiserabilibus lacrymis ut mane dignarentur essepraeligsentes suo funeri potius quam dolori Tantusenim eum metus ex prioribus invaserat pœnis utse inter medicorum manus non dubitaret essemoriturum Consolati sunt eum illi et hortati utin Deo fideret ejusque voluntatem viriliter ferretInde ad orationem ingressi sumus ubi nobis exmore genua figentibus atque incumbentibusterraelig ille se ita projecit tanquam fuisset aliquoimpellente graviter prostratus et cœpit orare quibus modis quo affectu quo motu animi quofluvio lacrymarum quibus gemitibus atquesingultibus succutientibus omnia membra ejus etpene intercludentibus spiritum quis ullis explicetverbis Utrum orarent alii nec in haeligc eorumaverteretur intentio nesciebam Ego tamenprorsus orare non poteram hoc tantummodobreviter in corde meo dixi laquo Domine quastuorum preces exaudis si has non exaudis raquo

303

Nihil enim mihi videbatur addi jam posse nisi utexpiraret orando Surreximus et accepta abepiscopo benedictione discessimus rogante illo utmane adessent illis ut aeligquo animo essethortantibus Illuxit dies qui metuebatur aderantservi Dei sicut se affuturos esse promiserant ingressi sunt medici parantur omnia quaelig hora illaposcebat tremenda ferramenta proferunturattonitis suspensisque omnibus Eis autemquorum erat major auctoritas defectum animiejus consolando erigentibus ad manus secturimembra in lectulo componuntur solvuntur nodiligamentorum nudatur locus inspicit medicus etsecandum illum sinum armatus [246] atqueintentus inquirit Scrutatur oculis digitisquecontrectat tentat denique modis omnibus invenit firmissimam cicatricem Jam illa laeligtitia etlaus atque gratiarum actio misericordi etomnipotenti Deo quaelig fusa est ore omniumlacrymantibus gaudiis non est committenda meisverbis cogitetur potius quam dicatur

IV In eadem Carthagine Innocentiareligiosissima fœmina de primariis ipsius civitatisin mamilla cancrum habebat rem sicut medicidicunt nullis medicamentis sanabilem Aut ergopraeligcidi solet et a corpore separari membrum ubinascitur aut ut aliquanto homo diutius vivattamen inde morte quamlibet tardius affuturasecundum Hippocratis ut ferunt sententiamomnis est omittenda curatio Hoc illa a perito

304

medico et suaelig domui familiarissimo acceperat etad solum Deum se orando converteratAdmonetur in somnis appropinquante Pascha utin parte fœminarum observanti ad baptisteriumquaeligcumque illi baptizata primitus occurrissetsignaret ei locum signo Christi fecit etconfestim sanitas consecuta est Medicus sanequi ei dixerat ut nihil curationis adhiberet si paulodiutius vellet vivere cum inspexisset eam posteaet sanissimam comperisset quam prius habereillud malum tali inspectione cognoverat quaeligsivitab ea vehementer quid adhibuisset cupiensquantum intelligi datur nosse medicamentumquo Hippocratis definitio vinceretur Cumque abea quid factum esset audisset voce velutcontemnentis et vultu ita ut illa metueret nealiquod contumeliosum verbum proferret inChristum religiosa urbanitate respondisse fertur laquo Putabam inquit magnum aliquid te mihi fuissedicturam raquo Atque illa jam exhorrescente moxaddidit laquo Quid grande fecit Christus sanarecancrum qui quatriduanum mortuumsuscitavit447 raquo [247] Hoc cum audissem etvehementer stomacharer in illa civitate atque inilla persona non utique obscura factum tamingens miraculum sic latere hinc eam etadmonendam et pene objurgandam putavi Quaeligcum milii respondisset non se inde tacuissequaeligsivi ab eis quas forte tunc matronas447 Joan XI

305

amicissimas secum habebat utrum hoc anteascissent Responderunt se omnino nescisse Ecceinquam quomodo non taces ut nec istaelig audiantquaelig tibi tanta familiaritate junguntur Et quiabreviter ab ea quaesiveram feci ut illisaudientibus multumque mirantibus etglorificantibus Deum totum ex ordinequemadmodum gestum fuerit indicaret

V Medicum quemdam podagrum in eademurbe qui cum dedisset nomen ad baptismum etpridie quam baptizaretur in somnis a pueris nigriscirratis quos intelligebat daeligmones baptizarieodem anno prohibitus fuisset eisque nonobtemperans etiam conculcantibus pedes ejus indolorem acerrimum qualem nunquam expertusest isset magisque eos vincens lavacroregenerationis ut voverat ablui non distulisset inbaptismate ipso non solum dolore quo ultrasolitum cruciabatur verumetiam podagracaruisse nec amplius cum diu postea vixissetpedes doluisse quis novit Nos tamen novimuset paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire

VI Ex mimo quidam Curubitanus nonsolum a paralysi verumetiam ab informi ponderegenitalium cum baptizaretur salvus effectus est et liberatus utraque molestia tanquam mali nihilhabuisset in corpore de fonte regenerationisascendit Quis hoc praeligter Curubim novit etpraeligter rarissimos aliquos qui hoc ubicumqueaudire potuerunt Nos autem cum hoc

306

comperissemus jubente sancto episcopo Aurelioetiam ut veniret Carthaginem fecimus quamvis atalibus prius audierimus de quorum fide dubitarenon possemus [248]

VII Vir Tribunitius Hesperius apud nos esthabet in territorio Fussalensi fundum Zubediappellatum ubi eum afflictione animalium etservorum suorum domum suam spirituummalignorum vim noxiam perpeti comperissetrogavit nostros me absente presbyteros utaliquis eorum illo pergeret cujus orationibuscederent Perrexit unus obtulit ibi sacrificiumcorporis Christi orans quantum potuit utcessaret illa vexatio Deo protinus miserantecessavit Acceperat autem ab amico suo terramsanctam de Jerosolymis allatam ubi sepultusChristus die tertio resurrexit eamquesuspenderat in cubiculo suo ne quid mali etiamipse pateretur At ubi domus ejus ab illainfestatione purgata est quid de illa terra fieretcogitabat quam diutius in cubiculo suoreverentiaelig causa habere nolebat Forte accidit utego et collega tunc meus episcopus Synitensisecclesiaelig Maximinus in proximo essemus utveniremus rogavit et venimus Cumque nobisomnia retulisset etiam hoc petivit ut infodereturalicubi atque ibi orationum locus fieret ubi etiampossent Christiani ad celebranda quaelig Dei suntcongregari Non restitimus factum est Erat ibijuvenis paralyticus rusticanus hoc audito petivit

307

a parentibus suis utilium ad cum locum sanctumnon cunctanter afferrent Quo cum fuisset allatusoravit atque inde continuo pedibus suis salvusabscessit

VIII Victoriana dicitur villa ab Hipponeregio minus triginta millibus abest MemoriaMartyrum ibi est Mediolanensium Protasii etGervasii Portatus est eo quidam adolescens quicum die medio tempore aeligstatis equum ablueret influminis gurgite daeligmonem incurrit Ibi cumjaceret vel morti proximus vel simillimus mortuoad vespertinos illuc hymnos et orationes cumancillis suis et quibusdam sanctimonialibus exmore domina possessionis [249] intravit atqueliymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasipercussus excussus est et cum terribili fremitualtare apprehensum movere non audens sive nonvalens tanquam eo fuerit alligatus aut affixustenebat et cum grandi ejulatu parci sibi rogansconfitebatur ubi adolescentem et quando etquomodo invaserit Postremo se exiturum essedenuntians membra ejus singula nominabat quaeligse amputaturum exiens minabatur atque interhaeligc verba discessit ab homine Sed oculus ejus inmaxillam fusus tenui venula ab interiore quasiradice pendebat totumque ejus medium quodnigellum fuerat albicaverat Quo viso qui aderant(concurrerant autem etiam alii vocibus ejus accitiet se omnes in orationem pro illo straverant)quamvis eum sana mente stare gauderent rursus

308

tamen propter oculum ejus contristati medicumquaeligrendum esse dicebant Ibi maritus sororisejus qui eum illo detulerat laquo Potens est inquitDeus sanctorum orationibus qui fugavitdaeligmonem lumen reddere raquo Tunc sicut potuitoculum lapsum atque pendentem loco suorevocatum ligavit orario nec nisi post septemdies putavit esse solvendum Quod cum fecissetsanissimum invenit Sanati sunt illic et alii dequibus dicere longum est

IX Hipponensem quamdam virginem sciocum se oleo perunxisset cui pro illa oranspresbyter instillaverat lacrymas suas mox adaeligmonio fuisse sanatam Scio etiam episcopumsemel pro adolescente quem non vidit orasseillumque illico daeligmone caruisse

X Erat quidam senex Florentius Hipponensisnoster homo religiosus et pauper sartoris se artepascebat casulam perdiderat et unde sibi emeretnon habebat ad Vigenti Martyres quorumMemoria apud nos est celeberrima clara voce utvestiretur oravit Audierunt eum [250]adolescentes qui forte aderant irrisores eumquediscedentem exagitantes prosequebantur quasi aMartyribus quinquagenos follesiii undevestimentum emeret petivisset At ille tacitusambulans ejectum grandem piscem palpitantemvidit in littore cumque illis faventibus atqueadjuvantibus apprehendit et cuidam coquoCatoso nomine bene Christiano ad coquinam

309

conditariam indicans quid gestum sit trecentisfollibus vendidit lanam comparare indedisponens ut uxor ejus quomodo posset ei quoindueretur ediceret Sed coquus concidenspiscem annulum aureum in ventriculo ejusinvenit moxque miseratione flexus et religioneperterritus homini eum reddidit dicens laquo Eccequomodo Viginti Martyres te vestierunt raquo

XI Adaquas Tibilitanas episcopo a florentePraeligjecto reliquias martyris gloriosissimi Stephaniad ejus Memoriam veniebat magnaelig multitudinisconcursus et occursus Ibi caeligca mulier ut adepiscopum portantem duceretur oravit floresquos ferebat dedit recepit oculis admovitprotinus vidit Stupentibus qui aderant praeligibatexultans viam carpens et viaelig ducem ulterius nonrequirens

XII Memorati Memoriam Martyris quaeligposita est in castello Sinitensi quod Hipponensicoloniaelig vicinum est ejusdem loci Luciliusepiscopus populo praeligcedente atque sequenteportabat Fistula cujus molestia jamdiulaboraverat et familiarissimi sui medici qui eamsecaret opperiebatur manus illius pire sarcinaeligvectatione repente sanata est nam deinceps eamin suo corpore non invenit

XIII Eucharius est presbyter ex HispaniaCalamaelig habitat veteri morbo calculi laborabat per Memoriam supradicti Martyris quamPossidius illo advexit episcopus [251] salvus

310

factus est Idem ipse postea morbo aliopraeligvalescente mortuus sic jacebat ut ei jampollices ligarentur opitulatione memoratiMartyris cum de Memoria ejus reportata fuissetet superjacentis corpus missa ipsius presbyteritunica suscitatus est-

XIV Fuit ibi vir in ordine suo primariusnomine Martialis aeligvo jam gravis et multum areligione abhorrens christiana Habebat sanefidelem filiam et generum eodem annobaptizatum Qui cum eum aegrotantem multis etmagnis lacrymis rogarent ut Christianus fieretprorsus abnuit eosque a se turbida indignationesubmovit Visum est genero ejus ut iret adMemoriam sancti Stephani et illic pro eo quantumposset oraret ut Deus illi daret mentem bonamqua credere non differret in Christum Fecit hocingenii gemitu et fletu et sinceriter ar- dentepietatis affectu deinde abscedens aliquid dealtari florum quod occurrit tulit eique cum jamnox esset ad caput posuit tum dormitum est Etecce ante diluculum clamat ut ad episcopumcurreretur qui mecum forte tunc erat apudHipponem Cum ergo audisset eum absentemvenire presbyteros postulavit Venerunt crederese dixit admirantibus atque gaudentibus omnibusbaptizatus est Hoc quandiu vixit in orehabebat laquo Christe accipe spiritum meum raquo cumhaeligc verba beatissimi Stephani quando lapidatus

311

est a Judaeis448 ultima fuisse nesciret quaelig huicquoque ultima fuerunt nam non multo postetiam ipse defunctus est

XV Sanati sunt illic per eumdem Martyremetiam podagri duo unus civis peregrinus unus sed civis omni modo peregrinus autem perrevelationem quid adhiberet quando doleretaudivit et cum hoc fecerit dolor continuoconquiescit [252]

XVI Audurus nomen est fundi ubi ecclesiaest et in ca Memoria Stephani martyris Puerumquemdam parvulum cum in arca luderetexorbitantes boves qui vehiculum trahebant rotaobtriverunt et confestim palpitavit expiransHunc mater arreptum ad eamdem Memoriamposuit et non solum revixit verumetiam illaeligsusapparuit

XVII Sanctimonialis quaeligdam in vicinapossessione quaelig Caspaliana dicitur cumaegritudine laboraret ac desperaretur ad eamdemMemoriam tunica ejus allata est quaelig antequamrevocaretur illa defuncta est Hac tamen tunicaoperuerunt cadaver ejus parentes et receptospiritu salva facta est

XVIII Apud Hipponem Bassus quidamSyrus ad Memoriam ejusdem Martyris orabat proaeliggrotante et periclitante filia eoque secumvestem ejus attulerat cum ecce pueri de domocucurrerunt qui ei mortuam nuntiarent Sed cum448 Act XVII

312

orante illo ab amicis ejus exciperenturprohibuerunt eos illi dicere ne per publicumplangeret Qui cum domum redisset jam suorumejulatibus personantem et vestem filiaelig quamferebat super eam projecisset reddita est vitaelig

XIX Rursus ibidem apud nos Irenaeligicujusdam collectarii filius aeliggritudine extinctus estCumque corpus jaceret exanime atque alugentibus et lamentantibus exequiaelig pararenturamicorum ejus quidam inter aliorumconsolantium verba suggessit ut ejusdemMartyris oleo corpus perungeretur Factum est etrevixit

XX Itemque apud nos vir TribunitiusEleusinus super Memoriam Martyris quaelig insuburbano ejus est aeliggritudine exanimatum posuitinfantulum filium et post orationem quam cummultis lacrymis ibi fudit viventem levavit [253]

XXI Quid faciam Urget hujus operisimplendi promissio ut non hic possim omniacommemorare quaelig scio et procul dubio pleriquenostrorum cum haeligc legent dolebunt me tammulta praeligtermisisse quaelig utique mecum sciuntQuos jam nunc ut ignoscant rogo et cogitentquam prolixi laboris sit facere quod me hic nonfacere suscepti operis necessitas cogit Si enimmiracula sanitatum ut alia taceam eatantummodo velim scribere quaelig per huncMartyrem id est gloriosissimum Stephanumfacta sunt in colonia Calamensi et in nostra

313

plurimi conficiendi sunt libri nec tamen omniacolligi poterunt sed tantum de quibus libelli datisunt qui recitarentur in populis Id namque fierivoluimus cum videremus antiquis similiadivinarum signa virtutum etiam nostristemporibus frequentari et ea non deberemultorum notitiaelig deperire Nondum est autembienniumiv ex quo apud Hipponem regium cœpitesse ista Memoria et multis quod nobiscertissimum est non datis libellis de iis quaeligmirabiliter facta sunt illi ipsi qui dati sunt adseptuaginta ferme numerum pervenerant quandoista conscripsi Calamaelig vero ubi et ipsa Memoriaprius esse cœpit et crebrius dantur incomparabilimultitudine superant

XXII Uzali etiam449 quaelig colonia Uticaelig vicinaest multa praeligclara per eumdem Martyrem factacognovimus cujus ibi Memoria longe prius quamapud nos ab episcopo Evodio constituta est Sedlibellorum dandorum ibi consuetudo non est velpotius non fuit nam fortasse nunc esse jamcœpit Cum enim nuper illic essemus Petroniamclarissimam fœminam quaelig ibi mirabiliter exmagno atque diuturno in quo medicorumadjutoria cuncta defecerant languore sanata esthortati sumus volente supradicto loci episcopout libellum daret qui recitaretur in populo et[254] obedientissime paruit In quo posuit etiamquod hic reticere non possum quamvis ad ea449 Vide Ser 323 el 324 necnon librum de miraculis S Stephani

314

quaelig hoc opus urgent festinare compellar Aquodam Judaeligo dixit sibi fuisse persuasum utannulum capillatio cingulo insereret quo subomni veste ad nuda corporis cingeretur quiannulus haberet sub gemma lapidem in renibusinventum bovis Hoc alligata quasi remedio adsancti Martyris limina veniebat Sed profecta aCarthagine cum in confinio fluminis Bagradaelig insua possessione mansisset surgens ut iterperageret ante pedes suos illum jacentemannulum vidit et capillatiam zonam qua fueratalligatus mirata tentavit Quam cum omnino suisnodis firmissimis sicut fuerat comperissetastrictam crepuisse atque exiluisse annulumsuspicata est qui etiam ipse cum integerrimusfuisset inventus futuraelig salutis quodam modopignus de tanto miraculo se accepisse praeligsumpsitatque illud vinculum450 solvens simul cum eodemannulo projecit in flumen Non credunt hoc quietiam Dominum Jesum per integra virginaliamatris enixum et ad Discipulos ostiis clausisingressum fuisse non credunt sed hoc certequaeligrant et si verum invenerint illa credantClarissima fœmina est nobiliter nata nobiliternupta Carthagini habitat ampla civitas amplapersona rem quaerentes latere non sinit Martyrcerte ipse quo impetrante illa sanata est in filiumpermanentis virginis credidit in eum qui ostiisclausis ad Discipulos ingressus est credidit 450 Forte cingulum

315

postremo propter quod omnia ista dicuntur anobis in eum qui ascendit in cœlum cum carnein qua resurrexerat credidit et ideo per eumtanta fiunt quia pro ista fide animam posuitFiunt ergo etiam nunc multa miracula eodemDeo faciente per quos vult et quemadmodumvult qui et illa quaelig legimus fecit sed ista necsimiliter innotescunt [255] neque ut non excidantanimo quasi glarea memoria crebra lectionetunduntur Nam et ubi diligentia est quaelig nuncapud nos esse cœpit ut libelli eorum quibeneficia percipiunt recitentur in populo semelhoc audiunt qui adsunt pluresque non adsunt utnec illi qui alluerunt post aliquot dies quodaudierunt mente retineant et vix quisquamreperiatur illorum qui ei quem non affuissecognoverit indicet quod audivit

XXIII Unum est apud nos factum nonmajus quam illa quaelig dixi sed tam clarum atqueillustre miraculum ut nullum arbitrer esseHipponensium qui hoc non vel viderit veldidicerit nullum qui oblivisci ulla ratione potueritDecem quidam fratres (quorum septem suntmares tres fœminaelig) de Caeligsarea Cappadociaeligsuorum civium non ignobiles maledicto matrisrecenti patris eorum obitu destitutaelig quaeliginjuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit talipœna sunt divinitus coerciti ut horribiliterquaterentur omnes tremore membrorum in quafœdissima specie oculos suorum civium non

316

ferentes quaquaversum cuique ire visum est totopene vagabantur orbe romano Ex his etiam adnos venerunt duo frater et soror Paulus etPalladia multis aliis locis miseria diffamante jamcogniti Venerunt autem ante Pascha ferme diesquindecim ecclesiam quotidie et in ea Memoriamgloriosissimi Stephani frequentabant orantes utjam sibi placaretur Deus et salutem pristinamredderet Et illic et quacumque ibantconvertebant in se civitatis aspectum Nonnulliqui eos alibi viderant causamque tremoris eorumnoverant aliis ut cuique poterant indicabantVenit et Pascha atque ipso die Dominico manecum jam frequens populus praeligsens esset et locisancti cancellos ubi Martyrium erat idem juvenisorans teneret repente prostratus est et dormientisimillimus jacuit [256] non tamen tremens sicutetiam per somnum solebat Stupentibus quiaderant atque aliis paventibus aliis dolentibuscum eum quidam vellent erigere nonnulliprohibuerunt et potius exitum expectandum essedixerunt Et ecce surrexit et non tremebatquoniam sanatus erat et stabat incolumis intuensintuentes Quis ergo se tenuit a laudibus Dei Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesiausquequaque completa est Inde ad me curriturubi sedebam jam processurus irruit alter quisquepost alterum omnis posterior quasi novum quodalius prior dixerat nuntiantes meque gaudente etapud me gratias Deo agente ingreditur etiam ipse

317

cum pluribus inclinatur ad genua mea erigitur adosculum meum Procedimus ad populum plenaerat ecclesia personabat vocibus gaudiorum Deogratias Deo laudes nemine tacente hinc atqueinde clamantium Salutavi populum et rursuseadem ferventiore voce clamabant Facto tandemsilentio Scripturarum divinarum sunt lectasolemnia Ubi autem ventum est ad mei Sermonislocum dixi pauca pro tempore et pro illiusjocunditate laeligtitiaelig Magis enim cos in operedivino quamdam Dei eloquentiam non audiresed considerare permisi Nobiscum homoprandit et diligenter nobis omnem suaelig acmaternaelig fraternaeligque calamitatis indicavithistoriam Sequenti itaque die post Sermonemredditum narrationis ejus libellum in crastinumpopulo recitandum promisi451 Quod cum exDominico Paschaelig die tertio Fieret in gradibusexedraelig in qua de superiore loquebar loco fecistare ambos fratres cum eorum legereturlibellus452 Intuebatur populus universus sexusutriusque unum stantem sine deformi motualteram membris omnibus contrementem Et quiipsum non viderant quid in eo divinaeligmisericordiaelig factum esset in ejus sorore [257]cernebant Videbant enim quid in eogratulandum quid pro illa esset orandum Interhaeligc recitato eorum libello de conspectu populi

451 Ser 321452 Id 322

318

abire eos praeligcepi et de tota ipsa causa aliquantodiligentius coeperam disputare cum ecce medisputante voces aliaelig de Memoria Martyris novaeliggratulationis audiuntur Conversi sunt eo qui meaudiebant cœperuntque concurrere Illa enim ubide gradibus descendit in quibus steterat adsanctum Martyrem orare perrexerat Quaelig mox utcancellos attigit collapsa similiter vel ut insomnum sana surrexit Dum ergo requireremusquid fletum fuerit unde iste strepitus laeligtusextiterit ingressi sunt cum illa in basilicam ubieramus adducentes eam sanam de Martyris453

loco Tum vero tantus ab utroque sexuadmirationis clamor exortus est ut voxcontinuata cum lacrymis non videretur possefiniri Perducta est ad eum locum ubi paulo antesteterat tremens Exaltabant eam similem fratricui doluerant remansisse dissimilem et nondumfusas preces suas pro illa jam tamen praeligviamvoluntatem tam cito exauditam esse cernebantExaltabant in Dei laudem voce sine verbis tantosonitu quantum aures nostrae ferre vix possentQuid erat in cordibus exultantium nisi fidesChristi pro qua Stephani sanguis effusus est [258]

CAPUT IX

453 Forte Martyrii

319

Quod universa miracula quaelig per Martyres inChristi nomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt

CUI nisi huic fidei attestantur ista miracula inqua praeligdicatur Christus resurrexisse in carne etin cœlum ascendisse cum carne Quia et ipsiMartyres hujus fidei martyres id est hujus fideitestes fuerunt huic fidei testimonium perhibentesmundum inimicissimum et crudelissimumpertulerunt eumque non repugnando sedmoriendo vicerunt Pro ista fide mortui sunt quihaeligc a Domino impetrare possunt propter cujusnomen occisi sunt Pro hac fide praeligcessit eorummira patientia ut in his miraculis tanta istapotentia sequeretur Nam si carnis in aeligternumresurrectio vel non praeligvenit in Christo vel nonventura est sicut praelignuntiatur a Christo vel sicutpraelignuntiata est a Prophetis a quibuspraelignuntiatus est Christus cur et mortui tantapossunt qui pro ea fide qua haeligc resurrectiopraeligdicatur occisi sunt Sive enim Deus ipse perse ipsum miro modo quo res temporalesoperatur aeligternus sive per suos ministros istafaciat et eadem ipsa quaelig per ministros facit sivequaeligdam faciat etiam per Martyrum spiritus sicutper homines adhuc in corpore constitutos siveomnia ista per Angelos quibus invisibiliterimmutabiliter et incorporaliter imperat operetur ut quaelig per Martyres fieri dicuntur eis orantibustantum et impetrantibus non etiam operantibus

320

fiant sive alia istis alia illis modis qui nullomodo comprehendi a mortalibus possunt eitamen [259] attestantur haeligc fidei in qua carnis inaeligternum resurrectio praeligdicatur

CAPUT X

Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quam daeligmones quioh hoc quaeligdam faciunt ut ipsi dii esse credantur

Hic forte dicturi sunt etiam deos suos aliquamira fecisse Bene si jam incipiunt deos suosnostris mortuis hominibus comparare An dicentetiam se habere deos ex hominibus mortuis sicutHerculem sicut Romulum sicut alios multosquos in deorum numerum receptos opinantur Sed nobis Martyres non sunt dii quia unumeumdemque Deum et nostrum scimus etMartyrum Nec tamen miraculis quaelig perMemorias nostrorum Martyrum fiunt ullo modocomparanda sunt miracula quaelig facta per templaperhibentur illorum Verum si qua similiavidentur sicut a Moyse magi Pharaonis454 siceorum dii victi sunt a Martyribus nostrisFecerunt autem illa daemones eo fastu impuraeligsuperbiaelig quo eorum dii esse voluerunt faciuntautem ista Martyres vel potius Deus vel orantibusaut cooperantibus cis ut fides illa proficiat quaeos non deos esse nostros sed unum Deumhabere nobiscum credamus Denique illi talibus

454 Exod VIII

321

diis suis et templa aeligdificaverunt et statueruntaras et sacerdotes instituerunt et sacrificiafecerunt nos autem Martyribus nostris nontempla sicut diis sed Memorias sicut [260]hominibus mortuis quorum apud Deum vivuntspiritus fabricamus nec ibi erigimus altaria inquibus sacrificemus Martyribus sed uni Deo etMartyrum et nostro ad quod sacrificium sicuthomines Dei qui mundum in ejus confessionevicerunt suo loco et ordine nominantur nontamen a sacerdote qui sacrificat invocantur Deoquippe non ipsis sacrificat quamvis in Memoriasacrificet eorum quia Dei sacerdos est nonillorum Ipsum vero sacrificium corpus estChristi quod non offertur ipsis quia hoc sunt etipsi Quibus igitur potius credendum est miraculafacientibus Eis-ne qui se ipsos volunt haberideos ab his quibus ea faciunt an eis qui ut inDeum credatur quod et Christus est faciuntquidquid mirabile faciunt Eis-ne qui sacra suaetiam crimina sua esse voluerunt an eis qui neclaudes suas volunt esse sacra sua sed totum quodveraciter laudantur ad ejus gloriam proficere inquo laudantur In Domino quippe laudanturanimaelig eorum455 Credamus ergo eis et veradicentibus et mira facientibus Dicendo enimvera passi sunt ut possent facere mira In cisveris est praeligcipuum quod Christus resurrexit amortuis et immortalitatem resurrectionis in sua455 Psal XXXIII 3

322

carne primus ostendit quam nobis affuturam velin principio novi saeligculi vel in hujus fine promisit[261]

CAPUT XI

Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœlo essenon posse

I CONTRA quod magnum Dei donumratiocinatores isti laquo Quorum cogitationes novitDominus quoniam vanaelig sunt456 raquo de ponderibuselementorum argumentantur quoniam scilicetmagistro Platone didicerunt mundi duo corporamaxima atque postrema duobus mediis aerescilicet et aqua esse copulata atque conjuncta Acper hoc inquiunt quoniam terra ab hinc sursumversus est prima secunda aqua super terramtertius aer super aquam quartum super aeracœlum non potest esse terrenum corpus in cœloMomentis enim propriis ut ordinem suumteneant singula elementa librantur Ecce qualibusargumentis omnipotentiae Dei humanacontradicit infirmitas quam possidet vanitasQuid ergo faciunt in aere terrena tot corporacum a terra sit aer tertius Nisi forte qui perplumarum et pennarum levitatem donavit aviumterrenis corporibus ut portentur in aereimmortalibus factis corporibus hominum nonpoterit donare virtutem qua etiam in summo

456 Psal XCIII 11

323

cœlo valeant habitare Animalia quoque ipsaterrena quaelig volare non possunt in quibus ethomines sunt sicut sub aqua pisces quaelig sunt amiarum animalia ita sub terra vivere debueruntCur ergo non saltem de secundo id est de aquissed de elemento tertio terrenum animal carpithanc vitam Quare cum [262] pertineat adterram in secundo quod super terram estelemento vivere si cogatur continuo suffocaturet ut vivat vivit in tertio An errat hic ordoelementorum vel potius non in natura rerum sedin istorum argumentationibus deficit Omittodicere quod jam in tertio-decimo libro dixi quammulta gravia terrena sint corpora sicut plumbumet formam tamen ab artifice accipiant qua natarevaleant super aquam et ut accipiat qualitatemcorpus humanum qua ferri in cœlum et essepossit in cœlo omnipotenti Artificicontradicitur

II Jamvero contra illud quod dixi superiusetiam istum considerantes atque tractanteselementorum ordinem quo confidunt noninveniunt omnino quod dicant Sic est enim hincsursum versus terra prima aqua secunda tertiusaer quartum cœlum ut super omnia sit animaelignatura Nam et Aristoteles quintum corpus eamdixit esse et Plato nullum Si quintum esset certesuperius esset caeligleris cum vero nullum estmulto magis superat omnia In terreno ergo quidfacit corpore In hac mole quid agit subtilior

324

omnibus In hoc pondere quid agit levioromnibus In hac tarditate quid agit celerioromnibus Ita-ne per hujus tam excellentis naturaeligmeritum non poterit effici ut corpus ejus leveturin cœlum et cum valeat nunc natura corporumterrenorum deprimere animas deorsumaliquando et animaelig levare sursum terrena corporanon valebunt

III Jam si ad eorum miracula veniamus quaeligfacta a diis suis opponunt Martyribus nostrisnonne etiam ipsa pro nobis facere et nobisrepedentur omnino proficere Nam inter magnamiracula deorum suorum profecto magnum illudest quod Varro commemorat Vestalemvirginem cum periclitaretur falsa suspicione destupro cribrum implesse aqua de Tiberi et adsuos judices nulla [263] ejus parte stillanteportasse Quis aquaelig pondus supra cribrumtenuit Quis tot cavernis patentibus nihil inde interram cadere permisit Responsuri sunt laquo Aliquis deus aut aliquis daeligmon raquo Si densnumquid major est Deo qui fecit hunc mundum Si daeligmon numquid potentior est Angelo quiDeo servit a quo factus est mundus Si ergodeus minor vel Angelus vel daeligmon potuitpondus humidi elementi sic suspendere utaquarum videatur mutata fuisse natura ita-neDeus omnipotens qui omnia ipse creavitelementa terreno corpori grave pondus auferrenon poterit ut in eodem elemento habitet

325

vivificatum corpus in quo voluerit vivificansspiritus

IV Deinde cum aera medium ponant interignem de super et aquam subter quid est quodcum inter aquam et aquam et inter aquam etterram saeligpe invenimus Quid enim volunt esseaquosas nubes inter quas et maria aer mediusreperitur Quonam quaeligso elementorumpondere atque ordine efficitur ut torrentesviolentissimi atque undosissimi antequam subaere in terris currant super aera in nubibuspendeant Cur denique aer est medius intersumma cœli et nuda terrarum quaquaversumorbis extenditur si locus ejus inter cœlum etaquas sicut aquarum inter ipsum et terras estconstitutus

V Postremo si ita est elementorum ordodispositus ut secundum Platonem duobus mediisid est aere et aqua duo extrema id est ignis etterra jungantur cœlique obtineat ille summilocum haeligc autem imi velut fundaminis mundiet ideo in cœlo esse non potest terra cur est ipseignis in terra Secundum hanc quippe rationemita ista duo elementa in locis propriis imo acsummo terra et ignis esse debuerunt utquemadmodum nolunt in summo esse possequod imi est ita nec in imo posset esse quodsummi est Sicut ergo nullam putant vel esse [264]vel futuram esse terraelig particulam in cœlo itanullam particulam videre debuimus ignis in terra

326

Nunc vero non solum in terris verumetiam subterris ita est ut eum eructuent vertices montium praeligter quod in usibus hominum et esse ignem interra et eum nasci videmus ex terra quandoquidem et de lignis et de lapidibusnascitur quaelig sunt corpora sine dubitationeterrena Sed ille inquiunt ignis est tranquilluspurus innoxius sempiternus iste autemturbidus fumeus corruptibilis atque corruptorNec tamen corrumpit montes in quibus jugiteraeligstuat cavernasque terrarum Verum esto sit illiiste dissimilis ut terrenis habitationibus congruat cur ergo nolunt ut credamus naturam corporumterrenorum aliquando incorruptibilem factamcœlo convenientem futuram sicut nunc igniscorruptibilis his convenit terris Nihil igiturallerunt ex ponderibus atque ordineelementorum unde omnipotenti Deo quominusfaciat corpora nostra talia ut etiam in cœlopossint habitare praeligscribant

CAPUT XII

Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident

I SED scrupulosissime quaeligrere et fidem quacredimus resurrecturam carnem ita quaeligrendoadsolent irridere laquo Utrum fœtus abortiviresurgant Et quoniam Dominus ait laquo Amendico vobis capillus capitis vestri non peribit457 raquo

457 Luc XXI 18

327

utrum statura et robur aeligqualia futura sintomnibus an diversaelig corporum quantitates Sienim aeligqualitas [265] corporum erit undehabebunt quod hic non habuerunt in molecorporis illi abortivi si resurgent et ipsi raquo Aut sinon resurgent quia nec nati sunt sed effusieamdem quaestionem de parvulis versant undeillis mensura corporis quam nunc defuissevidemus accedat cum in hac aeligtate moriunturNeque enim dicturi sumus eos non resurrecturosqui non solum generationis verum etiamregenerationis capaces sunt Deinde interrogantquem modum ipsa aeligqualitas habitura sit Si enimtam magni et tam longi erunt omnes quamfuerunt quicumque hic fuerunt maximi atquelongissimi non solum de parvulis sed de plurimisquaerunt unde illis accessurum sit quod hicdefuit si hoc quisque recipiet quod hic habuit Siautem quod ait Apostolus occursuros nos omneslaquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi458 raquo etillud alterum laquo Quos praeligdestinavit conformesimaginis Filii sui459 raquo sic intelligendum est utstatura et modus Christi corporis omnium qui inregno ejus erunt humanorum corporum sitfuturus laquo Multis erit inquiunt de magnitudine etlongitudine corporis detrahendum raquo et ubi jamerit laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo si deipsa corporis quantitate tam multum peribit

458 Ephes IV 13459 Rom VIII 29

328

Quamvis et de ipsis capillis possit inquiri utrumredeat quidquid tondentibus decidit Quod sirediturum est quis non exhorreat illamdeformitatem Nam hoc et de unguibus videturnecessario secuturum ut redeat tam multumquod corporis curatura desecuit Et ubi eritdecus quod certe majus quam in ista essecorruptione potuit in illa jam immortalitate essedebebit Si autem non redibit ergo peribit laquo Quomodo ergo inquiunt capillus capitis nonperibit raquo De macie quoque vel pinguedinesimiliter disputant Nam si aeligquales omnes eruntnon utique alii macri alii pingues erunt Accedet[266] ergo aliis aliquid aliis minuetur Ac per hocnon quod erat recipiendum sed alicubiaddendum est quod non fuit et alicubiperdendum quod fuit

II De ipsis etiam corruptionibus etdilapsionibus corporum mortuorum cum aliudvertatur in pulverem in auras aliud exhaletur sint quos bestiaelig sint quos ignis absumat naufragio vel quibuscumque aquis ita quidampereant ut eorum carnes in humorem putredodissolvat non mediocriter permoventur atqueomnia ista recolligi in carnem et redintegrariposse non credunt Consectantur etiam quasquefœditates et vitia sive accedant sive nascantur ubi et monstrosos partus cum horrore atqueirrisione commemorant et requirunt quaelignamcujusque deformitatis resurrectio sit futura Si

329

enim nihil tale redire in corpus hominisdixerimus responsionem nostram de locisvulnerum cum quibus Dominum Christumresurrexisse praeligdicamus se confutaturos essepraeligsumunt Sed inter haeligc omnia quaestiodifficillima illa proponitur in cujus carnemreditura sit caro qua corpus alterius vescentishumana viscera fame compellente nutritur Incarnem quippe conversa est ejus qui talibus vixitalimentis et ea quaelig macies ostenderatdetrimenta supplevit Utrum ergo illi redeathomini cujus caro prius fuit an illi potius cujuspostea facta est ad hoc percontantur ut fidemresurrectionis illudant ac sic animaelig humanaelig autalternantes sicut Plato veras infelicitatesfalsasque promittant beatitudinis aut post mullasitidem per diversa corpora revolutionesaliquando tamen eam sicut Porphyrius liniremiserias et adeas nunquam redire fateantur nontamen corpus habendo immortale sed corpusomne fugiendo [267]

CAPUT XIII

An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum

An haeligc ergo quaelig ab eorum parte contrariame digerente mihi videntur oppositamisericordia Dei mei nisibus opem ferenterespondeam Abortivos fœtus qui cum jamvixissent in utero ibi sunt mortui resurrecturos

330

ut affirmare ita negare non audeo quamvis nonvideam quomodo ad eos non pertineat resurrectiomortuorum si non eximuntur de numeromortuorum Aut enim non omnes mortuiresurgent et erunt aliquaelig humanaelig animaelig sinecorporibus in aeligternum quaelig corpora humanaquamvis intra viscera materna gestarunt aut siomnes animaelig humanaelig recipient resurgentia suacorpora quaelig habuerunt ubicumque viventia etmorientia reliquerunt non invenioquemadmodum dicam ad resurrectionem nonpertinere mortuorum quoscumque mortuosetiam in uteris matrum Sed utrumlibet de hisquisque sentiat quod de jam natis infantibusdixerimus hoc etiam de illis intelligendum est siresurgent [268]

CAPUT XIV

An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu

QUID ergo de infantibus dicturi sumus nisiquia non in ea resurrecturi sunt corporisexiguitate qua mortui sed quod eis tardiusaccessurum erat tempore hoc sunt illo Dei operemiro atque celerrimo recepturi In sententiaquippe Domini ubi ait laquo Capillus capitis vestrinon peribit460 raquo dictum est non defuturum essequod fuit non autem negatum est affuturum essequod defuit Defuit autem infanti mortuo

460 Luc XXI 18

331

perfecta quantitas sui corporis perfecto quippeinfanti deest utique perfectio magnitudiniscorporalis quaelig cum accesserit jam staturalongior esse non possit Hunc perfectionismodum sic habent omnes ut cum illoconcipiantur atque nascantur sed habent inratione non in mole sicut ipsa jam membraomnia sunt latenter in semine eum etiam natisnonnulla adhuc desint sicut dentes ac si quidejusmodi In qua ratione uniuscujusque materiaeligindita corporali jam quodam modo ut ita dicamliciatum esse videtur quod nondum est imoquod latet sed accessu temporis erit vel potiusapparebit In hac ergo infans jam brevis autlongus est qui brevis longusve futurus estSecundum hanc rationem profecto inresurrectione corporis detrimenta corporis nontimemus quia etsi aequalitas futura essetomnium ita ut omnes usque ad giganteasmagnitudines pervenirent ne illi qui maximifuerunt minus haberent [269] aliquid in staturaquod cis contra sententiam Christi periret quidixit nec capillum capitis esse periturum Creatoriutique qui creavit cuncta de nihilo quomododeesse posset unde adderet quod addendum essemirus artifex nosset

CAPUT XV

An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora

332

SED utique Christus in ea mensura corporisin qua est mortuus resurrexit nec fas est dicerecura resurrectionis omnium tempus veneritaccessuram corpori ejus eam magnitudinemquam non habuit quando in ea Discipulis in quaillis erat notus apparuit ut longissimis fieri possitaequalis Si autem dixerimus ad dominici corporismodum etiam quorumque majora corporaredigenda peribit de multorum corporibusplurimum cum ipse nec capillum periturum essepromiserit Restat ergo ut suam recipiat quisquemensuram quam vel habuit in juventute etiamsisenex est mortuus vel fuerat habiturus si anteest defunctus Atque illud quod commemoravitApostolus de mensura aeligtatis plenitudinisChristi461 aut propter aliud intelligamus dictumesse id est ut illi capiti in populis christianisaccedente omnium perfectione membrorumaeligtatis ejus mensura compleatur aut si hoc deresurrectione corporum dictum est sicaccipiamus dictum ut nec ultra nec infrajuvenilem formam resurgant corporamortuorum sed in ejus aeligtate et robore usque ad[270] quam Christum hic pervenisse cognovimusCirca triginta quippe annos definierunt esse etiamsaeligculi hujus doctissimi homines juventutem quaelig cum fuerit spatio proprio terminata inde jamhominem in detrimenta vergere gravioris acsenilis aeligtatis Et ideo non esse dictum in461 Ephes IV 13

333

mensuram corporis vel in mensuram staturaelig sed laquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi raquo

CAPUT XVI

Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei

ILLUD etiam quod ait laquo Praeligdestinatosconformes imaginis Filii Dei462 raquo potest etsecundum interiorem hominem intelligi Undenobis alio loco dicit laquo Nolite conformari huicsaeligculo sed reformamini in novitate mentisvestraelig463 raquo Ubi ergo reformamur neconformemur huic saeligculo ibi conformamur DeiFilio Potest et sic accipi ut quemadmodum illenobis mortalitate ita nos illi efficiamurimmortalitate conformes quod quidem et adipsam resurrectionem corporum pertinet Siautem etiam in his verbis qua forma resurrecturasint corpora sumus admoniti sicut illa mensuraita et ista conformatio non quantitatisintelligenda est sed aeligtatis Resurgent itaqueomnes tam magni corpore quam vel erant velfuturi erant in juvenili aeligtate quamvis nihil oberitetiamsi erit infantilis vel senilis corporis formaubi nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebitinfirmitas Unde etiam si quis in eo corporismodo in quo defunctus est resurrecturum [271]

462 Rom VIII 29463 Id XII 2

334

unumquemque contendit non est cum illolaboriosa contradictione pugnandum

CAPUT XVII

An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum

NONNULLI propter hoc quod dictum est laquo Donec occurramus omnes in virum perfectumin mensuram aeligtatis plenitudinis Christi etconformes imaginis Filii Dei464 raquo nec in sexufœmineo resurrecturas fœminas credunt sed invirili omnes aiunt quoniam Deus solum virumfecit ex limo fœminam ex viro Sed mihi meliussapere videntur qui utrumque sexumresurrecturum esse non dubitant Non enimlibido ibi erit quaelig confusionis est causa Namprius quam peccassent nudi erant et nonconfundebantur vir et fœmina Corporibus ergoillis vitia detrahentur natura servabitur Non estautem vitium sexus fœmineus sed natura quaeligtunc quidem et a concubitu et a partu immuniserit erunt tamen membra fœminea nonaccommodata usui veteri sed decori novo quonon alliciatur aspicientis concupiscentia quaelignulla erit sed Dei laudetur sapientia atqueclementia qui et quod non erat fecit et liberavit acorruptione quod fecit Ut enim in exordiogeneris humani de latere viri dormientis costa

464 Ephes IV 13 et Rom VIII 29

335

detracta fœmina fieret465 Christum et Ecclesiamtali facto jam tunc prophetari oportebat Soporquippe ille viri mors erat Christi cujus exanimisin cruce pendentis latus lancea perforatum estatque inde sanguis et aqua [272] profluxit quaeligsacramenta esse novimus quibus aeligdificaturEcclesia466 Nam hoc etiam verbo Scriptura usaest ubi non legitur laquo Formavit aut Finxit raquo sedlaquo AEligdificavit eam in mulierem467 unde etApostolus aeligdificationem dicit corporis Christiquod est Ecclesia468 Creatura est ergo Deifœmina sicut vir sed ut de viro fieret unitascommendata ut autem illo modo fieret Christusut dictum est et Ecclesia figurata est Qui ergoutrumque sexum instituit utrumque restituetDenique et ipse Jesus interrogatus a Sadducaeligisqui negabant resurrectionem cujus septemfratrum erit uxor quam singuli habuerunt dumquisque eorum vellet defuncti semen sicut lexpraeligceperat excitare laquo Erratis inquit nescientesScripturas neque virtutem Dei469 raquo Et cum locusesset ut diceret laquo De qua enim me interrogatisvir erit etiam ipsa non mulier raquo non hoc dixit sed dixit laquo In resurrectione enim neque nubentneque uxores ducent sed sunt sicut Angeli Dei in

465 Gen II 21466 Joan XIX 34467 Gen II 22468 Ephes IV 12469 Matth XXII 19

336

cœlo470 raquo AEligquales utique Angelis immortalitate acfelicitate non carne sicut nec resurrectione quanon indiguerunt Angeli quoniam nec moripotuerunt Nuptias ergo Dominus futuras negavitesse in resurrectione non fœminas et ibi negavitubi talis quaeligstio vertebatur ut eam negato sexumuliebri celeriore facilitate dissolveret si eum ibipraelignosceret non futurum imo etiam futurumesse firmavit dicendo laquo Non nubent raquo quod adfœminas pertinet laquo neque uxores ducent raquo quodad viros Erunt ergo quaelig vel nubere hic solentvel ducere uxores sed ibi hoc non facient [273]

CAPUT XVIII

De viro perfecto id est Christo et corpore ejus id estEcclesia quaelig est ipsius plenitudo

PROINDE quod ait Apostolus occursuros nosomnes in virum perfectum totius ipsiuscircumstantiam lectionis considerare debemusquaelig ita se habet laquo Qui descendit inquit ipse estet qui ascendit super omnes cœlos ut adimpleretomnia Et ipse dedit quosdam quidem Apostolosquosdam autem Prophetas quosdam veroEvangelistas quosdam autem pastores etdoctores ad consummationem sanctorum inopus ministerii in aeligdificationem corporis Christidonec occurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aeligtatis plenitudinis Christi ut ultra non

470 Ibid 30

337

simus parvuli jactati et circumlati omni ventodoctrinaelig in illusione hominum in astutia admachinationem erroris veritatem autem facientesin charitate augeamur in illo per omnia qui estcaput Christus ex quo totum corpus connexumet compactum per omnem tactumsubministrationis secundum operationem inmensuram uniuscujusque partis incrementumcorporis facit in aeligdificationem sui incharitate471 raquo Ecce qui est vir perfectus caput etcorpus quod constat omnibus membris quaelig suotempore complebuntur Quotidie tamen eidemcorpori accedunt dum aeligdificatur Ecclesia cuidicitur laquo Vos autem estis corpus Christi etmembra472 raquo Et alibi laquo Pro corpore inquit ejusquod est Ecclesia473 raquo Itemque [274] alibi laquo Unuspanis unum corpus multi sumus474 raquo De cujuscorporis aeligdificatione et hic dictum est laquo Adconsummationem sanctorum in opus ministeriiin aeligdificationem corporis Christi475 raquo ac deindesubjectum unde nunc agimus laquo Donecoccurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aetatis plenitudinis Christi476 raquo et

471 Ephes IV 10-16472 1 Cor XII 27473 Coloss XXIV474 1 Cor X 17475 Ephes IV 12476 Ibid 13

338

caeligtera donec eadem mensura in quo corporeintelligenda esset ostenderet dicens laquo Augeamurin illo per omnia qui est caput Christus ex quototum corpus connexum et compactum peromnem tactum subministrationis secundumoperationem in mensuram uniuscujusque partis raquoSicut est ergo mensura uniuscujusque partis itatotius corporis quod omnibus suis partibusconstat est utique mensura plenitudinis de quadictum est laquo In raquo mensuram aeligtatis plenitudinisChristi raquo Quam plenitudinem etiam illocommemoravit loco ubi ait de Christo laquo Etipsum dedit caput super omnia Ecclesiaelig quaelig estcorpus ejus plenitudo ejus qui omnia in omnibusimpletur477 raquo Verum si hoc ad resurrectionisformam in qua erit unusquisque referendumesset quid nos impediret nominato virointelligere et heminam ut virum pro hominepositum acciperemus Sicut in eo quod dictumest laquo Beatus vir qui timet Dominum478 raquo utiqueibi sunt et fœminaelig quaelig timent Dominum [275]

CAPUT XIX

Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vita humanocontraria sunt decori in resurrectione non sint futura ubimanente naturali substantia in unam pulchritudinem etqualitas concurret et quantitas

477 Id I 22 23478 Psal CXI

339

I QUID jam respondeam de capillis atqueunguibus Semel quippe intellecto ita nihilperiturum esse de corpore ut deforme nihil sit incorpore simul intelligitur ea quaelig deformemfactura fuerant enormitatem massaelig ipsi accessuraesse non locis in quibus membrorum formaturpetur Velut si de limo vas fieret quod rursusin eumdem limum redactum totum de totoiterum fieret non esset necesse ut illa pars limiquaelig in ansa fuerat ad ansam rediret aut quaeligfundum fecerat ipsa rursus faceret fundum dumtamen totum reverteretur in totum id est totusille limus in totum vas nulla sui perdita parteremearet Quapropter si capilli toties tonsiunguesve desecti ad loca sua deformiter redeuntnon redibunt nec tamen cuique resurgentiperibunt quia in eamdem carnem utquemcumque ibi locum corporis teneant servatapartium congruentia materiaelig mutabilitatevertentur Quamvis quod ait Dominus laquo Capilluscapitis vestri non peribit479 raquo non de longitudinesed de numero capillorum dictum multo aptiuspossit intelligi Unde et alibi dicit laquo Capilli capitisvestri numerati sunt omnes480 raquo Neque hoc ideodixerim quod aliquid existimem corpori [276]cuiquam periturum quod naturaliter inerat sedquod deforme natum fuerat (non utique ob aliudnisi ut hinc quoque ostenderetur quam sit

479 Luc xxi 18480 Id XII 7

340

pœnalis conditio ista mortalium) sic esserediturum ut servata integritate substantiaeligdeformitas pereat Si enim statuam potest artifexhomo quam propter aliquam causam deformemfecerat conflare et pulcherrimam reddere ita utnihil inde substantiaelig sed sola deformitas pereatac si quid in illa figura priore indecenter extabatnec parilitate partium congruebat non de totounde fecerat amputare atque separare sed itaconspergere universo atque miscere ut necfoeditatem faciat nec minuat quantitatem quidde omnipotente Artifice sentiendum est Ergo-ne non poterit quasque deformitates humanorumcorporum non modo usitatas verumetiam rarasatque monstrosas quaelig huic miseraelig vitaeligcongruunt abhorrent autem ab illa futurafelicitate sanctorum sic auferre ac perdere utquascumque earum faciunt etsi naturalia tamenindecora excrementa substantiaelig corporalis nullaejus diminutione tollantur

II Ac per hoc non est macris pinguibusvemetuendum ne ibi etiam tales sint quales sipossent nec hic esse voluissent Omnis enimcorporis pulchritudo est partium congruentia cumquadam coloris suavitate Ubi autem non estpartium congruentia aut ideo quid offendit quiapravum est aut ideo quia parum aut ideo quianimium Proinde nulla erit deformitas quam facitincongruentia partium ubi et quaelig prava suntcorrigentur et quod minus est quam decet unde

341

Creator novit inde supplebitur et quod plus estquam decet materiaelig servata integritatedetrahetur Coloris porro suavitas quanta erit ubijusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui481 Quaeligclaritas [277] in Christi corpore cum resurrexitab oculis Discipulorum potius abscondita fuissequam defuisse credenda est Non enim eam ferrethumanus atque infirmus aspectus quando ille asuis ita deberet attendi ut posset agnosci Quopertinuit etiam ut contrectantibus ostenderetsuorum vulnerum cicatrices ut etiam cibumpotumque sumeret non alimentorum indigentiased ea qua et hoc poterat potestate Cum autemaliquid non videtur quamvis adsit a quibus aliaquaelig pariter adsunt videntur sicut illam claritatemdicimus alluisse non visam a quibus aliavidebantur ἀοραςία Graeligce dicitur quod nostriinterpretes Latine dicere non valentes in libroGeneseos caecitatem interpretati sunt Hanc enimpassi sunt Sodomitae quando quaerebant ostiumjusti viri nec poterant invenire482 Quaelig si caeligcitasfuisset qua fit ut nihil possit videri non ostiumquo ingrederentur sed duces itineris a quibusinde abducerentur inquirerent

III Nescio quo autem modo sic allicimuramore Martyrum beatorum ut velimus in illoregno in eorum corporibus videre vulnerumcicatrices quaelig pro Christi nomine pertulerunt et

481 Matth XIII 43482 Gen XIX 11

342

fortasse videbimus Non enim deformitas in eissed dignitas erit et quaeligdam quamvis in corporenon corporis sed virtutis pulchritudo fulgebitNec ideo tamen si aliqua Martyribus amputata etablata sunt membra sine ipsis membris erunt inresurrectione mortuorum quibus dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit483 raquo Sed si hocdecebit in illo novo saeligculo ut indicia gloriosorumvulnerum in illa immortali carne cernantur ubimembra ut praeligciderentur percussa vel sectasunt ibi cicatrices sed tamen eisdem membrisredditis non perditis apparebunt Quamvisitaque omnia quaelig acciderunt corpori vitia tuncnon erunt non [278] sunt tamen deputanda velappellanda vitia virtutis indicia

CAPUT XX

Quod in resurrectione mortuorum natura corporumquibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumquerevocanda sit

I ABSIT autem ut ad resuscitanda corporavitaeligque reddenda non possit omnipotentiaCreatoris omnia revocare quaelig vel bestiaelig velignis absumpsit vel in pulverem cineremvecollapsum vel in humorem solutum vel in aurasest exhalatum Absit ut sinus ullus secretumquenaturaelig ita recipiat aliquid subtractum sensibusnostris ut omnium Creatoris aut lateatcognitionem aut effugiat potestatem Deum certe

483 Luc XXI 18

343

volens sicut poterat definire Cicero tantus auctoripsorum laquo Mens quaeligdam inquit est soluta etlibera secreta ab omni concretione mortaliomnia sentiens et movens ipsaque praeligdita motusempiterno484 Hoc autem reperit in doctrinismagnorum philosophorum Ut igitur secundumipsos loquar quomodo aliquid vel latet omniasentientem vel irrevocabiliter fugit omniamoventem

II Unde jam etiam quaeligstio illa solvenda estquaelig difficilior videtur caeligteris ubi quaeligritur cumcaro mortui hominis etiam alterius fit viventiscaro cui potius eorum in resurrectione reddaturSi enim quispiam confectus fame atquecompulsus vescatur cadaveribus hominum quodmalum aliquoties accidisse et vetus testatur [279]historia et nostrorum temporum infeliciaexperimenta docuerunt num quisquam veridicaratione contendet totum digestum fuisse per imosmeatus nihil inde in ejus carnem mutatum atqueconversum cum ipsa macies quaelig fuit et non estsatis indicet quaelig illis escis detrimenta suppletasint Jam itaque aliqua paulo ante praeligmisi quaeligad istum quoque nodum solvendum valeredebebunt Quidquid enim carnium exhausitfames utique in auras est exhalatum undediximus omnipotentem Deum posse revocarequod fugit Reddetur ergo caro illa homini in quoesse caro humana primitus cœpit Ab illo quippe484 Cicer Tuscul 1

344

altero tanquam mutuo sumpta deputanda est quaelig sicut aeligs alienum ei redhibenda est undesumpta est Sua vero illi quem fames exinanieratab eo qui potest etiam exhalata revocare reddeturQuamvis etsi omnibus perisset modis nec ullaejus materies in ullis naturaelig latebris remansissetunde vellet eam repararet Omnipotens Sedpropter sententiam Veritatis qua dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo absurdumest ut putemus cum capillus hominis perire nonpossit tantas carnes fame depastas atqueconsumptas perire potuisse

III Quibus omnibus pro nostro moduloconsideratis atque tractatis haeligc summaconficitur ut in resurrectione carnis in aeligternumeas mensuras habeat corporum magnitudo quashabebat perficienda sive perfectaelig cujusqueindita corpori ratio juventutis in membrorumquoque omnium modulis congruo decore servatoQuod decus ut servetur si aliquid demptum fueritindecenti alicui granditati in parte aliquaconstitutaelig quod per totum spargatur ut neque idpereat et congruentia partium ubique teneaturnon est absurdum ut aliquid inde etiam staturaeligcorporis addi posse credamus cum omnibuspartibus ut decorem custodiant id distribuiturquod si enormiter in [280] una esset utique nondeceret Aut si contenditur in ea quemque staturacorporis resurrecturum esse in qua defunctus estnon pugnaciter resistendum est tantum absit

345

omnis deformitas omnis infirmitas omnistarditas omnisque corruptio et si quid aliud illudnon decet regnum in quo resurrectionis etpromissionis filii aeligquales erunt Angelis Dei sinon corpore non aeligtate certe felicitate

CAPUT XXI

De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur

RESTITUETUR ergo et quidquid de corporibusvivis vel post mortem de cadaveribus periit etsimul cum eo quod in sepulcris remansit inspiritalis corporis novitatem ex animalis corporisvetustate mutatum resurget incorruptione atqueimmortalitate vestitum Sed etsi vel casu aliquogravi vel inimicorum immanitate totum penitusconteratur in pulverem atque in auras vel inaquas dispersum quantum fieri potest nusquamesse sinatur omnino nullo modo subtrahi poteritomnipotentiaelig Creatoris sed capillus in eo capitisnon peribit Erit ergo spiritui subdita carospiritalis sed tamen caro non spiritus sicut carnisubditus fuit spiritus ipse carnalis sed tamenspiritus non caro Cujus rei habemusexperimentum in nostraelig pœnaelig deformitate Nonenim secundum carnem sed utique secundumspiritum carnales erant quibus ait Apostolus laquo Non potui vobis loqui quasi spiritalibus sedquasi carnalibus485 raquo Et homo spiritalis sic in hac

485 1 Cor III 1

346

vita dicitur ut [281] tamen corpore adhuc carnalissit et videat aliam legem in membris suisrepugnantem legi mentis suaelig486 erit autem etiamcorpore spiritalis cum eadem caro sicresurrexerit ut fiat quod scriptum est laquo Seminatur corpus raquo animale resurget corpusspiritale487 raquo Quaelig sit autem et quam magnaspiritalis corporis gratia quoniam nondum venitin experimentum vereor ne temerarium sit omnequod de illa profertur eloquium Verumtamenquia spei nostraelig gaudium propter Dei laudemnon est tacendum et de intimis ardentis sanctiamoris medullis dictum est n Domine dilexi^dee orem domus tuaelig488 raquo de donis ejus quaelig inhac aeligrumnosissima vita bonis malisque largituripso adjuvante conjiciamus ut possumusquantum sit illud quod nondum experti utiquedigne eloqui non valemus Omitto enim quandofecit hominem rectum omitto vitam illamduorum conjugum in paradisi facunditate felicemquoniam tam brevis fuit ut ad nascentiumsensum nec ipsa pervenerit in hac quamnovimus in qua adhuc sumus cujus tentationesimo quam totam tentationem quandiu in easumus quamtumlibet proliciamus perpeti nondesinimus quaelig sint indicia circa genus humanumbonitatis Dei quis poterit explicare [282]

486 Rom VII 23487 1 Cor XV 24488 Psal XXV 8

347

CAPUT XXII

De miseriis ac malis quibus humanum genus meritoprimaelig praeligvaricationis obnoxium est et a quibus nemonisi per Christi gratiam liberatur

I NAM quod ad primam originem pertinetomnem mortalium progeniem fuisse damnatamhaeligc ipsa vita si vita dicenda est tot et tantis malisplena testatur Quid enim aliud indicat horrendaquaeligdam profunditas ignorantiaelig ex qua omniserror existit qui omnes filios Adam tenebrosoquodam sinu suscipit ut homo ali illo liberari sinelabore dolore timore non possit Quid amoripse tot rerum vanarum atque noxiarum et exhoc mordaces curaelig perturbationes mœroresformidines insana gaudia discordiaelig lites bellainsidiaelig iracundiaelig inimicitiaelig fallacia adulatiofraus furtum rapina perfidia superbia ambitioinvidentia homicidia parricidia crudelitassaeligvitia nequitia luxuria petulantia impudentiaimpudicitia fornicationes adulteria incesta etcontra naturam utriusque sexus tot stupra atqueimmunditiaelig quas turpe est etiam diceresacrilegia haeligreses blasphemiaelig perjuriaoppressiones innocentium calumniaeligcircumventiones praeligvaricationes falsatestimonia iniqua judicia violentiaelig latrocinia etquidquid talium malorum in mentem non venitet tamen de vita ista hominum non recedit Verum haeligc hominum sunt malorum ab illatamen erroris et perversi amoris radice venientia

348

eum qua omnis filius Adam nascitur Nam quisignorat cum quanta ignorantia veritatis quaelig jamin infantibus manifesta est [283] et cum quantaabundantia vanaelig cupiditatis quaelig in pueris incipitapparere homo veniat in hanc vitam ita ut sidimittatur vivere ut velit et facere quidquid velitin haeligc facinora et flagitia quaelig commemoravi etquaelig commemorare non potui vel cuncta velmulta perveniat

II Sed divina gubernatione non omni mododeserente damnatos et Deo non continente in irasua miserationes suas in ipsis sensibus generishumani prohibitio et eruditio contra istas cumquibus nascimur tenebras vigilant et contra hosimpetus opponuntur plenaelig tamen etiam ipsaeliglaborum et dolorum Quid enim sibi voluntmultimodaelig formidines quaelig cohibendisparvulorum vanitatibus adhibentur Quidpaeligdagogi quid magistri quid ferulaelig quid loraquid virgaelig quid disciplina illa qua Scripturasancta dicit dilecti filii latera esse tundenda489 necrescat indomitus domarique jam durus aut vixpossit aut fortasse nec possit Quid agitur hispoenis omnibus nisi ut debelletur imperitia etprava cupiditas infrenetur cum quibus malis inhoc saeligculum venimus Quid est enim quod cumlabore meminimus sine labore obliviscimur cumlabore discimus sine labore nescimus cumlabore strenui sine labore inertes sumus Nonne489 Eccli XXX 12

349

hinc apparet in quid velut pondere suo procliviset prona sit vitiosa natura et quanta ope ut hincliberetur indigeat Desidia segnities pigritianegligentia vitia sunt utique quibus labor fugiturcum labor ipse etiam qui est utilis pœna sit

III Sed praeligter pueriles pœnas sine quibusdisci non potest quod majores volunt qui vixaliquid utiliter volunt quot et quantis poenisgenus agitetur humanum quaelig non ad malitiamnequitiamque iniquorum sed ad conditionempertinent miseriamque communem quis [284]ullo sermone digerit quis ulla cogitationecomprehendit Quantus est metus quantacalamitas ab orbitatibus atque luctu a damnis etdamnationibus a deceptionibus et mendaciishominum a suspicionibus falsis ab omnibusviolentis facinoribus et sceleribus alienis Quandoquidem ab eis et depraeligdatio et captivitaset vincula et carceres et exilia et cruciatus etamputatio membrorum et privatio sensuum etoppressio corporis ad obscœnam libidinemopprimentis explendam et alia multa horrendasaeligpe contingunt Quid ab innumeris casibus quiforinsecus corpori formidantur aeligstibus etfrigoribus tempestatibus imbribus alluvionibuscoruscatione tonitru grandine fulmine motibushiatibusque terrarum oppressionibus ruinarumab offensione et pavore vel etiam malitiajumentorum a tot venenis fruticum aquarumaurarum bestiarum a ferarum vel tantummodo

350

molestis vel etiam mortiferis morsibus a rabiequaelig contingit ex rabido cane ut etiam blanda etamica suo domino bestia nonnunquamvehementius et amarius quam leones draconesquemetuatur faciatque hominem quem forteattaminaverit contagione pestifera ita rabiosumut a parentibus conjuge filiis pejus omni bestiaformidetur Quaelig mala patiuntur navigantes quaelig terrena itinera gradientes Quis ambulatubicumque non inopinatis subjacens casibus Deforo quidam rediens domum sanis pedibus suiscecidit pedem fregit et ex illo vulnere finivit hancvitam Quid videtur sedente securius De sella inqua sedebat cecidit Heli sacerdos et mortuusest490 Agricolaelig imo vero omnes homines quot etquantos a cœlo et terra vel a perniciosisanimalibus casus metuunt agrorum fructibus Solem tamen de frumentis tandem collectis etreconditis esse securi Sed quibusdam quod [285]novimus proventum optimum frumentorumfluvius improvisus fugientibus hominibus dehorreis ejecit atque abstulit Contra milleformesdaeligmonum incursus quis innocentia sua fidit Quandoquidem nequis fideret etiam parvulosbaptizatos quibus certe nihil est innocentiusaliquando sic vexant ut in cis maxime Deosinente ista monstretur hujus vitaelig flendacalamitas et alterius desideranda felicitasJamvero de ipso corpore tot existunt morborum490 1 Reg IV 18

351

mala ut nec libris medicorum cunctacomprehensa sint In quorum pluribus ac peneomnibus etiam ipsa adjumenta et medicamentatormenta sunt ut homines a pœnarum exitiopœnali eruantur auxilio Nonne ad hoc perduxitsitientes homines ardor immanis ut urinamquoque humanam vel etiam suam biberent Nonne ad hoc fames ut a carnibus hominumabstinere se non possent nec inventos hominesmortuos sed propter hoc a se occisos necquoslibet alienos verumetiam filios matresincredibili crudelitate quam rabida esuriesfaciebat absumerent Ipse postremo somnusqui proprie quietis nomen accepit quis verbisexplicet saeligpe somniorum visis quam sit inquietuset quam magnis licet falsarum rerum terroribusquas ita exhibet et quodam modo exprimit ut averis eas discernere nequeamus animam miseramsensusque perturbet Qua falsitate visorum etiamvigilantes in quibusdam morbis et venenismiserabilius agitantur quamvis multimodavarietate fallaciaelig homines etiam sanos malignidaeligmones nonnunquam decipiant talibus visis utetiam si eos per haeligc ad sua traducere nonpotuerint sensus tamen eorum solo appetituqualitercumque persuadendaelig falsitatis illudant

IV Ab hujus tam miseraelig quasi quibusdaminferis vitaelig non liberat nisi gratia SalvatorisChristi Dei ac Domini nostri Hoc enim nomenesi ipse Jesus [286] interpretatur quippe

352

Salvator maxime ne post hanc miserior acsempiterna suscipiat non vita sed mors Nam inista quamvis sint per sancta ac sanctoscurationum magna solatia tamen ideo nonsemper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibusne propter hoc religio quaeligratur quaelig propteraliam magis vitam ubi mala non erunt omninoulla quaeligrenda est et ad hoc meliores quosque inhis malis adjuvat gratia ut quanto fideliore tantofortiore corde tolerentur Ad quam rem etiamphilosophiam prodesse dicunt docti hujus saeligculiquam dii quibusdam paucis ait Tullius veramdederunt Nec hominibus inquit ab his autdatum est donum majus aut potuit ullum dariusque adeo et ipsi contra quos agimus quoquomodo compulsi sunt in habenda nonquacumque sed vera philosophia divinam gratiamconfiteri491 Porro si paucis divinitus datum estveraelig philosophiaelig contra miserias hujus vitaeligunicum auxilium satis et hinc apparet humanumgenus ad luendas miseriarum pœnas essedamnatum Sicut autem hoc ut fatentur nullumdivinum majus est donum sic a nullo Deo daricredendum est nisi ab illo quo et ipsi qui multosdeos colunt nullum dicunt esse majorem [287]

CAPUT XXIII

De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis malisquecommunia sunt ad justorum laborem specialiter pertinent

491 Cicer lib I Academ ex Platone in Timaeligo

353

PRAEligTER haeligc autem mala hujus vitaelig bonismalisque communia habent in ea justi etiamproprios quosdam labores suos quibus adversusvitia militant et in talium praeligliorum tentationibuspericulisque versantur Aliquando enimconcitatius aliquando remissius non tamendesinit caro concupiscere adversus spiritum etspiritus adversus carnem492 ut non ea quaeligvolumus laciamus omnem malamconcupiscentiam consumendo sed eam nobisquantum divinitus adjuti possumus non eiconsentiendo subdamus vigiliis continuisexcubantes ne opinio verisimilis fallat ne decipiatsermo versutus ne se tenebraelig alicujus errorisoffundant ne quod bonum est malum aut quodmalum est bonum esse credatur ne ab his quaeligagenda sunt metus revocet ne in ea quaelig agendanon sunt cupido praeligcipitet ne super iracundiamsol occidat ne inimicitiae provocent adretributionem mali pro malo ne absorbeatinhonesta vel immoderata tristitia neimpertiendorum beneficiorum ingerat mensingrata torporem ne maledicis rumoribus bonaconscientia fatigetur ne temeraria de alio suspicionostra decipiat ne aliena de nobis falsa nosfrangat ne regnet peccatum in nostro mortalicorpore ad obediendum desideriis ejus nemembra nostra exhibeantur iniquitatis arma

492 Gal V 17

354

peccato493 ne oculus [288] sequaturconcupiscentiam ne vindicandi cupiditas vincatne in eo quod male delectat vel visio vel cogitatioremo retur ne improbum aut indecens verbumlibenter audiatur ne fiat quod non licet etiamsilibet ne in hoc bello laborum periculorumqueplenissimo vel de viribus nostris speretur faciendavictoria vel viribus nostris facta tribuatur sedejus gratiaelig de quo ait Apostolus laquo Gratias autemDeo qui dat nobis victoriam per Dominumnostrum Jesum Christum494 raquo Qui et alio locolaquo In his inquit omnibus supervincimus per eumqui dilexit nos495 raquo Sciamus tamen quantalibetvirtute praeligliandi vitiis repugnemus vel etiam vitiasuperemus et subjugemus quandiu sumus in hoccorpore nobis deesse non posse unde dicamusDeo laquo Dimitte nobis debita nostra496 raquo In illoautem regno ubi semper cum corporibusimmortalibus erimus nec praeliglia nobis erunt ullanec debita quaelig nusquam et nunquam essent sinatura nostra sicut recta creata est permaneretAc per hoc etiam noster iste conflictus in quopericlitamur et de quo nos victoria novissimacupimus liberari ad vitaelig hujus mala pertinetquam tot tantorumque testimonio malorumprobamus esse damnatam [289]

493 Rom VI 12494 1 Cor XV 17495 Rom VIII 37496 Matth VI 12

355

CAPUT XXIV

De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit

I JAM nunc considerandum est hanc ipsammiseriam generis humani in qua laudatur justitiapunientis qualibus et quam multis impleveritbonis ejusdem bonitas cuncta quaelig creavitadministrantis Primum benedictionem illamquam protulerat ante peccatum dicens laquo Crescite et multiplicamini et replete terram497 raquonec post peccatum voluit inhibere man- sitque instirpe damnata donata fœcunditas nec illam vimmirabilem seminum imo etiam mirabiliorem quaefficiuntur et semina inditam corporibus humaniset quodam modo intextam peccati vitium potuitauferre quo nobis impacta est etiam necessitasmortis sed utrumque simul currit isto quasifluvio atque torrente generis humani malumquod a parente trahitur et bonum quod a creantetribuitur In originali malo duo sunt peccatumatque supplicium in originali bono alia duopropagatio et conformatio Sed quantum adpraeligsentem pertinet intentionem nostram demalis quorum unum de nostra venit audacia idest peccatum alterum de judicio Dei id estsuppliciumjam satis diximus Nunc de bonis Deiquaelig ipsi quoque vitiatae damnataeligque naturaeligcontulit sive usque nunc confert dicere institui

497 Gen I 28

356

Neque enim damnando aut totum abstulit quoddederat alioquin nec esset omnino aut eamremovit a sua [290] potestate etiam cum diabolopœnaliter subdidit cum nec ipsum diabolum asuo alienaverit imperio quandoquidem ut ipsiusquoque diaboli natura subsistat ille facit quisumme est et facit esse quidquid aliquo modoest

II Duorum igitur illorum quaelig diximus bonaetiam in naturam peccato vitiatam supplicioquedamnatam de bonitatis ejus quodam veluti fontemanare propagationem imprimis mundi operibusbenedictione largitus est a quibus operibus dieseptimo requievit Conformatio vero in illo ejusest opere quo usque nunc operatur498 Efficacemquippe potentiam suam si rebus subtrahat necprogredi poterunt et suis dimensis motibusperagere tempora nec prorsus in eo quod creataeligsunt aliquatenus permanebunt Sic ergo creavithominem Deus ut illi adderet fertilitatemquamdam qua homines alios propagaretcongenerans eis ipsam etiam propagandipossibilitatem non necessitatem quibus tamenvoluit hominibus abstulit eam Deus et sterilesfuerunt non tamen generi humano abstulit semeldatam primis duobus conjugibus benedictionemgenerandi Haeligc ergo propagatio quamvis peccatoablata non fuerit non tamen etiam ipsa talis estqualis fuisset si nemo peccasset Ex quo enim498 Joan V 17

357

homo in honore positus postea quam deliquitcomparatus est pecoribus similiter generat nonin eo tamen penitus extincta est quaeligdam velutscintilla rationis in qua factus est ad imaginemDei499 Huic autem propagationi si conformationon adhiberetur nec ipsa in sui generis formasmodosque procederet Si enim non concubuissenthomines et nihilominus Deus vellet implereterras hominibus quomodo creavit unum sinecommixtione maris et fœminaelig sic posset omnes concumbentes vero nisi illo creante generantesesse non possunt Sicut ergo ait Apostolus deinstitutione spiritali [291] qua homo ad pietatemjustitiamque formatur laquo Neque qui plantat estaliquid neque qui rigat sed qui incrementum datDeus500 raquo ita etiam hic dici potest laquo Nec quiconcumbit nec qui seminat est aliquid sed quiformat Deus Nec mater quaelig conceptum portatet partum nutrit est aliquid sed quiincrementum dat Deus raquo Ipse namqueoperatione qua nunc usque operatur501 facit utnumeros suos explicent semina et a quibusdamlatentibus atque invisibilibus involucris in formasvisibiles hujus quod aspicimus decoris evolvantIpse incorpoream corporeamque naturam illampraeligpositam istam subjectam miris modiscopulans et connectens animantem facit Quod

499 Psal XLVIII 13500 1 Cor III 7501 Joan V 17

358

opus ejus tam magnum et mirabile est ut nonsolum in homine quod est animal rationale et exhoc cunctis terrenis animantibus excellentiusatque praeligstantius sed in qualibet minutissimamuscula bene consideranti stuporem mentisingerat laudemque pariat Creatoris

III Ipse itaque animaelig humanaelig mentem deditubi ratio et intelligentia in infante sopita estquodam modo quasi nulla sit excitanda scilicetatque exerenda aeligtatis accessu qua sit scientiaecapax atque doctrinaelig et habilis perceptioniveritatis et amoris boni qua capacitate hauriatsapientiam virtutibusque sit praeligdita quibusprudenter fortiter temperanter et juste adversuserrores et caeligtera ingenerata vilia dimicet eaquenullius rei desiderio nisi boni illius summi atqueimmutabilis vincat Quod etsi non faciat ipsatalium bonorum capacitas in natura rationalidivinitus instituta quantum sit boni quammirabile opus omnipotentis quis competentereffatur aut cogitat Praeligter enim artes benevivendi et ad immortalem perveniendi felicitatemquaelig virtutes vocantur et sola Dei gratia [292]quaelig in Christo est filiis promissionis regniquedonantur nonne humano ingenio tot tantaeligqueartes sunt inventaelig et exercitaelig partim necessariaeligpartim voluntariaelig ut tam excellens vis mentisatque rationis in his etiam rebus quas superfluasimo et periculosas perniciosasque appetitquantum bonum habeat in natura unde ista

359

potuit vel invenire vel discere vel exerceretestetur Vestimentorum et aeligdificiorum ad operaquam mirabilia quam stupenda industria humanapervenerit quo in agricultura quo in navigationeprofecerit quaelig in fabricatione quorumquevasorum vel etiam statuarum et picturarumvarietate excogitaverit et impleverit quaelig intheatris mirabilia spectantibus audientibusincredibilia facienda et exhibenda molita sit incapiendis occidendis domandis irrationalibusanimantibus quaelig et quanta repererit adversusipsos homines tot genera venenorum totarmorum tot machinamentorum et pro salutemortali tuenda atque reparanda quotmedicamenta atque adjumenta comprehenderit pro voluptate faucium quot condimenta et gulaeligirritamenta repererit ad indicandas et suadendascogitationes quam multitudinem varietatemquesignorum ubi praeligcipuum locum verba et litteraeligtenent ad delectandos animos quos elocutionisornatus quam diversorum carminum copiam admulcendas aures quot organa musica quoscantilenae modos excogitaverit quantamperitiam dimensionum atque numerorummeatusque et ordines siderum quanta sagacitatecomprehenderit quam multa rerummundanarum cognitione se impleverit quis possiteloqui maxime si velimus non acervarim cunctacongerere sed in singulis immorari In ipsispostremo erroribus et falsi talibus defendendis

360

quam magna claruerint ingenia philosophorumatque haereticorum quis aestimare sufficiat Loquimur enim nunc de natura mentis humanaelig[293] qua ista vita mortalis ornatur non de fideatque itinere veritatis qua illa immortalisacquiritur Hujus tantaelig naturaelig conditor cum situtique Deus verus et summus ipso cuncta quaeligfecit administrante et summam potestatemsummamque habente justitiam nunquamprofecto in has miserias decidisset atque ex hispraeligter cos solos qui liberabuntur in aeligternas essetitura nisi nimis grande peccatum in homineprimo de quo caeligteri exorti sunt praeligcessisset

IV Jamvero in ipso corpore quamvis nobissit cum belluis mortalitate commune multisquecarum reperiatur infirmius quanta Dei bonitasquanta providentia tanti Creatoris apparet Nonne ita sunt in eo loca sensuum et caeligteramembra disposita speciesque ipsa ac figura etstatura totius corporis ita modificata ut administerium animaelig rationalis se indicet factum Non enim ut animalia rationis expertia prona essevidemus in terram ita creatus est homo sederecta in cœlum corporis forma admonet eumquaelig sursum sunt sapere Porro mira mobilitasquaelig linguaelig ac manibus attributa est adloquendum et scribendum apta atque convenienset ad opera artium plurimarum officiorumquecomplenda nonne satis ostendit quali animaelig utserviret tale sit corpus adjunctum Quanquam et

361

detractis necessitatibus operandi ita omniumpartium congruentia numerosa sit et pulchra sibiparilitate respondeat ut nescias utrum in eocondendo major sit utilitatis habita ratio quamdecoris Certe enim nihil creatum videmus incorpore utilitatis causa quod non habeat etiamdecoris locum Plus autem nobis id appareret sinumeros mensurarum quibus inter se cunctaconnexa sunt et coaptata nossemus quosforsitan data opera in his quaelig foris eminenthumana posset vestigare solertia quaelig vero tectasunt atque a nostris remota [294] conspectibussicuti est tanta perplexitas venarum atquenervorum et viscerum secreta vitalium invenirenullus potest Quia etsi medicorum diligentianonnulla crudelis quos anatomicos appellantlaniavit corpora mortuorum sive etiam intermanus secantis perscrutantisque monentiumatque in carnibus humanis satis inhumane abditacuncta rimata est ut quid et quomodo quibuslocis curandum esset addisceret numeros tamende quibus loquor quibus coaptatio quaelig ἁρμονίαgraeligce dicitur tanquam cujusdam organiextrinsecus atque intrinsecus totius corporisconstat quid dicam nemo valuit invenire quosnemo ausus est quaeligrere Qui si noti essepotuissent in interioribus quoque visceribus quaelignullum ostentant decus ita delectaret pulchritudorationis ut omni formaelig apparenti quaelig oculisplacet ipsius mentis quaelig oculis utitur

362

praeligferretur arbitrio Sunt vero quaedam ita positain corpore ut tantummodo decorem habeantnon et usum sicut habet pectus virile mamillassicut facies barbam quam non esse munimentosed virili ornamento indicant puraelig faciesfœminarum quas utique infirmiores muniri tutiusconveniret Si ergo nullum membrum est in hisquidem conspicuis (unde ambigit nemo) quodita sit alicui operi accommodatum ut non etiamsit decorum sunt autem nonnulla quorumsolum decus et nullus est usus puto facileintelligi in conditione corporis dignitatemnecessitati fuisse praeliglatam Transitura est quippenecessitas tempusque venturum quando solainvicem pulchritudine sine ulla libidineperfruamur quod maxime ad laudemreferendum est Conditoris cui dicitur in Psalmo laquo Confessionem et decorem induisti502 raquo

V Jam caeligtera pulchritudo et utilitas crea tutoti quaelig [295] homini licet in istos laboresmiseriasque projecto atque damnato spectandaatque sumenda divina largitate concessa est quosermone terminari potest in cœli et terraelig etmaris multimoda et varia pulchritudine in ipsiuslucis tanta copia tamque mirabili specie in sole acluna et sideribus in opacitatibus nemorum incoloribus et odoribus florum in diversitate acmultitudine volucrum garrularum atque pictarumin multiformi specie tot tantorumque502 Psal CIII 1

363

animantium quorum illa plus habentadmirationis quaelig molis minimum (Plus enimformicularum et apicularum opera stupemusquam immensa corpora ballenarum ) in ipsiusquoque maris tam grandi spectaculo cum sesediversis coloribus induit velut vestibus etaliquando viride atque hoc multis modisaliquando purpureum aliquando caeligruleum estQuam porro delectabiliter spectatur etiamquandocumque turbatur et fit inde majorsuavitas quia sic demulcet intuentem ut nonjactet et quatiat navigantem Quid ciborumusquequaque copia contra famem Quidsaporum diversitas contra fastidium naturaeligdiffusa divitiis non coquorum arte ac laborequaeligsita Quanta in tam multis rebus tuendaelig acrecuperanda salutis auxilia Quam gratavicissitudo diei alternantis et noctis Aurarumquam blanda temperies In fruticibus etpecoribus indumentorum conficiendorum quantamateries Omnia commemorare quis possit Haeligc autem sola quaelig a me velut in quemdamaggerem sunt coarctata si vellem velut colligatainvolucra solvere atque discutere quanta mihimora esset in singulis quibus plurimacontinentur Et haeligc omnia miserorum suntdamnatorumque solatia non praeligmia beatorumQuaelig igitur illa sunt si tot ac talia et tanta suntista Quid dabit eis quos praeligdestinavit ad vitamqui haeligc dedit etiam eis quos praeligdestinavit ad

364

mortem Quaelig bona in illa beata [296] vita facieteos sumere pro quibus in hac misera unigenitumFilium suum voluit usque ad mortem mala tantaperferre Uncia Apostolus de ipsis in illudregnum praeligdestinatis loquens laquo Qui proprioinquit Filio non pepercit sed pro nobis omnibustradidit eum quomodo non et cum illo omnianobis donabit503 raquo Cum haeligc promissiocomplebitur quid erimus quales erimus Quaeligbona in illo regno accepturi sumusquandoquidem Christo moriente pro nobis talejam pignus accepimus Qualis erit spiritushominis nullum omnino habens vitium nec subquo jaceat nec cui cedat nec contra quod saltemlaudabiliter dimicet pacatissima virtuteperfectus Rerum ilii omnium quanta quamspeciosa quam certa scientia sine errore alicpiovel labore ubi Rei sapientia de ipso suo fontepotabitur cum summa felicitate sine ulladifficultate Quale erit corpus quod omni modospiritui subditum et eo sufficienter vivificatumnullis alimoniis indigebit Non enim animale sedspiritale erit habens quidem carnis sed sine ullacarnali corruptione substantiam

CAPUT XXV

De pervicacia quorumdam qui resurrectionem carnisquam sicut praeligdictum est totus mundus creditimpugnant

503 Rom VIII 32

365

VERUM de animi bonis quibus post hancvitam beatissimus perfruetur non a nobisdissentiunt philosophi nobiles de carnisresurrectione contendunt hanc [297] quantumpossunt negant Sed credentes multi negantespaucissimos reliquerunt et ad Christum qui hocquod istis videtur absurdum in sua resurrectionemonstravit fideli corde conversi sunt docti etindocti sapientes mundi et insipientes Hoc enimcredidit mundus quod praeligdixit Deus qui etiamhoc praeligdixit quod hanc rem mundus fueratcrediturus Neque enim Petri maleficiis eam cumlaude credentium tanto ante praelignuntiarecompulsus est504 Ille est enim Deus quem (sicutjam dixi aliquoties nec commemorare me piget)confitente Porphyrio atque id oraculis deorumsuorum probare cupiente ipsa numinaperhorrescunt quem sic laudavit ut eum etDeum patrem et regem vocaret Absit enim ut sicintelligenda sint quaelig praeligdixit quomodo volunt hiqui hoc cum mundo non crediderunt quodmundum crediturum esse praeligdixit Cur enim nonpotius ita sicut crediturus tanto ante praeligdictusest mundus non sicut paucissimi garriunt quihoc cum mundo quod crediturus praeligdictus estcredere noluerunt Si enim propterea dicunt aliomodo esse credenda ne si dixerint vana esseconscripta injuriam faciant illi Deo cui tammagnum perhibent testimonium tantam prorsus504 Vide supra lib XVIII c 53

366

ei vel etiam graviorem faciunt injuriam si aliterdicunt esse intelligenda non sicut mundus eacredidit quem crediturum ipse laudavit ipsepromisit ipse complevit Utrum enim non potestfacere ut resurgat caro et vivat in aeligternum anpropterea credendum non est id eum essefacturum quia malum est atque indignum Deo Sed de omnipotentia ejus qua tot et tanta facitincredibilia jam multa diximus Si volunt invenirequod omnipotens non potest habent prorsusego dicam mentiri non potest Credamus ergoquod potest non credendo quod non potest[298] Non itaque credentes quod mentiri possitcredant esse facturum quod se facturum essepromisit et sic credant sicut credidit mundusquem crediturum esse praeligdixit quem crediturumesse laudavit quem crediturum esse promisitquem credidisse jam ostendit Hoc autem malumesse unde demonstrant Non erit illic ullacorruptio quod est corporis malum De ordineelementorum jam disputavimus de aliis hominumconjecturis satis diximus quanta sit futura incorpore incorruptibili facilitas motus depraeligsentis bonaelig valetudinis temperamento quaeligutique nullo modo illi comparanda estimmortalitati in libro tertio-decimo satis utopinor ostendimus Legant superiora Operishujus qui vel non legerunt vel volunt recolerequod legerunt

CAPUT XXVI

367

Quomodo Porphyrii definitio qua beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonis sententiadestruatur qui dicit summum Deum diis promisisse utnunquam corporibus exuerentur

SED Porphyrius ait inquiunt ut beata sitanima corpus omne esse fugiendum Nihil ergoprodest quia incorruptibile diximus futurumcorpus si anima beata non erit nisi corpus omneeffugerit Sed jam et hinc in libro memoratoquantum oportuit disputavi verum hic unuminde tantum commemorabo Emendet libros suosistorum omnium magister Plato et dicat eorumdeos ut beati sint sua corpora fugituros id estesse morituros quos in cœlestibus corporibusdixit inclusos quibus tamen Deus a quo factisunt quo possent esse securi [299]immortalitatem ici est in eisdem corporibusaeligternam permansionem non eorum natura idhabente sed suo consilio praeligvalente promisitUbi etiam evertit illud quod dicunt quoniam estimpossibilis ideo resurrectionem carnis non essecredendam Apertissime quippe juxta eumdemphilosophum ubi diis a se lactis promisit Deusnon factus immortalitatem quod impossibile estse dixit esse facturum Sic enim eum locutumnarrat Plato laquo Quoniam estis orti inquitimmortales esse et indissolubiles non potestis tamen dissolvemini neque vos ulla mortis fataperiment nec erunt valentiora quam consiliummeum quod majus est vinculum ad

368

perpetuitatem vestram quam illa quibus estiscolligati505 raquo Si non solum absurdi sed surdi nonsunt qui haeligc audiunt non utique dubitant diisfactis alo illo Deo qui eos fecit secundumPlatonem quod est impossibile fuisse promissumQui enim dicit laquo Vos quidem immortales essenon potestis sed mea voluntate immortaleseritis raquo quid aliud dicit quam id quod fieri nonpotest me faciente tamen eritis Ille igiturcarnem incorruptibilem immortalem spiritalemresuscitabit qui juxta Platonem id quodimpossibile est se facturum esse promisit Quidadhuc quod promisit Deus quod Deopromittenti credidit mundus qui etiam ipsepromissus est crediturus esse impassibileclamant Quandoquidem nos Deum qui etiamsecundum Platonem facit impossibilia idfacturum esse clamamus Non ergo ut beataelig sintanimaelig corpus est omne fugiendum sed corpusincorruptibile recipiendum Et in quoconvenientius incorruptibili corpore laeligtabunturquam in quo corruptibili gemuerunt Sic enimnon in eis erit illa dira cupiditas quam posuit exPlatone Virgilius ubi ait

Rursus et incipiant in corpora velle reverti506 [300]

Sic inquam cupiditatem revertendi ad corporanon habebunt cum corpora in quaelig reverti

505 Vide supra lib XIII c 16506 Virg AEligneid VI

369

cupiunt secum habebunt et sic habebunt utnunquam non habeant nunquam ea prorsus velad exiguum quamlibet tempus ulla mortedeponant

CAPUT XXVII

De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyriiin quibus si uterque alteri cederet a veritate neuterdeviaret

SINGULA quaeligdam dixerunt Plato atquePorphyrius quaelig si inter se communicarepotuissent facti essent fortasse Christiani Platodixit sine corporibus animas in aeligternum esse nonposse Ideo enim dixit etiam sapientium animaspost quamlibet longum tempus tamen ad corporaredituras Porphyrius autem dixit animampurgatissimam cum redierit ad Patrem ad haeligcmala mundi nunquam esse redituram Ac per hocquod verum vidit Plato si dedisset Porphyrioetiam justorum atque sapientium purgatissimasanimas ad humana corpora redituras rursusquod verum vidit Porphyrius si dedisset Platoninunquam redituras ad miserias corruptibiliscorporis animas sanctas ut non singuli haeligcsingula sed ambo et singuli utrumque dicerentputo quod viderent esse jam consequens ut etredirent animaelig ab corpora et talia reciperentcorpora in quibus beate atque immortaliterviverent Quoniam secundum Platonem etiamsanctaelig animaelig ad humana corpora redibunt

370

secundum Porphyrium ad mala mundi hujussanctaelig animaelig non [301] redibunt Dicat itaquecum Platone Porphyrius laquo Redibunt adcorpora raquo dicat Plato cum Porphyrio laquo Nonredibunt ad mala raquo et ad ea corpora redireconsentient in quibus nulla patiantur mala Haeligcitaque non erunt nisi illa quaelig promittit Deusbeatas animas in aeligternum cum sua aeligterna carnefacturus Hoc enim quantum existimo jam facilenobis concederent ambo ut qui faterentur adimmortalia corpora redituras animas essesanctorum ad sua illas redire permitterent inquibus mala hujus saeligculi pertulerunt in quibusDeum ut his malis carerent pie fideliterquecoluerunt

CAPUT XXVIII

Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato velLabeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent

NONNULLI nostri propter quoddampraeligclarissimum loquendi genus et propternonnulla quaelig veraciter sensit amantes Platonemdicunt eum aliquid simile nobis etiam demortuorum resurrectione sensisse507 Quodquidem sic tangit in libris de Republica Tullius uteum lusisse potius quam quod id verum essetaffirmet dicere voluisse Inducit enim hominemrevixisse et narrasse quaeligdam quaelig platonicis

507 Vide Euseb lib XI de praeligpar Evang

371

disputationibus congruebantv Labeo etiam duosdicit uno die fuisse defunctos et occurrisseinvicem in quodam compito deinde ad corporasua jussos fuisse remeare et constituisse inter seamicos se esse victuros atque ita esse factumdonec postea morerentur508 Sed isti [302] auctorestalem resurrectionem corporis factam fuissenarrarunt quales fuerunt eorum quos resurrexissenovimus et huic quidem redditos vitaelig sed noneo modo ut non morerentur ulterius Mirabiliusautem quiddam Marcus Varro ponit in librisquos conscripsit de gente populi romani cujusputavi verba ipsa esse ponenda laquo Genethliaciquidam scripserunt inquit esse in renascendishominibus quam appellant παλιγγενεσίανGraeligci hac scripserunt confici in annis numeroquadringentis quadraginta ut idem corpus eteadem anima quaelig fuerint conjuncta in hominealiquando eadem rursus redeant inconjunctionem raquo Iste Varro quidem sive illiGenethliaci nescio qui (non enim nomina eorumprodidit quorum commemoravit sententiam)aliquid dixerunt quod licet falsum sit (cum enimsemel ad eadem corpora quaelig gesserunt animaeligredierint nunquam ea postea sunt relicturaelig)tamen multa illius impossibilitatis qua contra nosisti garriunt argumenta convellit et destruit Quienim hoc sentiunt sive senserunt non eis visumest fieri non posse ut dilapsa cadavera in aurasin508 Vide Plin lib VII c 53

372

pulverem in cinerem in humores in corporavescentium bestiarum vel ipsorum quoquehominum ad id rursus redeant quod fueruntQuapropter Plato et Porphyrius vel potiusquicumque illos diligunt et adhuc vivunt si nobisconsentiunt etiam sanctas animas ad corporaredituras sicut ait Plato nec tamen ad mala ullaredituras sicut ait Porphyrius ut ex his fiatconsequens quod fides praeligdicat Christiana taliacorpora recepturas in quibus sine ullo malo inaeligternum feliciter vivant assumant etiam hoc deVarrone ut ad eadem corpora redeant in quibusantea fuerunt et apud cos tota quaeligstio de carnisin aeligternum resurrectione solvetur [303]

CAPUT XXIX

De qualitate visionis qua in futuro saeligculo sanctiDeum videbunt

I NUNC jam quid acturi sint in corporibusimmortalibus atque spiritalibus sancti non adhuceorum carne carnaliter sed spiritaliter jamvivente quantum Dominus dignatur adjuvarevideamus Et illa quidem actio vel potius quiesatque otium quale futurum sit si verum velimdicere nescio Non enim hoc unquam per sensuscorporis vidi Si autem mente id est intelligentiavidisse me dicam quantum est aut quid estnostra intelligentia ad illam excellentiam Ibi estenim laquo Pax Dei quaelig sicut ait Apostolus superat

373

omnem intellectum509 raquo quem nisi nostrum autfortasse etiam sanctorum Angelorum non enimet Dei Si ergo sancti in Dei pace victuri suntprofecto in ea pace victuri sunt quaelig superatomnem intellectum Quoniam nostrum quidemsuperat non est dubium si autem superat etAngelorum ut nec ipsos excepisse videatur quiait laquo Omnem intellectum raquo secundum hocdictum esse debemus accipere quia pacem Deiqua ipse Deus pacatus est sicut novit Deus noneam nos sic possumus nosse nec ulli Angelilaquo Superat itaque omnem intellectum raquo nondubium quod praeligter suum Sed quia et nos promodo nostro pacis ejus participes facti summamin nobis atque inter nos et cum ipso pacemquantum nostrum suminum est obtinebimus isto modo pro suo modo sciunt eam sanctiAngeli homines autem [304] nunc longe infraquantumlibet provectu mentis excellantConsiderandum est enim quantus vir dicebat laquo Ex parte scimus et ex parte prophetamusdonec veniat quod perfectum est510 raquo Etlaquo Videmus nunc per speculum in aelignigmate tuncautem facie ad faciem511 raquo Sic jam vident sanctiAngeli qui etiam nostri Angeli dicti sunt quiaeruti de potestate tenebrarum et accepto Spirituspignore translati ad regnum Christi ad eos

509 Philip IV 7510 1 Cor XIII 9511 Ibid 12

374

Angelos jam coepimus pertinere cum quibusnobis erit sancta atque dulcissima de qua jam totlibros scripsimus Dei Civitas ipsa communis Sicsunt ergo Angeli nostri qui sunt Angeli Dei quemadmodum Christus Dei Christus est nosterDei sunt quia Deum non reliquerunt nostrisunt quia suos cives nos habere coeperunt Dixitautem Dominus Jesus laquo Videre ne contemnatisunum de pusillis istis Dico enim vobis quiaAngeli eorum in cœlis semper vident faciemPatris mei qui in cœlis est512 raquo Sicut ergo illivident ita et nos visuri sumus sed nondum itavidemus Propter quod ait Apostolus quod pauloante dixi laquo Videmus nunc per speculum inaelignigmate tunc autem facie ad faciem513 raquoPraeligmium itaque fidei nobis visio ista servatur dequa et Joannes apostolus loquens laquo Cumapparuerit inquit similes ei erimus quoniamvidebimus eum sicuti est514 raquo Facies autem Deimanifestatio ejus intelligenda est non aliquod talemembrum quale nos habemus in corpore atqueisto nomine nuncupamus

II Quapropter cum ex me quaeligritur quidacturi sint sancti in illo corpore spiritali non dicoquod jam video sed dico quod credo secundumillud quod in Psalmo lego laquo Credidi propter

512 Matth XVIII 10513 1 Cor XIII 12514 1 Joan III 2

375

quod locutus sum515 raquo Dico [305] itaque laquo Visurisunt Deum in ipso corpore sed utrum peripsum sicut per corpus nunc videmus solemlunam stellas mare ac terram et quaelig sunt inea raquo non parva quaeligstio est Durum est enimdicere quod sancti talia corpora tunc habebuntutnon possint oculos claudere atque aperire cumvolent Durius autem quod ibi Deum quisquisoculos clauserit non videbit Si enim prophetaElisaeligus puerum suum Giezi absens corpore viditaccipientem munera quaelig dedit ei Naaman Syrusquem Propheta memoratus a lepraelig deformitatemundaverat quod servus nequam domino suonon vidente516 latenter se fecisse putaverat quanto magis in illo corpore spiritali videbuntsancti omnia non solum si oculos claudantverumetiam unde sunt corpore absentes Tuncenim erit perfectum illud de quo loquensApostolus laquo Ex parte inquit scimus et ex parteprophetamus cum autem venerit quodperfectum est quod ex parte est evacuabitur517 raquoDeinde ut quomodo posset aliqua similitudineostenderet quantum ab illa quaelig futura est distethaeligc vita non qualiumcumque hominumverumetiam qui praeligcipua hic sanctitate suntpraeligditi laquo Cum essem inquit parvulus quasiparvulus sapiebam quasi parvulus loquebar quasi

515 Psal CXV 10516 4 Reg V 26517 1 Cor XIII 9 10

376

parvulus cogitabam cum autem factus sum virevacuavi ea quaelig parvuli erant Videmus nunc perspeculum in aelignigmate tunc autem facie adfaciem Nunc scio ex parte tunc autemcognoscam sicut et cognitus sum518 raquo Si ergo inhac vita ubi hominum mirabilium prophetia itacomparanda est illi vitaelig quasi parvuli ad juvenemvidit tamen Elisaeligus accipientem munera servumsuumubi ipse non erat ita-ne cum venerit quodperfectum est nec jam corpus corruptibileaggravabit animam sed incorruptibile nihilimpediet illi sancti ad ea quaelig videnda sunt oculis[306] corporeis quibus Elisaeligus absens ad servumsuum videndum non indiguit indigebunt Namsecundum interpretes Septuaginta ista sunt adGiezi verba Prophetaelig laquo Nonne cor meum iittecum quando conversus est vir de curru suo inobviam tibi et accepisti pecuniam519 raquo Sicutautem ex hebraeligo interpretatus est presbyterHieronymus laquo Nonne cor meum inquit inpraeligsenti erat quando reversus est homo de currusuo in occursum tui520 raquo Corde suo se dixit hocvidisse Propheta adjuto quidem mirabiliter nullodubitante divinitus Sed quanto amplius tuncomnes munere isto abundabunt cum Deus eritomnia in omnibus521 Habebunt tamen etiam illi

518 Ibid 11 12519 4 Reg V 26520 Sic legitur in Vulgata521 1 Cor XV 28

377

oculi corporei officium suum et in loco suoerunt uteturque illis spiritus per spiritale corpusNeque enim et ille Propheta quia non eis indiguitut videret absentem non eis usus est ad videndapraeligsentia quaelig tamen spiritu videre possetetiamsi illos clauderet sicut vidit absentia ubicum eis ipse non erat Absit ergo ut dicamus illossanctos in illa vita Deum clausis oculis nonvisuros quem spiritu semper videbunt

III Sed utrum videbunt et per oculoscorporis cum eos apertos habebunt inde quaeligstioest Si enim tantum poterunt in corpore spiritalieo modo utique etiam ipsi oculi spiritalesquantum possunt isti quales nunc habemus procul dubio per eos Deus videri non poteritLonge itaque alterius erunt potentiaelig si per eosvidebitur incorporea ilia natura quaelig noncontinetur loco sed ubique tota est Non enimquia dicimus Deum et in cœlo esse et in terra(ipse quippe ait per Prophetam laquo Cœlum etterram ego impleo522) raquo aliam partem dicturisumus eum in cœlo habere et in terra aliam sedtotus in cœlo [307] est totus in terra non alternistemporibus sed utrumque simul quod nullanatura corporalis potest Vis itaque praeligpollentioroculorum erit illorum non ut acrius videantquam quidam perhibentur videre serpentes velaquilaelig (quantalibet enim acrimonia cernendieadem quoque animalia nihil aliud possunt videre522 Jerem XXIII 24

378

quam corpora ) sed ut videant et incorporalia Etfortasse ista virtus magna cernendi data fuerit adhoram etiam in isto mortali corpore oculis sanctiviri Job quando ait ad Deum laquo In obauditu aurisaudiebam te prius nunc autem oculus meus vidette propterea despexi memetipsum et distabui etexistimavi me terram et cinerem523 raquo Quamvis hicnihil prohibeat oculum cordis intelligi de quibusoculis ait Apostolus laquo Illuminatos oculos haberecordis vestri524 raquo Ipsis autem videri Deum cumvidebitur Christianus ambigit nemo qui fideliteraccipit quod ait Deus ille magister laquo Beati mundicorde quoniam ipsi Deum videbunt525 raquo Sedutrum etiam corporalibus oculis ibi videatur hocin ista quaeligstione versamus

IV Illud enim quod scriptum est laquo Etvidebit omnis caro salutare Dei526 raquo sine ulliusnodo difficultatis sic intelligi potest ac si dictumfuerit laquo Et videbit omnis homo Christum Dei raquoqui utique in corpore visus est et in corporevidebitur quando vivos et mortuos judicabitQuod autem ipse sit salutare Dei multa sunt etalia testimonia Scripturarum sed evidentiusvenerandi illius senis Simeonis verba declarantqui cum infantem Christum accepisset in manussuas laquo Nunc inquit dimittis servum tuum

523 Job XLII 5 6 sec LXX524 Ephes I 18525 Matth V 8526 Luc III 6

379

Domine secundum verbum tuum in pace quoniam viderunt oculi mei Salutare tuum527 raquoIllud etiam quod [308] ait supra memoratus Jobsicut in exemplaribus quaelig ex hehraeligo suntinvenitur laquo Et in carne mea videbo Deum528 raquoresurrectionem quidem carnis sine dubioprophetavit non tamen dixit laquo Per carnemmeam raquo Quod quidem si dixisset posset DeusChristus intelligi qui per carnem in carnevidebitur nunc vero potest et sic accipi laquo Incarne mea videbo Deum raquo ac si dixisset laquo Incarne mea ero cum videbo Deum raquo Et illud quodait Apostolus laquo Facie ad faciem529 raquo non cogit utDeum per hanc faciem corporalem ubi sunt oculicorporales nos visuros esse credamus quemspiritu sine intermissione videbimus Nisi enimesset etiam interioris hominis facies non diceretidem Apostolus laquo Nos autem revelata faciegloriam Domini speculantes in eamdemimaginem transformamur de gloria in gloriamtanquam a Domini spiritu530 raquo Nec aliterintelligimus quod in Psalmo canitur laquo Acceditead eum et illuminamini et facies vestraelig nonerubescent531 raquo Fide quippe acceditur ad Deumquam cordis constat esse non corporis Sed quia

527 Id II 29528 Sic habet Vulgata Job XIX 26529 1 Cor XIII 12530 2 Cor III 18531 Psal XXIII 6

380

spiritale corpus nescimus quantos habebitaccessus (de re quippe inexperta loquimur ) ubialiqua quaelig aliter intelligi nequeat divinarumScripturarum non occurrit et succurrit auctoritasnecesse est ut contingat in nobis quod legitur inlibro Sapientiaelig laquo Cogitationes mortalium timidaeliget incertaelig providentiaelig nostraelig532 raquo

V Ratiocinatio quippe illa philosophorumqua disputant ita mentis aspectu intelligibiliavideri et sensu corporis sensibilia id estcorporalia ut nec intelligibilia per corpus neccorporalia per se ipsam mens valeat intueri siposset nobis esse certissima profecto certumesset per oculos corporis etiam spiritalis nullomodo posse videri [309] Deum Sed istamratiocinationem et vera ratio et prophetica irridetauctoritas Quis enim ita sit aversus a vero utdicere audeat Deum corporalia ista nescire Numquid ergo corpus habet per cujus oculos eapossit addiscere Deinde quod de prophetaElisaeligo paulo ante diximus nonne satis indicatetiam spiritu533 non per corpus corporalia possecerni Quando enim servus ille numera accepitutique corporaliter gestum est quod tamenPropheta non per corpus sed per spiritum viditSicut ergo constat videri corpora spiritu quid sitanta erit potentia spiritalis corporis ut corporevideatur et spiritus Spiritus enim est Deus

532 Sap IX 14533 4 Reg V 26

381

Deinde vitam quidem suam qua nunc vivit incorpore et haeligc terrena membra vegetat facitqueviventia interiore sensu quisque non percorporeos oculos novit aliorum vero vitas cumsint invisibiles per corpus videt Nam undeviventia discernimus a non viventibus corporanisi corpora simul vitasque videamus quas nisiper corpus videre non possumus Vitas autemsine corporibus corporeis oculis non videmus

VI Quamobrem fieri potest valdequecredibile est sic nos esse visuros mundana tunccorpora cœli novi et terraelig novaelig ut Deum ubiquepraeligsentem et universa etiam corporaliagubernantem per corpora quaelig gestabimus etquaelig conspiciemus quaquaversum oculosduxcrimus clarissima perspicuitate videamus nonsicut nunc invisibilia Dei per ea quaelig facta suntintellecta conspiciuntur per speculum inaelignigmate et exparte534 ubi plus in nobis valetfides qua credimus quam rerum corporaliumspecies quam per oculos cernimus corporalesSed sicut homines inter quos viventes motusquevitales exerentes vivimus mox ut aspicimus noncredimus vivere sed videmus cum eorum vitamsine corporibus videre [310] nequeamus quamtamen in eis per corpora remota omniambiguitate conspicimus ita quacumquespiritalia illa lumina corporum nostrorumcircumferemus incorporeum Deum omnia534 Rom I 20 et 1 Cor XIII 12

382

regentem etiam per corpora contuebimur Autergo per illos oculos sic videbitur Deus ut aliquidhabeant in tanta excellentia menti simile quo etincorporea natura cernatur quod ullis exemplissive Scripturarum testimoniis divinarum veldifficile vel impossibile est ostendere aut quodest ad intelligendum facilius ita Deus nobis eritnotus atque conspicuus ut videatur spiritu asingulis nobis in singulis nobis videatur ab alteroin altero videatur in se ipso videatur in cœlonovo et in terra nova atque in omni quaelig tuncfuerit creatura videatur et per corpora in omnicorpore quocumque fuerint spiritalis corporisoculi acie perveniente directi Patebunt etiamcogitationes nostras invicem nobis Tunc enimimplebitur quod Apostolus cum dixisset laquo Nolite ante tempus judicare quidquam raquo moxaddidit laquo Donec veniat Dominus et illuminetabscondita tenebrarum et manifestabitcogitationes cordis et tunc laus erit unicuique aDeo535 raquo

CAPUT XXX

De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo

I QUANTA erit illa felicitas ubi nullum eritmalum nullum latebit bonum vacabitur Deilaudibus qui erit omnia in omnibus Nam quidaliud agatur ubi neque [311] ulla desidia

535 1 Cor IV 5

383

cessabitur neque ulla indigentia laborabiturnescio Admoneor etiam sancio Cantico ubi legovel audio laquo Beati qui habitant in domo tuaDomine in saeligcula saeligculorum laudabunt te536 raquoOmnia membra et viscera incorruptibilis corporisquaelig nunc videmus per usus necessitatis variosdistributa quoniam tunc non erit ipsa necessitassed plena certa secura sempiterna felicitasproficient in laudibus Dei Omnes quippe illi dequibus jam sum locutus qui nunc latentharmoniae corporalis numeri non latebuntintrinsecus et extrinsecus per corporis cunctadispositi et cum caeteris rebus quaelig ibi magnaeligatque mirabiles videbuntur rationales mentes intanti artificis laudem rationabilis pulchritudinisdelectatione succendent Qui motus illic taliumcorporum sint futuri temere definire non audeoquod excogitare non valeo Tamen et motus etstatus sicut ipsa species decens erit quicumqueerit ubi quod non decebit non erit Certe ubivolet spiritus ibi protinus erit corpus nec voletaliquid spiritus quod nec spiritum possit decerenec corpus Vera ibi gloria erit ubi laudantis necerrore quisquam nec adulatione laudabitur Verushonor qui nulli negabitur digno nulli defereturindigno sed nec ad eum ambiet ullus indignusubi nullus permittetur esse nisi dignus Vera paxubi nihil adversi nec a se ipso nec ab alioquisquam patietur Praeligmium virtutis erit ipse qui536 Psal LXXXIII 5

384

virtutem dedit eique se ipsum quo melius etmajus nihil possit esse promisit Quid est enimaliud quod per Prophetam dixit laquo Ero illorumDeus et ipsi erunt mihi plebs537 raquo nisi laquo Ego erounde satientur Ego ero quaeligcumque abhominibus honeste desiderantur et vita et saluset victus et copia et gloria et honor et pax etomnia bona raquo Sic enim et illud recte intelligiturquod [312] ait Apostolus laquo Ut sit Deus omnia inomnibus538 raquo Ipse finis erit desideriorumnostrorum qui sine fine videbitur sine fastidioamabitur sine fatigatione laudabitur Hoc munushic affectus hic actus profecto erit omnibus sicutipsa vita aeligterna communis

II Caeligterum qui futuri sint pro meritispraeligmiorum etiam gradus honorum atquegloriarum quis est idoneus cogitare quanto magisdicere Quod tamen futuri sint non estambigendum Atque id etiam beata Civitas illamagnum in se bonum videbit quod nullisuperiori ullus inferior invidebit sicut nunc noninvident Archangelis Angeli caeligteri tamque noletesse unusquisque quod non accepit quamvis sitpacatissimo concordiaelig vinculo ei qui accepitobstrictus quam nec in corpore vult oculus essequi est digitus cum membrum utrumquecontineat totius carnis pacata compago Sic itaque

537 Levit XXVI 12538 1 Cor XV 28

385

habebit donum alius alio minus ut hoc quoquedonum habeat ne velit amplius

III Nec ideo liberum arbitrium nonhabebunt quia peccata cos delectare nonpoterunt Magis quippe erit liberum adelectatione peccandi usque ad delectationemnon peccandi indeclinabilem liberatum Namprimum liberum arbitrium quod homini datumest quando primum creatus est rectus potuit nonpeccare sed potuit et peccare hoc autemnovissimum eo potentius erit quo peccare nonpoterit Verum hoc quoque Dei munere non suaeligpossibilitate naturaelig Aliud est enim esse Deum aliud participem Dei Deus natura peccare nonpotest particeps vero Dei ab illo accipit utpeccare non possit Servandi autem gradus erantdivini muneris ut primum daretur liberumarbitrium quo non peccare posset homo novissimum quo peccare non posset atque illudad [313] comparandum meritum hoc adrecipiendum praeligmium pertineret Sed quiapeccavit ista natura cum peccare potuit largioregratia liberatur ut ad eam perducatur libertatemin qua peccare non possit Sicut enim primaimmortalitas fuit quam peccando Adam perdiditposse non mori novissima erit non posse mori ita primum liberum arbitrium posse non peccarenovissimum non posse peccare Sic enim eritinamissibilis voluntas pietatis et aequitatisquomodo est felicitatis Nam utique peccando

386

nec pietatem nec felicitatem tenuimusvoluntatem vero felicitatis nec perdita felicitateperdidimus Certe Deus ipse numquid quoniampeccare non potest ideo liberum arbitriumhabere negandus est Erit ergo illius Civitatis etuna in omnibus et inseparabilis in singulisvoluntas libera ab omni malo liberata et impletaomni bono fruens indeficienter aeligternorumjocunditate gaudiorum oblita culparum oblitapœnarum nec tamen ideo suaelig liberationis oblitaut liberatori suo non sit grata

IV Quantum ergo attinet ad scientiamrationalem memor praeligteritorum etiam malorumsuorum quantum autem ad experientis sensumprorsus immemor Nam et peritissimus medicussicut arte sciuntur omnes fere morbos corporisnovit sicut autem corpore sentiuntur plurimosnescit quos ipse non passus est Ut ergo scientiaeligmalorum duaelig sunt una qua potentiam mentisnon latent altera qua experientis sensibusinhaeligrent (Aliter quippe sciuntur omnia vitia persapientiaelig doctrinam aliter per insipientispessimam vitam ) ita et obliviones malorum duaeligsunt Aliter ea namque obliviscitur eruditus etdoctus aliter expertus et passus ille si peritiamnegligat iste si miseria careat Secundum hancoblivionem quam posteriore loco posui nonerunt memores [314] sancti praeligteritorummalorum carebunt enim omnibus ita ut penitusdeleantur de sensibus eorum Ea tamen potentia

387

scientiaelig quaelig magna in eis erit non solum suapraeligterita sed etiam damnatorum eos sempiternamiseria non latebit Alioquin si se fuisse miserosnescituri sunt quomodo sicut ait Psalmus laquo Misericordias Domini in aeligternumcantabunt539 raquo Quo cantico in gloriam gratiaeligChristi cujus sanguine liberati sumus nihil eritprofecto illi jocundius Civitati Ibi perficieturlaquo Vacate et videte quoniam ego sum Deus540 raquoQuod erit vere maximum sabbatum non habensvesperam quod commendavit Dominus in primisoperibus mundi ubi legitur laquo Et requievit Deusdie septimo ab omnibus operibus suis raquo quaeligfecit et benedixit Deus diem septimum etsanctificavit eum quia in eo requievit ab omnibusoperibus suis quaelig inchoavit Deus facere541 raquo Diesenim septimus etiam nos ipsi erimus quando ejusfuerimus benedictione et sanctificatione pleniatque refecti Ibi vacantes videbimus quoniamipse est Deus quod nobis ipsi esse voluimusquando ab illo cecidimus audientes a seductore laquo Eritis sicut dii542 raquo et recedentes a vero Deoquo faciente dii essemus ejus participatione nondesertione Quid enim sine illo fecimus nisi quodin ira ejus defecimus543 A quo refecti et gratia

539 Psal LXXXVIII 2540 Id XLV 11541 Gen II 2 3542 Id III 5543 Psal LXXXIX 9

388

majore perfecti vacabimus in aeligternum videntesquia ipse est Deus quo pleni erimus quando ipseerit omnia in omnibus Nam et ipsa bona operanostra quando ipsius potius intelliguntur essequam nostra tunc nobis ad hoc sabbatumadipiscendum imputantur Quia si nobis eatribuerimus servilia erunt cum de sabbatodicatur laquo Omne opus servile in eo nonfacietis544 raquo Propter quod et per Ezechielemprophetam [315] dicitur laquo Et sabbata mea dedieis in signum inter me et inter eos ut scirent quiaego Dominus qui sanctifico eos545 raquo Hoc perfectetunc sciemus quando perfecte vacabimus etperfecte videbimus quia ipse est Deus

V ipse etiam numerus aeligtatum veluti dierumsi secundum eos articulos temporis computeturqui in Scripturis videntur expressi istesabbatismus evidentius apparebit quoniamseptimus invenitur ut prima aeligtas tanquam diesprimus sit ab Adam usque ad diluvium secundainde usque ad Abraham non aequalitatetemporum sed numero generationum denasquippe habere reperiuntur Hinc jam sicutMatthaeligus evangelista determinat tres aeligtatesusque ad Christi subsequuntur adventum quaeligsingulaelig denis et quaternis generationibusexplicantur ab Abraham usque ad David unaaltera inde usque ad transmigrationem in

544 Deut V 14545 Ezech XX 12

389

Babyloniam tertia inde usque ad Christi carnalemnativitatem Fiunt itaque omnes quinque Sextanunc agitur nullo generationum numerometienda propter id quod dictum est laquo Non estvestrum scire tempora quaelig Pater posuit in suapotestate546 raquo Post hanc tanquam in die septimorequiescet Deus cum eumdem septimum diemquod nos erimus in se ipso Deo facietrequiescere De istis porro aeligtatibus singulis nuncdiligenter longum est disputare Haeligc tamenseptima erit sabbatum nostrum cujus finis nonerit vespera sed dominicus dies velut octavusaeligternus qui Christi resurrectione sacratus estaeligternam non solum spiritus verumetiam corporisrequiem praeligfigurans Ibi vacabimus etvidebimus videbimus et amabimus amabimuset laudabimus Ecce quod erit in fine sine fineNam quis alius noster est finis nisi pervenire adregnum cujus nullus est finis [316]

VI Videor mihi debitum ingentis hujusOperis adjuvante Domino reddidisse Quibusparum vel quibus nimium est mihi ignoscant quibus autem satis est non mihi sed Deo matumgratias congratulantes agant Amen

546 Act I 7

390

INDEX TOMI QUARTI DE CIVITATE DEILIBER XIXIn quo de finibus utriusque Civitatis terrenos ac

cœlestis disputatur Recensentur de bonorum etmalorum finibus opiniones philosophorum quibeatitudinem in hac vita facere ipsi sibi frustraconati sunt qui dum operosius refelluntur ipsiusCivitatis cœlestis seu populi Christiani beatitudo etpax quaelignam sil qualisve hic haberi vel in futurumsperari possit demonstratur3

CAP I Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavitducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varroperspexerit3

II Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summiboni definitionem Varro perveniat quarum tamenuna sit eligenda10

III De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam Varro definiatsequens veteris Academiaelig Antiocho auctoresententiam12

[522]CAP IV De summo bono el summo malo quid

Christiani sentiant contra philosophos qui summumbonum in se sibi esse dixerunt16

V De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur25

VI De errore humanorum judiciorum cum veritas latet27

VII De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur29

VIII Quod amicitia bonorum secura esse non possitdura a periculis quaelig in hac vita sunt trepidarinecesse sit31

391

IX De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propterfallaciam daeligmonum in quos inciderunt qui multossibi deos colendos putarunt33

X Quis fructus Sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit35

XI De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio36

XII Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sinecujus appetitu nulla natura sit37

XIII De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege naturaelig dumsub justo judice ad id quisque pervenit ordinationequod meruit voluntate43

XIV De ordine ac lege sive cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominandoconsuliturcui et consulendo servitur47

XV De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatisetiam si non est mancipium alterius hominis servusest propriaelig libidinis49

XVI De aeligquo jure dominandi52XVII Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacem

habeat et unde discordiam53XVIII Quam diversa sit Academiaelig novaelig ambiguitas a

constantia fidei christianaelig56XIX De habitu et moribus populi christiani57XX Quod cives Sanctorum in vitaelig hujus tempore spe

beati sint59XXI An secundum definitiones Scipionis quaelig in

dialogo Ciceronis sunt unquam fuerit romanarespublica60

xxn An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari64

392

XXIII Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsaesse de Christo65

[523]CAP XXIV Qua definitione constet populi et reipublicaelig

nuncupationem recte sibi non solum Romanos sedetiam regna alia vindicare74

XXV Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi nonest vera religio75

XXVI De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum in hoc peregrinus estmundo76

XXVII De pace servientium Deo cujus perfectatranquillitas in hac temporali vita non potestapprehendi77

XXVIII In quem finem venturus sit exitus impiorum 79LIBER XXDe Judicio novissimo deque testimoniis cum novi tum

veteris instrumenti quibus denuntiatur futurum81CAP I Quod quamvis omni tempore Deus judicet in

hoc tamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum81

II De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari83

III Quod in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig inhac vita et bonis et malis sunt communia disputarit86

IV Quod ad disserendum de novissimo judicio DeiNovi primum Testamenti ac deinde Veteristestimonia prolaturus sit88

V Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur89

VI Quaelig sit prima resurrectio quaelig secunda95VII De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in

Apocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur99

VIII De alligatione et solutione diaboli105

393

IX Quod sit regnum Sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno111

X Quid respondendum sit eis qui putantresurrectionem ad sola corpora non etiam adanimas pertinere117

XI De Gog et Magog quos ad persequendamEcclesiam Dei solutus prope finem saeligculi diabolusincitabit119

XII An ad ultimum supplicium pertineat impiorumquod descendisse ignis de cado et eosdemcomedisse memoratur121

XIII Au tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit123

[524]CAP XIV De damnatione diaboli cum suis et per

recapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis126

XV Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt129

XVI De cœlo novo et terra nova131XVII De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finem 133XVIII Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio

praeligdicarit136XIX Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus

scripserit et de manifestatione Antichristi cujustempus dies Domini subsequetur139

XX Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit144

XXI Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectioneet de retributione judicii sit locutus149

XXII Qualis futura sit egressio Sanctorum ad videndaspœnas malorum157

XXIII Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque Sanctorum159

394

XXIV In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur163

XXV De prophetia Malachiaelig qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatoriaspœnas facienda mundatio170

XXVI De sacrificiis quaelig Sancti offerent Deo sicplacitura quomodo in diebus pristinis et annisprioribus placuerunt172

XXVII De separatione bonorum et malorum perquamnovissimi judicii discretio declaratur177

XXVIII De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat178

XXIX De adventu Eliaelig ante judicium cujuspraeligdicatione Scripturarum secreta reserante Judaeligiconvertentur ad Christum180

XXX Quod in libris Veteris Testamenti cum Deuslegitur judicaturus non evidenter Christi personamonstretur sed ex quibusdam testimoniis ubiDominus Deus loquitur appareat non dubie quodipse sit Christus182

[525]LIBER XXIDe fine debito Civitatis diaboli supplicio scilicet

damnatorum sempiterno deque humanis contraillud incredulorum argumentis192

CAP I De ordine disputationis qua prius disserendumest de perpetuo supplicio damnatorum cum diaboloquam de aeligterna felicitate Sanctorum192

II An possint corpora in ustione ignis esse perpetua 193III An consequens sit ut corporum dolorem sequatur

carnis interitus194IV De naturalibus exemplis quorum consideratio

doceat posse inter cruciatus viventia corporapermanere198

V Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum202

395

VI Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraqueautem daeligmonum arte composita206

VII Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris210

VIII Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notumincipit esse diversum214

IX De gehenna et aeligternarum qualitate pœnarum220X An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignos

spiritusid est daeligmones incorporeos tactu suoadurere223

XI An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extentiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum225

XII De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiamfuerint Salvatoris228

XIII Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi229

XIV De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio231

XV Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem233

XVI Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates235

[526]CAPXVII De his qui putant nullorum hominum pœnas

in aeligternum esse mansuras237XVIII De his qui novissimo judicio propter

intercessiones Sanctorum neminem hominumputant esse damnandum238

XIX De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi242

396

XX De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renali etiamsi postea in multacrimina erroresque proruperint indulgentiampollicentur242

XXI De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et ob hoc uri meruerinttamen propter fidei fundamentum salvandos essedefiniunt243

XXII De his qui putant ea crimina quaelig intereleemosynarum opera committuntur addamnationis judicium non vocari244

XXIII Contra opinionem eorum qui dicunt nec diabolinec hominum malorum perpetua futura supplicia246

XXIV Contra eorum sensum qui in judicio Deiomnibus reis propter Sanctorum preces putant esseparcendum248

XXV An hi qui inter haeligreticos baptizati sunt etdeteriores postea male vivendo facti sunt vel lii quiapud catholicos renati ad haeligreses aut schismatatransierunt vel hi qui a catholicis apud quos renatisunt non recedentes criminose vivere perstiteruntpossint privilegio sacramentorum remissionemaeligterni sperare supplicii257

XXVI Quid sit in fundamento habere Christum etquibus spondeatur salus quasi per ignis usturam 262

XXVII Contra eorum persuasionem qui putant sibi nonobfutura peccata in quibus cum eleemosynasfacerent perstiterunt269

LIBER XXIIDe fine debito Civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitate

Sanctorum Astruitur fides resurrectionis corporumet explicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturisint in corporibus immortalibus atque spiritalibussancti opus terminatur281

CAP I De conditione Angelorum et hominum281

397

II De aeligterna Dei et incommutabili voluntate283III De promissione aeligternaelig beatitudinis Sanctorum et

perpetuis suppliciis impiorum286IV Contra sapientes mundi qui putant terrena

hominum corpora ad cœleste habitaculum nonposse transferri287

[527]Cap V De resurrectione carnis quam quidam mundo

credente non credunt289VI Quod Horna conditorem suum Romulum diligendo

deum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit292

VII Quod ut mundus in Christum crederet virtutisfuerit divinaelig non persuasionis humanaelig297

VIII De miraculis quaelig ut mundus iu Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt 298

IX Quod universa miracula quaelig per Martyres in Christinomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt319

X Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quamdaeligmones qui ob hoc quaeligdam faciunt ut ipsi diiesse credantur321

XI Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœloesse non posse323

XII Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident327

XIII An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum330

XIV An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu331

XV An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora332

XVI Qualis intelligenda sit Sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei334

398

XVII An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum335

XVIII De viro perfecto id est Christo et corpore ejusid est Ecclesia quaelig est ipsius plenitudo337

XIX Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vitahumano contraria sunt decori in resurrectione nonsint futura ubi manente naturali substantia in unampulchritudinem et qualitas concurret et quantitas 339

XX Quod in resurrectione mortuorum naturacorporum quibuslibet modis dissipatorum inintegrum undecumque revocanda sit343

XXI De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur346

XXII De miseriis ac malis quibus humanum genusmerito primaelig praeligvaricationis obnoxium esi et aquibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur348

[528]CAP XXIII De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis

malisque communia sunt ad Justorum laboremspecialiter pertinent353

XXIV De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit356

XXV De pervicacia quorumdam qui resurrectionemcarnis quamsicut praeligdictum est totus munduscredit impugnant365

XXVI Quomodo Porphyrii definitio quaelig beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonissententia destruatur qui dicit summum Deum diispromisisse ut nunquam corporibus exuerentur367

XXVII De contrariis definitionibus Platonis atquePorphyrii in quibus si uterque alteri cederet averitate neuter deviaret370

XXVIII Quid ad veram resurrectionis fidem vel Platovel Labeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent371

399

XXIX De qualitate visionis qua in futuro saeligculo SanctiDeum videbunt373

XXX De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo383

400

i CHRISTUM Deum esse profitebantur aperteMartyres quando diis sacrificare jussirespondebant se uni Deo et Christo sacrificare Sicbeata Crispina quaelig passa est Diocletiano II etMaximiano Augusto Consulibus die Nonarumdecembrium apud Coloniam Thebestinam subAnulino proconsule sicuti ferunt passionis illiusActa in veterum Analectorum Tomo III Nunquamego inquit sacrificavi nec sacrifico nisi uni Deo etDomino nostro Jesu Christo Filio ejus qui natus est etpassusEt Mammarius martyr quem sub eodemAnulino proconsule in civitate Vagensi passumimperante Maximiano et Gal testantur Acta inVet Analect Tomo VII publicata Nunquamsacrifico daeligmonus sed uni Deo etcAtque aliquantopost Domino ait Jesu Christo sacrificamus qui fecitcœlum et terram mare et omnia quaelig in eis sunt huic Deocredimus et seruimus Hanc de Christo fidemcultumque ipsius in Apostolos referebant ipsimetpagani ut videre est supra lib XVIII c 53 et lib Ide consensu Evangel c 7 Cyprianus etiam (quodhic non praetereundum silentio) Christi et DeiPontifex appellatur a Pontio in ipsius vita

ii Hoc non de se suisve temporibus Ciceroqui anno ab urbe condita circiter septingentesimoscribebat sed de Scipione Africano minore etLaeliglio dixit quos disserentes illis de Republica librisinducebat ex dictis supra lib II c 21 Porro Scipiofloruisse fertur a sexcentesimo ad sexcentesimumvigesimum Urbis conditaelig Laelius autem annosexcentesimo-septimo consulatum gessissetraditur

iii Folles dicti nummi a saeligculo quo conduntur genus monetaelig est alias aeligreaelig alias argenteaelig Porrofolles accipiendi istinc non argentei sed aeligrei

ejusdem fere valoris atque asses et solidi monetaenostraelig gallicanaelig ut putat Sirmondus adSermonCCCLXXXIX qui alias XL interSirmondianos Suidas autem follem obolum essedicit ad voces φόλλεις et κέρματα Nominanturpraeligterea folles in lib III contra Crescon c 29necnon lib I Evodii de miraculis Stephani c 14

iv Hinc vero intelligimus scriptum hunccelibrum sub finem anui 426 aut non multo seriusNam extabat jam Hippone ista Stephani martyrisMemoria cum illud ibi contigit quod moxreferendum est in Pauli et Palladiaelig curationemiraculum Ea autem curatio pertinet ad annum425 quod quidem Lac ratione deprehenditur Inlibello suo qui Sermone Augustini cccxxiicontinetur testatur Paulus se ac sororem Palladiamvisione Kalendarum Januariarum die admonitosdivinitusfuisse ut Hipponem irent ibique fore ut sanitatemintra tertium mensem reciperent id est intra mensemMartium Paulus porro sanitatem ipse diedominico Paschaelig soror vero ipsius ex dominicoPaschaelig die tertio recuperasse hic narratur AtquiPascha ab anno 415 quo reliquiaelig Stephanimartyris in Palaeligstina detectaelig sunt usque ad 427quo Vandali Africam occuparunt non incidit inmensem Martium nisi forte anno 425 quo festumPaschaelig dicit Bucherius a Latinis nonnullis 22 dieMartii celebratum tametsi ex litteraelig Dominicalisobservatione occurrere debuisset die Aprilis 19sicuti ad praeligdictum Sermonem CCCXXXIInotabimur De Stephani martyris revelatione et deipsius miraculis scripta Aviti Luciani Severi etEvodii nomine vulgata exhibentur in septimiMaurinorum Tomi Appendice

v Herum Pamphilium qui in acie occubuitPlato in fine lib de Republica decimo postmortem die redditum vitaelig scribit Hanc Cicerofabulaminquit Macobr lib I Somnii licet ab indoctisquasi ipse vere conscius doleat irrisam exemplum tamenstolidaelig reprehensionis vitans excitari narraturum quamreviviscere maluit

• LIBER XIX
• • CAPUT I
  • CAPUT II
  • CAPUT III
  • CAPUT IV
  • CAPUT V
  • CAPUT VI
  • CAPUT VII
  • CAPUT VIII
  • CAPUT IX
  • CAPUT X
  • CAPUT XI
  • CAPUT XII
  • CAPUT XIII
  • CAPUT XIV
  • CAPUT XV
  • CAPUT XVI
  • CAPUT XVII
  • CAPUT XVIII
  • CAPUT XIX
  • CAPUT XX
  • CAPUT XXI
  • CAPUT XXII
  • CAPUT XXIII
  • CAPUT XXIV
  • CAPUT XXV
  • CAPUT XXVI
  • CAPUT XXVII
  • CAPUT XXVIII
  • • Liber XX
    • • CAPUT I
      • CAPUT II
      • CAPUT III
      • CAPUT IV
      • CAPUT V
      • CAPUT VI
      • CAPUT VII
      • CAPUT VIII
      • CAPUT IX
      • CAPUT X
      • CAPUT XI
      • CAPUT XII
      • CAPUT XIII
      • CAPUT XIV
      • CAPUT XV
      • CAPUT XVI
      • CAPUT XVII
      • CAPUT XVIII
      • CAPUT XIX
      • CAPUT XX
      • CAPUT XXI
      • CAPUT XXII
      • CAPUT XXIII
      • CAPUT XXIV
      • CAPUT XXV
      • CAPUT XXVI
      • CAPUT XXVII
      • CAPUT XXVIII
      • CAPUT XXIX
      • CAPUT XXX
      • • LIBER XXI
        • • CAPUT I
          • CAPUT II
          • CAPUT III
          • CAPUT IV
          • CAPUT V
          • CAPUT VI
          • CAPUT VII
          • CAPUT VIII
          • CAPUT IX
          • CAPUT X
          • CAPUT XI
          • CAPUT XII
          • CAPUT XIII
          • CAPUT XIV
          • CAPUT XV
          • CAPUT XVI
          • CAPUT XVII
          • CAPUT XVIII
          • CAPUT XIX
          • CAPUT XX
          • CAPUT XXI
          • CAPUT XXII
          • CAPUT XXIII
          • CAPUT XXIV
          • CAPUT XXV
          • CAPUT XXVI
          • CAPUT XXVII
          • • LIBER XXII
            • • CAPUT I
              • CAPUT II
              • CAPUT III
              • CAPUT IV
              • CAPUT V
              • CAPUT VI
              • CAPUT VII
              • CAPUT VIII
              • CAPUT IX
              • CAPUT X
              • CAPUT XI
              • CAPUT XII
              • CAPUT XIII
              • CAPUT XIV
              • CAPUT XV
              • CAPUT XVI
              • CAPUT XVII
              • CAPUT XVIII
              • CAPUT XIX
              • CAPUT XX
              • CAPUT XXI
              • CAPUT XXII
              • CAPUT XXIII
              • CAPUT XXIV
              • CAPUT XXV
              • CAPUT XXVI
              • CAPUT XXVII
              • CAPUT XXVIII
              • CAPUT XXIX
              • CAPUT XXX

LIBER XIX

In quo de finibus utriusque civitatis terrenaelig ac cœlestisdisputatur Recensentur de bonorum et malorum finibusopiniones philosophorum qui beatitudinem in hac vitafacere ipsi sibi frustra conati sunt qui dum operosiusrefelluntur ipsius civitatis cœlestis seu populi christianibeatitudo et pax quaelignam sit qualisve hic haberi vel infuturum sperari possit demonstratur

CAPUT I

Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavit ducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit

I QUONIAM de Civitatis utriusque1 terrenaeligscilicet et cœlestis debitis finibus deinceps mihivideo disputandum [4] prius exponenda suntquantum operis hujus terminandi ratio patiturargumenta mortalium quibus sibi ipsibeatitudinem facere in hujus vitaelig infelicitatemolili sunt ut ab eorum rebus vanis spes nostraquid differat quam Deus nobis dedit et res ipsahoc est vera beatitudo quam dabit non tantumauctoritate divina sed adhibita etiam rationequalem propter infideles possumus adhibereclarescat De finibus enim bonorum et malorummulla et multipliciter inter se philosophidisputarunt quam quaestionem maximaintentione versantes invenire conati sunt quid

1 Vide D Guillon tom XXI p 276-281

3

efficiat hominem beatum Illud enim est finisboni nostri propter quod appetenda sunt caeligteraipsum autem propter se ipsum et illud finis malipropter quod vitanda sunt caeligtera ipsum autempropter se ipsum Finem ergo boni nunc dicimusnon quo consumatur ut non sit sed quoperficiatur ut plenum sit et finem mali non quoesse desinat sed quo usque nocendo perducatFines itaque isti sunt summum bonum etsummum malum De quibus inveniendis atque inhac vita summo bono adipiscendo vitando autemsummo malo multum sicut dixi laboraveruntqui studium sapientiae in hujus saeligculi vanitateprofessi sunt nec tamen eos quamvis diversiserrantes modis naturaelig limes in tantum ab itinereveritatis deviare permisit ut non alii in animo aliiin corpore alii in utroque fines bonorumponerent et malorum Ex qua tripertita velutgeneralium distributione sectarum Marcus Varroin libro de Philosophia tam multam dogmatumvarietatem diligenter et subtiliter scrutatusadvertit ut ad ducentas-octoginta-octo sectasnon quaelig jam essent sed quaelig esse possentadhibens quasdam differentias facillimeperveniret

II Quod ut breviter ostendam inde oportetincipiam quod ipse advertit ei posuit in libromemorato quatuor [5] esse quaeligdam quaelighomines sine magistro sine ullo doctrinaeligadminiculo sine industria vel arte vivendi quaelig

4

virtus dicitur et procul dubio discitur velutnaturaliter appetunt aut voluptatem quadelectabiliter movetur corporis sensus autquietem qua fit ut nullam molestiam quisquecorporis patiatur aut utramque quam tamen unonomine voluptatis Epicurus appellat autuniversaliter prima naturae in quibus et haeligc suntet alia vel in corpore ut membrorum integritaset salus atque incolumitas ejus vel in animo utsunt ea quaelig vel parva vel magna in hominumreperiuntur ingeniis Haeligc igitur quatuor id estvoluptas quies utrumque prima naturae ita suntiu nobis ut vel virtus quam postea doctrinainserit propter haeligc appetenda sit aut ista proptervirtutem aut utraque propter se ipsa ac per hocfiunt hinc duodecim sectaelig per hanc enimrationem singulaelig triplicantur quod cum in unademonstravero difficile non erit id in caeligterisinvenire Cum ergo voluptas corporis animivirtuti aut subditur aut praeligfertur aut jungiturtripertita variatur diversitate sectarum Subditurautem virtuti quando in usum virtutis assumiturPertinet quippe ad virtutis cilicium et viverepatriaelig et propter patriam filios procreare quorum neutrum fieri potest sine corporisvoluptate Vani sine illa nec cibus polusquesumitur ut vivatur nec concumbitur utgeneratio propagetur Cum vero praeligfertur virtutiipsa appetitur propter se ipsam virtus autemassumenda creditur propter illam id est ut nihil

5

virtus agat nisi ad consequendam velconservandam corporis voluptatem quaelig vitadeformis est quidem quippe ubi virtus servitdominaelig voluptati quamvis nullo modo haeligcdicenda sit virtus sed tamen etiam ista horribilisturpitudo quosdam philosophos patronos etdefensores suos habuit Virtuti porro Voluptasjungitur quando neutra earum [6] propteralteram sed propter se ipsas ambaelig appetunturQuapropter sicut voluptas vel subditavel praeliglatavel juncta virtuti tres sectas facit ita quies itautrumque ita prima naturaelig alias ternasinveniuntur edicere Pro varietate quippehumanarum opinionum virtuti aliquandosubduntur aliquando praeligferuntur aliquandojunguntur ac sic ad duodenarium sectarumnumerum pervenitur Sed iste quoque numerusduplicatur adhibita una differentia socialisvidelicet vitaelig quoniam quisquis sectatur aliquamistarum duodecim sectarum profecto aut propterse tantum id agit aut etiam propter socium cuidebet hoc velle quod sibi Quocirca duodecimsunt eorum qui propter se tantum unamquamquetenendam putant et aliaelig duodecim eorum quinon solum propter se sic vel sic philosophandumesse decernunt sed etiam propter alios quorumbonum appetunt sicut suum Haelig autem sectaeligviginti-quatuor iterum geminantur additadifferentia ex Academicis novis et fiuntquadraginta-octo Illarum quippe viginti-quatuor

6

unamquamque sectarum potest quisque sic tenereac defendere ut certam quemadmodumdefenderunt Stoici quod hominis bonum quobeatus esset in animi tantummodo virtuteconsisteret potest alius ut incertam sicutdefenderunt Academici novi quod eis etsi noncertum tamen verisimile videbatur Viginti-quatuor ergo fiunt per eos qui eas velut certaspropter veritatem et aliaelig viginti-quatuor per eosqui easdem quamvis incertas propterverisimilitudinem sequendas putant Rursus quiaunamquamque istarum quadraginta-octosectarum potest quisque sequi habitu caeligterorumphilosophorum itemque potest alius habituCynicorum ex hac etiam differentia duplicanturet nonaginta-sex fiunt Deinde quia earumsingulas quasque ita tueri homines possunt atquesectari ut aut [7] otiosam diligant vitam sicut hiqui tantummodo studiis doctrinaelig vacarevoluerunt atque valuerunt aut negotiosam sicuthi qui cum philosopharentur tamenadministratione reipublicaelig regendisque rebushumanis occupatissimi fuerunt aut ex utroquegenere temperatam sicut hi qui partim eruditootio partim necessario negotio alternantia vitaeligsuaelig tempora tribuerunt propter has differentiaspotest etiam triplicari numerus iste sectarum etad ducentas-octoginta-octo perduci

III Haeligc de Varronis libro quantum potuibreviter ac dilucide posui sententias ejus meis

7

explicans verbis Quomodo autem refutatiscaeligteris unam eligat quam vult esseAcademicorum veterum quos a Platone institutosusque ad Polemonem qui ab illo quartus ejusscholam tenuit quaelig Academia dicta est habuissecerta dogmata vult videri et ob hoc distinguit abAcademicis novis quibus incerta sunt omniaquod philosophiaelig genus ab Archesila cœpitsuccessore Polemonis eamque sectam id estveterum Academicorum2 sicut dubitatione itaomni errore carere arbitretur longum est peromnia demonstrare nec tamen omni ex parte resomittenda est Removet ergo prius illas omnesdifferentias quaelig numerum multiplicaveresectarum quas ideo removendas putat quia nonin cis est finis boni Neque enim existimat ullamphilosophiaelig sectam esse dicendam quaelig non eodistet a caeligteris quod diversos habeat finesbonorum et malorum Quandoquidem nulla esthomini causa philosophandi nisi ut beatus sit quod autem beatum facit ipse est finis boni nulla est igitur causa philosophandi nisi finisboni quamobrem quaelig nullum boni finemsectatur nulla philosophiaelig secta dicenda est Cumergo quaeligritur de sociali vita utrum sit tenendasapienti ut [8] summum bonum quo fit homobeatus ita velit et curet amici sui quemadmodumsuum an suaelig tantummodo beatitudinis causafaciat quidquid facit non de ipso summo bono2 Vide Cicer l I de leg et in Academic

8

quaeligstio est sed de assumendo vel nonassumendo socio ad hujus participationem boninon propter se ipsum sed propter eumdemsocium ut ejus bono ita gaudeat sicut gaudet suoItem cum quaeligritur de Academicis novis quibusincerta sunt omnia utrum ita sint habendaelig inquibus philosophandum est an sicut aliisphilosophis placuit certas eas habere debeamus non quaeligritur quid in boni fine sectandum sit sedde ipsius boni veritate quod sectandum videturutrum sit nec ne dubitandum hoc est ut idplanius eloquar utrum ita sectandum sit ut quisectatur dicat esse verum an ita ut qui sectaturdicat verum sibi videri etiamsi forte sit falsum tamen uterque sectetur imum atque idem bonumIn illa etiam differentia quaelig adbibetur ex habitu etconsuetudine Cynicorum non quaeligritur quisnamsit finis boni sed utrum in illo habitu etconsuetudine sit vivendum ei qui verum sectaturbonum quodlibet ei verum videatur esse atquesectandum Denique fuerunt qui eum diversasequerentur bona finalia alii virtutem aliivoluptatem eumdem tamen habitum etconsuetudinem tenebant ex qua Cyniciappellabantur Ita illud quidquid est undephilosophi Cynici discernuntur a caeligteris adeligendum ac tenendum bonum quo beati fierentutique nil valebat Nam si aliquid ad hocinteresset profecto idem habitus eumdem finem

9

sequi cogeret et diversus habitus eumdem sequifinem non sineret [9]

CAPUT II

Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summi bonidefinitionem Varro perveniat quarum tamen una siteligenda

IN tribus quoque illis vitaelig generibus unoscilicet non segniter sed in contemplatione velinquisitione veritatis otioso altero in gerendisrebus humanis negotioso tertio ex utroquegenere temperato cum quaeligritur quid horum sitpotius eligendum non finis boni habetcontroversiam sed quid horum triumdifficultatem vel facilitatem afferat adconsequendum vel retinendum finem boni id inista questione versatur Finis enim boni cum adeum quisque pervenerit protinus beatum facit Inotio autem litterato vel in negotio publico velquando utrumque vicibus agitur non continuoquisque beatus est Multi quippe in quodlibethorum trium possunt vivere et in appetendo bonifine quo fit homo beatus errare Alia est igiturquaeligstio de finibus bonorum et malorum quaeligunamquamque philosophorum sectam facit etaliaelig sunt quaestiones de sociali vita decunctatione Academicorum de vestitu et victuCynicorum de tribus vitaelig generibus otiosoactuoso et ex utroque modificato quarum nulla

10

est in qua de bonorum et malorum finibusdisputatur Proinde quoniam Marcus Varro hasquatuor adhibens differentias id est ex vitasociali ex Academicis novis ex Cynicis ex istovitaelig genere tripertito ad sectas ducentas-octoginta-octo pervenit et si quaelig aliaelig possuntsimiliter adjici remotis eis omnibus quoniam desectando [10] summo bono nullam inieruntquaeligstionem et ideo sectaelig nec sunt nec vocandaeligsunt ad illas duodecim in quibus quaeligritur quidsit bonum hominis quo assecuto fit beatus ut exeis unam veram caeligteras falsas ostendat esserevertitur Nam remoto illo tripertito genere vitaeligduaelig partes hujus numeri detrahuntur et sectaelignonaginta-sex remanent Remota vero differentiaex Cynicis addita ad dimidium rediguntur etquadraginta-octo fiunt Auferamus etiam quod exAcademicis novis adhibitum est rursus dimidiapars remanet id est viginti-quatuor De socialiquoque vita quod accesserat similiter auferaturduodecim sunt reliquaelig quas ista differentia utviginti- quatuor fierent duplicaverat De his ergoduodecim nihil dici potest cur sectaelig non sinthabendaelig Nihil quippe aliud in eis quaeligritur quamfines bonorum et malorum Inventis autembonorum finibus profecto e contrario suntmalorum Haelig autem ut fiant duodecim sectaelig illaquatuor triplicantur voluptas quies utrumque etprima naturaelig quaelig primigenia Varro vocat3 Haeligc3 Vide Cicer l II de finibus

11

quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquandosubduntur ut non propter se ipsa sed propterofficium virtutis appetenda videantur aliquandopraeligferuntur ut non propter se ipsa sed propterhaeligc adipiscenda vel conservanda necessaria virtusputetur aliquando jungitur ut propter se ipsa etvirtus et ista appetenda credantur quaternariumnumerum triplum reddunt et ad duodecim sectasperveniunt Ex illis autem quatuor rebus Varrotres tollit voluptatem scilicet et quietem etutrumque non quod eas improbet sed quodprimigenia illa naturaelig et voluptatem in sehabeant et quietem Quid ergo opus est ex hisduabus tria quaeligdam facere duo scilicet dumsingillatim appetuntur voluptas aut quies ettertium [11] cum ambaelig simul quandoquidemprima naturaelig et ipsas et praeligter ipsas alia multacontineant De tribus ergo sectis ei placetdiligenter esse tractandum quaelignam sit potiuseligenda Non enim veram plus quam unam veraratio esse permittit sive in his Iribus sit sivealicubi alibi quod post videbimus Interim de histribus quomodo unam Varro eligat quantumbreviter aperteque possumus disseramus Istaelignempe tres sectaelig ita fiunt cum vel prima naturaeligpropter virtutem vel virtus propter prima naturaeligvel utraque id est et virtus et prima naturaeligpropter se ipsa sunt expetenda

CAPUT III

12

De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam larvo definiat sequensveteris Academiaelig Antiocho auctore sententiam

1 QUID ergo istorum trium sit verum atquesectandum isto modo persuadere conaturPrimum quia summum bonum in philosophianon arboris non pecoris non Dei sed hominisquaeligritur quid sit ipse homo quaeligrendum putatSentit quippe in ejus natura duo esse quaeligdamcorpus et animam et horam quidem duorummelius esse animam longeque praeligstabiliusomnino non dubitat sed utrum anima sola sithomo ut ita sit ei corpus tanquam equus equitiEques enim non homo et equus sed solus homoest ideo tamen eques dicitur quod aliquo modose habeat ad equum An corpus solum sit homoaliquo modo se habens ad animam sicut poculumad potionem non enim calix et potio quamcontinet calix simul [12] dicitur poculum sedcalix solus ideo tamen quod potioni continendaeligsit accommodatus An vero nec anima sola necsolum corpus sed simul utrumque sil homocujus pars sit una sive anima sive corpus illeautem totus ex utroque constet ut homo sit sicut duos equos junctos bigas vocamus quorumsive dexter sive sinister pars est bigarum unumvero eorum quoquo modo se habeat ad alterumbigas non dicimus sed ambos simul Horumautem trium hoc eligit tertium hominemque necanimam solam nec solum corpus sed animam

13

simul et corpus esse arbitratur Proinde summumbonum hominis quo fit beatus ex utriusque reibonis constare dicit et animaelig scilicet et corporisAc per hoc prima illa naturaelig propter se ipsaexistimat expetenda ipsamque virtutem quamdoctrina inserit velut artem vivendi quaelig in animaeligbonis est excellentissimum bonum Quaproptereadem virtus id est ars agendaelig vitaelig cumacceperit prima naturaelig quaelig sine illa erant sedtamen erant etiam quando cis doctrina adhucdeerat omnia propter se ipsam appetit simulqueetiam se ipsam omnibusque simul et se ipsautitur eo line ut omnibus delectetur atqueperlimatur magis minusque ut quaeligque inter semajora atque minora sunt tamen omnibusgaudens et quaeligdam minora si necessitaspostulat propter majora vel adipiscenda veltenenda contemnens Omnium autem bonorumvel animi vel corporis nihil sibi virtus omninopraeligponit Haeligc enim bene utitur et se ipsa etcaeligteris quaelig hominem faciunt beatum bonis Ubivero ipsa non est quamlibet mulla sini bona nonbono ejus sunt cujus sunt ae per hoc jam necejus bona dicenda sunt cui male utenti utilia essenon possunt Haeligc ergo vita hominis quaelig virtuteet aliis animi et corporis bonis sine quibus virtusesse non potest linitur beata esse dicitur si veroet aliis sine quibus [13] esse virtus potest velullis vel pluribus beatior si nutem prorsusomnibus ut nullum omnino bonum desit vel

14

animi vel corporis beatissima Non enim-hoc estvita quod virtus quoniam non omnis vita sedsapiens vita virtus est et tamen qualiscumquevita sine ulla virtute potest esse virtus vero sineulla vita non potest esse Hoc et de memoriadixerim atque ratione et si quid aliud tale est inhomine Sunt enim haeligc et ante doctrinam sinehis autem non potest esse ulla doctrina ae perhoc nec virtus quaelig utique discitur Bine autemcurrere pulchrum esse corpore viribusingentibus praeligvalere et caeligtera hujusmodi taliasunt ut et virtus sine his esse possit et ipsa sinevirtute bona sunt tamen ei secundum istosetiam ipsa propter se ipsam diligit virtusutiturque illis et fruitur sicut virtutem decet

II Hanc vitam beatam etiam socialemperhibent esse quaelig amicorum bona propter seipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hocvelit quod sibi sive in domo sint sicut conjux etliberi et quicumque domestici sive in loco ubidomus ejus est sicuti est urbs ut sunt hi qui civesvocantur sive in toto orbe ut sunt gentes quasci societas humana conjungit sive in ipsomundo qui censetur nomine cœli et terraelig sicutesse dicunt deos quos volunt amicos esse hominisapienti quos nos familiarius Angelos dicimusDe bonorum autem et e contrario malorumfinibus negant ullo modo esse dubitandum ethanc inter se et novos Academicos affirmant essedistantiam nec eorum interest quidquam sive

15

cynico sive alio quolibet habitu et victu in bisfinibus quos veros putant quisquephilosophetur Ex tribus porro illis viteegeneribus otioso actuoso et quod ex utroquecompositum est hoc tertium sibi placereasseverant Haeligc sensisse atque docuisseAcademicos veteres Varro asserit auctore [14]Antiocho magistro Ciceronis et suo quem saneCicero in pluribus fuisse Stoicum quam veteremAcademicum vult videri Sed quid ad nos quipotius de rebus ipsis judicare debemus quam promagno de hominibus quid quisque senserit scire

CAPUT IV

De summo bono et summo malo quid Christianisentiant contra philosophos qui summum bonum in sesibi esse dixerunt

I Si ergo quaeligratur a nobis quid Civitas Deide his singulis interrogata respondeat ac primumde finibus bonorum malorumque quid sentiatrespondebit aeligternam vitam esse summumbonum aeligternam vero mortem summum malum propter illam proinde adipiscendam istamquevitandam recte nobis esse vivendum Propterquod scriptum est laquo Justus ex fide vivit4 raquoQuoniam neque bonum nostrum jam videmusunde oportet ut credendo quaeligramus nequeipsum recte vivere nobis ex nobis est nisicredentes adjuvet et orantes qui et ipsam fidem

4 Habac II 4 Rom I 17 Gal III 12 et Hebr X 38

16

dedit qua nos ab illo adjuvandos esse credamusIlli autem qui in ista vita fines bonorum etmalorum esse putaverunt sive in corpore sive inanimo sive in utroque ponentes summumbonum atque ut id explicatius eloquar sive involuptate sive in virtute sive in utraque sive inquiete sive in virtute sive in utraque sive involuptate simul et quiete sive in virtute sive inutrisque sive in primis naturaelig sive in virtutesive in utrisque [15] hic beati esse et a se ipsisbeati fieri mira vanitate voluerunt Irrisit hosVeritas per Prophetam dicentem laquo NovitDominus cogitationes hominum5 raquo vel sicut hoctestimonium posuit apostolus Paulus laquo Dominusnovit cogitationes sapientium quoniam vanaeligsunt6 raquo

II Quis enim sufficit quantovis eloquentiaeligflumine vitaelig hujus miserias explicare Quamlamentatus est Cicero in consolatione de mortefiliaelig sicut potuit sed quantum est quod potuit Ea quippe quaelig dicuntur prima naturaelig quandoubi quomodo tam bene se habere in hac vitapossunt ut non sub incertis casibus fluctuent Quis enim dolor contrarius voluptati quaeliginquietudo contraria quieti in corpus caderesapientis non potest Membrorum certeamputatio vel debilitas hominis expugnatincolumitatem deformitas pulchritudinem

5 Psal XCIII 116 1 Cor III 20

17

imbecillitas sanitatem vires lassitudo mobilitatemtorpor aut tarditas ecquid horum est quodnequeat in carnem sapientis irruere Statusquoque corporis atque motus cum decentesatque congruentes sunt inter naturaelig primanumerantur sed quid si aliqua mala valetudomembra tremore concutiat Quid si usque adponendas in terram manus dorsi spina curveturet hominem quodam modo quadrupedem faciat Nonne omnem statuendi corporis et movendispeciem decusque pervertet Quid ipsius animiprimigenia quaelig appellantur bona ubi duo primaponunt propter comprehensionemperceptionemque veritatis sensum etintellectum Sed qualis quantusque remanetsensus si ut alia taceam fiat homo surdus etcaeligcus Ratio vero et intelligentia quo recedet ubisopietur si aliquo morbo efficiatur insanus Phrenetici multa absurda cum dicunt vel faciuntplerumque a bono suo proposito et moribusaliena imo suo bono proposito moribusque [16]contraria sive ilia cogitemus sive videamus sidigne consideremus lacrymas tenere vixpossumus aut forte nec possumus Quid dicamde his qui daemonum patiuntur incursus Ubihabent absconditam vel obrutam intelligentiamsuam quando secundum suam voluntatem etanima eorum et corpore malignus utitur spiritus Et quis confidit hoc malum in hac vita evenirenon posse sapienti Deinde perceptio veritatis in

18

hac carne qualis aut quanta est quando sicutlegimus in veraci libro Sapientiae laquo Corpuscorruptibile aggravat animam et deprimit terrenainhabitatio sensum multa cogitantem7 raquo Impetusporro vel actionis appetitus si hoc modo rectelatino appellatur ea quam Graeligci vocant ὁρμὴνquia et ipsam primis naturaelig deputant bonisnonne ipse est quo geruntur etiam insanorum illimiserabiles motus et facta quaelig horremusquando pervertitur sensus ratioque sopitur

III Porro ipsa virtus quaelig non est inter primanaturaelig quoniam eis postea doctrina introducentesupervenit cum sibi bonorum culmen vindicethumanorum quid hic agit nisi perpetua bella cumvitiis nec exterioribus sed interioribus necalienis sed plane nostris et propriis maxime illaquaelig graeligce σωφροσύνη latino temperantianominatur qua carnales frenantur libidines ne inquaeque lingi lia mentem consentientem trahant Neque enim nullum est vitium eum sicut dicitApostolus laquoCaro concupiscit adversusspiritum8 raquo cui vitio contraria virtus est cumsicut idem dicit laquo Spiritus concupiscit adversuscarnem Haeligc enim inquit invicem adversanturut non ea quaelig vultis faciatis9 raquo Quid autem facerevolumus cum perfici volumus finem summi boninisi ut caro adversus spiritum non concupiscat

7 Sap IX 158 Gal V 179 Ibid

19

nec sit in nobis hoc vitium contra quod spiritusconcupiscat Quod [17] in hac vita quamvisvelimus quoniam facere non valemus id saltemin adjutorio Dei faciamus ne carni concupiscentiadversus spiritum spiritu succumbente cedamuset ad perpetrandum peccatum nostra consensionepertrahamur Absit ergo ut quandiu in hoc bellointestino sumus jam nos beatitudinem ad quamvincendo volumus pervenire adeptos essecredamus Et quis est usque adeo sapiens utcontra libidines nullum habeat omninoconflictum

IV Quid illa virtus quaelig prudentia dicitur Nonne tota vigilantia sua bona discernit a malisut in illis appetendis istisque vitandis nullus errorobrepat Ac per hoc et ipsa nos in malis velmala in nobis esse testatur Ipsa enim docet nosmalum esse ad peccandum consentire bonumqueesse ad peccandum non consentire libidini Illudtamen malum cui nos non consentire docetprudentia facit temperantia nec prudentia nectemperantia tollit huic vitaelig Quid justitia cujusmunus est sua cuique tribuere (unde fit in ipsohomine quidam justus ordo naturaelig ut animasubdatur Deo et animae caro ac per hoc Deo etanima et caro) nonne demonstrat in eo se adhucopere laborare potius quam in hujus operis jamline requiescere Tanto quippe minus animasubditur Deo quanto minus Deum in ipsis suiscogitationibus concipit et tanto minus animaelig

20

subditur caro quanto magis adversus spiritumconcupiscit Quandiu ergo nobis inest haeligcinfirmitas haeligc pestis hic languor quomodo nosjam salvos et si nondum salvos quomodo jambeatos illa finali beatitudine dicere audebimus Jamvero illa virtus cujus nomen est fortitudo inquantacumque sapientia evidentissima testis esthumanorum malorum quaelig compellitur patientiatolerare Quaelig mala Stoici philosophi miror quafronte mala non esse contendant quibus [18]fatentur si tanta fuerint ut ea sapiens vel nonpossit vel non debeat sustinere cogi eummortem sibimet inferre atque ex hac vitaemigrare10 Tantus autem superbiaelig stupor est inhis hominibus hic se habere finem boni et a seipsis fieri beatos putantibus ut sapiens eorumhoc est qualem mirabili vanitate describuntetiamsi excaeligcetur obsurdescat obmutescatmembris debilitetur doloribus crucietur et siquid aliud talium malorum dici aut cogitari potestincidat in eum quo sibi mortem cogatur inferrehanc in his malis vitam constitutam cos nonpudeat beatam vocare O vitam beatam quaelig utliniatur mortis quaeligrit auxilium Si beata estmaneatur in ea si vero propter ista mala fugiturab ea quomodo est beata Aut quomodo istanon sunt mala quaelig vincunt fortitudinis bonumeamdemque fortitudinem non solum sibi cedereverumetiam delirare compellunt ut eamdem10 Apud Cicer III de finibus et I Tusc

21

vitam et dicat beatam et persuadeat essefugiendam Quis usque adeo caeligcus est ut nonvideat quod si beata esset fugienda non esset Sed si propter infirmitatis pondus qua premiturhanc fugiendam fatentur quid igitur causaelig estcur non etiam miseram fracta superbiaelig cervicefateantur Utrum obsecro Cato11 ille patientiaan potius impatientia se peremit Non enim hocfecisset nisi victoriam Caeligsaris impatientertulisset Ubi est fortitudo Nempe cessit nempesuccubuit nempe usque adeo superata est utvitam beatam derelinqueret desereret fugeretAn- non erat jam beata Misera ergo eratQuomodo igitur mala non erant quaelig vitammiseram fugiendamque faciebant

V Quapropter etiam ipsi qui mala ista esseconfessi sunt sicut Peripatetici sicut veteresAcademici quorum sectam Varro defendittolerabilius quidem loquuntur [19] sed eorumquoque mirus est error quod in his malis etsi tamgravia sint ut morte fugienda sint ab ipso sibimetillata qui haeligc patitur vitam beatam tamen essecontendunt laquo Mala sunt inquit tormenta atquecruciatus corporis et tanto sunt pejora quantopotuerint esse majora quibus ut careas ex hacvita fugiendum est raquo Qua vita obsecro Hacinquit quaelig tantis aggravatur malis Certe ergobeata est in eisdem ipsis malis propter quaelig dicisesse fugiendam An ideo beatam dicis quia licet11 Cato Uticensis

22

tibi ab his malis morte discedere Quid si ergo ineis aliquo judicio divino tenereris necpermittereris mori nec unquam sine illis essesinereris Nempe tunc saltem miseram talemdiceres vitam Non igitur propterea misera nonest quia cito relinquitur quandoquidem sisempiterna sit etiam abs te ipso misera judicaturNon itaque propterea quoniam brevis est nullamiseria debet videri aut quod est absurdius quiabrevis miseria est ideo etiam beatitudo appellariMagna vis est in eis malis quaelig cogunt hominemsecundum ipsos etiam sapientem sibimet auferrequod homo est cum dicant et verum dicanthanc esse naturaelig primam quodam modo etmaximam vocem ut homo concilietur sibi etpropterea mortem naturaliter fugiat12 ita sibiamicus ut esse se animal et in hac conjunctionecorporis atque animaelig vivere velit vehementer-que appetat Magna vis est in eis malis quibus istenaturaelig vincitur sensus quo mors omni modoomnibus viribus conatibusque vitatur et itavincitur ut quaelig vitabatur optetur appetatur etsi non potuerit aliunde contingere ab ipsohomine sibimet inferatur Magna vis est in eismalis quaelig fortitudinem faciunt homicidam sitamen adhuc dicenda est fortitudo quaelig ita hismalis vincitur ut hominem quem sicut virtusregendum tuendumque [20] suscepit non modonon possit per patientiam custodire sed ipsa12 Cicer in I Offic et in III et V de finibus

23

insuper cogatur occidere Debet quidem etiammortem sapiens ferre patienter sed quaelig acciditaliunde Secundum istos autem si eam sibi ipseinferre compellitur profecto fatendum est eisnon solum mala sed intolerabilia etiam mala essequaelig hoc eum perpetrare compellunt Vita igiturquaelig istorum tam magnorum tamque graviummalorum aut premitur oneribus aut subjacetcasibus nullo modo beata diceretur si hominesqui hoc dicunt sicut victi malis ingravescentibuscum sibi ingerunt mortem cedunt infelicitati itavicti certis rationibus cum quaeligrunt beatam vitamdignarentur cedere veritati et non sibi putarent inista mortalitate fine summi boni essegaudendum ubi virtutes ipsaelig quibus hic certenihil melius atque utilius in homine reperiturquanto majora sunt adjutoria contra vimpericulorum laborum dolorum tanto fidelioratestimonia miseriarum Si enim verre virtutessunt quaelig nisi in eis quibus vera inest pietas essenon possunt non se profitentur hoc posse utnullas miserias patiantur homines in quibus sunt neque enim mendaces sunt verre virtutes ut hocprofiteantur sed ut vita humana quaelig tot et tantishujus saeligculi malis esse cogitur misera spe futurisaeligculi sit beata sicut et salva Quomodo enimbeata est quaelig nondum salva est Unde etapostolus Paulus non de hominibusimprudentibus impatientibus intemperantibus etiniquis sed de his qui secundum veram pietatem

24

viverent et ideo virtutes quas haberent verashaberent ait laquo Spe enim salvi facti sumus Spesautem quaelig videtur non est spes Quod enim quisvidet quid sperat Si autem quod non videmussperamus per patientiam expectamus13 raquo Sicutergo spe salvi ita spe beati facti sumus et sicutsalutem ita [21] beatitudinem non jam tenemuspraeligsentem sed expectamus futuram et hoclaquo Per patientiam raquo quia in malis sumus quaeligpatienter tolerare debemus donec ad illaveniamus bona ubi omnia erunt quibusineffabiliter delectemur nihil erit autem quodjam tolerare debeamus Talis salus quaelig in futuroerit saeligculo ipsa erit etiam finalis beatitudo Quambeatitudinem isti philosophi quoniam nonvidentes nolunt credere hic sibi conanturfalsissimam fabricare quanto superbiore tantomendaciore virtute

CAPUT V

De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur

QUOD autem socialem vitam volunt essesapientis nos multo amplius approbamus Namunde ista Dei Civitas de qua hujus Operis eccejam undevicesimum librum versamus in manibusvel inchoaretur exortu vel progrederetur excursuvel apprehenderet debitos fines si non essetsocialis vita sanctorum Sed in hujus mortalitatis

13 Rom VIII 24 25

25

aeligrumna quot et quantis abundet malis societashumana quis enumerare valeat quis aeligstimaresufficiat Audiant apud Comicos suos hominemcura sensu atque consensu omnium hominumdicere

Duxi uxorem quam ibi miseriam vidi nati filiiAlia cura14

Quid itidem illa quaelig in amore vitia commemoratidem Terentius

InjuriaeligSuspiciones inimicitiaeligBellum pax rursum15 [22]

nonne res humanas ubique impleverunt nonneet iri amicorum honestis amoribus plerumquecontingunt Nonne his usquequaque plenaelig suntres humanaelig ubi injurias suspiciones inimicitiasbellum mala certa sentimus pacem veroincertum bonum quoniam corda eorum cumquibus eam tenere volumus ignoramus et sinosse hodie possemus qualia cras futura essentutique nesciremus Qui porro inter se amicioressolent esse vel debent quam qui una etiamcontinentur domo Et tamen quis inde securusest cum tanta saeligpe mala ex eorum occultisinsidiis extiterint tanto amariora quanto paxdulcior fuit quaelig vera putata est cum astutissimefingeretur Propter quod omnium pectora sic

14 Terent Adelph Act V sc 415 Eunuch Act I sc 1

26

attingit ut cogat in gemitum quod ait Tullius laquo Nullaelig sunt occultiores insidiaelig quam haelig quaeliglatent in simulatione officii aut in aliquonecessitudinis nomine Nam eum qui palam estadversarius facile cavendo vitare possis hocvero occultum intestinum ac domesticum malumnon solum existit verumetiam opprimitantequam prospicere atque explorare potueris raquoPropter quod etiam divina vox illa laquo Et inimicihominis domestici ejus16 raquo cum magno dolorecordis auditur quia etsi quisque tam fortis sit utaeligquo animo perferat vel tam vigilans ut providoconsilio caveat quaelig adversus eum molituramicitia simulata eorum tamen hominumperfidorum malo cum eos esse pessimosexperitur si ipse bonus est graviter excrucieturnecesse est sive semper mali fuerint et se bonosfinxerint sive in istam malitiam ex bonitatemutati sint Si ergo domus commune perfugiumin his malis humani generis tuta non est quidcivitas quaelig quanto major est tanto forum ejuslitibus et civilibus et criminalibus plenius etiamsiquiescant non solum turbulentaeverum saeligpius etcruentaelig [24] seditiones ac bella civilia a quorumeventis sunt aliquando liberaelig civitates a periculisnunquam

CAPUT VI

De errore humanorum judiciorum cum veritas latet

16 Matth X 36

27

QUID ipsa judicia hominum hominibus quaeligcivitatibus inde quantalibet pace manentibusdeesse non possunt qualia putamus esse quammisera quam dolenda Quando quidem hijudicant qui conscientias eorum de quibusjudicant cernere nequeunt Unde saeligpe cogunturtormentis innocentium testium ad alienamcausam perlinentem quaeligrere veritatem Quid cumin sua causa quisque torquetur et cum quaeligriturutrum sit nocens cruciatur et innocens luit proincerto scelere certissimas pœnas non quia illudcommisisse detegitur sed quia non commisissenescitur Ac per hoc ignorantia judicisplerumque est calamitas innocentis Et quod estintolerabilius magisque plangendumrigandumque si fieri posset fontibuslacrymarum cum propterea judex torqueataccusatum ne occidat nesciens innocentem fitper ignorantiae miseriam ut et tortum etinnocentem occidat quem ne innocentemoccideret torserat Si enim secundum istorumsapientiam delegerit ex hac vita fugere quamdiutius illa sustinere tormenta quod noncommisit commisisse se dicit Quo damnato etocciso utrum nocentem an innocentem judexocciderit adhuc nescit quem ne innocentemnesciens occideret torsit ac per hoc innocentemet ut sciret torsit et dum nesciret occidit In histenebris vitaelig socialis sedebit judex ille sapiens annon sedebit Sedebit plane [24] Constringit enim

28

eum et ad hoc officium pertrahit humanasocietas quam deserere nefas ducit Hoc enimnefas esse non ducit quod testes innocentes incausis torquentur alienis quod hi qui arguunturvi doloris plerumque superati et de se falsaconfessi etiam puniuntur innocentes cum jamtorti fuerint innocentes quod etsi non mortepuniantur in ipsis vel ex ipsis tormentisplerumque moriuntur quod aliquando et ipsi quiarguunt humanaelig societati fortasse ne criminaimpunita sint prodesse cupientes et mentientibustestibus reoque ipso contra tormenta duranteimmaniter nec fatente probare quod objiciuntnon valentes quamvis vera objecerint a judicenesciente damnantur Haeligc tot et tanta mala nondeputat esse peccata non enim haeligc facit sapiensjudex nocendi voluntate sed necessitatenesciendi et tamen quia cogit humana societasnecessitate etiam judicandi Haeligc est ergo quamdicimus miseria certe hominis etsi non malitiasapientis An vero necessitate nesciendi atquejudicandi torquet insontes punit insontes etparam est illi quod non est reus si non sit insuperet beatus Quanto consideratius et hominedignius agnoscit in ista necessitate miseriameamque in se odit et si pie sapit clamat adDeum laquo De necessitatibus meis erue me17 raquo [25]

CAPUT VII

17 Psal XXIV 17

29

De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur

POST civitatem vel urbem sequitur orbisterree in quo tertium gradum ponunt societatishumanaelig amp incipientes a domo atque inde adurbem deinde ad orbem progrediendo venientes iqui utique sicut aquarum congeries quanto majorest tanto periculis plenior In quo primumlinguarum diversitas hominem alienat ab homineNam si duo sibimet invicem fiant obviam nequepraeligterire sed simul esse aliqua necessitatecogantur quorum neuter norit linguam alterius facilius sibi animalia muta etiam diversi generisquam illi cum sint homines ambo socianturQuando enim quaelig sentiunt inter se communicarenon possunt propter solam linguaelig diversitatemnihil prodest ad consociandos homines tantasimilitudo naturaelig ita ut libentius homo sit cumcane suo quam cum homine alieno At enimopera data est ut imperiosa civitas non solumjugum verumetiam linguam suam domitisgentibus per pacem societatis imponeret perquam non deesset imo et abundaret etiaminterpretum copia Verum est sed hoc quammultis et quam grandibus bellis quanta stragehominum quanta effusione humani sanguiniscomparatum est Quibus transactis non esttamen eorumdem malorum finita miseriaQuamvis enim non defuerint neque hostes

30

desint exterre nationes contra quas semper bellagesta sunt et geruntur tamen [26] etiam ipsaimperii latitudo peperit pejoris generis bellasocialia scilicet et civilia quibus miserabiliusquatitur genus humanum sive cum belligeraturut aliquando conquiescant sive cum timetur nerursus exurgant Quorum malorum multas etmultiplices clades duras et diras necessitates si utdignum est eloqui velim quanquam nequaquamsicut res postulat possim quis erit prolixaeligdisputationis modus Sed sapiens inquiunt justabella gesturus est Quasi non si se hominemmeminit multo magis dolebit justorumnecessitatem sibi extitisse bellorum quia nisijusta essent ei gerenda non essent ac per hocsapienti nulla bella essent Iniquitas enim partisadversaelig justa bella ingerit gerenda sapienti quaeliginiquitas utique homini est dolenda quiahominum est etsi nulla ex ea bellandi necessitasnasceretur Haeligc itaque mala tam magna tamhorrenda tam saeligva quisquis cum doloreconsiderat miseriam fateatur Quisquis autem velpatitur ea sine animi dolore vel cogitat multoutique miserius ideo se putat beatum quia ethumanum perdidit sensum

CAPUT VIII

Quod amicitia bonorum secura esse non possit duma periculis quaelig in hac vita sunt trepidari necesse sit

31

Si autem non contingat quaeligdam ignorantiasimilis dementiaelig quaelig tamen in hujus vitae miseraconditione saeligpe contingit ut credatur vel amicusesse qui inimicus est vel inimicus qui amicusest quid nos consolatur in hac [27] humanasocietate erroribus aeligrumnisque plenissima nisifides non ficta et mutua dilectio verorum etbonorum amicorum Quos quanto plures et inlocis pluribus habemus tanto longius latiusquemetuimus ne quid eis contingat mali de tantismalorum aggeribus hujus saeligculi Non enimtantummodo solliciti sumus ne fame ne bellis nemorbis ne captivitatibus affligantur ne in eademservitute talia patiantur qualia nec cogitaresufficimus verumetiam ubi timor est mulloamarior ne in perfidiam malitiam nequitiamquemutentur Et quando ista contingunt (tantoutique plura quanto illi sunt plures et in pluribuslocis) et in nostram notitiam perferuntur quibuscor nostrum flagris uratur quis potest nisi quitalia sentit advertere Mortuos quippe audiremallemus quamvis et hoc sine dolore nonpossimus audire Quorum enim nos vita propteramicitiaelig solatia delectabat unde fieri potest uteorum mors nullam nobis ingerat mœstitudinem Quam qui prohibet prohibeat si potest amicacolloquia interdicat amicalem vel intercidataffectum omnium humanarum necessitudinumvincula mentis immiti stupore disrumpat aut siccis utendum censeat ut nulla ex cis animum

32

dulcedo perfundat Quod si fieri nullo modopotest etiam hoc quo pacto futurum est ut ejusnobis amara mors non sit cujus dulcis est vita Hinc est enim et luctus quoddam non inhumanicordis quasi vulnus aut ulcus cui sanandoadhibentur officiosaelig consolationes Non enimpropterea non est quod sanetur quoniam quantoest animus melior tanto in eo citius faciliusquesanatur Cum igitur etiam de charissimorummortibus maxime quorum sunt humanaelig societatiofficia necessaria nunc mitius nunc asperiusaffligatur vita mortalium mortuos tamen eosquos diligimus quam vel a fide vel a bonismoribus lapsos hoc est [28] in ipsa animamortuos audire seu videre mallemus qua ingentimateria malorum plena est terra propter quodscriptum est laquo Numquid non tentatio est vitahumana super terram18 raquo Et propter quod ipseDominus ait laquo Vaelig mundo ab scandalis19 raquo Etiterum laquo Quoniam abundavit inquit iniquitasrefrigescet charitas multorum20 raquo Ex quo fit utbonis amicis mortuis gratulemur et cum morseorum nos contristet ipsa nos certius consoletur quoniam malis caruerunt quibus in hac vita etiamboni homines vel conteruntur vel depravanturvel in utroque periclitantur

CAPUT IX18 Job VII 119 Matth XVIII 720 Id XXIV 12

33

De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciamdaeligmonum in quos inciderunt qui multos sibi deoscolendos putarunt

IN societate vero sanctorum Angelorumquam philosophi illi qui nobis deos amicos essevoluerunt quarto constituerunt loco velut admundum venientes ab orbe terrarum ut sicquodam modo complecterentur et cœlum nullomodo quidem metuimus ne tales amici vel mortenos sua vel depravatione contristent Sed quianobis non ea qua homines familiaritate miscentur(quod etiam ipsum ad aerumnas hujus pertinetvitaelig) et aliquando Satanas sicut legimustransfigurat se velut Angelum lucis21 ad tentandoseos quos ita vel erudiri opus est vel decipi justumest magna Dei misericordia necessaria est [29]ne quisquam cum bonos Angelos amicos sehabere putat habeat malos daemones amicosfictos eosque tanto nocentiores quantoastutiores ac fallaciores patiatur inimicos Et cuimagna ista Dei misericordia necessaria est nisimagnaelig humanaelig miseriaelig quaelig ignorantia tantapremitur ut facile istorum simulatione fallatur Et illos quidem philosophos in impia Civitate quideos sibi amicos esse dixerunt in daeligmonesmalignos incidisse certissimum est quibus totaipsa Civitas subditur aeligternum cum eis habiturasupplicium Ex eorum quippe sacris vel potius21 2 Cor XI 14

34

sacrilegiis quibus eos colendos et ex ludisimmundissimis ubi eorum crimina celebranturquibus eos placandos putaverunt eisdem ipsisauctoribus et exactoribus talium tantorumquededecorum satis ab eis qui colantur apertum est

CAPUT X

Quis fructus sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit

SED neque sancti et fideles unius veri Deisummique cultores ab eorum fallaciis etmultiformi tentatione securi sunt In hoc enimloco infirmitatis et diebus malignis etiam istasollicitudo non est inutilis ut illa securitas ubipax plenissima atque certissima est desiderioferventiore quaeratur Ibi enim erunt naturaeligmunera hoc est quaelig naturaelig nostraelig ab omniumnaturarum Creatore donantur non solum bonaverumetiam sempiterna non solum in animo quisanatur per sapientiam verumetiam in corporequod resurrectione renovabitur [30] Ibi virtutesnon contra ulla vitia vel mala quaeligcumquecertantes sed habentes victoriaelig praeligmiumaeligternam pacem quam nullus adversariusinquietet Ipsa est enim beatitudo finalis ipseperfectionis finis qui consumentem non habetfinem Hic autem dicimur quidem locati quandopacem habemus quantulacumque hic haberipotest in vita bona sed haeligc beatitudo illi quamfinalem dicimus beatitudini comparata prorsus

35

miseria reperitur Hanc ergo pacem qualis hicpotest esse mortales homines in rebus mortalibusquando habemus si recte vivimus bonis ejusrecte utitur virtus quando vero eam nonhabemus etiam malis quaelig homo patitur beneutitur virtus Sed tunc est vera virtus quando etomnia bona quibus bene utitur et quidquid inbono usu bonorum et malorum facit et se ipsamad eum finem refert ubi nobis talis et tanta paxerit qua melioret major esse non possit

CAPUT XI

De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio

QUAPROPTER possumus dicere finesbonorum nostrorum esse pacem sicut aeligternamesse diximus vitam praeligsertim quia ipsi CivitatiDei de qua nobis est ista operosissima disputatioin sancto dicitur Psalmo laquo Lauda JerusalemDominum collauda Deum tuum Sion Quoniamconfirmavit seras portarum tuarum benedixitfilios tuos in te qui posuit fines tuos pacem22 raquoQuando [31] enim confirmataelig fuerint seraeligportarum ejus jam in illam nullus intrabit nec abilla ullus exibit Ac per hoc fines ejus eamdebemus hic intelligere pacem quam volumusdemonstrare finalem Nam et ipsius Civitatismysticum nomen id est Jerusalem quod et antejam diximus Visio pacis interpretatur Sed

22 Psal CXLVII 12-14

36

quoniam pacis nomen etiam in his rebusmortalibus frequentatur ubi utique non est vitaaeligterna propterea finem Civitatis hujus ubi eritsummum bonum ejus aeligternam vitam maluimuscommemorare quam pacem De quo lineApostolus ait laquo Nunc vero liberati a peccatoservi autem facti Deo habetis fructum vestrum insanctificationem finem vero vitam aeligternam23 raquoSed rursus quia vita aeligterna ab his quifamiliaritatem non habent cum Scripturis sanctispotest accipi etiam malorum vita vel secundumquosdam etiam philosophos propter animaeligimmortalitatem vel etiam secundum fidemnostram propter pœnas interminabiles impiorumqui utique in aeligternum cruciari non poterunt nisietiam vixerint in aeligternum profecto finis Civitatishujus in quo summum habebit bonum vel pax invita aeligterna vel vita aeligterna in pace dicendus estut facilius ab omnibus possit intelligi Tantum estenim pacis bonum ut etiam in rebus terrenisatque mortalibus nihil gratius soleat audiri nihildesiderabilius concupisci nihil postremo possitmelius inveniri De quo si aliquanto diutius loquivoluerimus non erimus quantum arbitroronerosi legentibus et propter finem Civitatishujus de qua nobis sermo est et propter ipsamdulcedinem pacis quaelig omnibus chara est [32]

CAPUT XII

23 Rom VI 22

37

Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sine cajasappetitu nulla natura sit

I QUOD enim mecum quisquis res humanasnaturamque communem utcumque intueturagnoscit sicut nemo est qui gaudere nolit itanemo est qui pacem habere nolit Quandoquidemet ipsi qui bella volunt nihil aliud quam vincerevolunt ad gloriosam ergo pacem bellandocupiunt pervenire Nam quid est aliud victorianisi subjectio repugnantium quod cum factumfuerit pax erit Pacis igitur intentione geruntur etbella ab his etiam qui virtutem bellicam studentexercere imperando atque pugnando Undepacem constat belli esse optabilem finem Omnisenim homo etiam belligerando pacem requirit nemo autem bellum pacificando Nam et illi quipacem in qua sunt perturbari volunt non pacemoderunt sed eam pro arbitrio suo cupiuntcommutari Non ergo ut sit pax nolunt sed ut easit quam volunt Denique etsi per seditionem seab aliis separaverint cum eis ipsis conspiratis velconjuratis suis nisi qualemcumque pacis speciemteneant non efficiunt quod intendunt Proindelatrones ipsi ut vehementius et tutius infesti sintpaci caeligterorum pacem volunt habere sociorumSed etsi unus sit tam praeligpollens viribus etconscios ita cavens ut nulli socio se committatsolusque insidians et praeligvalens quibus potueritoppressis et extinctis praeligdas agat cum eis certe

38

quos occidere non potest et quos vult latere quodfacit [33] qualemcumque umbram pacis tenet Indomo autem sua cum uxore et cum filiis etsiquos alios illic habet studet profecto essepacatus eis quippe ad nutum obtemperantibussine dubio delectatur Nam si non fiat indignaturcorripit vindicat et domus suaelig pacem si itanecesse sit etiam saeligviendo componit quamsentit esse non posse nisi cuidam principio quodipse in domo sua est caeligtera in eadem domesticasocietate subjecta sint Ideoque si offerretur eisenatus plurium vel civitatis vel gentis ita ut sic eiservirent quemadmodum sibi domi suaelig servirivolebat non se jam latronem latebris conderetsed regem conspicuum sublimaret cum eadem inillo cupiditas et malitia permaneret Pacem itaquecum suis omnes habere cupiunt quos ad suumarbitrium volunt vivere Nam et cum quibusbellum gerunt suos facere si possint volunteisque subjectis leges suaelig pacis imponere

II Sed faciamus aliquem qualem canitpoetica et fabulosa narratio quem fortassepropter ipsam insociabilem feritatem semi-hominem quam hominem dicere malueruntQuamvis ergo hujus regnum diraelig speluncaelig fueritsolitudo tamque malitia singularis ut ex hac einomen inventum sit nam malus graeligco κακὸςdicitur quod ille vocabatur nulla conjux eiblandum ferret referretque sermonem nullis filiisvel alluderet parvulis vel grandiusculis imperaret

39

nullo amici colloquio frueretur nec Vulcanipatris quo vel bine tantum non parum feliciorfuit quia tale monstrum ipse non genuit nihilcuiquam daret sed a quo posset quidquid velletet quando posset et quantum vellet auferret tamen in ipsa sua spelunca solitaria cujus utdescribitur

Semperque recentiCaeligde tepebat humus24 [34]

nihil aliud quam pacem volebat in qua nemo illimolestus esset nec ejus quietem vis ulliusterrorve turbaret Cum corpore suo deniquepacem habere cupiebat et quantum habebattantum illi bene erat Quandoquidem membrisobtemperantibus imperabat et ut suammortalitatem adversum se ex indigentiarebellantem ac seditionem famis ad dissociandamatque excludendam de corpore animamconcitantem quanta posset festinatione pacaretrapiebat necabat vorabat et quamvis immanis acferus paci tamen suaelig vitaelig ac salutis immaniter etferociter consulebat ac per hoc si pacem quamin sua spelunca atque in se ipso habere satisagebat cum aliis etiam habere vellet nec malusnec monstrum nec semi-homo vocaretur Aut siejus corporis forma et atrorum ignium vomitusab eo deterrebat hominum societatem forte nonnocendi cupiditate sed vivendi necessitate

24 Virg AEligneid VIII

40

saeligviebat Verum iste non fuerit vel quod magiscredendum est talis non fuerit qualis vanitatepoetica describitur Nisi enim nimis accusareturCacus parum Hercules laudaretur Talis ergohomo sive semi-homo melius ut dixi crediturnon fuisse sicut multa figmenta poetarum Ipsaeligenim saeligvissime feraelig unde ille partem habuitferitatis (nam semi-ferus dictus est) genusproprium quadam pace custodiunt coeundogignendo pariendo fœtus fovendo atquenutriendo cum sint pleraeligque insociabiles etsolivagaelig non scilicet ut oves cervi columbaeligsturni apes sed ut leones vulpes aquilaelignoctuaelig Quaelig enim tigris non filiis suis mitisimmurmurat et pacata feritate blanditur Quismilvus quantumlibet solitarius rapiniscircumvolet non conjugium copulat nidumcongerit ova confovet pullos alit et quasi cumsua matrefamilias societatem domesticam quantapotest pace conservat Quanto magis homofertur quodam modo [35] naturaelig suaelig legibus adineundam societatem pacemque cum hominibusquantum in ipso est omnibus obtinendam cumetiam mali pro pace suorum belligerentomnesque si possint suos facere velint ut unicuncti et cuncta deserviant quo pacto nisi inejus pacem vel amando vel timendoconsentiant Sic enim superbia perverse imitaturDeum Odit namque cum sociis aequalitatem subillo sed imponere vult sociis dominationem

41

suam pro illo Odit ergo justam pacem Dei etamat iniquam pacem suam Non amare tamenqualemcumque pacem nullo modo potestNullum quippe vitium ita contra naturam est utnaturaelig deleat etiam extrema vestigia

III Itaque pacem iniquorum in paciscomparatione justorum ille videt nec pacem essedicendam qui novit praeligponere recta pravis etordinata perversis Quod autem perversum esthoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua etcum aliqua rerum parte pacatum sit in quibus estvel ex quibus constat alioquin nihil essetomnino Velut si quisquam capite deorsumpendeat perversus est utique situs corporis etordo membrorum quia id quod desuper essenatura postulat subter est et quod illa subter vultesse desuper factum est conturbavit carnispacem ista perversitas et ideo est molesta verumtamen anima corpori suo pacata est et proejus salute satagit et ideo est qui doleat quaelig simolestiis ejus exclusa discesserit quandiumembrorum manet compago non est sinequadam partium pace quod remanet et ideoadhuc est qui pendeat Et quod terrenum corpusin terram nititur et vinculo quo suspensum estrenititur in suaelig pacis ordinem tendit et locumquo requiescat quodam modo ponderis voceposcit jamque exanime ac sine ullo sensu a pacetamen naturali sui ordinis non recedit vel cumtenet eam vel cum fertur ad eam Si enim [36]

42

adhibeantur medicamenta atque curatio quaeligformam cadaveris dissolvi dilabique non sinatadhuc pax quaeligdam partes partibus jungittotamque molem applicat terreno et convenientiac per hoc loco pacato Si autem nulla adhibeaturcura condiendi sed naturali cursui relinquaturtandiu quasi tumultuatur dissidentibusexhalationibus et nostro inconvenientibussensui id enim est quod in putore sentitur donecmundi conveniat elementis et in eorum pacemparticulatim paulatimque discedat Nullo modotamen inde aliquid legibus summi illius CreatorisOrdinatorisque subtrahitur a quo pax universalisadministratur quia etsi de cadavere majorisanimantis animalia minuta nascantur eadem legeCreatoris quaeligque corpuscula in salutis pace suisanimulis serviunt etsi mortuorum carnes ab aliisanimalibus devorentur easdem leges per cunctadiffusas ad salutem generis cujusque mortaliumcongrua congruis pacificantes quaquaversumtrahantur et rebus quibuscumque jungantur et inres quaslibet convertantur et commutenturinveniunt

CAPUT XIII

De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege nat une dum subjusto judice ad id quisque pervenit ordinatione quodmeruit voluntate

43

I PAX itaque corporis est ordinatatemperatura partium Pax animaelig irrationalisordinata requies appetitionum Pax animaeligrationalis ordinata cognitionis actionisqueconsensio Pax corporis et animaelig ordinata vita[37] et salus animantis Pax hominis mortalis etDei ordinata infide sub aeligterna lege obedientiaPax hominum ordinata concordia Pax domusordinata imperandi atque obediendi concordiacohabitantium Pax civitatis ordinata imperandiatque obediendi concordia civium Pax cœlestisCivitatis ordinatissima et concordissima societasfruendi Deo et invicem in Deo Pax omniumrerum tranquillitas ordinis Ordo est pariumdispariumque rerum sua cuique loca tribuensdispositio Proinde miseri quia in quantum miserisunt utique in pacet non sunt tranquillitatequidem ordinis carent ubi perturbatio nulla est verumtamen quia merito justeque miseri sunt inea quoque ipsa sua miseria praeligter ordinem essenon possunt non quidem conjuncti beatis sedab eis tamen ordinis lege sejuncti Qui cum sineperturbatione sunt rebus in quibus suntquantacumque congruentia coaptantur ac perhoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas inestergo nonnulla pax Verum ideo miseri sunt quiaetsi in aliqua securitate non dolent non tamen ibisunt ubi securi esse ac dolere non debeant miseriores autem si pax eis cum ipsa lege non estqua naturalis ordo administratur Cum autem

44

dolent ex qua parte dolent pacis perturbatiofacta est in illa vero adhuc pax est in qua necdolor urit nec compago ipsa dissolvitur Sicutergo est quaeligdam vita sine dolore dolor autemsine aliqua vita esse non potest sic est paxquaeligdam sine ullo bello bellum vero esse sinealiqua pace non potest non secundum id quodbellum est sed secundum id quod ab eis vel in eisgeritur quaelig aliquaelig naturaelig sunt quod nullomodo essent si non qualicumque pacesubsisterent

II Quapropter natura est in qua nullummalum est vel etiam in qua nullum potest essemalum esse autem natura in qua nullum bonumsit non potest Proinde nec ipsius [38] diabolinatura in quantum natura est malum est sedperversitas eam malam facit Itaque in veritatenon stetit25 sed veritatis judicium non evasit inordinis tranquillitate non mansit nec ideo tamena potestate Ordinatoris effugit Bonum Dei quodilli est in natura non eum subtrahit justitiaelig Deiqua ordinatur in pœna nec ibi Deus bonuminsequitur quod creavit sed malum quod illecommisit Neque enim totum aufert quod naturaeligdedit sed aliquid adimit aliquid relinquit ut sitqui doleat quod adimit Et ipse dolortestimonium est boni adempti et boni relicti Nisienim bonum relictum esset bonum amissumdolere non posset Nam qui peccat pejor est si25 Joan VIII 45

45

laetatur in damno aeligquitatis Qui vero cruciatur siinde nihil acquirat boni dolet damnum salutis Etquoniam aequitas ac salus utrumque bonum estbonique amissione dolendum est potius quamlaeligtandum (si tamen non sit compensatiomelioris melior est autem animi aeligquitas quamcorporis sanitas) profecto convenientius injustusdolet in supplicio quam laeligtatus est in delictoSicut ergo laeligtitia deserti boni in peccato testis estvoluntatis malaelig ita dolor amissi boni in suppliciotestis est naturaelig bonaelig Qui enim dolet amissamnaturaelig suaelig pacem ex aliquibus reliquiis pacis iddolet quibus fit ut sibi amica natura sit Hocautem in extremo supplicio recte fit ut iniqui etimpii naturalium bonorum damna in cruciatibusdefleant sentientes eorum ablatorem justissimumDeum quem contempserunt benignissimumlargitorem Deus ergo naturarum omniumsapientissimus conditor et justissimus ordinatorqui terrenorum ornamentorum maximum instituitmortale genus humanum dedit hominibusquaeligdam bona huic vilaelig congrua id est pacemtemporalem pro modulo mortalis vilaelig in ipsasalute et incolumitate ac societate [39] sui generiset quaeligque huic paci vel tuendaelig vel recuperandaelignecessaria sunt sicut ea quaelig apte ac convenienteradjacent sensibus lux ista visibilis auraelig spirabilesaquaelig potabiles et quidquid ad alendumtegendum curandum ornandumque corpuscongruit eo pacto aeligquissimo ut qui mortalis

46

talibus bonis paci mortalium accommodatis recteusus fuerit accipiat ampliora atque meliora ipsamscilicet immortalitatis pacem eique convenientemgloriam et honorem in vita aeligterna ad fruendumDeo et proximo in Deo qui autem perperamnec illa accipiat et haeligc amittat

CAPUT XIV

De ordine ac lege si e e cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominando consulitur cuiet considendo servitur

OMNIS igitur usus rerum temporaliumrefertur ad fructum terrenaelig pacis in Civitateterrena in cœlesti autem Civitate refertur adfructum pacis aeligternaelig Quapropter si irrationaliaessemus animantia nihil appeteremus praeligterordinatam temperatura partium corporis etrequiem appetitionum nihil ergo praeligter quietemcarnis et copiam voluptatum ut pax corporisprodesset paci animaelig Si enim desit pax corporisimpeditur etiam irrationalis pax animaelig quiarequiem appetitionum consequi non potestUtrumque autem simul ei paci prodest quaminter se habent anima et corpus id est ordinataeligvitre ac salutis Sicut enim pacem corporis amarese ostendunt animantia cum fugiunt dolorem etpacem animaelig cum propter [40] explendasindigentias appetitionum voluptatem sequuntur ita mortem fugiendo satis indicant quantumdiligant pacem qua sibi conciliantur anima et

47

corpus Sed quia homini rationalis anima inesttotum hoc quod habet commune cum bestiissubdit paci animae rationalis ut mente aliquidcontempletur et secundum hoc aliquid agat ut sitei ordinata cognitionis actionisque consensioquam pacem rationalis animaelig dixeramus Ad hocenim velle debet nec dolore molestari necdesiderio perturbari nec morte dissolvi ut aliquidutile cognoscat et secundum eam cognitionemvitam moresque componat Sed ne ipso studiocognitionis propter humanaelig mentis infirmitatemin pestem alicujus erroris incurrat opus habetmagisterio divino cui certus obtemperet etadjutorio ut liber obtemperet Et quoniamquandiu est in isto mortali corpore peregrinatur aDomino ambulat per fidem non per speciem26 ac per hoc omnem pacem vel corporis velanimaelig vel simul corporis et animaelig refert adillam pacem quaelig homini mortali est cum Deoimmortali ut ei sit ordinata in fide sub aeligternalege obedientia Jamvero quia duo praeligcipuapraeligcepta hoc est dilectionem Dei et dilectionemproximi docet magister Deus in quibus triainvenit homo quaelig diligat Deum se ipsum etproximum atque ille in se diligendo non erratqui diligit Deum consequens est ut etiamproximo ad diligendum Deum consulat quemjubetur sicut se ipsum diligere Sic uxori sic filiissic domesticis sic caeligteris quibus potuerit26 2 Cor V 6-8

48

hominibus et ad hoc sibi a proximo si forteindiget consuli velit ac per hoc erit pacatusquantum in ipso est omni homini pacehominum id est ordinata concordia cujus hicordo est primum ut nulli noceat deinde ut etiamprosit cui potuerit Primitus ergo inest ei suorumcura [41] ad eos quippe habet opportunioremfacilioremque aditum consulendi vel naturaeligordine vel ipsius societatis humanaelig UndeApostolus dicit laquo Quisquis autem suis etmaxime domesticis non providet fidem denegatet est infideli deterior27 raquo Hinc itaque etiam paxdomestica oritur id est ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium Imperantenim qui consulunt sicut vir uxori parentesfiliis domini servis Obediunt autem quibusconsulitur sicut mulieres maritis filii parentibusservi dominis Sed in domo justi viventis ex fideet adhuc ab illa cœlesti Civitate peregrinantisetiam qui imperant serviunt eis quibus videnturimperare Neque enim dominandi cupiditateimperant sed olli- cio consulendi necprincipandi superbia sed providendi misericordia

CAPUT XV

De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatis etiamsinon est mancipium alterius hominis servus est propriaeliglibidinis

27 1 Tim V 8

49

Hoc naturalis ordo praeligscribit ita Deushominem condidit Nam laquo Dominetur inquitpiscium maris et volatilium cœli et omniumrepentium quaelig repunt super terram28 raquoRationalem factum ad imaginem suam noluit nisiirrationabilibus dominari non hominem hominised hominem pecori Inde primi justi pastorespecorum magis quam reges hominum constitutisunt ut etiam sic [42] insinuaret Deus quidpostulet ordo creaturarum quid exigat meritumpeccatorum Conditio quippe servitutis jureintelligitur imposita peccatori Proinde nusquamScripturarum legimus servum antequam hocvocabulo Noti justus peccatum filii vindicaret29Nomen itaque istud culpa meruit non naturaOrigo autem vocabuli servorum in latina linguainde creditur ducta quod hi qui jure belli possentoccidi a victoribus cum servabantur servifiebant a servando appellati quod etiam ipsumsine peccati merito non est Nam et cum justumgeritur bellum pro peccato et a contrariodimicatur et omnis victoria cum etiam malisprovenit divino judicio victos humiliat velemendans peccata vel puniens Testis est homoDei Daniel cum in captivitate positus peccatasua et peccata populi sui confitetur Deo30 ethanc esse causam illius captivitatis pio dolore

28 Gen I 3629 Gen IX 2530 Dan IX 5

50

testatur Prima ergo servitutis causa peccatumest ut homo homini conditionis vinculosubderetur quod non fit nisi Deo judicanteapud quem non est iniquitas et novit diversaspœnas meritis distribuere delinquentium Sicutautem supernus Dominus dicit laquo Omnis qui facitpeccatum servus est peccati31 raquo ac per hoc multiquidem religiosi dominis iniquis non tamenliberis serviunt laquo A quo enim quis devictus esthuic et servus addictus est32 raquo Et utique feliciusservitur homini quam libidini cum saeligvissimodominatu vastet corda mortalium ut aliasomittam libido ipsa dominandi Hominibusautem illo pacis ordine quo aliis alii subjecti suntsicut prodest humilitas servientibus ita nocetsuperbia dominantibus Nullus autem natura inqua prius Deus hominem condidit servus esthominis aut peccati Verum et pœnalis servitus ealege ordinatur quaelig naturalem ordinem conservarijubet perturbari vetat quia [43] si contra eamlegem non esset factum nihil esset poenaliservitute coercendum Ideoque Apostolus etiamservos monet subditos esse dominis suis33 et exanimo eis cum bona voluntate servire ut scilicetsi non possunt a dominis liberi fieri suamservitutem ipsi quodam modo liberam faciant non timore subdolo sed fideli dilectione

31 Joan VIII 3432 2 Petr II 1933 Ephes V 5

51

serviendo donec transeat iniquitas et evacueturomnis principatus et potestas humana et sitDeus omnia in omnibus

CAPUT XVI

De aeligquo jure dominandiQUOCIRCA etiamsi habuerunt servos justi

patres nostri sic quidem administrabantdomesticam pacem ut secundum haeligc temporaliabona filiorum sortem a servorum conditionedistinguerent ad Deum autem colendum in quoaeligterna bona speranda sunt omnibus domus suaeligmembris pari dilectione consulerent Quodnaturalis ordo ita praeligscribit ut nomenpatrumfamilias hinc exortum sit et tam latevulgatum ut inique etiam dominantes hoc segaudeant appellari Qui autem veri patresfamiliassunt omnibus in familia sua tanquam filiis adcolendum et promerendum Deum consulunt desiderantes atque optantes venire ad cœlestemdomum ubi necessarium non sit officiumimperandi mortalibus quia necessarium non eritofficium consulendi jam in illa immortalitatefelicibus quo donec veniatur magis debentpatres quod dominantur quam servi tolerarequod serviunt Si quis [44] autem in domo perinobedientiam domesticaelig paci adversaturcorripitur seu verbo seu verbere seu quolibetalio genere pœnaelig justo atque licito quantumsocietas humana concedit pro ejus qui corripitur

52

utilitate ut paci unde dissiluerat coaptetur Sicutenim non est beneficentia adjuvando efficere utbonum quod majus est amittatur ita non estinnocentia parcendo sinere ut in malum graviusincidatur Pertinet ergo ad innocentis officiumnon solum nemini malum inferre verumetiamcohibere a peccato vel punire peccatum ut autipse qui plectitur corrigatur experimento aut aliiterreantur exemplo Quia igitur hominis domusinitium sive particula debet esse civitatis omneautem initium ad aliquem sui generis finem etomnis pars ad universi cujus pars estintegritatem refertur satis apparet esseconsequens ut ad pacem civicam pax domesticareferatur id est ut ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium referaturad ordinatam imperandi obediendiqueconcordiam civium Ita fit ut ex lege civitatispraeligcepta sumere patremfamilias oporteat quibusdomum suam sic regat ut sit paci accommodatacivitatis

CAPUT XVII

Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacemhabeat et unde discordiam

SED domus hominum qui non vivunt ex fidepacem terrenam ex hujus temporalis vitaelig rebuscommodisque sectatur Domus autem hominumex fide viventium [45] expectat ea quaelig infuturum aeligterna promissa sunt terre- nisque rebus

53

ac temporalibus tanquam peregrina utitur nonquibus capiatur et avertatur quo tendit in Deumsed quibus sustentetur ad facilius tolerandaminimeque augenda onera corporis corruptibilisquod aggravat animam34 Idcirco rerum vitaelig huicmortali necessariarum utrisque hominibus etutrique domui communis est usus sed tinisutendi quique suus proprius mu Itumquediversus Ita etiam terrena Civitas quaelig non vivitex fide terrenam pacem appetit in eoque defigitimperandi obediendique concordiam civium utsit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibushumanarum quaeligdam compositio voluntatumCivitas autem cœlestis vel potius pars ejus quaeligin hac mortalitate peregrinatur et vivit ex fideetiam ista pace necesse est utatur donec ipsa cuitalis pax necessaria est mortalitas transeat Ac perhoc dum apud terrenam Civitatem velutcaptivam vitam suaelig peregrinationis agit jampromissione redemptionis et dono spiritalitanquam pignore accepto legibus terrenaeligCivitatis quibus haeligc administrantur quaeligsustentandae mortali vitaelig accommodata suntobtemperare non dubitat ut quoniam communisest ipsa mortalitas servetur in rebus ad eamperlinentibus inter Civitatem utramque concordiaVerum quia terrena Civitas habuit quosdam suossapientes quos divina improbat disciplina qui velsuspicati vel decepti a daeligmonibus crederent34 Sap IX 15

54

multos deos conciliandos esse rebus humanis adquorum diversa quodam modo cilicia diversasubdita pertinerent ad alium corpus ad aliumanimus inque ipso corpore ad alium caput adalium cervix et caeligtera singula ad singulos similiter in animo ad alium ingenium ad aliumdoctrina ad alium ira ad alium concupiscentia inque [46] ipsis rebus vitaelig adjacentibus ad aliumpecus ad alium triticum ad alium vinum adalium oleum ad alium sylvaelig ad alium nummi adalium navigatio ad alium bella atque victoriaelig adalium conjugia ad alium partus ac fœcunditas etad alios alia caeligtera cœlestis autem Civitas unumDeum solum colendum nosset eiquetantummodo serviendum servitute illa quaelig graeligceλατρεία dicitur et nonnisi Deo debetur fidelipietate censeret factum est ut religionis legescum terrena Civitate non posset haberecommunes proque his ab ea dissentire haberetnecesse atque oneri esse diversa sentientibuseorumque iras et odia et persecutionum impetussustinere nisi cum animos adversantiumaliquando terrore suaelig multitudinis et semperdivino adjutorio propulsaret Haeligc ergo cœlestisCivitas dum peregrinatur in terra ex omnibusgentibus cives evocat atque in omnibus linguisperegrinam colligit societatem non curansquidquid in moribus legibus institutisquediversum est quibus pax terrena vel conquiriturvel tenetur nihil eorum rescindens nec

55

destruens imo etiam servans ac sequens quodlicet diversum in diversis nationibus ad unumtamen eumdemque finem terrenaelig pacisintenditur si religionem qua unus summus etverus Deus colendus docetur non impedit Utiturergo etiam cœlestis Civitas in hac suaperegrinatione pace terrena et de rebus admortalem hominum naturam pertinentibushumanarum voluntatum compositionemquantum salva pietate ac religione concediturtuetur atque appetit eamque terrenam pacemrefert ad cœlestem pacem quaelig vere ita pax estut rationalis duntaxat creaturaelig sola pax habendaatque dicenda sit ordinatissima scilicet etconcordissima societas fruendi Deo et invicem inDeo quo cum ventum fuerit non erit vitamortalis sed plane certeque vitalis nec corpus[47] animale quod dum corrumpitur aggravatanimam35 sed spiritale sine ulla indigentia ex omniparte subditum voluntati Hanc pacem dumperegrinatur in fide habet atque ex hac fide justevivit cum ad illam pacem adipiscendam refertquidquid bonarum actionum gerit erga Deum etproximum quoniam vita civitatis utique socialisest

CAPUT XVIII

Quam diversa sit Academice novaelig ambiguitas aconstantia fulci christianaelig

35 Sap IX 15

56

QUOD autem attinet ad illam differentiamquam de Academicis novis Varro adhibuit quibusincerta sunt omnia omnino Civitas Dei talemdubitationem tanquam dementiam detestaturhabens de rebus quas mente atque rationecomprehendit etiamsi parvam propter corpuscorruptibile quod aggravat animam quoniamsicut dicit Apostolus laquo Ex parte scimus36 raquotamen certissimam scientiam creditque sensibusin rei cujusque evidentia quibus per corpusanimus utitur quoniam miserabilius fallitur quinunquam putat eis esse credendum Credit etiamScripturis sanctis et veteribus et novis quasCanonicas appellamus unde fides ipsa conceptaest ex qua justus vivit37 per quam sinedubitatione ambulamus quandiu peregrinamur aDomino38 qua salva atque certa de quibusdamrebus quas neque sensu neque rationepercepimus neque nobis per Scripturamcanonicam [48] claruerunt nec per testes quibusnon credere absurdum est in nostram notitiampervenerunt sine justa reprehensione dubitamus

CAPUT XIX

De habitu et moribus populi christianiNIHIL sane ad istam pertinet Civitatem quo

habitu vel more vivendi si non est contra divina

36 1 Cor XIII 937 Habac II 4 et Rom I 1738 2 Cor V 6

57

praeligcepta istam fidem qua pervenitur ad Deumquisque sectetur unde ipsos quoquephilosophos quando Christiani fiunt nonhabitum vel consuetudinem victus quaelig nihilimpedit religionem sed falsa dogmata mutarecompellit Unde illam quam Varro adhibuit exCynicis differentiam si nihil turpiter atqueintemperanter agat omnino non curat Ex tribusvero illis vitaelig generibus otioso actuoso et exutroque composito quamvis salva fide quisquepossit in quolibet eorum vitam ducere et adsempiterna praeligmia pervenire interest tamenquid amore teneat veritatis quid officio charitatisimpendat Nec sic quisque debet esse otiosus utin eodem otio utilitatem non cogitet proximi necsic actuosus ut contemplationem non requiratDei In otio non iners vacatio delectare debet sed aut inquisitio aut inventio veritatis ut in eaquisque proficiat et quod invenerit teneat etalteri non invideat In actione vero non amandusest honor in hac vita sive potentia quoniamomnia vana sub sole sed opus ipsum quod pereumdem honorem vel potentiam fit si recte atqueutiliter fit id est ut valeat ad eam salutemsubditorum quaelig secundum Deum est unde jamsuperius [49] disputavimus39 Propter quod aitApostolus laquo Qui episcopatum desiderat bonumopus desiderat40 raquo Exponere voluit quid sit

39 Vide supra c 640 1 Tim III 1

58

episcopatus quia nomen est operis non honorisGraeligcum est enim atque inde ductum vocabulumquod ille qui praeligficitur eis quibus praeligficitursuperintendit curam eorum scilicet gerens ἐπὶquippe super σκοπὸς vero intentio est ergoἐπισκοπεῖν si velimus latine superintenderepossumus dicere ut intelligat non se esseepiscopum qui praeligesse dilexerit non prodesseItaque a studio cognoscendae veritatis nemoprohibetur quod ad laudabile pertinet otium LOCUS VERO SUPERIOR sine quo regi populusnon potest etsi ita teneatur atque administretur utdecet tamen indecenter appetitur QuamobremOTIUM SA ACTUM quaeligrit charitas veritatis negotium justum suscipit necessitas charitatisQuam sarcinam si nullus imponit percipiendaeatque intuendaelig vacandum est veritati si autemimponitur suscipienda est propter charitatisnecessitatem sed nec sic omni modo veritatisdelectatio deserenda est ne subtrahatur illasuavitas et opprimat ista necessitas

CAPUT XX

Quod cives sanctorum in vitaelig hujus tempore spe beatisint

Quamobrem summum bonum Civitatis Deicum sit aeligterna pax atque perfecta non perquammortales transeant nascendo atque moriendo sedin qua immortales maneant nihil adversi omninopatiendo quis est qui [50] illam vitam vel

59

beatissimam neget vel in ejus comparationeistam quaelig hic agitur quantislibet animi etcorporis externarumque rerum bonis plena sitnon miserrimam judicet Quam tamenquicumque sic habet ut ejus usum referat ad illiusfinem quam diligit ardentissime ac fidelissimesperat non absurde dici etiam nunc beatus potestspe illa potius quam re ista Res vero ista sine speilla beatitudo falsa et magna miseria non enimveris animi bonis utitur Quoniam non est verasapientia quaelig intentionem suam in his quaeligprudenter discernit gerit fortiter cohibettemperanter justeque distribuit non in illumdirigit finem ubi erit Deus omnia in omnibusaeligternitate certa et pace perfecta41

CAPUT XXI

An secundum definitiones Scipionis quaelig in dialogoCiceronis sunt unquam fuerit romana respublica

I QUA PROPTER nunc est locus ut quampotero breviter ac dilucide expediam quod insecundo hujus Operis libro me demonstraturumesse promisi secundum definitiones quibus apudCiceronemutitur Scipio in libris de Republicanunquam rempublicam fuisse romanam Breviterenim rempublicam definit esse rem populi Quaeligdefinitio si vera est nunquam fuit romanarespublica quia nunquam fuit res populi quamdefinitionem voluit esse rei- publicae Populum

41 1 Cor XV 28

60

enim esse definivit coctum multitudinis jurisconsensu et utilitatis communione sociatumQuid [51] autem dicat juris consensumdisputando explicat per hoc ostendens geri sinejustitia non posse rempublicam ubi ergo justitiavera non est nec jus potest Quod enim jure fitprofecto juste fit Quod autem fit injuste nec jurefieri potest Non enim jura dicenda sunt velputanda iniqua hominum constituta cum illudetiam ipsi jus esse dicant quod de justitiaelig fontemanaverit falsumque esse quod a quibusdamnon recte sentientibus dici solet id esse jus quodei qui plus potest utile est Quocirca ubi non estvera justitia juris consensu sociatus cœtushominum non potest esse et ideo nec populusjuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem et si non populus nec res populi sedqualiscumque multitudinis quaelig populi nominedigna non est Ac per hoc si respublica res populiest et populus non est qui consensu non sociatusest juris non est autem jus ubi nulla justitia est procul dubio colligitur ubi justitia non est nonesse rempublicam Justitia porro ea virtus est quaeligsua cuique distribuit Quaelig igitur justitia esthominis quaelig ipsum hominem Deo vero tollit etimmundis daeligmonibus subdit Hoccine est suacuique distribuere An qui fundum aufert ei aquo emptus est et tradit ei qui nihil in eo habetjuris injustus et qui se ipsum aufert dominanti

61

Deo a quo factus est et malignis servit spiritibusjustus est

II Disputatur certe acerrime atque fortissimein eisdem ipsis de Republica libris adversusinjustitiam pro justitia Et quoniam cum priusageretur pro injustitiaelig partibus contra justitiam etdiceretur nisi per injustitiam rempublicam stareaugerique non posse hoc vel uti validissimumpositum erat injustum esse ut homineshominibus dominantibus serviant quam tameninjustitiam nisi sequatur imperiosa civitas cujusest magna respublica non eam posse provinciisimperare responsum est a parte [52] justitiaeligideo justum esse quod talibus hominibus sit utilisservitus et pro utilitate eorum fieri cum recte litid est cum improbis aufertur injuriarum licentia et domiti se melius habebunt quia indomitideterius se habuerunt subditumque est ut istaratio firmaretur veluti a natura sumptum nobileexemplum atque dictum est laquo Cur igitur Deushomini animus imperat corpori ratio libidinicaeligterisque vitiosis animi partibus raquo Plane hocexemplo satis edoctum est quibusdam esse utilemservitutem et Deo quidem ut serviatur utile esseomnibus Serviens autem Deo animus recteimperat corpori inque ipso animo ratio DominoDeo subdita recte imperat libidini vitiisquecaeligteris Quapropter ubi homo Deo non servitquid in eo putandum est esse justitiae quandoquidem Deo non serviens nullo modo

62

potest juste animus corpori aut humana ratiovitiis imperare Etsi in homine tali non est ullajustitia procul dubio nec in hominum cretu quiex hominibus talibus constat Non est hic ergojuris ille consensus qui hominum multitudinempopulum facit cujus res dicitur esse respublicaNam de utilitate quid dicam cujus etiamcommunione sociatus coetus hominum sicut sehabet ista definitio populus nuncupatur Quamvis enim si diligenter attendas nec utilitassit ulla viventium qui vivunt impie sicut vivitomnis qui non servit Deo servitque daeligmonibustanto magis impiis quanto magis sibi cum sintimmundissimi spiritus tanquam diis sacrificarivolunt tamen quod de juris consensu diximussatis esse arbitror unde appareat per hancdefinitionem non esse populum cujus respublicaesse dicatur in quo justitia non est Si enim dicuntnon spiritibus immundis sed diis bonis atquesanctis in sua republica servisse Romanos numquid eadem toties repetenda sunt quaelig jamsatis imo ultra quam satis est diximus Quisenim ad [53] hunc locum per superiores hujusOperis libros pervenit qui dubitare adhuc possitmalis et impuris daemonibus servisse Romanosnisi vel nimium stolidus vel impudentissimecontentiosus Sed ut taceam quales sint quossacrificiis colebant in lege veri Dei scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino

63

tantum42 raquo Nec bonis igitur nec malis diissacrificari voluit qui hoc cum tantacomminatione praeligcepit

CAPUT XXII

An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari

SED responderi potest laquo Quis iste Deus estaut unde dignus probatur cui deberentobtemperare Romani ut nullum deorum praeligteripsum colerent sacrificiis Magnaelig caeligcitatis estadhuc quaeligrere quis iste sit Deus Ipse est Deuscujus Prophetaelig praeligdixerunt ista quaelig cernimusIpse est Deus a quo responsum accepitAbraham laquo In semine Luo benedicentur omnesgentes43 raquo Quod in Christo fieri qui secundumcarnem de illo semine exortus est iidem ipsi quiremanserunt hujus nominis inimici velintnolintve cognoscunt Ipse est Deus cujus divinusSpiritus per eos locutus est quorum praeligdictaatque completa per Ecclesiam quam videmustoto orbe diffusam in libris superioribus posuiIpse est Deus quem Varro doctissimusRomanorum Jovem putat quamvis nesciens quidloquatur quod tamen ideo commemorandumputavi quoniam vir tantas scientiaelig nec nullumistum Deum [54] potuit existimare nec vilemHunc enim cum esse credidit quem summum

42 Exod XXII 2043 Gen XXII 18

64

putavit Deum Postremo ipse est Deus quemdoctissimus philosophorum quamvisChristianorum acerrimus inimicus etiam pereorum oracula quos deos putat Deum magnumPorphyrius confitetur

CAPUT XXIII

Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsa essede Christo

I NAM in libris quos ἐκ λογίων φιλοσοφίαςappellat in quibus exequitur atque conscribitrerum ad philosophiam pertinentium velut divinaresponsa ut ipsa verba ejus quemadmodum exlingua graeligca in latinam interpretata sunt ponam laquo Interroganti inquit quem Deum placandorevocare possit uxorem suam a Christianismohaec ait versibus Apollo raquo Deinde verba velutApollinis ista sunt laquo Forte magis poteris in aquaimpressis litteris scribere aut adinflans pennasleves per aera ut avis volare quam pollutaeligrevoces impiaelig uxoris sensum Pergat quomodovult inanibus fallaciis perseverans etlamentationibus fallacissimis mortuum Deumcantans quem a judicibus recta sentientibusperditum pessima in speciosis ferro juncta morsinterfecit raquo Deinde post hos versus Apollinis quinon stante metro latine interpretati suntsubjunxit atque ait laquo In his quidemtergiversationem irremediabilis sententiaelig eorummanifestavit dicens Quoniam Judaei suscipiunt

65

Deum magis quam isti raquo Ecce ubi decoloransChristum Judaeos proposuit Christianisconfitens quod Judaeligi suscipiant Deum Sic enimexposuit versus Apollinis ubi a [55] judicibusrecta sentientibus Christum dicit occisumtanquam illis juste judicantibus merito sit illepunitus Viderit quid de Christo vates mendaxApollinis dixerit atque iste crediderit aut fortassevatem quod non dixit dixisse iste ipseconfinxerit quam vero sibi constet vel ipsaoracula inter se faciat convenire postea-videbimus Hic tamen Judaeligos tanquam Deisusceptores recte dicit judicasse de Christo quodeum morte pessima excruciandum essecensuerint Deus itaque Judaeligorum cui perhibettestimonium audiendus fuit dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur nisi Domino tantum44 raquo Sed admanifestiora veniamus et audiamus quammagnum Deum dicat esse Judaeligorum Item ad eaquaelig interrogavit Apollinem quid melius verbumsive ratio an lex laquo Respondit inquit versibushaeligc dicens raquo Ac deinde subjicit Apollinis versusin quibus et isti sunt ut quantum satis est indedecerpam laquo In Deum vero inquit generatoremet in regem ante omnia quem tremit cœlum etterra atque mare et infernorum abdita et ipsanumina perhorrescunt quorum lex est Paterquem valde sancti honorant Hebraeligi raquo Talioraculo dei sui Apollinis Porphyrius tam44 Exod XX 20

66

magnum Deum dixit Hebraeligorum ut cum et ipsanumina perhorrescant Cum ergo Deus istedixerit laquo Sacrificans diis eradicabitur raquo mirorquod ipse Porphyrius non perhorruerit etsacrificans diis eradicari non formidaverit

II Dicit etiam bona philosophus iste deChristo quasi oblitus illius de qua paulo antelocuti sumus contumeliae suaelig aut quasi insomnis dii ejus maledixerint Christo et evigilanteseum bonum esse cognoverint dignequelaudaverint Denique tanquam mirabile aliquidatque incredibile prolaturus laquo Praeligter opinioneminquit [56] profecto quibusdam videatur essequod dicturi sumus Christum enim dii piissimumpronuntiaverunt et immortalem factum et cumbona praeligdicatione ejus meminerunt Christianosvero pollutos inquit et contaminatos et erroreimplicatos esse dicunt et multis talibus adversuseos blasphemiis utuntur45 raquo Deinde subjicit vellitdeorum oracula blasphemantium Christianos Etpost haeligc laquo De Christo autem inquitinterrogantibus si est Deus ait Hecate Quoniamquidem immortalis anima post corpus ut inceditnosti a sapientia autem abscissa semper errat viripietate praeligstantissimi est illa anima hanc coluntaliena a se veritate raquo Deinde post verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens laquo Piissimumigitur virum inquit eum dixit et ejus animamsicut et aliorum piorum post obitum45 Haeligc eadem graeligce apud Eusebium 1 III de Demonst Evang c 6

67

immortalitate donatam et hanc colere Christianosignorantes raquo Interrogantibus autem inquit laquo Curergo damnatus est raquo Oraculo respondit dea laquo Corpus quidem debilitantibus tormentis semperoppositum est anima autem piorum cœlesti sediinsidet Illa vero anima aliis animabus fataliterdedit quibus fata non annuerunt deorumobtinere dona neque habere Jovis immortalisagnitionem errore implicari Propterea ergo diisexosi quia quibus fato non fuit nosse Deum necdona a diis accipere his fataliter dedit iste erroreimplicari Ipse vero pius et in cœlum sicut piiconcessit Itaque hunc quidem non blasphemabismisereberis autem hominum dementiam ex eo ineis facile praeligcepsque periculum raquo

III Quis ita stultus est ut non intelligat aut abhomine callido eoque Christianis inimicissimohaeligc oracula fuisse conficta aut consilio simili abimpuris daeligmonibus ista fuisse responsa utscilicet quoniam laudant Christum proptereacredantur veraciter vituperare Christianos [57]atque ita si possint intercludant viam salutisaeligternaelig in qua fit quisque Christianus Suaeligquippe nocendi astutiaelig milleformi sentiunt nonesse contrarium si credatur cis laudantibusChristum dum tamen credatur etiamvituperantibus Christianos ut eum qui utrumquecrediderit talem Christi faciant laudatorem nevelit esse Christianus ac sic quamvis ah illolaudatus ab istorum tamen daemonum dominatu

68

eum non liberet Christus Praeligsertim quia italaudant Christum ut quisquis in eum talemcrediderit qualis ab eis praeligdicatur Christianusverus non sit sed Photinianus haeligreticus quitantummodo hominem non etiam Deum noveritChristum et ideo per eum salvus esse non possitnec istorum mendaciloquorum daeligmonumlaqueos vitare vel solvere Nos autem nequeApollinem vituperantem Christum nequeHecaten possumus approbare laudantem Illequippe tanquam iniquum Christum vult crediquem a judicibus recta sentientibus dicit occisum ista hominem piissimum sed hominem tantumUna est tamen et illius et hujus intentio ut nolinthomines esse Christanos quia nisi Christianierunt ab eorum erui potestate non poterunt Istevero philosophus vel potius qui talibus adversusChristianos quasi oraculis credunt prius faciant sipossunt ut inter se de ipso Christo Hecate atqueApollo concordent eumque aut ambocondemnent aut ambo collaudent Quod si facerepotuissent nihilominus nos et vituperatores etlaudatores Christi fallaces daeligmones vitaremusCum vero eorum deus et dea inter se de Christoille vituperando ista laudando dissentiant profecto eis blasphemantibus Christianos noncredunt homines si recte ipsi sentiant

IV Sane Christum laudans vel Porphyriusvel Hecale cum dicat eum ipsum dedisse fataliterChristianis ut implicarentur errore causas tamen

69

ejusdem sicut [58] putat-pandit erroris Quasantequam ex verbis ejus exponam prius quaeligro laquo Si fataliter dedit Christus Christianis errorisimplicationem utrum volens an nolens dederitSi volens quomodo justus Si nolens quomodobeatus Sed jam causas ipsius audiamus errorislaquo Sunt inquit spiritus terreni minimi locoquodam malorum daemonum potestati subjectiAb his sapientes Hebraeorum quorum unus isteetiam Jesus fuit sicut audisti divina Apollinisquae superius dicta sunt ab his ergo Hebraeligidaemonibus pessimis et minoribus spiritibusvetabant religiosos et ipsis vacare prohibebant venerari autem magis cœlestes deos ampliusautem venerari Deum Patrem Hoc autem inquitet dii praeligcipiunt et in superioribus ostendimusquemadmodum animum advertere ad Deummonent et illum colere ubique imperant Verumindocti et impiaelig naturaelig quibus vere fatum nonconcessit a diis dona obtinere neque habere Jovisimmortalis notionem non audientes et deos etdivinos viros deos quidem omnes recusaveruntprohibitos autem daeligmones et hos non odisse sedrevereri Deum autem simulantes colere ea solaper quaelig Deus adoratur non agunt Nam Deusquidem utpote omnium Pater nullius indiget sed nobis est bene cum eum per justitiam etcastitatem aliasque virtutes adoramus ipsamvitam precem ad ipsum facientes per imitationemet inquisitionem de ipso Inquisitio enim purgat

70

inquit imitatio deificat allectionem ad ipsumoperando Bene quidem praeligdicavit DeumPatrem et quibus sit colendus moribus dixitQuibus praeligceptis prophetici libri pleni suntHebraeorum quando sanctorum vita sivevituperatur sive laudatur Sed in Christianistantum errat aut tantum calumniatur quantumvolunt daemones quos opinatur deos quasicuiquam difficile sit recolere quaelig turpia quaeligdedecora erga deorum obsequium [59] in theatrisagebantur et templis et attendere quaelig leganturdicantur audiantur in ecclesiis vel Deo vero quidofferatur et hinc intelligere ubi aeligdificium et ubiruina sit morum Quis autem huic dixit velinspiravit nisi diabolicus spiritus tam vanumapertumque mendacium quod daeligmones abHebraeligis coli prohibitos revereantur potius quamoderint Christiani Sed Deus ille quem colueruntsapientes Hebraeorum etiam cœlestibus sanctisAngelis et Virtutibus Dei quos beatissimostanquam cives in hac nostra peregrinationemortali veneramur et amamus sacrificari vetatintonans in lege sua quam dedit populo suohebraeligo et valde minaciter dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur46 raquo Et ne quisquam putaretdaemonibus pessimis terrenisque spiritibus quosiste dicit minimos vel minores ne sacrificetur essepraeligceptum quia et ipsi in Scripturis sanctis dictisunt dii non Hebraeorum sed gentium quod46 Exod XXII 20

71

evidenter in Psalmo Septuaginta interpretesposuerunt dicentes laquo Quoniam omnes diigentium daemonia47 raquo ne quis ergo putaret istisquidem daemoniis prohibitum cœlestibus autemvel omnibus vel aliquibus sacrificari essepermissum mox addidit laquo Nisi Domino soli raquo idest nisi Domino tantum ne forte in eo quod ait laquo Nisi Domino soli raquo Dominum solem credatesse quispiam cui sacrificandum putat quod nonita esse intelligendum in scripturis graeligcisfacillime reperitur

V Deus igitur Hebraeorum cui tam magnumtantus etiam iste philosophus perhibettestimonium legem dedit hebraeligo populo suohebraeligo sermone conscriptam non obscuram etincognitam sed omnibus jam gentibusdiffamatam in qua lege scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Dominotantum48 raquo Quid opus est in hac [60] ejus legeejusque Prophetis de hac re multa perquirere Imo non perquirere non enim abstrusa vel rarasunt sed aperta et crebra colligere et in hacdisputatione mea ponere quibus luce clariusapparet nulli omnino nisi tantum sibi Deumverum et summum voluisse sacrificari Ecce hocunum breviter imo granditer minaciter sedveraciter dictum ab illo Deo quem tamexcellenter eorum doctissimi praeligdicant audiatur

47 Psal XCV48 Exod XVII 20

72

timeatur impleatur ne inobedientes eradicatioconsequatur laquo Sacrificans inquit diiseradicabitur nisi Domino tantum raquo non quo reiegeat alicujus sed quia nobis expedit ut res ejussimus Hinc enim canitur in sacris LitterisHebraeorum laquo Dixi Domino Deus meus es tuquoniam bonorum meorum non eges49 raquo Hujusautem praeligclarissimum atque optimum sacrificiumnon ipsi sumus hoc est Civitas ejus cujus reimysterium celebramus oblationibus nostris quaeligfidelibus notaelig sunt sicut in libris praeligcedentibusdisputavimus Cessaturas enim victimas quas inumbra futuri offerebant Judaeligi et unumsacrificium gentes a solis ortu usque ad occasumsicut jam fieri cernimus oblaturas per Prophetashebraeligos oracula increpuere divina ex quibusquantum satis visum est nonnulla protulimus ethuic jam operi aspersimus Quapropter ubi nonest ista justitia ut secundum suam gratiam civitatiobedienti Deus imperet unus et summus necuiquam sacrificet nisi tantum sibi et per hoc inomnibus hominibus ad eamdem civitatemperlinentibus atque obedientibus Deo animusetiam corpori atque ratio vitiis ordine legitimofideliter imperet ut quemadmodum justus unusita coctus populusque justorum vivat ex fidequae operatur per dilectionem qua homo diligitDeum sicut diligendus est Deus et proximumsicut semetipsum ubi ergo non est ista justitia49 Psal XV 2

73

profecto non [61] est cœtus hominum jurisconsensu et utilitatis communione sociatus Quodsi non est utique populus non est si vera est haeligcpopuli definitio Ergo nec respublica est quia respopuli non est ubi ipse populus non est

CAPUT XXIV

Qua definitione constet populi et reipublicaelignuncupationem recte sibi non solum Romanos sed etiamregna alia vindicare

Si autem populus non isto sed alio definiaturmodo velut si dicatur populus est cœtusmultitudinis rationalis rerum quas diligit concordicommunione sociatus profecto ut videatur qualisquisque populus sit illa sunt intuenda quaelig diligitQuaeligcumque tamen diligat si cœtus estmultitudinis non pecorum sed rationaliumcreaturarum et eorum quaelig diligit communioneconcordi sociatus est non absurde populusnuncupatur tanto utique melior quanto inmelioribus tantoque deterior quanto est indeterioribus concors Secundum istamdefinitionem nostram romanus populus populusest et res ejus sine dubitatione respublica Quidautem primis temporibus suis quidve sequentibuspopulus ille dilexerit et quibus moribus adcruentissimas seditiones atque inde ad socialiaatque civilia bella perveniens ipsam concordiamquaelig salus quodam modo est populi ruperit atquecorruperit testatur historia de qua in

74

praeligcedentibus libris multa posuimus50 Nec ideotamen vel ipsum non esse populum vel ejus remdixerim non esse rempublicam quandiu manetqualiscumque multitudinis rationalis cœtus rerum[62] quas diligit concordi communione sociatusQuod autem de isto populo et de ista republicadixi hoc de Atheniensium vel quorumcumqueGraeligcorum hoc de AEliggyptiorum hoc de illapriore Babylone Assyriorum quando in rebus suispublicis imperia vel parva vel magna tenuerunt etde alia quacumque aliarum gentium intelligardixisse atque sensisse Generaliter quippe Civitasimpiorum cui non imperat Deus obedienti sibiut sacrificium non oderat nisi tantummodo sibiet per hoc in illa et animus corpori ratioque vitiisrecte ac fideliter imperet caret justitiaelig veritate

CAPUT XXV

Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi non estvera religio

QUAMLIBET enim videatur animus corpori etratio vitiis laudabiliter imperare si Deo animus etratio ipsa non servit sicut sibi serviendum esseipse Deus praeligcepit nullo modo corpori vitiisquerecte imperat Nam qualis corporis atque vitiorumpotest esse mens domina veri Dei nescia necejus imperio subjugata sed vitiosissimisdaeligmonibus corrumpentibus prostituta51 Proinde

50 Liber I c 30 et lib II et III etc51 Vide lib XIII de Trinit c 20 et lib XIV c 1

75

virtutes quas sibi habere videtur per quasimperat corpori et vitiis ad quodlibetadipiscendum vel tenendum nisi ad Deumretulerit etiam ipsaelig vitia sunt potius quamvirtutes Nam licet a quibusdam tunc verre ethonestaelig putentur esse virtutes cum ad se ipsasreferuntur nec propter aliud expetuntur etiamtunc inflataelig ac superbaelig sunt et ideo non [63]virtutes sed vitia judicanda sunt Sicut enim nonest a carne sed super carnem quod carnem facitvivere sic non est ab homine sed superhominem quod hominem facit beate vivere necsolum hominem sed etiam quamlibet PotestatemVirtutemque cœlestem

CAPUT XXVI

De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum iri hoc peregrinus est mundo

QUOCIRCA ut vita carnis anima est ita beatavita hominis Deus est de quo dicunt sacraeligLitteraelig Hebraeligorum laquo Beatus populus cujus estDominus Deus ipsius52 raquo Miser igitur populus abisto alienatus Deo Diligit tamen ipse etiamquamdam pacem suam non improbandam quamquidem non habebit in fine quia non ea beneutitur ante finem Hanc autem ut interim habeatin hac vita nostra etiam interest quoniamquandiu permixtaelig sunt ambaelig Civitates utimur etnos pace Babylonis ex qua ita per fidem Dei

52 Psal CXLIII 15

76

populus liberatur ut apud hanc interimperegrinetur Propter quod et Apostolusadmonuit Ecclesiam Ut oraret pro regibus ejusatque sublimibus addens et dicens laquo Ut quietamet tranquillam vitam agamus cum omni pietate etcharitate53 raquo Et propheta Jeremias cum populoDei veteri venturam praelignuntiaret captivitatem etdivinitus imperaret ut obedienter in Babyloniamirent Deo suo etiam ista patientia servientesmonuit et ipse ut oraretur pro illa dicens laquo Quiain ejus est pace pax vestra54 raquo utique interimtemporalis quaelig bonis malisque communis est[64]

CAPUT XXVII

De pace servientium Deo cujus perfecta tranquillitasin hac temporali vita non potest apprehendi

PAX autem nostra propria et hic est cum Deoper fidem et in aeligternum erit cum illo perspeciem55 Sed hic sive illa communis sive nostrapropria talis est pax ut solatium miseriaelig sitpotius quam beatitudinis gaudium Ipsa quoquenostra justitia quamvis vera sit propter veri bonifinem ad quem refertur tamen tanta est in hacvita ut potius peccatorum remissione constetquam perfectione virtutum Testis est oratiototius Civitatis Dei quaelig peregrinatur in terris Per

53 1 Tim II 254 Jerem XXIX 755 2 Cor V 7

77

omnia quippe membra sua clamat ad Deum laquo Dimitte nobis debita nostra sicut et nosdimittimus debitoribus nostris56 raquo Nec pro cis estefficax haeligc oratio quorum fides sine operibusmortua est57 sed pro eis quorum fides perdilectionem operatur58 Quia enim Deo quidemsubdita in hac tamen conditione mortali etcorpore corruptibili quod aggravat animam59 nonperfecte vitiis ratio imperat ideo necessaria estjustis talis oratio Nam profecto quanquamimperetur nequaquam sine conflictu vitiisimperatur Et utique aliquid subrepit in hoc locoinfirmitatis etiam bene confligenti sive hostibustalibus victis subjectisque dominanti unde si nonfacili operatione certe labili locutione aut volatilicogitatione peccetur Et ideo quandiu vitiisimperatur plena pax non est quia [65] et illa quaeligresistunt periculoso debellantur praeliglio et illaquaelig victa sunt nondum securo triumphanturotio sed adhuc sollicito premuntur imperio Inhis ergo tentationibus de quibus omnibus indivinis eloquiis breviter dictum est laquo Numquidnon tentatio est vita humana super terram60 raquoquis ita vivere se praeligsumat ut dicere Deo laquo Dimitte nobis debita nostra raquo non necesse

56 Matth V 1257 Jacob II 17-2658 Gal V 659 Sap XIX 1560 Job VII 1

78

habeat nisi homo elatus Nec vero magnus sedinflatus ac tumidus cui per justitiam resistit quigratiam largitur humilibus Propter quod scriptumest laquo Deus superbis resistit humilibus autem datgratiam61 raquo Hic itaque in unoquoque justitia estut obedienti Deus homini animus corpori ratioautem vitiis etiam repugnantibus imperet velsubigendo vel resistendo atque ut ab ipso Deopetatur et meritorum gratia et venia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvaturIn illa vero pace finali quo referenda et cujusadipiscendae causa habenda est ista justitiaquoniam sanata immortalitate atque incorruptionenatura vitia non habebit nec unicuique nostrumvel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit nonopus erit ut ratio vitiis quaelig nulla erunt imperet sed imperabit Deus homini animus corpori tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitasquanta vivendi regnandique felicitas Et hoc illicin omnibus atque in singulis re ternum eritaeligternumque esse certum erit et ideo paxbeatitudinis hujus vel beatitudo pacis hujussummum bonum erit [66]

CAPUT XXVIII

In quem finem venturus sit exitus impiorumEORUM autem qui non pertinent ad istam

Civitatem Dei erit e contrario miseria sempiternaquaelig etiam secunda mors dicitur quia nec anima

61 Jacob IV 6 et 1 Petr V 5

79

ibi vivere dicenda est quaelig a vita Dei alienata erit nec corpus quod aeligternis doloribus subjacebit Acper hoc ideo durior ista secunda mors erit quialiniri morte non poterit62 Sed quoniam sicutmiseria beatitudini et mors vitaelig ita bellum pacividetur esse contrarium merito quaeligritur sicutpax in bonorum finibus praeligdicata est atquelaudata quod vel quale bellum in finibusmalorum e contrario possit intelligi Verum quihoc quierit attendat quid in bello noxiumperniciosumque sit et videbit nihil aliud essequam inter se rerum adversitatem atqueconflictum Quod igitur bellum gravius et amariuscogitari potest quam ubi voluntas sic adversa estpassioni et passio voluntati ut nullius earumvictoria tales inimicitiae finiantur et ubi sicconfligit cum ipsa natura corporis vis doloris utneutrum alteri cedat Hic enim quando contingitiste conflictus aut dolor vincit et sensum morsadimit aut natura vincit et dolorem sanitas tollitIbi autem et dolor permanet ut affligat et naturaperdurat ut sentiat quia utrumque ideo nondeficit ne pœna deficiat Ad hos autem finesbonorum et malorum illos expetendos istoscavendos quoniam per judicium transibunt adillos boni ad istos mali de hoc judicio quantumDeus donaverit in consequenti voluminedisputabo [67]

62 Apoc II X et XI

80

LIBER XX

De judicio novissimo deque testimoniis cum novi tumveteris instrumenti quibus denuntiatur futurum

CAPUT I

Quod quamvis omni tempore Deus judicet in hoctamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum

I DE die ultimi judicii Dei quod ipsedonaverit locuturi eumque asserturi adversusimpios et incredulos tanquam in aeligdificiifundamento prius ponere testimonia divinadebemus Quibus qui nolunt credere humanisratiunculis falsis atque fallacibus contravenireconantur ad hoc ut aut aliud significarecontendant quod adhibetur testimonium deLitteris sacris aut omnino divinitus esse dictumnegent Nam nullum existimo esse mortalium quicum ea sicut dicta sunt intellexerit et a summoac vero Deo per animas sanctas dicta essecrediderit non eis cedat atque consentiat sive idetiam ore fateatur sive aliquo vitio faterierubescat aut metuat vel etiam pervicaciasimillima insanite id quod falsum esse novit autcredit contra id quod verum esse novit aut creditetiam contentiosissime defendere moliatur

II Quod ergo in confessione ac professionetenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de cœloesse venturum ad vivos ac mortuos judicandoshunc divini judicii ultimum [68] diem dicimus id

81

est novissimum tempus Nam per quot dies hocjudicium tendatur incertum est sedScripturarum more sanctarum diem poni solerepro tempore nemo qui illas Litteras quamlibetnegligenter legerit nescit Ideo autem cum diemjudicii Dei dicimus addimus ultimum velnovissimum quia et nunc judicat et ab humanigeneris initio judicavit dimittens de paradiso et aligno vitaelig separans primos homines peccatimagni perpetratores63 imo etiam quando Angelispeccantibus non pepercit64 quorum princepshomines a se ipso subversus invidendo subvertitprocul dubio judicavit Nec sine illius altojustoque judicio et in hoc aerio cœlo et in terriset daeligmonum et hominum miserrima vita esterroribus aeligrumnisque plenissima Verum etsinemo peccasset non sine bono rectoque judiciouniversam rationalem creaturamperseverantissime sibi Domino suo cohaeligrentemin aeligterna beatitudine retineret Judicat etiam nonsolum universaliter de genere daeligmonum atquehominum ut miseri sint propter primorummeritum peccatorum sed etiam de singulorumoperibus propriis quaelig gerunt arbitrio voluntatisNam et daeligmones ne torqueantur precantur65 nec utique injuste vel parcitur eis vel pro suaquique improbitate torquentur Et homines

63 Gen III 2364 2 Petr 465 Matth VIII 29

82

plerumque aperte semper occulte luunt pro suisfactis divinitus pœnas sive in hac vita sive postmortem quamvis nullus hominum agat recte nisidivino adjuvetur auxilio nullus daeligmonum authominum agat inique nisi divino eodemquejustissimo judicio permittatur Sicut enim aitApostolus laquo Non est iniquitas apud Deum66 raquo Etsicut ipse alibi dicit laquo Inscrutabilia sunt judiciaDei et investigabiles viaelig ejus67 raquo Non igitur inhoc libro de [69] illis primis nec de istis mediisDei judiciis sed de ipso novissimo judicioquantum ipse tribuerit disputabo quandoChristus de cœlo venturus est vivos judicaturus etmortuos Iste quippe dies judicii proprie jamvocatur eo quod nullus ibi erit imperitae querelaeliglocus cur injustus ille sil felix et cur justus illeinfelix Omnium namque tunc nonnisi bonorumvera et plena felicitas et omnium nonnisimalorum digna et summa infelicitas apparebit

CAPUT II

De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari

NUNC autem et mala aeligquo animo ferrediscimus quaelig patiuntur et boni et bona nonmagnipendere quaelig adipiscuntur et mali Ac perhoc etiam in his rebus in quibus non apparetdivina justitia salutaris est divina doctrina

66 Rom IX 1467 Id II 33

83

Nescimus enim quo judicio Dei bonus ille sitpauper malus ille sit dives iste gaudeat quempro suis perditis moribus cruciari debuissemœroribus arbitramur contristetur ille quemvita laudabilis gaudere debuisse persuadet exeatde judicio non solum inultus verumetiamdamnatus innocens aut iniquitate judicis pressusaut falsis obrutus testimoniis e contrarioscelestus adversarius ejus non solum impunitusverumetiam vindicatus insultet impius optimevaleat pius languore tabescat latrocinentursanissimi juvenes et qui nec verbo quemmdashquam laeligdere potuerunt diversa morborumatrocitate [70] affligantur infantes utiles rebushumanis immatura morte rapiantur et quividentur nec nasci debuisse diutissime insupervivant plenus criminibus sublimetur honoribuset hominem sine querela tenebraelig ignobilitatisabscondant et caeligtera hujusmodi quaelig quiscolligit quis enumerat Quaelig si haberent in ipsavelut absurditate constantiam ut in hac vita inqua laquo Homo sicut sacer Psalmus eloquiturvanitati similis factus est et dies ejus velut umbrapraeligtereunt68 raquo nonnisi mali adipiscerenturtransitoria bona ista atque terrena nec nisi bonitalia paterentur mala posset hoc referri adjudicium justum Dei vel etiam benignum ut quinon erant assecuturi bona aeligterna quaelig faciuntbeatos temporalibus vel deciperentur pro malitia68 Psal CXLIII 4

84

sua vel pro Dei misericordia consolarenturbonis et qui non erant passuri aeligterna tormentatemporalibus vel pro suis quibuscumque etquantuliscumque peccatis affligerentur velpropter implendas virtutes exercerentur malisNunc vero quando non solum in malo sunt boniet in bono mali quod videtur injustum verumetiam plerumque et malis mala eveniunt etbonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiuntjudicia Dei et investigabiles viaelig illius69 Quamvisergo nesciamus quo judicio Deus ista vel faciatvel fieri sinat apud quem summa virtus est etsumma sapientia summaque justitia nullainfirmitas nulla temeritas nulla iniquitas salubriter tamen discimus non magnipendere seubona seu mala quaelig videmus esse bonis malisquecommunia et illa bona quaeligrere quaelig bonorumatque illa mala maxime fugere quaelig propria suntmalorum Cum vero ad illud Dei judiciumvenerimus cujus tempus jam proprie dies judiciiet aliquando dies Domini nuncupatur non solumquaeligcumque tunc judicabuntur verumetiam [71]quaeligcumque ab initio judicata et quaeligcumqueusque ad illud tempus adhuc judicanda suntapparebunt esse justissima Ubi hoc quoquemanifestabitur quam justo judicio Dei fiat utnunc tam multa ac pene omnia justa judicia Deisensus mentesque mortalium lateant cum tamen

69 Rom XI 33

85

in hac re piorum fidem non lateat justum essequod latet

CAPUT III

Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig in hacvita et bonis et malis sunt communia disputavit

NEMPE Salomon sapientissimus rex Israelqui regnavit in Jerusalem librum qui vocaturEcclesiastes et a Judicis quoque habetur insacrarum canone Litterarum sic exorsus est laquo Vanitas vanitantium dixit Ecclesiastes vanitasvanitantium et omnia vanitas Quaelig hominiabundantia in omni labore suo quo laborat subsole70 raquo Et cum ex hac sententia connecteretcaeligtera commemorans aeligrumnas erroresque vitaelighujus et vanescentes interea temporum lapsusubi nihil solidum nihil stabile retinetur in earerum vanitate sub sole illud etiam deploratquodam modo quod cum sit abundantiasapientia super insipientiam sicut abundantialucis super tenebras71 sapientisque oculi sint incapite ipsius et stultus in tenebris ambulet unustamen incursus incurrat omnibus utique in hacvita quaelig sub sole agitur significans videlicet eamala quaelig bonis et malis videmus esse [72]communia Dicit etiam illud quod et bonipatiantur mala tanquam mali sint et malitanquam boni sint adipiscantur bona ita

70 Eccle I 2 371 Id II 13

86

loquens laquo Est inquit vanitas quaelig lacta est superterram quia sunt justi super quos venit sicutfactum impiorum et sunt impii super quos venitsicut factum justorum Dixi quoniam hoc quoquevanitas72 raquo In hac vanitate cui quantum satisvisum est intimandaelig totum istum librum virsapientissimus deputavit non utique ob aliudnisi ut eam vitam desideremus quaelig vanitatemnon habet sub hoc sole sed veritatem sub illo quifecit hunc solem in hac ergo vanitate numquidnisi justo Dei rectoque judicio similis eidemvanitati factus vanesceret homo In diebus tamenvanitatis suaelig interest plurimum utrum resistat anobtemperet veritati et utrum sit expers veraeligpietatis an particeps non propter vitaelig hujus velbona acquirenda vel mala vitanda vanescenti)transeuntia sed propter futurum judicium perquod erunt et bonis bona et malis mala sine linemansura Denique iste sapiens hunc librum sicconclusit ut diceret laquo Deum time et mandataejus custodi quia hoc est omnis homo quiaomne hoc opus Deus adducet in judicium inomni despecto sive bonum sive malum73 raquo Quidbrevius verius salubrius dici potuit laquo Deuminquit time et mandata ejus custodi quia hoc estomnis homo raquo Quicumque enim est hoc estcustos utique mandatorum Dei quoniam qui hocnon est nihil est Non enim ad veritatis imaginem

72 Eccle VIII 1473 Id XII 13 14

87

reformatur remanens in similitudine vanitatislaquo Quia omne hoc opus raquo id est quod ab hominesit in hac vita laquo Sive bonum sive malum Deusadducet in judicium in omni despecto raquo id est inomni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideonec videtur quoniam [73] Deus et ipsum videtnec eum despicit nec cum judicat praeligterit

CAPUT IV

Quod ad differendum de novissimo judicio Dei Noviprimum Testamenti ac deinde Veteris testimoniaprolaturus sit

HUJUS itaque ultimi judicii Dei testimonia deScripturis Sanctis quaelig ponere institui priuseligenda sunt de libris Instrumenti novi postea deveteris Quamvis enim vetera priora sint temporenova tamen anteponenda sunt dignitate quoniam illa vetera praeligconia sunt novorumNova igitur ponentur prius quaelig ut firmiusprobemus assumentur et vetera In veteribushabentur Lex et Prophetaelig in novis Evangeliumet apostolicaelig Litteraelig Ait autem Apostolus laquo Perlegem enim cognitio peccati Nunc autem sinelege justitia Dei manifestata est testificata perLegem et Prophetas justitia autem Dei perfidem Jesu Christi in omnes qui credunt74 raquo Haeligcjustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum ettestimonium habet a veteribus libris hoc est aLege et Prophetis Prius ergo ipsa causa ponenda

74 Rom III 20 22

88

est et postea testes introducendi Hunc et ipseJesus Christus ordinem servandum essedemonstrans laquo Scriba inquit eruditus in regnoDei similis est viro patrifamilias proferenti dethesauro suo nova et vetera75 raquo Non dixit laquo Vetera et nova raquo quod utique dixisset nisimaluisset meritorum ordinem servare quamtemporum [74]

CAPUT V

Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur

I ERGO ipse Salvator cum objurgaretcivitates in quibus virtutes magnas fecerat nequecrediderant et eis alienigenas anteponeret laquo Verumtamen inquit dico vobis Tyro et Sidoniremissius erit in die judicii quam vobis76 raquo Etpaulo post alteri civitati laquo Arnen inquit dicovobis quia terraelig Sodomorum remissius erit in diejudicii quam tibi77 raquo Hic evidentissime praeligdicatdiem judicii esse venturum Et alio loco laquo ViriNinivitae inquit surgent in judicio cumgeneratione ista et condemnabunt eam quiapœnitentiam egerunt in praeligdicatione Jonaelig etecce plus quam Jona hic Regina Austri surget injudicio cum generatione ista et condemnabiteam quia venit a finibus terraelig audire sapientiam

75 Matth XIII 5276 Matth XI 2277 Ibid 24

89

Salomonis et ecce plus quam Salomon hic78 raquoDuas hoc loco res discimus et venturum essejudicium et cum mortuorum resurrectioneventurum De Ninivitis enim et regina Austriquando ista dicebat de mortuis sine dubioloquebatur quos tamen in dic judiciiresurrecturos esse praeligdixit Nec ideo dixit laquo Condemnabunt raquo quia ipsi judicabunt sed quiaex ipsorum comparatione isti meritodamnabuntur

II Rursus alio loco cum de hominumbonorum et malorum nunc permixtione posteaseparatione quaelig utique die judicii futura estloqueretur adhibuit [75] similitudinem de triticoseminato et super seminatis zizaniis eamque suisexponens Discipulis laquo Qui seminat inquitbonum semen est Filius hominis ager autem estmundus bonum vero semen hi sunt filii regni zizania autem filii sunt nequam inimicus autemqui seminavit ea est diabolus messis autemconsummatio saeligculi est messores vero Angelisunt Sicut ergo colliguntur zizania et ignicomburuntur sic erit in consummatione saeligculiMittet Filius hominis Angelos suos et colligent deregno ejus omnia scandala et cos qui faciuntiniquitatem et mittent eos in caminum ignis ibierit fletus et stridor dentium Tunc justi fulgebuntsicut sol in regno Patris eorum Qui habet aures

78 Id XII 41 42

90

audiendi audiat79 raquo Hic quidem judicium vel diemjudicii non nominavit sed mullo eum clarius ipsisrebus expressit et in fine saeligculi futurum essepraeligdixit

III Item Discipulis suis laquo Amen inquit dicovobis quod vos qui secuti estis me inregeneratione cum sederit Filius hominis in sedemajestatis suaelig sedebitis et vos super sedesduodecim judicantes duodecim tribus Israel80 raquoHic discimus cum suis Discipulis judicaturumJesum Unde et alibi Judaeligis dixit laquo Si ego inBeelzebub ejicio daeligmonia filii vestri in quoejiciunt Ideo ipsi judices vestri erunt81 raquo Necquoniam super duodecim sedes sessuros esse aitduodecim solos homines cum illo judicaturosputare debemus Duodenario quippe numerouniversa quaeligdam significata est judicantiummultitudo propter duas partes numeri septenariiquo significatur plerumque universitas quaelig duaeligpartes id est tria et quatuor altera per alterammultiplicataelig duodecim faciunt Nam et quatuorter et tria quater duodecim sunt et si qua alia[76] hujus duodenarii numeri quaelig ad hoc valeatratio reperitur82 Alioquin quoniam in locum Judaeligtraditoris apostolum Matthiam legimus

79 Matth XIII 37-4380 Id XIX 2881 Id XII 2782 Vide Enar in Ps XLIX n 9

91

ordinatum83 apostolus Paulus qui plus illisomnibus laboravit84 ubi adjudicandum sedeat nonhabebit qui profecto cum aliis sanctis adnumerum judicum se pertinere demonstrat cumdicit laquo Nescitis quia Angelos judicabimus85 raquo Deipsis quoque judicandis in hoc numeroduodenario similis causa est Non enim quiadictum est laquo Judicantes duodecim tribus Israel raquotribus Levi quaelig tertia-decima est ab eis judicandanon erit aut solum illum populum non etiamcaeligteras gentes judicabunt Quod autem ait laquo Inregeneratione raquo procul dubio mortuorumresurrectionem nomine voluit regenerationisintelligi Sic enim caro nostra regenerabitur perincorruptionem quemadmodum est anima nostraregenerata per fidem

IV Multa praeligtereo quaelig de ultimo judicio itadici videntur ut diligenter considerata reperianturambigua vel magis ad aliud pertinentia sivescilicet ad eum Salvatoris adventum quo pertotum hoc tempus in Ecclesia sua venit hoc estin membris suis particulatim atque paulatimquoniam tota corpus est ejus sive ad excidiumterrenaelig Jerusalem quia et de illo cum loquiturplerumque sic loquitur tanquam de fine saeligculiatque de illo die judicii novissimo et magnoloquatur ita ut dignosci non possit omnino nisi

83 Act I 2684 1 Cor XV 1085 Id VI 3

92

ea quaelig apud tres Evangelistas MatthaeligumMarcum et Lucam de hac re similiter dicta suntinter se omnia conferantur Quaeligdam quippe alterobscurius alter explicat planius ut ea quaelig adunam rem pertinentia dicuntur appareat undedicantur Quod facere utcumque curavi inquadam epistola quam rescripsi ad beataememoria raquo virum Hesychium Salonitanaelig [77]urbis episcopum cujus epistolaelig titulus est Define saeligculi

V Proinde jam illud hic dicam quod inEvangelio secundum Matthaeligum de separationebonorum et malorum legitur per judiciumpraeligsentissimum atque novissimum Christi laquo Cumautem venerit inquit Filius hominis in majestatesua et omnes Angeli cum eo tunc sedebit supersedem majestatis suaelig et congregabuntur anteeum omnes gentes et separabit eos ab invicemsicut pastor segregat oves ab haedis et statuetoves quidem a dextris suis haeligdos autem asinistris Tunc dicet Rex his qui a dextris ejuserunt Venite benedicti Patris mei possideteparatum vobis regnum a constitutione mundiEsurivi enim et dedistis mihi manducare sitiviet dedistis mihi bibere hospes eram et collegistisme nudus et cooperuistis me infirmus etvisitastis me in carcere eram et venistis ad meTunc respondebunt ei justi dicentes Dominequando vidimus te esurientem et pavimus sitientem et dedimus tibi potum Quando autem

93

te vidimus hospitem et collegimus te autnudum et cooperuimus te Aut quando tevidimus infirmum aut in carcere et venimus adte Et respondens Rex dicet illis Arnen dicovobis quandiu uni fecistis de his fratribus meisminimis mihi fecistis Tunc dicet inquit et hisqui a sinistris erunt Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo et angelisejus86 raquo Deinde similiter etiam his enumerat quodilla non fecerint quaelig dextros fecisse memoravitSimiliterque interrogantibus quando eum viderintin horum indigentia constitutum quod minimissuis factum non est sibi factum non fuisserespondet sermonemque concludens laquo Et hiinquit [78] in supplicium aeligternum ibunt justiautem ni vitam aeligternam87 raquo Joannes veroevangelista apertissime narrat eum inresurrectione mortuorum futurum praeligdixissejudicium Cum enim dixisset laquo Neque enim Paterjudicat quemquam sed judicium omne dedit Filiout omnes honorificent Filium sicut honorificantPatrem qui non honorificat Filium nonhonorificat Patrem qui misit illum88 raquo protinusaddidit laquo Amen amen dico vobis quia quiverbum meum audit et credit ei qui me misithabet vitam aeligternam et in judicium non veniet

86 Matth XXV 31-4187 Matth XXV 4688 Joan V 22 23

94

sed transiit a morte in vitam89 raquo Ecce hic dixitfideles suos in judicium non venire Quomodoergo per judicium separabuntur a malis et ad ejusdexteram stabunt nisi quia hoc loco judicium prodamnatione posuit In tale quippe judicium nonvenient qui audiunt verbum ejus et credunt eiqui misit illum

CAPUT VI

Quaelig sit prima resurrectio quaelig secundaDEINDE adjungit et dicit laquo Amen amen

dico vobis quia venit hora et nunc est quandomortui audient vocem Filii Dei et qui audierintvivent Sicut enim Pater habet vitam in semetipsosic dedit et Filio habere vitam in semetipso90 raquoNondum de secunda resurrectione id estcorporum loquitur quaelig in line futura est sed deprima quaelig nunc est Hanc quippe ut distingueretait laquo Venit hora et nunc est raquo Non autem istacorporum sed animarum est Habent enim etanimaelig mortem suam in impietate atque peccatis secundum quam [79] mortem mortui sunt dequibus idem Dominus ait laquo Sine mortuossepelire mortuos suos91 raquo ut scilicet in animamortui in corpore mortuos sepelirent Propteristos ergo impietate et iniquitate in animamortuos laquo Venit inquit hora et nunc est

89 Ibid90 Ibid 25 2691 Matth VIII 22

95

quando mortui audient vocem Filii Dei et quiaudierint vivent92 raquo laquo Qui audierint raquo dixit quiobedierint qui crediderint et usque in finemperseveraverint Nec fecit hic ullam differentiambonorum et malorum Omnibus enim bonum estaudire vocem ejus et vivere ad vitam pietatis eximpietatis morte transeundo De qua morte aitapostolus Paulus laquo Ergo omnes mortui sunt etpro omnibus mortuus est ut qui vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro ipsis mortuus est etresurrexit93 raquo Omnes itaque mortui sunt inpeccatis nemine prorsus excepto siveoriginalibus sive etiam voluntate additis velignorando vel sciendo nec faciendo quod justumest et pro omnibus mortuis vivus mortuus estunus id est nullum habens omnino peccatum utqui per remissionem peccatorum vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro omnibus mortuus estpropter peccata nostra et resurrexit propterjustificationem nostram ut credentes in eum quijustificat impium ex impietate justificati tanquamex morte vivificati ad primam resurrectionemquaelig nunc est pertinere possimus Ad hanc enimprimam non pertinent nisi qui beati erunt inaeligternum ad secundam vero de qua moxlocuturus est et beatos pertinere docebit etmiseros Ista est misericordiaelig illa judicii Propter

92 2 Cor V 14 1593 Psal C 1

96

quod in Psalmo scriptum est laquo Misericordiam etjudicium cantabo tibi Domine94 raquo

II De quo judicio consequenter adjunxitatque ait laquo Et potestatem dedit ei judiciumfacere quia Filius hominis est95 raquo Hic ostenditquod in ea carne veniet [80] judicaturus in quavenerat judicandus Ad hoc enim ait laquo QuoniamFilius hominis est raquo Ac deinde subjungens undeagimus laquo Nolite inquit mirari hoc quia venithora ft in qua omnes qui in monumentis suntaudient vocem ejus et procedent qui bonafecerunt in resurrectionem vitaelig qui vero malaegerunt in resurrectionem judicii raquo Hoc est illudjudicium quod paulo ante sicut nunc prodamnatione posuerat dicens laquo Qui verbummeum audit et credit ei qui misit me habet vitamaeligternam et in judicium non veniet sed transiit amorte in vitam96 raquo id est pertinendo ad primamresurrectionem qua nunc transitur a morte advitam in damnationem non veniet quamsignificavit appellatione judicii sicut etiam hocloco ubi ait laquo Qui vero mala egerunt inresurrectionem judicii raquo id est damnationisResurgat ergo in prima qui non vult in secundaresurrectione damnari laquo Venit enim hora et nuncest quando mortui audient vocem Filii Dei et

94 Joan V 2795 Joan V 28 2996 Ibid 24

97

qui audierint vivent97 raquo id est in damnationemnon venient quaelig secunda mors dicitur in quammortem post secundam quaelig corporum futuraest resurrectionem praeligcipitabuntur qui in primaquaelig animarum est non resurgunt laquo Veniet aenim hora raquo (ubi non ait laquo Et nunc est raquo quia infine saeligculi erit hoc est in ultimo et maximojudicio Dei) laquo quando omnes qui in monumentissunt audient vocem ejus et procedent raquo Nondixit quemadmodum in prima laquo Et qui audierintvivent raquo Non enim omnes vivent ea scilicet vitaquaelig quoniam beata est sola vita dicenda estNam utique non sine qualicumque vita possentaudire et de monumentis resurgente carneprocedere Quare autem non omnes vivent in eoquod sequitur docet laquo Qui bona inquit feceruntin resurrectionem vitaelig raquo [81] hi sunt qui vivent laquo Qui vero mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo hi sunt qui non vivent quia secundamorte morientur Mala quippe egerunt quoniammale vixerunt male autem vixerunt quia inprima quaelig nunc est animarum resurrectione nonrevixerunt aut in eo quod revixerant non infinem usque manserunt Sicut ergo duaelig suntregenerationes de quibus jam supra locutus sumuna secundum fidem quaelig nunc fit perbaptismum alia secundum carnem quaelig fiet inejus incorruptione atque immortalitate perjudicium magnum atque novissimum ita sunt et97 Ibidem 25

98

resurrectiones duaelig una prima quaelig et nunc est etanimarum est quaelig venire non permittit inmortem secundam alia secunda quaelig nunc nonest sed in saeligculi fine futura est nec animarumsed corporum est quaelig per ultimum judiciumalios mittet in secundam mortem alios in eamvitam quaelig non habet mortem

CAPUT VII

De duabus resurrectionibus et de mille annis quid inApocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur

I DE his duabus resurrectionibus idemJoannes evangelista in libro qui diciturApocalypsis eo modo locutus est ut earum primaa quibusdam nostris non intellecta insuper etiamin quasdam ridiculas fabulas verteretur Aitquippe in libro memorato Joannes apostolus laquo Et vidi Angelum descendentem de cœlohabentem clavem abyssi et catenam in manu suaet tenuit draconem [82] illum serpentemantiquum qui cognominatus est Diabolus etSatanas et alligavit illuni mille annis et misit illumin abyssum et clausit et signavit super eum utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni post haeligc oportet eum solvi brevi temporeEt vidi sedes et sedentes super eas et judiciumdatum est Et animaelig occisorum proptertestimonium Jesu et propter verbum Dei et siqui non adoraverunt bestiam nec imaginem ejus

99

nec acceperunt inscriptionem in fronte aut inmanu sua et regnaverant cum Jesu mille annis reliqui eorum non vixerunt donec finiantur milleanni Haeligc resurrectio prima est Beatus et sanctusest qui habet in hac prima resurrectione partemIn istis secunda mors non habet potestatem sederunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cumeo mille annis98 raquo Qui propter haeligc hujus libriverba primam resurrectionem futuram suspicatisunt corporalem inter caeligtera maxime numeroannorum mille permoti sunt tanquam oporteretin sanctis eo modo veluti tanti temporis fierisabbatismum vacatione scilicet sancta postlabores annorum sex millium ex quo creatus esthomo et magni illius peccati merito in hujusmortalitatis aeligrumnas de paradisi felicitatedimissus est ut quoniam scriptum est laquo Unusdies apud Dominum sicut mille anni et mille annisicut dies unus99 raquo sex annorum millibus tanquamsex diebus impletis sequatur velut sabbatiseptimus in annis mille postremis ad hoc scilicetsabbatum celebrandum resurgentibus sanctisQuaelig opinio esset utcumque tolerabilis si aliquaeligdeliciae spiritales in illo sabbato affutura sanctisper Domini praeligsentiam crederentur Nam etiamnos hoc opinati fuimus aliquando Sed cum eosqui tunc resurrexerint dicant immoderatissimiscarnalibus epulis vacaturos [83] in quibus cibus

98 Apoc XX 1-499 2 Petr III 8

100

sit tantus ac potus ut non solum nullammodestiam teneant sed modum quoque ipsiusincredulitatis excedant nullo modo ista possuntnisi a carnalibus credi Hi autem qui spiritalessunt istos ista credentes χιλιαστὰς appellantgraeligco vocabulo quos verbum e verboexprimentes nos possumus Milliarios nuncupareEos autem longum est refellere ad singula sedpotius quemadmodum Scriptura haeligc accipiendasit jam debemus ostendere

II Ait ipse Dominus Jesus Christus laquo Nemopotest introire in domum fortis et vasa ejuseripere nisi prius alligaverit fortem100 raquo diabolumvolens intelligi fortem quia ipse genus humanumpotuit tenere captivum vasa vero ejus quaeligfuerat erepturus fideles suos futuros quos ille indiversis peccatis atque impietatibus possidebat Utergo alligaretur hic fortis propterea vidit isteApostolus in Apocalypsi laquo Angelumdescendentem de cœlo habentem clavem abyssiet catenam in manu sua Et tenuit inquitdraconem illum serpentem antiquum quicognominatus est Diabolus et Satanas et alligaviteum mille annis raquo hoc est ejus potestatem abeisseducendis ac possidendis qui fuerant liberandicohibuit atque frenavit Mille autem anni duobusmodis possunt quantum mihi occurrit intelligi aut quia in ultimis annis mille ista res agitur idest sexto annorum milliario tanquam sexto die100 Marc III 27

101

cujus nunc spatia posteriora volvuntur secuturodeinde sabbato quod non habet vesperam requiescilicet sanctorum quaelig non habet finem uthujus milliarii tanquam diei novissimam partemquaelig remanebat usque ad terminum saeligculi milleannos appellaverit eo loquendi modo quo parssignificatur a toto aut certe mille annos pro annisomnibus hujus [84] saeligculi posuit ut perfectonumero notaretur ipsa temporis plenitudoMillenarius quippe numerus denarii numeriquadratum solidum reddit Decem quippe deciesducta fiunt centum quaelig jam figura quadrata sedplana est Ut autem in altitudinem surgat et solidafiat rursus centum decies multiplicantur et millesunt Porro si centum ipsa pro universitatealiquando ponuntur quale illud est quodDominus omnia sua dimittenti et eum sequentipromisit dicens laquo Accipiet in hoc saeligculocentuplum101 raquo quod exponens quodammodoApostolus ait laquo Quasi nihil habentes et omniapossidentes102 raquo quia et ante jam dictum erat laquo Fidelis hominis totus mundus divitiarumest103 raquo quanto magis mille pro universitateponuntur ubi est soliditas ipsius denariaeligquadraturae Unde nec illud melius intelligiturquod in Psalmo legitur laquo Memor fuit in saeligculum

101 Matth XIX 29 et Marc X 30102 2 Cor VI 10103 Prov XVII

102

testamenti sui verbi quod mandavit in millegenerationes104 raquo id est in omnes

III laquo Et misit illum inquit in abyssum raquo utique diabolum misit in abyssum Quo nominesignificata est multitudo innumerabilis impiorumquorum in malignitate adversus Ecclesiam Deimultum profunda sunt corda non quia ibidiabolus ante non erat sed ideo dicitur illucmissus quia exclusus a credentibus plus cœpitimpios possidere Plus namque possidetur adiabolo qui non solum alienatus est a Deoverumetiam gratis odit servientes Deo laquo Etclausit inquit et signavit Super eum ut jam nonseduceret gentes donec finiantur mille anni raquolaquo Clausit super eum raquo dictum est interdixit ei nepossit exire id est vetitum transgredi laquo Signavitautem raquo quod addidit significasse mihi videturquia occultum esse voluit qui pertineant adpartem diaboli et qui non [85] pertineant Hocquippe in saeligculo isto prorsus latet quia et quividetur stare utrum sit casurus et qui videturjacere utrum sit surrecturus incertum est Ab eisautem gentibus seducendis hujus interdictivinculo et claustro diabolus prohibetur atquecohibetur quas pertinentes ad Christumseducebat antea vel tenebat Has enim Deuselegit ante mundi constitutionem105 eruere depotestate tenebrarum et transferre in regnum Filii

104 Psal CIV 8105 Ephes I 4

103

charitatis suaelig sicut Apostolus ait106 Namseducere illuni gentes etiam nunc et secumtrahere in aeligternam pœnam sed nonpraeligdestinatas in aeligternam vitam quis fidelisignorat Nec moveat quod saeligpe diabolus seducitetiam illos qui jam regenerati in Christo viasingrediuntur Dei laquo Novit enim Dominus qui suntejus107 raquo ex his in aeligternam damnationemneminem ille seducit Sic enim novit eosDominus ut Deus quem nihil latet etiamfuturorum non ut homo qui hominem adpraeligsens videt (si tamen videt cujus cor nonvidet) qualis autem postea sit futurus nec seipsum videt Ad hoc ergo ligatus est diabolus etinclusus in abysso ut jam non seducat gentes exquibus constat Ecclesia quas antea seductastenebat antequam esset Ecclesia Nec enimdictum est ut non seduceret aliquem sed laquo Utnon seduceret inquit jam gentes raquo in quibusEcclesiam procul dubio voluit intelligi laquo Donecfiniantur inquit mille anni raquo id est aut quodremanet de sexto die qui constat ex mille annis aut omnes anni quibus deinceps hoc saeligculumperagendum est

IV Nec sic accipiendum est quod ait laquo Utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni quasi postea seducturus sit eas duntaxatgentes ex quibus praeligdestinata constat Ecclesia a

106 Coloss I 13107 2 Tim II 19

104

quibus seducendis illo est vinculo claustroqueprohibitus Sed aut illa locutione dictum est [86]quaelig in Scripturis aliquoties invenitur qualis est inPsalmo laquo Sic oculi nostri ad Dominum Deumnostrum donec misereatur nostri108 raquo nequeenim cum misertus fuerit non erunt oculiservorum ejus ad Dominum Deum suum autcerte iste est ordo verborum laquo Et clausit etsignavit super eum donec finiantur mille anni raquoquod vero interposuit laquo Ut non seduceret jamgentes raquo ita se habet ut ab hujus ordinisconnexione sit liberum et seorsus intelligendumvelut si post adderetur ut sic se haberet totasententia laquo Et clausit et signavit super eumdonec finiantur mille anni ut non seduceret jamgentes raquo id est ideo clausit donec finiantur milleanni ut jam non seduceret gentes

CAPUT VIII

De alligatione et solutione diaboliI laquo POST haeligc inquit oportet eum solvi brevi

tempore109 raquo Si hoc est diabolo ligari et includiEcclesiam non posse seducere haeligc ergo eritsolutio ejus ut possit Absit nunquam enim abillo Ecclesia seducetur praeligdestinata et electa antemundi constitutionem de qua dictum est laquo Novit Dominus qui sunt ejus110 raquo et tamen hic

108 Psal CXXII 2109 Apoc XX 3110 2 Tim II 19

105

erit etiam illo tempore quo solvendus estdiabolus sicut ex quo est instituta hic fuit et eritomni tempore in suis utique qui succeduntnascendo monentibus Nam paulo post dicitquod solutus diabolus seductas gentes toto orbeterrarum attrahet in bellum adversus eamquorum hostium numerus erit ut arena marislaquo Et ascenderunt inquit super terraelig latitudinemet [87] cinxerunt castra sanctorum et dilectamcivitatem et descendit ignis de cœlo a Deo etcomedit cos et diabolus qui seducebat eosmissus est in stagnum ignis et sulphuris ubi etbestia et pseudopropheta et cruciabantur die acnocte in saeligcula saeligculorum111 raquo Sed hoc jam adjudicium novissimum pertinet quod nuncpropterea commemorandum putavi ne quisexistimet eo ipso parvo tempore quo solveturdiabolus in hac terra Ecclesiam non futuram illohic eam vel non inveniente cum fuerit solutusvel absumente cum fuerit modis omnibuspersecutus Non itaque per totum hoc tempusquod liber iste complectitur a primo scilicetadventu Christi usque in saeligculi finem quo eritsecundus ejus adventus ita diabolus alligatur utejus haeligc ipsa sit alligatio per hoc intervallumquod mille annorum numero appellat nonseducere Ecclesiam quandoquidem illam necsolutus utique seducturus est Nam profecto si eialligari est non posse seducere sive non111 Apoc XX 8-10

106

permitti quid erit solvi nisi posse seducere sivepermitti Quod absit ut liat sed alligatio diaboliest non permitti exercere totam tentationemquam potest vel vi vel dolo ad seducendoshomines in partem suam cogendo violenterfraudulenterve fallendo Quod si permitteretur intam longo tempore et tanta infirmitate multorumplurimos tales quales Deus id perpeti non vult etfideles dejiceret et ne crederent impediret quodne faceret alligatus est

II Tunc autem solvetur quando et brevetempus erit Nam tribus annis et sex mensibuslegitur totis suis suorumque viribus saeligviturus ettales erunt cum quibus ei belligerandum est utvinci tanto ejus impetu insidiisque non possint Siautem nunquam solveretur minus appareret ejusmaligna potentia minus sanctaelig [88] Civitatisfidelissima patientia probaretur minus deniqueperspiceretur quam magno ejus malo tam benefuerit usus Omnipotens qui cum nec omninoabstulit a tentatione sanctorum quamvis abeorum interioribus hominibus ubi in Deumcreditur foras missum ut forinsecus ejusoppugnatione proficerent et in eis qui sunt exparte ipsius alligavit ne quantam posseteffundendo et exercendo malitiam innumerabilesinfirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari etimpleri oportebat alios credituros alios jamcredentes a fide pietatis hos deterreret hosfrangeret et solvet in fine ut quam fortem

107

adversarium Dei Civitas superaverit cum ingentigloria sui redemptoris adjutoris liberatorisaspiciat In eorum sane qui tunc futuri suntsanctorum atque fidelium comparatione quidsumus Quandoquidem ad illos probandostantus solvetur inimicus cum quo nos ligatotantis periculis dimicamus Quamvis et hoctemporis intervallo quosdam milites Christi tamprudentes et fortes fuisse atque esse non dubiumest ut etiamsi tunc in ista mortalitate viverentquando ille solvetur omnes insidias ejus atqueimpetus et caverent sapientissime et patientissimesustinerent

III Haeligc autem alligatio diaboli non solumfacta est ex quo cœpit Ecclesia praeligter Judaeligamterram in nationes alias aliasque dilatari sedetiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeligculiquo solvendus est Quia et nunc homines abinfidelitate in qua ipse eos possidebatconvertuntur ad fidem et usque in illuni finemsine dubio convertentur et utique unicuique istefortis tunc alligatur quando ab illo tanquam vasejus eripitur et abyssus ubi inclusus est non ineis consumpta est quando sunt mortui qui tuncerant quando esse cœpit inclusus sedsuccesserunt eis alii nascendo atque succeduntdonec finiatur hoc sacculum qui oderintChristianos in quorum [89] quotidie velut inabysso caeligcis et profundis cordibus includaturUtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et

108

mensibus sex quando solutus totis viribussaeviturus est aliquis in qua non fuerat sitaccessurus ad fidem nonnulla quaeligstio estQuomodo enim stabit quod dictum est laquo Quisintrat in domum fortis ut vasa ejus eripiat nisiprius alligaverit fortem112 raquo si etiam solutoeripiuntur Ac per hoc ad hoc cogere videtur istasententia ut credamus illo licet exiguo temporeneminem accessurum esse populo christiano sedcum eis qui jam Christiani reperti fuerintdiabolum pugnaturum ex quibus etiamsi aliquivicti secuti eum fuerint non eos adpraeligdestinatum filiorum Dei numerum pertinereNeque enim frustra idem Joannes apostolus quiet hanc Apocalypsim scripsit in Epistola sua dequibusdam dicit laquo Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis nam si fuissent ex nobismansissent utique nobiscum113 raquo Sed quid fiet deparvulis Nimium quippe incredibile est nullosjam natos et nondum baptizatos praeligoccupariChristianorum filios illo tempore infantes nullosetiam ipsis nasci jam diebus aut si erunt non eosa parentibus suis ad lavacrum regenerationismodo quocumque perduci Quod si fiet quopacto soluto jam diabolo vasa ista eripientur incujus domum nemo intrat ut vasa ejus eripiatnisi prius alligaverit eum Imo vero id potius estcredendum nec qui cadant de Ecclesia nec qui

112 Matth XII 29113 1 Joan II 19

109

accedant Ecclesiaelig illo tempore defuturos sedprofecto tam fortes erunt et parentes probaptizandis parvulis suis et hic qui tunc primituscredituri sunt ut illum fortem vincant etiam nonligatum id est omnibus qualibus antea nunquamvel artibus insidiantem vel urgentem viribus etvigilanter intelligant et toleranter ferant ac sic illietiam non ligato eripiantur Nec ideo [90] falsaerit evangelica illa sententia laquo Quis intrat indomum fortis ut vasa ejus eripiat nisi priusalligaverit fortem raquo Secundum enim sententiaeligejus veritatem ordo iste servatus est ut priusalligaretur fortis ereptisque vasis ejus longelateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmisita multiplicaretur Ecclesia ut ex ipsa rerumdivinitus praeligdictarum et impletarum robustissimafide etiam soluto vasa possit auferre Sicut enimfatendum est multorum refrigescere charitatemcum abundat iniquitas et inusitatis maximisquepersecutionibus atque fallaciis diaboli jam solutieos qui in libro vitaelig scripti non sunt esse multoscessuros ita cogitandum est non solum quosbonos fideles illud tempus inveniet sed nonnullosetiam qui foris adhuc erunt adjuvante Dei gratiaper considerationem Scripturarum in quibus etalia et finis ipse praelignuntiatus est quem venirejam sentiunt ad credendum quod non credebantfuturos esse firmiores et ad vincendum etiamnon ligatum diabolum fortiores Quod si ita eritpropterea praeligcessisse dicenda est ejus alligatio ut

110

et ligati et soluti expoliatio sequeretur quoniamde hac re dictum est laquo Quis intrabit in domumfortis ut vasa ejus eripiat nisi prius alligaveritfortem raquo [91]

CAPUT IX

Quod sit regnum sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno

I INTEREA dum mille annis ligatus estdiabolus114 sancti regnant cum Christo etiam ipsismille annis eisdem sine dubio et eodem modointelligendis id est isto jam tempore prioris ejusadventus Excepto quippe illo regno de quo infine dicturus est laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum115 raquo nisi alioaliquo modo longe quidem impari jam nuncregnarent cum illo sancti ejus quibus ait laquo Ecceego vobiscum sum usque in consummationemsaeligculi116 raquo profecto non etiam nunc dicereturEcclesia regnum ejus regnumve cœlorum Namutique isto tempore in regno Dei eruditur scribaille qui profert de thesauro suo nova et vetera117de quo supra locuti sumus Et de Ecclesiacollecturi sunt zizania messores illi quaelig permisitcum tritico simul crescere usque ad messem quod exponens ait laquo Messis est finis saeligculi

114 Apoc XX 9115 Matth XXV 34116 Id XXVIII 20117 Id xiii 52

111

messores autem Angeli sunt Sicut ergocolliguntur zizania et igni comburuntur sic eritin consummatione saeligculi mittet Filius hominisAngelos suos et colligent de regno ejus omniascandala118 raquo Numquid de regno illo ubi nullasunt scandala De isto ergo regno ejus quod esthic Ecclesia colligentur Item dicit laquo Qui solveritunum de mandatis istis minimis et docuerit sic[92] homines minimus vocabitur in regnocœlorum qui autem fecerit et sic docueritmagnus vocabitur in regno cœlorum119 raquoUtrumque dicit in regno cœlorum et qui nonfacit mandata quaelig docet hoc est enim solverenon servare non facere et illum qui facit et sicdocet sed istum minimum illum magnum Etcontinuo secutus adjungit laquo Dico enim vobisquia nisi abundaverit justitia vestra superScribarum et Pharisaeligorum120 raquo id est superjustitiam eorum qui solvunt quod docent DeScribis enim et Pharisaeligis dicit alio loco laquo Quoniam dicunt et non faciunt121 raquo Nisi ergosuper eos abundaverit justitia vestra id est ut vosnon solvatis sed faciatis potius quod docetislaquo Non intrabitis inquit in regnum cœlorum raquoAlio modo igitur intelligendum est regnumcœlorum ubi ambo sunt et ille scilicet qui solvit

118 Ibid 39-41119 Matth V 19120 Ibid 20121 Id XXIII 3

112

quod docet et ille qui facit sed ille minimus istemagnus alio modo autem regnum cœlorumdicitur quo non intrat nisi ille qui facit Ac perhoc ubi utrumque genus est Ecclesia est qualisnunc est ubi autem illud solum erit Ecclesia estqualis tunc erit quando malus in ea non erit ErgoEcclesia et nunc est regnum Christi regnumquecœlorum Regnant itaque cum illo etiam nuncsancti ejus aliter quidem quam tunc regnabunt nec tamen cum illo regnant zizania quamvis inEcclesia cum tritico crescant Regnant enim cumillo qui faciunt quod Apostolus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum sunt sapiteubi Christus est in dextera Dei sedens quaeligsursum sunt quaeligrite non quaelig super terram122 raquoDe qualibus item dicit quod eorum conversatiosit in cœlis Postremo regnant cum illo qui eomodo sunt in regno ejus ut sint etiam ipsiregnum ejus Quomodo autem sunt regnumChristi qui ut alia taceam quamvis ibi sint donec[93] colligantur in fine saeligculi de regno ejus omniascandala tamen illic sua quaeligrunt non quaelig JesuChristi

II De hoc ergo regno militiaelig123 in quo adhuccum hoste confligitur et aliquando repugnaturrepugnantibus vitiis aliquando cedentibusimperatur donec veniatur ad illud pacatissimumregnum ubi sine hoste regnabitur et de hac

122 Coloss III 1 2123 Philip III 20

113

prima resurrectione quaelig nunc est liber iste sicloquitur Cum enim dixisset alligari diabolummille annis et postea solvi brevi tempore moxrecapitulando quid in istis mille annis agatEcclesia vel agatur in ea laquo Et vidi inquit sedes etsedentes supereas et judicium datum est124 raquo Nonhoc putandum est de ultimo judicio dici sedsedes praeligpositorum et ipsi praeligpositi intelligendisunt per quos Ecclesia nunc gubernaturJudicium autem datum nullum meliusaccipiendum videtur quam id quod dictum est laquo Quaelig ligaveritis in terra ligata erunt et in cœlo et quaelig solveritis in terra soluta erunt et incœlo125 raquo Unde Apostolus laquo Quid enim mihi estinquit de his qui foris sunt judicare Nonne dehis qui intus sunt vos judicatis126 Et animaeliginquit occisorum propter testimonium Jesu etpropter verbum Dei127 raquo subauditur quod posteadicturus est laquo Regnaverunt cum Jesu milleannis raquo animaelig scilicet Martyrum nondum sibicorporibus suis redditis Neque enim piorumanimaelig mortuorum separantur ab Ecclesia quaeligetiam nunc est regnum Christi Alioquin nec adaltare Dei fieret eorum memoria incommunicatione corporis Christi nec aliquidprodesset ad ejus in periculis baptismum currere

124 Apoc XX 4125 Matth XVIII 18126 1 Cor V 12127 Apoc xx 4

114

ne sine illo finiatur haeligc vita nec adreconciliationem si forte per pœnitentiammalamve conscientiam quisque ab eodem corporeseparatus est Cur enim fiunt ista nisi quia [94]fideles etiam defuncti membra ejus sunt Quamvis ergo cum suis corporibus nondum jamtamen eorum animaelig regnant cum illo dum istimille anni decurrunt Unde in hoc eodem libro etalibi legitur laquo Beati mortui qui in Dominomoriuntur a modo et jam dicit Spiritus utrequiescant a laboribus suis nam opera eorumsequuntur illos128 raquo Regnat itaque cum Christonunc primum Ecclesia in vivis et mortuislaquo Propterea enim sicut dicit Apostolus mortuusest Christus ut et vivorum et mortuorumdominetur129 raquo Sed ideo tantummodo Martyrumanimas commemoravit quia ipsi praeligcipueregnant mortui qui usque ad mortem proveritate certaverunt Sed a parte totum etiamcaeligteros mortuos intelligimus pertinentes adEcclesiam quod est regnum Christi

III Quod vero sequitur laquo Et si qui nonadoraverunt bestiam nec imaginem ejus necacceperunt inscriptionem in fronte aut in manusua130 raquo simul de vivis ac mortuis debemusaccipere Quaelig sit porro ista bestia quamvis sildiligentius inquirendum non tamen abhorret a

128 Apoc XIV 13129 Rom XIV 9130 Apoc XX 4

115

fide recta ut ipsa impia Civitas intelligatur eipopulus infidelium contrarius populo fideli etCivitati Dei Imago vero ejus simulatio ejus mihividetur in eis videlicet hominibus qui velut fidemprofitentur et infideliter vivunt Fingunt enim seesse quod non sunt vocanturque non veracieffigie sed fallaci imagine Christiani Ad eam-dem namque bestiam pertinent non solum aperteinimici nominis Christi et ejus gloriosissimasCivitatis sed etiam zizania quaelig de regno ejusquod est Ecclesia in fine saeligculi colligenda suntEt qui sunt qui non adorant bestiam necimaginem ejus nisi qui faciunt quod aitApostolus laquo Ne sitis jugum ducentes cuminfidelibus131 raquo Non adorant enim id est nonconsentiunt non subjiciuntur neque [95]accipiunt inscriptionem notam scilicet criminisin fronte propter professionem in manu propteroperationem Ab his igitur malis alieni sive adhucin ista mortali carne viventes sive defunctiregnant cum Christo jam nunc quodam modohuic tempori congruo per totum hoc intervallumquod numero mille significatur annorum

IV laquo Reliqui eorum inquit non vixerunt132Hora enim nunc est cum mortui audient vocemFilii Dei et qui audierint vivent133 raquo reliqui veroeorum non vivent Quod vero subdidit laquo Donec

131 2 Cor VI 14132 Apoc XX 5133 1 Joan V 25

116

finiantur mille anni intelligendum est quod eotempore non vixerunt quo vivere debuerunt advitam scilicet de morte transeundo Et ideo cumdies venerit quo fiat et corporum resurrectio nonad vitam de monumentis procedent sed adjudicium ad damnationem scilicet quaelig secundamors dicitur Donec enim finiantur mille anniquicumque non vixerit id est isto toto temporequo agitur prima resurrectio non audierit vocemFilii Dei et ad vitam de morte transierit profectoin secunda resurrectione quaelig carnis est inmortem secundam cum ipsa carne transibitSequitur enim et dicit laquo Haeligc resurrectio primaest Beatus et sanctus qui habet in hac primaresurrectione partem134 raquo id est particeps ejus estIpse est autem particeps ejus qui non solum amorte quaelig in peccatis est reviviscit verumetiamin eo quod revixerit permanebit laquo In istis inquitsecunda mors non habet potestatem raquo Habetergo in reliquis de quibus superius ait laquo Reliquieorum non vixerunt donec finiantur mille anni raquoquoniam isto toto temporis intervallo quod milleannos vocat quantumcumque in eo quisqueeorum vixit in corpore non revixit a morte inqua eum tenebat impietas ut sic reviviscendo [96]primaelig resurrectionis particeps fieret atque in eopotestatem secunda mors non haberet

CAPUT X

134 Apoc XX 5 6

117

Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionemad sola corpora non etiam ad animas pertinere

SINT qui putant resurrectionem dici nonposse nisi corporum ideoque istam quoque incorporibus primam futuram esse contenduntQuorum enim est inquiunt cadere eorum estresurgere Cadunt autem corpora moriendo namet a cadendo cadavera nuncupantur Non ergoanimarum inquiuntresurrectio potest esse sedcorporum Sed quid contra Apostolum dicuntqui eam resurrectionem appellat Namsecundum interiorem non secundum exterioremhominem utique resurrexerant quibus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum suntsapite135 raquo Quem sensum verbis aliis alibi posuitdicens laquo Ut quemadmodum Christus a mortuisresurrexit per gloriam Patris sic et nos in novitatevitaelig ambulemus136 raquo Hinc est et illud laquo Surge quidormis et exurge a mortuis et illuminabit teChristus137 raquo Quod autem dicuntnon posseresurgere nisi qui cadunt et ideo putantresurrectionem ad corpora non ad animaspertinere quia corporum est cadere cur nonaudiunt laquo Non recedatis ab illo ne cadatis raquo etlaquo Suo Domino stat aut cadit138 raquo et laquo Qui putat

135 Coloss III 2136 Rom VI 4137 Ephes V 14138 Rom XIV 4

118

se stare videat ne cadat139 raquo Puto enim quod inanima non in corpore casus iste [97] cavendusest Si igitur cadentium est resurrectio caduntautem et animaelig profecto et animas resurgereconfitendum est Quod autem cum dixisset laquo Inistis secunda mors non habet potestatem raquoadjunxit atque ait laquo Sed erunt sacerdotes Dei etChristi et regnabunt cum eo mille annis140 raquo nonutique de solis episcopis et presbyteris dictum estqui proprie jam vocantur in Ecclesia sacerdotes sed sicut omnes Christianos dicimus proptermysticum chrisma sic omnes sacerdotesquoniam membra sunt unius sacerdotis Dequibus apostolus Petrus laquo Plebs inquit sanctaregale sacerdotium141 raquo Sane licet breviter atquetranseunter insinuavit Deum esse Christumi

dicendo laquo Sacerdotes Dei et Christi raquo hoc estPatris et Filii quamvis propter formam servisicut filius hominis ita etiam sacerdos Christuseffectus sit in aeligternum secundum ordinemMelchisedech142 De qua re in hoc Opere nonsemel diximus

CAPUT XI

De Gog et Magog quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope finem saeligculi diabolus incitabit

139 1 Cor X 12140 Apoc XX 6141 1 Petr II 9142 Psal CIX 4

119

laquo ET cum finiti fuerint inquit mille annisolvetur Satanas de custodia sua et exibit adseducendas nationes quaelig sunt in quatuor angulisterraelig Gog et Magog et trahet eos in bellumquorum numerus est ut arena maris143 raquo Ad hocergo tunc seducet ut in hoc bellum trahat Namet antea modis quibus poterat per [98] malamulta et varia seducebat laquo Exibit raquo autem dictumest in apertam persecutionem de latebris erumpetodiorum Haeligc enim erit novissima persecutionovissimo imminente judicio quam sanctaEcclesia toto terrarum orbe patietur universascilicet Civitas Christi ab universa diaboli Civitatequantacumque erit utraque super terram Gentesquippe istaelig quas appellat Gog et Magog non sicsunt accipiendaelig tanquam sint aliqui in aliquaparte terrarum barbari constituti sive quosquidam suspicantur Getas et Messagetas propterlitteras horum nominum primas sive aliquos aliosalienigenas et a romano jure sejunctos Totonamque orbe terrarum significati sunt isti essecum dictum est laquo Nationes quaelig sunt in quatuorangulis terraelig raquo easque subjecit esse laquo Gog etMagog raquo Quorum interpretationem nominumesse comperimus Gog tectum Magog de tecto tanquam domus et ipse qui procedit de domoGentes igitur sunt in quibus diabolum velut inabysso superius intelligebamus inclusum et ipsede illis quodam modo sese efferens et procedens 143 Apoc XX 7

120

ut illaelig sint tectum ipse de tecto Si autemutrumque referamus ad gentes non unum horumad illas alterum ad diabolum et tectum ipsaeligsunt quia in eis nunc includitur et quodam modotegitur inimicus antiquus et de tecto ipsaelig eruntquando in apertum odium de operto erupturaesunt Quod vero ait laquo Et ascenderunt super terraeliglatitudinem et cinxerunt castra sanctorum etdilectam civitatem144 raquo non utique ad unumlocum venisse vel venturi esse significati suntquasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorumet dilecta civitas cum haeligc non sit nisi ChristiEcclesia toto terrarum orbe diffusa ac per hocubicumque tunc erit quaelig in omnibus gentibuserit quod significatum est nomine latitudinis [99]terraelig ibi erunt castra sanctorum ibi erit dilectaDeo civitas ejus ibi ab omnibus inimicis suisquia et ipsi in omnibus gentibus cum illa eruntpersecutionis illius immanitate cingetur hoc estin angustias tribulationis arctabitur urgebiturconcludetur nec militiam suam deseret quaeligvocabulo est appellata castrorum

CAPUT XII

An ad ultimum supplicium pertineat impiorum3

quod descendisse ignis de cœlo et eosdem comedissememoratur

144 Apoc XX 8

121

QUOD vero ait laquo Et descendit ignis de cœloet comedit eos145 raquo non extremum putandum estid esse supplicium quod erit cum diceretur laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum146 raquoTunc quippe in ignem mittentur ipsi non ignis decœlo veniet super ipsos Hic autem beneintelligitur laquo Ignis de cœlo raquo de ipsa firmitatesanctorum qua non cessuri sunt saeligvientibus uteorum faciant voluntatem Firmamentum enimest cœlum cujus firmitate illi cruciabunturardentissimo zelo quoniam non poteruntattrahere in partes Antichristi sanctos Christi Etipse erit ignis qui comedet cos et hoc laquo a Deo raquoquia Dei munere insuperabiles fiunt sancti undeexcruciantur inimici Sicut enim in bono positumest laquo Zelus domus tuaelig comedit me raquo ita econtrario laquo Zelus occupavit plebem ineruditamet nunc ignis contrarios comedet147 raquo laquo Et nunc raquoutique excepto scilicet ultimi illius igne judiciiAut si eam plagam qua [100] percutiendi suntEeclesiaelig persecutores veniente jam Christo quosviventes inveniet super terram quando interficietAntichristum spiritu oris sui148 ignem appellavitdescendentem de cœlo eosque comedentemneque hoc ultimum supplicium erit impiorum

145 Apoc XX 9146 Matth XXV 41147 Psal LXVIII 10 Isai XXVI 11 juxta LXX148 2 Thess II 8 et Apoc XX 9

122

sed illud quod facta corporum resurrectionepassuri sunt

CAPUT XIII

An tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit

HAEligC persecutio novissima quaelig futura est ahAnti- christo (sicut jam diximus quia et in hoclibro superius et apud Danielem prophetampositum est) tribus annis et sex mensibus eritQuod tempus quamvis exiguum utrum ad milleannos pertineat quibus et diabolum ligatum dicitet sanctos regnare cum Christo an eisdem annishoc parvum spatium superaddatur atque sit extramerito ambigitur Quia si dixerimus ad eosdemannos hoc pertinere non tanto tempore sedprolixiore cum Christo regnum sanctorumreperietur extendi quam diabolus alligariProfecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsapraeligcipue persecutione regnabunt mala tantavincentes quando jam diabolus non erit alligatusut eos persequi omnibus viribus possitQuomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annisutrumque determinat diaboli scilicet alligationemregnumque sanctorum cum trium annorum etsex mensium intervallo prius desinat alligatiodiaboli quam regnum sanctorum in his milleannis cum [101] Christo Si autem dixerimusparvum persecutionis hujus hoc spatium noncomputandum in mille annis sed eis impletis

123

potius adjiciendum ut proprie possit intelligiquod cum dixisset laquo Sacerdotes Dei et Christiregnabunt cum eo mille annis raquo adjecit laquo Et cumfiniti fuerint mille anni solvetur Satanas decustodia sua raquo isto enim modo et regnumsanctorum et vinculum diaboli simul cessaturaesse significat ut deinde persecutionis illiustempus nec ad sanctorum regnum nec adcustodiam Satanaelig quorum utrumque in milleannis est perlinere sed superadditum et extracomputandum esse credatur cogemur faterisanctos in illa persecutione regnaturos non essecum Christo Sed quis audeat dicere tunc cum illonon regnatura sua membra quando ei maximeatque fortissime cohaeligrebunt et quo temporequanto erit acrior impetus belli tanto major glorianon cedendi tanto densior corona martyrii Autsi propter tribulationes quas passuri sunt nondicendi sunt regnaturi consequens erit ut etiamsuperioribus diebus in eisdem mille annisquicumque tribulabantur sanctorum eo ipsotempore tribulationis suaelig cum Christo nonregnasse dicantur ac per hoc et illi quorumanimas auctor libri hujus vidisse se scribitoccisorum propter testimonium Jesu et propterverbum Dei non regnabant cum Christo quandopatiebantur persecutionem et ipsi regnumChristi non erant quos Christus excellentiuspossidebat Absurdissimum id quidem et omnimodo aversandum Sed certe animaelig victrices

124

gloriosissimorum Martyrum omnibus doloribusac laboribus superatis atque finitis posteaquammortalia membra posuerunt cum Christo utiqueregnaverunt et regnant donec finiantur milleanni ut postea receptis etiam corporibus jamimmortalibus regnent Proinde tribus illis annisatque dimidio animaelig [102] occisorum pro ejusmartyrio et quaelig antea cie corporibus exierunt etquaelig ipsa novissima persecutione sunt exituraeligregnabunt cum illo donec finiatur mortalesaeligculum et ad illud regnum ubi mors non erittranseatur Quocirca cum Christo regnantiumsanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboliet custodiae quia illi cum suo rege Dei Filio jamdiabolo non ligato etiam per tres illos annos acsemissem regnabunt Remanet igitur ut cumaudimus laquo Sacerdotes Dei et Christi regnabuntcum illo mille annis et cum finiti fuerint milleanni solvetur Satanas de custodia sua149 raquo autnon regni hujus sanctorum intelligamus annosmille finiri sed vinculi diaboli atque custodiaelig utannos mille id est annos omnes suos quaeligquepars habeat diversis ac propriis prolixitatibusfiniendos ampliore sanctorum regno breviorediaboli vinculo aut certe quoniam triumannorum et sex mensium brevissimum spatiumest computari noluisse credatur sive quod minusSatanaelig vinculum sive quod amplius videturregnum habere sanctorum sicut de quadringentis149 Apoc XX 6

125

annis in sexto-decimo hujus Operis voluminedisputavi quoniam plus aliquid erant et tamenquadringenti sunt nuncupati et talia saeligpereperiuntur in Litteris sacris si quis advertat [103]

CAPUT XIV

De damnatione diaboli cum suis et perrecapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis

POST hanc autem commemorationemnovissimae persecutionis breviter complectiturtotum quod ultimo jam judicio diabolus et cumsuo principe Civitas inimica passura est Dicitenim laquo Et diabolus qui seducebat eos missus estin stagnum ignis et sulphuris quo bestia etpseudopropheta et cruciabuntur die ac nocte insaeligcula saeligculorum150 raquo Bestiam bene intelligiipsam impiam Civitatem supra jam diximusPseudo vero propheta ejus aut Antichristus estaut imago illa id est figmentum de quo ibi locutisumus Post haeligc ipsum novissimum judiciumquod erit in secunda resurrectione mortuorumquaelig corporum est recapitulando narransquomodo fuerit sibi revelatum laquo Et vidi inquitthronum magnum et candidum et sedentemsuper eum cujus a facie fugit cœlum et terra etlocus eorum inventus non est151 raquo Non ait laquo Vidithronum magnum et candidum et sedentem

150 Apoc XX 9 10151 Ibid 11

126

super eum et ab ejus facie fugit cœlum et terra raquoquoniam non tunc factura est id est antequamesset de vivis et mortuis judicatum sed eum sevidisse dixit in throno sedentem a cujus faciefugit cœlum et terra sed postea Peracto quippejudicio tunc esse desinet hoc cœlum et haeligc terraquando incipiet esse cœlum novum et terra novaMutatione namque rerum non omni modointeritu transibit hic mundus Unde et Apostolus[104] ait laquo Praeligterit enim figura hujus mundivolo vos sine sollicitudine esse152 raquo Figura ergopraeligterit non natura Cum ergo se Joannes vidissedixisset sedentem super thronum a cujus faciequod postea futurum est fugit cœlum et terra laquo Et vidi inquit mortuos magnos et pusillos etaperti sunt libri et alius liber apertus est qui estvitaelig uniuscujusque et judicati sunt mortui exipsis scripturis librorum secundum facta sua153 raquoLibros dixit esse apertos et librum sed librumcujusmodi non tacuit laquo Qui est inquit vitaeliguniuscujusque raquo Ergo illi Libri quos priore locoposuit intelligendi sunt sancti et veteres et noviut in illis ostenderetur quaelig Deus fieri sua mandatajussisset in illo autem qui est vitaeliguniuscujusque quid horum quisque non fecissetsive fecisset Qui liber si carnali ter cogitetur quisejus magnitudinem aut longitudinem valeataeligstimare Aut quanto tempore legi poterit liber

152 1 Cor VII 31 32153 Apoc XX 12

127

in quo scriptaelig sunt universae vitaelig universorum An tantus Angelorum numerus aderit quantushominum erit et vitam suam quisque ab Angelosibi adhibito audiet recitari Non ergo unus libererit omnium sed singuli singulorum Scripturavero ista unum volens intelligi laquo Et alius inquitliber apertus est raquo Quaeligdam igitur vis estintelligenda divina qua fiet ut cuique opera suavel bona vel mala cuncta in memoriamrevocentur et mentis intuitu mira celeritatecernantur ut accuset vel excuset scientiaconscientiam atque ita simul et omnes et singulijudicentur Quaelig nimirum vis divina libri nomenaccepit In ea quippe quodam modo legiturquidquid ea faciente recolitur Et autem ostendatqui mortui judicandi sint pusilli et magnirecapitulando dicit tanquam ad id rediens quodpraeligterierat potiusve distulerat laquo Et exhibuitmare mortuos qui in eo erant et [105] mors etinfernus reddiderunt mortuos quos in sehabebant154 raquo Hoc procul dubio prius factum estquam essent mortui judicati et tamen illud priusdictum est Hoc est ergo quod dixi recapitulandocum ad id rediisse quod intermiserat Nunc autemordinem tenuit atque ut explicaretur ipse ordocommodius etiam de judicatis mortuis quod jamdixerat suo repetivit loco Cum enim dixisset laquo Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant etmors et infernus reddiderunt mortuos quos in se154 Apoc XX 13

128

habebant raquo mox addidit quod paulo anteposuerat laquo Et judicati sunt singuli secundumfacta sua raquo Hoc est enim quod supra dixerat laquo Et judicati sunt mortui secundum facta sua raquo

CAPUT XV

Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt

SED qui sunt mortui quos exhibuit mare quiin eo erant Neque enim qui in mare moriunturnon sunt in inferno aut corpora eorum servanturin mari aut quod est absurdius mare habebatbonos mortuos et infernus malos Quis hocputaverit Sed profecto convenienter quidam hocloco mare pro isto saeligculo positum accipiuntCum ergo et quos hic inveniet Christus incorpore constitutos simul significaret cum iis quiresurrecturi sunt judicandos etiam ipsos mortuosappellavit et bonos quibus dicitur laquo Mortuienim estis et vita vestra abscondita est cumChristo in Deo155 raquo et [106] malos de quibusdicitur laquo Sine mortuos sepelire mortuos suos156 raquoPossunt mortui etiam propter hoc dici quodmortalia gerunt corpora unde Apostolus laquo Corpus quidem inquit mortuum est propterpeccatum spiritus autem vita est propterjustitiam157 raquo utrumque in homine vivente atque

155 Coloss III 3156 Matth VIII 22157 Rom VIII 10

129

in hoc corpore constituto esse demonstrans etcorpus mortuum et spiritum vitam Nec tamendixit corpus mortale sed mortuum quamviseadem paulo post etiam mortalia corpora sicutusitatius vocantur appellet Hos ergo mortuosexhibuit mare qui in eo erant id est exhibuithomines hoc saeligculum quicumque in eo erantquia nondum obierant laquo Et mors et infernusinquit reddiderunt mortuos quos in sehabebant158 raquo Mare exhibuit quia sicut inventisunt affuerunt mors vero et infernusreddiderunt quoniam vitaelig de qua jam exierantrevocarunt Nec frustra fortasse non satis fuit utdiceret laquo mors raquo aut laquo infernus raquo sed ututrumque dictum est Mors propter bonos quitantummodo mortem perpeti potuerunt non etinfernum infernus autem propter malos quietiam pœnas apud inferos pendunt Si enim nonabsurde credi videtur antiquos etiam sanctos quiventuri Christi tenuerunt fidem locis quidem atormentis impiorum remotissimis sed apudinferos fuisse donec eos inde sanguis Christi etad ea loca descensus erueret profecto deincepsboni fideles effuso illo pretio jam redemptiprorsus inferos nesciunt donec etiam receptiscorporibus bona recipiant quaelig merentur Cumautem dixisset laquo Et judicati sunt singulisecundum facta sua159 breviter subjecit

158 Ibid 11159 Apoc XX 12

130

quemadmodum fuerint judicati laquo Et mors etinfernus inquit missi sunt in stagnum ignis160 raquohis nominibus significans diabolum [107]quoniam mortis est auctor et infernarumpœnarum uni- versamque simul daemonumsocietatem Hoc est enim quod supra evidentiuspraeligoccupando jam dixerat laquo Et diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis etsulphuris raquo Quod ibi vero obscurius adjunxeratdicens laquo Quo et bestia pseudopropheta raquo hicapertius laquo Et qui w non sunt inventi inquit inlibro vitaelig scripti missi sunt in stagnum ignis161 raquoNon Deum liber iste commemorat ne oblivionefallatur sed praeligdestinationem significat eorumquibus aeligterna dabitur vita Neque enim nescit eosDeus et in hoc libro legit ut sciat sed potiusipsa ejus praeligscientia de illis quaelig falli non potestliber est vitaelig in quo sunt scripti id est antepraeligcogniti

CAPUT XVI

De cœlo novo et terra novaFINITO autem judicio quo praelignuntiavit

judicandos malos restat ut etiam de bonis dicatJam enim explicavit quod breviter a Dominodictum est laquo Ibunt isti in suppliciumaeligternum162 raquo sequitur ut explicet quod etiam ibi

160 Ibid 13161 Apoc XX 9162 Ibid 15

131

connectitur laquo Justi autem in vitam aeligternam Etvidi inquit cœlum novum et terram novamNam primum cœlum et prima terra recesseruntet mare jam non est163 raquo Isto fiet ordine quodsuperius praeligoccupando jam dixit vidisse se superthronum sedentem164 a cujus facie fugit cœlum etterra165 Judicatis quippe his qui scripti non suntin libro vitaelig et in aeligternum ignem [108] missis(qui ignis cujusmodi et in qua mundi vel rerumparte futurus sit hominem scire arbitrorneminem nisi forte cui Spiritus divinus ostendit)tunc figura hujus mundi mundanorum igniumconflagratione praeligteribit sicut factum estmundanarum aquarum inundatione diluvium Illaitaque ut dixi conflagratione mundanaelementorum corruptibilium qualitates quaeligcorporibus nostris corruptibilibus congruebantardendo penitus interibunt atque ipsa substantiaeas qualitates habebit quaelig corporibusimmortalibus mirabili mutatione conveniant utscilicet mundus in melius innovatus Apteaccommodetur hominibus etiam carne in meliusinnovatis Quod autem ait laquo Et mare jam nonest raquo utrum maximo illo ardore siccetur an etipsum vertatur in melius non facile dixerimCœlum quippe novum et terram novam futuramlegimus de mari autem novo aliquid me uspiam

163 Matth XXV 46164 Apoc XXI 1165 Id XX 11

132

legisse non recolo nisi quod in hoc eodem libroreperitur laquo Tanquam mare vitreum similecrystallo166 raquo Sed tunc non de isto fine saeligculiloquebatur nec proprie dixisse videtur mare sedlaquo Tanquam mare raquo Quamvis et nunc sicut amatprophetica locutio propriis verbis translatamiscere ac sic quodam modo velare quod diciturpotuit de illo mari dicere laquo Et mare jam nonest raquo de quo supra dixerat laquo Et exhibuit maremortuos qui in eo erant167 raquo Jam enim tunc nonerit hoc sacculum vita mortalium turbulentum etprocellosum quod maris homine figuravit [109]

CAPUT XVII

De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finemlaquo ET Civitatem inquit magnam Jerusalem

novam vidi descendentem de cœlo a Deoaptatam quasi novam nuptam ornatam maritosuo Et audivi vocem magnam de thronodicentem Ecce tabernaculum Dei cumhominibus et habitabit cum cis et ipsi eruntpopulus ejus et ipse Deus erit cum eis Etabsterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam et mors jam non erit neque luctusneque clamor sed nec ullus dolor quia prioraabierunt Et dixit sedens in throno Ecce novafacio omnia168 raquo De cœlo descendere ista Civitas

166 Apoc IV VI et XV 2167 Id XX 13168 Apoc XXI 1-5

133

dicitur quoniam cœlestis est gratia qua Deus eamfecit Propter quod ei dicit etiam per Isaiam laquo Ego sum Dominus faciens te169 raquo Et de cœloquidem ab initio sui descendit ex quo per hujussaeligculi tempus gratia Dei de super veniente perlavacrum regenerationis in Spiritu sancto missode cœlo subinde cives ejus accrescunt Sed perjudicium Dei quod erit novissimum per ejusFilium Jesum Christum tanta ejus et tam nova deDei munere claritas apparebit ut nulla remaneantvetustatis vestigia quandoquidem et corpora adincorruptionem atque immortalitatem novam exvetero corruptione atque mortalitate transibuntNam hoc de isto tempore accipere quo regnatcum Rege suo mille annis impudentiaelig nimiaeligmihi videtur cum apertissime dicat laquo AbstergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum et morsjam non [110] erit neque luctus neque clamorsed nec ullus dolor raquo Quis vero tam sit absurduset obstinatissima contentione vesanus qui audeataffirmare in hujus mortalitatis aerumnis non dicopopulum sanctum sed unumquemquesanctorum qui hanc vel ducat vel ducturus sitvel duxerit vitam nullas habentem lacrymas etdolores cum potius quanto quisque est sanctioret desiderii sancti plenior tanto sit ejus in orandofletus uberior An non est vox Civis supernaeligJerusalem laquo Factaelig sunt mihi lacrymaelig meaelig panis

169 Isai XL 8 juxta LXX

134

die ac noctaelig170 raquo Et laquo Lavabo per singulasnoctes lectum meum in lacrymis meis stratummeum rigabo171 raquo Et laquo Gemitus meus non estabsconditus a te172 raquo Et laquo Dolor meus renovatusest173 raquo Aut vero non ejus filii sunt quiingemiscunt gravati174 in quo nolunt expoliari sedsupervestiri ut absorbeatur mortale a vita Nonne ipsi sunt qui primitias habentes Spiritus175in semetipsis ingemiscunt adoptionemexpectantes redemptionem corporis sui An ipseapostolus Paulus non erat supernusJerosolymitanus vel non mullo magis hoc eratquando pro Israelitis fratribus carnalibus suistristitia illi erat magna et continuus dolor cordiejus176 Quando autem mors non erit in istaCivitate nisi quando dicetur laquo Ubi est morscontentio tua Ubi est mors aculeus tuus Aculeus autem mortis est peccatum177 raquo Quodtunc utique non erit quando dicetur laquo Ubi est raquoNunc vero non quilibet infimus cives illiusCivitatis sed idem ipse Joannes in Epistola suaclamat laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobis

170 Psal XLI 4171 Id VI 7172 Id XXXVII 10173 Id XXXVIII 3174 2 Cor V 4175 Rom VIII 23176 Id IX 2177 1 Cor XV 55 56

135

non est178 raquo Et in hoc quidem Libro cujus nomenest Apocalypsis obscure multa dicuntur ut [111]mentem legentis exerceant et pauca in eo sunt exquorum manifestati tine indagentur caeligtera cumlabore maxime quia sic eadem multis modisrepetit ut alia atque alia dicere videatur cumaliter atque haeligc ipsa dicere vestigetur Verum inhis verbis ubi ait laquo Absterget Deus omnemlacrymam ab oculis eorum et mors jam non eritneque luctus neque clamor sed nec ullusdolor raquo tanta luce dicta sunt de saeligculo futuro etimmortalitate atque aeligternitate sanctorum (tuncenim solum atque ibi solum ista non erunt) utnulla debeamus in Litteris sacris quaeligrere vellegere manifesta si haeligc putaverimus obscura

CAPUT XVIII

Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judiciopraeligdicarit

NUNC jam videamus quid etiam apostolusPetrus de hoc judicio scripserit laquo Venient inquitin novissimo dierum illusione illudentessecundum proprias concupiscentias suas euntes etdicentes Ubi est promissum praeligsentiaelig ipsius ex quo enim patres dormierunt sic omniaperseverant ab initio creaturaelig Latet enim illoshoc volentes quia cœli erant olim et terra deaqua et per aquam constituta Dei verbo perquaelig qui tunc erat mundus aqua inundatus

178 1 Joan I 8

136

deperiit Qui autem nunc sunt cœli et terraeodem verbo repositi sunt igni reservandi indiem judicii et perditionis hominum impiorumHoc unum vero non lateat vos charissimi quiaunus dies apud Dominum sicut mille anni etmille anni sicut dies unus [112] Non tardatDominus promissum sicut quidam tarditatemexistimant sed patienter fert propter vos nolensaliquem perire sed omnes in pœnitentiamconverti Veniet autem dies Domini ut fur in quocœli magno impetu transcurrent elementa autemardentia resolventur et terra et quaelig in ipsa suntopera exurentur His ergo omnibus pereuntibusquales oportet esse vos in sanctisconversationibus expectantes et properantes adpraeligsentiam diei Domini per quam cœli ardentessolventur et elementa ignis ardore decoquentur Novos vero cœlos et terram novam secundumpromissa ipsius expectamus in quibus justitiainhabitat179 raquo Nihil hic dixit de resurrectionemortuorum sed sane de perditione mundi hujussatis Ubi etiam commemorans factum antediluvium videtur admonuisse quodam modoquatenus in fine hujus saeligculi mundum istumperiturum esse credamus Nam et illo temporeperisse dixit qui tunc erat mundum nec solumorbem terraelig verumetiam cœlos quos utique istosaerios intelligimus quorum locum ac spatiumtunc aqua crescendo superaverat Ergo totus aut179 2 Petr III 3-13

137

pene totus aer iste ventosus (quod cœlum velpotius cœlos vocat sed istos utique imos nonillos supremos ubi sol et luna et sideraconstituta sunt) conversus fuerat in humidamqualitatem atque hoc modo cum terra perieratcujus terraelig utique prior facies fuerat deletadiluvio laquo Qui autem nunc sunt inquit cœli etterra eodem verbo repositi sunt igni reservandiin diem judicii et perditionis hominumimpiorum raquo Proinde qui cœli et quaelig terra id estqui mundus pro eo mundo qui diluvio periit exeadem aqua repositus est ipse igni novissimoreservatur in diem judicii et perditionis hominumimpiorum Nam et hominum [113] proptermagnam quamdam communionem non dubitatdicere perditionem futuram cum tamen eorumquamvis in aeligternis pœnis sit mansura naturaQuaeligrat forsitan aliquis si post factum judiciummundus iste ardebit antequam pro illo cœlumnovum et terra nova reponatur eo ipso temporeconflagrationis ejus ubi erunt sancti cum eoshabentes corpora in aliquo corporali loco essenecesse sit Possumus respondere futuros eosesse in superioribus partibus quo ita nonascendet flamma illius incendii quemadmodumnec unda diluvii Talia quippe illis ineruntcorpora ut illic sint ubi esse voluerint Sed necignem conflagrationis illius pertimescentImmortales atque incorruptibiles facti sicutvirorum trium corruptibilia corpora atque

138

mortalia in camino ardenti vivere illaeligsapotuerunt180

CAPUT XIX

Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripseritet de manifestatione Antichristi cujus tempus diesDomini subsequetur

I MULTAS evangelicas apostolicasquesententias de divino isto judicio novissimo videomihi esse praeligtereundas ne hoc volumen innimiam longitudinem provolvatur sed nullomodo est praeligtereundus apostolus Paulus quiscribens ad Thessalonicenses laquo Rogamus inquitvos fratres per adventum Domini nostri JesuChristi et nostraelig congregationis in ipsum ut noncito moveamini [114] mente neque terreaminineque per spiritum neque per verbum neque perEpistolam tanquam per nos missam quasi instetdies Domini ne quis vos seducat ullo modoQuoniam nisi venerit refuga primum et revelatusfuerit homo peccati filius interitus qui adversaturet superextollitur supra omne quod dicitur Deusaut quod colitur ita ut in templo sedeatostentans se tanquam sit Deus Non retinetis inmemoria quod adhuc cum essem apud vos haeligcdicebam vobis et nunc quid detineat scitis utreveletur in suo tempore Jam enim mysteriuminiquitatis operatur Tantum qui modo tenetteneat donec de medio fiat et tunc revelabitur

180 Dan III 24

139

iniquus quem Dominus Jesus interficiet spirituoris sui et evacuabit illuminatione praeligsentiaelig suaeligeum cujus est praeligsentia ii secundumoperationem Satanaelig in omni virtute et signis etprodigiis mendacii et in omni seductioneiniquitatis his qui pereunt pro eo quoddilectionem veritatis non receperunt ut salvifierent Et ideo mittet illis Deus operationemerroris ut credant mendacio et judicentur omnesqui non crediderunt veritati sed consenseruntiniquitati181 raquo

II Nulli dubium est eum de Antichristo istadixisse diemque judicii (hunc enim appellatdiem Domini) non esse venturum nisi ille priorvenerit quem refugam vocat utique a DominoDeo Quod si de omnibus impiis merito dicipotest quanto magis de isto Sed in quo temploDei sit sessurus incertum est utrum in illa ruinatempli quod a Salomone rege constructum est anvero in Ecclesia Non enim templum alicujus idoliaut daemonis templum Dei Apostolus diceretUnde nonnulli non ipsum principem seduniversum quodam modo corpus ejus id est adcum pertinentem hominum multitudinem [115]simul cum ipso suo principe hoc loco intelligiAntichristum volunt rectiusque putant etiamlatine dici sicut in graeligco est non laquo In temploDei raquo sed ἐις τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ laquo In templumDei sedeat raquo tanquam ipse sit templum Dei quod181 2 Thess II 1-11

140

est Ecclesia182 sicut dicimus laquo Sedet in amicumid est velut amicus raquo vel si quid aliud istolocutionis genere dici solet Quod autem ait laquo Etnunc quid detineat scitis raquo id est quid sit in moraquaelig causa sit dilationis ejus laquo Ut reveletur in suotempore raquo scitis quoniam scire illos dixit apertehoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quodilli sciebant pervenire cum labore ad id quodsensit Apostolus cupimus nec valemus praeligsertim quia et illa quaelig addidit hunc sensumlaciunt obscuriorem Nam quid est laquo Jam enimmysterium iniquitatis operatur Tantum qui modotenet teneat donec de medio fiat et tuncrevelabitur iniquus raquo Ego prorsus quid dixeritme fateor ignorare Suspiciones tamen hominumquas vel audire vel legere potui non tacebo

III Quidam putant hoc de imperio dictumfuisse romano et propterea Paulum apostolumnon id aperte scribere voluisse ne calumniamvidelicet incurreret quod romano imperio maleoptaverit cum speraretur aeligternum ut hoc quoddixit laquo Jam enim mysterium iniquitatisoperatur raquo Neronem voluerit intelligi cujus jamfacta velut Antichristi videbantur Unde nonnulliipsum resurrecturum et futurum Antichristumsuspicantur Alii vero nec occisum putant sedsubtractum potius ut putaretur occisus et vivumoccultari in vigore ipsius aeligtatis in qua fuit cum

182 Vide Hieronym in Dan XI et Sever Sulpit l 2 hist Vide insupSueton in Nerone et Tac lib 2 hist

141

crederetur extinctus donec suo temporereveletur et restituatur in regnum Sed multummihi mira est haeligc opinantium tanta praeligsumptioIllud tamen quod [116] ait Apostolus laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquonon absurde de ipso romano imperio crediturdictum tanquam dictum sit laquo Tantum qui modoimperat imperet donec de medio fiat raquo id est demedio tollatur laquo Et tunc revelabitur iniquus raquoquem significari Antichristum nullus ambigit Aliivero et quod ait laquo Quid detineat scitis etmysterium operari iniquitatis raquo non putantdictum nisi de malis et fictis qui sunt in Ecclesiadonec perveniant ad tantum numerum quiAntichristo magnum populum faciat et hoc essemysterium iniquitatis quia videtur occultumHortari autem Apostolum fideles ut in fide quamtenent tenaciter perseverent dicendo laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquohoc est donec exeat de medio Ecclesiaemysterium iniquitatis quod nunc occultum estAd ipsum enim mysterium pertinere arbitranturquod ait in Epistola sua Joannes evangelista laquo Pueri novissima hora est et sicut audistis quodAntichristus sit venturus nunc autem Antichristimulti facti sunt unde cognoscimus quodnovissima sit hora Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis Quod si fuissent ex nobispermansissent utique nobiscum183 raquo Sicut ergo183 1 Joan II 18 19

142

ante finem in hac hora inquiunt quam Joannesnovissimam dicit exierunt multi haeligretici demedio Ecclesiaelig quos multos dicit Antichristos ita omnes tunc inde exibunt qui non adChristum sed ad illum novissimum Antichristumpertinebunt et tunc revelabitur

IV Alius ergo sic alius autem sic Apostoliobscura verba conjectant quod tamen eumdixisse non dubium est non veniet ad vivos etmortuos judicandos Christus nisi prius venerit adseducendos in anima mortuos adversarius ejusAntichristus quamvis ad occultum jam [117]judicium Dei pertineat quod ab illo seducenturlaquo Praeligsentia quippe ejus erit sicut dictum estsecundum operationem Satanaelig in omni virtuteet signis prodigiis mendacii et in omniseductione iniquitatis his qui pereunt raquo Tuncenim solvetur Satanas et per illum Antichristumin omni sua virtute mirabiliter quidem sedmendaciter operabitur Quaelig solet ambigi utrumpropterea dicta sint signa et prodigia mendaciiquoniam mortales sensus per phantasmatadecepturus est ut quod non facit facerevideatur an quia illa ipsa etiamsi erunt veraprodigia ad mendacium pertrahent crediturosnon ea potuisse nisi divinitus fieri virtutemdiaboli nescientes maxime quando tantamquantam nunquam habuit acceperit potestatemNon enim quando de cocio ignis cecidit ettantam familiam cum tantis gregibus pecorum

143

sancti Job uno impetu absumpsit et turbo irruenset domum dejiciens filios ejus occiditphantasmata fuerunt quaelig tamen fuerunt operaSatanaelig cui Deus dederat hanc potestatemPropter quid horum ergo dicta sint prodigia etsigna mendacii tunc potius apparebit Sedpropter quodlibet horum dictum sit seducentureis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur laquo Pro eo quod dilectionem veritatis inquit nonreceperunt ut salvi fierent raquo Nec dubitavitApostolus addere et dicere laquo Ideo mittet illisDeus operationem erroris ut credantmendacio raquo Deus enim mittet quia Deusdiabolum facere ista permittet justo ipse judicioquamvis faciat ille iniquo malignoque consiliolaquo Ut judicentur inquit omnes qui noncrediderunt veritati sed consenserunt iniquitati raquoProinde judicati seducentur et seductijudicabuntur Sed judicati seducentur iliis judiciisDei occulte justis juste occultis quibus ab initiopeccati rationalis creaturaelig nunquam judicarecessavit seducti autem [118] judicabunturnovissimo manifestoque judicio per JesumChristum justissime judicaturum injustissimejudicatum

CAPUT XX

Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit

144

I SED hic Apostolus tacuit de resurrectionemortuorum ad eosdem autem scribens inEpistola prima laquo Nolumus inquit ignorare vosfratres de dormientibus ut non contristeminisicut et caeligteri qui spem non habent Nam sicredimus quod Jesus mortuus est et resurrexit ita et Deus eos qui dormierunt per Jesumadducet cum eo Hoc enim vobis dicimus inverbo Domini quia nos viventes qui reliquisumus in adventum Domini non praeligveniemuseos qui ante dormierunt quoniam ipse Dominusinjussu et in voce Archangeli et in tuba Deidescendet de cœlo mortui in Christo resurgentprimo deinde nos viventes qui reliqui sumussimul cum illis rapiemur in nubibus in obviamChristo in aera et ita semper cum Dominoerimus184 raquo Haeligc verba apostolica resurrectionemmortuorum futuram quando veniet DominusChristus utique ad vivos et mortuos judicandospraeligclarissime ostendunt

II Sed quaeligri solet utrum illi quos hicviventes inventurus est Christus quorumpersonam in se atque illos qui tunc secumvivebant transfigurabat Apostolus nunquamomnino morituri sunt an ipso temporis punctoquo cum [119] resurgentibus rapientur in nubibusin obviam Christo in aera ad immortalitatem permortem mira celeritate transibunt Neque enimdicendum est fieri non posse ut dum per aera in184 1 Thess IV 12-16

145

sublime portantur in illo spatio et moriantur etreviviscant Quod enim ait laquo Et ita semper cumDomino erimus raquo non sic accipiendum est tan-quam in aere nos dixerit semper cum Dominoesse mansuros quia nec ipse utique ilii manebitquia veniens transiturus est Venienti quippeibitur obviam non manenti sed laquo Ita cumDomino erimus raquo id est sic erimus habentescorpora sempiterna ubicumque cum illofuerimus Ad hunc autem sensum quoexistimemus etiam illos quos hic vivos inventurusest Dominus in ipso parvo spatio et passurosmortem et accepturos immortalitatem ipseApostolus nos videtur urgere ubi dicit laquo InChristo omnes vivificabuntur185 raquo cum alio locode ipsa loquens resurrectione corporum dicat laquo Tu quod seminas non vivificatur nisimoriatur186 raquo Quomodo igitur quos viventes hicChristus inveniet per immortalitatem in illovivificabuntur etsi non moriantur cum videamuspropter hoc esse dictum laquo Tu quod seminas nonvivificatur nisi moriatur raquo Aut si recte nondicimus seminari nisi ea corpora hominum quaeligmoriendo quoquo modo revertuntur in terram sicut sese habet etiam illa in transgressorempatrem generis humani divinitus prolata sententialaquo Terra es et in terram ibis187 raquo fatendum est

185 1 Cor XV 22186 Ibid 36187 Gen III 19

146

istos quos nondum de corporibus egressos cumveniet Christus inveniet et istis verbis Apostoliet illis de Genesi non teneri quoniam sursum innubibus rapti non utique seminantur quia neceunt in terram nec redeunt sive nullam prorsusexperiantur mortem sive paululum in aeremoriantur [120]

III Sed aliud rursus occurrit quod idem dixitApostolus cum de resurrectione corporum adCorinthios loqueretur laquo Omnes resurgemus188 raquovel sicut alii codices habent laquo Omnesdormiemus raquo Cum ergo nec resurrectio fieripossit nisi mors praeligcesserit nec dormitionempossimus illo loco intelligere nisi mortem quomodo omnes vel dormient vel resurgent sitam multi quos in corpore inventurus estChristus nec dormient nec resurgent Si ergosanctos qui repedentur Christo veniente viventeseique in obviam rapientur crediderimus in eodemraptu de mortalibus corporibus exituros et adeadem mox immortalia redituros nullas in verbisApostoli patiemur angustias sive ubi dicit laquo Tuquod seminas non vivificatur nisi moriatur raquosive ubi dicit laquo Omnes resurgemus raquo autlaquo Omnes dormiemus raquo quia nec illi perimmortalitatem vivificabuntur nisi quamlibetpaululum tamen ante moriantur ac per hoc et aresurrectione non erunt alieni quam dormitiopraeligcedit quamvis brevissima non tamen nulla188 1 Cor XV 51

147

Cur autem nobis incredibile videatur illammultitudinem corporum in aere quodam modoseminari atque ibi protinus immortaliter atqueincorruptibiliter reviviscere cum credamus quodidem ipse Apostolus apertissime dicit in ictuoculi futuram resurrectionem189 et in membrasine fine victura tanta facilitate tamqueinaestimabili velocitate rediturumantiquissimorum cadaverum pulverem Nec abilla sententia qua homini dictum est laquo Terra es etin terram ibis raquo futuros illos sanctos arbitremurimmunes si eorum moriendum in terram nonrecident corpora sed sicut in ipso raptumorientur ita et resurgent dum ferentur in aeralaquo In terram quippe ibis raquo est laquo In hoc ibis amissavita quod eras antequam sumeres vitam raquo id esthoc eris [121] exanimatus quod eras antequamesses animatus Terraelig quippe insufflavit Deus infaciem flatum vitaelig cum factus est homo inanimam vivam tanquam diceretur laquo Terra esanimata quod non eras terra eris exanimis sicuteras raquo Quod sunt et antequam putrescant omniacorpora mortuorum quod erunt et illa simorientur ubicumque moriantur cum vitacarebunt quam continuo receptura sunt Sic ergoibunt in terram quia ex vivis hominibus terraerunt quemadmodum it in cinerem quod fitcinis it in vetustatem quod fit vetus it intestam quod ex luto fit testa et alia sexcenta sic189 Ibid 52

148

loquimur Quomodo autem sit futurum quodnunc pro nostraelig ratiunculae viribus utcumqueconjicimus tunc erit potius ut nosse possimusResurrectionem quippe mortuorum futuram essein carne quando Christus venturus est vivosjudicaturus et mortuos oportet si Christiani essevolumus ut credamus Sed non ideo de hac reinanis est fides nostra si quemadmodum futurasit perfecte comprehendere non valemus Verumjam sicut supra promisimus de hoc judicio Deinovissimo etiam prophetici veteres libri quidpraelignuntiaverint quantum satis esse videbiturdebemus ostendere quaelig sicut arbitror nontanta mora necesse erit tractari et exponi si istisquaelig praeligmisimus lector curaverit adjuvari [122]

CAPUT XXI

Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione etde retributione judicii sit locutus

I PROPHETA Isaias laquo Resurgent inquitmortui et resurgent qui in sepulcris erant etlaetabuntur omnes qui sunt in terra ros enim quiabs te est sanitas illis est terra vero impiorumcadet190 raquo Totum illud superius ad resurrectionempertinet beatorum Quod autem ait laquo Terra veroimpiorum cadet raquo bine in teli igitur dictumcorpora vero impiorum ruina damnationisexcipiet Jam porro si de bonorum resurrectionequod dictum est diligentius et distinctius velimus

190 Isai XXVI 17

149

intueri ad primam referendum est quod dictumest laquo Resurgent mortui raquo ad secundam veroquod sequitur laquo Et resurgent qui in sepulcriserant raquo Jam si et illos inquiramus sanctos quoshic vivos inventurus est Dominus eis congruedeputabitur quod adjunxit laquo Et laeligtabunturomnes qui sunt in terra ros enim qui abs te estsanitas illis est raquo Sanitatem loco istoimmortalitatem rectissime accipimus Ea namqueest plenissima sanitas quaelig non reficitur alimentistanquam quotidianis medicamentis Item dejudicii die spem prius dans bonis deinde terrensmalos idem Propheta sic loquitur laquo Haeligc dicitDominus Ecce ego declino in eos ut flumenpacis et ut torrens inundans gloriam gentiumFilii eorum super humeros portabuntur et supergenua consolabuntur Quemadmodum si quemmater consoletur ita ego vos consolabor et inJerusalem consolabimini et videbitis et gaudebitcor [123] vestrum et ossa vestra sicut herbaexorientur Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum et comminabitur contumacibusEcce enim Dominus ut ignis veniet et uttempestas currus ejus reddere in indignationevindictam et vastationem in flamma ignis In igneenim Domini judicabitur omnis terra et in gladioejus omnis caro multi vulnerati erunt aDomino191 raquo In bonorum promissione flumenpacis profecto abundantiam pacis illius debemus191 Isai LXVI 12

150

accipere qua major esse non possit Hac utique infine rigabimur de qua in praeligcedenti libroabundanter locuti sumus Hoc flumen se in eosdeclinare dicit quibus tantam beatitudinempollicetur ut intelligamus in illius felicitatisregione quaelig in cœlis est hoc flumine omniasatiari Sed quia et terrenis corporibus paxincorruptionis atque immortalitatis inde influetideo declinare se dicit hoc flumen ut de supernisquodam modo etiam inferiora perfundat ethomines aeligquales Angelis reddat Jerusalemquoque non illam quaelig servit cum filiis suis sedliberam matrem nostram intelligamus secundumApostolum aeligternam in cœlis192 Ibi post laboresaeligrumnarum curarumque mortaliumconsolabimur tanquam parvuli ejus in humerisgenibusque portati Rudes enim nos et novosblandissimis adjutoriis insolita nobis illa beati ludosuscipiet Ibi videbimus et gaudebit cor nostrumNec expressit quid videbimus sed quid nisiDeum ut impleatur in nobis promissumevangelicum laquo Beati mundo corde quoniam ipsiDeum videbunt193 raquo et omnia illa quaelig nunc nonvidemus credentes autem pro modulo capacitatishumanaelig longe minus quam sunt atqueincomparabiliter cogitamus laquo Et videbitis inquitet gaudebit cor vestrum raquo Hic creditis ibividebitis [124]

192 Gal IV 6193 Matth V 8

151

II Sed quoniam dixit laquo Et gaudebit corvestrum ne putaremus illa bona Jerusalem adnostrum tantummodo spiritum pertinere laquo Etossa inquit vestra ut herba exorientur194 raquo ubiresurrectionem corporum strinxit velut quodnon dixerat reddens neque enim cum viderimusfiet sed cum fuerit facta videbimus Nam et decœlo novo ac terra nova jam supra dixerat dumea quaelig sanctis promittuntur in fine saeligpe acmultiformiter diceret laquo Erit inquit cœlumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populummeum laeligtitiam et exultabo in Jerusalem etlaeligtabor in populo meo et nitra non audietur inilla vox fletus195 raquo et caeligtera quaelig quidam adcarnales illos mille annos referre conanturLocutiones enim tropicaelig propriis propheticomore miscentur ut ad intellectum spiritalemintentio sobria cum quodam utili ac salubri laboreperveniat pigritia vero carnalis vel ineruditaeligatque inexercitataelig tarditas mentis contenta litteraeligsuperficie nihil putat interius requirendum Haeligcde propheticis verbis quaelig ante istum locumscripta sunt satis dixerim In hoc autem locounde ad illa digressi sumus cum dixisset laquo Etossa vestra ut herba exorientur raquo ut

194 Isai LXVI 14195 Id LXV 17-20

152

resurrectionem quidem carnis sed tamenbonorum se nunc commemorare monstraretadjunxit laquo Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum raquo Quid est hoc nisi manusdistinguentis cultores suos a contemtoribus suis De quibus sequentia contexens laquo Etcomminabitur inquit contumacibus raquo sive ut aitalius interpres laquo incredulis raquo Nec tunccomminabitur sed quaelig nunc dicuntur minacitertunc efficaciter implebuntur laquo Ecce [125] enimDominus inquit ut ignis veniet et ut tempestascurrus ejus reddere in indignatione vindictam etvastationem in flamma ignis In igne enimDomini judicabitur omnis terra et in gladio ejusomnis caro multi vulnerati erunt a Domino196 raquoSive igne sive tempestate sive gladio poenamjudicii significat quandoquidem ipsumDominum quasi ignem dicit esse venturum eisprofecto quibus poenalis ejus erit adventusCurrus vero ejus (nam pluraliter dicti sunt)angelica ministeria non inconvenienter accipimusQuod autem ait omnem terram et omnemcarnem in ejus igne et in gladio judicari nonetiam hic spiritales intelligamus et sanctos sedterrenos atque carnales de qualibus dictum est laquo Qui terrena sapiunt et Sapere secundumcarnem mors est197 raquo et quales omnino caroappellantur a Domino ubi dicit laquo Non

196 Isai LXV 15 16197 Philip III 19 et Rom VIII 6

153

permanebit spiritus meus in hominibus istisquoniam caro sunt198 raquo Quod vero hic positumest laquo Multi vulnerati erunt a Domino raquo istovulnere fiet mors secunda Potest quidem et igniset gladius et vulnus accipi in bono Nam et ignemDominus velle se dixit mittere in mundum199 Etvisaelig sunt illis linguaelig divisaelig velut ignis200 quandovenit Spiritus sanctus Et laquo Non veni inquitidem Dominus pacem mittere in terram sedgladium201 raquo Et sermonem Dei dicit Scripturagladium bis acutum202 propter aciem geminamtestamentorum duorum Et in CanticoCanticorum charitate se dicit sancta Ecclesiavulneratam velut amoris impetu sagittatam203 Sedhic cum legimus vel audimus ultorum Dominumesse venturum quemadmodum haeligc intelligendasint clarum est [126]

III Deinde breviter commemoratis eis quiper hoc judicium consumentur204 sub figuraciborum in Lege vetere vetitorum a quibus senon abstinuerunt peccatores impiosquesignificans recapitulat ab initio gratiam NoviTestamenti a primo Salvatoris adventu usque adultimum judicium de quo nunc agimus198 Gen VI 3199 Luc XIV 49200 Act II 3201 Matth X 34202 Hebr IV 12203 Cant II 5 sec LXX204 Isai LXVI 17 et seqq

154

perducens finiensque sermonem Narrat namqueDominum dicere se venire ut congreget omnesgentes easque venturas et visuras gloriam ejuslaquo Omnes enim sicut dicit Apostoluspeccaverunt et egent gloria Dei205 raquo Et relicturumse dicit super eos signa quaelig utique mirantescredant in eum et emissurum ex illis salvatos ingentes diversas et in longinquas insulas quaelig nonaudierunt nomen ejus neque viderunt gloriamejus et annuntiaturos gloriam ejus in gentibus et adducturos fratres istorum quibus loquebaturid est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarumelectorum adducturos autem ex omnibusgentibus munus Domino in jumentis et vehiculis(quaelig jumenta et vehicula bene intelligunturadjutoria esse divina per cujusque generisministeria Dei vel angelica vel humana) incivitatem sanctam Jerusalem quaelig nunc in sanctisfidelibus est diffusa per terras Ubi enim divinitusadjuvantur ibi credunt et ubi credunt ibiveniunt Comparavit autem illos Dominustanquam per similitudinem filiis Israelofferentibus ei suas hostias cum psalmis in domoejus quod ubique jam facit Ecclesia et promisitab ipsis se accepturum sibi Sacerdotes et Levitas quod nihilominus fieri nunc videmus Non enimex genere carnis et sanguinis sicut erat primumsecundum ordinem Aaron sed sicut oportebat inTestamento Novo ubi secundum ordinem205 Rom III 23

155

Melchisedech summus sacerdos est Christus206pro cujusque merito quod in eum gratia divinacontulerit [127] Sacerdotes et Levitas eligi nuncvidemus qui non isto nomine quod saeligpeassequuntur indigni sed ea quaelig non est bonismalisque communis sanctitate pensandi sunt

IV Haeligc cum de ista quaelig nunc impertiturEcclesiaelig perspicua nobisque notissima Deimiseratione dixisset promisit et fines ad quos perultimum judicium facta bonorum malorumquediscretione venietur dicens per Prophetam vel deDomino dicens ipse Propheta laquo Quomodo enimcœlum novum et terra nova manebit coram medixit Dominus sic stabit semen vestrum etnomen vestrum et erit mensis ex mense etsabbatum ex sabbato Veniet omnis caro inconspectu meo adorare in Jerusalem dixitDominus et egredientur et videbunt membrahominum qui praeligvaricati sunt in me Vermiseorum non morietur et ignis eorum nonextinguetur et erunt visui omni carni207 raquo Ad hociste Propheta terminavit librum ad quodterminabitur saeligculum Quidam sane noninterpretati sunt laquo Membra hominum raquo sedlaquo Cadavera virorum208 raquo per cadavera significantesevidentem corporum pœnam quamvis cadavernisi caro exanimis non soleat nuncupari illa vero

206 Psal CIX 5207 Isai LXVI 22-24208 Ibid in Vulgata

156

animata erunt corpora alioquin nulla poteruntsentire tormenta nisi forte quia mortuorumerunt corpora id est eorum qui in secundammortem cadent ideo non absurde etiam cadaveradici possunt Unde est et illud quod ab eodemPropheta dictum jam supra posui laquo Terra veroimpiorum cadet raquo Quis autem non videat acadendo esse appellata cadavera laquo Virorum raquoautem pro eo posuisse illos interpretes quod estlaquo hominum raquo manifestum est Neque enimquisquam dicturus est praeligvaricatrices heminas inillo supplicio non futuras sed ex potiore [128]praeligsertim de quo fœmina facta est uterque sexusaccipitur Verum quod ad rem maxime perlinetcum et in bonis dicitur laquo Veniet omnis caro raquoquia ex omni genere hominum populus isteconstabit non enim omnes homines ibi eruntquando in pœnis plures erunt sed ut dicerecoeperam cum et in bonis caro et in malismembra vel cadavera nominantur profecto postresurrectionem carnis cujus fides his rerumvocabulis omnino firmatur illud quo boni et malisuis finibus dirimentur futurum esse judiciumdeclaratur

CAPUT XXII

Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndaspœnas malorum

SED quomodo egredientur boni ad videndaspœnas malorum Numquid corporis motu beatas

157

illas relicturi sunt sedes et ad loca poenaliaperrecturi ut malorum tormenta conspiciantpraeligsentia corporali Absit sed egredientur perscientiam Hoc enim verbo significatum est eosqui cruciabuntur extra futuros209 Propter quod etDominus ea loca tenebras exteriores vocat quibus contrarius est ille ingressus de quo diciturservo bono laquo Intra in gaudium Domini tui210 raquone illuc mali putentur ingredi ut sciantur sed adillos potius vehit egredi scientia qua eos cogniturisunt boni quia id quod extra est cognituri suntQui enim erunt in pœnis quid agatur intus ingaudio Domini nescient qui vero erunt in illogaudio quid agatur foris in illis tenebrisexterioribus [129] scient Ideo dictum est laquo Egredientur raquo quia eos etiam qui foris ab eiserunt utique non latebunt Si enim haeligc Prophetaelignondum facta nosse potuerunt per hoc quod eratDeus quantulumcumque erat in eorummortalium mentibus quomodo immortalessancti jam facta tunc nescient cum Deus eritomnia in omnibus211 Stabit ergo in illabeatitudine sanctorum semen et nomen semenscilicet de quo Joannes ait laquo Et semen ejus inipso manet212 raquo nomen vero de quo per huncIsaiam dictum est laquo Nomen aeligternum dabo eis

209 Matth XXV 30210 Ibid 21211 1 Cor XV 28212 1 Joan III 9

158

Et erit eis mensis ex mense et sabbatum exsabbato tanquam luna ex luna et requies exrequie213 raquo quorum utrumque ipsi erunt cum exhis umbris veteribus et temporalibus in illalumina nova ac sempiterna transibunt In pœnisautem malorum et inextinguibilis ignis etvivacissimus vermis ali aliis atque aliis aliter atquealiter est expositus Alii quippe utrumque adcorpus alii utrumque ad animum retulerunt aliiproprie ad corpus ignem tropice ad animumvermem quod credibilius esse videtur Sed nuncde hac differentia non est temporis disputare Dejudicio namque ultimo quo fiet diremptiobonorum et malorum hoc volumen impleresuscepimus de ipsis vero praeligmiis et poenis aliasdiligentius disserendum est [130]

CAPUT XXIII

Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque sanctorum

DANIEL de hoc ultimo judicio sic prophetatut Anti- christum prius quoque venturum essetpraelignuntiet atque ad aeligternum regnum sanctorumperducat narrationem suam Cum enim visioneprophetica quatuor bestias significantes quatuorregna vidisset ipsumque quartum a quodam regesuperatum qui Antichristus agnoscitur et posthaeligc aeligternum regnum Filii hominis qui intelligiturChristus laquo Horruit inquit spiritus meus ego

213 Isai XLVI 5 et LXVI 23

159

Daniel in habitudine mea et visus capitis meiconturbabant me Et accessi inquit ad unum destantibus et veritatem quaeligrebam ab eo de hisomnibus et dixit mihi veritatem214 raquo Deindequid audierit ab illo a quo de omnibus hisquaeligsivit tanquam eo sibi exponente sic loquitur laquo Haelig quatuor bestiaelig magnaelig quatuor regnasurgent in terra quaelig auferentur et accipientregnum sancti Altissimi et obtinebunt illudusque in saeligculum et usque in saeligculumsaeligculorum Et quaeligrebam inquit diligenter debestia quarta quaelig erat differens praelig omni bestiaterribilis amplius dentes ejus ferrei et unguesejus aeligrei manducans et comminuens et reliquapedibus suis conculcans et de cornibus ejusdecem quaelig erant in capite ejus et de altero quodascendit et excussit de prioribus tria cornu illudin quo erant oculi et os loquens magna et visusejus major caeligteris Videbam et cornu illudfaciebat bellum cum sanctis [131] et praeligvalebatad ipsos donec venit Vetustus dierum et regnumdedit sanctis Altissimi et tempus pervenit etregnum obtinuerunt sancti215 raquo Haeligc Danielquaeligsisse se dixit Deinde quid audierit continuosubjungens laquo Et dixit raquo inquit id est ille a quoquaeligsierat respondit et dixit laquo Bestia quartaquartum regnum erit in terra quod praeligvalebitomnibus regnis et manducabit omnem terram et

214 Dan VII 15-17215 Dan VII 7-32

160

conculcabit eam et concidet Et decem cornuaejus decem reges surgent et post eos surgetalius qui superabit malis omnes qui ante eumfuerunt et tres reges humiliabit et verbaadversus Altissimum loquetur et sanctosAltissimi conteret Et suspicabitur mutaretempora et legem et dabitur in manu ejus usquead tempus et tempora et dimidium temporis Etjudicium sedebit et principatum removebunt adexterminandum et perciendum usque in finem etregnum et potestas et magnitudo regum qui subomni cœlo sunt data est sanctis Altissimi Etregnum ejus regnum sempiternum et omnesprincipatus ipsi servient et obaudient Huc usqueinquit finis sermonis Ego Daniel multumcogitationes meaelig conturbabant me et forma meaimmutata est super me et verbum in corde meoconservavi216 raquo Quatuor illa regna exposueruntquidam Assyriorum Persarum Macedonum etRomanorum Quam vero convenienter idfecerint qui nosse desiderant legant presbyteriHieronymi librum in Danielem satis diligentereruditeque conscriptum Antichristi tamenadversus Ecclesiam saeligvissimum regnum licetexiguo spatio temporis sustinendum donec Deiultimo judicio regnum sancti accipiantsempiternum qui vel dormitans haeligc legitdubitare non sinitur Tempus quippe et temporaet dimidium temporis annum unum esse et duos216 Ibid 23-28

161

et dimidium [132] ac per hoc tres annos etsemissem etiam numero dierum posterius positodilucescit aliquando in Scripturis et mensiumnumero declaratur Videntur enim temporaindefinite hic dicta lingua latina sed per dualemnumerum dicta sunt quem Latini non habentSicut autem Graeligci ita hunc dicuntur habere etHebraeligi Sic ergo dicta sunt tempora tanquamdicerentur duo tempora Vereri me sane fateor nein decem regibus quos tanquam decem hominesvidetur inventurus Antichristus forte fallamuratque ita ne ille inopinatus adveniat nonexistentibus tot regibus in orbe romano Quidenim si numero isto denario universitas regumsignificata est post quos ille venturus est sicutmillenario centenario septenario significaturplerumque universitas et aliis atque aliis numerisquos nunc commemorare non est necesse

II Alio loco idem Daniel laquo Et erit inquittempus tribulationis qualis non fuit ex quo nataest gens super terram usque ad tempus illud Et intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro Et multidormientium in terraelig aggere exurgent hi invitam aeligternam et hi in opprobrium et inconfusionem aeligternam Et intelligentes fulgebuntsicut claritas firmamenti et ex justis multis sicutstellaelig in saeligcula217 raquo Et adhuc sententiaelig illievangelicaelig est locus iste simillimus de217 Dan XIII 1-3

162

resurrectione duntaxat mortuorum corporumNam qui illic dicti sunt esse laquo In monumentis218 raquoipsi hic laquo Dormientes in terraelig aggere raquo vel sicutalii interpretati sunt laquo In terraelig pulvere raquo Et sicutibi laquo Procedent dictum est ita hic exurgent raquoSicut ibi laquo Qui bona fecerunt in resurrectionemvitaelig qui autem mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo ita et isto loco laquo Hi in vitam aeligternamet hi in opprobrium [133] et in confusionemaeligternam raquo Non autem diversum putetur quodcum ibi positum sit laquo Omnes qui sunt inmonumentis raquo hic non ait Propheta laquo Omnes raquosed laquo Multi dormientium in terraelig aggere raquo Ponitenim aliquando Scriptura pro omnibus multosPropterea et Abrahaelig dictum est laquo Patremmultarum gentium posui te219 raquo cui tamen alioloco laquo In semine inquit tuo benedicenturomnes gentes220 raquo De tali autem resurrectionehuic quoque ipsi prophetaelig Danieli paulo postdicitur laquo Et tu veni et requiesce adhuc enimdies in completionem consummationis etrequiesces et resurges in sorte tua in finedierum221 raquo

CAPUT XXIV

218 Joan V 28219 Gen XVII 6 220 Id XXII 18221 Dan XII 13

163

In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur

I MULTA de judicio novissimo dicuntur inPsalmis sed eorum plura transeunter et strictimHoc tamen quod de fine hujus saeligculi apertissimedictum est ibi nequaquam silentio praeligteribolaquo Principio terram tu fundasti Domine et operamanuum tuarum sunt cœli Ipsi peribunt tuautem permanes et omnes sicut vestimentumveterascent et sicut opertorium mutabis eos etmutabuntur tu autem idem ipse es et anni tuinon deficient222 raquo Quid est quod Porphyrius cumpietatem laudet Hebraeligorum qua magnus et veruset ipsis numinibus terribilis ab eis colitur DeusChristianos ob hoc arguit maximaelig stultitiaelig etiamex oraculis deorum suorum quod istum mundumdicunt esse periturum Ecce in litteris pietatis[134] Hebraeligorum dicitur Deo quem confitentetanto philosopho etiam ipsa numinaperhorrescunt laquo Opera manuum tuarum suntcœli ipsi peribunt raquo Numquid quando cœliperibunt mundus cujus iidem cœli superior parsest et tutior non peribit Si haeligc sententia Jovidisplicet cujus ut scribit iste philosophus velutgravioris auctoritatis oraculo in Christianorumcredulitate culpatur cur non similiter sapientiamtanquam stultitiam culpat Hebraeligorum inquorum libris piissimis invenitur Porro si in illasapientia quaelig Porphyrio tam multum placet ut222 Psal CI 26-28

164

eam deorum quoque suorum vocibus praeligdicetlegitur cœlos esse perituros cur usque adeo vanaest ista fallacia ut in fide Christianorum vel intercaeligtera vel praelig caeligteris hoc detestentur quod inea periturus creditur mundus quo utique nisipereunte cœli non possunt perire Et in Litterisquidem sacris quaelig proprie nostraelig sunt nonHebraeligis nobisque communes id est Evangeliciset Apostolicis libris legitur laquo Praeligterit figura hujusmundi223 raquo legitur laquo Mundus transit224 raquo legitur laquo Cœlum et terra transibunt225 raquo Sed puto quodlaquo Praeligterit transit transibunt raquo aliquanto mitiusdicta sunt quam laquo peribunt raquo In Epistola quoquePetri apostoli ubi aqua inundatus qui tunc eratperisse dictus est mundus226 satis clarum est etquaelig pars mundi a toto significata et quatenusperisse dicta sit et qui cœli repositi igni reservandim diem judicii et perditionis hominum impiorumEl ineo quod paulo post ait laquo Veniet diesDomini ut fur in quo cœli magno impetutranscurrent elementa autem ardentiaresolventur et terra et quaelig in ipsa sunt operaexurentur raquo ac deinde subjecit laquo His omnibuspereuntibus quales oportet vos esse227 raquo possuntilli [135] cœli intelligi perituri quos dixit repositos

223 1 Cor VII 31224 1 Joan II 17225 Matth XXIV 35226 2 Petr III 6227 Ibid 10 11

165

igni reservandos et ea elementa accipi arsura quaeligin hac ima mundi parte subsistunt procellosa etturbulenta in qua eosdem cœlos dixit esserepositos salvis illis superioribus et in suaintegritate manentibus in quorum firmamentosunt sidera constituta Nam et illud quodscriptum est stellas de cœlo esse casuras228 praeligterquod potest multo probabilius et aliter intelligimagis ostendit mansuros esse illos cœlos sitamen stellaelig inde casuraelig sunt cum vel tropica sitlocutio quod est credibilius vel in isto imo cœlofuturum sit utique mirabilius quam nunc fitUnde et illa virgiliana

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit229

et Idaeliga se condidit sylva Hoc autem quod dePsalmo commemoravi nullum cœlorum videturrelinquere quod periturum esse non dixerit Ubienim dicitur laquo Opera manuum tuarum sunt cœliipsi peribunt raquo quam nullum eorum ab opereDei tam nullum eorum a perditione secerniturNon enim dignabuntur de Petri apostolilocutione quem vehementer oderuntHebraeligorum defendere pietatem deorum suorumoraculis approbatam ut saltem ne totus mundusperiturus esse credatur sic a loto pars accipiaturin eo quod dictum est laquo Ipsi peribunt raquo cum solicœli infimi sint perituri quemadmodum in

228 Matth XXIV 29229 Virg AEligneid II

166

apostolica illa Epistola a toto pars accipitur quoddiluvio perisse dictus est mundus quamvis solaejus cum suis cœlis pars ima perierit Sed quiahoc ut dixi non dignabuntur ne vel apostoliPetri approbent sensum vel tantum concedantconflagrationi novissimae quantum dicimusvaluisse diluvium qui nullis aquis nullis flammistotum genus humanum posse perire contendunt restat ut [136] dicant quod propterea dii eorumhebraeligam sapientiam laudaverunt quia istumPsalmum non legerant

II In Psalmo etiam quadragesimo-nono dejudicio Dei novissimo intelligitur dictum laquo Deusmanifestus veniet Deus noster et non silebitIgnis in conspectu ejus ardebit et in circumituejus tempestas valida Advocabit cœlum sursumet terram discernere populum suum Congregateilli justos ejus qui disponunt testamentum ejussuper sacrificia230 raquo Hoc nos de Domino nostroJesu Christo intelligimus quem de cœlo speramusesse venturum ad vivos et mortuos judicandosManifestus enim veniet inter justos et injustosjudicaturus juste qui prius venit occultus abinjustis judicandus injuste Ipse inquamlaquo Manifestus veniet et non silebit raquo id est in vocejudicis evidens apparebit qui prius cum venissetoccultus ante judicem siluit quando sicut ovis adimmolandum ductus est et sicut agnus coram

230 Psal XLIX 3-5

167

tondente fuit sine voce231 quemadmodum de illoper Isaiam legimus prophetatum et in Evangeliovidemus impletum232 De igne vero et tempestatecum in Isaiaelig prophetia tale aliquid tractaremusquomodo essent haeligc intelligenda jam diximusQuod vero dictum est laquo Advocabit cœlumsursum raquo quoniam sancti et justi recte cœlumappellantur nimirum hoc est quod aitApostolus laquo Simul cum illis rapiemur in nubibusin obviam Christo in aera233 raquo Nam secundumlitteraelig superficiem quomodo sursum advocaturcœlum quasi possit esse nisi sursum Quodautem adjunctum est laquo Et terram discernerepopulum suum raquo si tantummodo subaudiaturlaquo advocabit raquo id est advocabit et terram necsubaudiatur laquo sursum raquo hunc videtur haberesensum secundum rectam fidem ut cœlumintelligatur in eis qui [137] cum illo suntjudicaturi et terra in eis qui judicandi sunt utlaquo Advocabit cœlum sursum raquo non hicintelligamus laquo Rapiet in aera raquo sed laquo Injudiciarias sedes eriget raquo Potest et illud intelligilaquo Advocabit cœlum sursum raquo advocabit Angelosin supernis et excelsis locis cum quibus descendatad faciendum judicium laquo Advocabit et terram raquoid est homines in terra utique judicandos Siautem utrumque subaudiendum est cum dicitur

231 Isai LIII 7232 Matth XXVI 63233 1 Thess V 16

168

laquo Et terram raquo id est et laquo Advocabit raquo etlaquo Sursum raquo ut iste sit sensus laquo Advocabit cœlumsursum et terram advocabit sursum raquo nihilmelius intelligi existimo quam homines quirapientur in obviam Christo in aera sed cœlumdictum propter animas terram propter corporalaquo Discernere raquo porro laquo populum suum raquo quid estnisi per judicium separare bonos a malis tanquamoves ab hœdis Deinde conversio sermonis adAngelos facta est laquo Congregate illi justos ejus raquoProfecto enim per angelicum ministerium tantares peragenda est Si autem quaeligrimus quos justosei congregaturi sunt Angeli laquo Qui disponuntinquit testamentum ejus super sacrificia raquo Haeligcest omnis vita justorum disponere testamentumDei super sacrificia Aut enim opera misericordiassunt laquo Super sacrificia raquo id est sacrificiispraeligponenda juxta sententiam Dei dicentis laquo Misericordiam volo quam sacrificium234 raquo aut silaquo Super sacrificia raquo in sacrificiis intelligiturdictum quomodo super terram fieri dicitur quodfit utique in terra profecto ipsa operamisericordiaelig sunt sacrificia quibus placetur Deosicut in libro hujus Operis decimo me disseruissereminiscor in quibus operibus disponunt justitestamentum Dei quia propter promissiones quaeligNovo ejus Testamento continentur haeligc faciuntUnde congregatis sibi justis suis et ad suamdexteram constitutis novissimo utique [138]234 Osee VI 6

169

judicio dicturus est Christus laquo Venite benedictiPatris mei possidete paratum vobis regnum aconstitutione mundi Esurivi enim et dedistismihi manducare235 raquo et caeligtera quaelig ibiproferuntur de bonorum operibus bonis et deeorum praeligmiis sempiternis per ultimamsententiam judicantis

CAPUT XXV

De prophetia Malaciae qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatorias pœnasfacienda mundatio

PROPHETA Malachias sive Malachi qui etAngelus dictus est qui etiam Esdras sacerdoscujus alia in canonem scripta recepta sunt abaliquibus creditur (nam de illo hanc esseHebraeorum opinionem dicit Hieronymus236)judicium novissimum prophetat dicens laquo Eccevenit dicit Dominus omnipotens et quissustinebit diem introitus ejus aut quis ferrepoterit ut aspiciat cum Quia ipse ingrediturquasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium et sedebit conflans et emundans sicut aurum etsicut argentum et emundabit filios Levi et fundeteos sicut aurum et argentum et erunt Dominoofferentes hostias in justitia Et placebit Dominosacrificium Juda et Jerusalem sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus Et accedam ad

235 Matth XXV 34236 Hier Proœm in Malachiam

170

vos in judicio et ero testis velox super maleficoset super adulteros et super eos qui jurant innomine meo mendaciter et [139] qui fraudantmercedem mercenario et opprimunt perpotentiam viduas et percutiunt pupillos etpervertunt judicium advenaelig et qui non timentme dicit Dominus omnipotens Quoniam egoDominus Deus vester et non mutor237 raquo Ex hisquaelig dicta sunt videtur evidentius apparere in illojudicio quasdam quorumdam purgatorias pœnasfuturas Ubi enim dicitur laquo Quis sustinebit diemintroitus ejus aut quis ferre poterit ut aspiciateum Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatoriiet quasi herba lavantium et sedebit conflans etemundans sicut aurum et sicut argentum etemundabit filios Levi et fundet eos sicut aurumet sicut argentum raquo quid aliud intelligendum est Dicit tale aliquid et Isaias laquo Lavabit Dominussordes filiorum et filiarum Sion et sanguinememundabit de medio eorum spiritu judicii etspiritu combustionis238 raquo Nisi forte sic eosdicendum est emundari a sordibus et eliquariquodam modo cum ab eis mali per pœnalejudicium separantur ut illorum segregatio atquedamnatio purgatio sit istorum quia sine talium decaeligtero permixtione victuri sunt Sed cum dicit laquo Et emundabit filios Levi et fundet eos sicutaurum et argentum et erunt Domino offerentes

237 Malach III 1-6238 Isai IV 4

171

hostias in justitia et placebit Domino sacrificiumJuda et Jerusalem raquo utique ostendit eos ipsos quiemundabuntur deinceps in sacrificiis justitiaeDomino esse placituros ac per hoc ipsi a suainjustitia mundabuntur in qua Dominodisplicebant Hostiaelig porro in plena perfectaquejustitia cum mundati fuerint ipsi erunt Quidenim acceptius Deo tales offerunt quam seipsos Verum ista quaeligstio de purgatoriis pœnisut diligentius pertractetur in tempus aliuddifferenda est Filios autem Levi et Juda etJerusalem ipsam Dei [140] Ecclesiam debemusaccipere non ex Hebraeligis tantum sed ex aliisetiam gentibus congregatam nec talem qualisnunc est ubi laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobisnon est239 raquo sed qualis tunc erit velut area perventilationem ita per judicium purgatanovissimum cis quoque igne mundatis quibustalis mundatio necessaria est ita ut nullusomnino sit qui offerat sacrificium pro peccatissuis Omnes enim qui sic offerunt profecto inpeccatis sunt pro quibus dimittendis offerunt utcum obtulerint acceptumque Deo fuerit tuncdimittantur

CAPUT XXVI

De sacrificiis quaelig sancti offerent Deo sic placituraquomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt

239 Joan V 8

172

I VOLENS autem Deus ostendere Civitatemsuam tunc in ista consuetudine non futuram dixitfilios Levi oblaturos hostias in justitia non ergoin peccato ac per hoc non pro peccato Undeintelligi potest in eo quod secutus adjunxit atqueait laquo Et placebit Domino sacrificium Juda etJerusalem sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus240 raquo frustra sibi Judaeligos secundum legemVeteris Testamenti sacrificiorum suorumpraeligterita tempora polliceri Non enim tuncinjustitia sed in peccatis hostias offerebantquando pro peccatis praeligcipue ac primitusofferebant usque adeo ut sacerdos ipse quemdebemus utique credere caeligteris fuisse justioremsecundum Dei [141] mandatum soleret primumpro suis offerre peccatis deinde pro populi241

Quapropter exponere nos oportet quomodo sitaccipiendum quod dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Fortassis enimtempus illud commemorat quo primi homines inparadiso fuerunt Tunc enim puri atque integri abomni sorde ac labe peccati se ipsos Deomundissimas hostias offerebant Caeligterum ex quocommissaelig praeligvaricationis causa inde dimissisunt atque humana in eis natura damnata estexcepto uno Mediatore et post lavacrumregenerationis quibusque adhuc parvulis laquo Nemomundus a sorde sicut scriptum est nec infans

240 Malach III 4241 Levit XVI 6 et Hebr VII 27

173

cujus est vita unius diei super terram242 raquo Quod sirespondetur etiam cos merito dici posse offerrehostias injustitia qui offerunt in fide laquo Justusenim ex fide vivit243 raquo quamvis se ipsum seducatsi dixerit se peccatum non habere et ideo nondicat quia ex fide vivit numquid dicturus estquispiam hoc fidei tempus illi fini essecoaeligquandum quando igne judicii novissimimundabuntur qui offerant hostias injustitia Acper hoc quoniam post talem mundationemnullum peccatum justos habituros essecredendum est profecto illud tempus quantumattinet ad non habere peccatum nulli temporicomparandum est nisi quando primi homines inparadiso ante praeligvaricationem innocentissimafelicitate vixerunt Recte itaque intelligitur hocsignificatum esse cum dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Nam et perIsaiam posteaquam cœlum novum et terra novapromissa est inter caeligtera quaelig ibi de sanctorumbeatitudine per allegorias et aelignigmata exequiturquibus expositionem congruam reddere nosprohibuit vitandaelig longitudinis cura laquo Secundumdies inquit ligni [142] vitaelig erunt dies populimei244 raquo Quis autem sacras Litteras attigit etignorat ubi Deus plantaverit lignum vitaelig a cujuscibo separatis illis hominibus quando cos sua de

242 Job XIV 4 juxta LXX243 Rom I 17 1 Joan I 8 et Hebr X 38244 Isai LXV 22

174

paradiso ejecit iniquitas eidem ligno circumpositaest ignea terribilisque custodia245

II Quod si quisquam illos dies ligni vitaeligquos commemoravit propheta Isaias istos quinunc aguntur Ecclesiaelig Christi dies esse contenditipsumque Christum lignum vitaelig propheticedictum quia ipse est Sapientia Dei de quaSalomon ait laquo Lignum vitaelig est omnibusamplectentibus eam246 raquo nec annos egisse aliquosin paradiso illos primos homines unde tam citoejecti sunt ut nullum ibi gignerent filium et ideonon posse illud tempus intelligi in eo quoddictum est laquo Sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus raquo istam praeligtereo quaestionem necogat (quod prolixum est) cuncta discutere utaliquid horum veritas manifestata confirmetVideo quippe alterum sensum ne dies pristinos etannos priores carnalium sacrificiorum nobis promagno munere per Prophetam promissos fuissecredamus Hostiaelig namque illaelig veteris Legis inquibusque pecoribus immaculataelig ac sine ulloprorsus vitio jubebantur offerri et significabanthomines sanctos qualis solus inventus estChristus sine ullo omnino peccato Proinde quiapost judicium cum fuerint etiam igne mundatiqui ejusmodi mundatione sunt digni in omnibussanctis nullum invenietur omnino peccatumatque ita se ipsos offerent in justitia ut tales

245 Gen III246 Prov III 18

175

hostiaelig omni modo immaculataelig ac sine ullo vitiosint futuraelig erunt profecto sicut pristinis diebus etsicut annis prioribus quando in umbra hujus reifuturaelig mundissimaelig offerebantur hostiaelig Haeligc eritnamque munditia tunc in [143] immortali carne acmente sanctorum quaelig figurabatur in illarumcorporibus hostiarum

III Deinde propter eos qui non mundationesed damnatione sunt digni laquo Et accedam inquitad vos in judicium et ero testis velox supermaleficos et super adulteros caeligtera quibusdamnabilibus enumeratis criminibus addidit laquo Quoniam ego Dominus Deus vester et nonmutor247 raquo tanquam diceret laquo Cum vosmutaverit et in deterius culpa vestra et in meliusgratia mea ego non mutor raquo Testem vero se dicitfuturum quia in judicio suo non indiget testibus eumque velocem sive quia repente venturus esteritque judicium ipso inopinato ejus adventucelerrimum quod tardissimum videbatur sivequia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitateconscientias laquo In cogitationibus enim sicutscriptum est impii interrogatio erit248 raquo EtApostolus laquo Cogitationibus inquit accusantibusvel etiam excusantibus in die qua judicabit Deusocculta hominum secundum Evangelium meumper Jesum Christum249 raquo Etiam sic ergo Dominus

247 Malach III 5248 Ibid 6249 Sap I 9

176

futurus testis intelligendus est velox cum sinemora revocaturus est in memoriam undeconvincat puniatque conscientiam250 [144]

CAPUT XXVII

De separatione bonorum et malorum per quamnovissimi judicii discretio declaratur

ILLUD etiam quod aliud agens in octavo-decimo libro ex isto Propheta posui ad judiciumnovissimum pertinet ubi ait laquo Erunt mihidicitDominus omnipotens in die qua ego facio inacquisitionem et eligam eos sicut eligit homofilium suum qui servit ei et convertemini etvidebitis quid sit inter justum et iniquum et interservientem Deo et eum qui non servit ei251 Quiaecce dies venit ardens sicut clibanus et combureteos et erunt omnes alienigenaelig et universi quifaciunt iniquitatem stipula et succendet eos diesveniens dicit Dominus omnipotens et nonrelinquetur in eis radix neque ramus Et orieturvobis qui timetis nomen meum Sol justitiaelig etsanitas in pennis ejus et egrediemini et salietissicut vituli de vinculis relaxati et conculcabitisiniquos et erunt cinis sub pedibus vestris dicitDominus omnipotens252 raquo Haeligc distantiapraeligmiorum atque pœnarum justos dirimens abinjustis quaelig sub isto sole in hujus vitaelig vanitate

250 Rom II 15 16251 Malach III 17 18252 Ibid IV 1-3

177

non cernitur quando sub illo Sole justitiaelig in illiusvitaelig manifestatione clarebit tunc profecto eritjudicium quale nunquam fuit [145]

CAPUT XXVIII

De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat

QUOD vero subjungit idem Propheta laquo Mementote legis Moysi servi mei quammandavi et in Choreb ad omnem Israel253 raquopraeligcepta et judicia opportune comme raquo moratpost declaratum tam magnum futurum interobservatores legis contemptoresque discrimen simul etiam ut discant Legem spiritaliterintelligere et inveniant in ea Christum per quemjudicem facienda est inter bonos et malos ipsadiscretio Non enim frustra idem Dominus aitJudaeis laquo Si crederetis Moysi crederetis et mihi de me enim ille scripsit254 raquo Carnaliter quippeaccipiendo legem et ejus promissa terrena rerumcœlestium figuras esse nescientes in illa murmuracorruerunt ut dicere auderent laquo Vanus est quiservit Deo et quid amplius quia custodivimusmandata ejus et quia ambulavimus supplices antefaciem Domini omnipotentis Et nunc nosbeatos dicimus alienos et aeligdificantur omnes quifaciunt iniquitatem255 raquo Quibus eorum verbis

253 Malach IV 4254 Joan V 46255 Malach III 14 15

178

quodam modo Propheta compulsus estnovissimum praelignuntiare judicium ubi mali necsaltem falso sint beati sed apertissime appareantmiserrimi et boni nulla temporali saltem miserialaborent sed clara ac sempiterna beatitudine per-fruantur Dixerat quippe istorum talia quaeligdamverba etiam superius dicentium laquo Omnis quifacit malum bonus est in conspectu Domini ettales ei placent256 raquo [146] Ad haeligc inquam contraDeum murmura pervenerunt legem Moysicarnaliter accipiendo Unde et ille in Psalmoseptuagesimo secundo pene commotos dicitfuisse pedes suos et effusos gressus suos utiquein lapsum quia zelavit in peccatoribus pacempeccatorum intuens ita ut inter caeligtera diceret laquo Quomodo scivit Deus et si est scientia inAltissimo257 raquo Diceret etiam laquo Numquid vanejustificavi cor meum et lavi in innocentibusmanus meas258 raquo Ut autem solveret hancdifficillimam quaeligstionem quaelig fit cum videnturboni esse miseri et felices mali laquo Hoc inquitlabor est ante me donec introeam in sanctuariumDei et intelligam in novissima259 raquo Judicio quippenovissimo non sic erit sed in aperta iniquorummiseria et aperta felicitate justorum longe quamnunc est aliud apparebit

256 Id II 17257 Psal LXII 11258 Ibid 13259 Ibid 16 17

179

CAPUT XXIX

De adventu Eliaelig ante judicium cujus praeligdicationeScripturarum secreta reserante Judaeligi convertentur adChristum

CUM autem admonuisset ut meminissentlegis Moysi quoniam praeligvidebat eos multoadhuc tempore non eam spiritaliter sicutoportuerat accepturos continuo subjecit laquo Etecce ego mittam vobis Eliam Thesbitenantequam veniat dies Domini magnus et illustrisqui convertet cor patris ad lilium et cor hominisad proximum suum ne forte veniens percutiamterram penitus260 raquo Per hunc Eliam magnummirabilemque prophetam [147] exposita sibi legeultimo tempore ante judicium Judaeligos inChristum verum id est in Christum nostrum essecredituros celeberrimum est in sermonibuscordibusque fidelium Ipse quippe ante adventumjudicis Salvatoris non immerito speratur esseventurus quia etiam nunc vivere non immeritocreditur Curru namque igneo raptus est261 derebus humanis quod evidentissime sanctaScriptura testatur Cum venerit ergo exponendolegem spiritaliter quam nunc Judaeligi carnalitersapiunt laquo Convertet cor patris ad filium raquo id estcor patrum ad filios singularem quippe pronumero plurali interpretes Septuaginta posuerunt

260 Malach IV 5 6261 4 Reg II 11

180

Et est sensus ut etiam filii sic intelligant legem idest Judaeligi quemadmodum patres eamintellexerunt id est Prophetae in quibus erat etipse Moyses Sic enim cor patrum convertetur adfilios cum intelligentia patrum perducetur adintelligentiam filiorum laquo Et cor filiorum adpatres eorum raquo dum in id quod senserunt illiconsentient et isti ubi Septuaginta dixerunt laquo Etcor hominis ad proximum suum262 raquo Sunt eniminter se valde proximi patres et filii Quanquam inverbis Septuaginta interpretum qui propheticeinterpretati sunt potest sensus alius idemqueelectior inveniri ut intelligatur Elias cor DeiPatris conversurus ad Filium non utique agendout Pater diligat Filium sed docendo quod Paterdiligat Filium ut et Judaeligi quem prius oderantdiligant eumdem qui noster est Christum Judaeligisenim nunc aversum cor habet Deus a Christonostro quia hoc putant Eis ergo tunc cor ejusconvertetur ad Filium cum ipsi converso cordedidicerint dilectionem Patris in Filium Quod verosequitur laquo Et cor hominis ad proximum suum raquoid est convertet Elias et cor hominis adproximum suum quid melius intelligitur quamcor hominis ad hominem [148] Christum Cumenim sit in forma Dei Deus noster formam serviaccipiens esse dignatus est etiam proximus nosterHoc ergo faciet Elias laquo Ne forte inquit veniam

262 Malach IV 6 juxta Vulgatam

181

et percutiam terram penitus263 raquo Terra sunt enimqui terrena sapiunt sicut Judaeligi carnales usquenunc ex quo vitio contra Deum murmura illavenerunt laquo Quia mali ei placent et vanus est quiservit Deo264 raquo

CAPUT XXX

Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legiturjudicaturus non evidenter Christi persona monstretur sed ex quibusdam testimoniis ubi Dominus Deusloquitur appareat non dubie quod ipse sit Christus

I MULTA alia sunt Scripturarum testimoniadivinarum de novissimo judicio Dei quaelig siomnia colligam nimis longum erit Salis ergo sitquod et novis et veteribus Litteris sacris hocpraelignuntiatum esse probavimus Sed veteribus perChristum futurum esse judicium id est judicemChristum de cœlo esse venturum non tam quamnovis evidenter expressum est propterea quiacum ibi dicit Dominus Deus se esse venturumvel Dominum Deum dicitur esse vetiturum nonconsequenter intelligitur Christus Dominus enimDeus et Pater est et Filius et Spiritus sanctus neque hoc tamen intestatum relinquere nosoportet Primo itaque demonstrandum estquemadmodum Jesus Christus tanquam DominusDeus loquatur in propheticis Libris et tamenJesus Christus evidenter appareat ut et quando

263 Malach II 17264 Id III 14

182

sic non apparet et tamen ad illud [149] ultimumjudicium Dominus Deus dicitur esse venturuspossit Jesus Christus intelligi Est locus apudIsaiam prophetam qui hoc quod dico evidenterostendit Deus enim per Prophetam laquo Audi meinquit Jacob et Israel quem ego voco Ego sumprimus et ego in sempiternum et manus meafundavit terram et dextera mea firmavit cœlumVocabo eos et stabunt simul et congregabunturomnes et audient Quis eis nuntiavit haeligc raquoDiligens te feci voluntatem tuam superBabylonem ut auferrem semen Chaldaeligorum Etlocutus sum et ego vocavi adduxi eum etprosperam feci viam ejus Accedite ad me etaudite haeligc Non a principio locutus sum inabscondito quando fiebant ibi eram Et nuncDominus Deus misit me et Spiritus ejus265 raquoNempe ipse est qui loquebatur sicut DominusDeus nec tamen intelligeretur Jesus Christus nisiaddidisset laquo Et nunc Dominus Deus misit me etSpiritus ejus raquo Hoc enim dixit secundum formamservi de re futura utens praeligteriti temporis verbo quemadmodum apud eumdem Prophetamlegitur laquo Sicut ovis ad immolandum ductusest266 raquo Non enim ait laquo Ducetur raquo sed pro eoquod futurum erat praeligteriti temporis verbumposuit Et assidue prophetia sic loquitur

265 Isai XLVIII 12-16266 Id LIII 7 juxta LXX

183

II Est et alius locus apud Zachariam qui hocevidenter ostendit quod Omnipotentem misitOmnipotens quis quem nisi Deus Pater DeumFilium Nam ita scriptum est laquo Haeligc dicitDominus omnipotens Post gloriam misit mesuper gentes quaelig spoliaverunt vos quia quitetigerit vos quasi qui tangit pupillam oculi ejusEcce ego inferam manum meam super eos eterunt spolia his qui servierant eis et cognoscetisquia Dominus omnipotens misit me267 raquo Eccedicit Dominus omnipotens a [150] Dominoomnipotente se missum Quis hic audeatintelligere nisi Christum loquentem scilicetovibus quaelig perierant domus Israel Ait namquein Evangelio laquo Non sum missus nisi ad ovesquaelig perierunt domus Israel268 raquo quas hiccomparavit pupillaelig oculi Dei propterexcellentissimum dilectionis affectum ex quogenere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt Sedpost gloriam resurrectionis utique suaelig quaeligantequam fieret ait Evangelista laquo Jesus nondumerat glorificatus269 raquo etiam super gentes missus estin Apostolis suis ac sic impletum est quod inPsalmo legitur laquo Erues me de contradictionibuspopuli constitues me in caput gentium270 raquo ut quispoliaverant Israelitas quibusque Israelitaelig

267 Zach II 8 9268 Matth XV 24269 Joan VII 39270 Psal XVII 44

184

servierant quando sunt gentibus subditi nonvicissim eodem modo spoliarentur sed ipsi spoliafierent Israelitarum Hoc enim Apostolispromiserat dicens laquo Faciam vos piscatoreshominum271 raquo Et uni eorum laquo Ex hoc jaminquit homines eris capiens272 raquo Spolia ergofierent sed in bonum tanquam erepta vasa illiforti sed fortius alligato

III Item per eumdem Prophetam Dominusloquens laquo Et erit inquit in die illa quaeligramauferre omnes gentes quaelig veniunt contraJerusalem et effundam super domum David etsuper habitatores Jerusalem Spiritum gratiaelig etmisericordiaelig et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum et dolebunt dolore quasisuper unigenitum273 raquo Numquid nisi Dei estauferre omnes gentes inimicas sanctaelig CivitatisJerusalem quaelig laquo Veniunt contra raquo eam id estcontrariaelig sunt ei vel sicut alii sunt interpretatilaquo Veniunt super eam raquo id est ut eam sibisubjiciant aut super domum David effundere etsuper [151] habitatores ejusdem Civitatis Spiritumgratiaelig et misericordiaelig Hoc utique Dei est et expersona Dei dicitur per Prophetam et tamenhunc Deum haeligc tam magna et tam divinafacientem sese Christus ostendit adjungendo

271 Matth IV 19272 Luc V 10273 Zach XII 9 10

185

atque dicendo laquo Et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum (sive dilectum) etdelebunt dolore quasi super unigenitum raquoPœnitebit quippe in die illa Judaeligos etiam eos quiaccepturi sunt Spiritum gratiaelig et misericordiaeligquod in ejus passione insultaverint Christo cumad eum aspexerint in sua majestate venientemcumque esse cognoverint quem prius humilem insuis parentibus illuserunt quamvis et ipsiparentes eorum tantaelig illius impietatis auctoresresurgentes videbunt eum sed puniendi jam nonadhuc corrigendi Non itaque hoc loco ipsiintelligendi sunt ubi dictum est laquo Et effundamsuper domum David et super habitatoresJerusalem Spiritum gratiaelig et misericordiaelig etaspicient ad me pro eo quod insultaverunt raquo sedtamen de illorum stirpe venientes qui per Eliamillo tempore sunt credituri Sed sicut dicimusJudaeligis laquo Vos occidistis Christum quamvis hocparentes eorum fecerint sic et isti se dolebuntfecisse quodam modo quod fecerunt illi exquorum stirpe descendunt Quamvis ergo acceptoSpiritu gratiaelig et misericordiae jam fideles nondamnabuntur cum impiis parentibus suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint quod abillis factum est Non igitur dolebunt reatucriminis sed pietatis affectu Sane ubi dixeruntSeptuaginta interpretes laquo Et aspicient ad me proeo quod insultaverunt raquo sic interpretatum est ex

186

hebraeligo laquo Et aspicient ad me quemconfixerunt274 raquo Quo quidem verbo evidentiusChristus apparet crucifixus Sed illa insultatioquam [152] Septuaginta ponere maluerunt ejusuniversae non defuit passioni Nam et detento etalligato et adjudicato et opprobrio ignominiosaevestis induto et spinis coronato et calamo incapite percusso et irridenter lixis genibus adoratoet crucem suam portanti et in ligno jam pendentiutique insultaverunt Proinde interpretationemnon sequentes unam sed utramque jungentescum et laquo Insultaverunt raquo et laquo Confixerunt raquolegimus plenius veritatem dominicaelig passionisagnoscimus

IV Cum ergo in propheticis Litteris adnovissimum judicium faciendum Deus legituresse venturus etsi ejus alia distinctio nonponatur tantummodo propter ipsum judiciumChristus debet intelligi quia etsi Pater judicabitper adventum Filii hominis judicabit Nam ipseper suaelig praeligsentiaelig manifestationem laquo Non judicatquemquam sed omne judicium dedit Filio275 raquoqui manifestabitur homo judicaturus sicut homoest judicatus Quis est enim alius de quo itemDeus loquitur per Isaiam sub nomine Jacob etIsrael de cujus semine corpus accepit quod itascriptum est laquo Jacob puer meus suscipiamillum Israel electus meus assumpsit eum anima

274 Sic in Vulgata reperitur275 Joan V 22

187

mea Dedi Spiritum meum in illum judiciumgentibus proferet Non clamavit neque cessabitneque audietur foris vox ejus Calamumquassatum non conteret et linum fumans nonextinguet sed in veritate proferet judiciumRefulgebit et non confringetur donec ponat interra judicium et in nomine ejus gentessperabunt276 raquo In hebraeligo non legitur laquo Jacob etIsrael raquo sed quod ibi legitur laquo Servus meus raquonimirum Septuaginta interpretes volentesadmonere quatenus id accipiendum sit quiascilicet propter formam servi dictum est in qua seAltissimus humillimum praeligbuit ipsius hominisnomen [153] ad eum significandum posuerunt decujus genere eadem servi forma suscepta estDatus est in eum Spiritus Sanctus quod etcolumbaelig specie277 Evangelio teste monstratumest Judicium gentibus protulit quia praelignuntiavitfuturum quod gentibus erat occultumMansuetudine non clamavit nec tamen inpraeligdicanda veritate cessavit Sed non est auditaforis vox ejus nec auditur quandoquidem ab cisqui foris ab ejus corpore praeligcisi sunt non illiobeditur ipsosque suos persecutores Judaeligos quicalamo quassato perdita integritate et linofumanti amisso lumine comparati sunt noncontrivit nec extinxit quia pepercit eis quinondum venerat eos judicare sed ab eis judicari

276 Isai LXII 1-4277 Matth III 16

188

In veritate sane judicium protulit praeligdicens eisquando puniendi essent si in sua malignitatepersisterent Refulsit in monte facies ejus in orbefama ejus nec confractus sive contritus est quianeque in se neque in Ecclesia sua ut essedesisteret persecutoribus cessit Et ideo non estfactum nec fiet quod inimici ejus dixerunt veldicunt laquo Quando morietur et peribit nomenejus278 Donec ponat in terra judicium279 raquo Eccemanifestatum est quod absconditumquaeligrebamus Hoc enim est novissimum judiciumquod ponet in terra cum venerit ipse de cœlo Dequo jam videmus impletum quod hic ultimumpositum est laquo Et in nomine ejus gentessperabunt raquo Per hoc certe quod negari nonpotest etiam illud credatur quod impudenternegatur Quis enim speraret quod etiam hi quinolunt adhuc credere in Christum jam nobiscumvident et quoniam negare non possunt dentibussuis frendent et tabescunt Quis inquamsperaret gentes in Christi nomine speraturasquando tenebatur ligabatur caeligdebaturilludebatur crucifigebatur quando et ipsiDiscipuli spem [154] perdiderant quam in illohabere jam cœperant Quod tunc vix unus latrosperavit in cruce nunc sperant gentes longelateque diffusaelig et ne in aeligternum moriantur ipsain qua ille mortuus est cruce signantur

278 Psal XL 6279 Isai XLII 4

189

V Nullus igitur vel negat vel dubitat perJesum Christum tale quale istis sacris Litterispraelignuntiatur futurum esse novissimum judiciumnisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibilianimositate seu caeligcitate non credit quaelig jamveritatem suam orbi demonstravere terrarum Inillo itaque judicio vel circa illud judicium has resdidicimus esse venturas Eliam Thesbiten fidemJudaeorum Antichristum persecuturumChristum judicaturum mortuorumresurrectionem bonorum malorumquediremptionem mundi conflagrationemejusdemque renovationem Quaelig omnia quidemventura esse credendum est sed quibus modis etquo ordine veniant magis tunc docebit rerumexperientia quam nunc valet consequi adperfectum hominum intelligentia Existimo tameneo quo a me commemorata sunt ordine esseventura

VI Duo nobis ad hoc Opus pertinentesreliqui sunt libri ut adjuvante Domino promissacompleamus quorum unus erit de malorumsupplicio alius de felicitate justorum in quibusmaxime sicut Deus donaverit argumentarefellentur humana quaelig contra praeligdicta acpromissa divina sapienter sibi miseri roderevidentur et salubris fidei nutrimenta velut falsa etridenda contemnunt Qui vero secundum Deumsapiunt omnium quaelig incredibilia videnturhominibus et tamen Scripturis sanctis quarum

190

jam veritas multis modis asserta est continenturmaximum argumentum tenent veracem Deiomnipotentiam quem certum habent nullomodo in eis potuisse mentiri et posse facerequod impossibile est infideli [155]

191

LIBER XXI

De fine debito civitatis diaboli supplicio scilicetdamnatorem sempiterno deque humanis contra illudincredulorum argumentis

CAPUT I

De ordine disputationis qua prius disserendum estde perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam deaeligterna felicitate sanctorum

CUM per Jesum Christum Dominumnostrum280 judicem vivorum atque mortuorumad debitos fines ambaelig pervenerint Civitatesquarum una est Dei altera diaboli cujusmodisupplicium sit futurum diaboli et omnium ad cumpertinentium in hoc libro nobis quantum opedivina valebimus diligentius disputandum estIdeo autem hunc tenere ordinem malui ut posteadisseram de felicitate sanctorum quoniamutrumque cum corporibus erit et incredibiliusvidetur esse in aeligternis corpora durare cruciatibusquam sine dolore ullo in aeligterna beatitudinepermanere Ac per hoc cum illam pœnam nondebere esse incredibilem demonstraveroadjuvabit me plurimum ut multo facilius omnicarens molestia immortalitas corporum in sanctisfutura credatur Nec a divinis ordo iste abhorreteloquiis ubi aliquando quidem bonorumbeatitudo prius ponitur ut est illud laquo Qui bona

280 Vide D Guillon tom XXI pag 281-283

192

[156] fecerunt in resurrectionem vitaelig qui autemmala egerunt in resurrectionem judicii281 raquo sedaliquando et posterius ut est laquo Mittet Filiushominis Angelos suos et colligent de regno ejusomnia scandala et mittent in caminum ignisardentis illic erit fletus et stridor dentium tuncjusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui282 raquo etillud laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justiautem in vitam aeligternam283 raquo Et in Prophetisquod commemorare longum est nunc ille nunciste ordo si quis inspiciat invenitur Sed egoistum qua causa elegerim dixi

CAPUT II

An possint corpora in ustione ignis esse perpetuaQUID igitur ostendam unde convincantur

increduli posse humana corpora animata atqueviventia non solum nunquam morte dissolvi sedin aeligternorum quoque ignium durare tormentis Nolunt enim hoc ad Omnipotentis nos referrepotentiam sed aliquo exemplo persuaderi sibiflagitant Quibus si respondebimus esse animaliaprofecto corruptibilia quia mortalia quaelig tamenin mediis ignibus vivant nonnullum etiam genusvermium in aquarum calidarum scaturiginereperiri quarum fervorem nemo impunecontrectat illos autem non solum sine ulla sui

281 Joan V 29282 Matth XIII 41-13283 Id XXV 46

193

laeligsione ibi esse sed extra esse non posse autnolunt credere si ostendere non valemus aut sivaluerimus sive oculis demonstrare res ipsas siveper testes idoneos edocere non satis hoc esse adexemplum rei de qua quaeligstio est eademinfidelitate contendent quia [157] haeligc animalianec semper vivunt et in illis fervoribus sinedoloribus vivunt suaelig quippe naturaeligconvenientibus vegetantur illis non crucianturelementis quasi non incredibilius sit vegetariquam cruciari talibus rebus Mirabile est enimdolere in ignibus et tamen vivere sed mirabiliusvivere in ignibus nec dolere Si autem hoccreditur cur non et illud

CAPUT III

An consequens sit ut corporeum dolorem sequaturcarnis interitus

I SED nullum est inquiunt corpus quoddolere possit nec possit mori Et hoc undescimus Nam de corporibus quis certus estdaeligmonum utrum in eis doleant quando se affligimagnis cruciatibus confitentur Quod sirespondetur terrenum corpus solidum scilicetatque conspicuum nullum esse atque ut imopotius nomine id explicem nullam esse carnemquaelig dolere possit morique non possit quid aliuddicitur nisi quod sensu corporis homines etexperientia collegerunt Nullam namque carnemnisi mortalem sciunt et haeligc est eorum tota ratio

194

ut quod experti non sunt nequaquam esse possearbitrentur Nam cujus rationis est dolorem faceremortis argumentum cum vitaelig potius sitindicium Etsi enim quaeligrimus utrum semperpossit vivere certum tamen est vivere omnequod dolet doloremque omnem nisi in re viventeesse non posse Necesse est ergo ut vivat dolensnon est necesse ut occidat dolor quia neccorpora ista mortalia et utique moritura omnisdolor [158] occidit et ut dolor aliquis possitoccidere illa causa est quoniam sic est animaconnexa huic corpori ut summis doloribus cedatatque discedat quoniam et ipsa compagomembrorum atque vitalium sic infirma est ut eamvim quaelig magnum vel summum dolorem facitnon valeat sustinere Tunc autem tali corporianima et eo connectitur modo ut illud vinculumsicut nulla temporis longitudine solvitur ita nullodolore rumpatur Proinde etiamsi caro nunc talisnulla est quaelig sensum doloris perpeti possitmortemque non possit erit tamen tunc talis caroqualis nunc non est sicut talis erit et mors qualisnunc non est Non enim nulla sed sempiternamors erit quando nec vivere anima poterit Deumnon habendo nec doloribus corporis careremoriendo Prima mors animam nolentem pellit ecorpore secunda mors animam nolentem tenet incorpore ab utraque morte communiter idhabetur ut quod non vult anima de suo corporepatiatur

195

II Attendunt autem isti contradictores nullamesse nunc carnem quaelig dolorem pati possitmortemque non possit et non attendunt essetamen aliquid tale quod corpore majus sit Ipsequippe animus cujus praeligsentia corpus vivit etregitur et dolorem pati potest et mori nonpotest Ecce inventa res est quaelig cum sensumdoloris habeat immortalis est Hoc igitur erit tuncetiam in corporibus damnatorum quod nunc essescimus in animis omnium Si autem consideremusdiligentius dolor qui dicitur corporis magis adanimam pertinet Animaelig enim est dolere noncorporis etiam quando ei dolendi causa existit acorpore cum in eo loco dolet ubi laeligditur corpusSicut ergo dicimus corpora sentientia et corporaviventia cum ab anima sit corpori sensus et vita ita et corpora dicimus dolentia cum dolor corporinisi ab anima esse non possit Dolet itaque animacum corpore [159] in eo loco ejus ubi aliquidcontingit ut doleat Dolet et sola quamvis sit incorpore cum aliqua causa etiam invisibili tristisest ipsa corpore incolumi Dolet etiam non incorpore constituta nam utique dolebat dives illeapud inferos quando dicebat laquo Crucior in hacflamma284 raquo Corpus autem nec exanime dolet necanimatum sine anima dolet Si ergo a doloreargumentum recte sumeretur ad mortem ut ideomors possit accidere quia potuit accidere etdolor magis ad animam pertineret mori ad quam284 Luc XVI 24

196

magis pertinet et dolere Cum vero illa quaelig magisdolere potest non possit mori quid momentiaffert cur illa corpora quoniam futura sunt indoloribus ideo etiam moritura esse credamus Dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibusmoribundisque membris esse animaelig et metuereet cupere et dolere atque gaudere UndeVirgilius

Hinc

inquit (id est ex moribundis terreni corporismembris)

Metuunt cupiuntque dolent gaudentque285

Sed convicimus eos in quarto-decimo hujusOperis libro habere animas secundum ipsos abomni etiam corporis labe purgatas diramcupiditatem qua rursus incipiunt in corpora vellereverti Ubi autem potest esse cupiditas profectoetiam dolor potest Frustrata quippe cupiditas sivenon perveniendo quo tendebat sive amittendoquo pervenerat vertitur in dolorem Quaproptersi anima quaelig vel sola vel maxime dolet habettamen quamdam pro suo modo immortalitatemsuam non ideo mori poterunt illa corpora quiadolebunt Postremo si corpora faciunt ut animaeligdoleant cur eis dolorem possunt mortem veroinferre non possunt nisi quia consequens non est[160] ut mortem faciat quod dolorem facit Cur

285 Virg AEligneid VI

197

ergo incredibile est ita ignes illis corporibusdolorem posse inferre non mortem sicut ipsacorpora dolere animas faciunt quas tamen nonideo mori cogunt Non est ergo necessariumfuturaelig mortis argumentum dolor

CAPUT IV

De naturalibus exemplis quorum consideratio doceatposse inter cruciatus viventia corpora permanere

I QUAPROPTER si ut scripserunt qui naturasanimalium curiosius indagarunt salamandra inignibus vivit et quidam notissimi Siciliaelig montesqui tanta diuturnitate temporis atque vetustateusque nunc et deinceps flammis aeligstuant atqueintegri perseverant satis idonei testes sunt nonomne quod ardet absumi et anima indicat nonomne quod dolere potest posse etiam mori quid adhuc a nobis rerum poscuntur exemplaquibus doceamus non esse incredibile uthominum corpora sempiterno suppliciopunitorum et in igne animam non amittant etsine detrimento ardeant et sine interitu doleant Habebit enim tunc istam carnis substantiaqualitatem ab illo inditam qui tam miras et variastot rebus indidit quas videmus ut eas quia multaeligsunt non miremur Quis enim nisi Deus creatoromnium dedit carni pavonis mortui neputresceret Quod cum auditum incredibilevideretur evenit ut apud Carthaginem nobis coctaapponeretur haeligc avis de cujus pectore

198

pulparum quantum visum est decerptum servarijussimus quod post [161] dierum tantumspatium quanto alia caro quaeligcumque coctaputresceret prolatum atque oblatum nihilnostrum offendit olfactum Itemque repositumpost dies amplius quam triginta idem quod eratinventum est idemque post annum nisi quodaliquantum corpulentiae siccioris et contractiorisfuit Quis paleaelig dedit vel tam frigidam vim utobrutas nives servet vel tam fervidam ut pomaimmatura maturet

II De ipso igne mira quis explicet quoquaeligque adusta nigrescunt cum ipse sit lucidus et pene omnia quaelig ambit et lambit colorepulcherrimus decolorat atque ex pruna fulgidacarbonem teterrimum reddit Neque id quasiregulariter definitum est nam e contrario lapidesigne candente percocti et ipsi fiunt candidi etquamvis ille magis rubeat illi albicent congruittamen luci quod album est sicut nigrum tenebrisCum itaque ignis in lignis ardeat ut lapidescoquat contrarios habet non in contrariis rebuseffectus Etsi enim lapides et ligna diversa sunt contraria tamen non sunt sicut album et nigrumquorum in lapidibus unum facit alterum in lignisclarus illos clarificans haeligc obfuscans cum in illisdeficeret nisi in istis viveret Quid in carbonibusnonne miranda est et tanta infirmitas ut ictulevissimo frangantur pressu facillimoconterantur et tanta firmitas ut nullo humore

199

corrumpantur nulla aeligtate vincantur usque adeout eos substernere soleant qui limites figunt adconvincendum litigatorem quisquis postquantalibet tempora extiterit fixumque lapidemlimitem non esse contenderit Quis eos in terrahumida infossos ubi ligna putrescerent tandiudurare incorruptibiliter posse nisi rerum illecorruptor ignis effecit

III Intueamur etiam miraculum calcisexcepto eo de quo jam satis diximus quod ignecandicat quo alia [162] tetra redduntur etiamoccultissime ab igne ignem concipit eumque jamgleba tangentibus frigida tam latenter servat utnulli nostro sensui prorsus appareat sedcompertus experimento etiam dum non apparetsciatur inesse sopitus Propter quod eam calcemvivam loquimur velut ipse ignis latens anima sitinvisibilis visibilis corporis Jamvero quam mirumest quod cum extinguitur tunc accenditur Utenim occulto igne careat aqua infunditur aquaveperfunditur et cum ante sit frigida inde fervescitunde ferventia cuncta frigescunt Velut expiranteergo illa gleba discedens ignis qui latebat apparetac deinde tanquam morte sic frigida est ut adjectaunda non sit arsura et quam calcem vocabamusvivam vocemus extinctam Quid est quod huicmiraculo addi posse videatur et tamen additur Nam si non adhibeas aquam sed oleum quodmagis fomes est ignis nulla ejus perfusione velinfusione fervescit Hoc miraculum si de aliquo

200

indico lapide legeremus sive audiremus et innostrum experimentum venire non possetprofecto aut mendacium putaremus aut certegranditer miraremur Quarum vero rerum anteoculos nostros quotidiana documenta versanturnon genere minus mirabili sed ipsa assiduitatevilescunt ita ut ex ipsa India quaelig remota est parsorbis a nobis desierimus nonnulla mirari quaelig adnos potuerunt miranda perduci

IV Adamantem lapidem multi apud noshabent et maxime aurifices insignitoresquegemmarum qui lapis nec ferro nec igni nec aliavi ulla perhibetur praeligter hircino sanguine vinciSed qui eum habent atque noverunt numquid itamirantur ut hi quibus primum potentia ejusostenditur Quibus autem non ostenditurfortasse nec credunt aut si credunt inexpertamirantur et si contigerit experiri adhuc quidemmirantur insolita [163] sed assiduitas experiendipaulatim subtrahit admirationis incitamentumMagnetem lapidem novimus mirabilem ferri esseraptorem quod cum primum vidi vehementerinhorrui Quippe cernebam a lapide ferreumannulum raptum atque suspensum deindetanquam ferro quod rapuerat vim dedisset suamcommunemque fecisset idem annulus admotusest alteri eumque suspendit atque ut ille priorlapidi sic alter annulus priori annulo cohaerebat accessit eodem modo tertius accessit et quartus jamque sibi per mutua circulis nexis non

201

implicatorum intrinsecus sed extrinsecusadhaerentium quasi catena pependeratannutorum Quis istam vim lapidis non stuperetquaelig illi non solum inerat verumetiam per totsuspensa transibat et invisibilibus ea vinculissubligabat Sed multo est mirabilius quod afratre et coepiscopo meo Severo Milevitano deisto lapide comperi Se ipsum namque vidissenarravit quemadmodum Bathanarius quondamcomes Africaelig cum apud eum convivareturEpiscopus eumdem protulerit lapidem ettenuerit sub argento ferrumque super argentumposuerit deinde sicut subter movebat manumqua lapidem tenebat ita ferrum de supermovebatur atque argento medio nihilquepatiente concitatissimo cursu ac recursu infralapis ab homine supra ferrum rapiebatur a lapideDixi quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivicui tanquam ipse viderim credidi Quid etiam deisto magnete legerim dicam Quando juxta eumponitur adamas non rapit ferrum et si jamrapuerat ut ei appropinquaverit mox remittitIndia mittit hos lapides sed si eos nos cognitosjam desistimus admirari quanto magis illi aquibus veniunt si eos facillimos habent sicforsitan habent ut nos calcem quam miro modoaqua fervescentem qua solet [164] ignis extinguiet oleo non fervescentem quo solet ignis accendiquia in promptu nobis est non miramur

CAPUT V

202

Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum

I VERUMTAMEN homines infideles qui eumdivina vel praeligterita vel futura miraculapraeligdicamus quaelig illis experienda non valemusostendere rationem a nobis earum flagitantrerum quam quoniam non possumus reddere(excedunt enim vires mentis humanaelig) existimantfalsa esse quaelig dicimus ipsi de tot mirabilibusrebus quas vel videre possumus vel videmusdebent reddere rationem Quod si fieri ab hominenon posse perviderint fatendum est eis non ideoaliquid non fuisse vel futurum non esse quiaratio inde non potest reddi quandoquidem suntista de quibus similiter non potest Non itaquepergo per plurima quaelig mandata sunt litteris nongesta atque transacta sed in locis quibusquemanentia quo si quisquam ire voluerit etpotuerit utrum vera sint explorabit sed paucacommemoro Agrigentinum Siciliaelig salemperhibent286 cum fuerit admotus igni velut inaqua fluescere cum vero ipsi aquaelig velut in ignecrepitare Apud Garamantas quemdam fontemtam frigidum diebus ut non bibatur287 tamfervidum noctibus ut non tangatur In Epiroalium fontem in quo faces ut in caeligterisextinguuntur accensaelig288 sed non ut in caeligteris

286 Plin l XXXI c 7287 Id V c 5288 Id l II c 103 ex Pomponio Mela l 2 c 3

203

accenduntur extinctaelig [165] Asbeston Arcadiaeliglapidem propterea sic vocari quod accensussemel jam non possit extingui289 Lignumcujusdam ficus AEliggyptiaelig non ut ligna caeligtera inaquis natare sed mergi290 et quod est mirabiliuscum in imo aliquandiu luerit inde ad aquaeligsuperficiem rursus emergere quando madefactumdebuit humoris pondere praeliggravari Poma interra Sodomorum gigni quidem291 et admaturitatis faciem pervenire sed morsu pressuvetentata in fumum ac favillam corio fatiscentevanescere Pyritem lapidem Persicum tenentismanum si vehementius prematur adurere propter quod ab igne nomen accepit292 In eademPerside gigni etiam lapidem Selenitem cujusinteriorem candorem cum luna crescere atquedeficere293 In Cappadocia etiam vento equasconcipere eosdemque fœtus non amplius trienniovivere294 Tilon Indiaelig insulam eo praeligferri caeligteristerris quod omnis arbor quaelig in ea gigniturnunquam nudatur tegmine foliorum

II De his atque aliis innumerabilibus quaelighistoria non factorum et transactorum sedmanentium locorum tenet mihi autem aliud

289 Plin l XXXVII c 10290 Id XIII c 7291 Joseph l V debello Jud et Solin c 38 et Tacitus l V292 Plin l XXXVI c 19 et l XXXVII c 11293 Ibid c 10294 Solin c 47 Vide etiam Plin l VIII c 42

204

agenti ea persequi nimis longum est reddantrationem si possunt infideles isti qui noluntdivinis Litteris credere quid aliud quam nonputantes eas esse divinas eo quod res habeantincredibiles sicuti hoc est unde nunc agimusNon enim admittit inquiunt ulla ratio ut caroardeat nec assumatur doleat neque moriatur ratiocinatores videlicet magni qui de omnibusrebus quas esse mirabiles constat possint reddererationem Reddant ergo de his295 quaelig paucaposuimus quaelig procul dubio si esse nescirent etea futura esse diceremus [166] multo minuscrederent quam quod nunc dicentibus nobisnolunt credere aliquando venturum Quis enimeorum nobis crederet si quemadmodum dicimusfutura hominum viva corpora quaelig semper arsuraatque dolitura nec tamen aliquando moritura sintita diceremus in futuro saeligculo futurum salemquem faceret ignis velut in aqua fluescereeumdemque faceret aqua velut igne crepitare autfuturum fontem cujus aqua in refrigerio noctissic ardeat ut non possit tangi in aestibus verodiei sic algeat ut bibi non possit aut futurumlapidem vel eum qui suo calore manumconstringentis adureret vel eum qui undecumqueaccensus extingui omnino non posset et caeligteraquaelig praeligtermissis aliis innumeris commemorandainterim duxi Haeligc ergo in illo saeligculo quodfuturum est si diceremus futura nobisque295 Subaudi rationem

205

increduli responderent laquo Si vultis ut ea credamusde singulis reddite rationem raquo nos non posseconfiteremur eo quod istis et similibus Dei mirisoperibus infirma mortalium ratiocinatiovinceretur fixam tamen apud nos esse rationemnon sine ratione omnipotentem facere undeanimus humanus infirmus rationem non potestreddere et in multis quidem rebus incertumnobis esse quid velit illud tamen essecertissimum nihil eorum illi esse impossibilequaeligcumque voluerit eique nos crederepraeligdicenti quem neque impotentem nequementientem possumus credere Hi tamen fideireprehensores exactoresque rationis quid ad istarespondent de quibus ratio reddi ab homine nonpotest et tamen sunt et ipsi rationi naturaevidentur esse contraria Quaelig si futura essediceremus similiter a nobis sicut eorum quaeligfutura esse dicimus ab infidelibus ratioposceretur Ac per hoc cum in talibus operibusDei deficiat ratio cordis et sermonis humani sicutista non ideo non [167] sunt sic non ideo etiamilla non erunt quoniam ratio de utrisque abhomine non potest reddi

CAPUT VI

Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraque autemdaeligmonum arte composita

206

I Hic forte respondeant laquo Prorsus nec istasunt nec ista credimus falsa de his dicta falsaconscripta sunt raquo et adjiciant ratiocinantes atquedicentes laquo Si talia credenda sunt credite et vosquod in easdem litteras est relatum fuisse vel essequoddam Veneris fanum atque ibi candelabrumet in eo lucernam sub divo sic ardentem ut eamnulla tempestas nullus imber extingueret undesicut ille lapis ita ista λύχνος ἄσϐεστος ide estlucerna inextinguibilis nominata est Quodpropterea poterunt dicere ut respondendi nobisangustias ingerant quia si dixerimus non essecredendum scripta illa miraculoruminfirmabimus si autem credendum esseconcesserimus confirmabimus numinapaganorum Sed nos sicut jam in libroduodevigesimo hujus Operis dixi non habemusnecesse omnia credere quaelig continet historiagentium cum et ipsi inter se historici sicut aitVarro quasi data opera et quasi ex industria permulta dissentiant sed ea si volumus credimusquaelig non adversantur libris quibus nondubitamus oportere nos credere De his autemmiraculorum locis nobis ad ea quaelig futurapersuadere incredulis volumus satis illa sufficiuntquaelig nos quoque possumus experiri et eorumtestes idoneos non difficile est invenire [168] Deisto autem fano Veneris et lucerna inextinguibilinon solum in nullas coarctamur angustiasverumetiam latitudinis nobis campus aperitur

207

Addimus enim ad istam lucernaminextinguibilem et humanarum et magicarum idest per homines daemonicarum artium etipsorum per se ipsos daeligmonum multa miracula quaelig si negare voluerimus eidem ipsi cui credimussacrarum Litterarum adversabimur veritati Autergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapideAsbesto ars humana molita est aut arte magicafactum est quod homines illo mirarentur intemplo aut daeligmon quispiam sub nomine Veneristanta se efficacia praeligsentavit ut hoc ibiprodigium et appareret hominibus et diutiuspermaneret Illiciuntur autem daeligmones adinhabitandum per creaturas quas non ipsi sedDeus condidit delectabilibus pro sua diversitatediversis non ut animalia cibis sed ut spiritussignis quaelig cujusque delectationi congruunt pervaria genera lapidum herbarum lignorumanimalium carminum rituum Ut autemilliciantur ab hominibus prius eos ipsi astutissimacalliditate seducunt vel inspirando eorumcordibus virus occultum vel etiam fallacibusamicitiis apparendo eorumque paucos discipulossuos faciunt plurimorumque doctores Nequeenim potuit nisi primum ipsis docentibus disciquid quisque illorum appetat quid exhorreat quoinvitetur nomine quo cogatur unde magicaelig artesearumque artifices extiterunt Maxime autempossident corda mortalium qua potissimumpossessione gloriantur cum se transfigurant in

208

Angelos lucis296 Sunt ergo facta eorum plurimaquaelig quanto magis mirabilia confitemur tantocautius vitare debemus Sed ad hoc unde nuncagimus nobis etiam ipsa proficiunt Si enim haeligcimmundi daeligmones possunt quanto potentioressunt sancti Angeli quanto [169] potentior est hisomnibus Deus qui tantorum miraculorumeffectores etiam ipsos Angelis fecit

II Quamobrem si tot et tanta mirifica quaeligμηχανήματα appellant Dei creatura utentibushumanis artibus fiunt ut ea qui nesciuntopinentur esse divina unde factum est ut inquodam templo lapidibus magnetibus in solo etcamera proportione magnitudinis positissimulacrum ferreum aeris illius medio interutrumque lapidem ignorantibus quid sursumesset ac deorsum quasi numinis potestatependeret quale aliquid etiam in illa lucernaVeneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissejam diximus si magorum opera quos nostraScriptura veneficos et incantatores vocat intantum daeligmones extollere potuerunt utcongruere hominum sensibus sibi nobilis Poetavideretur de quadam fœmina quaelig tali artepolleret dicens

Haeligc se carminibus promittit solvere mentesQuas velit ast aliis duras immittere curas Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro

296 2 Cor XI 14

209

Nocturnosque sciet manes mugire videbisSub pedibus terram et descendere montibus ornos297

quanto magis Deus potens est facere quaeliginfidelibus sunt incredibilia sed illius faciliapotestati quandoquidem ipse lapidumaliarumque vim rerum et hominum ingenia qui eamiris utuntur modis angelicasque naturasomnibus terrenis potentiores animantibuscondidit universa mirabilia mirabili vincentevirtute et operandijubendi sinendique sapientiautens omnibus tam mirabiliter quam creavit [170]

CAPUT VII

Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris

I CUR itaque facere non possit Deus ut etresurgant corpora mortuorum et igne aeligternocrucientur corpora damnatorum qui fecitmundum in cœlo in terra in aere in aquisinnumerabilibus miraculis plenum cum sitomnibus quibus plenus est procul dubio majus etexcellentius etiam ipse mundus miraculum Sedisti cum quibus vel contra quos agimus qui etDeum esse credunt a quo factus est mundus etdeos ab illo factos per quos ab illo administraturmundus et miraculorum effectrices sivespontaneorum sive cultu et ritu quolibetimperatorum sive etiam magicorum mundanas297 Virg AEligneid IV

210

vel non negant vel insuper et praeligdicantpotestates quando cis rerum vim mirabilemproponimus aliarum quaelig nec animalia suntrationalia nec ulla ratione praeligditi spiritus sicutsunt ea quorum pauca commemoravimusrespondere assolent laquo Vis est ista naturaelig naturaeorum sic se habet propriarum istaelig sunt efficaciaelignaturarum Tota itaque ratio est curAgrigentinum salem flamma fluere faciat aquacrepitare quia haeligc est natura ejus At hoc essepotius contra naturam videtur quaelig non igni sedaquae dedit salem solvere torrere autem igninon aquaelig Sed ista inquiunt salis hujus naturalisest vis ut his contraria patiatur Haeligc igitur ratioredditur et de illo fonte Garamantico ubi unavena friget diebus noctibus fervet vi utraquemolesta tangentibus Haeligc et de illo alio qui cumsit contrectantibus frigidus et facem [171] sicutalii fontes extinguat accensam dissimiliter tamenatque mirabiliter idem ipse ascendit extinctamHaeligc et de lapide asbesto cui cum ignem nullumhabeat proprium accepto tamen sic ardet alienout non possit extingui Haeligc de caeligteris quaelig pigetretexere quibus licet vis insolita contra naturaminesse videatur alia tamen de illis non redditurratio nisi ut dicatur hanc eorum esse naturamBrevis sane ista est ratio fateor sufficiensqueresponsio Sed cum Deus auctor sit naturarumomnium cur nolunt fortiorem nos reddererationem quando aliquid vel ut impossibile

211

nolunt credere eisque redditionem rationisposcentibus respondemus hanc esse voluntatemomnipotentis Dei qui certe non ob aliud vocaturOmnipotens nisi quoniam quidquid vult potest qui potuit creare tam multa quaelig nisiostenderentur aut a credendis hodieque testibusdicerentur profecto impossibilia putarentur nonsolum quaelig ignotissima apud nos verumetiamquaelig notissima posui Illa enim quaelig apud nospraeligter eos quorum de his libros legimus nonhabent testem et ab eis conscripta sunt qui nonsunt divinitus docti atque humanitus falli fortepotuerunt licet cuique sine recta reprehensionenon credere

II Nam nec ego volo temere credi cunctaquaelig posui quia nec a me ipso ita credunturtanquam nulla de illis sit in mea cogitationedubitatio exceptis his quaelig vel ipse sum expertuset cuivis facile est experiri sicut de calce quodfervet in aqua in oleo frigida est de magnetelapide quod nescio qua sorbitione insensibilistipulam non moveat et ferrum rapiat de carnenon putrescente pavonis cum putruerit etPlatonis de palea sic frigente ut fluescere nivemnon sinat sic calente ut maturescere pomacompellat de igne fulgido quod secundum suumfulgorem lapides coquendo candificet et contraeumdem [172] suum fulgorem urendo plurimaobfuscet Tale est quod et nigraelig maculaeligoffunduntur ex oleo splendido similiter nigraelig

212

lineaelig de candido imprimuntur argento Decarbonibus etiam quod accendente igne sicvertantur in contrarium ut de lignis pulcherrimistetri fragiles de duris imputribiles de putribilibusfiant Haeligc ipse quaeligdam cum multis quaeligdamcum omnibus novi et alia plurima quaelig huic libroinserere longum fuit De his autem quaelig posuinon experta sed lecta praeligter de fonte illo ubifaces extinguuntur ardentes et accendunturextinctaelig et de pomis terraelig Sodomorumforinsecus quasi maturis intrinsecus fumeis nectestes aliquoties idoneos a quibus utrum veraessent audirem potui reperire Et illum quidemfontem non inveni qui in Epiro vidisse sedicerent sed qui in Gallia similem nossent nonlonge a Gratianopoli civitate De fructibus autemSodomitarum arborum non tantum litteraelig fidedignaelig indicant verumetiam tam multi seloquuntur expertos ut hinc dubitare non possimCaeligtera vero sic habeo ut neque affirmandaneque neganda decreverim sed ideo etiam ipsaposui quoniam apud eorum contra quos agimushistoricos legi ut ostenderem qualia multamultique illorum nulla reddita rationein suorumlitteratorum scripta litteris credant qui nobiscrederequando id quod eorum experientiamsensumque transgreditur omnipotentem Deumdicimus esse facturum nec reddita rationedignantur Nam quaelig melior et validior ratio derebus talibus redditur quam cum Omnipotens ea

213

posse facere perhibetur et facturus dicitur quaeligpraelignuntiasse ibi legitur ubi alia multapraelignuntiavit quaelig fecisse monstratur Ipsequippe faciet quia se facturum esse praeligdixit quaeligimpossibilia putantur qui promisit et fecit ut abincredulis gentibus incredibilia crederentur [173]

CAPUT VIII

Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notum incipit essediversum

I Si autem propterea respondent se noncredere quaelig de humanis semper arsuris necunquam morituris corporibus dicimus quiahumanorum corporum naturam novimus longealiter institutam unde nec illa ratio hinc reddipotest quaelig de illis naturis mirabilibus reddebaturut dici possit laquo Vis ista naturalis est rei hujus istanatura est raquo quoniam scimus humanaelig carnisistam non esse naturam habemus quidem quodrespondeamus de Litteris sacris hanc ipsamscilicet humanam carnem aliter institutam fuisseante peccatum id est ut posset nunquam perpetimortem aliter autem post peccatum qualis inaeligrumna hujus mortalitatis innotuit ut perpetemvitam tenere non possit Sic ergo aliter quamnobis nota est instituetur in resurrectionemortuorum Sed quoniam istis non creduntLitteris ubi legitur qualis in paradiso vixerithomo quantumque fuerit a necessitate mortis

214

alienus quibus utique si crederent non cum illisde pœna damnatorum quaelig futura est operosiusageremus de litteris eorum qui doctissimi apudillos fuerunt aliquid proferendum est quoappareat posse fieri ut aliter se habeat quaeligqueres quam prius in rebus innotuerat suaeligdeterminatione naturaelig

II Est in Marci Varronis libris quoruminscriptio est De gente populi Romani quodeisdem verbis quibus [174] ibi legitur et hicponam laquo In cœlo inquit mirabile extititportentum nam in stella Veneris nobilissimaquam Plautus Vesperuginem Homerus Hesperonappellat pulcherrimam dicens Castor scribittantum portentum extitisse ut mutaret coloremmagnitudinem figuram cursum quod factum itaneque antea neque postea sit Hoc factum Ogygerege dicebant Adrastus Cyzicenus et DionNeapolites mathematici nobiles laquo Hoc certeVarro tantus auctor portentum non appellaretnisi esse contra naturam videretur Omnia quippeportenta contra naturam dicimus esse sed nonsunt Quomodo est enim contra naturam quodDei fit voluntate cum voluntas tanti utiqueConditoris conditaelig rei cujusque natura sit Portentum ergo fit non contra naturam sedcontra quam est nota natura Quis autemportentorum numerat multitudinem quaelig historiagentium continetur Sed nunc in hoc unoattendamus quod ad rem de qua agimus

215

pertinet Quid ita dispositum est ab auctorenaturaelig cœli et terraelig quemadmodum cursusordinatissimus siderum Quid tam ratis legibuslixisque firmatum Et tamen quando ille voluitqui summo regit imperio ac potestate quodcondidit stella praelig caeligteris magnitudine atquesplendore notissima colorem magnitudinemfiguram et (quod est mirabilius) sui cursusordinem legemque mutavit Turbavit profectotunc si ulli jam fuerunt canones astrologorumquos velut inerrabili coni putatione de praeligteritisac futuris astrorum motibus conscriptos habentquos canones sequendo ausi sunt dicere hoc quodde Lucifero contigit nec antea nec posteacontigisse Nos autem in divinis Libris legimusetiam solem ipsum et stetisse eum hoc a DominoDeo petivisset vir sanctus Jesu Nave doneccœptum praeliglium victoria terminaret298 et [175]retrorsum redisse ut regi Ezechiaelig quindecim anniad vivendum additi299 hoc etiam prodigiopromissioni Dei significarentur adjuncto Sed istaquoque miracula quaelig meritis sunt concessasanctorum quando credunt isti lacta magicisartibus tribuunt Unde illud est quod superiuscommemoravi dixisse Virgilium

Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro300

298 Jos X 13299 Isai XXXVIII 8300 Virg AEligneid IV

216

Nam et fluvium stetisse superius inferiusquefluxisse cum populus Dei ductore supramemorato Jesu Nave viam caperet301 et Eliapropheta transeunte ac postea discipulo ejusElisaeligo id esse factum in sacris Litteris legimus302 et retro versum fuisse maximum sidus regnanteEzechia modo commemoravimus Quod vero deLucifero Varro scripsit non est illic dictum alicuihomini petenti id fuisse concessum

III Non ergo de notitia naturarum caliginemsibi faciant infideles quasi non possit in aliqua redivinitus fieri aliud quam in ejus natura perhumanam suam experientiam cognoverunt quamvis et ipsa quaelig in rerum natura omnibusnota sunt non minus mira sint essentquestupenda considerantibus cunctis si solerenthomines mirari mira nisi rara Quis enim consultaratione non videat in hominum innumerabilinumerositate et tanta naturaelig similitudine valdemirabiliter sic habere singulos singulas facies utnisi inter se similes essent non discernereturspecies eorum ab animalibus caeligteris et rursusnisi inter se dissimiles essent non discernerentursinguli ab hominibus caeligteris Quos ergo similesconfitemur eosdem dissimiles invenimus Sedmirabilior est consideratio dissimilitudinis quoniam similitudinem justius videtur exposcerenatura communis Et tamen quoniam quaelig sunt

301 Jos IV 18302 4 Reg II 8-14

217

[176] rara ipsa sunt mira multo ampliusadmiramur quando duos ita similes reperimus utin eis discernendis aut semper aut frequentererremus

IV Sed quod dixi scriptum a Varrone liceteorum sit historicus idemque doctissimusfortasse vere factum esse non credunt aut quianon diu mansit talis ejusdem sideris cursus sedreditum est ad solitum minus isto moventurexemplo Habent ergo aliud quod etiam nuncpossit ostendi eisque puto debere sufficere quocommoneantur cum aliqui adverterint in aliquainstitutione naturaelig eamque sibi notissimamfecerint non se inde Deo debere praeligscriberequasi eam non possit in longe aliud quam eiscognita est vertere atque mutare TerraSodomorum non fuit utique ut nunc est sedjacebat simili caeligteris facie eademque vel etiamuberiore fœcunditate pollebat nam Dei paradisoin divinis eloquiis comparata est Haeligcposteaquam tacta de cœlo est303 sicut illorum304

quoque attestatur historia et nunc ab eis quiveniunt ad loca illa conspicitur prodigiosafuligine horrori est et poma ejus interioremfavillam mendaci superficie maturitatis includuntEcce non erat talis et talis est Ecce a Conditorenaturarum natura ejus in hanc fœdissimamdiversitatem mirabili mutatione conversa est et

303 Gen XIII 10304 Tacit lib

218

quod post tam longum accidit tempus tam longotempore perseverat

V Sicut ergo non fuit impossibile Deo quasvoluit instituere sic ei non est impossibile inquidquid voluerit quas instituit mutare naturasUnde illorum quoque miraculorum multitudosylvescit quaelig monstra ostenta portenta prodigianuncupantur quaelig recolere et commemorare sivelim hujus Operis quis erit finis Monstra sanedicta perhibent a monstrando quod aliquid [177]significando demonstrent et ostenta ahostendendo et portenta a portendendo id estpraeligostendendo et prodigia quod porro dicantid est futura praeligdicant Sed viderint eorumconjectores quomodo ex eis sive fallantur siveinstinctu spirituum quibus cura est tali poenadignos animos hominum noxiaelig curiositatisretibus implicare etiam vera praeligdicant sive multadicendo aliquando in aliquid veritatis incurrantNobis tamen ista quaelig velut contra naturam fiuntet contra naturam fieri dicuntur (quo morehominum locutus est et Apostolus dicendocontra naturam in olea insitum oleastrum factumesse participem pinguedinis oleaelig305) et monstraostenta portenta prodigia nuncupantur hocmonstrare debent hoc ostendere velpraeligostendere hoc praeligdicere quod facturus sitDeus quaelig de corporibus hominum sepraelignuntiavit esse facturum nulla impediente305 Rom XI 17-24

219

difficultate nulla praeligscribente lege naturaeligQuomodo autem praelignuntiaverit satis in librosuperiore docuisse me existimo decerpendo deScripturis sanctis et novis et veteribus nonquidem omnia ad hoc pertinentia sed quaeligsufficere huic Operi judicavi [178]

CAPUT IX

De gehenna et aeligternarum qualitate poenarumI QUOD igitur de sempiterno supplicio

damnatorum per suum Prophetam Deus dixitfiet omnino fiet laquo Vermis eorum non morieturet ignis eorum non extinguetur306 raquo Ad hoc enimvehementius commendandum etiam DominusJesus cum membra quaelig hominem scandalizantpro his hominibus poneret quos ut sua membradextra quis diligit eaque praeligciperet amputari laquo Bonum est inquit tibi debilem introire in vitamquam duas manus habentem ire in gehennam inignem inextinguibilem ubi vermis eorum nonmoritur et ignis eorum non extinguitur307 raquoSimiliter de pede laquo Bonum est tibi inquitclaudum introire in vitam aeligternam quam duospedes habentem mitti in gehennam ignisinextinguibilis ubi vermis eorum non moritur etignis non extinguitur308 raquo Non aliter ait et deoculo laquo Bonum est tibi luscum introire in

306 Isai LXVI 24307 Marc IV 42 43308 Ibid 45 46

220

regnum Dei quam duos oculos habentem mitti ingehennam ignis ubi vermis eorum non moriturei ignis non extinguitur309 raquo Non eum piguit unoloco eadem verba ter dicere quem non terreatista repetitio et illius pœnaelig comminatio tamvehemens ore divino

II Utrumque autem horum ignem scilicetatque vermem qui volunt ad animi pœnas nonad corporis pertinere dicunt etiam uri doloreanimi sero atque [179] infructuose pœnitentis eosqui fuerint a regno Dei separati et ideo ignempro isto dolore urente non incongrue ponipotuisse contendunt unde illud Apostoli est laquo Quis scandalizatur et ego non uror310 raquoEumdem311 etiam vermem putant intelligendumesse Nam scriptum est inquiunt laquo Sicut tineavestimentum et vermis lignum sic mœror raquoexcruciat cor viri312 raquo Qui vero pœnas et animi etcorporis in illo supplicio futuras esse nondubitant igne uri corpus animum autem rodiquodam modo verme mœroris affirmant Quodetsi credibilius dicitur quia utique absurdum estibi dolorem aut corporis aut animi defuturum ego tamen facilius est ut ad corpus dicamutrumque pertinere quam neutrum et ideotacitum in illis divinaelig Scripturaelig verbis animi

309 Ibid 47 48 310 2 Cor XI 29311 Supple dolorem312 Prov XXV 20

221

dolorem quoniam consequens esse intelligituretiamsi non dicatur ut corpore sic dolente animusquoque sterili poenitentia crucietur Legiturquippe et in veteribus Scripturis laquo Vindictacarnis impii ignis et vermis313 raquo Potuit breviusdici laquo Vindicta impii raquo Cur ergo dictum estlaquo Carnis impii raquo nisi quia utrumque id est et igniset vermis pœna erit carnis Aut si vindictamcarnis propterea dicere voluit quia hoc in hominevindicabitur quod secundum carnem vixerit(propter hoc enim veniet in mortem secundamquam significavit Apostolus dicens laquo Si enimsecundum carnem vixeritis moriemini314 raquo) eligatquisque quod placet aut ignem tribuere corporianimo vermem hoc proprie illud tropice aututrumque proprie corpori Jam enim satissuperius disputavi posse animalia etiam inignibus vivere in ustione sine consumptione indolore sine morte per miraculumomnipotentissimi Creatoris cui hoc possibileesse qui negat a quo sit quidquid [180] in naturisomnibus miratur ignorat Ipse enim est Deus quiomnia in hoc mundo magna et parva miraculaquaelig commemoravimus et incomparabiliter pluraquaelig non commemoravimus fecit eamque ipsomundo uno atque omnium maximo miraculoinclusit Eligat ergo unum de duobus quisquequod placet utrum et vermem ad corpus proprie

313 Eccl VII 19314 Rom VII 13

222

an ad animum translato a corporalibus adincorporalia vocabulo existimet pertinere Quidautem horum verum sit res ipsa expeditiusindicabit quando erit scientia tanta sanctorum uteis cognoscendarum illarum pœnarum necessarianon sit experientia sed ea quaelig tunc erit plenaatque perfecta ad hoc quoque sciendum sapiendasola sufficiat Nunc enim ex parte scimus315donec veniat quod perfectum est Dum tamennullo modo illa corpora talia futura essecredamus ut nullis ab igne allidantur doloribus

CAPUT X

An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignosspiritus id est daeligmones incorporeos tactu suo adurere

I Hic occurrit quaeligrere Si non erit ignisincorporalis sicut est animi dolor sed corporalistactu noxius ut eo possint corpora cruciari quomodo in eo erit etiam pœna spirituummalignorum Idem quippe ignis erit supplicioscilicet hominum attributus et daeligmonum dicenteChristo laquo Discedite a me maledicti in ignemaeligternum qui paratus est diabolo et Angelisejus316 raquo Nisi quia sunt [181] quaeligdam sua etiamdaeligmonibus corpora sicut doctis hominibusvisum est317 ex isto aere crasso atque humidocujus impulsus vento flante sentitur Quod genus

315 1 Cor XIII 9316 Matth XXV 41317 Vide in septima Synodo generali actione 4

223

elementi si nihil igne perpeti posset non ureretfervefactus in balneis Ut enim urat prior uriturfacitque quod patitur Si autem quisquam nullahabere corpora daeligmones asseverat non est dehac re aut laborandum operosa inquisitione autcontentiosa disputatione certandum Cur enimnon dicamus quamvis miris tamen veris modisetiam spiritus incorporeos posse pœna corporalisignis affligi si spiritus hominum etiam ipsiprofecto incorporei et nunc potuerunt includicorporalibus membris et tunc poterunt corporumsuorum vinculis insolubiliter alligari Adhaeligrebunt ergo si eis nulla sunt corporaspiritus daeligmonum imo spiritus daeligmones licetincorporei corporeis ignibus cruciandi non utignes ipsi quibus adhaeligrebunt eorum juncturainspirentur et animalia fiant quaelig constent spirituet corpore sed ut dixi miris et ineffabilibusmodis adhaeligrendo accipientes ex ignibus pœnamnon dantes ignibus vitam Quia et iste aliusmodus quo corporibus adhaeligrent spiritus etanimalia fiunt omnino mirus est neccomprehendi ab homine potest et hoc ipse homoest

II Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suocorpore spiritus sicut ardebat apud inferos illedives quando dicebat laquo Crucior in hacflamma318 raquo nisi convenienter respondericernerem talem fuisse illam flammam quales318 Luc XVI 24

224

oculi quos levavit et Lazarum vidit qualis linguacui humorem exiguum desideravit infundi qualisdigitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit ubitamen erant sine corporibus animaelig Sic ergoincorporalis et illa flamma qua exarsit et illaguttula quam poposcit qualia etiam sunt [182]visa dormientium sive in extasi cernentium resincorporales habentes tamen similitudinemcorporum Nam et ipse homo cum spiritu noncorpore sit in talibus visis ita se tamen tuncsimilem suo corpori videt ut discernere omninonon possit At vero gehenna illa quod etiamstagnum ignis et sulphuris dictum est corporeusignis erit et cruciabit corpora damnatorum319 autet hominum et daeligmonum solida hominum aeriadaeligmonum aut tantum hominum corpora cumspiritibus daeligmones autem spiritus sinecorporibus haerentes sumendo pœnam nonimpertiendo vitam corporalibus ignibus Unusquippe utrisque ignis erit320 sicut Veritas dixit

CAPUT XI

An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extensiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum

Sic autem quidam eorum contra quosdefendimus Civitatem Dei injustum putant utpro peccatis quamlibet magnis parvo scilicettempore perpetratis poena quisque damnetur

319 Apoc XX 9320 Matth XXV 41

225

aeligterna quasi ullius id unquam justitia legisattendat ut tanta mora temporis quisquepuniatur quanta mora temporis unde punireturadmisit Octo genera pœnarum in legibus essescribit Tullius damnum vincula verberatalionem ignominiam exilium mortemservitutem Quid horum est quod in brevetempus pro cujusque peccati celeritate coarcteturut tanta vindicetur morula quanta deprehenditurperpetratum nisi forte talio Id enim agit ut hocpatiatur quisque [183] quod fecit Unde illud estLegis laquo Oculum pro oculo dentem prodente321 raquo Fieri enim potest ut tam brevi temporequisque amittat oculum severitate vindictaelig quamtulit ipse alteri improbitate peccati Porro autem sialienaelig fœminaelig osculum infixum rationis sitverbere vindicare nonne qui illud punctotemporis fecerit incomparabili horarum spatioverberatur et suavitas voluptatis exiguaelig diuturnodolore punitur Quid in vinculis numquid tandiuquisque judicandus est esse debere quandiu fecitunde meruit alligari cum justissime annosaspœnas servus in compedibus pendat hui verboaut ictu celerrime transeunte vel lacessivitdominum vel plagavit Jamvero damnumignominia exilium servitus cum plerumque sicinfliguntur ut nulla venia relaxentur nonne prohujus vitaelig modo similia pœnis videntur aeligternis Ideo quippe aeligterna esse non possunt quia nec321 Evod 21 24

226

ipsa vita quaelig his plectitur porrigitur in aeligternum et tamen peccata quaelig vindicantur longissimitemporis pœnis brevissimo temporeperpetrantur nec quisquam extitit qui censerettam cito nocentium finienda esse tormenta quamcito factum est vel homicidium vel adulteriumvel sacrilegium vel quodlibet aliud scelus nontemporis longitudine sed iniquitatis et impietatismagnitudine metiendum Qui vero pro aliquograndi crimine morte mulctatur numquid moraqua occiditur quaelig perbrevis est ejus suppliciumleges aeligstimant et non quod eum in sempiternumauferunt de societate viventium Quod est autemde ista Civitate mortali homines supplicio primaeligmortis hoc est de Civitate illa immortali hominessupplicio secundaelig mortis auferre Sicut enim nonefficiunt leges hujus Civitatis ut in eam quisquerevocetur occisus sic nec illius ut in vitamrevocetur aeligternam [184] secunda mortedamnatus Quomodo ergo verum est inquiuntquod ait Christus vester laquo In qua mensura mensifueritis in ea remetietur vobis322 raquo si temporalepeccatum supplicio punitur aeligterno Necattendunt non propter aeligquale temporis spatiumsed propter vicissitudinem mali323 id est ut quimala fecerit mala patiatur eamdem dictam fuissemensuram Quamvis hoc in ea re proprie possitaccipi de qua Dominus cum hoc diceret

322 Luc VI 38323 Vide Ep CII ad Deogratias q 4

227

loquebatur id est de judiciis etcondemnationibus Proinde qui judicat etcondemnat injuste si judicatur et condemnaturjuste in eadem mensura recipit quamvis non hocquod dedit Judicio enim fecit judicio patitur quamvis fecerit damnatione quod iniquum estpatiatur damnatione quod justum est

CAPUT XII

De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiam fuerintSalvatoris

SED pœna aeligterna ideo dura et injustasensibus videtur humanis quia in hac infirmitatemoribundorum sensuum deest ille sensusaltissimaelig purissimaeligque sapientiae quo sentiripossit quantum nefas in illa prima praeligvaricationecommissum sit Quanto enim magis homofruebatur Deo tanto majore impietate dereliquitDeum et factus est malo dignus aeligterno qui hocin se peremit bonum quod esse posset aeligternumHinc est universa generis humani massadamnata quoniam qui hoc primitus admisit[185] cum ea quaelig in illo fuerat radicata sua stirpepunitus est ut nullus ab hoc justo debitoquesupplicio nisi misericordia et indebita gratialiberetur atque ita dispertiatur genus humanumut in quibusdam demonstretur quid valeatmisericors gratia in caeligteris quid justa vindictaNeque enim utrumque demonstraretur in

228

omnibus quia si omnes remanerent in poenisjustaelig damnationis in nullo appareret misericorsgratia redimentis rursum si omnes a tenebristransferrentur in lucem in nullo appareretseveritas ultionis In qua propterea multo pluresquam in illa sunt ut sic ostendatur quid omnibusdeberetur Quod si omnibus redderetur justitiamvindicantis juste nemo reprehenderet quia verotam multi exinde liberantur est unde aganturmaximaelig gratiaelig gratuito muneri liberantis

CAPUT XIII

Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi

PLATONICI quidem quamvis impunita nullavelint esse peccata tamen omnes pœnasemendationi adhiberi putant vel humanis inflictaslegibus vel divinis sive in hac vita sive postmortem si aut parcatur hic cuique aut itaplectatur ut hic non corrigatur Hinc est Maronisilla sententia ubi cum dixisset de terreniscorporibus moribundisque membris quod animaelig

Hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec aurasSuspiciunt clausaelig tenebris et carcere caeligco324 [186]

secutus adjunxit atque ait

Quin et supremo cum lumine vita reliquit

id est cum die novissimo reliquit eas ista vita

324 Virg AEligneid VI

229

Non tamen (inquit) omne malum miseris nec funditus omnesCorporaelig excedunt pestes penitusque necesse estMulta diu concreta modis inolescere mirisErgo exercentur pœnis veterumque malorumSupplicia expendunt aliaelig panduntur inanesSuspensaelig ad ventos aliis sub gurgite vastoInfectum eluitur scelus aut exuritur igni325

Qui hoc opinantur nullas pœnas nisi purgatoriasvolunt esse post mortem ut quoniam terrissuperiora sunt elementa aqua aer ignis ex aliquoistorum mundetur per expiatorias pœnas quodterrena contagione contractum est Aer quippeaccipitur in eo quod ait laquo Suspensaelig ad ventos raquoAqua in eo quod ait laquo Sub gurgite vasto raquo Ignisautem suo nomine expressus est cum dixit laquo Aut exuritur igni raquo Nos vero etiam in hacquidem mortali vita esse quasdam pœnaspurgatorias confitemur non quibus affligunturquorum vita vel non inde fit melior vel potiusinde fit pejor sed illis sunt purgatoriaelig qui ciscoerciti corriguntur Caeligteraelig omnes pœnaelig sivetemporariae sive sempiternae sicut unusquisquedivina providentia tractandus est inferuntur velpro peccatis sive praeligteritis sive in quibus adhucvivit ille qui plectitur vel pro exercendisdeclarandisque virtutibus per homines et Angelosseu bonos seu malos Nam et si quisquam malialiquid alterius improbitate vel errore patiaturpeccat quidem homo qui vel ignorantia vel325 Virg AEligneid VI

230

injustitia cuiquam mali aliquid facit sed nonpeccat Deus qui justo quamvis occulto judiciofieri sinit Sed temporarias pœnas alii in hac vitatantum alii post mortem alii et nunc et tunc[187] verumtamen ante judicium illudseverissimum novissimumque patiuntur Nonautem omnes veniunt in sempiternas poenas quaeligpost illud judicium sunt futuraelig qui post mortemsustinent temporales Nam quibusdam quod inisto non remittitur remitti in futuro saeligculo326 idest ne futuri saeligculi aeligterno supplicio punianturjam supra diximus

CAPUT XIV

De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio

RARISSIMI sunt autem qui nullas in hac vitased tantum post eam pœnas luunt Fuisse tamenaliquos qui usque ad decrepitam senectutem nelevissimam quidem febriculam senserintquietamque duxerint vitam ipsi et novimus etaudivimus quanquam vita ipsa mortalium lotapœna sit quia tota tentatio est sicut sacraelig Litteraeligpersonant ubi scriptum est laquo Numquid nontentatio est vita humana super terram327 raquo Nonenim parva pœna est ipsa insipientia velimperitia quaelig usque adeo fugienda meritojudicatur ut per pœnas doloribus plenas pueri

326 Matth XII 32327 Job VII 1

231

cogantur quaeligque artificia vel litteras discere ipsumque discere ad quod pœnis adiguntur tampœnale est eis ut nonnunquam ipsas pœnas perquas compelluntur discere malint ferre quamdiscere Quis autem non exhorreat et mori eligat si ei proponatur aut mors perpetienda aut rursusinfantia Quaelig quidem quod non a risu sed afletu orditur hanc lucem quid malorum ingressasit nesciens prophetat quodam modo Solum[188] quando natus est ferunt risisseZoroastrem328 nec ei boni aliquid monstrosusrisus ille portendit Nam magicarum artium fuisseperhibetur inventor quaelig quidem illi nec adpraeligsentis vitaelig vanam felicitatem contra suosinimicos prodesse potuerunt A Nino quippe regeAssyriorum cum esset ipse Bactrianorum bellosuperatus est Prorsus quod scriptum est laquo Gravejugum super filios Adam a die exitus de ventrematris eorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium329 raquo usque adeo impleri necesse est utipsi parvuli per lavacrum regenerationis aboriginalis peccati quo solo tenebantur vinculojam soluti mala multa patientes nonnulli etincursus spirituum malignorum aliquandopatiantur Quaelig quidem passio absit ut eis obsit sihanc vitam in illa aeligtate etiam ipsa passioneingravescente et animam de corpore excludentefinierint

328 Plin lib VII c 16329 Eccli XI 1

232

CAPUT XV

Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem

VERUMTAMEN in gravi jugo quod positum estsuper filios Adam a die exitus de ventre matriseorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium etiam hoc malum mirabile reperitur utsobrii simus atque intelligamus hanc vitam depeccato illo nimis nefario quod in paradisoperpetratum est factam nobis esse pœnalemtotumque quod nobiscum agitur perTestamentum Novum non pertinere nisi ad novisaeligculi haeligreditatem novam ut hic pignore [189]accepto illud cujus hoc pignus est suo temporeconsequamur nunc autem ambulemus in spe330 etproficientes de die in diem spiritu facta carnismortificemus laquo Novit enim Dominus qui suntejus331 raquo et laquo Quotquot Spiritu Dei aguntur hifilii sunt Dei332 raquo sed gratia non natura Unicusenim natura Dei Filius propter nos misericordiafactus est filius hominis ut nos natura filiihominis filii Dei per illum gratia fieremusManens quippe ille immutabilis naturam nostramin qua nos susciperet suscepit a nobis et tenaxDivinitatis suaelig nostraelig infirmitatis particepsfactus est ut nos in melius commutati quod330 Rom VIII 13331 2 Tim II 19332 Rom VIII 14

233

peccatores mortalesque sumus ejus immortalis etjusti participatione amittamus et quod in naturanostra bonum fecit impletum summo bono inejus naturaelig bonitate servemus Sicut enim perunum hominem peccantem in hoc tam gravemalum devenimus ita per unum hominemeumdemque Deum justificantem ad illud bonumtam sublime veniemus333 Nec quisquam se debetab isto ad illum transisse confidere nisi cum ibifuerit ubi tentatio nulla erit nisi pacem tenueritquam belli hujus in quo caro concupiscitadversus spiritum et spiritus adversus carnem334multis et variis certaminibus quaeligrit Hoc autembellum nunquam ullum esset si natura humanaper liberum arbitrium in rectitudine in qua factaest perstitisset Nunc vero quaelig pacem felix cumDeo habere noluit secum pugnat infelix et cumsit hoc malum miserabile melius est tamen quampriora vitaelig hujus Melius confligitur quippe cumvitiis quam cum sine ulla conflictionedominantur Melius est inquam bellum cum speaeligternaelig pacis quam sine ulla liberationiscogitatione captivitas Cupimus quidem etiam hocbello carere et ad capessendam ordinatissimam[190] pacem ubi firmissima stabilitate potioribusinferiora subdantur igne divini amorisaccendimur Sed si (quod absit) illius tanti bonispes nulla esset malle debuimus in hujus

333 Id V 12334 Gal V 17

234

conflictationis molestia remanere quam vitiis innos dominationem non eis resistendo permittere

CAPUT XVI

Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates

VERUM tanta est Dei misericordia invasamisericordiaelig quaelig praeligparavit in gloriam335 utetiam prima hominis aeligtas id est infantia quaeligsine ullo renisu subjacet carni et secunda quaeligpueritia nuncupatur ubi nondum ratio suscepithanc pugnam et fere sub omnibus vitiosisdelectationibus jacet quia licet jam fari valeat etideo infantiam transisse videatur nondum in eaest praeligcepti capax infirmitas mentis sisacramenta Mediatoris acceperit etiamsi hanc ineis annis vitam finiat translata scilicet a potestatetenebrarum in regnum Christi non solum poenisnon praeligparetur aeligternis sed ne ulla quidem postmortem purgatoria tormenta patiatur Sufficitenim sola spiritalis regeneratio ne post mortemobsit quod carnalis generatio cum mortecontraxit Cum autem ventum fuerit ad aeligtatemquaelig praeligceptum jam capit et subdi potest legisimperio suscipiendum est bellum contra vitia etgerendum acriter ne ad damnabilia peccataperducat Et si quidem nondum victoriarumconsuetudine roborata sunt facilius vincuntur etcedunt si autem vincere atque imperare

335 Rom IX 23

235

consueverunt [191] laboriosa difficultatesuperantur Neque id fit veraciter atque sinceriternisi veraelig delectatione justitiaelig haeligc est autem infide Christi Nam si lex jubens adsit et spiritusjuvans desit per ipsam prohibitionem desideriocrescente atque vincente peccati etiam reatuspraeligvaricationis accedit Nonnunquam saneapertissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis quaeligputantur esse virtutes in quibus regnat superbiaet quaeligdam sibi placendi altitudo ruinosa Tuncitaque victa vitia deputanda sunt cum Dei amorevincuntur quem nisi Deus ipse non donat necaliter nisi per Mediatorem Dei et hominumhominem Jesum Christum qui factus estparticeps mortalitatis nostraelig ut nos participesfaceret Divinitatis suaelig Paucissimi autem sunttantaelig felicitatis ut ab ipsa ineunte adolescentianulla damnabilia peccata committant vel inflagitiis vel in facinoribus vel in nefariaeligcujusquam impietatis errore sed magna spirituslargitate opprimant quidquid eis posset carnalidelectatione dominari Plurimi vero praeligceptolegis accepto cum prius victi fuerintpraeligvalentibus vitiis et praeligvaricatores ejus effectitunc ad gratiam confugiunt adjuvantem qua fiantet amarius pœnitendo et vehementius pugnandoprius Deo subdita atque ita carni praeligpositamente victores Quisquis igitur cupit pœnasevadere sempiternas non solum baptizeturverumetiam justificetur in Christo ac sic vere

236

transeat a diabolo ad Christum Purgatorias autempœnas nullas futuras opinetur nisi ante illudultimum tremendumque judicium Nequaquamtamen negandum est etiam ipsum aeligternum ignempro diversitate meritorum quamvis malorum aliisleviorem aliis futurum esse graviorem sive ipsiusvis atque ardor pro pœna digna cujusque varietursive ipse aeligqualiter ardeat sed non aeligquali molestiasentiatur [192]

CAPUT XVII

De his qui putant nullorum hominum pœnas inaeligternum esse mansuras

NUNC jam cum misericordibus nostrisagendum esse video et pacifice disputandum quivel omnibus illis hominibus quos justissimusJudex dignos gehennaelig supplicio judicabit velquibusdam eorum nolunt credere pœnamsempiternam futuram sed post certi temporismetas pro cujusque peccati quantitate longiorissive brevioris eos inde existimant liberandos Quain re misericordior profecto fuit Origenes qui etipsum diabolum atque Angelos ejus post graviorapro meritis et diuturniora supplicia ex illiscruciatibus eruendos atque sociandos sanctisAngelis credidit Sed illum et propter hoc etpropter alia nonnulla et maxime propteralternantes sine cessatione beatitudines etmiserias et statutis saeligculorum intervallis ab istisad illas atque ab illis ad istas itus ac reditus

237

interminabiles non immerito reprobavit Ecclesia quia et hoc quod misericors videbatur amisitfaciendo sanctis veras miserias quibus poenasluerent et falsas beatitudines in quibus verum acsecurum hoc est sine timore certum sempiterniboni gaudium non haberent Longe autem aliteristorum misericordia humano errat allectu quihominum illo judicio damnatorum miseriastemporales omnium vero qui vel citius vel tardiusliberantur aeligternam felicitatem putant Quaeligsententia si propterea bona et vera quia misericorsest tanto erit melior et verior quantomisericordior fuerit Extendatur [193] ergo acprofundatur fons hujus misericordiae usque addamnatos angelos saltem post multa atqueprolixa quantumlibet saeligcula liberandos Curusque ad universam naturam manat humanam etcum ad angelicam ventum fuerit mox arescit Non audent tamen se ulterius miserando porrigere et ad liberationem ipsius quoque diabolipervenire Verum si aliquis audet vincit nempeistos et tamen tanto invenitur errare deformiuset contra recta Dei verba perversius quanto sibividetur sentire clementius

CAPUT XVIII

De his qui novissimo judicio propter intercessionessanctorum neminem hominum putant esse damnandum

I SUNT etiam quales in collocutionibusnostris ipse sum expertus qui cum venerari

238

videantur Scripturas sanctas moribus improbandisunt et agendo causam suam multo majoremquam isti misericordiam Deo tribuunt ergahumanum genus Dicunt enim de malis etinfidelibus hominibus divinitus quidem verumpraeligdictum esse quod digni sunt pœna sed cumad judicium ventum fuerit misericordiam essesuperaturam Donabit enim eos inquiuntmisericors Deus precibus et intercessionibussanctorum suorum Si enim orabant pro illisquando eos patiebantur inimicos quanto magisquando videbunt humiles supplicesqueprostratos Neque enim credendum est aiunttunc amissuros sanctos viscera misericordiae cumfuerint plenissimae ac perfectissimae [194]sanctitatis ut qui tunc orabant pro inimicis suisquando et ipsi sine peccato non erant tunc nonorent pro supplicibus suis quando nullumcoeperint habere peccatum Aut vero Deus tunceos non exaudiet tot et tales filios suos quando intanta eorum sanctitate nullum inveniet orationisimpedimentum Testimonium vero Psalmi et illiquidem qui permittunt infideles atque impioshomines saltem longo tempore cruciari et posteade malis omnibus erui sed magis isti pro sedicunt esse ubi legitur laquo Numquid oblivisceturmisereri Deus aut continebit in raquo ira suamiserationes suas336 raquo Ira ejus est inquiunt utomnes indigni beatitudine sempiterna ipso336 Psal LXXVI 10

239

judicante puniantur supplicio sempiterno Sed sivel longum vel prorsus ullum esse permiseritprofecto ut possit hoc fieri continebit in ira suamiserationes suas quod eum Psalmus dicit nonesse facturum Non enim ait laquo Numquid diucontinebit in ira sua miserationes suas raquo sedquod prorsus non continebit ostendit

II Sic ergo isti volunt judicii Deicomminationem non esse mendacem quamvis sitneminem damnaturus quemadmodum ejuscomminationem qua dixit eversurum se esseNinivem civitatem mendacem non possumusdicere et tamen non factum est inquiunt quodsine ulla conditione praeligdixit Non enim ait laquo Ninive evertetur si non raquo egerint pœnitentiamseque correxerint raquo Sed hoc non additopraelignuntiavit futuram eversionem illius civitatis337

Quam comminationem propterea veracemputant quia hoc praeligdixit Deus quod vere dignierant pati quamvis hoc non esset ipse facturusNam et si pœnitentibus pepercit inquiunt utiqueillos pœnitentiam non ignorabat acturos et tamenabsolute ac definite eorum eversionem futuramesse praeligdixit Hoc ergo erat inquiunt in veritate[195] severitatis quia id erant digni sed inratione miserationis non erat quam non continuitin ira sua ut ab ea pœna supplicibus parceretquam fuerat contumacibus comminatus Si ergotunc pepercit aiunt quando sanctum suum337 Jonaelig III 4

240

Prophetam fuerat parcendo contristaturusquanto magis tunc miserabilius supplicantibusparcet quando ut parcat omnes sancti ejusorabunt Sed hoc quod ipsi suis cordibussuspicantur ideo putant Scripturas tacuissedivinas ut multi se corrigant vel prolixarum velaeligternarum timore pœnarum et sint qui possintorare pro eis qui se non correxerint nec tamenopinantur omni modo id eloquia divina tacuisseNam quo pertinet inquiunt quod scriptum est laquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Do- raquomine quam abscondisti metuentibus te338 raquo Nisiut intelligamus propter timorem fuisseabsconditam misericordiae divinaelig tam multamsecretamque dulcedinem Addunt etiampropterea dixisse Apostolum laquo Conclusit enimDeus omnes in infidelitate ut omniummisereatur339 raquo quo significaret quod ab illo nemodamnabitur Nec isti tamen qui hoc sentiunt hancopinionem suam usque ad liberationem velnullam damnationem diaboli atque angelorumejus extendunt Humana quippe circa soloshomines moventur misericordia et causammaxime agunt suam per generalem in genushumanum quasi Dei miserationem impunitatemfalsam suis perditis moribus pollicentes ac perhoc superabunt eos in praeligdicanda Dei

338 Psal XXX 20339 Rom XI 32

241

misericordia qui hanc impunitatem etiam principidaeligmonum et ejus satellitibus pollicentur [196]

CAPUT XIX

De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi

ITEM sunt alii ab aeligterno supplicioliberationem nec ipsis saltem omnibus hominibuspromittentes sed tantummodo Christi baptismateablutis qui participes fiunt corporis ejusquomodolibet vixerint in quacumque haeligresi velimpietate fuerint propter illud quod ait Jesus laquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi Si quis manducaveritex hoc pane vivet in aeligternum340 raquo Ab aeligterna ergomorte inquiunt necesse est istos erui et ad vitamaeligternam quandocumque perduci [197]

CAPUT XX

De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renati etiamsi postea in multa criminaerroresque proruperint indulgentiam pollicentur

ITEM sunt qui hoc nec omnibus habentibusbaptismatis Christi et ejus corporis sacramentumsed solis catholicis quamvis male viventibuspollicentur quia non solo sacramento sed re ipsamanducaverunt corpus Christi in ipso ejus

340 Joan VI 50-52

242

corpore constituti de quo dicit Apostolus laquo Unus panis unum corpus multi sumus341 raquo utetiamsi postea in aliquam haeligresim vel etiam ingentilium idololatriam lapsi fuerint tantum quiain corpore Christi id est in Ecclesia catholicasumpserunt baptismum Christi et manducaveruntcorpus Christi non moriantur in aeligternum sedvitam quandoque consequantur aeligternam atqueilla omnis impietas quanto major fuerit non eisvaleat ad aeligternitatem sed ad diuturnitatemmagnitudinemque pœnarum

CAPUT XXI

De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et oh hoc uri meruerint tamenpropter fidei fundamentum saltandos esse definiunt

SUNT autem qui propter id quod scriptum estlaquo Qui perseveraverit usque in finem hic salvuserit342 raquo nonnisi in Ecclesia catholicaperseverantibus quamvis in ea male viventibushoc promittunt per ignem videlicet salvandismerito fundamenti de quo ait Apostoluslaquo Fundamentum enim aliud nemo potest ponerepraeligter id quod positum est quod est ChristusJesus Si quis autem aedificat super fundamentumhoc aurum argentum lapides pretiosos lignafœnum stipulam uniuscujusque opusmanifestabitur Dies enim declarabit quoniam in

341 1 Cor X 17342 Matth XXIV 13

243

igne revelabitur et uniuscujusque opus quale sitignis probabit Si cujus opus permanserit quodsuperaeligdificavit mercedem accipiet Si cujus opusautem arserit damnum patietur ipse autemsalvus erit sic tamen quasi per ignem343 raquo Dicuntergo cujuslibet vitaelig catholicum ChristianumChristum habere in fundamento quodfundamentum nulla haeligresis habet a corporis ejusunitate praeligcisa Et ideo propter hocfundamentum etiamsi malaelig vitaelig fuerit catholicusChristianus velut qui superaeligdificaverit lignafœnum stipulam putant eum salvum fieri perignem id est post pœnas ignis illius liberari quoigne in ultimo judicio punientur mali [199]

CAPUT XXII

De his qui putant ea crimina quœ intereleemosynarum opera committuntur ad damnationisjudicium non vocari

COMPERI etiam quosdam putare eostantummodo arsuros illius aeligternitate supplicii quipro peccatis suis facere dignas eleemosynasnegligunt juxta illud apostoli Jacobi laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam344 raquo Qui ergo fecerit inquiuntquamvis mores in melius non mutaverit sed interipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixeritjudicium illi cum misericordia futurum est ut aut

343 1 Cor III 12-15344 Jacob II 13

244

nulla damnatione plectatur aut post aliquodtempus sive parvum sive prolixum ab illadamnatione liberetur Ideo Judicem ipsumvivorum atque mortuorum noluisse existimantaliud commemorare se esse dicturum sive dextrisquibus est vitam daturus aeligternam sive sinistrisquos aeligterno supplicio damnaturus nisieleemosynas sive facias sive non factas345 Ad hocpertinere aiunt et in oratione Dominicaquotidianam postulationem laquo Dimitte nobisdebita nostra sicut et nos dimittimus debitoribusnostris346 raquo Quisquis enim illi qui in eum peccavitdimittit ignoscendo peccatum procul dubioeleemosynam facit Quam rem Dominus sic ipsecommendavit ut diceret laquo Si enim dimiseritispeccata hominibus dimittet vobis et Pater vesterpeccata vestra si autem non dimiseritishominibus neque Pater vester qui in cœlis estdimittet vobis347 raquo Ergo et ad [200] hoc genuseleemosynarum perlinet quod ait apostolusJacobus judicium futurum sine misericordia eiqui non fecit misericordiam Nec dixit Dominusinquiunt magna vel parva sed laquo Dimittet vobisPater vester peccata vestra si et vos dimiseritishominibus raquo Ac per hoc putant etiam eis quiperdite vixerint donec claudant diem vitaelig hujusextremum per hanc orationem qualiacumque et

345 Matth XXV 34346 Id VI 12347 Ibid 14 15

245

quantacumque fuerint omnia quotidie peccatadimitti sicut ipsa quotidie frequentatur oratio sihoc tantum modo custodire meminerint utquando ab eis veniam petunt qui eos peccatoqualicumque laeserunt ex corde dimittant Cumad haeligc omnia Deo donante respondero liberiste claudendus est

CAPUT XXIII

Contra opinionem eorum qui dicunt nec diaboli nechominum malorum perpetua futura supplicia

AC primum quaeligri oportet atque cognosci curEcclesia ferre nequiverit hominum disputationemdiabolo etiam post maximas et diuturnissimaspoenas purgationem vel indulgentiampollicentem Neque enim tot sancti et sacrisveteribus ae novis Litteris eruditi mundationemet regni cœlorum beatitudinem postqualiacumque et quantacumque suppliciaqualibuscumque et quantiscumque Angelisinviderunt sed potius viderunt divinam vacuarivel infirmari non posse sententiam quam seDominus praelignuntiavit in judicio prolaturumatque dicturum laquo Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo [201] etangelis ejus348 raquo Sic quippe ostendit aeligterno ignediabolum et angelos ejus arsuros Et quodscriptum est in Apocalypsi laquo Diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis et

348 Matth XXV 41

246

sulphuris quo et bestia et pseudopropheta etcruciabuntur die ac nocte in saeligculasaeligculorum349 raquo Quod ibi dictum est laquo AEligternum raquohic dictum est laquo In saeligcula saeligculorum raquo quibusverbis nihil Scriptura divina significare consuevitnisi quod finem non habet temporis Quamobremprorsus nec alia causa nec justior atquemanifestior inveniri potest cur verissima pietateteneatur fixum et immobile nullum regressum adjustitiam vitamque sanctorum diabolum etangelos ejus habituros nisi quia Scriptura quaeligneminem fallit dicit eis Deum non pepercisse etsic ab illo esse interim praeligdamnatos ut carceribuscaliginis inferi retrusi traderentur servandi350 atqueultimo judicio puniendi quando cos aeligternus ignisaccipiet ubi cruciabuntur in saeligcula saeligculorumQuod si ita est quomodo ab hujus aeligternitatepœnaelig vel universi vel quidam homines postquantumlibet temporis subtrahentur ac nonstatim enervabitur fides qua creditursempiternum daeligmonum futurum essesupplicium Si enim quibus dicetur laquo Discedite ame maledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus351 raquo vel universi vel aliquieorum non semper ibi erunt quid causaelig est curdiabolus et angeli ejus semper ibi futuri essecredantur An forte Dei sententia quaelig in malos

349 Apoc XX 9 10350 2 Petr II 4351 Matth XXV 41

247

et Angelos et homines proferetur in Angelos veraerit in homines falsa Ita plane hoc erit si nonquod Deus dixit sed quod suspicantur hominesplus valebit Quod fieri quia non potest nonargumentari adversus Deum sed divino potiusdum [202] tempus est debent parere praeligceptoqui sempiterno cupiunt carere supplicio Deindequale est aeligternum supplicium pro igne diuturnitemporis existimare et vitam aeligternam crederesine fine cum Christus eodem ipso loco in unaeademque sententia dixerit utrumque complexus laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justi autemin vitam aeligternam352 raquo Si utrumque aeligternumprofecto aut utrumque cum fine diuturnum aututrumque sine fine perpetuum debet intelligi Parpari enim relata sunt hinc supplicium aeligternuminde vita aeligterna Dicere autem in hoc unoeodemque sensu Vita aeligterna sine fine eritsupplicium aeligternum finem habebit multumabsurdum est Unde quia vita aeligterna sanctorumsine fine erit supplicium quoque aeligternum quibuserit finem procul dubio non habebit

CAPUT XXIV

Contra eorum sensum qui in judicio Dei omnibusreis propter sanctorum preces putant esse parcendum

I Hoc autem et adversus cos valet qui suasagentes causas contra Dei venire verba velutmisericordia majore conantur ut ideo videlicet

352 Matth XXV 46

248

vera sint quia ea quaelig dixit homines essepassuros pati digni sunt non quia passuri suntDonabit enim eos inquiunt precibus sanctorumsuorum etiam tunc tanto magis orantium proinimicis suis quanto sunt utique sanctioreseorumque efficacior [203] est oratio etexauditione Dei dignior jam nullum habentiumomnino peccatum Cur ergo eadem perfectissimasanctitate et cuncta impetrare valentibusmundissimis et misericordissimis precibus etiampro Angelis non orabunt quibus paratus est ignisaeligternus ut Deus sententiam suam mitiget etreflectat in melius eosque ab illo igne faciatalienos An erit forsitan quisquam qui et hocfuturum esse praeligsumat affirmans etiam sanctosAngelos simul cum sanctis hominibus qui tuncaequales erunt Angelis Dei pro damnandis etAngelis et hominibus oraturos ut misericordianon patiantur quod veritate merentur pati Quod nemo sanaelig fidei dixit nemo dicturus estAlioqui nulla causa est cur non etiam nunc prodiabolo et angelis ejus oret Ecclesia quamMagister Deus pro inimicis suis jussit orare Haeligcigitur causa qua fit ut nunc Ecclesia non oret promalis angelis quos suos esse novit inimicoseadem ipsa causa est qua fiet ut in illo tuncjudicio etiam pro hominibus aeligterno ignecruciandis quamvis perfecta sit sanctitate nonoret Nunc enim propterea pro cis orat quos ingenere humano habet inimicos quia tempus est

249

pœnitentiaelig fructuosae Nam quid maxime pro eisorat nisi laquo Ut det illis Deus sicut dicit Apostoluspœnitentiam et resipiscant de diaboli laqueis aquo captivi tenentur secundum ipsiusvoluntatem353 raquo Denique si de aliquibus ita certaesset ut qui sint illi etiam nosset qui licet adhucin hac vita sint constituti tamen praeligdestinati suntin aeligternum ignem ire cum diabolo tam pro eisnon oraret quam nec pro ipso Sed quia de nullocerta est orat pro omnibus dumtaxat hominibusinimicis suis in hoc corpore constitutis nectamen pro omnibus exauditur Pro his enim solisexauditur qui etsi adversantur Ecclesiaelig ita tamensunt [204] praeligdestinati ut pro eis exaudiaturEcclesia et filii efficiantur Ecclesiaelig Si qui autemusque ad mortem habebunt cor impoenitens necex inimicis convertentur in filios num- quid jampro eis id est pro talium defunctorum spiritibusorat Ecclesia Quid ita nisi quia jam in partediaboli computatur qui dum esset in corporenon est translatus ad Christum

II Eadem itaque causa est cur non oreturtunc pro hominibus aeligterno igne puniendis quaeligcausa est ut neque nunc neque tunc oretur proangelis malis quaelig itidem causa est ut quamvispro hominibus tamen jam nec nunc oretur proinfidelibus impiisque defunctis Nam prodefunctis quibusdam vel ipsius Ecclesiaelig velquorumdam piorum exauditur oratio sed pro his353 2 Tim II 20

250

quorum in Christo regeneratorum nec usque adeovita in corpore male gesta est354 ut talimisericordia judicentur digni non esse nec usqueadeo bene ut talem misericordiam repedanturnecessariam non habere Sicut etiam factaresurrectione mortuorum non deerunt quibuspost pœnas quas patiuntur spiritus mortuorumimpertiatur misericordia ut in ignem nonmittantur aeligternum Neque enim de quibusdamveraciter diceretur quod non eis remittatur nequein hoc saeligculo neque in futuro355 nisi essentquibus etsi non in isto tamen remittetur infuturo Sed cum dictum fuerit a Judice vivorumatque mortuorum laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum a constitutionemundi raquo et aliis e contrario laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum justi autem in vitamaeligternum356 raquo nimiaelig praeligsumptionis est dicerecuiquam eorum aeligternum supplicium nonfuturum quos Deus ituros in [205] suppliciumdixit aeligternum et per hujus praeligsumptionispersuasionem facere ut de ipsa quoque vita veldesperetur vel dubitetur aeligterna

III Nemo itaque sic intelligat Psalmumcanentem laquo Numquid obliviscetur misereri Deus

354 Vide Enchirid c 110355 Matth XII 32356 Id XXXV 34-46

251

aut continebit in ira sua miserationes suas357 raquo utopinetur de hominibus bonis veram de malisfalsam aut de bonis hominibus et malis angelisveram de malis autem hominibus falsam Dei essesententiam Hoc enim quod ait Psalmus ad vasamisericordiae pertinet et ad filios promissionisquorum erat unus etiam ipse Propheta qui cumdixisset Numquid obliviscetur misereri Deus autcontinebit in ira sua miserationes suas358 raquocontinuo subjecit laquo Et dixi Nunc cœpi haeligc estimmutatio dexteraelig Excelsi359 laquo Exposuit profectoquid dixerit laquo Numquid continebit in ira suamiserationes suas raquo Ira enim Dei est etiam istavita mortalis ubi homo vanitati similis factus estet dies ejus velut umbra praeligtereunt In qua tamenira non obliviscitur misereri Deus faciendo solemsuum oriri super bonos et malos et pluendosuper justos et in justos360 ac sic non continet inira sua miserationes suas maximeque in eo quodexpressit hic Psalmus dicendo laquo Nunc cœpihaeligc est immutatio dexteraelig Excelsi raquo quoniam inhac ipsa aeligrumnosissima vita quaelig ira Dei est vasamisericordiaelig mutat in melius quamvis adhuc inhujus corruptionis miseria maneat ira ejus quianec in ipsa sua continet miserationes suas Cumergo isto modo compleatur divini illius Cantici

357 Psal LXXVI 10358 Ibid 11359 Id CXLIII 4360 Matth V 45

252

veritas non est eam necesse etiam illic intelligiubi non pertinentes ad Civitatem Dei sempiternosupplicio punientur Sed quibus placet istamsententiam usque ad illa impiorum tormentaprotendere saltem sic intelligant ut manente ineis ira Dei quaelig in aeligterno est [206] praelignuntiatasupplicio non contineat Deus in hac ira suamiserationes suas et faciat eos non tanta quantadigni sunt pœnarum atrocitate cruciari non uteas pœnas vel nunquam subeant vel aliquandofiniant sed ut eas mitiores quam merita sunteorum levioresque patiantur Sic enim et ira Deimanebit et in ipsa ira sua miserationes suas noncontinebit Quod quidem non ideo confirmoquoniam non resisto

IV Caeligterum eos qui putant minaciter potiusquam veraciter dictum laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum361 raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum raquo et laquo Cruciabuntur insaeligcula saeligculorum362 raquo et laquo Vermis raquo eorum nonmorietur et ignis non extinguetur363 raquo et caeligterahujusmodi non tam ego quam ipsa Scripturadivina planissime atque plenissime redarguit acrefellit Ninivitaelig quippe in hac vita egeruntpœnitentiam364 et ideo fructuosam velut in hocagro seminantes in quo Deus voluit cum lacrymis

361 Matth XXV 41362 Apoc XX 10363 Isai LXVI 44364 Jon III 7

253

seminari quod postea cum laeligtitia meteretur365 ettamen quis negabit quod Dominus praeligdixit ineis fuisse completum nisi parum advertatquemadmodum peccatores Deus non solumiratus verum etiam miseratus evertat Evertunturenim peccatores duobus modis aut sicutSodomitaelig ut pro peccatis suis ipsi hominespuniantur aut sicut Ninivitaelig i ut ipsa hominumpeccata pœnitendo destruantur Factum est ergoquod praeligdixit Deus eversa est Ninive quaelig malaerat et bona aedificata est quaelig non erat Stantibusenim mœnibus atque domibus eversa est civitasin perditis moribus Ac sic quamvis Prophetafuerit contristatus quia non est factum quod illihomines timuerunt illo prophetante venturumfactum est tamen quod fuerat [207] Deopraeligsciente praeligdictum quoniam noverat quipraeligdixit quomodo in melius esset implendum

V Ut autem noverint isti in perversummisericordes quo pertineat quod scriptum estlaquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Dominequam abscondisti timentibus te366 raquo legant quodsequitur laquo perfecisti autem sperantibus in te367 raquoQuid est laquo Abscondisti timentibus perfecistisperantibus raquo nisi quia illis qui timore pœnarumsuam volunt justitiam constituere quaelig in lege estnon est justitia Dei dulcis quia nesciunt eam

365 Psal CXXV 6366 Psal XXX 20367 Rom X 3

254

Non enim gustaverunt eam368 In se namquesperant non in ipso et ideo cis absconditurmultitudo dulcedinis Dei quoniam timentquidem Deum sed illo timore servili qui nonestin charitate quia perfecta charitas foras mittittimorem Ideo speranti luis in eum perficitdulcedinem suam inspirando eis charitatemsuam ut timore casto369 non quem charitas forasmittit sed permanente in saeligculum saeligculi cumgloriantur in Domino glorientur Justitia quippeDei Christus est laquo Qui factus est nobis sicut dicitApostolus sapientia a Deo et justitia etsanctificatio et redemptio ut quemadmodumscriptum est qui gloriatur in Dominoglorietur370 raquo Hanc Dei justitiam quam donatgratia sine meritis nesciunt illi qui suam justitiamvolunt constituere et ideo justitiaelig Dei quodChristus est non sunt subjecti371 In qua justitiaest multa multitudo dulcedinis Dei propter quamdicitur in Psalmo laquo Gustate et videte quam dulcisest Dominus372 raquo Et hanc quidem in hacperegrinatione gustantes non ad satietatemsumentes esurimus eam potius ac sitimus ut eapostea saturemur cum videbimus eum sicuti

368 Joan IV 18369 Psal XVIII 10370 1 Cor I 30 31371 Rom X 3372 Psal XXXIII 9

255

est373 et [208] implebitur quod scriptum estlaquo Saturabor cum manifestabitur gloria tua374 raquo Itaperficit Christus multam multitudinem dulcedinissuaelig sperantibus in eum Porro autem si eamquam illi putant dulcedinem suam Deusabscondit timentibus eum qua non est impiosdamnaturus ut hoc nescientes et damnaritimentes recte vivant ac sic possint esse qui orentpro non recte viventibus quomodo eam perficitsperantibus in eum quandoquidem sicutsomniant per hanc dulcedinem non damnaturusest eos qui non sperant in eum Illa igitur ejusdulcedo quaeratur quam perficit sperantibus ineum non quam perficere putaturcontemnentibus et blasphemantibus eum Frustraitaque homo post hoc corpus inquirit quod inhoc corpore sibi comparare neglexit

VI Illud quoque apostolicum laquo Conclusitenim Deus omnes in infidelitate ut omniummisereatur raquo non ideo dictum est quodneminem sit damnaturus sed superius apparetunde sit dictum Nam cum de Judaeligis posteacredituris Apostolus loqueretur ad Gentes adquas utique jam credentes conscribebatEpistolas laquo Sicut enim vos inquit aliquando noncredidistis Deo nunc autem misericordiamconsecuti estis illorum incredulitate sic et hinunc non crediderunt in vestra misericordia ut et

373 1 Joan II 21374 Psal XVI 15

256

ipsi misericordiam consequantur375 raquo Deindesubjecit unde isti sibi errando blandiuntur atqueait laquo Conclusit enim Deus omnes in infidelitateut omnium misereatur376 raquo Quos omnes nisi dequibus loquebatur tanquam dicens et vos etillos Deus ergo et gentiles et Judaeligos quospraeligscivit et praeligdestinavit conformes imaginis Filiisui omnes in infidelitate conclusit ut deamaritudine infidelitatis suaelig pœnitendo confusiet ad dulcedinem misericordiaelig Dei credendoconversi clamarent [209] illud in Psalmo laquo Quammulta multitudo dulcedinis tuaelig Domine quamabscondisti timentibus te perfecisti autemsperantibus non in se sed in te377 raquo Omniumitaque miseretur vasorum misericordiaelig Quid estomnium Et eorum scilicet quos ex Gentibus eteorum quos ex Judaeligis praeligdestinavit vocavitjustificavit glorificavit non omnium hominumsed istorum omnium neminem damnaturus

CAPUT XXV

An hi qui inter haereticos baptizati sunt etdeteriores postea male virendo facti sunt vel hi qui apudcatholicos renati ad haeligreses aut schismata transierunt velhi qui a catholicis apud quos renati sunt non recedentescriminose virere perstiterunt possint privilegiosacramentorum remissionem aeligterni sperare supplicii

375 Rom XI 30 31376 Ibid377 Rom VIII 29

257

SED jam respondeamus etiam illis qui nonsolum diabolo et angelis ejus sicut nec isti sed neipsis quidem omnibus hominibus liberationem adaeligterno igne promittunt378 verum eis tantum quiChristi baptismate abluti et corporis ejus etsanguinis participes facti sunt quomodolibetvixerint in quacumque haeligresi vel impietatefuerint Sed contradicit eis Apostolus dicens laquo Manifesta autem sunt opera carnis quaelig suntfornicatio immunditia luxuria idolorum servitusveneficia inimicitiaelig contentiones aeligmulationesanimositates dissensiones haeligreses invidiaeligebrietates comessationes ei his [210] similia quaelig praeligdico vobis sicut praeligdixi quonam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt379 raquo Haeligcprofecto apostolica falsa est sententia si talespost quantalibet tempora liberati regnum Deipossidebunt Sed quoniam falsa non est profectoregnum Dei non possidebunt Et si in regni Deipossessione nunquam erunt aeligterno suppliciotenebuntur quoniam non est locus medius ubinon sit in supplicio qui illo non fuerit constitutusin regno

II Quamobrem quod ait Dominus Jesuslaquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi si quis manducaverit

378 Vide librum de fide et operibus379 Gal V 19-21

258

ex hoc pane vivet in aeligternum380 raquo quomodo sitaccipiendum merito quaeligritur Et ab istis quidemquibus nunc respondemus hunc intellectumauferunt illi quibus deinde respondendum est hisunt autem qui hanc liberationem nec omnibushabentibus sacramentum baptismatis et corporisChristi sed solis catholicis quamvis maleviventibus pollicentur quia non solo inquiuntsacramento sed re ipsa manducaverunt corpusChristi in ipso scilicet ejus corpore constituti dequo corpore ait Apostolus laquo Unus panis unumcorpus multi sumus381 raquo Qui ergo est in ejuscorporis unitate id est in Christianorumcompage membrorum cu jus corporissacramentum fideles communicantes de altarisumere consueverunt ipse vere dicendus estmanducare corpus Christi et bibere sanguinemChristi Ac per hoc haeligretici et schismatici abhujus unitate corporis separati possunt idempercipere sacramentum sed non sibi utile imovero etiam noxium quo judicentur gravius quamvel tardius liberentur Non sunt quippe in eovinculo pacis quod illo exprimitur sacramento[211]

III Sed rursus etiam isti qui recte intelliguntnon dicendum esse eum manducare corpusChristi qui in corpore non est Christi non rectepromittunt eis qui vel in haeligresim vel etiam in

380 Joan VI 50-52381 1 Cor X 17

259

gentilium superstitionem ex illius corporis unitatelabuntur liberationem quandoque ab aeligterni ignesupplicii Primum quia debent attendere quamsit intolerabile atque a sana doctrina nimisdevium ut multi ac pene omnes qui haeligresesimpias condiderunt exeuntes de catholicaEcclesia et lacti sunt haeligresiarchaelig melioreshabeant causas quam hi qui nunquam fueruntcatholici cum in eorum laqueos incidissent siillos haeresiarchas hoc facit liberari a suppliciosempiterno quod in catholica Ecclesia baptizatisunt et sacramentum corporis Christi in veroChristi corpore primitus acceperunt cum pejorutique sit desertor fidei et ex desertoreoppugnator ejus effectus quam ille qui nondeseruit quam nunquam tenuit Deinde quia et hisoccurrit Apostolus eadem verba proferens etenumeratis illis carnis operibus eadem veritatepraeligdicens laquo Quoniam qui talia agunt regnumDei non possidebunt382 raquo

IV Unde nec illi in perditis et damnabilibusmoribus debent esse securi qui usque in finemquidem velut in communione Ecclesiaelig catholicaeligperseverant intuentes quod dictum est laquo Quiperseveraverit usque in finem hic salvus erit383 raquoet per vitaelig iniquitatem ipsam vitaelig justitiam quodeis Christus est deserunt sive fornicando sivealias immunditias flagitiorum quas nec Apostolus

382 Gal V 21383 Matth X 22

260

exprimere voluit in suo corpore perpetrandosive turpitudine luxuriaelig diffluendo sive aliquidaliud eorum agendo de quibus ait laquo Quoniam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt raquo Acper hoc quicumque agunt talia nisi in sempiternosupplicio non erunt quia [212] in Dei regno essenon poterunt In his enim perseverando usque inhujus vitaelig finem non utique dicendi sunt inChristo perseverasse usque in finem quia inChristo perseverare est in ejus fide perseverarelaquo Quaelig fides ut eam definit idem Apostolus perdilectionem operatur384 Dilectio autem sicut ipsealibi dicit malum non operatur385 raquo Nec isti ergodicendi sunt manducare corpus Christi386

quoniam nec in membris computandi suntChristi Ut enim alia taceam non possunt simulesse et membra Christi et membra meretricisDenique ipse dicens laquo Qui manducat carnemmeam et bibit sanguinem meum in me manet etego in eo387 raquo ostendit quid sit non sacramentotenus sed revera corpus Christi manducare etejus sanguinem bibere hoc est enim in Christomanere Ut in ilio maneat et Christus Sic enimhoc dixit tanquam diceret laquo Qui non in memanet et in quo ego non maneo non se dicat autexistimet manducare corpus meum aut bibere

384 Gal V 6385 1 Cor XIII 4386 Rom XIII 10387 1 Cor VI 15 et Joan VI 57

261

sanguinem meum raquo Non itaque manent inChristo qui non sunt membra ejus Non suntautem membra Christi qui se faciunt membrameretricis nisi malum illud pœnitendo essedestiterint et ad hoc bonum reconciliationeredierint [213]

CAPUT XXVI

Quid sit in fundamento habere Christum et quibusspondeatur salus quasi per ignis usturam

I SED habent inquiunt Christiani catholici infundamento Christum a cujus unitate nonrecesserunt tametsi huic fundamentosuperaeligdificaverunt quamlibet pessimam vitamvelut ligna fœnum stipulam recta itaque fidesper quam Christus est fundamentum quamviscum damno quoniam illa quaelig superaeligdificatasunt exurentur tamen poterit eos quandoque abillius ignis perpetuitate salvare Respondeat eisbreviter apostolus Jacobus laquo Si quis dicat sefidem habere opera autem non habeat numquidpoterit fides salvare eum388 raquo Et quis estinquiunt de quo dicit apostolus Paulus laquo Ipseautem salvus erit si tamen quasi per ignem389 raquoSimul quis iste sit inquiramus hunc tamen nonesse certissimum est ne duorum Apostolorumsententias mittamus in rixam si unus dicit laquo Etiamsi mala opera quis habuerit salvabit eum

388 Jacob II 14389 1 Cor III 15

262

fides per ignem alius autem si opera non habeatnumquid poterit fides salvare eum raquo

II Inveniemus ergo quis possit salvari perignem si prius invenerimus quid sit habere infundamento Christum Quod ut de ipsasimilitudine quantocius advertamus nihil inaeligdificio praeligponitur fundamento quisquis itaquesic habet in corde Christum ut ei terrena ettemporalia nec ea quaelig licita sunt atque concessapraeligponat fundamentum habet Christum siautem praeligponit etsi [214] videatur habere fidemChristi non est tamen in eo fundamentumChristus cui talia praeligponuntur quanto magis sisalutaria praeligcepta contemnens committat illicitanon praeligposuisse Christum sed postposuisseconvincitur quem posthabuit imperantem siveconcedentem dum contra ejus imperata siveconcessa suam per flagitia delegit explerelibidinem Si quis itaque Christianus diligitmeretricem eique adhaeligrens unum corpusefficitur390 jam in fundamento non habetChristum Si quis autem diligit uxorem suam391 sisecundum Christum quis ei dubitet infundamento esse Christum Si vero secundumhoc saeligculum si carnaliter si in morboconcupiscentiarum sicut et gentes quaelig ignorantDeum392 etiam hoc secundum veniam concedit

390 1 Cor VI 16391 Ephes V 25392 1 Thess IV 5

263

Apostolus imo per Apostolum Christus Potestergo et iste habere in fundamento Christum Sienim ei nihil talis affectionis voluptatisquepraeligponat quamvis superaeligdificet ligna fœnumstipulam Christus est fundamentum propter hocsalvus erit per ignem Delicias quippe hujusmodiamoresque terrenos propter conjugalem quidemcopulam non damnabiles tribulationis ignisexuret ad quem ignem pertinent et orbitates etquaelig- cumque calamitates quaelig auferunt haeligc Acper hoc ei qui aeligdificavit erit aeligdificatio istadamnosa quia non habebit quod superaeligdificavitet eorum amissione cruciabitur quibus fruendoutique laeligtabatur Sed per hunc ignem salvus eritmerito fundamenti quia etsi utrum id anChristum habere mallet a persecutoreproponeretur illud Christo non praeligponereturVide in Apostoli verbis hominem aeligdificantemsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos laquo Qui sine uxore est inquit cogitatquaelig sunt Dei quomodo placeat Deo393 raquo Videalium aeligdificantem ligna fœnum stipulam laquo Quiautem [215] matrimonio junctus est inquitcogitat quaelig sunt mundi quomodo placeatuxori394 Uniuscujusque opus manifestabitur diesenim declarabit395 raquo dies utique tribulationis laquo Quoniam in igne inquit revelabitur raquo Eamdem

393 1 Cor VII 32394 1 Cor VII 33395 Id III 13

264

tribulationem ignem vocat sicut alibi legitur laquo Vasa figuli probat fornax et homines justostentatio tribulationis396 raquo Et laquo Uniuscujusqueopus quale sit ignis probabit Si cujus opuspermanserit raquo (permanet enim quod quisquecogitat quaelig sunt Dei quomodo placeat Deo)laquo quod superaeligdificavit mercedem accipiet397 raquo idest unde cogitavit hoc sumet laquo Si cujus autemopus arserit damnum patietur398 raquo quoniam quoddilexerat non habebit laquo Ipse autem salvus erit raquoquia nulla eum tribulatio ab illius fundamentistabilitate movit laquo Sic tamen quasi per ignem raquoQuod enim sine illiciente amore non habuit sineurente dolore non perdit Ecce quantum mihividetur inventus est ignis qui nullum eorumdamnet sed unum ditet alterum damnificetambos probet

III Si autem ignem illum isto loco voluerimusaccipere de quo Dominus dicet sinistris laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum399 raquout in eis etiam isti esse credantur qui aeligdificantsuper fundamentum ligna fœnum stipulameosque ex illo igne post tempus pro malis meritisimpertitum liberet boni meritum fundamenti quid arbitrabimur dextros quibus dicetur laquo Venite benedicti Patris mei possidete paratum

396 Eccli XXVII 6397 1 Cor III 13398 Ibid 15399 Matth XXV 41

265

vobis regnum400 raquo nisi eos qui aeligdificaveruntsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos Sed in illum ignem de quo dictumest laquo Sic tamen quasi per ignem raquo si hoc modoest intelligendus utrique mittendi sunt et dextriscilicet et sinistri Illo quippe igne utriqueprobandi sunt de quo dictum [216] est laquo Diesenim declarabit quoniam in igne revelabitur etuniuscujusque opus quale sit ignis probabit401 raquo Siergo utrumque probabit ignis ut si cujus opuspermanserit id est non fuerit igne consumptumquod superaeligdificavit mercedem accipiat si cujusautem opus arserit damnum patiatur prolectonon est ipse aeligternus ille ignis In illum enim solisinistri novissima et perpetua damnationemittentur iste autem dextros probat Sed alioseorum sic probat ut aeligdificium quod superChristum fundamentum ab eis invenerit esseconstructum non exurat atque consumat aliosautem aliter id est ut quod superaeligdificaveruntardeat damnumque inde patiantur salvi fiantautem quoniam Christum in fundamentostabiliter positum praeligcellenti charitate tenueruntSi autem salvi fient profecto et ad dexteramstabunt et cum canteris audient laquo Venitebenedicti Patris mei possidete paratum vobisregnum raquo non ad sinistram ubi illi erunt quisalvi non erunt et ideo audient laquo Discedite a me

400 Ibid 34401 1 Cor III 13

266

maledicti in ignem aeligternum raquo Nemo quippe abillo igne salvabitur quia in supplicium aeligternumibunt illi omnes ubi vermis eorum non morieturet ignis non extinguetur402 quo cruciabuntur dieac nocte in saeligcula saeligculorum

IV Post istius sane corporis mortem donecad illum veniatur qui post resurrectionemcorporum futurus est damnationis etrenumerationis ultimus dies si hoc temporisintervallo spiritus defunctorum ejusmodi ignemdicuntur perpeti quem non sentiant illi qui nonhabuerunt tales mores et amores in hujus corporisvita ut eorum ligna fœnum stipula consumatur alii vero sentiant qui ejusmodi secum aeligdificiaportaverunt sive ibi tantum sive et hic et ibi siveideo hic ut non ibi saeligcularia quamvis adamnatione venialia concremantem ignemtransitoriaelig [217] tribulationis inveniant nonredarguo quia forsitan verum est Potest quippead istam tribulationem pertinere etiam ipsa morscarnis quaelig de peccati primi perpetrationeconcepta est ut secundum cujusque aedificiumtempus quod eam sequitur ab unoquoquesentiatur Persecutiones quoque quibus Martyrescoronati sunt et quas patiuntur quicumqueChristiani probant utraque aeligdificia velut ignis etalia consumunt cum ipsis aeligdificatoribus siChristum in eis non inveniunt fundamentum aliasine ipsis si inveniunt quia licet cum damno salvi402 Isai LXVI 24 et Apoc XV 10

267

erunt ipsi alia vero non consumunt quia taliareperiunt quaelig maneant in aeligternum Erit etiam infine saeligculi tribulatio tempore Antichristi qualisnunquam antea fuit Quam multa erunt tuncaeligdificia sive aurea sive fœnea super optimumfundamentum quod est Christus Jesus ut ignisille probet utraque et de aliis gaudium de aliisinferat damnum neutros tamen perdat in quibushaec inveniet propter stabile fundamentumQuicumque autem non dico uxorem cujus etiamcommixtione carnis ad carnalem utiturvoluptatem sed ipsa quaelig ab hujusmodidelectationibus aliena sunt nomina pietatishumano more carnaliter diligendo Christoanteponit non eum habet in fundamento et ideonon per ignem salvus erit sed salvus non eritquia esse cum Salvatore non poterit qui de hac reapertissime loquens ait laquo Qui amat patrem autmatrem plus quam me non est me dignus et quiamat filium aut filiam super me non est medignus403 raquo Verum qui has necessitudines sic amatcarnaliter ut tamen eas Christo Domino nonpraeligponat malitque ipsis carere quam Christo siad hunc fuerit articulum tentationis adductus perignem salvus erit quia ex earum amissionetantum necesse est urat dolor quantum haeligseratamor [218] Porro qui patrem matrem filiosfilias secundum Christum dilexerit ut ad ejusregnum obtinendum eique cohaeligrendum illis403 Matth X 37

268

consulat vel hoc in eis diligat quod membra suntChristi absit ut ista dilectio reperiatur in lignisfœno et stipula consumenda sed prorsus aeligdificioaureo argenteo gemmeo deputabitur Quomodoautem potest eos plus amare quam Christumquos amat utique propter Christum

CAPUT XXVII

Contra eorum persuasionem qui putant sibi non obfutura peccata in quibus cum eleemosynas facerentperstiterunt

I RESTAT eis respondere qui dicunt aeligternoigne illos tantum modo arsuros qui pro peccatissuis facere dignas eleemosynas negligunt propterillud quod ait apostolus Jacobus laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam404 raquo Qui ergo fecit inquiuntquamvis non correxerit perditos mores sednefarie ac nequiter inter ipsas suas eleemosynasvixerit cum misericordia illi futurum est judiciumut aut non damnetur omnino aut post aliquodtempus a damnatione novissima liberetur Nec obaliud existimant Christum de solo dilectu atqueneglectu eleemosynarum discretionem interdexteros et sinistros esse facturum quorum aliosin regnum alios in supplicium mittat aeligternum Utautem quotidiana sibi opinentur quaelig facereomnino non cessant qualiacumque etquantacumque sint per eleemosynas dimitti posse

404 Jacob II 13

269

peccata orationem quam docuit ipse Dominus etsuffragatricem [219] sibi adhibere conantur ettestem Sicut enim nullus est inquiunt dies quo aChristianis haeligc oratio non dicatur ita nullum estquotidianum qualecumque peccatum quod perillam non dimittatur cum dicimus laquo Dimittenobis debita nostra raquo si quod sequitur facerecuremus laquo Sicut et nos dimittimus debitoribusnostris405 raquo Non enim ait Dominus inquiunt sidimiseritis peccata hominibus dimittet vobisPater vester quotidiana parva peccata vestra sed laquo Dimittet vobis inquit peccata vestra406 raquoQualiacumque ergo vel quantacumque sintetiamsi quotidie perpetrentur nec ab eis vitadiscedant in melius commutata per eleemosynamveniaelig non negataelig remitti sibi posse praeligsumunt

II Sed bene quod isti dignas pro peccatiscommonent eleemosynas esse faciendas quoniam si dicerent quales- cumque eleemosynaspro peccatis et quotidianis et magnis etquantacumque scelerum consuetudinemisericordiam posse impetrare divinam ut eaquotidiana remissio sequeretur viderent rem sedicere absurdam atque ridiculam Sic enimcogerentur fateri fieri posse ut opulentissimushomo decem nummulis diurnis in eleemosynasimpensis homicidia et adulteria et nefariaquaeligque facta redimeret Quod si absurdissimum

405 Matth VI 11406 Ibid 14

270

et insanissimum est dicere profecto si quaeligraturquaelig dignaelig sint pro peccatis eleemosynaelig dequibus etiam Christi praeligcursor ille dicebat laquo Facite ergo fructus dignos pœnitentiaelig407 raquoprocul dubio non invenientur eas facere quivitam suam usque ad mortem quotidianorumcriminum perpetratione confodiunt Primumquia in auferendis rebus alienis longe pluradiripiunt ex quibus perexigua pauperibuslargiendo Christum se ad hoc pascere existimantut licentiam malefactorum ab illo se emisse velquotidie potius emere [220] credentes securidamnabilia tanta committant Qui si pro unoscelere omnia sua distribuerint indigentibusmembris Christi nisi desisterent a talibus factishabendo charitatem quaelig non agit perperam408

aliquid eis prodesse non posset Qui ergo dignaspro suis peccatis eleemosynas facit prius easfacere incipiat a se ipso Indignum est enim ut inse non faciat qui facit in proximum cum audiatdicentem Dominum laquo Diliges proximum tuumtanquam te ipsum409 raquo Itemque audiat laquo Misereretuaelig animaelig placens Deo410 raquo Hanc eleemosynamid est ut Deo placeat non faciens animaelig suaeligquomodo dignas pro peccatis suis eleemosynasfacere dicendus est Ad hoc enim et illud

407 Id III 9408 1 Cor XIII 4409 Matth XII 39410 Eccli XXX 24

271

scriptum est laquo Qui sibi malignus est cui bonuserit411 raquo Orationes quippe adjuvant eleemosynaeligEt utique intuendum est quod legimus laquo Filipeccasti ne adjicias iterum et de praeligteritisdeprecare ut dimittantur tibi412 raquo Propter hocergo eleemosynaelig faciendaelig sunt ut cum depraeligteritis peccatis deprecamur exaudiamur nonut in eis perseverantes licentiam malefaciendi nosper eleemosynas comparare credamus

III Ideo autem Dominus ex dextriseleemosynas ab eis factas et sinistris non factas seimputaturum esse praeligdixit ut hinc ostenderetquantum valeant eleemosynaelig ad priora delendanon ad perpetua impune committenda peccataTales autem eleemosynas non dicendi suntfacere qui vitam nolunt a consuetudine scelerumin melius commutare Quia et in hoc quod ait laquo Quando uni ex minimis meis non fecistis mihinon fecistis413 raquo ostendit eos non facere etiamquando se facere existimant Si enim Christianoesurienti panem tanquam Christiano darentprofecto sibi panem justitiae quod ipse Christusest [221] non negarent quoniam Deus non cuidetur sed quo animo detur attendit Otii ergoChristum diligit in Christiano hoc animo eiporrigit eleemosynam quo accedit ad Christumnon quo vult recedere impunitus a Christo Tanto

411 Id XIV 5412 Id XXI 1413 Matth XXV 45

272

enim magis quisque deserit Christum quantomagis diligit quod improbat Christus Nam quidcuiquam prodest quod baptizatur si nonjustificatur Nonne qui dixit laquo Nisi quis renatusfuerit ex aqua et Spiritu sancto non intrabit inregnum Dei414 raquo ipse etiam dixit laquo Nisiabundaverit justitia vestra super Scribarum etPharisaeligorum non intrabitis in regnumcœlorum415 raquo Cur illud timendo multi curruntbaptizari et hoc non timendo non multi curantjustificari Sicut ergo non dicit fratri suolaquo Fatue raquo qui cum hoc dicit non ipsi fraternitatised peccato ejus infensus est alioquin reus eritgehennaelig ignis416 ita e contrario qui porrigiteleemosynam Christiano non Christiano porrigitqui non in eo diligit Christum non autem diligitChristum qui justificari recusat in Christo Etquemadmodum si quis praeligoccupatus fuerit hocdelicto ut fratri suo dicat laquo Fatue raquo id est nonejus peccatum volens auferre convicietur injusteparum est illi ad hoc redimendum eleemosynasfacere nisi etiam quod ibi sequitur remediumreconciliationis adjungat Ibi enim sequitur laquo Siergo offers munus tuum ad altare et ibirecordatus fueris quia frater tuus habet aliquidadversum te relinque ibi munus tuum ad altare etvade prius reconciliare fratri tuo et tunc veniens

414 Joan III 5415 Matth V 20416 Id V 22

273

offeres munus tuum417 raquo Ita parum esteleemosynas quantalibet facere pro quocumquescelere et in consuetudine scelerum permanere

IV Oratio vero quotidiana quam docuit ipseDominus unde et Dominica nominatur deletquidem quotidiana [222] peccata eum quotidiedicitur laquo Dimitte nobis debita nostra raquo atque idquod sequitur non solum dicitur sed etiam lit laquo Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris418 raquosed quia fiunt peccata ideo dicitur non ut ideofiant quia dicitur Per hanc enim nobis voluitSalvator ostendere quantumlibet juste in hujusvilaelig caligine atque infirmitate vivamus non nobisdeesse peccata pro quibus dimittendis debeamusorare et eis qui in nos peccant ut et nobisignoscatur ignoscere Non itaque proptereaDominus ait laquo Si dimiseritis peccata hominibusdimittet vobis et Pater vester peccata vestra419 raquo utde hac oratione confisi securi quotidiana sceleralaceremus vel potentia qua non timeremushominum leges vel astutia qua ipsos hominesfalleremus sed ut per illam disceremus nonputare nos esse sine peccatis etiamsi a criminibusessemus immunes sicut etiam legis veterissacerdotes hoc ipsum Deus de sacrificiisadmonuit quaelig jussit eos primum pro suis deindepro populi offerre peccatis Nam et ipsa verba

417 Ibid 23 24418 Matth VI 12419 Id 14

274

tanti Magistri et Domini nostri vigilanter intuendasunt Non enim ait laquo Si dimiseritis peccatahominibus et Pater vester dimittet vobisqualiacumque peccata raquo sed ait laquo Peccatavestra raquo Quotidianam quippe orationem docebatet justificatis utique Discipulis loquebatur Quidest ergo laquo Peccata vestra raquo nisi peccata sinequibus nec vos eritis qui justificati et sanctificatiestis Ubi ergo illi qui per hanc orationemoccasionem perpetrandorum quotidie scelerumquaerunt dicunt Dominum significasse etiammagna peccata quoniam non dixit laquo Dimittetvobis parva raquo sed laquo Peccata vestra raquo ibi nosconsiderantes qualibus loquebatur et audientesdictum laquo Peccata vestra raquo nihil aliud debemusexistimare quam parva quoniam talium jam nonerant magna Verumtamen nec ipsa magna [223]a quibus omnino mutatis in melius moribusrecedendum est dimittuntur orantibus nisi fiatquod ibi dicitur laquo Sicut et nos dimittimusdebitoribus nostris raquo Si enim minima peccatasine quibus non est etiam vita justorum aliter nonremittuntur quanto magis multis et magniscriminibus involuti etiamsi ea perpetrare jamdesinant nullam indulgentiam consequuntur siad remittendum aliis quod in cos quisquepeccaverit inexorabiles fuerint cum dicatDominus laquo Si autem non dimiseritis hominibusneque Pater vester dimittet vobis420 raquo Ad hoc420 Matth VI 15

275

enim valet quod etiam Jacobus apostolus aitjudicium futurum sine misericordia illi qui nonfecit misericordiam421 Venire quippe debet inmentem etiam servus ille cui debitori dominusejus relaxavit decem millia talentorum422 quaeligpostea jussit ut redderet quia ipse non misertusest conservi sui qui ei debebat centum denariosIn his ergo qui filii sunt promissionis et vasamisericordiae valet quod ait idem Apostolusconsequenter adjungens laquo Superexultat autemmisericordia judicio raquo Quoniam et illi justi quitanta sanctitate vixerunt ut alios quoque recipiantin tabernacula aeligterna quibus amici facti sunt demammona iniquitatis423 ut tales essentmisericordia liberati sunt ab eo qui justificatimpium imputans mercedem secundum gratiamnon secundum debitum In eorum quippenumero est Apostolus qui dicit laquo Misericordiam raquo consecutus sum ut fidelisessem raquo

V Illi autem qui recipiuntur a talibus intabernacula aeligterna fatendum est quod non sinthis moribus praeligditi ut eis liberandis sinesuffragio sanctorum sua possit vita suflicerc acper hoc multo amplius in eis superexultatmisericordia judicio Nec tamen ideo putandus estquisquam sceleratissimus nequaquam vita vel

421 Jacob XI 13422 Matth XVIII 23423 Luc XVI 9

276

bona vel [224] tolerabiliore mutatus recipi intabernacula aeligterna quoniam obsecutus est sanctisde mammona iniquitatis id est de pecunia veldivitiis quaelig male fuerant acquisitaelig aut etiamsiliene non tamen veris sed quas iniquitas putatesse divitias quoniam nescit quaelig sint veraeligdivitiaelig quibus illi abundant qui et alios recipiuntin aeligterna tabernacula Est itaque quidam vitaeligmodus nec tam malaelig ut his qui eam vivunt nihilprosit ad capessendum regnum cœlorum largitaseleemosynarum quibus etiam justorumsustentatur inopia et fiunt amici qui intabernacula aelig terna suscipiant nec tam bonaelig utad tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsasufficiat nisi eorum meritis quos amicos fecerintmisericordiam consequantur (Mirari autem soleoetiam apud Virgilium istam Domini reperirisententiam ubi ait laquo Facite vobis amicos demammona iniquitatis ut et ipsi recipiant vos intabernacula aeligterna424 raquo Cujus est et illa simillima laquo Qui recipit Prophetam in nomine Prophetaeligmercedem Prophetaelig accipiet et qui recipitjustum in nomine justi mercedem justiaccipiet425 raquo Nam cum Elysios campos poeta illedescriberet ubi putant habitare animas beatorumnon solum ibi posuit eos qui propriis meritis adillas sedes pervenire potuerunt sed adjecit atqueait

424 Luc XVI 19425 Matth X 41

277

Quique sui memores alios fecere merendo426

id est qui promeruerunt alios eosque suimemores promerendo fecerunt Prorsus tanquameis licerent quod frequentatur ore Christianoscum se cuique sanctorum humilis quisquecommendat et dicit laquo Memor mei esto raquo atqueut id esse possit promerendo efficit) Sed quisiste sit modus et quaelig sint ipsa peccata quaelig itaimpediunt perventionem ad regnum Dei uttamen sanctorum amicorum meritis impetrentindulgentiam difficillimum est [225] invenirepericulosissimum definire Ego certe usque adhoc tempus eum inde satagerem ad eorumindaginem pervenire non potui Et fortassispropterea latent ne studium proficiendi ad omniapeccata cavenda pigrescat Quoniam si scirenturquaelig vel qualia sint delicta pro quibus etiampermanentibus nec profectu vitae meliorisabsumptis intercessio sit inquirenda et sperandajustorum eis secura se obvolveret humanasegnities nec evolvi talibus implicamentis ulliusvirtutis expeditione curaret sed tantummodoquaeligreret aliorum meritis liberari quos amicos sibide mammona iniquitatis eleemosynarumlargitione fecisset Nunc vero dum venialisiniquitatis etiam si perseveret ignoratur modusprofecto et studium in meliora proficiendiorationi instando vigilantius adhibetur et faciendi

426 Virg AEligneid VI

278

de mammona iniquitatis sanctos amicos cura nonspernitur

VI Verum ista liberatio quaelig fit sive suisquibusque orationibus sive intercedentibussanctis id agit ut in ignem quisque non mittaturaeligternum non ut cum fuerit missus postquantumcumque tempus inde eruatur Nam et illiqui putant sic intelligendum esse- quod scriptumest afferre terram bonam uberem fructum aliamtricamini aliam sexagenum aliam centenum427 utsancti pro suorum diversitate meritorum aliitricenos homines liberent alii sexagenos aliicentenos hoc in die judicii futurum suspicarisolent non post judicium Qua opinione quidamcum videret homines impunitatem sibiperversissime pollicentes eo quod omnes istomodo ad liberationem pertinere posse videanturelegantissime respondisse perhibetur bene potiusesse vivendum ut inter eos quisque reperiaturqui pro aliis intercessuri sunt liberandis ne tampauci sint ut cito ad numerum suum [226] veltricemini vel sexagenum vel centenumunoquoque eorum perveniente mulli remaneantqui erui jam de pœnis illorum intercessione nonpossint et in eis inveniatur quisquis sibi spemfructus alieni temeritate vanissima pollicetur Haeligcme respondisse illis suffecerit qui sacrarumLitterarum quas communes habemusauctoritatem non spernunt sed eas male427 Matth XIII 8

279

intelligendo non quod illaelig loquuntur sed hocpotius putant futurum esse quod ipsi volunt Hacitaque responsione reddita librum sicutpromisimus terminamus [227]

280

LIBER XXII428

De fine debito civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitatesanctorum Astruitur fides resurrectionis corporum etexplicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturi sint incorporibus immortalibus atque spiritalibus sancti opusterminatur

CAPUT I

De conditione Angelorum et hominumI SICUT in proximo libro superiore

promisimus iste hujus totius Operis ultimusdisputationem de Civitatis Dei aeligterna beatitudinecontinebit Quaelig non propter aetatis per multasaeligcula longitudinem tamen quandocumquefiniendam aeligternitatis nomen accepit sedquemadmodum scriptum est in Evangeliolaquo Regni ejus non erit finis raquo Nec ita ut aliismoriendo decedentibus aliis succedentibusoriendo species in ea perpetuitatis appareat sicutin arbore quaelig perenni fronde vestitur eademvidetur viriditas permanere dum labentibus etcadentibus foliis subinde alia quaelig nascunturfaciem conservant opacitatis sed omnes in eacives immortales erunt adipiscentibus ethominibus quod nunquam sancti Angeliperdiderunt Faciet hoc Deus omnipotentissimusejus conditor Promisit enim nec mentiri potest

428 Scriptus circiter initium anni 427

281

et quibus fidem hinc quoque faceret multa sua etnon promissa et promissa jam fecit [228]

II Ipse est enim qui in principio condiditmundum plenum bonis omnibus visibilibusatque intelligibilibus rebus in quo nihil meliusinstituit quam spiritus quibus intelligentiam deditet suaelig contemplationis habiles capacesque suipraeligstitit atque una societate devinxit quamsanctam et supernam dicimus Civitatem in quares qua sustententur beatique sint Deus ipse illisest tanquam vita victusque communis Quiliberum arbitrium eidem intellectuali naturaeligtribuit tale ut si vellet desereret Deumbeatitudinem scilicet suam continuo miseriasecutura Qui cum praeligsciret Angelos quosdamper elationem qua ipsi sibi ad beatam vitamsufficere vellent tanti boni desertores futurosnon eis ademit hanc potestatem potentius etmelius esse judicans etiam de malis bene facerequam mala esse non sinere Quaelig omnino nullaessent nisi natura mutabilis quamvis bona et asummo Deo atque incommutabili bono qui bonaomnia condidit instituta peccando ea sibi ipsafecisset Quo etiam peccato suo teste convinciturbonam conditam se esse naturam Nisi enimmagnum et ipsa licet non aeligquale Conditoribonum esset profecto desertio Dei tanquamluminis sui malum ejus esse non posset Namsicut caeligcitas oculi vitium est et idem ipsumindicat ad lumen videndum oculum esse creatum

282

ac per hoc etiam ipso vitio suo excellentiusostenditur caeligteris membris membrum capaxluminis (non enim alia causa esset vitium ejuscarere lumine ) ita natura quaelig fruebatur Deooptimam se institutam docet etiam ipso vitio quoideo misera est quia non fruitur Deo qui casumAngelorum voluntarium justissima pœnasempiterna infelicitatis obstrinxit atque in eosummo bono permanentibus caeligteris ut de suasine fine permansione certi essent tanquam ipsiuspraeligmium permansionis dedit Qui fecit hominemipsum etiam rectum cum eodem libero [229]arbitrio terrenum quidem animal sed cœlodignum si suo cohaeligreret auctori miseriasimiliter si eum desereret secutura qualis naturaelighujusmodi conveniret Quem similiter cumpraeligvaricatione legis Dei per Dei desertionempeccatorum esse praeligsciret nec illi ademit liberiarbitrii potestatem simul praeligvidens quid boni demalo esset ipse facturus qui de mortali progeniemerito justeque damnata tantum populum gratiasua colligit ut inde suppleat et instauret pariemquaelig lapsa est Angelorum ac sic illa dilecta etsuperna Civitas non fraudetur suorum numerocivium quin etiam fortassis et uberiore laeligtetur

CAPUT II

De aeligterna Dei et incommutabili voluntateI MULTA enim fiunt a malis quidem contra

voluntatem Dei sed tantaelig est ille sapientiaelig

283

tantaeligque virtutis ut in eos exitus sive fines quosbonos et justos ipse praeligscivit tendant omniaquaelig voluntati ejus videntur adversa Ac per hoccum Deus mutare dicitur voluntatem ut quibuslenis erat verbi gratia reddatur iratus illi potiusquam ipse mutantur et eum quodam modomutatum in his quaelig patiuntur inveniunt sicutmutatur sol oculis sauciatis et asper quodammodo ex miti et ex delectabili molestus efficiturcum ipse apud se ipsum maneat idem qui fuitDicitur etiam voluntas Dei quam facit incordibus obedientium mandatis ejus de qua dicitApostolus laquo Deus est enim qui operatur in vobiset velle429 raquo Sicut [230] justitia Dei non solum quaipse justus est dicitur sed illa etiam quam inhomine qui ab illo justificatur facit sic et lexejus vocatur quaelig potius est hominum sed abipso data Nam utique homines erant quibus aitJesus laquo In lege vestra scriptum est430 raquo cum alioloco legamus laquo Lex Dei ejus in corde ipsius431 raquoSecundum hanc voluntatem quam Deus operaturin hominibus etiam velle dicitur quod ipse nonvult sed suos id volentes facit sicut diciturcognovisse quod ut cognosceretur fecit a quibusignorabatur Neque enim dicente Apostololaquo Nunc raquo autem cognoscentes Deum imo cogniti

429 Philip II 13430 Joan VIII 17431 Psal XXXVI 31 et Isai LI 6

284

a Deo432 raquo fas est ut credamus quod eos tunccognoverit Deus praeligcognitos ante constitutionemmundi sed tunc cognovisse dictus est quod tuncut cognosceretur effecit433 De his locutionummodis jam et in superioribus libris meminidisputatum Secundum hanc ergo voluntatemqua Deum velle dicimus quod alios efficit velle aquibus futura nesciuntur multa vult nec facit

II Multa enim volunt fieri sancti ejus ab illoinspirata sancta voluntate nec fiunt sicut orantpro quibusdam pie sancteque et quod orant nonfacit cum ipse in eis hanc orandi voluntatemsancto Spiritu suo fecerit Ac per hoc quandosecundum Deum volunt et orant sancti utquisque sit salvus possumus illo modo locutionisdicere laquo Vult Deus et non facit raquo ut ipsumdicamus velle qui ut velint isti facit Secundumillam vero voluntatem suam quaelig cum ejuspraeligscientia sempiterna est profecto in cœlo et interra omnia quaeligcumque voluit434 non solumpraeligterita vel praeligsentia sed etiam futura jam fecitVerum ante quam veniat tempus quo voluit utfieret quod ante tempora universa praeligscivit atquedisposuit dicimus laquo Fiet [231] quando Deusvoluerit raquo Si autem non solum tempus quofuturum est verumetiam utrum futurum sitignoramus dicimus laquo Fiet si Deus voluerit raquo

432 Gal IV 9433 1 Petr I 20434 Psal CXIII (alias CXIV II) 3

285

non quia Deus novam voluntatem quam nonhabuit tunc habebit sed quia id quod exaeligternitate in ejus immutabili praeligparatum estvoluntate tunc erit

CAPUT III

De promissione aeligternaelig beatitudinis sanctorum etperpetuis suppliciis impiorum

QUAPROPTER ut caeligtera tam multapraeligteream sicut nunc in Christo videmus impleriquod promisit Abrahaelig dicens laquo In semine tuobenedicentur omnes gentes435 raquo ita quod eidemsemini ejus promisit implebitur ubi ait perProphetam laquo Resurgent qui erant inmonumentis436 raquo Et quod ait laquo Erit cadumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum raquo sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populum meumlaeligtitiam et exultabo in Jerusalem et laeligtabor inpopulo meo et ultra non audietur in ea voxfletus437 raquo Et per alium Prophetam quodpraelignuntiavit dicens eidem Prophetaelig laquo Intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro et multidormientium in terraelig pulvere438 raquo sive ut quidam

435 Gen XXII 8436 Isai XXVI 19437 Id LXV 17-19438 Dan XII 1 2

286

interpretati sunt laquo Aggere exurgent hi in vitamaeligternam et hi in opprobrium et confusionemaeligternam439 raquo Et alio loco [232] per eumdemProphetam laquo Accipient regnum sancti Altissimiet obtinebunt illud usque in saeligculum et usque insaeligculum saeligculorum440 raquo Et paulo post laquo Regnum inquit ejus regnum sempiternum441 raquoEt alia quaelig ad hoc pertinentia in libro vicesimoposui sive quaelig non posui et tamen in eisdemlitteris scripta sunt venient et haeligc sicut et istavenerunt quaelig increduli non putabant esseventura Idem quippe Deus utraque promisitutraque ventura esse praeligdixit quemperhorrescunt numina Paganorum teste etiamPorphyrio nobilissimo philosopho Paganorum

CAPUT IV

Contra sapientes mundi qui putant terrenahominum corpora ad cœleste habitaculum non possetransferri

SED videlicet homines docti atque sapientescontra vim tantaelig auctoritatis quaelig omnia generahominum sicut tanto ante praeligdixit in hoccredendum sperandumque convertit acute sibiargumentari videntur adversus corporumresurrectionem et dicere quod in tertio derepublica libro a Cicerone commemoratum est

439 Ibid440 Daniel VII 18441 Ibid 27

287

Nam cum Herculem et Romulum ex hominibusdeos esse factos asseveraret quorum noncorpora inquit sunt in cœlum elata neque enimnatura pateretur ut id quod esset e terra nisi interra maneret Haeligc est magna ratio sapientiumquorum laquo Dominus novit cogitationes quoniamvanaelig sunt442 raquo Si enim animaelig tantummodoessemus id est sine ullo corpore [233] spiritus etin cœlo habitantes terrena animalia nesciremusnobisque futurum esse diceretur ut terreniscorporibus animandis quodam vinculo mirabilinecteremur nonne multo fortius argumentaremurid credere recusantes et diceremus naturam nonpati ut res incorporea ligamento corporeovinciretur Et tamen plena est terra vegetantibusanimis haeligc membra terrena miro sibi modoconnexa et implicita Cur ergo eodem volenteDeo qui fecit hoc animal non poterit terrenumcorpus in cœleste corpus attolli si animus omniac per hoc etiam cœlesti corpore praeligstabiliorterreno corpori potuit illigari An terrenaparticula tam exigua potuit aliquid cœlesti corporemelius apud se tenere ut sensum haberet et vitamet eam sentientem atque viventem dedignabiturcœlum suscipere aut susceptam non poteritsustinere cum de re sentiat et vivat ista meliorequam est corpus omne cœleste Sed ideo nuncnon fit quia nondum est tempus quo id fierivoluit qui hoc quod videndo jam viluit multo442 Psal XCIII 11

288

mirabilius quam illud quod ab istis non crediturfecit Cur enim non vehementius admiramurincorporeos animos cœlesti corpore potioresterrenis illigari corporibus quam corpora licetterrena sedibus quamvis cœlestibus tamencorporeis sublimari nisi quia hoc videreconsuevimus et hoc sumus illud vero nondumsumus nec aliquando adhuc vidimus Namprofecto sobria ratione consulta mirabilioris essedivini operis reperitur incorporalibus corporaliaquodam modo attexere quam licet diversa quiailla cœlestia ista terrestria tamen corpora etcorpora copulare [234]

CAPUT V

De resurrectione carnis quam quidam mundocredente non credunt

SED hoc incredibile fuerit aliquando eccejam credidit mundus sublatum terrenum Christicorpus in cœlum resurrectionem carnis etascensionem in supernas sedes paucissimisremanentibus atque stupentibus vel doctis velindoctis jam crediderunt et docti et indocti Sirem credibilem crediderunt videant quam sintstolidi qui non credunt si autem res incredibiliscredita est etiam hoc utique incredibile est siccreditum esse quod incredibile est Haeligc igiturduo incredibilia resurrectionem scilicet nostricorporis in aeligternum et rem tam incredibilemmundum esse crediturum idem Deus antequam

289

vel unum horum fieret443 ambo futura essepraeligdixit Unum duorum incredibilium jamfactum videmus ut quod erat incredibile crederetmundus cur id quod reliquum est desperatur utetiam hoc veniat quod incredibile crediditmundus sicut jam venit quod similiter incredibilefuit ut rem tam incredibilem crederet mundusquandoquidem hoc utrumque incredibile quorumvidemus unum alterum credimus in eisdemlitteris praeligdictum sit per quas credidit mundus Et ipse modus quo mundus credidit siconsideretur incredibilior invenitur Ineruditosliberalibus disciplinis et omnino quantum adistorum doctrinas attinet impolitos non peritosgrammatica non armatos dialectica non rhetoricainflatos piscatores [235] Christus cum retibusfidei ad mare hujus saeligculi paucissimos misitatque ita et ex omni genere tam multos pisces ettanto mirabiliores quanto rariores etiam ipsosphilosophos cepit Duobus illis incredibilibus siplacet imo quia placere debet addamus hoctertium Jam ergo tria sunt incredibilia quaelig tamenfacta sunt Incredibile est Christum resurrexisse incarne et in cœlum ascendisse cum carne incredibile est mundum rem tam incredibilemcredidisse incredibile est homines ignobilesinfimos paucissimos imperitos rem tamincredibilem tam efficaciter mundo et in illoetiam doctis persuadere potuisse Horum trium443 Matth XXVI 13

290

incredibilium primum nolunt isti cum quibusagimus credere secundum coguntur et cernere quod non inveniunt unde sit factum si noncredunt tertium Resurrectio certe Christi et incœlum cum carne in qua resurrexit ascensio totojam mundo praeligdicatur et creditur si credibilisnon est unde toto terrarum orbe jam credita est Si multi nobiles sublimes docti eam se vidissedixerunt et quod viderunt diffamare curarunt eismundum credidisse non mirum est sed istosadhuc credere nolle perdurum est si autem utverum est paucis obscuris minimis indoctiseam se vidisse dicentibus et scribentibus crediditmundus cur pauci obstinatissimi quiremanserunt ipsi mundo jam credenti adhucusque non credunt Qui propterea numeroexiguo ignobilium infimorum imperitorumhominum credidit quia in tam contemptibilibustestibus multo mirabilius divinitas se ipsapersuasit Eloquia namque persuadentium quaeligdicebant mira fuerunt facta non verba Qui enimChristum in carne resurrexisse et cum illa incœlum ascendisse non viderant id se vidissenarrantibus non loquentibus tantum sed etiammirifica facientibus signa credebant Hominesquippe quos unius vel ut multum duarum [236]linguarum fuisse noverant repente linguisomnium gentium loquentes mirabiliter audiebantClaudum ab uberibus matris ad eorum verbum inChristi nomine post quadraginta annos

291

incolumem constitisse sudaria de corporibuseorum ablata sanandis profuisse languentibus444 in via qua fuerant transituri positos in ordineinnumerabiles morbis variis laborantes utambulantium super eos umbra transiret continuosalutem solere recipere et alia multa stupenda inChristi nomine per eos facta postremo etiammortuos resurrexisse cernebant Quaelig si utleguntur gesta esse concedunt ecce totincredibilia tribus illis incredibilibus addimus etut credatur unum incredibile quod de carnisresurrectione atque in cœlum ascensione diciturmultorum incredibilium testimonia tantacongerimus et nondum ad credendum horrendaduritia incredulos flectimus Si vero perApostolos Christi ut eis credereturresurrectionem atque ascensionem praeligdicantibusChristi etiam ista miracula facta esse non credunthoc nobis unum grande miraculum sufficit quodeam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit

CAPUT VI

Quod Roma conditorem suum Romulum diligendodeum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit

I RECOLAMUS etiam hoc loco illud quod deRomuli credita divinitate Tullius admiratur Verbaejus ut scripta sunt inseram laquo Magis est inquitin Romulo [237] admirandum quod caeligteri qui dii

444 Act II III et IV

292

ex hominibus facti esse dicuntur minus eruditishominum saeligculis fuerunt ut fingendi proclivioresset ratio cum imperiti facile ad credendumimpellerentur Romuli autem aeligtatem minus hisii

sexcentis annis jam inveteratis litteris atquedoctrinis omnique illo antiquo ex incultahominum vita errore sublato fuisse cernimus Etpaulo post de eodem Romulo ita loquitur quodad hunc pertinet sensum laquo Ex quo intelligipotest inquit permultis annis ante Homerumfuisse quam Romulum ut jam doctis hominibusac temporibus ipsis eruditis ad lingendum vixquidquam esset loci Antiquitas enim recepitfabulas fictas etiam nonnunquam incondite raquoHaeligc retas autem jam exculta praeligsertim eludensomne quod fieri non potest respuit Unus enumero doctissimorum hominum idemqueeloquentissimus omnium M Tullius Ciceropropterea dicit divinitatem Romuli mirabilitercreditam quod erudita jam tempora fuerunt quaeligfalsitatem non reciperent fabularum Quis autemRomulum deum nisi Roma credidit atque idparva et incipiens Tum deinde posteris servarefuerat necesse quod acceperant a majoribus utcum ista superstitione in lacte quodam modomatris ebibita cresceret civitas atque ad tammagnum perveniret imperium ut ex ejus fastigiovelut ex altiore quodam loco alias quoque gentesquibus dominaretur hac sua opinioneperfunderet ut non quidem crederent sed tamen

293

dicerent deum Romulum ne civitatem cuiserviebant de conditore ejus offenderent alitereum nominando quam Roma quaelig id non amorequidem hujus erroris sed tamen amoris errorecrediderat Christus autem quanquam sit cœlestiset sempiternae conditor Civitatis non tamen eumquoniam ab illo condita est Deum credidit sedideo potius est condenda quia credidit Romaconditorem suum jam constructa et [238] dedicatatanquam deum coluit in templo haeligc autemJerusalem conditorem suum Deum Christum utconstrui posset et dedicari posuit in fideifundamento Ilia illum amando esse deumcredidit ista istum Deum esse credendo amavitSicut ergo praeligcessit unde amaret illa et de amatojam libenter etiam falsum bonum crederet itapraeligcessit unde ista crederet ut recta fide nontemere quod falsum sed quod verum erat amaretExceptis enim tot et tantis miraculis quaeligpersuaserunt Deum esse Christum prophetiaeligquoque divinaelig fide dignissimae praeligcesseruntquaelig in illo non sicut apatribus adhuc credunturimplendaelig sed jam demonstrantur impletaelig DeRomulo autem quia condidit Romam in eaqueregnavit auditur legiturve quod factum est nonquod ante fuerat prophetatum sed quod sitreceptus in deos creditum tenent litteraelig nonfactum docent Nullis quippe rerum mirabiliumsignis id ei vere provenisse monstratur Lupaquippe illa nutrix quod videtur quasi magnum

294

extitisse portentum quale aut quantum est addemonstrandum deum Certe enim etsi nonmeretrix lupa fuit illa sed bestia cum communefuerit ambobus frater tamen ejus non habeturdeus Quis autem prohibitus est aut Romulumaut Herculem aut alios tales homines deos dicereet mori maluit quam non dicere Aut vero aliquagentium coleret inter deos suos Romulum nisiRomani nominis metus cogeret Quis porronumeret quam multi quantalibet saeligvitiacredulitatis occidi quam Christum Deum negaremaluerunt Proinde metus quamlibet levisindignationis quaelig ab animis Romanorum si nonfieret posse putabatur existere compellebataliquas civitates positas sub jure romano tanquamdeum colere Romulum a Christo autem Deonon solum colendo verumetiam confitendotantam per orbem terraelig Martyrum multitudinemmetus revocare non potuit non [239] levisoffensionis animorum sed immensarumvariarumque pœnarum et ipsius mortis quaelig pluscaeligteris formidatur Neque tunc Civitas Christiquamvis adhuc peregrinaretur in terris et haberettamen magnorum agmina populorum adversusimpios persecutores suos pro temporali salutepugnavit sed potius ut obtineret aeligternam nonrepugnavit Ligabantur includebanturcaeligdebantur torquebantur urebantur laniabanturtrucidabantur et multiplicabantur Non erat eis

295

pro salute pugnare nisi salutem pro Salvatorecontemnere

II Scio in libro Ciceronis tertio nisi fallor deRepublica disputari nullum bellum suscipi acivitate optima nisi aut pro fide aut pro saluteQuid autem dicat pro salute vel intelligi quamsalutem velit alio loco demonstrant sed hispœnis inquit quas etiam stultissimi sentiuntegestate exilio vinculis verberibus elabuntursaeligpe privati oblata mortis celeritate Civitatibusautem mors ipsa pœna est quaelig videtur a pœnasingulos vindicare Debet enim constituta sic essecivitas ut aeligterna sit Itaque nullus interitus estreipublicaelig naturalis ut hominis in quo mors nonmodo necessaria est verumetiam optandapersaeligpe Civitas autem cum tollitur deleturextingui- tur simile est quodam modo (ut magnisparva conferamus) ac si omnis hic mundusintereat et concidat raquo Hoc ideo dixit Cicero quiamundum non interiturum cum Platonicis sentitConstat ergo eum pro ea salute bellum voluissesuscipi a civitate qua fit ut maneat hic civitassicut dicit aeligterna quamvis morientibus etnascentibus singulis sicut perennis est opacitasoleaelig vel lauri atque hujusmodi caeligterarumarborum singulorum lapsu ortuque foliorumMors quippe ut dicit non hominum singulorumsed universaelig pœna est civitatis quaelig a pœnaplerumque singulos [240] vindicat Unde merito

296

quaeligritur utrum recte fecerint445 Saguntiniquando universam suam civitatem interiremaluerunt quam fidem frangere qua cum ipsaromana republica tenebantur in quo suo factolaudantur ab hominibus terrenaelig reipublicaeligcivibus Sed quomodo huic disputationi possentobedi re non video ubi dicitur nullumsuscipiendum esse bellum nisi aut pro fide autpro salute nec dicitur si in unum simulpericulum ita duo ista concurrerint ut tenerialterum sine alterius amissione non possit quidsit potius eligendum Profecto enim Saguntini sisalutem eligerent fides eis fuerat deserenda sifides tenenda amittenda utique salus sicut etfactum est Salus autem Civitatis Dei talis est utcum fide ac per fidem teneri vel potius acquiripossit fide autem perdita ad eam quisque venirenon possit Quaelig cogitatio firmissimi acpatientissimi cordis tot ac tantos Martyres fecitqualem ne unum quidem habuit vel haberepotuit quando est deus creditus Romulus

CAPUT VII

Quod ut mundus in Christum crederet virtutis fueritdivinaelig non persuasionis humanaelig

SED valde ridiculum est de Romuli falsadivinitate cum de Christo loquimur facerementionem Verumtamen cum sexcentis fermeannis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa

445 Vide supra lib III c 20

297

aeligtas jam fuisse doctrinis dicatur exculta ut quodfieri non potest omne respueret quanto magispost sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis[241] maximeque postea sub Augusto atqueTiberio eruditioribus utique temporibusresurrectionem carnis Christi atque in cœlumascensionem tanquam id quod fieri non potestmens humana ferre non posset eludensque abauribus cordibusque respueret nisi eam fieripotuisse atque factam esse Divinitas ipsiusveritatis vel veritas Divinitatis et contestandamiraculorum signa monstrarent ut terrentibus etcontradicentibus tam mullis tamque magnispersecutionibus praeligcedens in Christo deinde adnovum saeligculum in caeligteris secutura resurrectioatque immortalitas carnis et fidelissimecrederetur et praeligdicaretur intrepide et perorbem terraelig pullulatura fœcundius cumMartyrum sanguine sereretur Legebantur enimpraeligconia praeligcedenda Prophetarum concurrebantostenta virtutum et persuadebatur veritas novaconsuetudini non contraria rationi donec orbisterraelig qui persequebatur furore sequeretur fide

CAPUT VIII

De miraculis quaelig ut mundus in Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt

CUR inquiunt nunc illa miracula quaeligpraeligdicatis facta esse non fiunt Possem quidemdicere necessaria fuisse prius quam crederet

298

mundus ad hoc ut crederet mundus Quisquisadhuc prodigia ut credat inquirit magnum estipse prodigium qui mundo credente non creditVerum hoc ideo dicunt ut nec tunc illa miraculafacta fuisse credantur Unde ergo tanta fideChristus usquequaque cantatur in cœlum cumcarne sublatus Unde [242] temporibus eruditiset omne quod fieri non potest respuentibus sineullis miraculis nimium mirabiliter incredibiliacredidit mundus An forte credibilia fuisse etideo credita esse dicturi sunt Cur ergo ipsi noncredunt Brevis est igitur nostra complexio laquo Aut incredibilis rei quaelig non videbatur aliaincredibilia quaelig tamen fiebant et videbanturfecerunt fidem aut certe res ita credibilis utnullis quibus persuaderetur miraculis indigeretistorum nimiam redarguit infidelitatem raquo Hoc adrefellendos vanissimos dixerim Nam facta essemulta miracula quaelig attestarentur illi uni grandisalubrique miraculo quo Christus in cœlum cumcarne in qua resurrexit ascendit negare nonpossumus In eisdem quippe veracissimis libriscuncta conscripta sunt et quaelig facta sunt etpropter quod credendum facta sunt Haeligc utfidem facerent innotuerunt haeligc per fidemquam fecerunt multo clarius innotescuntLeguntur quippe in populis ut credantur nec inpopulis tamen nisi credita legerentur Nam etiamnunc fiunt miracula in ejus nomine sive persacramenta ejus sive per orationes vel memorias

299

sanctorum ejus sed non eadem claritateillustrantur ut tanta quanta illa gloria diffamenturCanon quippe sacrarum Litterarum quemdefinitum esse oportebat illa facit ubique recitariet memoriae cunctorum inhaerere populorum haeligc autem ubicumque fiunt ibi sciuntur vix atota ipsa civitate vel quocumque commanentiumloco Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciuntignorantibus caeligteris maxime si magna sit civitas et quando alibi aliisque narrantur non tanta eacommendat auctoritas ut sine difficultate veldubitatione credantur quamvis Christianisfidelibus a fidelibus indicentur

II Miraculum quod Mediolani factum estcum illic essemus quando illuminatus est caeligcusad multorum [243] notitiam potuit pervenire quiaet grandis est civitas et ibi erat tunc imperator etimmenso populo teste res gesta est concurrentead corpora martyrum Protasii et Gervasii quaeligcum laterent et penitus nescirentur episcopoAmbrosio per somnium revelata reperta sunt446 Ubi caeligcus ille depulsis veteribus tenebris diemvidit

III Apud Carthaginem autem quis novitpraeligter admodum paucissimos salutem quaelig factaest Innocentio Exadvocato vicariaelig praeligfecturaeligubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris Venientes enim de transmarinis me et fratremmeum Alypium nondum quidem clericos sed446 Vide lib IX Confess c 7

300

jam Deo servientes ut erat cum tota domo suareligiosissimus ipse susceperat et apud eum tunchabitabamus Curabatur a medicis fistulas quasnumerosas atque perplexas habuit in posterioreatque ima corporis parte jam secuerant ei et artissuaelig caeligtera medicamentis agebant Passus autemfuerat in sectione illa et diuturnos et acerbosdolores Sed unus inter multos sinus fefelleratmedicos atque ita latuerat ut eum non tangerentquem ferro aperire debuerant Denique sanatisomnibus quaelig aperta curabant iste remanseratsolus cui frustra impendebatur labor Quas morasille suspectas habens multumque formidans neiterum secaretur quod ei praeligdixerat alius medicusdomesticus ejus quem non admiserant illi utsaltem videret cum primum sectus est quomodoid facerent iratusque illum domo abjeceratvixque receperat erupit atque ait laquo Iterum mesecturi estis Ad illius quem noluistis essepraeligsentem verba venturus sum raquo Irridere illimedicum imperitum metumque hominis bonisverbis promissionibusque lenire Praeligterierunt etalii dies plurimi nihilque proficiebat omne quodfiebat Me dici tamen in sua pollicitationepersistebant non se [244] illum sinum ferro sedmedicamentis esse clausuros Adhibuerunt etalium grandaeligvum jam medicum satisque in illaarte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammoniumqui loco inspecto idem quod illi ex eorumdiligentia peritiaque promisit Cujus ille factus

301

auctoritate securus domestico suo medico quifuturam praeligdixerat aliam sectionem facetahilaritate vehit jam salvus illusit Quid plura Postea tot dies inaniter consumpti transieruntutfessi atque confusi faterentur eum nisi ferro nullomodo posse sanari Expavit expalluit nimiotimore turbatus atque ubi se collegit fariquepotuit abire illos jussit et ad se amplius nonaccedere nec aliud occurrit fatigato lacrymis etilla jam necessitate constricto nisi ut adhiberetAlexandrinum quemdam qui tunc chirurgusmirabilis habebatur ut ipse faceret quod ab illisfieri nolebat Eratus Sed postea quam venit illelaboremque illorum in cicatricibus sicut artifexvidit boni viri functus officio persuasit homini utilli potius qui in eo tantum laboraverant quantumipse inspiciens mirabatur curationis suaelig finefruerentur adjiciens quod revera nisi sectus essetsalvus esse non posset sed valde abhorrere a suismoribus ut hominibus quorum artificiosissimamoperam industriam diligentiam admirans incicatricibus ejus videret propter exiguum quodremansit palmam tanti laboris auferret Redditisunt animo ejus et placuit ut eodem Alexandrinoassistente ipsi sinum illum ferro qui jamconsensu omnium aliter insanabilis putabaturaperirent Quaelig res dilata est in consequentemdiem Sed cum abiissent illi ex mœrore nimiodomini tantus est in domo illa exortus dolor uttanquam funeris planctus vix comprimeretur a

302

nobis Visitabant eum quotidie sancti viriepiscopus tunc Uzalensis beataelig memoriaeligSaturninus et presbyter Gelosus ac diaconiCarthaginensis Ecclesiae in quibus erat [245] etex quibus solus est nunc in rebus humanis jamepiscopus cum honore a nobis debitonominandus Aurelius cum quo recordantesmirabilia opera Dei de hac re saeligpe collocutisumus cumque valde meminisse quodcommemoramus invenimus Qui cum eum sicutsolebant vespere visitarent rogavit eosmiserabilibus lacrymis ut mane dignarentur essepraeligsentes suo funeri potius quam dolori Tantusenim eum metus ex prioribus invaserat pœnis utse inter medicorum manus non dubitaret essemoriturum Consolati sunt eum illi et hortati utin Deo fideret ejusque voluntatem viriliter ferretInde ad orationem ingressi sumus ubi nobis exmore genua figentibus atque incumbentibusterraelig ille se ita projecit tanquam fuisset aliquoimpellente graviter prostratus et cœpit orare quibus modis quo affectu quo motu animi quofluvio lacrymarum quibus gemitibus atquesingultibus succutientibus omnia membra ejus etpene intercludentibus spiritum quis ullis explicetverbis Utrum orarent alii nec in haeligc eorumaverteretur intentio nesciebam Ego tamenprorsus orare non poteram hoc tantummodobreviter in corde meo dixi laquo Domine quastuorum preces exaudis si has non exaudis raquo

303

Nihil enim mihi videbatur addi jam posse nisi utexpiraret orando Surreximus et accepta abepiscopo benedictione discessimus rogante illo utmane adessent illis ut aeligquo animo essethortantibus Illuxit dies qui metuebatur aderantservi Dei sicut se affuturos esse promiserant ingressi sunt medici parantur omnia quaelig hora illaposcebat tremenda ferramenta proferunturattonitis suspensisque omnibus Eis autemquorum erat major auctoritas defectum animiejus consolando erigentibus ad manus secturimembra in lectulo componuntur solvuntur nodiligamentorum nudatur locus inspicit medicus etsecandum illum sinum armatus [246] atqueintentus inquirit Scrutatur oculis digitisquecontrectat tentat denique modis omnibus invenit firmissimam cicatricem Jam illa laeligtitia etlaus atque gratiarum actio misericordi etomnipotenti Deo quaelig fusa est ore omniumlacrymantibus gaudiis non est committenda meisverbis cogitetur potius quam dicatur

IV In eadem Carthagine Innocentiareligiosissima fœmina de primariis ipsius civitatisin mamilla cancrum habebat rem sicut medicidicunt nullis medicamentis sanabilem Aut ergopraeligcidi solet et a corpore separari membrum ubinascitur aut ut aliquanto homo diutius vivattamen inde morte quamlibet tardius affuturasecundum Hippocratis ut ferunt sententiamomnis est omittenda curatio Hoc illa a perito

304

medico et suaelig domui familiarissimo acceperat etad solum Deum se orando converteratAdmonetur in somnis appropinquante Pascha utin parte fœminarum observanti ad baptisteriumquaeligcumque illi baptizata primitus occurrissetsignaret ei locum signo Christi fecit etconfestim sanitas consecuta est Medicus sanequi ei dixerat ut nihil curationis adhiberet si paulodiutius vellet vivere cum inspexisset eam posteaet sanissimam comperisset quam prius habereillud malum tali inspectione cognoverat quaeligsivitab ea vehementer quid adhibuisset cupiensquantum intelligi datur nosse medicamentumquo Hippocratis definitio vinceretur Cumque abea quid factum esset audisset voce velutcontemnentis et vultu ita ut illa metueret nealiquod contumeliosum verbum proferret inChristum religiosa urbanitate respondisse fertur laquo Putabam inquit magnum aliquid te mihi fuissedicturam raquo Atque illa jam exhorrescente moxaddidit laquo Quid grande fecit Christus sanarecancrum qui quatriduanum mortuumsuscitavit447 raquo [247] Hoc cum audissem etvehementer stomacharer in illa civitate atque inilla persona non utique obscura factum tamingens miraculum sic latere hinc eam etadmonendam et pene objurgandam putavi Quaeligcum milii respondisset non se inde tacuissequaeligsivi ab eis quas forte tunc matronas447 Joan XI

305

amicissimas secum habebat utrum hoc anteascissent Responderunt se omnino nescisse Ecceinquam quomodo non taces ut nec istaelig audiantquaelig tibi tanta familiaritate junguntur Et quiabreviter ab ea quaesiveram feci ut illisaudientibus multumque mirantibus etglorificantibus Deum totum ex ordinequemadmodum gestum fuerit indicaret

V Medicum quemdam podagrum in eademurbe qui cum dedisset nomen ad baptismum etpridie quam baptizaretur in somnis a pueris nigriscirratis quos intelligebat daeligmones baptizarieodem anno prohibitus fuisset eisque nonobtemperans etiam conculcantibus pedes ejus indolorem acerrimum qualem nunquam expertusest isset magisque eos vincens lavacroregenerationis ut voverat ablui non distulisset inbaptismate ipso non solum dolore quo ultrasolitum cruciabatur verumetiam podagracaruisse nec amplius cum diu postea vixissetpedes doluisse quis novit Nos tamen novimuset paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire

VI Ex mimo quidam Curubitanus nonsolum a paralysi verumetiam ab informi ponderegenitalium cum baptizaretur salvus effectus est et liberatus utraque molestia tanquam mali nihilhabuisset in corpore de fonte regenerationisascendit Quis hoc praeligter Curubim novit etpraeligter rarissimos aliquos qui hoc ubicumqueaudire potuerunt Nos autem cum hoc

306

comperissemus jubente sancto episcopo Aurelioetiam ut veniret Carthaginem fecimus quamvis atalibus prius audierimus de quorum fide dubitarenon possemus [248]

VII Vir Tribunitius Hesperius apud nos esthabet in territorio Fussalensi fundum Zubediappellatum ubi eum afflictione animalium etservorum suorum domum suam spirituummalignorum vim noxiam perpeti comperissetrogavit nostros me absente presbyteros utaliquis eorum illo pergeret cujus orationibuscederent Perrexit unus obtulit ibi sacrificiumcorporis Christi orans quantum potuit utcessaret illa vexatio Deo protinus miserantecessavit Acceperat autem ab amico suo terramsanctam de Jerosolymis allatam ubi sepultusChristus die tertio resurrexit eamquesuspenderat in cubiculo suo ne quid mali etiamipse pateretur At ubi domus ejus ab illainfestatione purgata est quid de illa terra fieretcogitabat quam diutius in cubiculo suoreverentiaelig causa habere nolebat Forte accidit utego et collega tunc meus episcopus Synitensisecclesiaelig Maximinus in proximo essemus utveniremus rogavit et venimus Cumque nobisomnia retulisset etiam hoc petivit ut infodereturalicubi atque ibi orationum locus fieret ubi etiampossent Christiani ad celebranda quaelig Dei suntcongregari Non restitimus factum est Erat ibijuvenis paralyticus rusticanus hoc audito petivit

307

a parentibus suis utilium ad cum locum sanctumnon cunctanter afferrent Quo cum fuisset allatusoravit atque inde continuo pedibus suis salvusabscessit

VIII Victoriana dicitur villa ab Hipponeregio minus triginta millibus abest MemoriaMartyrum ibi est Mediolanensium Protasii etGervasii Portatus est eo quidam adolescens quicum die medio tempore aeligstatis equum ablueret influminis gurgite daeligmonem incurrit Ibi cumjaceret vel morti proximus vel simillimus mortuoad vespertinos illuc hymnos et orationes cumancillis suis et quibusdam sanctimonialibus exmore domina possessionis [249] intravit atqueliymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasipercussus excussus est et cum terribili fremitualtare apprehensum movere non audens sive nonvalens tanquam eo fuerit alligatus aut affixustenebat et cum grandi ejulatu parci sibi rogansconfitebatur ubi adolescentem et quando etquomodo invaserit Postremo se exiturum essedenuntians membra ejus singula nominabat quaeligse amputaturum exiens minabatur atque interhaeligc verba discessit ab homine Sed oculus ejus inmaxillam fusus tenui venula ab interiore quasiradice pendebat totumque ejus medium quodnigellum fuerat albicaverat Quo viso qui aderant(concurrerant autem etiam alii vocibus ejus accitiet se omnes in orationem pro illo straverant)quamvis eum sana mente stare gauderent rursus

308

tamen propter oculum ejus contristati medicumquaeligrendum esse dicebant Ibi maritus sororisejus qui eum illo detulerat laquo Potens est inquitDeus sanctorum orationibus qui fugavitdaeligmonem lumen reddere raquo Tunc sicut potuitoculum lapsum atque pendentem loco suorevocatum ligavit orario nec nisi post septemdies putavit esse solvendum Quod cum fecissetsanissimum invenit Sanati sunt illic et alii dequibus dicere longum est

IX Hipponensem quamdam virginem sciocum se oleo perunxisset cui pro illa oranspresbyter instillaverat lacrymas suas mox adaeligmonio fuisse sanatam Scio etiam episcopumsemel pro adolescente quem non vidit orasseillumque illico daeligmone caruisse

X Erat quidam senex Florentius Hipponensisnoster homo religiosus et pauper sartoris se artepascebat casulam perdiderat et unde sibi emeretnon habebat ad Vigenti Martyres quorumMemoria apud nos est celeberrima clara voce utvestiretur oravit Audierunt eum [250]adolescentes qui forte aderant irrisores eumquediscedentem exagitantes prosequebantur quasi aMartyribus quinquagenos follesiii undevestimentum emeret petivisset At ille tacitusambulans ejectum grandem piscem palpitantemvidit in littore cumque illis faventibus atqueadjuvantibus apprehendit et cuidam coquoCatoso nomine bene Christiano ad coquinam

309

conditariam indicans quid gestum sit trecentisfollibus vendidit lanam comparare indedisponens ut uxor ejus quomodo posset ei quoindueretur ediceret Sed coquus concidenspiscem annulum aureum in ventriculo ejusinvenit moxque miseratione flexus et religioneperterritus homini eum reddidit dicens laquo Eccequomodo Viginti Martyres te vestierunt raquo

XI Adaquas Tibilitanas episcopo a florentePraeligjecto reliquias martyris gloriosissimi Stephaniad ejus Memoriam veniebat magnaelig multitudinisconcursus et occursus Ibi caeligca mulier ut adepiscopum portantem duceretur oravit floresquos ferebat dedit recepit oculis admovitprotinus vidit Stupentibus qui aderant praeligibatexultans viam carpens et viaelig ducem ulterius nonrequirens

XII Memorati Memoriam Martyris quaeligposita est in castello Sinitensi quod Hipponensicoloniaelig vicinum est ejusdem loci Luciliusepiscopus populo praeligcedente atque sequenteportabat Fistula cujus molestia jamdiulaboraverat et familiarissimi sui medici qui eamsecaret opperiebatur manus illius pire sarcinaeligvectatione repente sanata est nam deinceps eamin suo corpore non invenit

XIII Eucharius est presbyter ex HispaniaCalamaelig habitat veteri morbo calculi laborabat per Memoriam supradicti Martyris quamPossidius illo advexit episcopus [251] salvus

310

factus est Idem ipse postea morbo aliopraeligvalescente mortuus sic jacebat ut ei jampollices ligarentur opitulatione memoratiMartyris cum de Memoria ejus reportata fuissetet superjacentis corpus missa ipsius presbyteritunica suscitatus est-

XIV Fuit ibi vir in ordine suo primariusnomine Martialis aeligvo jam gravis et multum areligione abhorrens christiana Habebat sanefidelem filiam et generum eodem annobaptizatum Qui cum eum aegrotantem multis etmagnis lacrymis rogarent ut Christianus fieretprorsus abnuit eosque a se turbida indignationesubmovit Visum est genero ejus ut iret adMemoriam sancti Stephani et illic pro eo quantumposset oraret ut Deus illi daret mentem bonamqua credere non differret in Christum Fecit hocingenii gemitu et fletu et sinceriter ar- dentepietatis affectu deinde abscedens aliquid dealtari florum quod occurrit tulit eique cum jamnox esset ad caput posuit tum dormitum est Etecce ante diluculum clamat ut ad episcopumcurreretur qui mecum forte tunc erat apudHipponem Cum ergo audisset eum absentemvenire presbyteros postulavit Venerunt crederese dixit admirantibus atque gaudentibus omnibusbaptizatus est Hoc quandiu vixit in orehabebat laquo Christe accipe spiritum meum raquo cumhaeligc verba beatissimi Stephani quando lapidatus

311

est a Judaeis448 ultima fuisse nesciret quaelig huicquoque ultima fuerunt nam non multo postetiam ipse defunctus est

XV Sanati sunt illic per eumdem Martyremetiam podagri duo unus civis peregrinus unus sed civis omni modo peregrinus autem perrevelationem quid adhiberet quando doleretaudivit et cum hoc fecerit dolor continuoconquiescit [252]

XVI Audurus nomen est fundi ubi ecclesiaest et in ca Memoria Stephani martyris Puerumquemdam parvulum cum in arca luderetexorbitantes boves qui vehiculum trahebant rotaobtriverunt et confestim palpitavit expiransHunc mater arreptum ad eamdem Memoriamposuit et non solum revixit verumetiam illaeligsusapparuit

XVII Sanctimonialis quaeligdam in vicinapossessione quaelig Caspaliana dicitur cumaegritudine laboraret ac desperaretur ad eamdemMemoriam tunica ejus allata est quaelig antequamrevocaretur illa defuncta est Hac tamen tunicaoperuerunt cadaver ejus parentes et receptospiritu salva facta est

XVIII Apud Hipponem Bassus quidamSyrus ad Memoriam ejusdem Martyris orabat proaeliggrotante et periclitante filia eoque secumvestem ejus attulerat cum ecce pueri de domocucurrerunt qui ei mortuam nuntiarent Sed cum448 Act XVII

312

orante illo ab amicis ejus exciperenturprohibuerunt eos illi dicere ne per publicumplangeret Qui cum domum redisset jam suorumejulatibus personantem et vestem filiaelig quamferebat super eam projecisset reddita est vitaelig

XIX Rursus ibidem apud nos Irenaeligicujusdam collectarii filius aeliggritudine extinctus estCumque corpus jaceret exanime atque alugentibus et lamentantibus exequiaelig pararenturamicorum ejus quidam inter aliorumconsolantium verba suggessit ut ejusdemMartyris oleo corpus perungeretur Factum est etrevixit

XX Itemque apud nos vir TribunitiusEleusinus super Memoriam Martyris quaelig insuburbano ejus est aeliggritudine exanimatum posuitinfantulum filium et post orationem quam cummultis lacrymis ibi fudit viventem levavit [253]

XXI Quid faciam Urget hujus operisimplendi promissio ut non hic possim omniacommemorare quaelig scio et procul dubio pleriquenostrorum cum haeligc legent dolebunt me tammulta praeligtermisisse quaelig utique mecum sciuntQuos jam nunc ut ignoscant rogo et cogitentquam prolixi laboris sit facere quod me hic nonfacere suscepti operis necessitas cogit Si enimmiracula sanitatum ut alia taceam eatantummodo velim scribere quaelig per huncMartyrem id est gloriosissimum Stephanumfacta sunt in colonia Calamensi et in nostra

313

plurimi conficiendi sunt libri nec tamen omniacolligi poterunt sed tantum de quibus libelli datisunt qui recitarentur in populis Id namque fierivoluimus cum videremus antiquis similiadivinarum signa virtutum etiam nostristemporibus frequentari et ea non deberemultorum notitiaelig deperire Nondum est autembienniumiv ex quo apud Hipponem regium cœpitesse ista Memoria et multis quod nobiscertissimum est non datis libellis de iis quaeligmirabiliter facta sunt illi ipsi qui dati sunt adseptuaginta ferme numerum pervenerant quandoista conscripsi Calamaelig vero ubi et ipsa Memoriaprius esse cœpit et crebrius dantur incomparabilimultitudine superant

XXII Uzali etiam449 quaelig colonia Uticaelig vicinaest multa praeligclara per eumdem Martyrem factacognovimus cujus ibi Memoria longe prius quamapud nos ab episcopo Evodio constituta est Sedlibellorum dandorum ibi consuetudo non est velpotius non fuit nam fortasse nunc esse jamcœpit Cum enim nuper illic essemus Petroniamclarissimam fœminam quaelig ibi mirabiliter exmagno atque diuturno in quo medicorumadjutoria cuncta defecerant languore sanata esthortati sumus volente supradicto loci episcopout libellum daret qui recitaretur in populo et[254] obedientissime paruit In quo posuit etiamquod hic reticere non possum quamvis ad ea449 Vide Ser 323 el 324 necnon librum de miraculis S Stephani

314

quaelig hoc opus urgent festinare compellar Aquodam Judaeligo dixit sibi fuisse persuasum utannulum capillatio cingulo insereret quo subomni veste ad nuda corporis cingeretur quiannulus haberet sub gemma lapidem in renibusinventum bovis Hoc alligata quasi remedio adsancti Martyris limina veniebat Sed profecta aCarthagine cum in confinio fluminis Bagradaelig insua possessione mansisset surgens ut iterperageret ante pedes suos illum jacentemannulum vidit et capillatiam zonam qua fueratalligatus mirata tentavit Quam cum omnino suisnodis firmissimis sicut fuerat comperissetastrictam crepuisse atque exiluisse annulumsuspicata est qui etiam ipse cum integerrimusfuisset inventus futuraelig salutis quodam modopignus de tanto miraculo se accepisse praeligsumpsitatque illud vinculum450 solvens simul cum eodemannulo projecit in flumen Non credunt hoc quietiam Dominum Jesum per integra virginaliamatris enixum et ad Discipulos ostiis clausisingressum fuisse non credunt sed hoc certequaeligrant et si verum invenerint illa credantClarissima fœmina est nobiliter nata nobiliternupta Carthagini habitat ampla civitas amplapersona rem quaerentes latere non sinit Martyrcerte ipse quo impetrante illa sanata est in filiumpermanentis virginis credidit in eum qui ostiisclausis ad Discipulos ingressus est credidit 450 Forte cingulum

315

postremo propter quod omnia ista dicuntur anobis in eum qui ascendit in cœlum cum carnein qua resurrexerat credidit et ideo per eumtanta fiunt quia pro ista fide animam posuitFiunt ergo etiam nunc multa miracula eodemDeo faciente per quos vult et quemadmodumvult qui et illa quaelig legimus fecit sed ista necsimiliter innotescunt [255] neque ut non excidantanimo quasi glarea memoria crebra lectionetunduntur Nam et ubi diligentia est quaelig nuncapud nos esse cœpit ut libelli eorum quibeneficia percipiunt recitentur in populo semelhoc audiunt qui adsunt pluresque non adsunt utnec illi qui alluerunt post aliquot dies quodaudierunt mente retineant et vix quisquamreperiatur illorum qui ei quem non affuissecognoverit indicet quod audivit

XXIII Unum est apud nos factum nonmajus quam illa quaelig dixi sed tam clarum atqueillustre miraculum ut nullum arbitrer esseHipponensium qui hoc non vel viderit veldidicerit nullum qui oblivisci ulla ratione potueritDecem quidam fratres (quorum septem suntmares tres fœminaelig) de Caeligsarea Cappadociaeligsuorum civium non ignobiles maledicto matrisrecenti patris eorum obitu destitutaelig quaeliginjuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit talipœna sunt divinitus coerciti ut horribiliterquaterentur omnes tremore membrorum in quafœdissima specie oculos suorum civium non

316

ferentes quaquaversum cuique ire visum est totopene vagabantur orbe romano Ex his etiam adnos venerunt duo frater et soror Paulus etPalladia multis aliis locis miseria diffamante jamcogniti Venerunt autem ante Pascha ferme diesquindecim ecclesiam quotidie et in ea Memoriamgloriosissimi Stephani frequentabant orantes utjam sibi placaretur Deus et salutem pristinamredderet Et illic et quacumque ibantconvertebant in se civitatis aspectum Nonnulliqui eos alibi viderant causamque tremoris eorumnoverant aliis ut cuique poterant indicabantVenit et Pascha atque ipso die Dominico manecum jam frequens populus praeligsens esset et locisancti cancellos ubi Martyrium erat idem juvenisorans teneret repente prostratus est et dormientisimillimus jacuit [256] non tamen tremens sicutetiam per somnum solebat Stupentibus quiaderant atque aliis paventibus aliis dolentibuscum eum quidam vellent erigere nonnulliprohibuerunt et potius exitum expectandum essedixerunt Et ecce surrexit et non tremebatquoniam sanatus erat et stabat incolumis intuensintuentes Quis ergo se tenuit a laudibus Dei Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesiausquequaque completa est Inde ad me curriturubi sedebam jam processurus irruit alter quisquepost alterum omnis posterior quasi novum quodalius prior dixerat nuntiantes meque gaudente etapud me gratias Deo agente ingreditur etiam ipse

317

cum pluribus inclinatur ad genua mea erigitur adosculum meum Procedimus ad populum plenaerat ecclesia personabat vocibus gaudiorum Deogratias Deo laudes nemine tacente hinc atqueinde clamantium Salutavi populum et rursuseadem ferventiore voce clamabant Facto tandemsilentio Scripturarum divinarum sunt lectasolemnia Ubi autem ventum est ad mei Sermonislocum dixi pauca pro tempore et pro illiusjocunditate laeligtitiaelig Magis enim cos in operedivino quamdam Dei eloquentiam non audiresed considerare permisi Nobiscum homoprandit et diligenter nobis omnem suaelig acmaternaelig fraternaeligque calamitatis indicavithistoriam Sequenti itaque die post Sermonemredditum narrationis ejus libellum in crastinumpopulo recitandum promisi451 Quod cum exDominico Paschaelig die tertio Fieret in gradibusexedraelig in qua de superiore loquebar loco fecistare ambos fratres cum eorum legereturlibellus452 Intuebatur populus universus sexusutriusque unum stantem sine deformi motualteram membris omnibus contrementem Et quiipsum non viderant quid in eo divinaeligmisericordiaelig factum esset in ejus sorore [257]cernebant Videbant enim quid in eogratulandum quid pro illa esset orandum Interhaeligc recitato eorum libello de conspectu populi

451 Ser 321452 Id 322

318

abire eos praeligcepi et de tota ipsa causa aliquantodiligentius coeperam disputare cum ecce medisputante voces aliaelig de Memoria Martyris novaeliggratulationis audiuntur Conversi sunt eo qui meaudiebant cœperuntque concurrere Illa enim ubide gradibus descendit in quibus steterat adsanctum Martyrem orare perrexerat Quaelig mox utcancellos attigit collapsa similiter vel ut insomnum sana surrexit Dum ergo requireremusquid fletum fuerit unde iste strepitus laeligtusextiterit ingressi sunt cum illa in basilicam ubieramus adducentes eam sanam de Martyris453

loco Tum vero tantus ab utroque sexuadmirationis clamor exortus est ut voxcontinuata cum lacrymis non videretur possefiniri Perducta est ad eum locum ubi paulo antesteterat tremens Exaltabant eam similem fratricui doluerant remansisse dissimilem et nondumfusas preces suas pro illa jam tamen praeligviamvoluntatem tam cito exauditam esse cernebantExaltabant in Dei laudem voce sine verbis tantosonitu quantum aures nostrae ferre vix possentQuid erat in cordibus exultantium nisi fidesChristi pro qua Stephani sanguis effusus est [258]

CAPUT IX

453 Forte Martyrii

319

Quod universa miracula quaelig per Martyres inChristi nomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt

CUI nisi huic fidei attestantur ista miracula inqua praeligdicatur Christus resurrexisse in carne etin cœlum ascendisse cum carne Quia et ipsiMartyres hujus fidei martyres id est hujus fideitestes fuerunt huic fidei testimonium perhibentesmundum inimicissimum et crudelissimumpertulerunt eumque non repugnando sedmoriendo vicerunt Pro ista fide mortui sunt quihaeligc a Domino impetrare possunt propter cujusnomen occisi sunt Pro hac fide praeligcessit eorummira patientia ut in his miraculis tanta istapotentia sequeretur Nam si carnis in aeligternumresurrectio vel non praeligvenit in Christo vel nonventura est sicut praelignuntiatur a Christo vel sicutpraelignuntiata est a Prophetis a quibuspraelignuntiatus est Christus cur et mortui tantapossunt qui pro ea fide qua haeligc resurrectiopraeligdicatur occisi sunt Sive enim Deus ipse perse ipsum miro modo quo res temporalesoperatur aeligternus sive per suos ministros istafaciat et eadem ipsa quaelig per ministros facit sivequaeligdam faciat etiam per Martyrum spiritus sicutper homines adhuc in corpore constitutos siveomnia ista per Angelos quibus invisibiliterimmutabiliter et incorporaliter imperat operetur ut quaelig per Martyres fieri dicuntur eis orantibustantum et impetrantibus non etiam operantibus

320

fiant sive alia istis alia illis modis qui nullomodo comprehendi a mortalibus possunt eitamen [259] attestantur haeligc fidei in qua carnis inaeligternum resurrectio praeligdicatur

CAPUT X

Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quam daeligmones quioh hoc quaeligdam faciunt ut ipsi dii esse credantur

Hic forte dicturi sunt etiam deos suos aliquamira fecisse Bene si jam incipiunt deos suosnostris mortuis hominibus comparare An dicentetiam se habere deos ex hominibus mortuis sicutHerculem sicut Romulum sicut alios multosquos in deorum numerum receptos opinantur Sed nobis Martyres non sunt dii quia unumeumdemque Deum et nostrum scimus etMartyrum Nec tamen miraculis quaelig perMemorias nostrorum Martyrum fiunt ullo modocomparanda sunt miracula quaelig facta per templaperhibentur illorum Verum si qua similiavidentur sicut a Moyse magi Pharaonis454 siceorum dii victi sunt a Martyribus nostrisFecerunt autem illa daemones eo fastu impuraeligsuperbiaelig quo eorum dii esse voluerunt faciuntautem ista Martyres vel potius Deus vel orantibusaut cooperantibus cis ut fides illa proficiat quaeos non deos esse nostros sed unum Deumhabere nobiscum credamus Denique illi talibus

454 Exod VIII

321

diis suis et templa aeligdificaverunt et statueruntaras et sacerdotes instituerunt et sacrificiafecerunt nos autem Martyribus nostris nontempla sicut diis sed Memorias sicut [260]hominibus mortuis quorum apud Deum vivuntspiritus fabricamus nec ibi erigimus altaria inquibus sacrificemus Martyribus sed uni Deo etMartyrum et nostro ad quod sacrificium sicuthomines Dei qui mundum in ejus confessionevicerunt suo loco et ordine nominantur nontamen a sacerdote qui sacrificat invocantur Deoquippe non ipsis sacrificat quamvis in Memoriasacrificet eorum quia Dei sacerdos est nonillorum Ipsum vero sacrificium corpus estChristi quod non offertur ipsis quia hoc sunt etipsi Quibus igitur potius credendum est miraculafacientibus Eis-ne qui se ipsos volunt haberideos ab his quibus ea faciunt an eis qui ut inDeum credatur quod et Christus est faciuntquidquid mirabile faciunt Eis-ne qui sacra suaetiam crimina sua esse voluerunt an eis qui neclaudes suas volunt esse sacra sua sed totum quodveraciter laudantur ad ejus gloriam proficere inquo laudantur In Domino quippe laudanturanimaelig eorum455 Credamus ergo eis et veradicentibus et mira facientibus Dicendo enimvera passi sunt ut possent facere mira In cisveris est praeligcipuum quod Christus resurrexit amortuis et immortalitatem resurrectionis in sua455 Psal XXXIII 3

322

carne primus ostendit quam nobis affuturam velin principio novi saeligculi vel in hujus fine promisit[261]

CAPUT XI

Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœlo essenon posse

I CONTRA quod magnum Dei donumratiocinatores isti laquo Quorum cogitationes novitDominus quoniam vanaelig sunt456 raquo de ponderibuselementorum argumentantur quoniam scilicetmagistro Platone didicerunt mundi duo corporamaxima atque postrema duobus mediis aerescilicet et aqua esse copulata atque conjuncta Acper hoc inquiunt quoniam terra ab hinc sursumversus est prima secunda aqua super terramtertius aer super aquam quartum super aeracœlum non potest esse terrenum corpus in cœloMomentis enim propriis ut ordinem suumteneant singula elementa librantur Ecce qualibusargumentis omnipotentiae Dei humanacontradicit infirmitas quam possidet vanitasQuid ergo faciunt in aere terrena tot corporacum a terra sit aer tertius Nisi forte qui perplumarum et pennarum levitatem donavit aviumterrenis corporibus ut portentur in aereimmortalibus factis corporibus hominum nonpoterit donare virtutem qua etiam in summo

456 Psal XCIII 11

323

cœlo valeant habitare Animalia quoque ipsaterrena quaelig volare non possunt in quibus ethomines sunt sicut sub aqua pisces quaelig sunt amiarum animalia ita sub terra vivere debueruntCur ergo non saltem de secundo id est de aquissed de elemento tertio terrenum animal carpithanc vitam Quare cum [262] pertineat adterram in secundo quod super terram estelemento vivere si cogatur continuo suffocaturet ut vivat vivit in tertio An errat hic ordoelementorum vel potius non in natura rerum sedin istorum argumentationibus deficit Omittodicere quod jam in tertio-decimo libro dixi quammulta gravia terrena sint corpora sicut plumbumet formam tamen ab artifice accipiant qua natarevaleant super aquam et ut accipiat qualitatemcorpus humanum qua ferri in cœlum et essepossit in cœlo omnipotenti Artificicontradicitur

II Jamvero contra illud quod dixi superiusetiam istum considerantes atque tractanteselementorum ordinem quo confidunt noninveniunt omnino quod dicant Sic est enim hincsursum versus terra prima aqua secunda tertiusaer quartum cœlum ut super omnia sit animaelignatura Nam et Aristoteles quintum corpus eamdixit esse et Plato nullum Si quintum esset certesuperius esset caeligleris cum vero nullum estmulto magis superat omnia In terreno ergo quidfacit corpore In hac mole quid agit subtilior

324

omnibus In hoc pondere quid agit levioromnibus In hac tarditate quid agit celerioromnibus Ita-ne per hujus tam excellentis naturaeligmeritum non poterit effici ut corpus ejus leveturin cœlum et cum valeat nunc natura corporumterrenorum deprimere animas deorsumaliquando et animaelig levare sursum terrena corporanon valebunt

III Jam si ad eorum miracula veniamus quaeligfacta a diis suis opponunt Martyribus nostrisnonne etiam ipsa pro nobis facere et nobisrepedentur omnino proficere Nam inter magnamiracula deorum suorum profecto magnum illudest quod Varro commemorat Vestalemvirginem cum periclitaretur falsa suspicione destupro cribrum implesse aqua de Tiberi et adsuos judices nulla [263] ejus parte stillanteportasse Quis aquaelig pondus supra cribrumtenuit Quis tot cavernis patentibus nihil inde interram cadere permisit Responsuri sunt laquo Aliquis deus aut aliquis daeligmon raquo Si densnumquid major est Deo qui fecit hunc mundum Si daeligmon numquid potentior est Angelo quiDeo servit a quo factus est mundus Si ergodeus minor vel Angelus vel daeligmon potuitpondus humidi elementi sic suspendere utaquarum videatur mutata fuisse natura ita-neDeus omnipotens qui omnia ipse creavitelementa terreno corpori grave pondus auferrenon poterit ut in eodem elemento habitet

325

vivificatum corpus in quo voluerit vivificansspiritus

IV Deinde cum aera medium ponant interignem de super et aquam subter quid est quodcum inter aquam et aquam et inter aquam etterram saeligpe invenimus Quid enim volunt esseaquosas nubes inter quas et maria aer mediusreperitur Quonam quaeligso elementorumpondere atque ordine efficitur ut torrentesviolentissimi atque undosissimi antequam subaere in terris currant super aera in nubibuspendeant Cur denique aer est medius intersumma cœli et nuda terrarum quaquaversumorbis extenditur si locus ejus inter cœlum etaquas sicut aquarum inter ipsum et terras estconstitutus

V Postremo si ita est elementorum ordodispositus ut secundum Platonem duobus mediisid est aere et aqua duo extrema id est ignis etterra jungantur cœlique obtineat ille summilocum haeligc autem imi velut fundaminis mundiet ideo in cœlo esse non potest terra cur est ipseignis in terra Secundum hanc quippe rationemita ista duo elementa in locis propriis imo acsummo terra et ignis esse debuerunt utquemadmodum nolunt in summo esse possequod imi est ita nec in imo posset esse quodsummi est Sicut ergo nullam putant vel esse [264]vel futuram esse terraelig particulam in cœlo itanullam particulam videre debuimus ignis in terra

326

Nunc vero non solum in terris verumetiam subterris ita est ut eum eructuent vertices montium praeligter quod in usibus hominum et esse ignem interra et eum nasci videmus ex terra quandoquidem et de lignis et de lapidibusnascitur quaelig sunt corpora sine dubitationeterrena Sed ille inquiunt ignis est tranquilluspurus innoxius sempiternus iste autemturbidus fumeus corruptibilis atque corruptorNec tamen corrumpit montes in quibus jugiteraeligstuat cavernasque terrarum Verum esto sit illiiste dissimilis ut terrenis habitationibus congruat cur ergo nolunt ut credamus naturam corporumterrenorum aliquando incorruptibilem factamcœlo convenientem futuram sicut nunc igniscorruptibilis his convenit terris Nihil igiturallerunt ex ponderibus atque ordineelementorum unde omnipotenti Deo quominusfaciat corpora nostra talia ut etiam in cœlopossint habitare praeligscribant

CAPUT XII

Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident

I SED scrupulosissime quaeligrere et fidem quacredimus resurrecturam carnem ita quaeligrendoadsolent irridere laquo Utrum fœtus abortiviresurgant Et quoniam Dominus ait laquo Amendico vobis capillus capitis vestri non peribit457 raquo

457 Luc XXI 18

327

utrum statura et robur aeligqualia futura sintomnibus an diversaelig corporum quantitates Sienim aeligqualitas [265] corporum erit undehabebunt quod hic non habuerunt in molecorporis illi abortivi si resurgent et ipsi raquo Aut sinon resurgent quia nec nati sunt sed effusieamdem quaestionem de parvulis versant undeillis mensura corporis quam nunc defuissevidemus accedat cum in hac aeligtate moriunturNeque enim dicturi sumus eos non resurrecturosqui non solum generationis verum etiamregenerationis capaces sunt Deinde interrogantquem modum ipsa aeligqualitas habitura sit Si enimtam magni et tam longi erunt omnes quamfuerunt quicumque hic fuerunt maximi atquelongissimi non solum de parvulis sed de plurimisquaerunt unde illis accessurum sit quod hicdefuit si hoc quisque recipiet quod hic habuit Siautem quod ait Apostolus occursuros nos omneslaquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi458 raquo etillud alterum laquo Quos praeligdestinavit conformesimaginis Filii sui459 raquo sic intelligendum est utstatura et modus Christi corporis omnium qui inregno ejus erunt humanorum corporum sitfuturus laquo Multis erit inquiunt de magnitudine etlongitudine corporis detrahendum raquo et ubi jamerit laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo si deipsa corporis quantitate tam multum peribit

458 Ephes IV 13459 Rom VIII 29

328

Quamvis et de ipsis capillis possit inquiri utrumredeat quidquid tondentibus decidit Quod sirediturum est quis non exhorreat illamdeformitatem Nam hoc et de unguibus videturnecessario secuturum ut redeat tam multumquod corporis curatura desecuit Et ubi eritdecus quod certe majus quam in ista essecorruptione potuit in illa jam immortalitate essedebebit Si autem non redibit ergo peribit laquo Quomodo ergo inquiunt capillus capitis nonperibit raquo De macie quoque vel pinguedinesimiliter disputant Nam si aeligquales omnes eruntnon utique alii macri alii pingues erunt Accedet[266] ergo aliis aliquid aliis minuetur Ac per hocnon quod erat recipiendum sed alicubiaddendum est quod non fuit et alicubiperdendum quod fuit

II De ipsis etiam corruptionibus etdilapsionibus corporum mortuorum cum aliudvertatur in pulverem in auras aliud exhaletur sint quos bestiaelig sint quos ignis absumat naufragio vel quibuscumque aquis ita quidampereant ut eorum carnes in humorem putredodissolvat non mediocriter permoventur atqueomnia ista recolligi in carnem et redintegrariposse non credunt Consectantur etiam quasquefœditates et vitia sive accedant sive nascantur ubi et monstrosos partus cum horrore atqueirrisione commemorant et requirunt quaelignamcujusque deformitatis resurrectio sit futura Si

329

enim nihil tale redire in corpus hominisdixerimus responsionem nostram de locisvulnerum cum quibus Dominum Christumresurrexisse praeligdicamus se confutaturos essepraeligsumunt Sed inter haeligc omnia quaestiodifficillima illa proponitur in cujus carnemreditura sit caro qua corpus alterius vescentishumana viscera fame compellente nutritur Incarnem quippe conversa est ejus qui talibus vixitalimentis et ea quaelig macies ostenderatdetrimenta supplevit Utrum ergo illi redeathomini cujus caro prius fuit an illi potius cujuspostea facta est ad hoc percontantur ut fidemresurrectionis illudant ac sic animaelig humanaelig autalternantes sicut Plato veras infelicitatesfalsasque promittant beatitudinis aut post mullasitidem per diversa corpora revolutionesaliquando tamen eam sicut Porphyrius liniremiserias et adeas nunquam redire fateantur nontamen corpus habendo immortale sed corpusomne fugiendo [267]

CAPUT XIII

An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum

An haeligc ergo quaelig ab eorum parte contrariame digerente mihi videntur oppositamisericordia Dei mei nisibus opem ferenterespondeam Abortivos fœtus qui cum jamvixissent in utero ibi sunt mortui resurrecturos

330

ut affirmare ita negare non audeo quamvis nonvideam quomodo ad eos non pertineat resurrectiomortuorum si non eximuntur de numeromortuorum Aut enim non omnes mortuiresurgent et erunt aliquaelig humanaelig animaelig sinecorporibus in aeligternum quaelig corpora humanaquamvis intra viscera materna gestarunt aut siomnes animaelig humanaelig recipient resurgentia suacorpora quaelig habuerunt ubicumque viventia etmorientia reliquerunt non invenioquemadmodum dicam ad resurrectionem nonpertinere mortuorum quoscumque mortuosetiam in uteris matrum Sed utrumlibet de hisquisque sentiat quod de jam natis infantibusdixerimus hoc etiam de illis intelligendum est siresurgent [268]

CAPUT XIV

An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu

QUID ergo de infantibus dicturi sumus nisiquia non in ea resurrecturi sunt corporisexiguitate qua mortui sed quod eis tardiusaccessurum erat tempore hoc sunt illo Dei operemiro atque celerrimo recepturi In sententiaquippe Domini ubi ait laquo Capillus capitis vestrinon peribit460 raquo dictum est non defuturum essequod fuit non autem negatum est affuturum essequod defuit Defuit autem infanti mortuo

460 Luc XXI 18

331

perfecta quantitas sui corporis perfecto quippeinfanti deest utique perfectio magnitudiniscorporalis quaelig cum accesserit jam staturalongior esse non possit Hunc perfectionismodum sic habent omnes ut cum illoconcipiantur atque nascantur sed habent inratione non in mole sicut ipsa jam membraomnia sunt latenter in semine eum etiam natisnonnulla adhuc desint sicut dentes ac si quidejusmodi In qua ratione uniuscujusque materiaeligindita corporali jam quodam modo ut ita dicamliciatum esse videtur quod nondum est imoquod latet sed accessu temporis erit vel potiusapparebit In hac ergo infans jam brevis autlongus est qui brevis longusve futurus estSecundum hanc rationem profecto inresurrectione corporis detrimenta corporis nontimemus quia etsi aequalitas futura essetomnium ita ut omnes usque ad giganteasmagnitudines pervenirent ne illi qui maximifuerunt minus haberent [269] aliquid in staturaquod cis contra sententiam Christi periret quidixit nec capillum capitis esse periturum Creatoriutique qui creavit cuncta de nihilo quomododeesse posset unde adderet quod addendum essemirus artifex nosset

CAPUT XV

An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora

332

SED utique Christus in ea mensura corporisin qua est mortuus resurrexit nec fas est dicerecura resurrectionis omnium tempus veneritaccessuram corpori ejus eam magnitudinemquam non habuit quando in ea Discipulis in quaillis erat notus apparuit ut longissimis fieri possitaequalis Si autem dixerimus ad dominici corporismodum etiam quorumque majora corporaredigenda peribit de multorum corporibusplurimum cum ipse nec capillum periturum essepromiserit Restat ergo ut suam recipiat quisquemensuram quam vel habuit in juventute etiamsisenex est mortuus vel fuerat habiturus si anteest defunctus Atque illud quod commemoravitApostolus de mensura aeligtatis plenitudinisChristi461 aut propter aliud intelligamus dictumesse id est ut illi capiti in populis christianisaccedente omnium perfectione membrorumaeligtatis ejus mensura compleatur aut si hoc deresurrectione corporum dictum est sicaccipiamus dictum ut nec ultra nec infrajuvenilem formam resurgant corporamortuorum sed in ejus aeligtate et robore usque ad[270] quam Christum hic pervenisse cognovimusCirca triginta quippe annos definierunt esse etiamsaeligculi hujus doctissimi homines juventutem quaelig cum fuerit spatio proprio terminata inde jamhominem in detrimenta vergere gravioris acsenilis aeligtatis Et ideo non esse dictum in461 Ephes IV 13

333

mensuram corporis vel in mensuram staturaelig sed laquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi raquo

CAPUT XVI

Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei

ILLUD etiam quod ait laquo Praeligdestinatosconformes imaginis Filii Dei462 raquo potest etsecundum interiorem hominem intelligi Undenobis alio loco dicit laquo Nolite conformari huicsaeligculo sed reformamini in novitate mentisvestraelig463 raquo Ubi ergo reformamur neconformemur huic saeligculo ibi conformamur DeiFilio Potest et sic accipi ut quemadmodum illenobis mortalitate ita nos illi efficiamurimmortalitate conformes quod quidem et adipsam resurrectionem corporum pertinet Siautem etiam in his verbis qua forma resurrecturasint corpora sumus admoniti sicut illa mensuraita et ista conformatio non quantitatisintelligenda est sed aeligtatis Resurgent itaqueomnes tam magni corpore quam vel erant velfuturi erant in juvenili aeligtate quamvis nihil oberitetiamsi erit infantilis vel senilis corporis formaubi nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebitinfirmitas Unde etiam si quis in eo corporismodo in quo defunctus est resurrecturum [271]

462 Rom VIII 29463 Id XII 2

334

unumquemque contendit non est cum illolaboriosa contradictione pugnandum

CAPUT XVII

An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum

NONNULLI propter hoc quod dictum est laquo Donec occurramus omnes in virum perfectumin mensuram aeligtatis plenitudinis Christi etconformes imaginis Filii Dei464 raquo nec in sexufœmineo resurrecturas fœminas credunt sed invirili omnes aiunt quoniam Deus solum virumfecit ex limo fœminam ex viro Sed mihi meliussapere videntur qui utrumque sexumresurrecturum esse non dubitant Non enimlibido ibi erit quaelig confusionis est causa Namprius quam peccassent nudi erant et nonconfundebantur vir et fœmina Corporibus ergoillis vitia detrahentur natura servabitur Non estautem vitium sexus fœmineus sed natura quaeligtunc quidem et a concubitu et a partu immuniserit erunt tamen membra fœminea nonaccommodata usui veteri sed decori novo quonon alliciatur aspicientis concupiscentia quaelignulla erit sed Dei laudetur sapientia atqueclementia qui et quod non erat fecit et liberavit acorruptione quod fecit Ut enim in exordiogeneris humani de latere viri dormientis costa

464 Ephes IV 13 et Rom VIII 29

335

detracta fœmina fieret465 Christum et Ecclesiamtali facto jam tunc prophetari oportebat Soporquippe ille viri mors erat Christi cujus exanimisin cruce pendentis latus lancea perforatum estatque inde sanguis et aqua [272] profluxit quaeligsacramenta esse novimus quibus aeligdificaturEcclesia466 Nam hoc etiam verbo Scriptura usaest ubi non legitur laquo Formavit aut Finxit raquo sedlaquo AEligdificavit eam in mulierem467 unde etApostolus aeligdificationem dicit corporis Christiquod est Ecclesia468 Creatura est ergo Deifœmina sicut vir sed ut de viro fieret unitascommendata ut autem illo modo fieret Christusut dictum est et Ecclesia figurata est Qui ergoutrumque sexum instituit utrumque restituetDenique et ipse Jesus interrogatus a Sadducaeligisqui negabant resurrectionem cujus septemfratrum erit uxor quam singuli habuerunt dumquisque eorum vellet defuncti semen sicut lexpraeligceperat excitare laquo Erratis inquit nescientesScripturas neque virtutem Dei469 raquo Et cum locusesset ut diceret laquo De qua enim me interrogatisvir erit etiam ipsa non mulier raquo non hoc dixit sed dixit laquo In resurrectione enim neque nubentneque uxores ducent sed sunt sicut Angeli Dei in

465 Gen II 21466 Joan XIX 34467 Gen II 22468 Ephes IV 12469 Matth XXII 19

336

cœlo470 raquo AEligquales utique Angelis immortalitate acfelicitate non carne sicut nec resurrectione quanon indiguerunt Angeli quoniam nec moripotuerunt Nuptias ergo Dominus futuras negavitesse in resurrectione non fœminas et ibi negavitubi talis quaeligstio vertebatur ut eam negato sexumuliebri celeriore facilitate dissolveret si eum ibipraelignosceret non futurum imo etiam futurumesse firmavit dicendo laquo Non nubent raquo quod adfœminas pertinet laquo neque uxores ducent raquo quodad viros Erunt ergo quaelig vel nubere hic solentvel ducere uxores sed ibi hoc non facient [273]

CAPUT XVIII

De viro perfecto id est Christo et corpore ejus id estEcclesia quaelig est ipsius plenitudo

PROINDE quod ait Apostolus occursuros nosomnes in virum perfectum totius ipsiuscircumstantiam lectionis considerare debemusquaelig ita se habet laquo Qui descendit inquit ipse estet qui ascendit super omnes cœlos ut adimpleretomnia Et ipse dedit quosdam quidem Apostolosquosdam autem Prophetas quosdam veroEvangelistas quosdam autem pastores etdoctores ad consummationem sanctorum inopus ministerii in aeligdificationem corporis Christidonec occurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aeligtatis plenitudinis Christi ut ultra non

470 Ibid 30

337

simus parvuli jactati et circumlati omni ventodoctrinaelig in illusione hominum in astutia admachinationem erroris veritatem autem facientesin charitate augeamur in illo per omnia qui estcaput Christus ex quo totum corpus connexumet compactum per omnem tactumsubministrationis secundum operationem inmensuram uniuscujusque partis incrementumcorporis facit in aeligdificationem sui incharitate471 raquo Ecce qui est vir perfectus caput etcorpus quod constat omnibus membris quaelig suotempore complebuntur Quotidie tamen eidemcorpori accedunt dum aeligdificatur Ecclesia cuidicitur laquo Vos autem estis corpus Christi etmembra472 raquo Et alibi laquo Pro corpore inquit ejusquod est Ecclesia473 raquo Itemque [274] alibi laquo Unuspanis unum corpus multi sumus474 raquo De cujuscorporis aeligdificatione et hic dictum est laquo Adconsummationem sanctorum in opus ministeriiin aeligdificationem corporis Christi475 raquo ac deindesubjectum unde nunc agimus laquo Donecoccurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aetatis plenitudinis Christi476 raquo et

471 Ephes IV 10-16472 1 Cor XII 27473 Coloss XXIV474 1 Cor X 17475 Ephes IV 12476 Ibid 13

338

caeligtera donec eadem mensura in quo corporeintelligenda esset ostenderet dicens laquo Augeamurin illo per omnia qui est caput Christus ex quototum corpus connexum et compactum peromnem tactum subministrationis secundumoperationem in mensuram uniuscujusque partis raquoSicut est ergo mensura uniuscujusque partis itatotius corporis quod omnibus suis partibusconstat est utique mensura plenitudinis de quadictum est laquo In raquo mensuram aeligtatis plenitudinisChristi raquo Quam plenitudinem etiam illocommemoravit loco ubi ait de Christo laquo Etipsum dedit caput super omnia Ecclesiaelig quaelig estcorpus ejus plenitudo ejus qui omnia in omnibusimpletur477 raquo Verum si hoc ad resurrectionisformam in qua erit unusquisque referendumesset quid nos impediret nominato virointelligere et heminam ut virum pro hominepositum acciperemus Sicut in eo quod dictumest laquo Beatus vir qui timet Dominum478 raquo utiqueibi sunt et fœminaelig quaelig timent Dominum [275]

CAPUT XIX

Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vita humanocontraria sunt decori in resurrectione non sint futura ubimanente naturali substantia in unam pulchritudinem etqualitas concurret et quantitas

477 Id I 22 23478 Psal CXI

339

I QUID jam respondeam de capillis atqueunguibus Semel quippe intellecto ita nihilperiturum esse de corpore ut deforme nihil sit incorpore simul intelligitur ea quaelig deformemfactura fuerant enormitatem massaelig ipsi accessuraesse non locis in quibus membrorum formaturpetur Velut si de limo vas fieret quod rursusin eumdem limum redactum totum de totoiterum fieret non esset necesse ut illa pars limiquaelig in ansa fuerat ad ansam rediret aut quaeligfundum fecerat ipsa rursus faceret fundum dumtamen totum reverteretur in totum id est totusille limus in totum vas nulla sui perdita parteremearet Quapropter si capilli toties tonsiunguesve desecti ad loca sua deformiter redeuntnon redibunt nec tamen cuique resurgentiperibunt quia in eamdem carnem utquemcumque ibi locum corporis teneant servatapartium congruentia materiaelig mutabilitatevertentur Quamvis quod ait Dominus laquo Capilluscapitis vestri non peribit479 raquo non de longitudinesed de numero capillorum dictum multo aptiuspossit intelligi Unde et alibi dicit laquo Capilli capitisvestri numerati sunt omnes480 raquo Neque hoc ideodixerim quod aliquid existimem corpori [276]cuiquam periturum quod naturaliter inerat sedquod deforme natum fuerat (non utique ob aliudnisi ut hinc quoque ostenderetur quam sit

479 Luc xxi 18480 Id XII 7

340

pœnalis conditio ista mortalium) sic esserediturum ut servata integritate substantiaeligdeformitas pereat Si enim statuam potest artifexhomo quam propter aliquam causam deformemfecerat conflare et pulcherrimam reddere ita utnihil inde substantiaelig sed sola deformitas pereatac si quid in illa figura priore indecenter extabatnec parilitate partium congruebat non de totounde fecerat amputare atque separare sed itaconspergere universo atque miscere ut necfoeditatem faciat nec minuat quantitatem quidde omnipotente Artifice sentiendum est Ergo-ne non poterit quasque deformitates humanorumcorporum non modo usitatas verumetiam rarasatque monstrosas quaelig huic miseraelig vitaeligcongruunt abhorrent autem ab illa futurafelicitate sanctorum sic auferre ac perdere utquascumque earum faciunt etsi naturalia tamenindecora excrementa substantiaelig corporalis nullaejus diminutione tollantur

II Ac per hoc non est macris pinguibusvemetuendum ne ibi etiam tales sint quales sipossent nec hic esse voluissent Omnis enimcorporis pulchritudo est partium congruentia cumquadam coloris suavitate Ubi autem non estpartium congruentia aut ideo quid offendit quiapravum est aut ideo quia parum aut ideo quianimium Proinde nulla erit deformitas quam facitincongruentia partium ubi et quaelig prava suntcorrigentur et quod minus est quam decet unde

341

Creator novit inde supplebitur et quod plus estquam decet materiaelig servata integritatedetrahetur Coloris porro suavitas quanta erit ubijusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui481 Quaeligclaritas [277] in Christi corpore cum resurrexitab oculis Discipulorum potius abscondita fuissequam defuisse credenda est Non enim eam ferrethumanus atque infirmus aspectus quando ille asuis ita deberet attendi ut posset agnosci Quopertinuit etiam ut contrectantibus ostenderetsuorum vulnerum cicatrices ut etiam cibumpotumque sumeret non alimentorum indigentiased ea qua et hoc poterat potestate Cum autemaliquid non videtur quamvis adsit a quibus aliaquaelig pariter adsunt videntur sicut illam claritatemdicimus alluisse non visam a quibus aliavidebantur ἀοραςία Graeligce dicitur quod nostriinterpretes Latine dicere non valentes in libroGeneseos caecitatem interpretati sunt Hanc enimpassi sunt Sodomitae quando quaerebant ostiumjusti viri nec poterant invenire482 Quaelig si caeligcitasfuisset qua fit ut nihil possit videri non ostiumquo ingrederentur sed duces itineris a quibusinde abducerentur inquirerent

III Nescio quo autem modo sic allicimuramore Martyrum beatorum ut velimus in illoregno in eorum corporibus videre vulnerumcicatrices quaelig pro Christi nomine pertulerunt et

481 Matth XIII 43482 Gen XIX 11

342

fortasse videbimus Non enim deformitas in eissed dignitas erit et quaeligdam quamvis in corporenon corporis sed virtutis pulchritudo fulgebitNec ideo tamen si aliqua Martyribus amputata etablata sunt membra sine ipsis membris erunt inresurrectione mortuorum quibus dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit483 raquo Sed si hocdecebit in illo novo saeligculo ut indicia gloriosorumvulnerum in illa immortali carne cernantur ubimembra ut praeligciderentur percussa vel sectasunt ibi cicatrices sed tamen eisdem membrisredditis non perditis apparebunt Quamvisitaque omnia quaelig acciderunt corpori vitia tuncnon erunt non [278] sunt tamen deputanda velappellanda vitia virtutis indicia

CAPUT XX

Quod in resurrectione mortuorum natura corporumquibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumquerevocanda sit

I ABSIT autem ut ad resuscitanda corporavitaeligque reddenda non possit omnipotentiaCreatoris omnia revocare quaelig vel bestiaelig velignis absumpsit vel in pulverem cineremvecollapsum vel in humorem solutum vel in aurasest exhalatum Absit ut sinus ullus secretumquenaturaelig ita recipiat aliquid subtractum sensibusnostris ut omnium Creatoris aut lateatcognitionem aut effugiat potestatem Deum certe

483 Luc XXI 18

343

volens sicut poterat definire Cicero tantus auctoripsorum laquo Mens quaeligdam inquit est soluta etlibera secreta ab omni concretione mortaliomnia sentiens et movens ipsaque praeligdita motusempiterno484 Hoc autem reperit in doctrinismagnorum philosophorum Ut igitur secundumipsos loquar quomodo aliquid vel latet omniasentientem vel irrevocabiliter fugit omniamoventem

II Unde jam etiam quaeligstio illa solvenda estquaelig difficilior videtur caeligteris ubi quaeligritur cumcaro mortui hominis etiam alterius fit viventiscaro cui potius eorum in resurrectione reddaturSi enim quispiam confectus fame atquecompulsus vescatur cadaveribus hominum quodmalum aliquoties accidisse et vetus testatur [279]historia et nostrorum temporum infeliciaexperimenta docuerunt num quisquam veridicaratione contendet totum digestum fuisse per imosmeatus nihil inde in ejus carnem mutatum atqueconversum cum ipsa macies quaelig fuit et non estsatis indicet quaelig illis escis detrimenta suppletasint Jam itaque aliqua paulo ante praeligmisi quaeligad istum quoque nodum solvendum valeredebebunt Quidquid enim carnium exhausitfames utique in auras est exhalatum undediximus omnipotentem Deum posse revocarequod fugit Reddetur ergo caro illa homini in quoesse caro humana primitus cœpit Ab illo quippe484 Cicer Tuscul 1

344

altero tanquam mutuo sumpta deputanda est quaelig sicut aeligs alienum ei redhibenda est undesumpta est Sua vero illi quem fames exinanieratab eo qui potest etiam exhalata revocare reddeturQuamvis etsi omnibus perisset modis nec ullaejus materies in ullis naturaelig latebris remansissetunde vellet eam repararet Omnipotens Sedpropter sententiam Veritatis qua dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo absurdumest ut putemus cum capillus hominis perire nonpossit tantas carnes fame depastas atqueconsumptas perire potuisse

III Quibus omnibus pro nostro moduloconsideratis atque tractatis haeligc summaconficitur ut in resurrectione carnis in aeligternumeas mensuras habeat corporum magnitudo quashabebat perficienda sive perfectaelig cujusqueindita corpori ratio juventutis in membrorumquoque omnium modulis congruo decore servatoQuod decus ut servetur si aliquid demptum fueritindecenti alicui granditati in parte aliquaconstitutaelig quod per totum spargatur ut neque idpereat et congruentia partium ubique teneaturnon est absurdum ut aliquid inde etiam staturaeligcorporis addi posse credamus cum omnibuspartibus ut decorem custodiant id distribuiturquod si enormiter in [280] una esset utique nondeceret Aut si contenditur in ea quemque staturacorporis resurrecturum esse in qua defunctus estnon pugnaciter resistendum est tantum absit

345

omnis deformitas omnis infirmitas omnistarditas omnisque corruptio et si quid aliud illudnon decet regnum in quo resurrectionis etpromissionis filii aeligquales erunt Angelis Dei sinon corpore non aeligtate certe felicitate

CAPUT XXI

De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur

RESTITUETUR ergo et quidquid de corporibusvivis vel post mortem de cadaveribus periit etsimul cum eo quod in sepulcris remansit inspiritalis corporis novitatem ex animalis corporisvetustate mutatum resurget incorruptione atqueimmortalitate vestitum Sed etsi vel casu aliquogravi vel inimicorum immanitate totum penitusconteratur in pulverem atque in auras vel inaquas dispersum quantum fieri potest nusquamesse sinatur omnino nullo modo subtrahi poteritomnipotentiaelig Creatoris sed capillus in eo capitisnon peribit Erit ergo spiritui subdita carospiritalis sed tamen caro non spiritus sicut carnisubditus fuit spiritus ipse carnalis sed tamenspiritus non caro Cujus rei habemusexperimentum in nostraelig pœnaelig deformitate Nonenim secundum carnem sed utique secundumspiritum carnales erant quibus ait Apostolus laquo Non potui vobis loqui quasi spiritalibus sedquasi carnalibus485 raquo Et homo spiritalis sic in hac

485 1 Cor III 1

346

vita dicitur ut [281] tamen corpore adhuc carnalissit et videat aliam legem in membris suisrepugnantem legi mentis suaelig486 erit autem etiamcorpore spiritalis cum eadem caro sicresurrexerit ut fiat quod scriptum est laquo Seminatur corpus raquo animale resurget corpusspiritale487 raquo Quaelig sit autem et quam magnaspiritalis corporis gratia quoniam nondum venitin experimentum vereor ne temerarium sit omnequod de illa profertur eloquium Verumtamenquia spei nostraelig gaudium propter Dei laudemnon est tacendum et de intimis ardentis sanctiamoris medullis dictum est n Domine dilexi^dee orem domus tuaelig488 raquo de donis ejus quaelig inhac aeligrumnosissima vita bonis malisque largituripso adjuvante conjiciamus ut possumusquantum sit illud quod nondum experti utiquedigne eloqui non valemus Omitto enim quandofecit hominem rectum omitto vitam illamduorum conjugum in paradisi facunditate felicemquoniam tam brevis fuit ut ad nascentiumsensum nec ipsa pervenerit in hac quamnovimus in qua adhuc sumus cujus tentationesimo quam totam tentationem quandiu in easumus quamtumlibet proliciamus perpeti nondesinimus quaelig sint indicia circa genus humanumbonitatis Dei quis poterit explicare [282]

486 Rom VII 23487 1 Cor XV 24488 Psal XXV 8

347

CAPUT XXII

De miseriis ac malis quibus humanum genus meritoprimaelig praeligvaricationis obnoxium est et a quibus nemonisi per Christi gratiam liberatur

I NAM quod ad primam originem pertinetomnem mortalium progeniem fuisse damnatamhaeligc ipsa vita si vita dicenda est tot et tantis malisplena testatur Quid enim aliud indicat horrendaquaeligdam profunditas ignorantiaelig ex qua omniserror existit qui omnes filios Adam tenebrosoquodam sinu suscipit ut homo ali illo liberari sinelabore dolore timore non possit Quid amoripse tot rerum vanarum atque noxiarum et exhoc mordaces curaelig perturbationes mœroresformidines insana gaudia discordiaelig lites bellainsidiaelig iracundiaelig inimicitiaelig fallacia adulatiofraus furtum rapina perfidia superbia ambitioinvidentia homicidia parricidia crudelitassaeligvitia nequitia luxuria petulantia impudentiaimpudicitia fornicationes adulteria incesta etcontra naturam utriusque sexus tot stupra atqueimmunditiaelig quas turpe est etiam diceresacrilegia haeligreses blasphemiaelig perjuriaoppressiones innocentium calumniaeligcircumventiones praeligvaricationes falsatestimonia iniqua judicia violentiaelig latrocinia etquidquid talium malorum in mentem non venitet tamen de vita ista hominum non recedit Verum haeligc hominum sunt malorum ab illatamen erroris et perversi amoris radice venientia

348

eum qua omnis filius Adam nascitur Nam quisignorat cum quanta ignorantia veritatis quaelig jamin infantibus manifesta est [283] et cum quantaabundantia vanaelig cupiditatis quaelig in pueris incipitapparere homo veniat in hanc vitam ita ut sidimittatur vivere ut velit et facere quidquid velitin haeligc facinora et flagitia quaelig commemoravi etquaelig commemorare non potui vel cuncta velmulta perveniat

II Sed divina gubernatione non omni mododeserente damnatos et Deo non continente in irasua miserationes suas in ipsis sensibus generishumani prohibitio et eruditio contra istas cumquibus nascimur tenebras vigilant et contra hosimpetus opponuntur plenaelig tamen etiam ipsaeliglaborum et dolorum Quid enim sibi voluntmultimodaelig formidines quaelig cohibendisparvulorum vanitatibus adhibentur Quidpaeligdagogi quid magistri quid ferulaelig quid loraquid virgaelig quid disciplina illa qua Scripturasancta dicit dilecti filii latera esse tundenda489 necrescat indomitus domarique jam durus aut vixpossit aut fortasse nec possit Quid agitur hispoenis omnibus nisi ut debelletur imperitia etprava cupiditas infrenetur cum quibus malis inhoc saeligculum venimus Quid est enim quod cumlabore meminimus sine labore obliviscimur cumlabore discimus sine labore nescimus cumlabore strenui sine labore inertes sumus Nonne489 Eccli XXX 12

349

hinc apparet in quid velut pondere suo procliviset prona sit vitiosa natura et quanta ope ut hincliberetur indigeat Desidia segnities pigritianegligentia vitia sunt utique quibus labor fugiturcum labor ipse etiam qui est utilis pœna sit

III Sed praeligter pueriles pœnas sine quibusdisci non potest quod majores volunt qui vixaliquid utiliter volunt quot et quantis poenisgenus agitetur humanum quaelig non ad malitiamnequitiamque iniquorum sed ad conditionempertinent miseriamque communem quis [284]ullo sermone digerit quis ulla cogitationecomprehendit Quantus est metus quantacalamitas ab orbitatibus atque luctu a damnis etdamnationibus a deceptionibus et mendaciishominum a suspicionibus falsis ab omnibusviolentis facinoribus et sceleribus alienis Quandoquidem ab eis et depraeligdatio et captivitaset vincula et carceres et exilia et cruciatus etamputatio membrorum et privatio sensuum etoppressio corporis ad obscœnam libidinemopprimentis explendam et alia multa horrendasaeligpe contingunt Quid ab innumeris casibus quiforinsecus corpori formidantur aeligstibus etfrigoribus tempestatibus imbribus alluvionibuscoruscatione tonitru grandine fulmine motibushiatibusque terrarum oppressionibus ruinarumab offensione et pavore vel etiam malitiajumentorum a tot venenis fruticum aquarumaurarum bestiarum a ferarum vel tantummodo

350

molestis vel etiam mortiferis morsibus a rabiequaelig contingit ex rabido cane ut etiam blanda etamica suo domino bestia nonnunquamvehementius et amarius quam leones draconesquemetuatur faciatque hominem quem forteattaminaverit contagione pestifera ita rabiosumut a parentibus conjuge filiis pejus omni bestiaformidetur Quaelig mala patiuntur navigantes quaelig terrena itinera gradientes Quis ambulatubicumque non inopinatis subjacens casibus Deforo quidam rediens domum sanis pedibus suiscecidit pedem fregit et ex illo vulnere finivit hancvitam Quid videtur sedente securius De sella inqua sedebat cecidit Heli sacerdos et mortuusest490 Agricolaelig imo vero omnes homines quot etquantos a cœlo et terra vel a perniciosisanimalibus casus metuunt agrorum fructibus Solem tamen de frumentis tandem collectis etreconditis esse securi Sed quibusdam quod [285]novimus proventum optimum frumentorumfluvius improvisus fugientibus hominibus dehorreis ejecit atque abstulit Contra milleformesdaeligmonum incursus quis innocentia sua fidit Quandoquidem nequis fideret etiam parvulosbaptizatos quibus certe nihil est innocentiusaliquando sic vexant ut in cis maxime Deosinente ista monstretur hujus vitaelig flendacalamitas et alterius desideranda felicitasJamvero de ipso corpore tot existunt morborum490 1 Reg IV 18

351

mala ut nec libris medicorum cunctacomprehensa sint In quorum pluribus ac peneomnibus etiam ipsa adjumenta et medicamentatormenta sunt ut homines a pœnarum exitiopœnali eruantur auxilio Nonne ad hoc perduxitsitientes homines ardor immanis ut urinamquoque humanam vel etiam suam biberent Nonne ad hoc fames ut a carnibus hominumabstinere se non possent nec inventos hominesmortuos sed propter hoc a se occisos necquoslibet alienos verumetiam filios matresincredibili crudelitate quam rabida esuriesfaciebat absumerent Ipse postremo somnusqui proprie quietis nomen accepit quis verbisexplicet saeligpe somniorum visis quam sit inquietuset quam magnis licet falsarum rerum terroribusquas ita exhibet et quodam modo exprimit ut averis eas discernere nequeamus animam miseramsensusque perturbet Qua falsitate visorum etiamvigilantes in quibusdam morbis et venenismiserabilius agitantur quamvis multimodavarietate fallaciaelig homines etiam sanos malignidaeligmones nonnunquam decipiant talibus visis utetiam si eos per haeligc ad sua traducere nonpotuerint sensus tamen eorum solo appetituqualitercumque persuadendaelig falsitatis illudant

IV Ab hujus tam miseraelig quasi quibusdaminferis vitaelig non liberat nisi gratia SalvatorisChristi Dei ac Domini nostri Hoc enim nomenesi ipse Jesus [286] interpretatur quippe

352

Salvator maxime ne post hanc miserior acsempiterna suscipiat non vita sed mors Nam inista quamvis sint per sancta ac sanctoscurationum magna solatia tamen ideo nonsemper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibusne propter hoc religio quaeligratur quaelig propteraliam magis vitam ubi mala non erunt omninoulla quaeligrenda est et ad hoc meliores quosque inhis malis adjuvat gratia ut quanto fideliore tantofortiore corde tolerentur Ad quam rem etiamphilosophiam prodesse dicunt docti hujus saeligculiquam dii quibusdam paucis ait Tullius veramdederunt Nec hominibus inquit ab his autdatum est donum majus aut potuit ullum dariusque adeo et ipsi contra quos agimus quoquomodo compulsi sunt in habenda nonquacumque sed vera philosophia divinam gratiamconfiteri491 Porro si paucis divinitus datum estveraelig philosophiaelig contra miserias hujus vitaeligunicum auxilium satis et hinc apparet humanumgenus ad luendas miseriarum pœnas essedamnatum Sicut autem hoc ut fatentur nullumdivinum majus est donum sic a nullo Deo daricredendum est nisi ab illo quo et ipsi qui multosdeos colunt nullum dicunt esse majorem [287]

CAPUT XXIII

De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis malisquecommunia sunt ad justorum laborem specialiter pertinent

491 Cicer lib I Academ ex Platone in Timaeligo

353

PRAEligTER haeligc autem mala hujus vitaelig bonismalisque communia habent in ea justi etiamproprios quosdam labores suos quibus adversusvitia militant et in talium praeligliorum tentationibuspericulisque versantur Aliquando enimconcitatius aliquando remissius non tamendesinit caro concupiscere adversus spiritum etspiritus adversus carnem492 ut non ea quaeligvolumus laciamus omnem malamconcupiscentiam consumendo sed eam nobisquantum divinitus adjuti possumus non eiconsentiendo subdamus vigiliis continuisexcubantes ne opinio verisimilis fallat ne decipiatsermo versutus ne se tenebraelig alicujus errorisoffundant ne quod bonum est malum aut quodmalum est bonum esse credatur ne ab his quaeligagenda sunt metus revocet ne in ea quaelig agendanon sunt cupido praeligcipitet ne super iracundiamsol occidat ne inimicitiae provocent adretributionem mali pro malo ne absorbeatinhonesta vel immoderata tristitia neimpertiendorum beneficiorum ingerat mensingrata torporem ne maledicis rumoribus bonaconscientia fatigetur ne temeraria de alio suspicionostra decipiat ne aliena de nobis falsa nosfrangat ne regnet peccatum in nostro mortalicorpore ad obediendum desideriis ejus nemembra nostra exhibeantur iniquitatis arma

492 Gal V 17

354

peccato493 ne oculus [288] sequaturconcupiscentiam ne vindicandi cupiditas vincatne in eo quod male delectat vel visio vel cogitatioremo retur ne improbum aut indecens verbumlibenter audiatur ne fiat quod non licet etiamsilibet ne in hoc bello laborum periculorumqueplenissimo vel de viribus nostris speretur faciendavictoria vel viribus nostris facta tribuatur sedejus gratiaelig de quo ait Apostolus laquo Gratias autemDeo qui dat nobis victoriam per Dominumnostrum Jesum Christum494 raquo Qui et alio locolaquo In his inquit omnibus supervincimus per eumqui dilexit nos495 raquo Sciamus tamen quantalibetvirtute praeligliandi vitiis repugnemus vel etiam vitiasuperemus et subjugemus quandiu sumus in hoccorpore nobis deesse non posse unde dicamusDeo laquo Dimitte nobis debita nostra496 raquo In illoautem regno ubi semper cum corporibusimmortalibus erimus nec praeliglia nobis erunt ullanec debita quaelig nusquam et nunquam essent sinatura nostra sicut recta creata est permaneretAc per hoc etiam noster iste conflictus in quopericlitamur et de quo nos victoria novissimacupimus liberari ad vitaelig hujus mala pertinetquam tot tantorumque testimonio malorumprobamus esse damnatam [289]

493 Rom VI 12494 1 Cor XV 17495 Rom VIII 37496 Matth VI 12

355

CAPUT XXIV

De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit

I JAM nunc considerandum est hanc ipsammiseriam generis humani in qua laudatur justitiapunientis qualibus et quam multis impleveritbonis ejusdem bonitas cuncta quaelig creavitadministrantis Primum benedictionem illamquam protulerat ante peccatum dicens laquo Crescite et multiplicamini et replete terram497 raquonec post peccatum voluit inhibere man- sitque instirpe damnata donata fœcunditas nec illam vimmirabilem seminum imo etiam mirabiliorem quaefficiuntur et semina inditam corporibus humaniset quodam modo intextam peccati vitium potuitauferre quo nobis impacta est etiam necessitasmortis sed utrumque simul currit isto quasifluvio atque torrente generis humani malumquod a parente trahitur et bonum quod a creantetribuitur In originali malo duo sunt peccatumatque supplicium in originali bono alia duopropagatio et conformatio Sed quantum adpraeligsentem pertinet intentionem nostram demalis quorum unum de nostra venit audacia idest peccatum alterum de judicio Dei id estsuppliciumjam satis diximus Nunc de bonis Deiquaelig ipsi quoque vitiatae damnataeligque naturaeligcontulit sive usque nunc confert dicere institui

497 Gen I 28

356

Neque enim damnando aut totum abstulit quoddederat alioquin nec esset omnino aut eamremovit a sua [290] potestate etiam cum diabolopœnaliter subdidit cum nec ipsum diabolum asuo alienaverit imperio quandoquidem ut ipsiusquoque diaboli natura subsistat ille facit quisumme est et facit esse quidquid aliquo modoest

II Duorum igitur illorum quaelig diximus bonaetiam in naturam peccato vitiatam supplicioquedamnatam de bonitatis ejus quodam veluti fontemanare propagationem imprimis mundi operibusbenedictione largitus est a quibus operibus dieseptimo requievit Conformatio vero in illo ejusest opere quo usque nunc operatur498 Efficacemquippe potentiam suam si rebus subtrahat necprogredi poterunt et suis dimensis motibusperagere tempora nec prorsus in eo quod creataeligsunt aliquatenus permanebunt Sic ergo creavithominem Deus ut illi adderet fertilitatemquamdam qua homines alios propagaretcongenerans eis ipsam etiam propagandipossibilitatem non necessitatem quibus tamenvoluit hominibus abstulit eam Deus et sterilesfuerunt non tamen generi humano abstulit semeldatam primis duobus conjugibus benedictionemgenerandi Haeligc ergo propagatio quamvis peccatoablata non fuerit non tamen etiam ipsa talis estqualis fuisset si nemo peccasset Ex quo enim498 Joan V 17

357

homo in honore positus postea quam deliquitcomparatus est pecoribus similiter generat nonin eo tamen penitus extincta est quaeligdam velutscintilla rationis in qua factus est ad imaginemDei499 Huic autem propagationi si conformationon adhiberetur nec ipsa in sui generis formasmodosque procederet Si enim non concubuissenthomines et nihilominus Deus vellet implereterras hominibus quomodo creavit unum sinecommixtione maris et fœminaelig sic posset omnes concumbentes vero nisi illo creante generantesesse non possunt Sicut ergo ait Apostolus deinstitutione spiritali [291] qua homo ad pietatemjustitiamque formatur laquo Neque qui plantat estaliquid neque qui rigat sed qui incrementum datDeus500 raquo ita etiam hic dici potest laquo Nec quiconcumbit nec qui seminat est aliquid sed quiformat Deus Nec mater quaelig conceptum portatet partum nutrit est aliquid sed quiincrementum dat Deus raquo Ipse namqueoperatione qua nunc usque operatur501 facit utnumeros suos explicent semina et a quibusdamlatentibus atque invisibilibus involucris in formasvisibiles hujus quod aspicimus decoris evolvantIpse incorpoream corporeamque naturam illampraeligpositam istam subjectam miris modiscopulans et connectens animantem facit Quod

499 Psal XLVIII 13500 1 Cor III 7501 Joan V 17

358

opus ejus tam magnum et mirabile est ut nonsolum in homine quod est animal rationale et exhoc cunctis terrenis animantibus excellentiusatque praeligstantius sed in qualibet minutissimamuscula bene consideranti stuporem mentisingerat laudemque pariat Creatoris

III Ipse itaque animaelig humanaelig mentem deditubi ratio et intelligentia in infante sopita estquodam modo quasi nulla sit excitanda scilicetatque exerenda aeligtatis accessu qua sit scientiaecapax atque doctrinaelig et habilis perceptioniveritatis et amoris boni qua capacitate hauriatsapientiam virtutibusque sit praeligdita quibusprudenter fortiter temperanter et juste adversuserrores et caeligtera ingenerata vilia dimicet eaquenullius rei desiderio nisi boni illius summi atqueimmutabilis vincat Quod etsi non faciat ipsatalium bonorum capacitas in natura rationalidivinitus instituta quantum sit boni quammirabile opus omnipotentis quis competentereffatur aut cogitat Praeligter enim artes benevivendi et ad immortalem perveniendi felicitatemquaelig virtutes vocantur et sola Dei gratia [292]quaelig in Christo est filiis promissionis regniquedonantur nonne humano ingenio tot tantaeligqueartes sunt inventaelig et exercitaelig partim necessariaeligpartim voluntariaelig ut tam excellens vis mentisatque rationis in his etiam rebus quas superfluasimo et periculosas perniciosasque appetitquantum bonum habeat in natura unde ista

359

potuit vel invenire vel discere vel exerceretestetur Vestimentorum et aeligdificiorum ad operaquam mirabilia quam stupenda industria humanapervenerit quo in agricultura quo in navigationeprofecerit quaelig in fabricatione quorumquevasorum vel etiam statuarum et picturarumvarietate excogitaverit et impleverit quaelig intheatris mirabilia spectantibus audientibusincredibilia facienda et exhibenda molita sit incapiendis occidendis domandis irrationalibusanimantibus quaelig et quanta repererit adversusipsos homines tot genera venenorum totarmorum tot machinamentorum et pro salutemortali tuenda atque reparanda quotmedicamenta atque adjumenta comprehenderit pro voluptate faucium quot condimenta et gulaeligirritamenta repererit ad indicandas et suadendascogitationes quam multitudinem varietatemquesignorum ubi praeligcipuum locum verba et litteraeligtenent ad delectandos animos quos elocutionisornatus quam diversorum carminum copiam admulcendas aures quot organa musica quoscantilenae modos excogitaverit quantamperitiam dimensionum atque numerorummeatusque et ordines siderum quanta sagacitatecomprehenderit quam multa rerummundanarum cognitione se impleverit quis possiteloqui maxime si velimus non acervarim cunctacongerere sed in singulis immorari In ipsispostremo erroribus et falsi talibus defendendis

360

quam magna claruerint ingenia philosophorumatque haereticorum quis aestimare sufficiat Loquimur enim nunc de natura mentis humanaelig[293] qua ista vita mortalis ornatur non de fideatque itinere veritatis qua illa immortalisacquiritur Hujus tantaelig naturaelig conditor cum situtique Deus verus et summus ipso cuncta quaeligfecit administrante et summam potestatemsummamque habente justitiam nunquamprofecto in has miserias decidisset atque ex hispraeligter cos solos qui liberabuntur in aeligternas essetitura nisi nimis grande peccatum in homineprimo de quo caeligteri exorti sunt praeligcessisset

IV Jamvero in ipso corpore quamvis nobissit cum belluis mortalitate commune multisquecarum reperiatur infirmius quanta Dei bonitasquanta providentia tanti Creatoris apparet Nonne ita sunt in eo loca sensuum et caeligteramembra disposita speciesque ipsa ac figura etstatura totius corporis ita modificata ut administerium animaelig rationalis se indicet factum Non enim ut animalia rationis expertia prona essevidemus in terram ita creatus est homo sederecta in cœlum corporis forma admonet eumquaelig sursum sunt sapere Porro mira mobilitasquaelig linguaelig ac manibus attributa est adloquendum et scribendum apta atque convenienset ad opera artium plurimarum officiorumquecomplenda nonne satis ostendit quali animaelig utserviret tale sit corpus adjunctum Quanquam et

361

detractis necessitatibus operandi ita omniumpartium congruentia numerosa sit et pulchra sibiparilitate respondeat ut nescias utrum in eocondendo major sit utilitatis habita ratio quamdecoris Certe enim nihil creatum videmus incorpore utilitatis causa quod non habeat etiamdecoris locum Plus autem nobis id appareret sinumeros mensurarum quibus inter se cunctaconnexa sunt et coaptata nossemus quosforsitan data opera in his quaelig foris eminenthumana posset vestigare solertia quaelig vero tectasunt atque a nostris remota [294] conspectibussicuti est tanta perplexitas venarum atquenervorum et viscerum secreta vitalium invenirenullus potest Quia etsi medicorum diligentianonnulla crudelis quos anatomicos appellantlaniavit corpora mortuorum sive etiam intermanus secantis perscrutantisque monentiumatque in carnibus humanis satis inhumane abditacuncta rimata est ut quid et quomodo quibuslocis curandum esset addisceret numeros tamende quibus loquor quibus coaptatio quaelig ἁρμονίαgraeligce dicitur tanquam cujusdam organiextrinsecus atque intrinsecus totius corporisconstat quid dicam nemo valuit invenire quosnemo ausus est quaeligrere Qui si noti essepotuissent in interioribus quoque visceribus quaelignullum ostentant decus ita delectaret pulchritudorationis ut omni formaelig apparenti quaelig oculisplacet ipsius mentis quaelig oculis utitur

362

praeligferretur arbitrio Sunt vero quaedam ita positain corpore ut tantummodo decorem habeantnon et usum sicut habet pectus virile mamillassicut facies barbam quam non esse munimentosed virili ornamento indicant puraelig faciesfœminarum quas utique infirmiores muniri tutiusconveniret Si ergo nullum membrum est in hisquidem conspicuis (unde ambigit nemo) quodita sit alicui operi accommodatum ut non etiamsit decorum sunt autem nonnulla quorumsolum decus et nullus est usus puto facileintelligi in conditione corporis dignitatemnecessitati fuisse praeliglatam Transitura est quippenecessitas tempusque venturum quando solainvicem pulchritudine sine ulla libidineperfruamur quod maxime ad laudemreferendum est Conditoris cui dicitur in Psalmo laquo Confessionem et decorem induisti502 raquo

V Jam caeligtera pulchritudo et utilitas crea tutoti quaelig [295] homini licet in istos laboresmiseriasque projecto atque damnato spectandaatque sumenda divina largitate concessa est quosermone terminari potest in cœli et terraelig etmaris multimoda et varia pulchritudine in ipsiuslucis tanta copia tamque mirabili specie in sole acluna et sideribus in opacitatibus nemorum incoloribus et odoribus florum in diversitate acmultitudine volucrum garrularum atque pictarumin multiformi specie tot tantorumque502 Psal CIII 1

363

animantium quorum illa plus habentadmirationis quaelig molis minimum (Plus enimformicularum et apicularum opera stupemusquam immensa corpora ballenarum ) in ipsiusquoque maris tam grandi spectaculo cum sesediversis coloribus induit velut vestibus etaliquando viride atque hoc multis modisaliquando purpureum aliquando caeligruleum estQuam porro delectabiliter spectatur etiamquandocumque turbatur et fit inde majorsuavitas quia sic demulcet intuentem ut nonjactet et quatiat navigantem Quid ciborumusquequaque copia contra famem Quidsaporum diversitas contra fastidium naturaeligdiffusa divitiis non coquorum arte ac laborequaeligsita Quanta in tam multis rebus tuendaelig acrecuperanda salutis auxilia Quam gratavicissitudo diei alternantis et noctis Aurarumquam blanda temperies In fruticibus etpecoribus indumentorum conficiendorum quantamateries Omnia commemorare quis possit Haeligc autem sola quaelig a me velut in quemdamaggerem sunt coarctata si vellem velut colligatainvolucra solvere atque discutere quanta mihimora esset in singulis quibus plurimacontinentur Et haeligc omnia miserorum suntdamnatorumque solatia non praeligmia beatorumQuaelig igitur illa sunt si tot ac talia et tanta suntista Quid dabit eis quos praeligdestinavit ad vitamqui haeligc dedit etiam eis quos praeligdestinavit ad

364

mortem Quaelig bona in illa beata [296] vita facieteos sumere pro quibus in hac misera unigenitumFilium suum voluit usque ad mortem mala tantaperferre Uncia Apostolus de ipsis in illudregnum praeligdestinatis loquens laquo Qui proprioinquit Filio non pepercit sed pro nobis omnibustradidit eum quomodo non et cum illo omnianobis donabit503 raquo Cum haeligc promissiocomplebitur quid erimus quales erimus Quaeligbona in illo regno accepturi sumusquandoquidem Christo moriente pro nobis talejam pignus accepimus Qualis erit spiritushominis nullum omnino habens vitium nec subquo jaceat nec cui cedat nec contra quod saltemlaudabiliter dimicet pacatissima virtuteperfectus Rerum ilii omnium quanta quamspeciosa quam certa scientia sine errore alicpiovel labore ubi Rei sapientia de ipso suo fontepotabitur cum summa felicitate sine ulladifficultate Quale erit corpus quod omni modospiritui subditum et eo sufficienter vivificatumnullis alimoniis indigebit Non enim animale sedspiritale erit habens quidem carnis sed sine ullacarnali corruptione substantiam

CAPUT XXV

De pervicacia quorumdam qui resurrectionem carnisquam sicut praeligdictum est totus mundus creditimpugnant

503 Rom VIII 32

365

VERUM de animi bonis quibus post hancvitam beatissimus perfruetur non a nobisdissentiunt philosophi nobiles de carnisresurrectione contendunt hanc [297] quantumpossunt negant Sed credentes multi negantespaucissimos reliquerunt et ad Christum qui hocquod istis videtur absurdum in sua resurrectionemonstravit fideli corde conversi sunt docti etindocti sapientes mundi et insipientes Hoc enimcredidit mundus quod praeligdixit Deus qui etiamhoc praeligdixit quod hanc rem mundus fueratcrediturus Neque enim Petri maleficiis eam cumlaude credentium tanto ante praelignuntiarecompulsus est504 Ille est enim Deus quem (sicutjam dixi aliquoties nec commemorare me piget)confitente Porphyrio atque id oraculis deorumsuorum probare cupiente ipsa numinaperhorrescunt quem sic laudavit ut eum etDeum patrem et regem vocaret Absit enim ut sicintelligenda sint quaelig praeligdixit quomodo volunt hiqui hoc cum mundo non crediderunt quodmundum crediturum esse praeligdixit Cur enim nonpotius ita sicut crediturus tanto ante praeligdictusest mundus non sicut paucissimi garriunt quihoc cum mundo quod crediturus praeligdictus estcredere noluerunt Si enim propterea dicunt aliomodo esse credenda ne si dixerint vana esseconscripta injuriam faciant illi Deo cui tammagnum perhibent testimonium tantam prorsus504 Vide supra lib XVIII c 53

366

ei vel etiam graviorem faciunt injuriam si aliterdicunt esse intelligenda non sicut mundus eacredidit quem crediturum ipse laudavit ipsepromisit ipse complevit Utrum enim non potestfacere ut resurgat caro et vivat in aeligternum anpropterea credendum non est id eum essefacturum quia malum est atque indignum Deo Sed de omnipotentia ejus qua tot et tanta facitincredibilia jam multa diximus Si volunt invenirequod omnipotens non potest habent prorsusego dicam mentiri non potest Credamus ergoquod potest non credendo quod non potest[298] Non itaque credentes quod mentiri possitcredant esse facturum quod se facturum essepromisit et sic credant sicut credidit mundusquem crediturum esse praeligdixit quem crediturumesse laudavit quem crediturum esse promisitquem credidisse jam ostendit Hoc autem malumesse unde demonstrant Non erit illic ullacorruptio quod est corporis malum De ordineelementorum jam disputavimus de aliis hominumconjecturis satis diximus quanta sit futura incorpore incorruptibili facilitas motus depraeligsentis bonaelig valetudinis temperamento quaeligutique nullo modo illi comparanda estimmortalitati in libro tertio-decimo satis utopinor ostendimus Legant superiora Operishujus qui vel non legerunt vel volunt recolerequod legerunt

CAPUT XXVI

367

Quomodo Porphyrii definitio qua beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonis sententiadestruatur qui dicit summum Deum diis promisisse utnunquam corporibus exuerentur

SED Porphyrius ait inquiunt ut beata sitanima corpus omne esse fugiendum Nihil ergoprodest quia incorruptibile diximus futurumcorpus si anima beata non erit nisi corpus omneeffugerit Sed jam et hinc in libro memoratoquantum oportuit disputavi verum hic unuminde tantum commemorabo Emendet libros suosistorum omnium magister Plato et dicat eorumdeos ut beati sint sua corpora fugituros id estesse morituros quos in cœlestibus corporibusdixit inclusos quibus tamen Deus a quo factisunt quo possent esse securi [299]immortalitatem ici est in eisdem corporibusaeligternam permansionem non eorum natura idhabente sed suo consilio praeligvalente promisitUbi etiam evertit illud quod dicunt quoniam estimpossibilis ideo resurrectionem carnis non essecredendam Apertissime quippe juxta eumdemphilosophum ubi diis a se lactis promisit Deusnon factus immortalitatem quod impossibile estse dixit esse facturum Sic enim eum locutumnarrat Plato laquo Quoniam estis orti inquitimmortales esse et indissolubiles non potestis tamen dissolvemini neque vos ulla mortis fataperiment nec erunt valentiora quam consiliummeum quod majus est vinculum ad

368

perpetuitatem vestram quam illa quibus estiscolligati505 raquo Si non solum absurdi sed surdi nonsunt qui haeligc audiunt non utique dubitant diisfactis alo illo Deo qui eos fecit secundumPlatonem quod est impossibile fuisse promissumQui enim dicit laquo Vos quidem immortales essenon potestis sed mea voluntate immortaleseritis raquo quid aliud dicit quam id quod fieri nonpotest me faciente tamen eritis Ille igiturcarnem incorruptibilem immortalem spiritalemresuscitabit qui juxta Platonem id quodimpossibile est se facturum esse promisit Quidadhuc quod promisit Deus quod Deopromittenti credidit mundus qui etiam ipsepromissus est crediturus esse impassibileclamant Quandoquidem nos Deum qui etiamsecundum Platonem facit impossibilia idfacturum esse clamamus Non ergo ut beataelig sintanimaelig corpus est omne fugiendum sed corpusincorruptibile recipiendum Et in quoconvenientius incorruptibili corpore laeligtabunturquam in quo corruptibili gemuerunt Sic enimnon in eis erit illa dira cupiditas quam posuit exPlatone Virgilius ubi ait

Rursus et incipiant in corpora velle reverti506 [300]

Sic inquam cupiditatem revertendi ad corporanon habebunt cum corpora in quaelig reverti

505 Vide supra lib XIII c 16506 Virg AEligneid VI

369

cupiunt secum habebunt et sic habebunt utnunquam non habeant nunquam ea prorsus velad exiguum quamlibet tempus ulla mortedeponant

CAPUT XXVII

De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyriiin quibus si uterque alteri cederet a veritate neuterdeviaret

SINGULA quaeligdam dixerunt Plato atquePorphyrius quaelig si inter se communicarepotuissent facti essent fortasse Christiani Platodixit sine corporibus animas in aeligternum esse nonposse Ideo enim dixit etiam sapientium animaspost quamlibet longum tempus tamen ad corporaredituras Porphyrius autem dixit animampurgatissimam cum redierit ad Patrem ad haeligcmala mundi nunquam esse redituram Ac per hocquod verum vidit Plato si dedisset Porphyrioetiam justorum atque sapientium purgatissimasanimas ad humana corpora redituras rursusquod verum vidit Porphyrius si dedisset Platoninunquam redituras ad miserias corruptibiliscorporis animas sanctas ut non singuli haeligcsingula sed ambo et singuli utrumque dicerentputo quod viderent esse jam consequens ut etredirent animaelig ab corpora et talia reciperentcorpora in quibus beate atque immortaliterviverent Quoniam secundum Platonem etiamsanctaelig animaelig ad humana corpora redibunt

370

secundum Porphyrium ad mala mundi hujussanctaelig animaelig non [301] redibunt Dicat itaquecum Platone Porphyrius laquo Redibunt adcorpora raquo dicat Plato cum Porphyrio laquo Nonredibunt ad mala raquo et ad ea corpora redireconsentient in quibus nulla patiantur mala Haeligcitaque non erunt nisi illa quaelig promittit Deusbeatas animas in aeligternum cum sua aeligterna carnefacturus Hoc enim quantum existimo jam facilenobis concederent ambo ut qui faterentur adimmortalia corpora redituras animas essesanctorum ad sua illas redire permitterent inquibus mala hujus saeligculi pertulerunt in quibusDeum ut his malis carerent pie fideliterquecoluerunt

CAPUT XXVIII

Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato velLabeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent

NONNULLI nostri propter quoddampraeligclarissimum loquendi genus et propternonnulla quaelig veraciter sensit amantes Platonemdicunt eum aliquid simile nobis etiam demortuorum resurrectione sensisse507 Quodquidem sic tangit in libris de Republica Tullius uteum lusisse potius quam quod id verum essetaffirmet dicere voluisse Inducit enim hominemrevixisse et narrasse quaeligdam quaelig platonicis

507 Vide Euseb lib XI de praeligpar Evang

371

disputationibus congruebantv Labeo etiam duosdicit uno die fuisse defunctos et occurrisseinvicem in quodam compito deinde ad corporasua jussos fuisse remeare et constituisse inter seamicos se esse victuros atque ita esse factumdonec postea morerentur508 Sed isti [302] auctorestalem resurrectionem corporis factam fuissenarrarunt quales fuerunt eorum quos resurrexissenovimus et huic quidem redditos vitaelig sed noneo modo ut non morerentur ulterius Mirabiliusautem quiddam Marcus Varro ponit in librisquos conscripsit de gente populi romani cujusputavi verba ipsa esse ponenda laquo Genethliaciquidam scripserunt inquit esse in renascendishominibus quam appellant παλιγγενεσίανGraeligci hac scripserunt confici in annis numeroquadringentis quadraginta ut idem corpus eteadem anima quaelig fuerint conjuncta in hominealiquando eadem rursus redeant inconjunctionem raquo Iste Varro quidem sive illiGenethliaci nescio qui (non enim nomina eorumprodidit quorum commemoravit sententiam)aliquid dixerunt quod licet falsum sit (cum enimsemel ad eadem corpora quaelig gesserunt animaeligredierint nunquam ea postea sunt relicturaelig)tamen multa illius impossibilitatis qua contra nosisti garriunt argumenta convellit et destruit Quienim hoc sentiunt sive senserunt non eis visumest fieri non posse ut dilapsa cadavera in aurasin508 Vide Plin lib VII c 53

372

pulverem in cinerem in humores in corporavescentium bestiarum vel ipsorum quoquehominum ad id rursus redeant quod fueruntQuapropter Plato et Porphyrius vel potiusquicumque illos diligunt et adhuc vivunt si nobisconsentiunt etiam sanctas animas ad corporaredituras sicut ait Plato nec tamen ad mala ullaredituras sicut ait Porphyrius ut ex his fiatconsequens quod fides praeligdicat Christiana taliacorpora recepturas in quibus sine ullo malo inaeligternum feliciter vivant assumant etiam hoc deVarrone ut ad eadem corpora redeant in quibusantea fuerunt et apud cos tota quaeligstio de carnisin aeligternum resurrectione solvetur [303]

CAPUT XXIX

De qualitate visionis qua in futuro saeligculo sanctiDeum videbunt

I NUNC jam quid acturi sint in corporibusimmortalibus atque spiritalibus sancti non adhuceorum carne carnaliter sed spiritaliter jamvivente quantum Dominus dignatur adjuvarevideamus Et illa quidem actio vel potius quiesatque otium quale futurum sit si verum velimdicere nescio Non enim hoc unquam per sensuscorporis vidi Si autem mente id est intelligentiavidisse me dicam quantum est aut quid estnostra intelligentia ad illam excellentiam Ibi estenim laquo Pax Dei quaelig sicut ait Apostolus superat

373

omnem intellectum509 raquo quem nisi nostrum autfortasse etiam sanctorum Angelorum non enimet Dei Si ergo sancti in Dei pace victuri suntprofecto in ea pace victuri sunt quaelig superatomnem intellectum Quoniam nostrum quidemsuperat non est dubium si autem superat etAngelorum ut nec ipsos excepisse videatur quiait laquo Omnem intellectum raquo secundum hocdictum esse debemus accipere quia pacem Deiqua ipse Deus pacatus est sicut novit Deus noneam nos sic possumus nosse nec ulli Angelilaquo Superat itaque omnem intellectum raquo nondubium quod praeligter suum Sed quia et nos promodo nostro pacis ejus participes facti summamin nobis atque inter nos et cum ipso pacemquantum nostrum suminum est obtinebimus isto modo pro suo modo sciunt eam sanctiAngeli homines autem [304] nunc longe infraquantumlibet provectu mentis excellantConsiderandum est enim quantus vir dicebat laquo Ex parte scimus et ex parte prophetamusdonec veniat quod perfectum est510 raquo Etlaquo Videmus nunc per speculum in aelignigmate tuncautem facie ad faciem511 raquo Sic jam vident sanctiAngeli qui etiam nostri Angeli dicti sunt quiaeruti de potestate tenebrarum et accepto Spirituspignore translati ad regnum Christi ad eos

509 Philip IV 7510 1 Cor XIII 9511 Ibid 12

374

Angelos jam coepimus pertinere cum quibusnobis erit sancta atque dulcissima de qua jam totlibros scripsimus Dei Civitas ipsa communis Sicsunt ergo Angeli nostri qui sunt Angeli Dei quemadmodum Christus Dei Christus est nosterDei sunt quia Deum non reliquerunt nostrisunt quia suos cives nos habere coeperunt Dixitautem Dominus Jesus laquo Videre ne contemnatisunum de pusillis istis Dico enim vobis quiaAngeli eorum in cœlis semper vident faciemPatris mei qui in cœlis est512 raquo Sicut ergo illivident ita et nos visuri sumus sed nondum itavidemus Propter quod ait Apostolus quod pauloante dixi laquo Videmus nunc per speculum inaelignigmate tunc autem facie ad faciem513 raquoPraeligmium itaque fidei nobis visio ista servatur dequa et Joannes apostolus loquens laquo Cumapparuerit inquit similes ei erimus quoniamvidebimus eum sicuti est514 raquo Facies autem Deimanifestatio ejus intelligenda est non aliquod talemembrum quale nos habemus in corpore atqueisto nomine nuncupamus

II Quapropter cum ex me quaeligritur quidacturi sint sancti in illo corpore spiritali non dicoquod jam video sed dico quod credo secundumillud quod in Psalmo lego laquo Credidi propter

512 Matth XVIII 10513 1 Cor XIII 12514 1 Joan III 2

375

quod locutus sum515 raquo Dico [305] itaque laquo Visurisunt Deum in ipso corpore sed utrum peripsum sicut per corpus nunc videmus solemlunam stellas mare ac terram et quaelig sunt inea raquo non parva quaeligstio est Durum est enimdicere quod sancti talia corpora tunc habebuntutnon possint oculos claudere atque aperire cumvolent Durius autem quod ibi Deum quisquisoculos clauserit non videbit Si enim prophetaElisaeligus puerum suum Giezi absens corpore viditaccipientem munera quaelig dedit ei Naaman Syrusquem Propheta memoratus a lepraelig deformitatemundaverat quod servus nequam domino suonon vidente516 latenter se fecisse putaverat quanto magis in illo corpore spiritali videbuntsancti omnia non solum si oculos claudantverumetiam unde sunt corpore absentes Tuncenim erit perfectum illud de quo loquensApostolus laquo Ex parte inquit scimus et ex parteprophetamus cum autem venerit quodperfectum est quod ex parte est evacuabitur517 raquoDeinde ut quomodo posset aliqua similitudineostenderet quantum ab illa quaelig futura est distethaeligc vita non qualiumcumque hominumverumetiam qui praeligcipua hic sanctitate suntpraeligditi laquo Cum essem inquit parvulus quasiparvulus sapiebam quasi parvulus loquebar quasi

515 Psal CXV 10516 4 Reg V 26517 1 Cor XIII 9 10

376

parvulus cogitabam cum autem factus sum virevacuavi ea quaelig parvuli erant Videmus nunc perspeculum in aelignigmate tunc autem facie adfaciem Nunc scio ex parte tunc autemcognoscam sicut et cognitus sum518 raquo Si ergo inhac vita ubi hominum mirabilium prophetia itacomparanda est illi vitaelig quasi parvuli ad juvenemvidit tamen Elisaeligus accipientem munera servumsuumubi ipse non erat ita-ne cum venerit quodperfectum est nec jam corpus corruptibileaggravabit animam sed incorruptibile nihilimpediet illi sancti ad ea quaelig videnda sunt oculis[306] corporeis quibus Elisaeligus absens ad servumsuum videndum non indiguit indigebunt Namsecundum interpretes Septuaginta ista sunt adGiezi verba Prophetaelig laquo Nonne cor meum iittecum quando conversus est vir de curru suo inobviam tibi et accepisti pecuniam519 raquo Sicutautem ex hebraeligo interpretatus est presbyterHieronymus laquo Nonne cor meum inquit inpraeligsenti erat quando reversus est homo de currusuo in occursum tui520 raquo Corde suo se dixit hocvidisse Propheta adjuto quidem mirabiliter nullodubitante divinitus Sed quanto amplius tuncomnes munere isto abundabunt cum Deus eritomnia in omnibus521 Habebunt tamen etiam illi

518 Ibid 11 12519 4 Reg V 26520 Sic legitur in Vulgata521 1 Cor XV 28

377

oculi corporei officium suum et in loco suoerunt uteturque illis spiritus per spiritale corpusNeque enim et ille Propheta quia non eis indiguitut videret absentem non eis usus est ad videndapraeligsentia quaelig tamen spiritu videre possetetiamsi illos clauderet sicut vidit absentia ubicum eis ipse non erat Absit ergo ut dicamus illossanctos in illa vita Deum clausis oculis nonvisuros quem spiritu semper videbunt

III Sed utrum videbunt et per oculoscorporis cum eos apertos habebunt inde quaeligstioest Si enim tantum poterunt in corpore spiritalieo modo utique etiam ipsi oculi spiritalesquantum possunt isti quales nunc habemus procul dubio per eos Deus videri non poteritLonge itaque alterius erunt potentiaelig si per eosvidebitur incorporea ilia natura quaelig noncontinetur loco sed ubique tota est Non enimquia dicimus Deum et in cœlo esse et in terra(ipse quippe ait per Prophetam laquo Cœlum etterram ego impleo522) raquo aliam partem dicturisumus eum in cœlo habere et in terra aliam sedtotus in cœlo [307] est totus in terra non alternistemporibus sed utrumque simul quod nullanatura corporalis potest Vis itaque praeligpollentioroculorum erit illorum non ut acrius videantquam quidam perhibentur videre serpentes velaquilaelig (quantalibet enim acrimonia cernendieadem quoque animalia nihil aliud possunt videre522 Jerem XXIII 24

378

quam corpora ) sed ut videant et incorporalia Etfortasse ista virtus magna cernendi data fuerit adhoram etiam in isto mortali corpore oculis sanctiviri Job quando ait ad Deum laquo In obauditu aurisaudiebam te prius nunc autem oculus meus vidette propterea despexi memetipsum et distabui etexistimavi me terram et cinerem523 raquo Quamvis hicnihil prohibeat oculum cordis intelligi de quibusoculis ait Apostolus laquo Illuminatos oculos haberecordis vestri524 raquo Ipsis autem videri Deum cumvidebitur Christianus ambigit nemo qui fideliteraccipit quod ait Deus ille magister laquo Beati mundicorde quoniam ipsi Deum videbunt525 raquo Sedutrum etiam corporalibus oculis ibi videatur hocin ista quaeligstione versamus

IV Illud enim quod scriptum est laquo Etvidebit omnis caro salutare Dei526 raquo sine ulliusnodo difficultatis sic intelligi potest ac si dictumfuerit laquo Et videbit omnis homo Christum Dei raquoqui utique in corpore visus est et in corporevidebitur quando vivos et mortuos judicabitQuod autem ipse sit salutare Dei multa sunt etalia testimonia Scripturarum sed evidentiusvenerandi illius senis Simeonis verba declarantqui cum infantem Christum accepisset in manussuas laquo Nunc inquit dimittis servum tuum

523 Job XLII 5 6 sec LXX524 Ephes I 18525 Matth V 8526 Luc III 6

379

Domine secundum verbum tuum in pace quoniam viderunt oculi mei Salutare tuum527 raquoIllud etiam quod [308] ait supra memoratus Jobsicut in exemplaribus quaelig ex hehraeligo suntinvenitur laquo Et in carne mea videbo Deum528 raquoresurrectionem quidem carnis sine dubioprophetavit non tamen dixit laquo Per carnemmeam raquo Quod quidem si dixisset posset DeusChristus intelligi qui per carnem in carnevidebitur nunc vero potest et sic accipi laquo Incarne mea videbo Deum raquo ac si dixisset laquo Incarne mea ero cum videbo Deum raquo Et illud quodait Apostolus laquo Facie ad faciem529 raquo non cogit utDeum per hanc faciem corporalem ubi sunt oculicorporales nos visuros esse credamus quemspiritu sine intermissione videbimus Nisi enimesset etiam interioris hominis facies non diceretidem Apostolus laquo Nos autem revelata faciegloriam Domini speculantes in eamdemimaginem transformamur de gloria in gloriamtanquam a Domini spiritu530 raquo Nec aliterintelligimus quod in Psalmo canitur laquo Acceditead eum et illuminamini et facies vestraelig nonerubescent531 raquo Fide quippe acceditur ad Deumquam cordis constat esse non corporis Sed quia

527 Id II 29528 Sic habet Vulgata Job XIX 26529 1 Cor XIII 12530 2 Cor III 18531 Psal XXIII 6

380

spiritale corpus nescimus quantos habebitaccessus (de re quippe inexperta loquimur ) ubialiqua quaelig aliter intelligi nequeat divinarumScripturarum non occurrit et succurrit auctoritasnecesse est ut contingat in nobis quod legitur inlibro Sapientiaelig laquo Cogitationes mortalium timidaeliget incertaelig providentiaelig nostraelig532 raquo

V Ratiocinatio quippe illa philosophorumqua disputant ita mentis aspectu intelligibiliavideri et sensu corporis sensibilia id estcorporalia ut nec intelligibilia per corpus neccorporalia per se ipsam mens valeat intueri siposset nobis esse certissima profecto certumesset per oculos corporis etiam spiritalis nullomodo posse videri [309] Deum Sed istamratiocinationem et vera ratio et prophetica irridetauctoritas Quis enim ita sit aversus a vero utdicere audeat Deum corporalia ista nescire Numquid ergo corpus habet per cujus oculos eapossit addiscere Deinde quod de prophetaElisaeligo paulo ante diximus nonne satis indicatetiam spiritu533 non per corpus corporalia possecerni Quando enim servus ille numera accepitutique corporaliter gestum est quod tamenPropheta non per corpus sed per spiritum viditSicut ergo constat videri corpora spiritu quid sitanta erit potentia spiritalis corporis ut corporevideatur et spiritus Spiritus enim est Deus

532 Sap IX 14533 4 Reg V 26

381

Deinde vitam quidem suam qua nunc vivit incorpore et haeligc terrena membra vegetat facitqueviventia interiore sensu quisque non percorporeos oculos novit aliorum vero vitas cumsint invisibiles per corpus videt Nam undeviventia discernimus a non viventibus corporanisi corpora simul vitasque videamus quas nisiper corpus videre non possumus Vitas autemsine corporibus corporeis oculis non videmus

VI Quamobrem fieri potest valdequecredibile est sic nos esse visuros mundana tunccorpora cœli novi et terraelig novaelig ut Deum ubiquepraeligsentem et universa etiam corporaliagubernantem per corpora quaelig gestabimus etquaelig conspiciemus quaquaversum oculosduxcrimus clarissima perspicuitate videamus nonsicut nunc invisibilia Dei per ea quaelig facta suntintellecta conspiciuntur per speculum inaelignigmate et exparte534 ubi plus in nobis valetfides qua credimus quam rerum corporaliumspecies quam per oculos cernimus corporalesSed sicut homines inter quos viventes motusquevitales exerentes vivimus mox ut aspicimus noncredimus vivere sed videmus cum eorum vitamsine corporibus videre [310] nequeamus quamtamen in eis per corpora remota omniambiguitate conspicimus ita quacumquespiritalia illa lumina corporum nostrorumcircumferemus incorporeum Deum omnia534 Rom I 20 et 1 Cor XIII 12

382

regentem etiam per corpora contuebimur Autergo per illos oculos sic videbitur Deus ut aliquidhabeant in tanta excellentia menti simile quo etincorporea natura cernatur quod ullis exemplissive Scripturarum testimoniis divinarum veldifficile vel impossibile est ostendere aut quodest ad intelligendum facilius ita Deus nobis eritnotus atque conspicuus ut videatur spiritu asingulis nobis in singulis nobis videatur ab alteroin altero videatur in se ipso videatur in cœlonovo et in terra nova atque in omni quaelig tuncfuerit creatura videatur et per corpora in omnicorpore quocumque fuerint spiritalis corporisoculi acie perveniente directi Patebunt etiamcogitationes nostras invicem nobis Tunc enimimplebitur quod Apostolus cum dixisset laquo Nolite ante tempus judicare quidquam raquo moxaddidit laquo Donec veniat Dominus et illuminetabscondita tenebrarum et manifestabitcogitationes cordis et tunc laus erit unicuique aDeo535 raquo

CAPUT XXX

De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo

I QUANTA erit illa felicitas ubi nullum eritmalum nullum latebit bonum vacabitur Deilaudibus qui erit omnia in omnibus Nam quidaliud agatur ubi neque [311] ulla desidia

535 1 Cor IV 5

383

cessabitur neque ulla indigentia laborabiturnescio Admoneor etiam sancio Cantico ubi legovel audio laquo Beati qui habitant in domo tuaDomine in saeligcula saeligculorum laudabunt te536 raquoOmnia membra et viscera incorruptibilis corporisquaelig nunc videmus per usus necessitatis variosdistributa quoniam tunc non erit ipsa necessitassed plena certa secura sempiterna felicitasproficient in laudibus Dei Omnes quippe illi dequibus jam sum locutus qui nunc latentharmoniae corporalis numeri non latebuntintrinsecus et extrinsecus per corporis cunctadispositi et cum caeteris rebus quaelig ibi magnaeligatque mirabiles videbuntur rationales mentes intanti artificis laudem rationabilis pulchritudinisdelectatione succendent Qui motus illic taliumcorporum sint futuri temere definire non audeoquod excogitare non valeo Tamen et motus etstatus sicut ipsa species decens erit quicumqueerit ubi quod non decebit non erit Certe ubivolet spiritus ibi protinus erit corpus nec voletaliquid spiritus quod nec spiritum possit decerenec corpus Vera ibi gloria erit ubi laudantis necerrore quisquam nec adulatione laudabitur Verushonor qui nulli negabitur digno nulli defereturindigno sed nec ad eum ambiet ullus indignusubi nullus permittetur esse nisi dignus Vera paxubi nihil adversi nec a se ipso nec ab alioquisquam patietur Praeligmium virtutis erit ipse qui536 Psal LXXXIII 5

384

virtutem dedit eique se ipsum quo melius etmajus nihil possit esse promisit Quid est enimaliud quod per Prophetam dixit laquo Ero illorumDeus et ipsi erunt mihi plebs537 raquo nisi laquo Ego erounde satientur Ego ero quaeligcumque abhominibus honeste desiderantur et vita et saluset victus et copia et gloria et honor et pax etomnia bona raquo Sic enim et illud recte intelligiturquod [312] ait Apostolus laquo Ut sit Deus omnia inomnibus538 raquo Ipse finis erit desideriorumnostrorum qui sine fine videbitur sine fastidioamabitur sine fatigatione laudabitur Hoc munushic affectus hic actus profecto erit omnibus sicutipsa vita aeligterna communis

II Caeligterum qui futuri sint pro meritispraeligmiorum etiam gradus honorum atquegloriarum quis est idoneus cogitare quanto magisdicere Quod tamen futuri sint non estambigendum Atque id etiam beata Civitas illamagnum in se bonum videbit quod nullisuperiori ullus inferior invidebit sicut nunc noninvident Archangelis Angeli caeligteri tamque noletesse unusquisque quod non accepit quamvis sitpacatissimo concordiaelig vinculo ei qui accepitobstrictus quam nec in corpore vult oculus essequi est digitus cum membrum utrumquecontineat totius carnis pacata compago Sic itaque

537 Levit XXVI 12538 1 Cor XV 28

385

habebit donum alius alio minus ut hoc quoquedonum habeat ne velit amplius

III Nec ideo liberum arbitrium nonhabebunt quia peccata cos delectare nonpoterunt Magis quippe erit liberum adelectatione peccandi usque ad delectationemnon peccandi indeclinabilem liberatum Namprimum liberum arbitrium quod homini datumest quando primum creatus est rectus potuit nonpeccare sed potuit et peccare hoc autemnovissimum eo potentius erit quo peccare nonpoterit Verum hoc quoque Dei munere non suaeligpossibilitate naturaelig Aliud est enim esse Deum aliud participem Dei Deus natura peccare nonpotest particeps vero Dei ab illo accipit utpeccare non possit Servandi autem gradus erantdivini muneris ut primum daretur liberumarbitrium quo non peccare posset homo novissimum quo peccare non posset atque illudad [313] comparandum meritum hoc adrecipiendum praeligmium pertineret Sed quiapeccavit ista natura cum peccare potuit largioregratia liberatur ut ad eam perducatur libertatemin qua peccare non possit Sicut enim primaimmortalitas fuit quam peccando Adam perdiditposse non mori novissima erit non posse mori ita primum liberum arbitrium posse non peccarenovissimum non posse peccare Sic enim eritinamissibilis voluntas pietatis et aequitatisquomodo est felicitatis Nam utique peccando

386

nec pietatem nec felicitatem tenuimusvoluntatem vero felicitatis nec perdita felicitateperdidimus Certe Deus ipse numquid quoniampeccare non potest ideo liberum arbitriumhabere negandus est Erit ergo illius Civitatis etuna in omnibus et inseparabilis in singulisvoluntas libera ab omni malo liberata et impletaomni bono fruens indeficienter aeligternorumjocunditate gaudiorum oblita culparum oblitapœnarum nec tamen ideo suaelig liberationis oblitaut liberatori suo non sit grata

IV Quantum ergo attinet ad scientiamrationalem memor praeligteritorum etiam malorumsuorum quantum autem ad experientis sensumprorsus immemor Nam et peritissimus medicussicut arte sciuntur omnes fere morbos corporisnovit sicut autem corpore sentiuntur plurimosnescit quos ipse non passus est Ut ergo scientiaeligmalorum duaelig sunt una qua potentiam mentisnon latent altera qua experientis sensibusinhaeligrent (Aliter quippe sciuntur omnia vitia persapientiaelig doctrinam aliter per insipientispessimam vitam ) ita et obliviones malorum duaeligsunt Aliter ea namque obliviscitur eruditus etdoctus aliter expertus et passus ille si peritiamnegligat iste si miseria careat Secundum hancoblivionem quam posteriore loco posui nonerunt memores [314] sancti praeligteritorummalorum carebunt enim omnibus ita ut penitusdeleantur de sensibus eorum Ea tamen potentia

387

scientiaelig quaelig magna in eis erit non solum suapraeligterita sed etiam damnatorum eos sempiternamiseria non latebit Alioquin si se fuisse miserosnescituri sunt quomodo sicut ait Psalmus laquo Misericordias Domini in aeligternumcantabunt539 raquo Quo cantico in gloriam gratiaeligChristi cujus sanguine liberati sumus nihil eritprofecto illi jocundius Civitati Ibi perficieturlaquo Vacate et videte quoniam ego sum Deus540 raquoQuod erit vere maximum sabbatum non habensvesperam quod commendavit Dominus in primisoperibus mundi ubi legitur laquo Et requievit Deusdie septimo ab omnibus operibus suis raquo quaeligfecit et benedixit Deus diem septimum etsanctificavit eum quia in eo requievit ab omnibusoperibus suis quaelig inchoavit Deus facere541 raquo Diesenim septimus etiam nos ipsi erimus quando ejusfuerimus benedictione et sanctificatione pleniatque refecti Ibi vacantes videbimus quoniamipse est Deus quod nobis ipsi esse voluimusquando ab illo cecidimus audientes a seductore laquo Eritis sicut dii542 raquo et recedentes a vero Deoquo faciente dii essemus ejus participatione nondesertione Quid enim sine illo fecimus nisi quodin ira ejus defecimus543 A quo refecti et gratia

539 Psal LXXXVIII 2540 Id XLV 11541 Gen II 2 3542 Id III 5543 Psal LXXXIX 9

388

majore perfecti vacabimus in aeligternum videntesquia ipse est Deus quo pleni erimus quando ipseerit omnia in omnibus Nam et ipsa bona operanostra quando ipsius potius intelliguntur essequam nostra tunc nobis ad hoc sabbatumadipiscendum imputantur Quia si nobis eatribuerimus servilia erunt cum de sabbatodicatur laquo Omne opus servile in eo nonfacietis544 raquo Propter quod et per Ezechielemprophetam [315] dicitur laquo Et sabbata mea dedieis in signum inter me et inter eos ut scirent quiaego Dominus qui sanctifico eos545 raquo Hoc perfectetunc sciemus quando perfecte vacabimus etperfecte videbimus quia ipse est Deus

V ipse etiam numerus aeligtatum veluti dierumsi secundum eos articulos temporis computeturqui in Scripturis videntur expressi istesabbatismus evidentius apparebit quoniamseptimus invenitur ut prima aeligtas tanquam diesprimus sit ab Adam usque ad diluvium secundainde usque ad Abraham non aequalitatetemporum sed numero generationum denasquippe habere reperiuntur Hinc jam sicutMatthaeligus evangelista determinat tres aeligtatesusque ad Christi subsequuntur adventum quaeligsingulaelig denis et quaternis generationibusexplicantur ab Abraham usque ad David unaaltera inde usque ad transmigrationem in

544 Deut V 14545 Ezech XX 12

389

Babyloniam tertia inde usque ad Christi carnalemnativitatem Fiunt itaque omnes quinque Sextanunc agitur nullo generationum numerometienda propter id quod dictum est laquo Non estvestrum scire tempora quaelig Pater posuit in suapotestate546 raquo Post hanc tanquam in die septimorequiescet Deus cum eumdem septimum diemquod nos erimus in se ipso Deo facietrequiescere De istis porro aeligtatibus singulis nuncdiligenter longum est disputare Haeligc tamenseptima erit sabbatum nostrum cujus finis nonerit vespera sed dominicus dies velut octavusaeligternus qui Christi resurrectione sacratus estaeligternam non solum spiritus verumetiam corporisrequiem praeligfigurans Ibi vacabimus etvidebimus videbimus et amabimus amabimuset laudabimus Ecce quod erit in fine sine fineNam quis alius noster est finis nisi pervenire adregnum cujus nullus est finis [316]

VI Videor mihi debitum ingentis hujusOperis adjuvante Domino reddidisse Quibusparum vel quibus nimium est mihi ignoscant quibus autem satis est non mihi sed Deo matumgratias congratulantes agant Amen

546 Act I 7

390

INDEX TOMI QUARTI DE CIVITATE DEILIBER XIXIn quo de finibus utriusque Civitatis terrenos ac

cœlestis disputatur Recensentur de bonorum etmalorum finibus opiniones philosophorum quibeatitudinem in hac vita facere ipsi sibi frustraconati sunt qui dum operosius refelluntur ipsiusCivitatis cœlestis seu populi Christiani beatitudo etpax quaelignam sil qualisve hic haberi vel in futurumsperari possit demonstratur3

CAP I Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavitducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varroperspexerit3

II Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summiboni definitionem Varro perveniat quarum tamenuna sit eligenda10

III De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam Varro definiatsequens veteris Academiaelig Antiocho auctoresententiam12

[522]CAP IV De summo bono el summo malo quid

Christiani sentiant contra philosophos qui summumbonum in se sibi esse dixerunt16

V De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur25

VI De errore humanorum judiciorum cum veritas latet27

VII De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur29

VIII Quod amicitia bonorum secura esse non possitdura a periculis quaelig in hac vita sunt trepidarinecesse sit31

391

IX De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propterfallaciam daeligmonum in quos inciderunt qui multossibi deos colendos putarunt33

X Quis fructus Sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit35

XI De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio36

XII Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sinecujus appetitu nulla natura sit37

XIII De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege naturaelig dumsub justo judice ad id quisque pervenit ordinationequod meruit voluntate43

XIV De ordine ac lege sive cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominandoconsuliturcui et consulendo servitur47

XV De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatisetiam si non est mancipium alterius hominis servusest propriaelig libidinis49

XVI De aeligquo jure dominandi52XVII Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacem

habeat et unde discordiam53XVIII Quam diversa sit Academiaelig novaelig ambiguitas a

constantia fidei christianaelig56XIX De habitu et moribus populi christiani57XX Quod cives Sanctorum in vitaelig hujus tempore spe

beati sint59XXI An secundum definitiones Scipionis quaelig in

dialogo Ciceronis sunt unquam fuerit romanarespublica60

xxn An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari64

392

XXIII Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsaesse de Christo65

[523]CAP XXIV Qua definitione constet populi et reipublicaelig

nuncupationem recte sibi non solum Romanos sedetiam regna alia vindicare74

XXV Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi nonest vera religio75

XXVI De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum in hoc peregrinus estmundo76

XXVII De pace servientium Deo cujus perfectatranquillitas in hac temporali vita non potestapprehendi77

XXVIII In quem finem venturus sit exitus impiorum 79LIBER XXDe Judicio novissimo deque testimoniis cum novi tum

veteris instrumenti quibus denuntiatur futurum81CAP I Quod quamvis omni tempore Deus judicet in

hoc tamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum81

II De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari83

III Quod in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig inhac vita et bonis et malis sunt communia disputarit86

IV Quod ad disserendum de novissimo judicio DeiNovi primum Testamenti ac deinde Veteristestimonia prolaturus sit88

V Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur89

VI Quaelig sit prima resurrectio quaelig secunda95VII De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in

Apocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur99

VIII De alligatione et solutione diaboli105

393

IX Quod sit regnum Sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno111

X Quid respondendum sit eis qui putantresurrectionem ad sola corpora non etiam adanimas pertinere117

XI De Gog et Magog quos ad persequendamEcclesiam Dei solutus prope finem saeligculi diabolusincitabit119

XII An ad ultimum supplicium pertineat impiorumquod descendisse ignis de cado et eosdemcomedisse memoratur121

XIII Au tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit123

[524]CAP XIV De damnatione diaboli cum suis et per

recapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis126

XV Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt129

XVI De cœlo novo et terra nova131XVII De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finem 133XVIII Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio

praeligdicarit136XIX Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus

scripserit et de manifestatione Antichristi cujustempus dies Domini subsequetur139

XX Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit144

XXI Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectioneet de retributione judicii sit locutus149

XXII Qualis futura sit egressio Sanctorum ad videndaspœnas malorum157

XXIII Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque Sanctorum159

394

XXIV In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur163

XXV De prophetia Malachiaelig qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatoriaspœnas facienda mundatio170

XXVI De sacrificiis quaelig Sancti offerent Deo sicplacitura quomodo in diebus pristinis et annisprioribus placuerunt172

XXVII De separatione bonorum et malorum perquamnovissimi judicii discretio declaratur177

XXVIII De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat178

XXIX De adventu Eliaelig ante judicium cujuspraeligdicatione Scripturarum secreta reserante Judaeligiconvertentur ad Christum180

XXX Quod in libris Veteris Testamenti cum Deuslegitur judicaturus non evidenter Christi personamonstretur sed ex quibusdam testimoniis ubiDominus Deus loquitur appareat non dubie quodipse sit Christus182

[525]LIBER XXIDe fine debito Civitatis diaboli supplicio scilicet

damnatorum sempiterno deque humanis contraillud incredulorum argumentis192

CAP I De ordine disputationis qua prius disserendumest de perpetuo supplicio damnatorum cum diaboloquam de aeligterna felicitate Sanctorum192

II An possint corpora in ustione ignis esse perpetua 193III An consequens sit ut corporum dolorem sequatur

carnis interitus194IV De naturalibus exemplis quorum consideratio

doceat posse inter cruciatus viventia corporapermanere198

V Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum202

395

VI Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraqueautem daeligmonum arte composita206

VII Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris210

VIII Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notumincipit esse diversum214

IX De gehenna et aeligternarum qualitate pœnarum220X An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignos

spiritusid est daeligmones incorporeos tactu suoadurere223

XI An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extentiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum225

XII De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiamfuerint Salvatoris228

XIII Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi229

XIV De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio231

XV Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem233

XVI Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates235

[526]CAPXVII De his qui putant nullorum hominum pœnas

in aeligternum esse mansuras237XVIII De his qui novissimo judicio propter

intercessiones Sanctorum neminem hominumputant esse damnandum238

XIX De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi242

396

XX De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renali etiamsi postea in multacrimina erroresque proruperint indulgentiampollicentur242

XXI De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et ob hoc uri meruerinttamen propter fidei fundamentum salvandos essedefiniunt243

XXII De his qui putant ea crimina quaelig intereleemosynarum opera committuntur addamnationis judicium non vocari244

XXIII Contra opinionem eorum qui dicunt nec diabolinec hominum malorum perpetua futura supplicia246

XXIV Contra eorum sensum qui in judicio Deiomnibus reis propter Sanctorum preces putant esseparcendum248

XXV An hi qui inter haeligreticos baptizati sunt etdeteriores postea male vivendo facti sunt vel lii quiapud catholicos renati ad haeligreses aut schismatatransierunt vel hi qui a catholicis apud quos renatisunt non recedentes criminose vivere perstiteruntpossint privilegio sacramentorum remissionemaeligterni sperare supplicii257

XXVI Quid sit in fundamento habere Christum etquibus spondeatur salus quasi per ignis usturam 262

XXVII Contra eorum persuasionem qui putant sibi nonobfutura peccata in quibus cum eleemosynasfacerent perstiterunt269

LIBER XXIIDe fine debito Civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitate

Sanctorum Astruitur fides resurrectionis corporumet explicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturisint in corporibus immortalibus atque spiritalibussancti opus terminatur281

CAP I De conditione Angelorum et hominum281

397

II De aeligterna Dei et incommutabili voluntate283III De promissione aeligternaelig beatitudinis Sanctorum et

perpetuis suppliciis impiorum286IV Contra sapientes mundi qui putant terrena

hominum corpora ad cœleste habitaculum nonposse transferri287

[527]Cap V De resurrectione carnis quam quidam mundo

credente non credunt289VI Quod Horna conditorem suum Romulum diligendo

deum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit292

VII Quod ut mundus in Christum crederet virtutisfuerit divinaelig non persuasionis humanaelig297

VIII De miraculis quaelig ut mundus iu Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt 298

IX Quod universa miracula quaelig per Martyres in Christinomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt319

X Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quamdaeligmones qui ob hoc quaeligdam faciunt ut ipsi diiesse credantur321

XI Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœloesse non posse323

XII Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident327

XIII An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum330

XIV An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu331

XV An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora332

XVI Qualis intelligenda sit Sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei334

398

XVII An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum335

XVIII De viro perfecto id est Christo et corpore ejusid est Ecclesia quaelig est ipsius plenitudo337

XIX Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vitahumano contraria sunt decori in resurrectione nonsint futura ubi manente naturali substantia in unampulchritudinem et qualitas concurret et quantitas 339

XX Quod in resurrectione mortuorum naturacorporum quibuslibet modis dissipatorum inintegrum undecumque revocanda sit343

XXI De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur346

XXII De miseriis ac malis quibus humanum genusmerito primaelig praeligvaricationis obnoxium esi et aquibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur348

[528]CAP XXIII De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis

malisque communia sunt ad Justorum laboremspecialiter pertinent353

XXIV De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit356

XXV De pervicacia quorumdam qui resurrectionemcarnis quamsicut praeligdictum est totus munduscredit impugnant365

XXVI Quomodo Porphyrii definitio quaelig beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonissententia destruatur qui dicit summum Deum diispromisisse ut nunquam corporibus exuerentur367

XXVII De contrariis definitionibus Platonis atquePorphyrii in quibus si uterque alteri cederet averitate neuter deviaret370

XXVIII Quid ad veram resurrectionis fidem vel Platovel Labeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent371

399

XXIX De qualitate visionis qua in futuro saeligculo SanctiDeum videbunt373

XXX De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo383

400

i CHRISTUM Deum esse profitebantur aperteMartyres quando diis sacrificare jussirespondebant se uni Deo et Christo sacrificare Sicbeata Crispina quaelig passa est Diocletiano II etMaximiano Augusto Consulibus die Nonarumdecembrium apud Coloniam Thebestinam subAnulino proconsule sicuti ferunt passionis illiusActa in veterum Analectorum Tomo III Nunquamego inquit sacrificavi nec sacrifico nisi uni Deo etDomino nostro Jesu Christo Filio ejus qui natus est etpassusEt Mammarius martyr quem sub eodemAnulino proconsule in civitate Vagensi passumimperante Maximiano et Gal testantur Acta inVet Analect Tomo VII publicata Nunquamsacrifico daeligmonus sed uni Deo etcAtque aliquantopost Domino ait Jesu Christo sacrificamus qui fecitcœlum et terram mare et omnia quaelig in eis sunt huic Deocredimus et seruimus Hanc de Christo fidemcultumque ipsius in Apostolos referebant ipsimetpagani ut videre est supra lib XVIII c 53 et lib Ide consensu Evangel c 7 Cyprianus etiam (quodhic non praetereundum silentio) Christi et DeiPontifex appellatur a Pontio in ipsius vita

ii Hoc non de se suisve temporibus Ciceroqui anno ab urbe condita circiter septingentesimoscribebat sed de Scipione Africano minore etLaeliglio dixit quos disserentes illis de Republica librisinducebat ex dictis supra lib II c 21 Porro Scipiofloruisse fertur a sexcentesimo ad sexcentesimumvigesimum Urbis conditaelig Laelius autem annosexcentesimo-septimo consulatum gessissetraditur

iii Folles dicti nummi a saeligculo quo conduntur genus monetaelig est alias aeligreaelig alias argenteaelig Porrofolles accipiendi istinc non argentei sed aeligrei

ejusdem fere valoris atque asses et solidi monetaenostraelig gallicanaelig ut putat Sirmondus adSermonCCCLXXXIX qui alias XL interSirmondianos Suidas autem follem obolum essedicit ad voces φόλλεις et κέρματα Nominanturpraeligterea folles in lib III contra Crescon c 29necnon lib I Evodii de miraculis Stephani c 14

iv Hinc vero intelligimus scriptum hunccelibrum sub finem anui 426 aut non multo seriusNam extabat jam Hippone ista Stephani martyrisMemoria cum illud ibi contigit quod moxreferendum est in Pauli et Palladiaelig curationemiraculum Ea autem curatio pertinet ad annum425 quod quidem Lac ratione deprehenditur Inlibello suo qui Sermone Augustini cccxxiicontinetur testatur Paulus se ac sororem Palladiamvisione Kalendarum Januariarum die admonitosdivinitusfuisse ut Hipponem irent ibique fore ut sanitatemintra tertium mensem reciperent id est intra mensemMartium Paulus porro sanitatem ipse diedominico Paschaelig soror vero ipsius ex dominicoPaschaelig die tertio recuperasse hic narratur AtquiPascha ab anno 415 quo reliquiaelig Stephanimartyris in Palaeligstina detectaelig sunt usque ad 427quo Vandali Africam occuparunt non incidit inmensem Martium nisi forte anno 425 quo festumPaschaelig dicit Bucherius a Latinis nonnullis 22 dieMartii celebratum tametsi ex litteraelig Dominicalisobservatione occurrere debuisset die Aprilis 19sicuti ad praeligdictum Sermonem CCCXXXIInotabimur De Stephani martyris revelatione et deipsius miraculis scripta Aviti Luciani Severi etEvodii nomine vulgata exhibentur in septimiMaurinorum Tomi Appendice

v Herum Pamphilium qui in acie occubuitPlato in fine lib de Republica decimo postmortem die redditum vitaelig scribit Hanc Cicerofabulaminquit Macobr lib I Somnii licet ab indoctisquasi ipse vere conscius doleat irrisam exemplum tamenstolidaelig reprehensionis vitans excitari narraturum quamreviviscere maluit

• LIBER XIX
• • CAPUT I
  • CAPUT II
  • CAPUT III
  • CAPUT IV
  • CAPUT V
  • CAPUT VI
  • CAPUT VII
  • CAPUT VIII
  • CAPUT IX
  • CAPUT X
  • CAPUT XI
  • CAPUT XII
  • CAPUT XIII
  • CAPUT XIV
  • CAPUT XV
  • CAPUT XVI
  • CAPUT XVII
  • CAPUT XVIII
  • CAPUT XIX
  • CAPUT XX
  • CAPUT XXI
  • CAPUT XXII
  • CAPUT XXIII
  • CAPUT XXIV
  • CAPUT XXV
  • CAPUT XXVI
  • CAPUT XXVII
  • CAPUT XXVIII
  • • Liber XX
    • • CAPUT I
      • CAPUT II
      • CAPUT III
      • CAPUT IV
      • CAPUT V
      • CAPUT VI
      • CAPUT VII
      • CAPUT VIII
      • CAPUT IX
      • CAPUT X
      • CAPUT XI
      • CAPUT XII
      • CAPUT XIII
      • CAPUT XIV
      • CAPUT XV
      • CAPUT XVI
      • CAPUT XVII
      • CAPUT XVIII
      • CAPUT XIX
      • CAPUT XX
      • CAPUT XXI
      • CAPUT XXII
      • CAPUT XXIII
      • CAPUT XXIV
      • CAPUT XXV
      • CAPUT XXVI
      • CAPUT XXVII
      • CAPUT XXVIII
      • CAPUT XXIX
      • CAPUT XXX
      • • LIBER XXI
        • • CAPUT I
          • CAPUT II
          • CAPUT III
          • CAPUT IV
          • CAPUT V
          • CAPUT VI
          • CAPUT VII
          • CAPUT VIII
          • CAPUT IX
          • CAPUT X
          • CAPUT XI
          • CAPUT XII
          • CAPUT XIII
          • CAPUT XIV
          • CAPUT XV
          • CAPUT XVI
          • CAPUT XVII
          • CAPUT XVIII
          • CAPUT XIX
          • CAPUT XX
          • CAPUT XXI
          • CAPUT XXII
          • CAPUT XXIII
          • CAPUT XXIV
          • CAPUT XXV
          • CAPUT XXVI
          • CAPUT XXVII
          • • LIBER XXII
            • • CAPUT I
              • CAPUT II
              • CAPUT III
              • CAPUT IV
              • CAPUT V
              • CAPUT VI
              • CAPUT VII
              • CAPUT VIII
              • CAPUT IX
              • CAPUT X
              • CAPUT XI
              • CAPUT XII
              • CAPUT XIII
              • CAPUT XIV
              • CAPUT XV
              • CAPUT XVI
              • CAPUT XVII
              • CAPUT XVIII
              • CAPUT XIX
              • CAPUT XX
              • CAPUT XXI
              • CAPUT XXII
              • CAPUT XXIII
              • CAPUT XXIV
              • CAPUT XXV
              • CAPUT XXVI
              • CAPUT XXVII
              • CAPUT XXVIII
              • CAPUT XXIX
              • CAPUT XXX

efficiat hominem beatum Illud enim est finisboni nostri propter quod appetenda sunt caeligteraipsum autem propter se ipsum et illud finis malipropter quod vitanda sunt caeligtera ipsum autempropter se ipsum Finem ergo boni nunc dicimusnon quo consumatur ut non sit sed quoperficiatur ut plenum sit et finem mali non quoesse desinat sed quo usque nocendo perducatFines itaque isti sunt summum bonum etsummum malum De quibus inveniendis atque inhac vita summo bono adipiscendo vitando autemsummo malo multum sicut dixi laboraveruntqui studium sapientiae in hujus saeligculi vanitateprofessi sunt nec tamen eos quamvis diversiserrantes modis naturaelig limes in tantum ab itinereveritatis deviare permisit ut non alii in animo aliiin corpore alii in utroque fines bonorumponerent et malorum Ex qua tripertita velutgeneralium distributione sectarum Marcus Varroin libro de Philosophia tam multam dogmatumvarietatem diligenter et subtiliter scrutatusadvertit ut ad ducentas-octoginta-octo sectasnon quaelig jam essent sed quaelig esse possentadhibens quasdam differentias facillimeperveniret

II Quod ut breviter ostendam inde oportetincipiam quod ipse advertit ei posuit in libromemorato quatuor [5] esse quaeligdam quaelighomines sine magistro sine ullo doctrinaeligadminiculo sine industria vel arte vivendi quaelig

4

virtus dicitur et procul dubio discitur velutnaturaliter appetunt aut voluptatem quadelectabiliter movetur corporis sensus autquietem qua fit ut nullam molestiam quisquecorporis patiatur aut utramque quam tamen unonomine voluptatis Epicurus appellat autuniversaliter prima naturae in quibus et haeligc suntet alia vel in corpore ut membrorum integritaset salus atque incolumitas ejus vel in animo utsunt ea quaelig vel parva vel magna in hominumreperiuntur ingeniis Haeligc igitur quatuor id estvoluptas quies utrumque prima naturae ita suntiu nobis ut vel virtus quam postea doctrinainserit propter haeligc appetenda sit aut ista proptervirtutem aut utraque propter se ipsa ac per hocfiunt hinc duodecim sectaelig per hanc enimrationem singulaelig triplicantur quod cum in unademonstravero difficile non erit id in caeligterisinvenire Cum ergo voluptas corporis animivirtuti aut subditur aut praeligfertur aut jungiturtripertita variatur diversitate sectarum Subditurautem virtuti quando in usum virtutis assumiturPertinet quippe ad virtutis cilicium et viverepatriaelig et propter patriam filios procreare quorum neutrum fieri potest sine corporisvoluptate Vani sine illa nec cibus polusquesumitur ut vivatur nec concumbitur utgeneratio propagetur Cum vero praeligfertur virtutiipsa appetitur propter se ipsam virtus autemassumenda creditur propter illam id est ut nihil

5

virtus agat nisi ad consequendam velconservandam corporis voluptatem quaelig vitadeformis est quidem quippe ubi virtus servitdominaelig voluptati quamvis nullo modo haeligcdicenda sit virtus sed tamen etiam ista horribilisturpitudo quosdam philosophos patronos etdefensores suos habuit Virtuti porro Voluptasjungitur quando neutra earum [6] propteralteram sed propter se ipsas ambaelig appetunturQuapropter sicut voluptas vel subditavel praeliglatavel juncta virtuti tres sectas facit ita quies itautrumque ita prima naturaelig alias ternasinveniuntur edicere Pro varietate quippehumanarum opinionum virtuti aliquandosubduntur aliquando praeligferuntur aliquandojunguntur ac sic ad duodenarium sectarumnumerum pervenitur Sed iste quoque numerusduplicatur adhibita una differentia socialisvidelicet vitaelig quoniam quisquis sectatur aliquamistarum duodecim sectarum profecto aut propterse tantum id agit aut etiam propter socium cuidebet hoc velle quod sibi Quocirca duodecimsunt eorum qui propter se tantum unamquamquetenendam putant et aliaelig duodecim eorum quinon solum propter se sic vel sic philosophandumesse decernunt sed etiam propter alios quorumbonum appetunt sicut suum Haelig autem sectaeligviginti-quatuor iterum geminantur additadifferentia ex Academicis novis et fiuntquadraginta-octo Illarum quippe viginti-quatuor

6

unamquamque sectarum potest quisque sic tenereac defendere ut certam quemadmodumdefenderunt Stoici quod hominis bonum quobeatus esset in animi tantummodo virtuteconsisteret potest alius ut incertam sicutdefenderunt Academici novi quod eis etsi noncertum tamen verisimile videbatur Viginti-quatuor ergo fiunt per eos qui eas velut certaspropter veritatem et aliaelig viginti-quatuor per eosqui easdem quamvis incertas propterverisimilitudinem sequendas putant Rursus quiaunamquamque istarum quadraginta-octosectarum potest quisque sequi habitu caeligterorumphilosophorum itemque potest alius habituCynicorum ex hac etiam differentia duplicanturet nonaginta-sex fiunt Deinde quia earumsingulas quasque ita tueri homines possunt atquesectari ut aut [7] otiosam diligant vitam sicut hiqui tantummodo studiis doctrinaelig vacarevoluerunt atque valuerunt aut negotiosam sicuthi qui cum philosopharentur tamenadministratione reipublicaelig regendisque rebushumanis occupatissimi fuerunt aut ex utroquegenere temperatam sicut hi qui partim eruditootio partim necessario negotio alternantia vitaeligsuaelig tempora tribuerunt propter has differentiaspotest etiam triplicari numerus iste sectarum etad ducentas-octoginta-octo perduci

III Haeligc de Varronis libro quantum potuibreviter ac dilucide posui sententias ejus meis

7

explicans verbis Quomodo autem refutatiscaeligteris unam eligat quam vult esseAcademicorum veterum quos a Platone institutosusque ad Polemonem qui ab illo quartus ejusscholam tenuit quaelig Academia dicta est habuissecerta dogmata vult videri et ob hoc distinguit abAcademicis novis quibus incerta sunt omniaquod philosophiaelig genus ab Archesila cœpitsuccessore Polemonis eamque sectam id estveterum Academicorum2 sicut dubitatione itaomni errore carere arbitretur longum est peromnia demonstrare nec tamen omni ex parte resomittenda est Removet ergo prius illas omnesdifferentias quaelig numerum multiplicaveresectarum quas ideo removendas putat quia nonin cis est finis boni Neque enim existimat ullamphilosophiaelig sectam esse dicendam quaelig non eodistet a caeligteris quod diversos habeat finesbonorum et malorum Quandoquidem nulla esthomini causa philosophandi nisi ut beatus sit quod autem beatum facit ipse est finis boni nulla est igitur causa philosophandi nisi finisboni quamobrem quaelig nullum boni finemsectatur nulla philosophiaelig secta dicenda est Cumergo quaeligritur de sociali vita utrum sit tenendasapienti ut [8] summum bonum quo fit homobeatus ita velit et curet amici sui quemadmodumsuum an suaelig tantummodo beatitudinis causafaciat quidquid facit non de ipso summo bono2 Vide Cicer l I de leg et in Academic

8

quaeligstio est sed de assumendo vel nonassumendo socio ad hujus participationem boninon propter se ipsum sed propter eumdemsocium ut ejus bono ita gaudeat sicut gaudet suoItem cum quaeligritur de Academicis novis quibusincerta sunt omnia utrum ita sint habendaelig inquibus philosophandum est an sicut aliisphilosophis placuit certas eas habere debeamus non quaeligritur quid in boni fine sectandum sit sedde ipsius boni veritate quod sectandum videturutrum sit nec ne dubitandum hoc est ut idplanius eloquar utrum ita sectandum sit ut quisectatur dicat esse verum an ita ut qui sectaturdicat verum sibi videri etiamsi forte sit falsum tamen uterque sectetur imum atque idem bonumIn illa etiam differentia quaelig adbibetur ex habitu etconsuetudine Cynicorum non quaeligritur quisnamsit finis boni sed utrum in illo habitu etconsuetudine sit vivendum ei qui verum sectaturbonum quodlibet ei verum videatur esse atquesectandum Denique fuerunt qui eum diversasequerentur bona finalia alii virtutem aliivoluptatem eumdem tamen habitum etconsuetudinem tenebant ex qua Cyniciappellabantur Ita illud quidquid est undephilosophi Cynici discernuntur a caeligteris adeligendum ac tenendum bonum quo beati fierentutique nil valebat Nam si aliquid ad hocinteresset profecto idem habitus eumdem finem

9

sequi cogeret et diversus habitus eumdem sequifinem non sineret [9]

CAPUT II

Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summi bonidefinitionem Varro perveniat quarum tamen una siteligenda

IN tribus quoque illis vitaelig generibus unoscilicet non segniter sed in contemplatione velinquisitione veritatis otioso altero in gerendisrebus humanis negotioso tertio ex utroquegenere temperato cum quaeligritur quid horum sitpotius eligendum non finis boni habetcontroversiam sed quid horum triumdifficultatem vel facilitatem afferat adconsequendum vel retinendum finem boni id inista questione versatur Finis enim boni cum adeum quisque pervenerit protinus beatum facit Inotio autem litterato vel in negotio publico velquando utrumque vicibus agitur non continuoquisque beatus est Multi quippe in quodlibethorum trium possunt vivere et in appetendo bonifine quo fit homo beatus errare Alia est igiturquaeligstio de finibus bonorum et malorum quaeligunamquamque philosophorum sectam facit etaliaelig sunt quaestiones de sociali vita decunctatione Academicorum de vestitu et victuCynicorum de tribus vitaelig generibus otiosoactuoso et ex utroque modificato quarum nulla

10

est in qua de bonorum et malorum finibusdisputatur Proinde quoniam Marcus Varro hasquatuor adhibens differentias id est ex vitasociali ex Academicis novis ex Cynicis ex istovitaelig genere tripertito ad sectas ducentas-octoginta-octo pervenit et si quaelig aliaelig possuntsimiliter adjici remotis eis omnibus quoniam desectando [10] summo bono nullam inieruntquaeligstionem et ideo sectaelig nec sunt nec vocandaeligsunt ad illas duodecim in quibus quaeligritur quidsit bonum hominis quo assecuto fit beatus ut exeis unam veram caeligteras falsas ostendat esserevertitur Nam remoto illo tripertito genere vitaeligduaelig partes hujus numeri detrahuntur et sectaelignonaginta-sex remanent Remota vero differentiaex Cynicis addita ad dimidium rediguntur etquadraginta-octo fiunt Auferamus etiam quod exAcademicis novis adhibitum est rursus dimidiapars remanet id est viginti-quatuor De socialiquoque vita quod accesserat similiter auferaturduodecim sunt reliquaelig quas ista differentia utviginti- quatuor fierent duplicaverat De his ergoduodecim nihil dici potest cur sectaelig non sinthabendaelig Nihil quippe aliud in eis quaeligritur quamfines bonorum et malorum Inventis autembonorum finibus profecto e contrario suntmalorum Haelig autem ut fiant duodecim sectaelig illaquatuor triplicantur voluptas quies utrumque etprima naturaelig quaelig primigenia Varro vocat3 Haeligc3 Vide Cicer l II de finibus

11

quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquandosubduntur ut non propter se ipsa sed propterofficium virtutis appetenda videantur aliquandopraeligferuntur ut non propter se ipsa sed propterhaeligc adipiscenda vel conservanda necessaria virtusputetur aliquando jungitur ut propter se ipsa etvirtus et ista appetenda credantur quaternariumnumerum triplum reddunt et ad duodecim sectasperveniunt Ex illis autem quatuor rebus Varrotres tollit voluptatem scilicet et quietem etutrumque non quod eas improbet sed quodprimigenia illa naturaelig et voluptatem in sehabeant et quietem Quid ergo opus est ex hisduabus tria quaeligdam facere duo scilicet dumsingillatim appetuntur voluptas aut quies ettertium [11] cum ambaelig simul quandoquidemprima naturaelig et ipsas et praeligter ipsas alia multacontineant De tribus ergo sectis ei placetdiligenter esse tractandum quaelignam sit potiuseligenda Non enim veram plus quam unam veraratio esse permittit sive in his Iribus sit sivealicubi alibi quod post videbimus Interim de histribus quomodo unam Varro eligat quantumbreviter aperteque possumus disseramus Istaelignempe tres sectaelig ita fiunt cum vel prima naturaeligpropter virtutem vel virtus propter prima naturaeligvel utraque id est et virtus et prima naturaeligpropter se ipsa sunt expetenda

CAPUT III

12

De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam larvo definiat sequensveteris Academiaelig Antiocho auctore sententiam

1 QUID ergo istorum trium sit verum atquesectandum isto modo persuadere conaturPrimum quia summum bonum in philosophianon arboris non pecoris non Dei sed hominisquaeligritur quid sit ipse homo quaeligrendum putatSentit quippe in ejus natura duo esse quaeligdamcorpus et animam et horam quidem duorummelius esse animam longeque praeligstabiliusomnino non dubitat sed utrum anima sola sithomo ut ita sit ei corpus tanquam equus equitiEques enim non homo et equus sed solus homoest ideo tamen eques dicitur quod aliquo modose habeat ad equum An corpus solum sit homoaliquo modo se habens ad animam sicut poculumad potionem non enim calix et potio quamcontinet calix simul [12] dicitur poculum sedcalix solus ideo tamen quod potioni continendaeligsit accommodatus An vero nec anima sola necsolum corpus sed simul utrumque sil homocujus pars sit una sive anima sive corpus illeautem totus ex utroque constet ut homo sit sicut duos equos junctos bigas vocamus quorumsive dexter sive sinister pars est bigarum unumvero eorum quoquo modo se habeat ad alterumbigas non dicimus sed ambos simul Horumautem trium hoc eligit tertium hominemque necanimam solam nec solum corpus sed animam

13

simul et corpus esse arbitratur Proinde summumbonum hominis quo fit beatus ex utriusque reibonis constare dicit et animaelig scilicet et corporisAc per hoc prima illa naturaelig propter se ipsaexistimat expetenda ipsamque virtutem quamdoctrina inserit velut artem vivendi quaelig in animaeligbonis est excellentissimum bonum Quaproptereadem virtus id est ars agendaelig vitaelig cumacceperit prima naturaelig quaelig sine illa erant sedtamen erant etiam quando cis doctrina adhucdeerat omnia propter se ipsam appetit simulqueetiam se ipsam omnibusque simul et se ipsautitur eo line ut omnibus delectetur atqueperlimatur magis minusque ut quaeligque inter semajora atque minora sunt tamen omnibusgaudens et quaeligdam minora si necessitaspostulat propter majora vel adipiscenda veltenenda contemnens Omnium autem bonorumvel animi vel corporis nihil sibi virtus omninopraeligponit Haeligc enim bene utitur et se ipsa etcaeligteris quaelig hominem faciunt beatum bonis Ubivero ipsa non est quamlibet mulla sini bona nonbono ejus sunt cujus sunt ae per hoc jam necejus bona dicenda sunt cui male utenti utilia essenon possunt Haeligc ergo vita hominis quaelig virtuteet aliis animi et corporis bonis sine quibus virtusesse non potest linitur beata esse dicitur si veroet aliis sine quibus [13] esse virtus potest velullis vel pluribus beatior si nutem prorsusomnibus ut nullum omnino bonum desit vel

14

animi vel corporis beatissima Non enim-hoc estvita quod virtus quoniam non omnis vita sedsapiens vita virtus est et tamen qualiscumquevita sine ulla virtute potest esse virtus vero sineulla vita non potest esse Hoc et de memoriadixerim atque ratione et si quid aliud tale est inhomine Sunt enim haeligc et ante doctrinam sinehis autem non potest esse ulla doctrina ae perhoc nec virtus quaelig utique discitur Bine autemcurrere pulchrum esse corpore viribusingentibus praeligvalere et caeligtera hujusmodi taliasunt ut et virtus sine his esse possit et ipsa sinevirtute bona sunt tamen ei secundum istosetiam ipsa propter se ipsam diligit virtusutiturque illis et fruitur sicut virtutem decet

II Hanc vitam beatam etiam socialemperhibent esse quaelig amicorum bona propter seipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hocvelit quod sibi sive in domo sint sicut conjux etliberi et quicumque domestici sive in loco ubidomus ejus est sicuti est urbs ut sunt hi qui civesvocantur sive in toto orbe ut sunt gentes quasci societas humana conjungit sive in ipsomundo qui censetur nomine cœli et terraelig sicutesse dicunt deos quos volunt amicos esse hominisapienti quos nos familiarius Angelos dicimusDe bonorum autem et e contrario malorumfinibus negant ullo modo esse dubitandum ethanc inter se et novos Academicos affirmant essedistantiam nec eorum interest quidquam sive

15

cynico sive alio quolibet habitu et victu in bisfinibus quos veros putant quisquephilosophetur Ex tribus porro illis viteegeneribus otioso actuoso et quod ex utroquecompositum est hoc tertium sibi placereasseverant Haeligc sensisse atque docuisseAcademicos veteres Varro asserit auctore [14]Antiocho magistro Ciceronis et suo quem saneCicero in pluribus fuisse Stoicum quam veteremAcademicum vult videri Sed quid ad nos quipotius de rebus ipsis judicare debemus quam promagno de hominibus quid quisque senserit scire

CAPUT IV

De summo bono et summo malo quid Christianisentiant contra philosophos qui summum bonum in sesibi esse dixerunt

I Si ergo quaeligratur a nobis quid Civitas Deide his singulis interrogata respondeat ac primumde finibus bonorum malorumque quid sentiatrespondebit aeligternam vitam esse summumbonum aeligternam vero mortem summum malum propter illam proinde adipiscendam istamquevitandam recte nobis esse vivendum Propterquod scriptum est laquo Justus ex fide vivit4 raquoQuoniam neque bonum nostrum jam videmusunde oportet ut credendo quaeligramus nequeipsum recte vivere nobis ex nobis est nisicredentes adjuvet et orantes qui et ipsam fidem

4 Habac II 4 Rom I 17 Gal III 12 et Hebr X 38

16

dedit qua nos ab illo adjuvandos esse credamusIlli autem qui in ista vita fines bonorum etmalorum esse putaverunt sive in corpore sive inanimo sive in utroque ponentes summumbonum atque ut id explicatius eloquar sive involuptate sive in virtute sive in utraque sive inquiete sive in virtute sive in utraque sive involuptate simul et quiete sive in virtute sive inutrisque sive in primis naturaelig sive in virtutesive in utrisque [15] hic beati esse et a se ipsisbeati fieri mira vanitate voluerunt Irrisit hosVeritas per Prophetam dicentem laquo NovitDominus cogitationes hominum5 raquo vel sicut hoctestimonium posuit apostolus Paulus laquo Dominusnovit cogitationes sapientium quoniam vanaeligsunt6 raquo

II Quis enim sufficit quantovis eloquentiaeligflumine vitaelig hujus miserias explicare Quamlamentatus est Cicero in consolatione de mortefiliaelig sicut potuit sed quantum est quod potuit Ea quippe quaelig dicuntur prima naturaelig quandoubi quomodo tam bene se habere in hac vitapossunt ut non sub incertis casibus fluctuent Quis enim dolor contrarius voluptati quaeliginquietudo contraria quieti in corpus caderesapientis non potest Membrorum certeamputatio vel debilitas hominis expugnatincolumitatem deformitas pulchritudinem

5 Psal XCIII 116 1 Cor III 20

17

imbecillitas sanitatem vires lassitudo mobilitatemtorpor aut tarditas ecquid horum est quodnequeat in carnem sapientis irruere Statusquoque corporis atque motus cum decentesatque congruentes sunt inter naturaelig primanumerantur sed quid si aliqua mala valetudomembra tremore concutiat Quid si usque adponendas in terram manus dorsi spina curveturet hominem quodam modo quadrupedem faciat Nonne omnem statuendi corporis et movendispeciem decusque pervertet Quid ipsius animiprimigenia quaelig appellantur bona ubi duo primaponunt propter comprehensionemperceptionemque veritatis sensum etintellectum Sed qualis quantusque remanetsensus si ut alia taceam fiat homo surdus etcaeligcus Ratio vero et intelligentia quo recedet ubisopietur si aliquo morbo efficiatur insanus Phrenetici multa absurda cum dicunt vel faciuntplerumque a bono suo proposito et moribusaliena imo suo bono proposito moribusque [16]contraria sive ilia cogitemus sive videamus sidigne consideremus lacrymas tenere vixpossumus aut forte nec possumus Quid dicamde his qui daemonum patiuntur incursus Ubihabent absconditam vel obrutam intelligentiamsuam quando secundum suam voluntatem etanima eorum et corpore malignus utitur spiritus Et quis confidit hoc malum in hac vita evenirenon posse sapienti Deinde perceptio veritatis in

18

hac carne qualis aut quanta est quando sicutlegimus in veraci libro Sapientiae laquo Corpuscorruptibile aggravat animam et deprimit terrenainhabitatio sensum multa cogitantem7 raquo Impetusporro vel actionis appetitus si hoc modo rectelatino appellatur ea quam Graeligci vocant ὁρμὴνquia et ipsam primis naturaelig deputant bonisnonne ipse est quo geruntur etiam insanorum illimiserabiles motus et facta quaelig horremusquando pervertitur sensus ratioque sopitur

III Porro ipsa virtus quaelig non est inter primanaturaelig quoniam eis postea doctrina introducentesupervenit cum sibi bonorum culmen vindicethumanorum quid hic agit nisi perpetua bella cumvitiis nec exterioribus sed interioribus necalienis sed plane nostris et propriis maxime illaquaelig graeligce σωφροσύνη latino temperantianominatur qua carnales frenantur libidines ne inquaeque lingi lia mentem consentientem trahant Neque enim nullum est vitium eum sicut dicitApostolus laquoCaro concupiscit adversusspiritum8 raquo cui vitio contraria virtus est cumsicut idem dicit laquo Spiritus concupiscit adversuscarnem Haeligc enim inquit invicem adversanturut non ea quaelig vultis faciatis9 raquo Quid autem facerevolumus cum perfici volumus finem summi boninisi ut caro adversus spiritum non concupiscat

7 Sap IX 158 Gal V 179 Ibid

19

nec sit in nobis hoc vitium contra quod spiritusconcupiscat Quod [17] in hac vita quamvisvelimus quoniam facere non valemus id saltemin adjutorio Dei faciamus ne carni concupiscentiadversus spiritum spiritu succumbente cedamuset ad perpetrandum peccatum nostra consensionepertrahamur Absit ergo ut quandiu in hoc bellointestino sumus jam nos beatitudinem ad quamvincendo volumus pervenire adeptos essecredamus Et quis est usque adeo sapiens utcontra libidines nullum habeat omninoconflictum

IV Quid illa virtus quaelig prudentia dicitur Nonne tota vigilantia sua bona discernit a malisut in illis appetendis istisque vitandis nullus errorobrepat Ac per hoc et ipsa nos in malis velmala in nobis esse testatur Ipsa enim docet nosmalum esse ad peccandum consentire bonumqueesse ad peccandum non consentire libidini Illudtamen malum cui nos non consentire docetprudentia facit temperantia nec prudentia nectemperantia tollit huic vitaelig Quid justitia cujusmunus est sua cuique tribuere (unde fit in ipsohomine quidam justus ordo naturaelig ut animasubdatur Deo et animae caro ac per hoc Deo etanima et caro) nonne demonstrat in eo se adhucopere laborare potius quam in hujus operis jamline requiescere Tanto quippe minus animasubditur Deo quanto minus Deum in ipsis suiscogitationibus concipit et tanto minus animaelig

20

subditur caro quanto magis adversus spiritumconcupiscit Quandiu ergo nobis inest haeligcinfirmitas haeligc pestis hic languor quomodo nosjam salvos et si nondum salvos quomodo jambeatos illa finali beatitudine dicere audebimus Jamvero illa virtus cujus nomen est fortitudo inquantacumque sapientia evidentissima testis esthumanorum malorum quaelig compellitur patientiatolerare Quaelig mala Stoici philosophi miror quafronte mala non esse contendant quibus [18]fatentur si tanta fuerint ut ea sapiens vel nonpossit vel non debeat sustinere cogi eummortem sibimet inferre atque ex hac vitaemigrare10 Tantus autem superbiaelig stupor est inhis hominibus hic se habere finem boni et a seipsis fieri beatos putantibus ut sapiens eorumhoc est qualem mirabili vanitate describuntetiamsi excaeligcetur obsurdescat obmutescatmembris debilitetur doloribus crucietur et siquid aliud talium malorum dici aut cogitari potestincidat in eum quo sibi mortem cogatur inferrehanc in his malis vitam constitutam cos nonpudeat beatam vocare O vitam beatam quaelig utliniatur mortis quaeligrit auxilium Si beata estmaneatur in ea si vero propter ista mala fugiturab ea quomodo est beata Aut quomodo istanon sunt mala quaelig vincunt fortitudinis bonumeamdemque fortitudinem non solum sibi cedereverumetiam delirare compellunt ut eamdem10 Apud Cicer III de finibus et I Tusc

21

vitam et dicat beatam et persuadeat essefugiendam Quis usque adeo caeligcus est ut nonvideat quod si beata esset fugienda non esset Sed si propter infirmitatis pondus qua premiturhanc fugiendam fatentur quid igitur causaelig estcur non etiam miseram fracta superbiaelig cervicefateantur Utrum obsecro Cato11 ille patientiaan potius impatientia se peremit Non enim hocfecisset nisi victoriam Caeligsaris impatientertulisset Ubi est fortitudo Nempe cessit nempesuccubuit nempe usque adeo superata est utvitam beatam derelinqueret desereret fugeretAn- non erat jam beata Misera ergo eratQuomodo igitur mala non erant quaelig vitammiseram fugiendamque faciebant

V Quapropter etiam ipsi qui mala ista esseconfessi sunt sicut Peripatetici sicut veteresAcademici quorum sectam Varro defendittolerabilius quidem loquuntur [19] sed eorumquoque mirus est error quod in his malis etsi tamgravia sint ut morte fugienda sint ab ipso sibimetillata qui haeligc patitur vitam beatam tamen essecontendunt laquo Mala sunt inquit tormenta atquecruciatus corporis et tanto sunt pejora quantopotuerint esse majora quibus ut careas ex hacvita fugiendum est raquo Qua vita obsecro Hacinquit quaelig tantis aggravatur malis Certe ergobeata est in eisdem ipsis malis propter quaelig dicisesse fugiendam An ideo beatam dicis quia licet11 Cato Uticensis

22

tibi ab his malis morte discedere Quid si ergo ineis aliquo judicio divino tenereris necpermittereris mori nec unquam sine illis essesinereris Nempe tunc saltem miseram talemdiceres vitam Non igitur propterea misera nonest quia cito relinquitur quandoquidem sisempiterna sit etiam abs te ipso misera judicaturNon itaque propterea quoniam brevis est nullamiseria debet videri aut quod est absurdius quiabrevis miseria est ideo etiam beatitudo appellariMagna vis est in eis malis quaelig cogunt hominemsecundum ipsos etiam sapientem sibimet auferrequod homo est cum dicant et verum dicanthanc esse naturaelig primam quodam modo etmaximam vocem ut homo concilietur sibi etpropterea mortem naturaliter fugiat12 ita sibiamicus ut esse se animal et in hac conjunctionecorporis atque animaelig vivere velit vehementer-que appetat Magna vis est in eis malis quibus istenaturaelig vincitur sensus quo mors omni modoomnibus viribus conatibusque vitatur et itavincitur ut quaelig vitabatur optetur appetatur etsi non potuerit aliunde contingere ab ipsohomine sibimet inferatur Magna vis est in eismalis quaelig fortitudinem faciunt homicidam sitamen adhuc dicenda est fortitudo quaelig ita hismalis vincitur ut hominem quem sicut virtusregendum tuendumque [20] suscepit non modonon possit per patientiam custodire sed ipsa12 Cicer in I Offic et in III et V de finibus

23

insuper cogatur occidere Debet quidem etiammortem sapiens ferre patienter sed quaelig acciditaliunde Secundum istos autem si eam sibi ipseinferre compellitur profecto fatendum est eisnon solum mala sed intolerabilia etiam mala essequaelig hoc eum perpetrare compellunt Vita igiturquaelig istorum tam magnorum tamque graviummalorum aut premitur oneribus aut subjacetcasibus nullo modo beata diceretur si hominesqui hoc dicunt sicut victi malis ingravescentibuscum sibi ingerunt mortem cedunt infelicitati itavicti certis rationibus cum quaeligrunt beatam vitamdignarentur cedere veritati et non sibi putarent inista mortalitate fine summi boni essegaudendum ubi virtutes ipsaelig quibus hic certenihil melius atque utilius in homine reperiturquanto majora sunt adjutoria contra vimpericulorum laborum dolorum tanto fidelioratestimonia miseriarum Si enim verre virtutessunt quaelig nisi in eis quibus vera inest pietas essenon possunt non se profitentur hoc posse utnullas miserias patiantur homines in quibus sunt neque enim mendaces sunt verre virtutes ut hocprofiteantur sed ut vita humana quaelig tot et tantishujus saeligculi malis esse cogitur misera spe futurisaeligculi sit beata sicut et salva Quomodo enimbeata est quaelig nondum salva est Unde etapostolus Paulus non de hominibusimprudentibus impatientibus intemperantibus etiniquis sed de his qui secundum veram pietatem

24

viverent et ideo virtutes quas haberent verashaberent ait laquo Spe enim salvi facti sumus Spesautem quaelig videtur non est spes Quod enim quisvidet quid sperat Si autem quod non videmussperamus per patientiam expectamus13 raquo Sicutergo spe salvi ita spe beati facti sumus et sicutsalutem ita [21] beatitudinem non jam tenemuspraeligsentem sed expectamus futuram et hoclaquo Per patientiam raquo quia in malis sumus quaeligpatienter tolerare debemus donec ad illaveniamus bona ubi omnia erunt quibusineffabiliter delectemur nihil erit autem quodjam tolerare debeamus Talis salus quaelig in futuroerit saeligculo ipsa erit etiam finalis beatitudo Quambeatitudinem isti philosophi quoniam nonvidentes nolunt credere hic sibi conanturfalsissimam fabricare quanto superbiore tantomendaciore virtute

CAPUT V

De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur

QUOD autem socialem vitam volunt essesapientis nos multo amplius approbamus Namunde ista Dei Civitas de qua hujus Operis eccejam undevicesimum librum versamus in manibusvel inchoaretur exortu vel progrederetur excursuvel apprehenderet debitos fines si non essetsocialis vita sanctorum Sed in hujus mortalitatis

13 Rom VIII 24 25

25

aeligrumna quot et quantis abundet malis societashumana quis enumerare valeat quis aeligstimaresufficiat Audiant apud Comicos suos hominemcura sensu atque consensu omnium hominumdicere

Duxi uxorem quam ibi miseriam vidi nati filiiAlia cura14

Quid itidem illa quaelig in amore vitia commemoratidem Terentius

InjuriaeligSuspiciones inimicitiaeligBellum pax rursum15 [22]

nonne res humanas ubique impleverunt nonneet iri amicorum honestis amoribus plerumquecontingunt Nonne his usquequaque plenaelig suntres humanaelig ubi injurias suspiciones inimicitiasbellum mala certa sentimus pacem veroincertum bonum quoniam corda eorum cumquibus eam tenere volumus ignoramus et sinosse hodie possemus qualia cras futura essentutique nesciremus Qui porro inter se amicioressolent esse vel debent quam qui una etiamcontinentur domo Et tamen quis inde securusest cum tanta saeligpe mala ex eorum occultisinsidiis extiterint tanto amariora quanto paxdulcior fuit quaelig vera putata est cum astutissimefingeretur Propter quod omnium pectora sic

14 Terent Adelph Act V sc 415 Eunuch Act I sc 1

26

attingit ut cogat in gemitum quod ait Tullius laquo Nullaelig sunt occultiores insidiaelig quam haelig quaeliglatent in simulatione officii aut in aliquonecessitudinis nomine Nam eum qui palam estadversarius facile cavendo vitare possis hocvero occultum intestinum ac domesticum malumnon solum existit verumetiam opprimitantequam prospicere atque explorare potueris raquoPropter quod etiam divina vox illa laquo Et inimicihominis domestici ejus16 raquo cum magno dolorecordis auditur quia etsi quisque tam fortis sit utaeligquo animo perferat vel tam vigilans ut providoconsilio caveat quaelig adversus eum molituramicitia simulata eorum tamen hominumperfidorum malo cum eos esse pessimosexperitur si ipse bonus est graviter excrucieturnecesse est sive semper mali fuerint et se bonosfinxerint sive in istam malitiam ex bonitatemutati sint Si ergo domus commune perfugiumin his malis humani generis tuta non est quidcivitas quaelig quanto major est tanto forum ejuslitibus et civilibus et criminalibus plenius etiamsiquiescant non solum turbulentaeverum saeligpius etcruentaelig [24] seditiones ac bella civilia a quorumeventis sunt aliquando liberaelig civitates a periculisnunquam

CAPUT VI

De errore humanorum judiciorum cum veritas latet

16 Matth X 36

27

QUID ipsa judicia hominum hominibus quaeligcivitatibus inde quantalibet pace manentibusdeesse non possunt qualia putamus esse quammisera quam dolenda Quando quidem hijudicant qui conscientias eorum de quibusjudicant cernere nequeunt Unde saeligpe cogunturtormentis innocentium testium ad alienamcausam perlinentem quaeligrere veritatem Quid cumin sua causa quisque torquetur et cum quaeligriturutrum sit nocens cruciatur et innocens luit proincerto scelere certissimas pœnas non quia illudcommisisse detegitur sed quia non commisissenescitur Ac per hoc ignorantia judicisplerumque est calamitas innocentis Et quod estintolerabilius magisque plangendumrigandumque si fieri posset fontibuslacrymarum cum propterea judex torqueataccusatum ne occidat nesciens innocentem fitper ignorantiae miseriam ut et tortum etinnocentem occidat quem ne innocentemoccideret torserat Si enim secundum istorumsapientiam delegerit ex hac vita fugere quamdiutius illa sustinere tormenta quod noncommisit commisisse se dicit Quo damnato etocciso utrum nocentem an innocentem judexocciderit adhuc nescit quem ne innocentemnesciens occideret torsit ac per hoc innocentemet ut sciret torsit et dum nesciret occidit In histenebris vitaelig socialis sedebit judex ille sapiens annon sedebit Sedebit plane [24] Constringit enim

28

eum et ad hoc officium pertrahit humanasocietas quam deserere nefas ducit Hoc enimnefas esse non ducit quod testes innocentes incausis torquentur alienis quod hi qui arguunturvi doloris plerumque superati et de se falsaconfessi etiam puniuntur innocentes cum jamtorti fuerint innocentes quod etsi non mortepuniantur in ipsis vel ex ipsis tormentisplerumque moriuntur quod aliquando et ipsi quiarguunt humanaelig societati fortasse ne criminaimpunita sint prodesse cupientes et mentientibustestibus reoque ipso contra tormenta duranteimmaniter nec fatente probare quod objiciuntnon valentes quamvis vera objecerint a judicenesciente damnantur Haeligc tot et tanta mala nondeputat esse peccata non enim haeligc facit sapiensjudex nocendi voluntate sed necessitatenesciendi et tamen quia cogit humana societasnecessitate etiam judicandi Haeligc est ergo quamdicimus miseria certe hominis etsi non malitiasapientis An vero necessitate nesciendi atquejudicandi torquet insontes punit insontes etparam est illi quod non est reus si non sit insuperet beatus Quanto consideratius et hominedignius agnoscit in ista necessitate miseriameamque in se odit et si pie sapit clamat adDeum laquo De necessitatibus meis erue me17 raquo [25]

CAPUT VII

17 Psal XXIV 17

29

De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur

POST civitatem vel urbem sequitur orbisterree in quo tertium gradum ponunt societatishumanaelig amp incipientes a domo atque inde adurbem deinde ad orbem progrediendo venientes iqui utique sicut aquarum congeries quanto majorest tanto periculis plenior In quo primumlinguarum diversitas hominem alienat ab homineNam si duo sibimet invicem fiant obviam nequepraeligterire sed simul esse aliqua necessitatecogantur quorum neuter norit linguam alterius facilius sibi animalia muta etiam diversi generisquam illi cum sint homines ambo socianturQuando enim quaelig sentiunt inter se communicarenon possunt propter solam linguaelig diversitatemnihil prodest ad consociandos homines tantasimilitudo naturaelig ita ut libentius homo sit cumcane suo quam cum homine alieno At enimopera data est ut imperiosa civitas non solumjugum verumetiam linguam suam domitisgentibus per pacem societatis imponeret perquam non deesset imo et abundaret etiaminterpretum copia Verum est sed hoc quammultis et quam grandibus bellis quanta stragehominum quanta effusione humani sanguiniscomparatum est Quibus transactis non esttamen eorumdem malorum finita miseriaQuamvis enim non defuerint neque hostes

30

desint exterre nationes contra quas semper bellagesta sunt et geruntur tamen [26] etiam ipsaimperii latitudo peperit pejoris generis bellasocialia scilicet et civilia quibus miserabiliusquatitur genus humanum sive cum belligeraturut aliquando conquiescant sive cum timetur nerursus exurgant Quorum malorum multas etmultiplices clades duras et diras necessitates si utdignum est eloqui velim quanquam nequaquamsicut res postulat possim quis erit prolixaeligdisputationis modus Sed sapiens inquiunt justabella gesturus est Quasi non si se hominemmeminit multo magis dolebit justorumnecessitatem sibi extitisse bellorum quia nisijusta essent ei gerenda non essent ac per hocsapienti nulla bella essent Iniquitas enim partisadversaelig justa bella ingerit gerenda sapienti quaeliginiquitas utique homini est dolenda quiahominum est etsi nulla ex ea bellandi necessitasnasceretur Haeligc itaque mala tam magna tamhorrenda tam saeligva quisquis cum doloreconsiderat miseriam fateatur Quisquis autem velpatitur ea sine animi dolore vel cogitat multoutique miserius ideo se putat beatum quia ethumanum perdidit sensum

CAPUT VIII

Quod amicitia bonorum secura esse non possit duma periculis quaelig in hac vita sunt trepidari necesse sit

31

Si autem non contingat quaeligdam ignorantiasimilis dementiaelig quaelig tamen in hujus vitae miseraconditione saeligpe contingit ut credatur vel amicusesse qui inimicus est vel inimicus qui amicusest quid nos consolatur in hac [27] humanasocietate erroribus aeligrumnisque plenissima nisifides non ficta et mutua dilectio verorum etbonorum amicorum Quos quanto plures et inlocis pluribus habemus tanto longius latiusquemetuimus ne quid eis contingat mali de tantismalorum aggeribus hujus saeligculi Non enimtantummodo solliciti sumus ne fame ne bellis nemorbis ne captivitatibus affligantur ne in eademservitute talia patiantur qualia nec cogitaresufficimus verumetiam ubi timor est mulloamarior ne in perfidiam malitiam nequitiamquemutentur Et quando ista contingunt (tantoutique plura quanto illi sunt plures et in pluribuslocis) et in nostram notitiam perferuntur quibuscor nostrum flagris uratur quis potest nisi quitalia sentit advertere Mortuos quippe audiremallemus quamvis et hoc sine dolore nonpossimus audire Quorum enim nos vita propteramicitiaelig solatia delectabat unde fieri potest uteorum mors nullam nobis ingerat mœstitudinem Quam qui prohibet prohibeat si potest amicacolloquia interdicat amicalem vel intercidataffectum omnium humanarum necessitudinumvincula mentis immiti stupore disrumpat aut siccis utendum censeat ut nulla ex cis animum

32

dulcedo perfundat Quod si fieri nullo modopotest etiam hoc quo pacto futurum est ut ejusnobis amara mors non sit cujus dulcis est vita Hinc est enim et luctus quoddam non inhumanicordis quasi vulnus aut ulcus cui sanandoadhibentur officiosaelig consolationes Non enimpropterea non est quod sanetur quoniam quantoest animus melior tanto in eo citius faciliusquesanatur Cum igitur etiam de charissimorummortibus maxime quorum sunt humanaelig societatiofficia necessaria nunc mitius nunc asperiusaffligatur vita mortalium mortuos tamen eosquos diligimus quam vel a fide vel a bonismoribus lapsos hoc est [28] in ipsa animamortuos audire seu videre mallemus qua ingentimateria malorum plena est terra propter quodscriptum est laquo Numquid non tentatio est vitahumana super terram18 raquo Et propter quod ipseDominus ait laquo Vaelig mundo ab scandalis19 raquo Etiterum laquo Quoniam abundavit inquit iniquitasrefrigescet charitas multorum20 raquo Ex quo fit utbonis amicis mortuis gratulemur et cum morseorum nos contristet ipsa nos certius consoletur quoniam malis caruerunt quibus in hac vita etiamboni homines vel conteruntur vel depravanturvel in utroque periclitantur

CAPUT IX18 Job VII 119 Matth XVIII 720 Id XXIV 12

33

De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciamdaeligmonum in quos inciderunt qui multos sibi deoscolendos putarunt

IN societate vero sanctorum Angelorumquam philosophi illi qui nobis deos amicos essevoluerunt quarto constituerunt loco velut admundum venientes ab orbe terrarum ut sicquodam modo complecterentur et cœlum nullomodo quidem metuimus ne tales amici vel mortenos sua vel depravatione contristent Sed quianobis non ea qua homines familiaritate miscentur(quod etiam ipsum ad aerumnas hujus pertinetvitaelig) et aliquando Satanas sicut legimustransfigurat se velut Angelum lucis21 ad tentandoseos quos ita vel erudiri opus est vel decipi justumest magna Dei misericordia necessaria est [29]ne quisquam cum bonos Angelos amicos sehabere putat habeat malos daemones amicosfictos eosque tanto nocentiores quantoastutiores ac fallaciores patiatur inimicos Et cuimagna ista Dei misericordia necessaria est nisimagnaelig humanaelig miseriaelig quaelig ignorantia tantapremitur ut facile istorum simulatione fallatur Et illos quidem philosophos in impia Civitate quideos sibi amicos esse dixerunt in daeligmonesmalignos incidisse certissimum est quibus totaipsa Civitas subditur aeligternum cum eis habiturasupplicium Ex eorum quippe sacris vel potius21 2 Cor XI 14

34

sacrilegiis quibus eos colendos et ex ludisimmundissimis ubi eorum crimina celebranturquibus eos placandos putaverunt eisdem ipsisauctoribus et exactoribus talium tantorumquededecorum satis ab eis qui colantur apertum est

CAPUT X

Quis fructus sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit

SED neque sancti et fideles unius veri Deisummique cultores ab eorum fallaciis etmultiformi tentatione securi sunt In hoc enimloco infirmitatis et diebus malignis etiam istasollicitudo non est inutilis ut illa securitas ubipax plenissima atque certissima est desiderioferventiore quaeratur Ibi enim erunt naturaeligmunera hoc est quaelig naturaelig nostraelig ab omniumnaturarum Creatore donantur non solum bonaverumetiam sempiterna non solum in animo quisanatur per sapientiam verumetiam in corporequod resurrectione renovabitur [30] Ibi virtutesnon contra ulla vitia vel mala quaeligcumquecertantes sed habentes victoriaelig praeligmiumaeligternam pacem quam nullus adversariusinquietet Ipsa est enim beatitudo finalis ipseperfectionis finis qui consumentem non habetfinem Hic autem dicimur quidem locati quandopacem habemus quantulacumque hic haberipotest in vita bona sed haeligc beatitudo illi quamfinalem dicimus beatitudini comparata prorsus

35

miseria reperitur Hanc ergo pacem qualis hicpotest esse mortales homines in rebus mortalibusquando habemus si recte vivimus bonis ejusrecte utitur virtus quando vero eam nonhabemus etiam malis quaelig homo patitur beneutitur virtus Sed tunc est vera virtus quando etomnia bona quibus bene utitur et quidquid inbono usu bonorum et malorum facit et se ipsamad eum finem refert ubi nobis talis et tanta paxerit qua melioret major esse non possit

CAPUT XI

De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio

QUAPROPTER possumus dicere finesbonorum nostrorum esse pacem sicut aeligternamesse diximus vitam praeligsertim quia ipsi CivitatiDei de qua nobis est ista operosissima disputatioin sancto dicitur Psalmo laquo Lauda JerusalemDominum collauda Deum tuum Sion Quoniamconfirmavit seras portarum tuarum benedixitfilios tuos in te qui posuit fines tuos pacem22 raquoQuando [31] enim confirmataelig fuerint seraeligportarum ejus jam in illam nullus intrabit nec abilla ullus exibit Ac per hoc fines ejus eamdebemus hic intelligere pacem quam volumusdemonstrare finalem Nam et ipsius Civitatismysticum nomen id est Jerusalem quod et antejam diximus Visio pacis interpretatur Sed

22 Psal CXLVII 12-14

36

quoniam pacis nomen etiam in his rebusmortalibus frequentatur ubi utique non est vitaaeligterna propterea finem Civitatis hujus ubi eritsummum bonum ejus aeligternam vitam maluimuscommemorare quam pacem De quo lineApostolus ait laquo Nunc vero liberati a peccatoservi autem facti Deo habetis fructum vestrum insanctificationem finem vero vitam aeligternam23 raquoSed rursus quia vita aeligterna ab his quifamiliaritatem non habent cum Scripturis sanctispotest accipi etiam malorum vita vel secundumquosdam etiam philosophos propter animaeligimmortalitatem vel etiam secundum fidemnostram propter pœnas interminabiles impiorumqui utique in aeligternum cruciari non poterunt nisietiam vixerint in aeligternum profecto finis Civitatishujus in quo summum habebit bonum vel pax invita aeligterna vel vita aeligterna in pace dicendus estut facilius ab omnibus possit intelligi Tantum estenim pacis bonum ut etiam in rebus terrenisatque mortalibus nihil gratius soleat audiri nihildesiderabilius concupisci nihil postremo possitmelius inveniri De quo si aliquanto diutius loquivoluerimus non erimus quantum arbitroronerosi legentibus et propter finem Civitatishujus de qua nobis sermo est et propter ipsamdulcedinem pacis quaelig omnibus chara est [32]

CAPUT XII

23 Rom VI 22

37

Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sine cajasappetitu nulla natura sit

I QUOD enim mecum quisquis res humanasnaturamque communem utcumque intueturagnoscit sicut nemo est qui gaudere nolit itanemo est qui pacem habere nolit Quandoquidemet ipsi qui bella volunt nihil aliud quam vincerevolunt ad gloriosam ergo pacem bellandocupiunt pervenire Nam quid est aliud victorianisi subjectio repugnantium quod cum factumfuerit pax erit Pacis igitur intentione geruntur etbella ab his etiam qui virtutem bellicam studentexercere imperando atque pugnando Undepacem constat belli esse optabilem finem Omnisenim homo etiam belligerando pacem requirit nemo autem bellum pacificando Nam et illi quipacem in qua sunt perturbari volunt non pacemoderunt sed eam pro arbitrio suo cupiuntcommutari Non ergo ut sit pax nolunt sed ut easit quam volunt Denique etsi per seditionem seab aliis separaverint cum eis ipsis conspiratis velconjuratis suis nisi qualemcumque pacis speciemteneant non efficiunt quod intendunt Proindelatrones ipsi ut vehementius et tutius infesti sintpaci caeligterorum pacem volunt habere sociorumSed etsi unus sit tam praeligpollens viribus etconscios ita cavens ut nulli socio se committatsolusque insidians et praeligvalens quibus potueritoppressis et extinctis praeligdas agat cum eis certe

38

quos occidere non potest et quos vult latere quodfacit [33] qualemcumque umbram pacis tenet Indomo autem sua cum uxore et cum filiis etsiquos alios illic habet studet profecto essepacatus eis quippe ad nutum obtemperantibussine dubio delectatur Nam si non fiat indignaturcorripit vindicat et domus suaelig pacem si itanecesse sit etiam saeligviendo componit quamsentit esse non posse nisi cuidam principio quodipse in domo sua est caeligtera in eadem domesticasocietate subjecta sint Ideoque si offerretur eisenatus plurium vel civitatis vel gentis ita ut sic eiservirent quemadmodum sibi domi suaelig servirivolebat non se jam latronem latebris conderetsed regem conspicuum sublimaret cum eadem inillo cupiditas et malitia permaneret Pacem itaquecum suis omnes habere cupiunt quos ad suumarbitrium volunt vivere Nam et cum quibusbellum gerunt suos facere si possint volunteisque subjectis leges suaelig pacis imponere

II Sed faciamus aliquem qualem canitpoetica et fabulosa narratio quem fortassepropter ipsam insociabilem feritatem semi-hominem quam hominem dicere malueruntQuamvis ergo hujus regnum diraelig speluncaelig fueritsolitudo tamque malitia singularis ut ex hac einomen inventum sit nam malus graeligco κακὸςdicitur quod ille vocabatur nulla conjux eiblandum ferret referretque sermonem nullis filiisvel alluderet parvulis vel grandiusculis imperaret

39

nullo amici colloquio frueretur nec Vulcanipatris quo vel bine tantum non parum feliciorfuit quia tale monstrum ipse non genuit nihilcuiquam daret sed a quo posset quidquid velletet quando posset et quantum vellet auferret tamen in ipsa sua spelunca solitaria cujus utdescribitur

Semperque recentiCaeligde tepebat humus24 [34]

nihil aliud quam pacem volebat in qua nemo illimolestus esset nec ejus quietem vis ulliusterrorve turbaret Cum corpore suo deniquepacem habere cupiebat et quantum habebattantum illi bene erat Quandoquidem membrisobtemperantibus imperabat et ut suammortalitatem adversum se ex indigentiarebellantem ac seditionem famis ad dissociandamatque excludendam de corpore animamconcitantem quanta posset festinatione pacaretrapiebat necabat vorabat et quamvis immanis acferus paci tamen suaelig vitaelig ac salutis immaniter etferociter consulebat ac per hoc si pacem quamin sua spelunca atque in se ipso habere satisagebat cum aliis etiam habere vellet nec malusnec monstrum nec semi-homo vocaretur Aut siejus corporis forma et atrorum ignium vomitusab eo deterrebat hominum societatem forte nonnocendi cupiditate sed vivendi necessitate

24 Virg AEligneid VIII

40

saeligviebat Verum iste non fuerit vel quod magiscredendum est talis non fuerit qualis vanitatepoetica describitur Nisi enim nimis accusareturCacus parum Hercules laudaretur Talis ergohomo sive semi-homo melius ut dixi crediturnon fuisse sicut multa figmenta poetarum Ipsaeligenim saeligvissime feraelig unde ille partem habuitferitatis (nam semi-ferus dictus est) genusproprium quadam pace custodiunt coeundogignendo pariendo fœtus fovendo atquenutriendo cum sint pleraeligque insociabiles etsolivagaelig non scilicet ut oves cervi columbaeligsturni apes sed ut leones vulpes aquilaelignoctuaelig Quaelig enim tigris non filiis suis mitisimmurmurat et pacata feritate blanditur Quismilvus quantumlibet solitarius rapiniscircumvolet non conjugium copulat nidumcongerit ova confovet pullos alit et quasi cumsua matrefamilias societatem domesticam quantapotest pace conservat Quanto magis homofertur quodam modo [35] naturaelig suaelig legibus adineundam societatem pacemque cum hominibusquantum in ipso est omnibus obtinendam cumetiam mali pro pace suorum belligerentomnesque si possint suos facere velint ut unicuncti et cuncta deserviant quo pacto nisi inejus pacem vel amando vel timendoconsentiant Sic enim superbia perverse imitaturDeum Odit namque cum sociis aequalitatem subillo sed imponere vult sociis dominationem

41

suam pro illo Odit ergo justam pacem Dei etamat iniquam pacem suam Non amare tamenqualemcumque pacem nullo modo potestNullum quippe vitium ita contra naturam est utnaturaelig deleat etiam extrema vestigia

III Itaque pacem iniquorum in paciscomparatione justorum ille videt nec pacem essedicendam qui novit praeligponere recta pravis etordinata perversis Quod autem perversum esthoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua etcum aliqua rerum parte pacatum sit in quibus estvel ex quibus constat alioquin nihil essetomnino Velut si quisquam capite deorsumpendeat perversus est utique situs corporis etordo membrorum quia id quod desuper essenatura postulat subter est et quod illa subter vultesse desuper factum est conturbavit carnispacem ista perversitas et ideo est molesta verumtamen anima corpori suo pacata est et proejus salute satagit et ideo est qui doleat quaelig simolestiis ejus exclusa discesserit quandiumembrorum manet compago non est sinequadam partium pace quod remanet et ideoadhuc est qui pendeat Et quod terrenum corpusin terram nititur et vinculo quo suspensum estrenititur in suaelig pacis ordinem tendit et locumquo requiescat quodam modo ponderis voceposcit jamque exanime ac sine ullo sensu a pacetamen naturali sui ordinis non recedit vel cumtenet eam vel cum fertur ad eam Si enim [36]

42

adhibeantur medicamenta atque curatio quaeligformam cadaveris dissolvi dilabique non sinatadhuc pax quaeligdam partes partibus jungittotamque molem applicat terreno et convenientiac per hoc loco pacato Si autem nulla adhibeaturcura condiendi sed naturali cursui relinquaturtandiu quasi tumultuatur dissidentibusexhalationibus et nostro inconvenientibussensui id enim est quod in putore sentitur donecmundi conveniat elementis et in eorum pacemparticulatim paulatimque discedat Nullo modotamen inde aliquid legibus summi illius CreatorisOrdinatorisque subtrahitur a quo pax universalisadministratur quia etsi de cadavere majorisanimantis animalia minuta nascantur eadem legeCreatoris quaeligque corpuscula in salutis pace suisanimulis serviunt etsi mortuorum carnes ab aliisanimalibus devorentur easdem leges per cunctadiffusas ad salutem generis cujusque mortaliumcongrua congruis pacificantes quaquaversumtrahantur et rebus quibuscumque jungantur et inres quaslibet convertantur et commutenturinveniunt

CAPUT XIII

De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege nat une dum subjusto judice ad id quisque pervenit ordinatione quodmeruit voluntate

43

I PAX itaque corporis est ordinatatemperatura partium Pax animaelig irrationalisordinata requies appetitionum Pax animaeligrationalis ordinata cognitionis actionisqueconsensio Pax corporis et animaelig ordinata vita[37] et salus animantis Pax hominis mortalis etDei ordinata infide sub aeligterna lege obedientiaPax hominum ordinata concordia Pax domusordinata imperandi atque obediendi concordiacohabitantium Pax civitatis ordinata imperandiatque obediendi concordia civium Pax cœlestisCivitatis ordinatissima et concordissima societasfruendi Deo et invicem in Deo Pax omniumrerum tranquillitas ordinis Ordo est pariumdispariumque rerum sua cuique loca tribuensdispositio Proinde miseri quia in quantum miserisunt utique in pacet non sunt tranquillitatequidem ordinis carent ubi perturbatio nulla est verumtamen quia merito justeque miseri sunt inea quoque ipsa sua miseria praeligter ordinem essenon possunt non quidem conjuncti beatis sedab eis tamen ordinis lege sejuncti Qui cum sineperturbatione sunt rebus in quibus suntquantacumque congruentia coaptantur ac perhoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas inestergo nonnulla pax Verum ideo miseri sunt quiaetsi in aliqua securitate non dolent non tamen ibisunt ubi securi esse ac dolere non debeant miseriores autem si pax eis cum ipsa lege non estqua naturalis ordo administratur Cum autem

44

dolent ex qua parte dolent pacis perturbatiofacta est in illa vero adhuc pax est in qua necdolor urit nec compago ipsa dissolvitur Sicutergo est quaeligdam vita sine dolore dolor autemsine aliqua vita esse non potest sic est paxquaeligdam sine ullo bello bellum vero esse sinealiqua pace non potest non secundum id quodbellum est sed secundum id quod ab eis vel in eisgeritur quaelig aliquaelig naturaelig sunt quod nullomodo essent si non qualicumque pacesubsisterent

II Quapropter natura est in qua nullummalum est vel etiam in qua nullum potest essemalum esse autem natura in qua nullum bonumsit non potest Proinde nec ipsius [38] diabolinatura in quantum natura est malum est sedperversitas eam malam facit Itaque in veritatenon stetit25 sed veritatis judicium non evasit inordinis tranquillitate non mansit nec ideo tamena potestate Ordinatoris effugit Bonum Dei quodilli est in natura non eum subtrahit justitiaelig Deiqua ordinatur in pœna nec ibi Deus bonuminsequitur quod creavit sed malum quod illecommisit Neque enim totum aufert quod naturaeligdedit sed aliquid adimit aliquid relinquit ut sitqui doleat quod adimit Et ipse dolortestimonium est boni adempti et boni relicti Nisienim bonum relictum esset bonum amissumdolere non posset Nam qui peccat pejor est si25 Joan VIII 45

45

laetatur in damno aeligquitatis Qui vero cruciatur siinde nihil acquirat boni dolet damnum salutis Etquoniam aequitas ac salus utrumque bonum estbonique amissione dolendum est potius quamlaeligtandum (si tamen non sit compensatiomelioris melior est autem animi aeligquitas quamcorporis sanitas) profecto convenientius injustusdolet in supplicio quam laeligtatus est in delictoSicut ergo laeligtitia deserti boni in peccato testis estvoluntatis malaelig ita dolor amissi boni in suppliciotestis est naturaelig bonaelig Qui enim dolet amissamnaturaelig suaelig pacem ex aliquibus reliquiis pacis iddolet quibus fit ut sibi amica natura sit Hocautem in extremo supplicio recte fit ut iniqui etimpii naturalium bonorum damna in cruciatibusdefleant sentientes eorum ablatorem justissimumDeum quem contempserunt benignissimumlargitorem Deus ergo naturarum omniumsapientissimus conditor et justissimus ordinatorqui terrenorum ornamentorum maximum instituitmortale genus humanum dedit hominibusquaeligdam bona huic vilaelig congrua id est pacemtemporalem pro modulo mortalis vilaelig in ipsasalute et incolumitate ac societate [39] sui generiset quaeligque huic paci vel tuendaelig vel recuperandaelignecessaria sunt sicut ea quaelig apte ac convenienteradjacent sensibus lux ista visibilis auraelig spirabilesaquaelig potabiles et quidquid ad alendumtegendum curandum ornandumque corpuscongruit eo pacto aeligquissimo ut qui mortalis

46

talibus bonis paci mortalium accommodatis recteusus fuerit accipiat ampliora atque meliora ipsamscilicet immortalitatis pacem eique convenientemgloriam et honorem in vita aeligterna ad fruendumDeo et proximo in Deo qui autem perperamnec illa accipiat et haeligc amittat

CAPUT XIV

De ordine ac lege si e e cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominando consulitur cuiet considendo servitur

OMNIS igitur usus rerum temporaliumrefertur ad fructum terrenaelig pacis in Civitateterrena in cœlesti autem Civitate refertur adfructum pacis aeligternaelig Quapropter si irrationaliaessemus animantia nihil appeteremus praeligterordinatam temperatura partium corporis etrequiem appetitionum nihil ergo praeligter quietemcarnis et copiam voluptatum ut pax corporisprodesset paci animaelig Si enim desit pax corporisimpeditur etiam irrationalis pax animaelig quiarequiem appetitionum consequi non potestUtrumque autem simul ei paci prodest quaminter se habent anima et corpus id est ordinataeligvitre ac salutis Sicut enim pacem corporis amarese ostendunt animantia cum fugiunt dolorem etpacem animaelig cum propter [40] explendasindigentias appetitionum voluptatem sequuntur ita mortem fugiendo satis indicant quantumdiligant pacem qua sibi conciliantur anima et

47

corpus Sed quia homini rationalis anima inesttotum hoc quod habet commune cum bestiissubdit paci animae rationalis ut mente aliquidcontempletur et secundum hoc aliquid agat ut sitei ordinata cognitionis actionisque consensioquam pacem rationalis animaelig dixeramus Ad hocenim velle debet nec dolore molestari necdesiderio perturbari nec morte dissolvi ut aliquidutile cognoscat et secundum eam cognitionemvitam moresque componat Sed ne ipso studiocognitionis propter humanaelig mentis infirmitatemin pestem alicujus erroris incurrat opus habetmagisterio divino cui certus obtemperet etadjutorio ut liber obtemperet Et quoniamquandiu est in isto mortali corpore peregrinatur aDomino ambulat per fidem non per speciem26 ac per hoc omnem pacem vel corporis velanimaelig vel simul corporis et animaelig refert adillam pacem quaelig homini mortali est cum Deoimmortali ut ei sit ordinata in fide sub aeligternalege obedientia Jamvero quia duo praeligcipuapraeligcepta hoc est dilectionem Dei et dilectionemproximi docet magister Deus in quibus triainvenit homo quaelig diligat Deum se ipsum etproximum atque ille in se diligendo non erratqui diligit Deum consequens est ut etiamproximo ad diligendum Deum consulat quemjubetur sicut se ipsum diligere Sic uxori sic filiissic domesticis sic caeligteris quibus potuerit26 2 Cor V 6-8

48

hominibus et ad hoc sibi a proximo si forteindiget consuli velit ac per hoc erit pacatusquantum in ipso est omni homini pacehominum id est ordinata concordia cujus hicordo est primum ut nulli noceat deinde ut etiamprosit cui potuerit Primitus ergo inest ei suorumcura [41] ad eos quippe habet opportunioremfacilioremque aditum consulendi vel naturaeligordine vel ipsius societatis humanaelig UndeApostolus dicit laquo Quisquis autem suis etmaxime domesticis non providet fidem denegatet est infideli deterior27 raquo Hinc itaque etiam paxdomestica oritur id est ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium Imperantenim qui consulunt sicut vir uxori parentesfiliis domini servis Obediunt autem quibusconsulitur sicut mulieres maritis filii parentibusservi dominis Sed in domo justi viventis ex fideet adhuc ab illa cœlesti Civitate peregrinantisetiam qui imperant serviunt eis quibus videnturimperare Neque enim dominandi cupiditateimperant sed olli- cio consulendi necprincipandi superbia sed providendi misericordia

CAPUT XV

De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatis etiamsinon est mancipium alterius hominis servus est propriaeliglibidinis

27 1 Tim V 8

49

Hoc naturalis ordo praeligscribit ita Deushominem condidit Nam laquo Dominetur inquitpiscium maris et volatilium cœli et omniumrepentium quaelig repunt super terram28 raquoRationalem factum ad imaginem suam noluit nisiirrationabilibus dominari non hominem hominised hominem pecori Inde primi justi pastorespecorum magis quam reges hominum constitutisunt ut etiam sic [42] insinuaret Deus quidpostulet ordo creaturarum quid exigat meritumpeccatorum Conditio quippe servitutis jureintelligitur imposita peccatori Proinde nusquamScripturarum legimus servum antequam hocvocabulo Noti justus peccatum filii vindicaret29Nomen itaque istud culpa meruit non naturaOrigo autem vocabuli servorum in latina linguainde creditur ducta quod hi qui jure belli possentoccidi a victoribus cum servabantur servifiebant a servando appellati quod etiam ipsumsine peccati merito non est Nam et cum justumgeritur bellum pro peccato et a contrariodimicatur et omnis victoria cum etiam malisprovenit divino judicio victos humiliat velemendans peccata vel puniens Testis est homoDei Daniel cum in captivitate positus peccatasua et peccata populi sui confitetur Deo30 ethanc esse causam illius captivitatis pio dolore

28 Gen I 3629 Gen IX 2530 Dan IX 5

50

testatur Prima ergo servitutis causa peccatumest ut homo homini conditionis vinculosubderetur quod non fit nisi Deo judicanteapud quem non est iniquitas et novit diversaspœnas meritis distribuere delinquentium Sicutautem supernus Dominus dicit laquo Omnis qui facitpeccatum servus est peccati31 raquo ac per hoc multiquidem religiosi dominis iniquis non tamenliberis serviunt laquo A quo enim quis devictus esthuic et servus addictus est32 raquo Et utique feliciusservitur homini quam libidini cum saeligvissimodominatu vastet corda mortalium ut aliasomittam libido ipsa dominandi Hominibusautem illo pacis ordine quo aliis alii subjecti suntsicut prodest humilitas servientibus ita nocetsuperbia dominantibus Nullus autem natura inqua prius Deus hominem condidit servus esthominis aut peccati Verum et pœnalis servitus ealege ordinatur quaelig naturalem ordinem conservarijubet perturbari vetat quia [43] si contra eamlegem non esset factum nihil esset poenaliservitute coercendum Ideoque Apostolus etiamservos monet subditos esse dominis suis33 et exanimo eis cum bona voluntate servire ut scilicetsi non possunt a dominis liberi fieri suamservitutem ipsi quodam modo liberam faciant non timore subdolo sed fideli dilectione

31 Joan VIII 3432 2 Petr II 1933 Ephes V 5

51

serviendo donec transeat iniquitas et evacueturomnis principatus et potestas humana et sitDeus omnia in omnibus

CAPUT XVI

De aeligquo jure dominandiQUOCIRCA etiamsi habuerunt servos justi

patres nostri sic quidem administrabantdomesticam pacem ut secundum haeligc temporaliabona filiorum sortem a servorum conditionedistinguerent ad Deum autem colendum in quoaeligterna bona speranda sunt omnibus domus suaeligmembris pari dilectione consulerent Quodnaturalis ordo ita praeligscribit ut nomenpatrumfamilias hinc exortum sit et tam latevulgatum ut inique etiam dominantes hoc segaudeant appellari Qui autem veri patresfamiliassunt omnibus in familia sua tanquam filiis adcolendum et promerendum Deum consulunt desiderantes atque optantes venire ad cœlestemdomum ubi necessarium non sit officiumimperandi mortalibus quia necessarium non eritofficium consulendi jam in illa immortalitatefelicibus quo donec veniatur magis debentpatres quod dominantur quam servi tolerarequod serviunt Si quis [44] autem in domo perinobedientiam domesticaelig paci adversaturcorripitur seu verbo seu verbere seu quolibetalio genere pœnaelig justo atque licito quantumsocietas humana concedit pro ejus qui corripitur

52

utilitate ut paci unde dissiluerat coaptetur Sicutenim non est beneficentia adjuvando efficere utbonum quod majus est amittatur ita non estinnocentia parcendo sinere ut in malum graviusincidatur Pertinet ergo ad innocentis officiumnon solum nemini malum inferre verumetiamcohibere a peccato vel punire peccatum ut autipse qui plectitur corrigatur experimento aut aliiterreantur exemplo Quia igitur hominis domusinitium sive particula debet esse civitatis omneautem initium ad aliquem sui generis finem etomnis pars ad universi cujus pars estintegritatem refertur satis apparet esseconsequens ut ad pacem civicam pax domesticareferatur id est ut ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium referaturad ordinatam imperandi obediendiqueconcordiam civium Ita fit ut ex lege civitatispraeligcepta sumere patremfamilias oporteat quibusdomum suam sic regat ut sit paci accommodatacivitatis

CAPUT XVII

Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacemhabeat et unde discordiam

SED domus hominum qui non vivunt ex fidepacem terrenam ex hujus temporalis vitaelig rebuscommodisque sectatur Domus autem hominumex fide viventium [45] expectat ea quaelig infuturum aeligterna promissa sunt terre- nisque rebus

53

ac temporalibus tanquam peregrina utitur nonquibus capiatur et avertatur quo tendit in Deumsed quibus sustentetur ad facilius tolerandaminimeque augenda onera corporis corruptibilisquod aggravat animam34 Idcirco rerum vitaelig huicmortali necessariarum utrisque hominibus etutrique domui communis est usus sed tinisutendi quique suus proprius mu Itumquediversus Ita etiam terrena Civitas quaelig non vivitex fide terrenam pacem appetit in eoque defigitimperandi obediendique concordiam civium utsit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibushumanarum quaeligdam compositio voluntatumCivitas autem cœlestis vel potius pars ejus quaeligin hac mortalitate peregrinatur et vivit ex fideetiam ista pace necesse est utatur donec ipsa cuitalis pax necessaria est mortalitas transeat Ac perhoc dum apud terrenam Civitatem velutcaptivam vitam suaelig peregrinationis agit jampromissione redemptionis et dono spiritalitanquam pignore accepto legibus terrenaeligCivitatis quibus haeligc administrantur quaeligsustentandae mortali vitaelig accommodata suntobtemperare non dubitat ut quoniam communisest ipsa mortalitas servetur in rebus ad eamperlinentibus inter Civitatem utramque concordiaVerum quia terrena Civitas habuit quosdam suossapientes quos divina improbat disciplina qui velsuspicati vel decepti a daeligmonibus crederent34 Sap IX 15

54

multos deos conciliandos esse rebus humanis adquorum diversa quodam modo cilicia diversasubdita pertinerent ad alium corpus ad aliumanimus inque ipso corpore ad alium caput adalium cervix et caeligtera singula ad singulos similiter in animo ad alium ingenium ad aliumdoctrina ad alium ira ad alium concupiscentia inque [46] ipsis rebus vitaelig adjacentibus ad aliumpecus ad alium triticum ad alium vinum adalium oleum ad alium sylvaelig ad alium nummi adalium navigatio ad alium bella atque victoriaelig adalium conjugia ad alium partus ac fœcunditas etad alios alia caeligtera cœlestis autem Civitas unumDeum solum colendum nosset eiquetantummodo serviendum servitute illa quaelig graeligceλατρεία dicitur et nonnisi Deo debetur fidelipietate censeret factum est ut religionis legescum terrena Civitate non posset haberecommunes proque his ab ea dissentire haberetnecesse atque oneri esse diversa sentientibuseorumque iras et odia et persecutionum impetussustinere nisi cum animos adversantiumaliquando terrore suaelig multitudinis et semperdivino adjutorio propulsaret Haeligc ergo cœlestisCivitas dum peregrinatur in terra ex omnibusgentibus cives evocat atque in omnibus linguisperegrinam colligit societatem non curansquidquid in moribus legibus institutisquediversum est quibus pax terrena vel conquiriturvel tenetur nihil eorum rescindens nec

55

destruens imo etiam servans ac sequens quodlicet diversum in diversis nationibus ad unumtamen eumdemque finem terrenaelig pacisintenditur si religionem qua unus summus etverus Deus colendus docetur non impedit Utiturergo etiam cœlestis Civitas in hac suaperegrinatione pace terrena et de rebus admortalem hominum naturam pertinentibushumanarum voluntatum compositionemquantum salva pietate ac religione concediturtuetur atque appetit eamque terrenam pacemrefert ad cœlestem pacem quaelig vere ita pax estut rationalis duntaxat creaturaelig sola pax habendaatque dicenda sit ordinatissima scilicet etconcordissima societas fruendi Deo et invicem inDeo quo cum ventum fuerit non erit vitamortalis sed plane certeque vitalis nec corpus[47] animale quod dum corrumpitur aggravatanimam35 sed spiritale sine ulla indigentia ex omniparte subditum voluntati Hanc pacem dumperegrinatur in fide habet atque ex hac fide justevivit cum ad illam pacem adipiscendam refertquidquid bonarum actionum gerit erga Deum etproximum quoniam vita civitatis utique socialisest

CAPUT XVIII

Quam diversa sit Academice novaelig ambiguitas aconstantia fulci christianaelig

35 Sap IX 15

56

QUOD autem attinet ad illam differentiamquam de Academicis novis Varro adhibuit quibusincerta sunt omnia omnino Civitas Dei talemdubitationem tanquam dementiam detestaturhabens de rebus quas mente atque rationecomprehendit etiamsi parvam propter corpuscorruptibile quod aggravat animam quoniamsicut dicit Apostolus laquo Ex parte scimus36 raquotamen certissimam scientiam creditque sensibusin rei cujusque evidentia quibus per corpusanimus utitur quoniam miserabilius fallitur quinunquam putat eis esse credendum Credit etiamScripturis sanctis et veteribus et novis quasCanonicas appellamus unde fides ipsa conceptaest ex qua justus vivit37 per quam sinedubitatione ambulamus quandiu peregrinamur aDomino38 qua salva atque certa de quibusdamrebus quas neque sensu neque rationepercepimus neque nobis per Scripturamcanonicam [48] claruerunt nec per testes quibusnon credere absurdum est in nostram notitiampervenerunt sine justa reprehensione dubitamus

CAPUT XIX

De habitu et moribus populi christianiNIHIL sane ad istam pertinet Civitatem quo

habitu vel more vivendi si non est contra divina

36 1 Cor XIII 937 Habac II 4 et Rom I 1738 2 Cor V 6

57

praeligcepta istam fidem qua pervenitur ad Deumquisque sectetur unde ipsos quoquephilosophos quando Christiani fiunt nonhabitum vel consuetudinem victus quaelig nihilimpedit religionem sed falsa dogmata mutarecompellit Unde illam quam Varro adhibuit exCynicis differentiam si nihil turpiter atqueintemperanter agat omnino non curat Ex tribusvero illis vitaelig generibus otioso actuoso et exutroque composito quamvis salva fide quisquepossit in quolibet eorum vitam ducere et adsempiterna praeligmia pervenire interest tamenquid amore teneat veritatis quid officio charitatisimpendat Nec sic quisque debet esse otiosus utin eodem otio utilitatem non cogitet proximi necsic actuosus ut contemplationem non requiratDei In otio non iners vacatio delectare debet sed aut inquisitio aut inventio veritatis ut in eaquisque proficiat et quod invenerit teneat etalteri non invideat In actione vero non amandusest honor in hac vita sive potentia quoniamomnia vana sub sole sed opus ipsum quod pereumdem honorem vel potentiam fit si recte atqueutiliter fit id est ut valeat ad eam salutemsubditorum quaelig secundum Deum est unde jamsuperius [49] disputavimus39 Propter quod aitApostolus laquo Qui episcopatum desiderat bonumopus desiderat40 raquo Exponere voluit quid sit

39 Vide supra c 640 1 Tim III 1

58

episcopatus quia nomen est operis non honorisGraeligcum est enim atque inde ductum vocabulumquod ille qui praeligficitur eis quibus praeligficitursuperintendit curam eorum scilicet gerens ἐπὶquippe super σκοπὸς vero intentio est ergoἐπισκοπεῖν si velimus latine superintenderepossumus dicere ut intelligat non se esseepiscopum qui praeligesse dilexerit non prodesseItaque a studio cognoscendae veritatis nemoprohibetur quod ad laudabile pertinet otium LOCUS VERO SUPERIOR sine quo regi populusnon potest etsi ita teneatur atque administretur utdecet tamen indecenter appetitur QuamobremOTIUM SA ACTUM quaeligrit charitas veritatis negotium justum suscipit necessitas charitatisQuam sarcinam si nullus imponit percipiendaeatque intuendaelig vacandum est veritati si autemimponitur suscipienda est propter charitatisnecessitatem sed nec sic omni modo veritatisdelectatio deserenda est ne subtrahatur illasuavitas et opprimat ista necessitas

CAPUT XX

Quod cives sanctorum in vitaelig hujus tempore spe beatisint

Quamobrem summum bonum Civitatis Deicum sit aeligterna pax atque perfecta non perquammortales transeant nascendo atque moriendo sedin qua immortales maneant nihil adversi omninopatiendo quis est qui [50] illam vitam vel

59

beatissimam neget vel in ejus comparationeistam quaelig hic agitur quantislibet animi etcorporis externarumque rerum bonis plena sitnon miserrimam judicet Quam tamenquicumque sic habet ut ejus usum referat ad illiusfinem quam diligit ardentissime ac fidelissimesperat non absurde dici etiam nunc beatus potestspe illa potius quam re ista Res vero ista sine speilla beatitudo falsa et magna miseria non enimveris animi bonis utitur Quoniam non est verasapientia quaelig intentionem suam in his quaeligprudenter discernit gerit fortiter cohibettemperanter justeque distribuit non in illumdirigit finem ubi erit Deus omnia in omnibusaeligternitate certa et pace perfecta41

CAPUT XXI

An secundum definitiones Scipionis quaelig in dialogoCiceronis sunt unquam fuerit romana respublica

I QUA PROPTER nunc est locus ut quampotero breviter ac dilucide expediam quod insecundo hujus Operis libro me demonstraturumesse promisi secundum definitiones quibus apudCiceronemutitur Scipio in libris de Republicanunquam rempublicam fuisse romanam Breviterenim rempublicam definit esse rem populi Quaeligdefinitio si vera est nunquam fuit romanarespublica quia nunquam fuit res populi quamdefinitionem voluit esse rei- publicae Populum

41 1 Cor XV 28

60

enim esse definivit coctum multitudinis jurisconsensu et utilitatis communione sociatumQuid [51] autem dicat juris consensumdisputando explicat per hoc ostendens geri sinejustitia non posse rempublicam ubi ergo justitiavera non est nec jus potest Quod enim jure fitprofecto juste fit Quod autem fit injuste nec jurefieri potest Non enim jura dicenda sunt velputanda iniqua hominum constituta cum illudetiam ipsi jus esse dicant quod de justitiaelig fontemanaverit falsumque esse quod a quibusdamnon recte sentientibus dici solet id esse jus quodei qui plus potest utile est Quocirca ubi non estvera justitia juris consensu sociatus cœtushominum non potest esse et ideo nec populusjuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem et si non populus nec res populi sedqualiscumque multitudinis quaelig populi nominedigna non est Ac per hoc si respublica res populiest et populus non est qui consensu non sociatusest juris non est autem jus ubi nulla justitia est procul dubio colligitur ubi justitia non est nonesse rempublicam Justitia porro ea virtus est quaeligsua cuique distribuit Quaelig igitur justitia esthominis quaelig ipsum hominem Deo vero tollit etimmundis daeligmonibus subdit Hoccine est suacuique distribuere An qui fundum aufert ei aquo emptus est et tradit ei qui nihil in eo habetjuris injustus et qui se ipsum aufert dominanti

61

Deo a quo factus est et malignis servit spiritibusjustus est

II Disputatur certe acerrime atque fortissimein eisdem ipsis de Republica libris adversusinjustitiam pro justitia Et quoniam cum priusageretur pro injustitiaelig partibus contra justitiam etdiceretur nisi per injustitiam rempublicam stareaugerique non posse hoc vel uti validissimumpositum erat injustum esse ut homineshominibus dominantibus serviant quam tameninjustitiam nisi sequatur imperiosa civitas cujusest magna respublica non eam posse provinciisimperare responsum est a parte [52] justitiaeligideo justum esse quod talibus hominibus sit utilisservitus et pro utilitate eorum fieri cum recte litid est cum improbis aufertur injuriarum licentia et domiti se melius habebunt quia indomitideterius se habuerunt subditumque est ut istaratio firmaretur veluti a natura sumptum nobileexemplum atque dictum est laquo Cur igitur Deushomini animus imperat corpori ratio libidinicaeligterisque vitiosis animi partibus raquo Plane hocexemplo satis edoctum est quibusdam esse utilemservitutem et Deo quidem ut serviatur utile esseomnibus Serviens autem Deo animus recteimperat corpori inque ipso animo ratio DominoDeo subdita recte imperat libidini vitiisquecaeligteris Quapropter ubi homo Deo non servitquid in eo putandum est esse justitiae quandoquidem Deo non serviens nullo modo

62

potest juste animus corpori aut humana ratiovitiis imperare Etsi in homine tali non est ullajustitia procul dubio nec in hominum cretu quiex hominibus talibus constat Non est hic ergojuris ille consensus qui hominum multitudinempopulum facit cujus res dicitur esse respublicaNam de utilitate quid dicam cujus etiamcommunione sociatus coetus hominum sicut sehabet ista definitio populus nuncupatur Quamvis enim si diligenter attendas nec utilitassit ulla viventium qui vivunt impie sicut vivitomnis qui non servit Deo servitque daeligmonibustanto magis impiis quanto magis sibi cum sintimmundissimi spiritus tanquam diis sacrificarivolunt tamen quod de juris consensu diximussatis esse arbitror unde appareat per hancdefinitionem non esse populum cujus respublicaesse dicatur in quo justitia non est Si enim dicuntnon spiritibus immundis sed diis bonis atquesanctis in sua republica servisse Romanos numquid eadem toties repetenda sunt quaelig jamsatis imo ultra quam satis est diximus Quisenim ad [53] hunc locum per superiores hujusOperis libros pervenit qui dubitare adhuc possitmalis et impuris daemonibus servisse Romanosnisi vel nimium stolidus vel impudentissimecontentiosus Sed ut taceam quales sint quossacrificiis colebant in lege veri Dei scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino

63

tantum42 raquo Nec bonis igitur nec malis diissacrificari voluit qui hoc cum tantacomminatione praeligcepit

CAPUT XXII

An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari

SED responderi potest laquo Quis iste Deus estaut unde dignus probatur cui deberentobtemperare Romani ut nullum deorum praeligteripsum colerent sacrificiis Magnaelig caeligcitatis estadhuc quaeligrere quis iste sit Deus Ipse est Deuscujus Prophetaelig praeligdixerunt ista quaelig cernimusIpse est Deus a quo responsum accepitAbraham laquo In semine Luo benedicentur omnesgentes43 raquo Quod in Christo fieri qui secundumcarnem de illo semine exortus est iidem ipsi quiremanserunt hujus nominis inimici velintnolintve cognoscunt Ipse est Deus cujus divinusSpiritus per eos locutus est quorum praeligdictaatque completa per Ecclesiam quam videmustoto orbe diffusam in libris superioribus posuiIpse est Deus quem Varro doctissimusRomanorum Jovem putat quamvis nesciens quidloquatur quod tamen ideo commemorandumputavi quoniam vir tantas scientiaelig nec nullumistum Deum [54] potuit existimare nec vilemHunc enim cum esse credidit quem summum

42 Exod XXII 2043 Gen XXII 18

64

putavit Deum Postremo ipse est Deus quemdoctissimus philosophorum quamvisChristianorum acerrimus inimicus etiam pereorum oracula quos deos putat Deum magnumPorphyrius confitetur

CAPUT XXIII

Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsa essede Christo

I NAM in libris quos ἐκ λογίων φιλοσοφίαςappellat in quibus exequitur atque conscribitrerum ad philosophiam pertinentium velut divinaresponsa ut ipsa verba ejus quemadmodum exlingua graeligca in latinam interpretata sunt ponam laquo Interroganti inquit quem Deum placandorevocare possit uxorem suam a Christianismohaec ait versibus Apollo raquo Deinde verba velutApollinis ista sunt laquo Forte magis poteris in aquaimpressis litteris scribere aut adinflans pennasleves per aera ut avis volare quam pollutaeligrevoces impiaelig uxoris sensum Pergat quomodovult inanibus fallaciis perseverans etlamentationibus fallacissimis mortuum Deumcantans quem a judicibus recta sentientibusperditum pessima in speciosis ferro juncta morsinterfecit raquo Deinde post hos versus Apollinis quinon stante metro latine interpretati suntsubjunxit atque ait laquo In his quidemtergiversationem irremediabilis sententiaelig eorummanifestavit dicens Quoniam Judaei suscipiunt

65

Deum magis quam isti raquo Ecce ubi decoloransChristum Judaeos proposuit Christianisconfitens quod Judaeligi suscipiant Deum Sic enimexposuit versus Apollinis ubi a [55] judicibusrecta sentientibus Christum dicit occisumtanquam illis juste judicantibus merito sit illepunitus Viderit quid de Christo vates mendaxApollinis dixerit atque iste crediderit aut fortassevatem quod non dixit dixisse iste ipseconfinxerit quam vero sibi constet vel ipsaoracula inter se faciat convenire postea-videbimus Hic tamen Judaeligos tanquam Deisusceptores recte dicit judicasse de Christo quodeum morte pessima excruciandum essecensuerint Deus itaque Judaeligorum cui perhibettestimonium audiendus fuit dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur nisi Domino tantum44 raquo Sed admanifestiora veniamus et audiamus quammagnum Deum dicat esse Judaeligorum Item ad eaquaelig interrogavit Apollinem quid melius verbumsive ratio an lex laquo Respondit inquit versibushaeligc dicens raquo Ac deinde subjicit Apollinis versusin quibus et isti sunt ut quantum satis est indedecerpam laquo In Deum vero inquit generatoremet in regem ante omnia quem tremit cœlum etterra atque mare et infernorum abdita et ipsanumina perhorrescunt quorum lex est Paterquem valde sancti honorant Hebraeligi raquo Talioraculo dei sui Apollinis Porphyrius tam44 Exod XX 20

66

magnum Deum dixit Hebraeligorum ut cum et ipsanumina perhorrescant Cum ergo Deus istedixerit laquo Sacrificans diis eradicabitur raquo mirorquod ipse Porphyrius non perhorruerit etsacrificans diis eradicari non formidaverit

II Dicit etiam bona philosophus iste deChristo quasi oblitus illius de qua paulo antelocuti sumus contumeliae suaelig aut quasi insomnis dii ejus maledixerint Christo et evigilanteseum bonum esse cognoverint dignequelaudaverint Denique tanquam mirabile aliquidatque incredibile prolaturus laquo Praeligter opinioneminquit [56] profecto quibusdam videatur essequod dicturi sumus Christum enim dii piissimumpronuntiaverunt et immortalem factum et cumbona praeligdicatione ejus meminerunt Christianosvero pollutos inquit et contaminatos et erroreimplicatos esse dicunt et multis talibus adversuseos blasphemiis utuntur45 raquo Deinde subjicit vellitdeorum oracula blasphemantium Christianos Etpost haeligc laquo De Christo autem inquitinterrogantibus si est Deus ait Hecate Quoniamquidem immortalis anima post corpus ut inceditnosti a sapientia autem abscissa semper errat viripietate praeligstantissimi est illa anima hanc coluntaliena a se veritate raquo Deinde post verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens laquo Piissimumigitur virum inquit eum dixit et ejus animamsicut et aliorum piorum post obitum45 Haeligc eadem graeligce apud Eusebium 1 III de Demonst Evang c 6

67

immortalitate donatam et hanc colere Christianosignorantes raquo Interrogantibus autem inquit laquo Curergo damnatus est raquo Oraculo respondit dea laquo Corpus quidem debilitantibus tormentis semperoppositum est anima autem piorum cœlesti sediinsidet Illa vero anima aliis animabus fataliterdedit quibus fata non annuerunt deorumobtinere dona neque habere Jovis immortalisagnitionem errore implicari Propterea ergo diisexosi quia quibus fato non fuit nosse Deum necdona a diis accipere his fataliter dedit iste erroreimplicari Ipse vero pius et in cœlum sicut piiconcessit Itaque hunc quidem non blasphemabismisereberis autem hominum dementiam ex eo ineis facile praeligcepsque periculum raquo

III Quis ita stultus est ut non intelligat aut abhomine callido eoque Christianis inimicissimohaeligc oracula fuisse conficta aut consilio simili abimpuris daeligmonibus ista fuisse responsa utscilicet quoniam laudant Christum proptereacredantur veraciter vituperare Christianos [57]atque ita si possint intercludant viam salutisaeligternaelig in qua fit quisque Christianus Suaeligquippe nocendi astutiaelig milleformi sentiunt nonesse contrarium si credatur cis laudantibusChristum dum tamen credatur etiamvituperantibus Christianos ut eum qui utrumquecrediderit talem Christi faciant laudatorem nevelit esse Christianus ac sic quamvis ah illolaudatus ab istorum tamen daemonum dominatu

68

eum non liberet Christus Praeligsertim quia italaudant Christum ut quisquis in eum talemcrediderit qualis ab eis praeligdicatur Christianusverus non sit sed Photinianus haeligreticus quitantummodo hominem non etiam Deum noveritChristum et ideo per eum salvus esse non possitnec istorum mendaciloquorum daeligmonumlaqueos vitare vel solvere Nos autem nequeApollinem vituperantem Christum nequeHecaten possumus approbare laudantem Illequippe tanquam iniquum Christum vult crediquem a judicibus recta sentientibus dicit occisum ista hominem piissimum sed hominem tantumUna est tamen et illius et hujus intentio ut nolinthomines esse Christanos quia nisi Christianierunt ab eorum erui potestate non poterunt Istevero philosophus vel potius qui talibus adversusChristianos quasi oraculis credunt prius faciant sipossunt ut inter se de ipso Christo Hecate atqueApollo concordent eumque aut ambocondemnent aut ambo collaudent Quod si facerepotuissent nihilominus nos et vituperatores etlaudatores Christi fallaces daeligmones vitaremusCum vero eorum deus et dea inter se de Christoille vituperando ista laudando dissentiant profecto eis blasphemantibus Christianos noncredunt homines si recte ipsi sentiant

IV Sane Christum laudans vel Porphyriusvel Hecale cum dicat eum ipsum dedisse fataliterChristianis ut implicarentur errore causas tamen

69

ejusdem sicut [58] putat-pandit erroris Quasantequam ex verbis ejus exponam prius quaeligro laquo Si fataliter dedit Christus Christianis errorisimplicationem utrum volens an nolens dederitSi volens quomodo justus Si nolens quomodobeatus Sed jam causas ipsius audiamus errorislaquo Sunt inquit spiritus terreni minimi locoquodam malorum daemonum potestati subjectiAb his sapientes Hebraeorum quorum unus isteetiam Jesus fuit sicut audisti divina Apollinisquae superius dicta sunt ab his ergo Hebraeligidaemonibus pessimis et minoribus spiritibusvetabant religiosos et ipsis vacare prohibebant venerari autem magis cœlestes deos ampliusautem venerari Deum Patrem Hoc autem inquitet dii praeligcipiunt et in superioribus ostendimusquemadmodum animum advertere ad Deummonent et illum colere ubique imperant Verumindocti et impiaelig naturaelig quibus vere fatum nonconcessit a diis dona obtinere neque habere Jovisimmortalis notionem non audientes et deos etdivinos viros deos quidem omnes recusaveruntprohibitos autem daeligmones et hos non odisse sedrevereri Deum autem simulantes colere ea solaper quaelig Deus adoratur non agunt Nam Deusquidem utpote omnium Pater nullius indiget sed nobis est bene cum eum per justitiam etcastitatem aliasque virtutes adoramus ipsamvitam precem ad ipsum facientes per imitationemet inquisitionem de ipso Inquisitio enim purgat

70

inquit imitatio deificat allectionem ad ipsumoperando Bene quidem praeligdicavit DeumPatrem et quibus sit colendus moribus dixitQuibus praeligceptis prophetici libri pleni suntHebraeorum quando sanctorum vita sivevituperatur sive laudatur Sed in Christianistantum errat aut tantum calumniatur quantumvolunt daemones quos opinatur deos quasicuiquam difficile sit recolere quaelig turpia quaeligdedecora erga deorum obsequium [59] in theatrisagebantur et templis et attendere quaelig leganturdicantur audiantur in ecclesiis vel Deo vero quidofferatur et hinc intelligere ubi aeligdificium et ubiruina sit morum Quis autem huic dixit velinspiravit nisi diabolicus spiritus tam vanumapertumque mendacium quod daeligmones abHebraeligis coli prohibitos revereantur potius quamoderint Christiani Sed Deus ille quem colueruntsapientes Hebraeorum etiam cœlestibus sanctisAngelis et Virtutibus Dei quos beatissimostanquam cives in hac nostra peregrinationemortali veneramur et amamus sacrificari vetatintonans in lege sua quam dedit populo suohebraeligo et valde minaciter dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur46 raquo Et ne quisquam putaretdaemonibus pessimis terrenisque spiritibus quosiste dicit minimos vel minores ne sacrificetur essepraeligceptum quia et ipsi in Scripturis sanctis dictisunt dii non Hebraeorum sed gentium quod46 Exod XXII 20

71

evidenter in Psalmo Septuaginta interpretesposuerunt dicentes laquo Quoniam omnes diigentium daemonia47 raquo ne quis ergo putaret istisquidem daemoniis prohibitum cœlestibus autemvel omnibus vel aliquibus sacrificari essepermissum mox addidit laquo Nisi Domino soli raquo idest nisi Domino tantum ne forte in eo quod ait laquo Nisi Domino soli raquo Dominum solem credatesse quispiam cui sacrificandum putat quod nonita esse intelligendum in scripturis graeligcisfacillime reperitur

V Deus igitur Hebraeorum cui tam magnumtantus etiam iste philosophus perhibettestimonium legem dedit hebraeligo populo suohebraeligo sermone conscriptam non obscuram etincognitam sed omnibus jam gentibusdiffamatam in qua lege scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Dominotantum48 raquo Quid opus est in hac [60] ejus legeejusque Prophetis de hac re multa perquirere Imo non perquirere non enim abstrusa vel rarasunt sed aperta et crebra colligere et in hacdisputatione mea ponere quibus luce clariusapparet nulli omnino nisi tantum sibi Deumverum et summum voluisse sacrificari Ecce hocunum breviter imo granditer minaciter sedveraciter dictum ab illo Deo quem tamexcellenter eorum doctissimi praeligdicant audiatur

47 Psal XCV48 Exod XVII 20

72

timeatur impleatur ne inobedientes eradicatioconsequatur laquo Sacrificans inquit diiseradicabitur nisi Domino tantum raquo non quo reiegeat alicujus sed quia nobis expedit ut res ejussimus Hinc enim canitur in sacris LitterisHebraeorum laquo Dixi Domino Deus meus es tuquoniam bonorum meorum non eges49 raquo Hujusautem praeligclarissimum atque optimum sacrificiumnon ipsi sumus hoc est Civitas ejus cujus reimysterium celebramus oblationibus nostris quaeligfidelibus notaelig sunt sicut in libris praeligcedentibusdisputavimus Cessaturas enim victimas quas inumbra futuri offerebant Judaeligi et unumsacrificium gentes a solis ortu usque ad occasumsicut jam fieri cernimus oblaturas per Prophetashebraeligos oracula increpuere divina ex quibusquantum satis visum est nonnulla protulimus ethuic jam operi aspersimus Quapropter ubi nonest ista justitia ut secundum suam gratiam civitatiobedienti Deus imperet unus et summus necuiquam sacrificet nisi tantum sibi et per hoc inomnibus hominibus ad eamdem civitatemperlinentibus atque obedientibus Deo animusetiam corpori atque ratio vitiis ordine legitimofideliter imperet ut quemadmodum justus unusita coctus populusque justorum vivat ex fidequae operatur per dilectionem qua homo diligitDeum sicut diligendus est Deus et proximumsicut semetipsum ubi ergo non est ista justitia49 Psal XV 2

73

profecto non [61] est cœtus hominum jurisconsensu et utilitatis communione sociatus Quodsi non est utique populus non est si vera est haeligcpopuli definitio Ergo nec respublica est quia respopuli non est ubi ipse populus non est

CAPUT XXIV

Qua definitione constet populi et reipublicaelignuncupationem recte sibi non solum Romanos sed etiamregna alia vindicare

Si autem populus non isto sed alio definiaturmodo velut si dicatur populus est cœtusmultitudinis rationalis rerum quas diligit concordicommunione sociatus profecto ut videatur qualisquisque populus sit illa sunt intuenda quaelig diligitQuaeligcumque tamen diligat si cœtus estmultitudinis non pecorum sed rationaliumcreaturarum et eorum quaelig diligit communioneconcordi sociatus est non absurde populusnuncupatur tanto utique melior quanto inmelioribus tantoque deterior quanto est indeterioribus concors Secundum istamdefinitionem nostram romanus populus populusest et res ejus sine dubitatione respublica Quidautem primis temporibus suis quidve sequentibuspopulus ille dilexerit et quibus moribus adcruentissimas seditiones atque inde ad socialiaatque civilia bella perveniens ipsam concordiamquaelig salus quodam modo est populi ruperit atquecorruperit testatur historia de qua in

74

praeligcedentibus libris multa posuimus50 Nec ideotamen vel ipsum non esse populum vel ejus remdixerim non esse rempublicam quandiu manetqualiscumque multitudinis rationalis cœtus rerum[62] quas diligit concordi communione sociatusQuod autem de isto populo et de ista republicadixi hoc de Atheniensium vel quorumcumqueGraeligcorum hoc de AEliggyptiorum hoc de illapriore Babylone Assyriorum quando in rebus suispublicis imperia vel parva vel magna tenuerunt etde alia quacumque aliarum gentium intelligardixisse atque sensisse Generaliter quippe Civitasimpiorum cui non imperat Deus obedienti sibiut sacrificium non oderat nisi tantummodo sibiet per hoc in illa et animus corpori ratioque vitiisrecte ac fideliter imperet caret justitiaelig veritate

CAPUT XXV

Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi non estvera religio

QUAMLIBET enim videatur animus corpori etratio vitiis laudabiliter imperare si Deo animus etratio ipsa non servit sicut sibi serviendum esseipse Deus praeligcepit nullo modo corpori vitiisquerecte imperat Nam qualis corporis atque vitiorumpotest esse mens domina veri Dei nescia necejus imperio subjugata sed vitiosissimisdaeligmonibus corrumpentibus prostituta51 Proinde

50 Liber I c 30 et lib II et III etc51 Vide lib XIII de Trinit c 20 et lib XIV c 1

75

virtutes quas sibi habere videtur per quasimperat corpori et vitiis ad quodlibetadipiscendum vel tenendum nisi ad Deumretulerit etiam ipsaelig vitia sunt potius quamvirtutes Nam licet a quibusdam tunc verre ethonestaelig putentur esse virtutes cum ad se ipsasreferuntur nec propter aliud expetuntur etiamtunc inflataelig ac superbaelig sunt et ideo non [63]virtutes sed vitia judicanda sunt Sicut enim nonest a carne sed super carnem quod carnem facitvivere sic non est ab homine sed superhominem quod hominem facit beate vivere necsolum hominem sed etiam quamlibet PotestatemVirtutemque cœlestem

CAPUT XXVI

De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum iri hoc peregrinus est mundo

QUOCIRCA ut vita carnis anima est ita beatavita hominis Deus est de quo dicunt sacraeligLitteraelig Hebraeligorum laquo Beatus populus cujus estDominus Deus ipsius52 raquo Miser igitur populus abisto alienatus Deo Diligit tamen ipse etiamquamdam pacem suam non improbandam quamquidem non habebit in fine quia non ea beneutitur ante finem Hanc autem ut interim habeatin hac vita nostra etiam interest quoniamquandiu permixtaelig sunt ambaelig Civitates utimur etnos pace Babylonis ex qua ita per fidem Dei

52 Psal CXLIII 15

76

populus liberatur ut apud hanc interimperegrinetur Propter quod et Apostolusadmonuit Ecclesiam Ut oraret pro regibus ejusatque sublimibus addens et dicens laquo Ut quietamet tranquillam vitam agamus cum omni pietate etcharitate53 raquo Et propheta Jeremias cum populoDei veteri venturam praelignuntiaret captivitatem etdivinitus imperaret ut obedienter in Babyloniamirent Deo suo etiam ista patientia servientesmonuit et ipse ut oraretur pro illa dicens laquo Quiain ejus est pace pax vestra54 raquo utique interimtemporalis quaelig bonis malisque communis est[64]

CAPUT XXVII

De pace servientium Deo cujus perfecta tranquillitasin hac temporali vita non potest apprehendi

PAX autem nostra propria et hic est cum Deoper fidem et in aeligternum erit cum illo perspeciem55 Sed hic sive illa communis sive nostrapropria talis est pax ut solatium miseriaelig sitpotius quam beatitudinis gaudium Ipsa quoquenostra justitia quamvis vera sit propter veri bonifinem ad quem refertur tamen tanta est in hacvita ut potius peccatorum remissione constetquam perfectione virtutum Testis est oratiototius Civitatis Dei quaelig peregrinatur in terris Per

53 1 Tim II 254 Jerem XXIX 755 2 Cor V 7

77

omnia quippe membra sua clamat ad Deum laquo Dimitte nobis debita nostra sicut et nosdimittimus debitoribus nostris56 raquo Nec pro cis estefficax haeligc oratio quorum fides sine operibusmortua est57 sed pro eis quorum fides perdilectionem operatur58 Quia enim Deo quidemsubdita in hac tamen conditione mortali etcorpore corruptibili quod aggravat animam59 nonperfecte vitiis ratio imperat ideo necessaria estjustis talis oratio Nam profecto quanquamimperetur nequaquam sine conflictu vitiisimperatur Et utique aliquid subrepit in hoc locoinfirmitatis etiam bene confligenti sive hostibustalibus victis subjectisque dominanti unde si nonfacili operatione certe labili locutione aut volatilicogitatione peccetur Et ideo quandiu vitiisimperatur plena pax non est quia [65] et illa quaeligresistunt periculoso debellantur praeliglio et illaquaelig victa sunt nondum securo triumphanturotio sed adhuc sollicito premuntur imperio Inhis ergo tentationibus de quibus omnibus indivinis eloquiis breviter dictum est laquo Numquidnon tentatio est vita humana super terram60 raquoquis ita vivere se praeligsumat ut dicere Deo laquo Dimitte nobis debita nostra raquo non necesse

56 Matth V 1257 Jacob II 17-2658 Gal V 659 Sap XIX 1560 Job VII 1

78

habeat nisi homo elatus Nec vero magnus sedinflatus ac tumidus cui per justitiam resistit quigratiam largitur humilibus Propter quod scriptumest laquo Deus superbis resistit humilibus autem datgratiam61 raquo Hic itaque in unoquoque justitia estut obedienti Deus homini animus corpori ratioautem vitiis etiam repugnantibus imperet velsubigendo vel resistendo atque ut ab ipso Deopetatur et meritorum gratia et venia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvaturIn illa vero pace finali quo referenda et cujusadipiscendae causa habenda est ista justitiaquoniam sanata immortalitate atque incorruptionenatura vitia non habebit nec unicuique nostrumvel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit nonopus erit ut ratio vitiis quaelig nulla erunt imperet sed imperabit Deus homini animus corpori tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitasquanta vivendi regnandique felicitas Et hoc illicin omnibus atque in singulis re ternum eritaeligternumque esse certum erit et ideo paxbeatitudinis hujus vel beatitudo pacis hujussummum bonum erit [66]

CAPUT XXVIII

In quem finem venturus sit exitus impiorumEORUM autem qui non pertinent ad istam

Civitatem Dei erit e contrario miseria sempiternaquaelig etiam secunda mors dicitur quia nec anima

61 Jacob IV 6 et 1 Petr V 5

79

ibi vivere dicenda est quaelig a vita Dei alienata erit nec corpus quod aeligternis doloribus subjacebit Acper hoc ideo durior ista secunda mors erit quialiniri morte non poterit62 Sed quoniam sicutmiseria beatitudini et mors vitaelig ita bellum pacividetur esse contrarium merito quaeligritur sicutpax in bonorum finibus praeligdicata est atquelaudata quod vel quale bellum in finibusmalorum e contrario possit intelligi Verum quihoc quierit attendat quid in bello noxiumperniciosumque sit et videbit nihil aliud essequam inter se rerum adversitatem atqueconflictum Quod igitur bellum gravius et amariuscogitari potest quam ubi voluntas sic adversa estpassioni et passio voluntati ut nullius earumvictoria tales inimicitiae finiantur et ubi sicconfligit cum ipsa natura corporis vis doloris utneutrum alteri cedat Hic enim quando contingitiste conflictus aut dolor vincit et sensum morsadimit aut natura vincit et dolorem sanitas tollitIbi autem et dolor permanet ut affligat et naturaperdurat ut sentiat quia utrumque ideo nondeficit ne pœna deficiat Ad hos autem finesbonorum et malorum illos expetendos istoscavendos quoniam per judicium transibunt adillos boni ad istos mali de hoc judicio quantumDeus donaverit in consequenti voluminedisputabo [67]

62 Apoc II X et XI

80

LIBER XX

De judicio novissimo deque testimoniis cum novi tumveteris instrumenti quibus denuntiatur futurum

CAPUT I

Quod quamvis omni tempore Deus judicet in hoctamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum

I DE die ultimi judicii Dei quod ipsedonaverit locuturi eumque asserturi adversusimpios et incredulos tanquam in aeligdificiifundamento prius ponere testimonia divinadebemus Quibus qui nolunt credere humanisratiunculis falsis atque fallacibus contravenireconantur ad hoc ut aut aliud significarecontendant quod adhibetur testimonium deLitteris sacris aut omnino divinitus esse dictumnegent Nam nullum existimo esse mortalium quicum ea sicut dicta sunt intellexerit et a summoac vero Deo per animas sanctas dicta essecrediderit non eis cedat atque consentiat sive idetiam ore fateatur sive aliquo vitio faterierubescat aut metuat vel etiam pervicaciasimillima insanite id quod falsum esse novit autcredit contra id quod verum esse novit aut creditetiam contentiosissime defendere moliatur

II Quod ergo in confessione ac professionetenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de cœloesse venturum ad vivos ac mortuos judicandoshunc divini judicii ultimum [68] diem dicimus id

81

est novissimum tempus Nam per quot dies hocjudicium tendatur incertum est sedScripturarum more sanctarum diem poni solerepro tempore nemo qui illas Litteras quamlibetnegligenter legerit nescit Ideo autem cum diemjudicii Dei dicimus addimus ultimum velnovissimum quia et nunc judicat et ab humanigeneris initio judicavit dimittens de paradiso et aligno vitaelig separans primos homines peccatimagni perpetratores63 imo etiam quando Angelispeccantibus non pepercit64 quorum princepshomines a se ipso subversus invidendo subvertitprocul dubio judicavit Nec sine illius altojustoque judicio et in hoc aerio cœlo et in terriset daeligmonum et hominum miserrima vita esterroribus aeligrumnisque plenissima Verum etsinemo peccasset non sine bono rectoque judiciouniversam rationalem creaturamperseverantissime sibi Domino suo cohaeligrentemin aeligterna beatitudine retineret Judicat etiam nonsolum universaliter de genere daeligmonum atquehominum ut miseri sint propter primorummeritum peccatorum sed etiam de singulorumoperibus propriis quaelig gerunt arbitrio voluntatisNam et daeligmones ne torqueantur precantur65 nec utique injuste vel parcitur eis vel pro suaquique improbitate torquentur Et homines

63 Gen III 2364 2 Petr 465 Matth VIII 29

82

plerumque aperte semper occulte luunt pro suisfactis divinitus pœnas sive in hac vita sive postmortem quamvis nullus hominum agat recte nisidivino adjuvetur auxilio nullus daeligmonum authominum agat inique nisi divino eodemquejustissimo judicio permittatur Sicut enim aitApostolus laquo Non est iniquitas apud Deum66 raquo Etsicut ipse alibi dicit laquo Inscrutabilia sunt judiciaDei et investigabiles viaelig ejus67 raquo Non igitur inhoc libro de [69] illis primis nec de istis mediisDei judiciis sed de ipso novissimo judicioquantum ipse tribuerit disputabo quandoChristus de cœlo venturus est vivos judicaturus etmortuos Iste quippe dies judicii proprie jamvocatur eo quod nullus ibi erit imperitae querelaeliglocus cur injustus ille sil felix et cur justus illeinfelix Omnium namque tunc nonnisi bonorumvera et plena felicitas et omnium nonnisimalorum digna et summa infelicitas apparebit

CAPUT II

De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari

NUNC autem et mala aeligquo animo ferrediscimus quaelig patiuntur et boni et bona nonmagnipendere quaelig adipiscuntur et mali Ac perhoc etiam in his rebus in quibus non apparetdivina justitia salutaris est divina doctrina

66 Rom IX 1467 Id II 33

83

Nescimus enim quo judicio Dei bonus ille sitpauper malus ille sit dives iste gaudeat quempro suis perditis moribus cruciari debuissemœroribus arbitramur contristetur ille quemvita laudabilis gaudere debuisse persuadet exeatde judicio non solum inultus verumetiamdamnatus innocens aut iniquitate judicis pressusaut falsis obrutus testimoniis e contrarioscelestus adversarius ejus non solum impunitusverumetiam vindicatus insultet impius optimevaleat pius languore tabescat latrocinentursanissimi juvenes et qui nec verbo quemmdashquam laeligdere potuerunt diversa morborumatrocitate [70] affligantur infantes utiles rebushumanis immatura morte rapiantur et quividentur nec nasci debuisse diutissime insupervivant plenus criminibus sublimetur honoribuset hominem sine querela tenebraelig ignobilitatisabscondant et caeligtera hujusmodi quaelig quiscolligit quis enumerat Quaelig si haberent in ipsavelut absurditate constantiam ut in hac vita inqua laquo Homo sicut sacer Psalmus eloquiturvanitati similis factus est et dies ejus velut umbrapraeligtereunt68 raquo nonnisi mali adipiscerenturtransitoria bona ista atque terrena nec nisi bonitalia paterentur mala posset hoc referri adjudicium justum Dei vel etiam benignum ut quinon erant assecuturi bona aeligterna quaelig faciuntbeatos temporalibus vel deciperentur pro malitia68 Psal CXLIII 4

84

sua vel pro Dei misericordia consolarenturbonis et qui non erant passuri aeligterna tormentatemporalibus vel pro suis quibuscumque etquantuliscumque peccatis affligerentur velpropter implendas virtutes exercerentur malisNunc vero quando non solum in malo sunt boniet in bono mali quod videtur injustum verumetiam plerumque et malis mala eveniunt etbonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiuntjudicia Dei et investigabiles viaelig illius69 Quamvisergo nesciamus quo judicio Deus ista vel faciatvel fieri sinat apud quem summa virtus est etsumma sapientia summaque justitia nullainfirmitas nulla temeritas nulla iniquitas salubriter tamen discimus non magnipendere seubona seu mala quaelig videmus esse bonis malisquecommunia et illa bona quaeligrere quaelig bonorumatque illa mala maxime fugere quaelig propria suntmalorum Cum vero ad illud Dei judiciumvenerimus cujus tempus jam proprie dies judiciiet aliquando dies Domini nuncupatur non solumquaeligcumque tunc judicabuntur verumetiam [71]quaeligcumque ab initio judicata et quaeligcumqueusque ad illud tempus adhuc judicanda suntapparebunt esse justissima Ubi hoc quoquemanifestabitur quam justo judicio Dei fiat utnunc tam multa ac pene omnia justa judicia Deisensus mentesque mortalium lateant cum tamen

69 Rom XI 33

85

in hac re piorum fidem non lateat justum essequod latet

CAPUT III

Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig in hacvita et bonis et malis sunt communia disputavit

NEMPE Salomon sapientissimus rex Israelqui regnavit in Jerusalem librum qui vocaturEcclesiastes et a Judicis quoque habetur insacrarum canone Litterarum sic exorsus est laquo Vanitas vanitantium dixit Ecclesiastes vanitasvanitantium et omnia vanitas Quaelig hominiabundantia in omni labore suo quo laborat subsole70 raquo Et cum ex hac sententia connecteretcaeligtera commemorans aeligrumnas erroresque vitaelighujus et vanescentes interea temporum lapsusubi nihil solidum nihil stabile retinetur in earerum vanitate sub sole illud etiam deploratquodam modo quod cum sit abundantiasapientia super insipientiam sicut abundantialucis super tenebras71 sapientisque oculi sint incapite ipsius et stultus in tenebris ambulet unustamen incursus incurrat omnibus utique in hacvita quaelig sub sole agitur significans videlicet eamala quaelig bonis et malis videmus esse [72]communia Dicit etiam illud quod et bonipatiantur mala tanquam mali sint et malitanquam boni sint adipiscantur bona ita

70 Eccle I 2 371 Id II 13

86

loquens laquo Est inquit vanitas quaelig lacta est superterram quia sunt justi super quos venit sicutfactum impiorum et sunt impii super quos venitsicut factum justorum Dixi quoniam hoc quoquevanitas72 raquo In hac vanitate cui quantum satisvisum est intimandaelig totum istum librum virsapientissimus deputavit non utique ob aliudnisi ut eam vitam desideremus quaelig vanitatemnon habet sub hoc sole sed veritatem sub illo quifecit hunc solem in hac ergo vanitate numquidnisi justo Dei rectoque judicio similis eidemvanitati factus vanesceret homo In diebus tamenvanitatis suaelig interest plurimum utrum resistat anobtemperet veritati et utrum sit expers veraeligpietatis an particeps non propter vitaelig hujus velbona acquirenda vel mala vitanda vanescenti)transeuntia sed propter futurum judicium perquod erunt et bonis bona et malis mala sine linemansura Denique iste sapiens hunc librum sicconclusit ut diceret laquo Deum time et mandataejus custodi quia hoc est omnis homo quiaomne hoc opus Deus adducet in judicium inomni despecto sive bonum sive malum73 raquo Quidbrevius verius salubrius dici potuit laquo Deuminquit time et mandata ejus custodi quia hoc estomnis homo raquo Quicumque enim est hoc estcustos utique mandatorum Dei quoniam qui hocnon est nihil est Non enim ad veritatis imaginem

72 Eccle VIII 1473 Id XII 13 14

87

reformatur remanens in similitudine vanitatislaquo Quia omne hoc opus raquo id est quod ab hominesit in hac vita laquo Sive bonum sive malum Deusadducet in judicium in omni despecto raquo id est inomni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideonec videtur quoniam [73] Deus et ipsum videtnec eum despicit nec cum judicat praeligterit

CAPUT IV

Quod ad differendum de novissimo judicio Dei Noviprimum Testamenti ac deinde Veteris testimoniaprolaturus sit

HUJUS itaque ultimi judicii Dei testimonia deScripturis Sanctis quaelig ponere institui priuseligenda sunt de libris Instrumenti novi postea deveteris Quamvis enim vetera priora sint temporenova tamen anteponenda sunt dignitate quoniam illa vetera praeligconia sunt novorumNova igitur ponentur prius quaelig ut firmiusprobemus assumentur et vetera In veteribushabentur Lex et Prophetaelig in novis Evangeliumet apostolicaelig Litteraelig Ait autem Apostolus laquo Perlegem enim cognitio peccati Nunc autem sinelege justitia Dei manifestata est testificata perLegem et Prophetas justitia autem Dei perfidem Jesu Christi in omnes qui credunt74 raquo Haeligcjustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum ettestimonium habet a veteribus libris hoc est aLege et Prophetis Prius ergo ipsa causa ponenda

74 Rom III 20 22

88

est et postea testes introducendi Hunc et ipseJesus Christus ordinem servandum essedemonstrans laquo Scriba inquit eruditus in regnoDei similis est viro patrifamilias proferenti dethesauro suo nova et vetera75 raquo Non dixit laquo Vetera et nova raquo quod utique dixisset nisimaluisset meritorum ordinem servare quamtemporum [74]

CAPUT V

Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur

I ERGO ipse Salvator cum objurgaretcivitates in quibus virtutes magnas fecerat nequecrediderant et eis alienigenas anteponeret laquo Verumtamen inquit dico vobis Tyro et Sidoniremissius erit in die judicii quam vobis76 raquo Etpaulo post alteri civitati laquo Arnen inquit dicovobis quia terraelig Sodomorum remissius erit in diejudicii quam tibi77 raquo Hic evidentissime praeligdicatdiem judicii esse venturum Et alio loco laquo ViriNinivitae inquit surgent in judicio cumgeneratione ista et condemnabunt eam quiapœnitentiam egerunt in praeligdicatione Jonaelig etecce plus quam Jona hic Regina Austri surget injudicio cum generatione ista et condemnabiteam quia venit a finibus terraelig audire sapientiam

75 Matth XIII 5276 Matth XI 2277 Ibid 24

89

Salomonis et ecce plus quam Salomon hic78 raquoDuas hoc loco res discimus et venturum essejudicium et cum mortuorum resurrectioneventurum De Ninivitis enim et regina Austriquando ista dicebat de mortuis sine dubioloquebatur quos tamen in dic judiciiresurrecturos esse praeligdixit Nec ideo dixit laquo Condemnabunt raquo quia ipsi judicabunt sed quiaex ipsorum comparatione isti meritodamnabuntur

II Rursus alio loco cum de hominumbonorum et malorum nunc permixtione posteaseparatione quaelig utique die judicii futura estloqueretur adhibuit [75] similitudinem de triticoseminato et super seminatis zizaniis eamque suisexponens Discipulis laquo Qui seminat inquitbonum semen est Filius hominis ager autem estmundus bonum vero semen hi sunt filii regni zizania autem filii sunt nequam inimicus autemqui seminavit ea est diabolus messis autemconsummatio saeligculi est messores vero Angelisunt Sicut ergo colliguntur zizania et ignicomburuntur sic erit in consummatione saeligculiMittet Filius hominis Angelos suos et colligent deregno ejus omnia scandala et cos qui faciuntiniquitatem et mittent eos in caminum ignis ibierit fletus et stridor dentium Tunc justi fulgebuntsicut sol in regno Patris eorum Qui habet aures

78 Id XII 41 42

90

audiendi audiat79 raquo Hic quidem judicium vel diemjudicii non nominavit sed mullo eum clarius ipsisrebus expressit et in fine saeligculi futurum essepraeligdixit

III Item Discipulis suis laquo Amen inquit dicovobis quod vos qui secuti estis me inregeneratione cum sederit Filius hominis in sedemajestatis suaelig sedebitis et vos super sedesduodecim judicantes duodecim tribus Israel80 raquoHic discimus cum suis Discipulis judicaturumJesum Unde et alibi Judaeligis dixit laquo Si ego inBeelzebub ejicio daeligmonia filii vestri in quoejiciunt Ideo ipsi judices vestri erunt81 raquo Necquoniam super duodecim sedes sessuros esse aitduodecim solos homines cum illo judicaturosputare debemus Duodenario quippe numerouniversa quaeligdam significata est judicantiummultitudo propter duas partes numeri septenariiquo significatur plerumque universitas quaelig duaeligpartes id est tria et quatuor altera per alterammultiplicataelig duodecim faciunt Nam et quatuorter et tria quater duodecim sunt et si qua alia[76] hujus duodenarii numeri quaelig ad hoc valeatratio reperitur82 Alioquin quoniam in locum Judaeligtraditoris apostolum Matthiam legimus

79 Matth XIII 37-4380 Id XIX 2881 Id XII 2782 Vide Enar in Ps XLIX n 9

91

ordinatum83 apostolus Paulus qui plus illisomnibus laboravit84 ubi adjudicandum sedeat nonhabebit qui profecto cum aliis sanctis adnumerum judicum se pertinere demonstrat cumdicit laquo Nescitis quia Angelos judicabimus85 raquo Deipsis quoque judicandis in hoc numeroduodenario similis causa est Non enim quiadictum est laquo Judicantes duodecim tribus Israel raquotribus Levi quaelig tertia-decima est ab eis judicandanon erit aut solum illum populum non etiamcaeligteras gentes judicabunt Quod autem ait laquo Inregeneratione raquo procul dubio mortuorumresurrectionem nomine voluit regenerationisintelligi Sic enim caro nostra regenerabitur perincorruptionem quemadmodum est anima nostraregenerata per fidem

IV Multa praeligtereo quaelig de ultimo judicio itadici videntur ut diligenter considerata reperianturambigua vel magis ad aliud pertinentia sivescilicet ad eum Salvatoris adventum quo pertotum hoc tempus in Ecclesia sua venit hoc estin membris suis particulatim atque paulatimquoniam tota corpus est ejus sive ad excidiumterrenaelig Jerusalem quia et de illo cum loquiturplerumque sic loquitur tanquam de fine saeligculiatque de illo die judicii novissimo et magnoloquatur ita ut dignosci non possit omnino nisi

83 Act I 2684 1 Cor XV 1085 Id VI 3

92

ea quaelig apud tres Evangelistas MatthaeligumMarcum et Lucam de hac re similiter dicta suntinter se omnia conferantur Quaeligdam quippe alterobscurius alter explicat planius ut ea quaelig adunam rem pertinentia dicuntur appareat undedicantur Quod facere utcumque curavi inquadam epistola quam rescripsi ad beataememoria raquo virum Hesychium Salonitanaelig [77]urbis episcopum cujus epistolaelig titulus est Define saeligculi

V Proinde jam illud hic dicam quod inEvangelio secundum Matthaeligum de separationebonorum et malorum legitur per judiciumpraeligsentissimum atque novissimum Christi laquo Cumautem venerit inquit Filius hominis in majestatesua et omnes Angeli cum eo tunc sedebit supersedem majestatis suaelig et congregabuntur anteeum omnes gentes et separabit eos ab invicemsicut pastor segregat oves ab haedis et statuetoves quidem a dextris suis haeligdos autem asinistris Tunc dicet Rex his qui a dextris ejuserunt Venite benedicti Patris mei possideteparatum vobis regnum a constitutione mundiEsurivi enim et dedistis mihi manducare sitiviet dedistis mihi bibere hospes eram et collegistisme nudus et cooperuistis me infirmus etvisitastis me in carcere eram et venistis ad meTunc respondebunt ei justi dicentes Dominequando vidimus te esurientem et pavimus sitientem et dedimus tibi potum Quando autem

93

te vidimus hospitem et collegimus te autnudum et cooperuimus te Aut quando tevidimus infirmum aut in carcere et venimus adte Et respondens Rex dicet illis Arnen dicovobis quandiu uni fecistis de his fratribus meisminimis mihi fecistis Tunc dicet inquit et hisqui a sinistris erunt Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo et angelisejus86 raquo Deinde similiter etiam his enumerat quodilla non fecerint quaelig dextros fecisse memoravitSimiliterque interrogantibus quando eum viderintin horum indigentia constitutum quod minimissuis factum non est sibi factum non fuisserespondet sermonemque concludens laquo Et hiinquit [78] in supplicium aeligternum ibunt justiautem ni vitam aeligternam87 raquo Joannes veroevangelista apertissime narrat eum inresurrectione mortuorum futurum praeligdixissejudicium Cum enim dixisset laquo Neque enim Paterjudicat quemquam sed judicium omne dedit Filiout omnes honorificent Filium sicut honorificantPatrem qui non honorificat Filium nonhonorificat Patrem qui misit illum88 raquo protinusaddidit laquo Amen amen dico vobis quia quiverbum meum audit et credit ei qui me misithabet vitam aeligternam et in judicium non veniet

86 Matth XXV 31-4187 Matth XXV 4688 Joan V 22 23

94

sed transiit a morte in vitam89 raquo Ecce hic dixitfideles suos in judicium non venire Quomodoergo per judicium separabuntur a malis et ad ejusdexteram stabunt nisi quia hoc loco judicium prodamnatione posuit In tale quippe judicium nonvenient qui audiunt verbum ejus et credunt eiqui misit illum

CAPUT VI

Quaelig sit prima resurrectio quaelig secundaDEINDE adjungit et dicit laquo Amen amen

dico vobis quia venit hora et nunc est quandomortui audient vocem Filii Dei et qui audierintvivent Sicut enim Pater habet vitam in semetipsosic dedit et Filio habere vitam in semetipso90 raquoNondum de secunda resurrectione id estcorporum loquitur quaelig in line futura est sed deprima quaelig nunc est Hanc quippe ut distingueretait laquo Venit hora et nunc est raquo Non autem istacorporum sed animarum est Habent enim etanimaelig mortem suam in impietate atque peccatis secundum quam [79] mortem mortui sunt dequibus idem Dominus ait laquo Sine mortuossepelire mortuos suos91 raquo ut scilicet in animamortui in corpore mortuos sepelirent Propteristos ergo impietate et iniquitate in animamortuos laquo Venit inquit hora et nunc est

89 Ibid90 Ibid 25 2691 Matth VIII 22

95

quando mortui audient vocem Filii Dei et quiaudierint vivent92 raquo laquo Qui audierint raquo dixit quiobedierint qui crediderint et usque in finemperseveraverint Nec fecit hic ullam differentiambonorum et malorum Omnibus enim bonum estaudire vocem ejus et vivere ad vitam pietatis eximpietatis morte transeundo De qua morte aitapostolus Paulus laquo Ergo omnes mortui sunt etpro omnibus mortuus est ut qui vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro ipsis mortuus est etresurrexit93 raquo Omnes itaque mortui sunt inpeccatis nemine prorsus excepto siveoriginalibus sive etiam voluntate additis velignorando vel sciendo nec faciendo quod justumest et pro omnibus mortuis vivus mortuus estunus id est nullum habens omnino peccatum utqui per remissionem peccatorum vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro omnibus mortuus estpropter peccata nostra et resurrexit propterjustificationem nostram ut credentes in eum quijustificat impium ex impietate justificati tanquamex morte vivificati ad primam resurrectionemquaelig nunc est pertinere possimus Ad hanc enimprimam non pertinent nisi qui beati erunt inaeligternum ad secundam vero de qua moxlocuturus est et beatos pertinere docebit etmiseros Ista est misericordiaelig illa judicii Propter

92 2 Cor V 14 1593 Psal C 1

96

quod in Psalmo scriptum est laquo Misericordiam etjudicium cantabo tibi Domine94 raquo

II De quo judicio consequenter adjunxitatque ait laquo Et potestatem dedit ei judiciumfacere quia Filius hominis est95 raquo Hic ostenditquod in ea carne veniet [80] judicaturus in quavenerat judicandus Ad hoc enim ait laquo QuoniamFilius hominis est raquo Ac deinde subjungens undeagimus laquo Nolite inquit mirari hoc quia venithora ft in qua omnes qui in monumentis suntaudient vocem ejus et procedent qui bonafecerunt in resurrectionem vitaelig qui vero malaegerunt in resurrectionem judicii raquo Hoc est illudjudicium quod paulo ante sicut nunc prodamnatione posuerat dicens laquo Qui verbummeum audit et credit ei qui misit me habet vitamaeligternam et in judicium non veniet sed transiit amorte in vitam96 raquo id est pertinendo ad primamresurrectionem qua nunc transitur a morte advitam in damnationem non veniet quamsignificavit appellatione judicii sicut etiam hocloco ubi ait laquo Qui vero mala egerunt inresurrectionem judicii raquo id est damnationisResurgat ergo in prima qui non vult in secundaresurrectione damnari laquo Venit enim hora et nuncest quando mortui audient vocem Filii Dei et

94 Joan V 2795 Joan V 28 2996 Ibid 24

97

qui audierint vivent97 raquo id est in damnationemnon venient quaelig secunda mors dicitur in quammortem post secundam quaelig corporum futuraest resurrectionem praeligcipitabuntur qui in primaquaelig animarum est non resurgunt laquo Veniet aenim hora raquo (ubi non ait laquo Et nunc est raquo quia infine saeligculi erit hoc est in ultimo et maximojudicio Dei) laquo quando omnes qui in monumentissunt audient vocem ejus et procedent raquo Nondixit quemadmodum in prima laquo Et qui audierintvivent raquo Non enim omnes vivent ea scilicet vitaquaelig quoniam beata est sola vita dicenda estNam utique non sine qualicumque vita possentaudire et de monumentis resurgente carneprocedere Quare autem non omnes vivent in eoquod sequitur docet laquo Qui bona inquit feceruntin resurrectionem vitaelig raquo [81] hi sunt qui vivent laquo Qui vero mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo hi sunt qui non vivent quia secundamorte morientur Mala quippe egerunt quoniammale vixerunt male autem vixerunt quia inprima quaelig nunc est animarum resurrectione nonrevixerunt aut in eo quod revixerant non infinem usque manserunt Sicut ergo duaelig suntregenerationes de quibus jam supra locutus sumuna secundum fidem quaelig nunc fit perbaptismum alia secundum carnem quaelig fiet inejus incorruptione atque immortalitate perjudicium magnum atque novissimum ita sunt et97 Ibidem 25

98

resurrectiones duaelig una prima quaelig et nunc est etanimarum est quaelig venire non permittit inmortem secundam alia secunda quaelig nunc nonest sed in saeligculi fine futura est nec animarumsed corporum est quaelig per ultimum judiciumalios mittet in secundam mortem alios in eamvitam quaelig non habet mortem

CAPUT VII

De duabus resurrectionibus et de mille annis quid inApocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur

I DE his duabus resurrectionibus idemJoannes evangelista in libro qui diciturApocalypsis eo modo locutus est ut earum primaa quibusdam nostris non intellecta insuper etiamin quasdam ridiculas fabulas verteretur Aitquippe in libro memorato Joannes apostolus laquo Et vidi Angelum descendentem de cœlohabentem clavem abyssi et catenam in manu suaet tenuit draconem [82] illum serpentemantiquum qui cognominatus est Diabolus etSatanas et alligavit illuni mille annis et misit illumin abyssum et clausit et signavit super eum utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni post haeligc oportet eum solvi brevi temporeEt vidi sedes et sedentes super eas et judiciumdatum est Et animaelig occisorum proptertestimonium Jesu et propter verbum Dei et siqui non adoraverunt bestiam nec imaginem ejus

99

nec acceperunt inscriptionem in fronte aut inmanu sua et regnaverant cum Jesu mille annis reliqui eorum non vixerunt donec finiantur milleanni Haeligc resurrectio prima est Beatus et sanctusest qui habet in hac prima resurrectione partemIn istis secunda mors non habet potestatem sederunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cumeo mille annis98 raquo Qui propter haeligc hujus libriverba primam resurrectionem futuram suspicatisunt corporalem inter caeligtera maxime numeroannorum mille permoti sunt tanquam oporteretin sanctis eo modo veluti tanti temporis fierisabbatismum vacatione scilicet sancta postlabores annorum sex millium ex quo creatus esthomo et magni illius peccati merito in hujusmortalitatis aeligrumnas de paradisi felicitatedimissus est ut quoniam scriptum est laquo Unusdies apud Dominum sicut mille anni et mille annisicut dies unus99 raquo sex annorum millibus tanquamsex diebus impletis sequatur velut sabbatiseptimus in annis mille postremis ad hoc scilicetsabbatum celebrandum resurgentibus sanctisQuaelig opinio esset utcumque tolerabilis si aliquaeligdeliciae spiritales in illo sabbato affutura sanctisper Domini praeligsentiam crederentur Nam etiamnos hoc opinati fuimus aliquando Sed cum eosqui tunc resurrexerint dicant immoderatissimiscarnalibus epulis vacaturos [83] in quibus cibus

98 Apoc XX 1-499 2 Petr III 8

100

sit tantus ac potus ut non solum nullammodestiam teneant sed modum quoque ipsiusincredulitatis excedant nullo modo ista possuntnisi a carnalibus credi Hi autem qui spiritalessunt istos ista credentes χιλιαστὰς appellantgraeligco vocabulo quos verbum e verboexprimentes nos possumus Milliarios nuncupareEos autem longum est refellere ad singula sedpotius quemadmodum Scriptura haeligc accipiendasit jam debemus ostendere

II Ait ipse Dominus Jesus Christus laquo Nemopotest introire in domum fortis et vasa ejuseripere nisi prius alligaverit fortem100 raquo diabolumvolens intelligi fortem quia ipse genus humanumpotuit tenere captivum vasa vero ejus quaeligfuerat erepturus fideles suos futuros quos ille indiversis peccatis atque impietatibus possidebat Utergo alligaretur hic fortis propterea vidit isteApostolus in Apocalypsi laquo Angelumdescendentem de cœlo habentem clavem abyssiet catenam in manu sua Et tenuit inquitdraconem illum serpentem antiquum quicognominatus est Diabolus et Satanas et alligaviteum mille annis raquo hoc est ejus potestatem abeisseducendis ac possidendis qui fuerant liberandicohibuit atque frenavit Mille autem anni duobusmodis possunt quantum mihi occurrit intelligi aut quia in ultimis annis mille ista res agitur idest sexto annorum milliario tanquam sexto die100 Marc III 27

101

cujus nunc spatia posteriora volvuntur secuturodeinde sabbato quod non habet vesperam requiescilicet sanctorum quaelig non habet finem uthujus milliarii tanquam diei novissimam partemquaelig remanebat usque ad terminum saeligculi milleannos appellaverit eo loquendi modo quo parssignificatur a toto aut certe mille annos pro annisomnibus hujus [84] saeligculi posuit ut perfectonumero notaretur ipsa temporis plenitudoMillenarius quippe numerus denarii numeriquadratum solidum reddit Decem quippe deciesducta fiunt centum quaelig jam figura quadrata sedplana est Ut autem in altitudinem surgat et solidafiat rursus centum decies multiplicantur et millesunt Porro si centum ipsa pro universitatealiquando ponuntur quale illud est quodDominus omnia sua dimittenti et eum sequentipromisit dicens laquo Accipiet in hoc saeligculocentuplum101 raquo quod exponens quodammodoApostolus ait laquo Quasi nihil habentes et omniapossidentes102 raquo quia et ante jam dictum erat laquo Fidelis hominis totus mundus divitiarumest103 raquo quanto magis mille pro universitateponuntur ubi est soliditas ipsius denariaeligquadraturae Unde nec illud melius intelligiturquod in Psalmo legitur laquo Memor fuit in saeligculum

101 Matth XIX 29 et Marc X 30102 2 Cor VI 10103 Prov XVII

102

testamenti sui verbi quod mandavit in millegenerationes104 raquo id est in omnes

III laquo Et misit illum inquit in abyssum raquo utique diabolum misit in abyssum Quo nominesignificata est multitudo innumerabilis impiorumquorum in malignitate adversus Ecclesiam Deimultum profunda sunt corda non quia ibidiabolus ante non erat sed ideo dicitur illucmissus quia exclusus a credentibus plus cœpitimpios possidere Plus namque possidetur adiabolo qui non solum alienatus est a Deoverumetiam gratis odit servientes Deo laquo Etclausit inquit et signavit Super eum ut jam nonseduceret gentes donec finiantur mille anni raquolaquo Clausit super eum raquo dictum est interdixit ei nepossit exire id est vetitum transgredi laquo Signavitautem raquo quod addidit significasse mihi videturquia occultum esse voluit qui pertineant adpartem diaboli et qui non [85] pertineant Hocquippe in saeligculo isto prorsus latet quia et quividetur stare utrum sit casurus et qui videturjacere utrum sit surrecturus incertum est Ab eisautem gentibus seducendis hujus interdictivinculo et claustro diabolus prohibetur atquecohibetur quas pertinentes ad Christumseducebat antea vel tenebat Has enim Deuselegit ante mundi constitutionem105 eruere depotestate tenebrarum et transferre in regnum Filii

104 Psal CIV 8105 Ephes I 4

103

charitatis suaelig sicut Apostolus ait106 Namseducere illuni gentes etiam nunc et secumtrahere in aeligternam pœnam sed nonpraeligdestinatas in aeligternam vitam quis fidelisignorat Nec moveat quod saeligpe diabolus seducitetiam illos qui jam regenerati in Christo viasingrediuntur Dei laquo Novit enim Dominus qui suntejus107 raquo ex his in aeligternam damnationemneminem ille seducit Sic enim novit eosDominus ut Deus quem nihil latet etiamfuturorum non ut homo qui hominem adpraeligsens videt (si tamen videt cujus cor nonvidet) qualis autem postea sit futurus nec seipsum videt Ad hoc ergo ligatus est diabolus etinclusus in abysso ut jam non seducat gentes exquibus constat Ecclesia quas antea seductastenebat antequam esset Ecclesia Nec enimdictum est ut non seduceret aliquem sed laquo Utnon seduceret inquit jam gentes raquo in quibusEcclesiam procul dubio voluit intelligi laquo Donecfiniantur inquit mille anni raquo id est aut quodremanet de sexto die qui constat ex mille annis aut omnes anni quibus deinceps hoc saeligculumperagendum est

IV Nec sic accipiendum est quod ait laquo Utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni quasi postea seducturus sit eas duntaxatgentes ex quibus praeligdestinata constat Ecclesia a

106 Coloss I 13107 2 Tim II 19

104

quibus seducendis illo est vinculo claustroqueprohibitus Sed aut illa locutione dictum est [86]quaelig in Scripturis aliquoties invenitur qualis est inPsalmo laquo Sic oculi nostri ad Dominum Deumnostrum donec misereatur nostri108 raquo nequeenim cum misertus fuerit non erunt oculiservorum ejus ad Dominum Deum suum autcerte iste est ordo verborum laquo Et clausit etsignavit super eum donec finiantur mille anni raquoquod vero interposuit laquo Ut non seduceret jamgentes raquo ita se habet ut ab hujus ordinisconnexione sit liberum et seorsus intelligendumvelut si post adderetur ut sic se haberet totasententia laquo Et clausit et signavit super eumdonec finiantur mille anni ut non seduceret jamgentes raquo id est ideo clausit donec finiantur milleanni ut jam non seduceret gentes

CAPUT VIII

De alligatione et solutione diaboliI laquo POST haeligc inquit oportet eum solvi brevi

tempore109 raquo Si hoc est diabolo ligari et includiEcclesiam non posse seducere haeligc ergo eritsolutio ejus ut possit Absit nunquam enim abillo Ecclesia seducetur praeligdestinata et electa antemundi constitutionem de qua dictum est laquo Novit Dominus qui sunt ejus110 raquo et tamen hic

108 Psal CXXII 2109 Apoc XX 3110 2 Tim II 19

105

erit etiam illo tempore quo solvendus estdiabolus sicut ex quo est instituta hic fuit et eritomni tempore in suis utique qui succeduntnascendo monentibus Nam paulo post dicitquod solutus diabolus seductas gentes toto orbeterrarum attrahet in bellum adversus eamquorum hostium numerus erit ut arena marislaquo Et ascenderunt inquit super terraelig latitudinemet [87] cinxerunt castra sanctorum et dilectamcivitatem et descendit ignis de cœlo a Deo etcomedit cos et diabolus qui seducebat eosmissus est in stagnum ignis et sulphuris ubi etbestia et pseudopropheta et cruciabantur die acnocte in saeligcula saeligculorum111 raquo Sed hoc jam adjudicium novissimum pertinet quod nuncpropterea commemorandum putavi ne quisexistimet eo ipso parvo tempore quo solveturdiabolus in hac terra Ecclesiam non futuram illohic eam vel non inveniente cum fuerit solutusvel absumente cum fuerit modis omnibuspersecutus Non itaque per totum hoc tempusquod liber iste complectitur a primo scilicetadventu Christi usque in saeligculi finem quo eritsecundus ejus adventus ita diabolus alligatur utejus haeligc ipsa sit alligatio per hoc intervallumquod mille annorum numero appellat nonseducere Ecclesiam quandoquidem illam necsolutus utique seducturus est Nam profecto si eialligari est non posse seducere sive non111 Apoc XX 8-10

106

permitti quid erit solvi nisi posse seducere sivepermitti Quod absit ut liat sed alligatio diaboliest non permitti exercere totam tentationemquam potest vel vi vel dolo ad seducendoshomines in partem suam cogendo violenterfraudulenterve fallendo Quod si permitteretur intam longo tempore et tanta infirmitate multorumplurimos tales quales Deus id perpeti non vult etfideles dejiceret et ne crederent impediret quodne faceret alligatus est

II Tunc autem solvetur quando et brevetempus erit Nam tribus annis et sex mensibuslegitur totis suis suorumque viribus saeligviturus ettales erunt cum quibus ei belligerandum est utvinci tanto ejus impetu insidiisque non possint Siautem nunquam solveretur minus appareret ejusmaligna potentia minus sanctaelig [88] Civitatisfidelissima patientia probaretur minus deniqueperspiceretur quam magno ejus malo tam benefuerit usus Omnipotens qui cum nec omninoabstulit a tentatione sanctorum quamvis abeorum interioribus hominibus ubi in Deumcreditur foras missum ut forinsecus ejusoppugnatione proficerent et in eis qui sunt exparte ipsius alligavit ne quantam posseteffundendo et exercendo malitiam innumerabilesinfirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari etimpleri oportebat alios credituros alios jamcredentes a fide pietatis hos deterreret hosfrangeret et solvet in fine ut quam fortem

107

adversarium Dei Civitas superaverit cum ingentigloria sui redemptoris adjutoris liberatorisaspiciat In eorum sane qui tunc futuri suntsanctorum atque fidelium comparatione quidsumus Quandoquidem ad illos probandostantus solvetur inimicus cum quo nos ligatotantis periculis dimicamus Quamvis et hoctemporis intervallo quosdam milites Christi tamprudentes et fortes fuisse atque esse non dubiumest ut etiamsi tunc in ista mortalitate viverentquando ille solvetur omnes insidias ejus atqueimpetus et caverent sapientissime et patientissimesustinerent

III Haeligc autem alligatio diaboli non solumfacta est ex quo cœpit Ecclesia praeligter Judaeligamterram in nationes alias aliasque dilatari sedetiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeligculiquo solvendus est Quia et nunc homines abinfidelitate in qua ipse eos possidebatconvertuntur ad fidem et usque in illuni finemsine dubio convertentur et utique unicuique istefortis tunc alligatur quando ab illo tanquam vasejus eripitur et abyssus ubi inclusus est non ineis consumpta est quando sunt mortui qui tuncerant quando esse cœpit inclusus sedsuccesserunt eis alii nascendo atque succeduntdonec finiatur hoc sacculum qui oderintChristianos in quorum [89] quotidie velut inabysso caeligcis et profundis cordibus includaturUtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et

108

mensibus sex quando solutus totis viribussaeviturus est aliquis in qua non fuerat sitaccessurus ad fidem nonnulla quaeligstio estQuomodo enim stabit quod dictum est laquo Quisintrat in domum fortis ut vasa ejus eripiat nisiprius alligaverit fortem112 raquo si etiam solutoeripiuntur Ac per hoc ad hoc cogere videtur istasententia ut credamus illo licet exiguo temporeneminem accessurum esse populo christiano sedcum eis qui jam Christiani reperti fuerintdiabolum pugnaturum ex quibus etiamsi aliquivicti secuti eum fuerint non eos adpraeligdestinatum filiorum Dei numerum pertinereNeque enim frustra idem Joannes apostolus quiet hanc Apocalypsim scripsit in Epistola sua dequibusdam dicit laquo Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis nam si fuissent ex nobismansissent utique nobiscum113 raquo Sed quid fiet deparvulis Nimium quippe incredibile est nullosjam natos et nondum baptizatos praeligoccupariChristianorum filios illo tempore infantes nullosetiam ipsis nasci jam diebus aut si erunt non eosa parentibus suis ad lavacrum regenerationismodo quocumque perduci Quod si fiet quopacto soluto jam diabolo vasa ista eripientur incujus domum nemo intrat ut vasa ejus eripiatnisi prius alligaverit eum Imo vero id potius estcredendum nec qui cadant de Ecclesia nec qui

112 Matth XII 29113 1 Joan II 19

109

accedant Ecclesiaelig illo tempore defuturos sedprofecto tam fortes erunt et parentes probaptizandis parvulis suis et hic qui tunc primituscredituri sunt ut illum fortem vincant etiam nonligatum id est omnibus qualibus antea nunquamvel artibus insidiantem vel urgentem viribus etvigilanter intelligant et toleranter ferant ac sic illietiam non ligato eripiantur Nec ideo [90] falsaerit evangelica illa sententia laquo Quis intrat indomum fortis ut vasa ejus eripiat nisi priusalligaverit fortem raquo Secundum enim sententiaeligejus veritatem ordo iste servatus est ut priusalligaretur fortis ereptisque vasis ejus longelateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmisita multiplicaretur Ecclesia ut ex ipsa rerumdivinitus praeligdictarum et impletarum robustissimafide etiam soluto vasa possit auferre Sicut enimfatendum est multorum refrigescere charitatemcum abundat iniquitas et inusitatis maximisquepersecutionibus atque fallaciis diaboli jam solutieos qui in libro vitaelig scripti non sunt esse multoscessuros ita cogitandum est non solum quosbonos fideles illud tempus inveniet sed nonnullosetiam qui foris adhuc erunt adjuvante Dei gratiaper considerationem Scripturarum in quibus etalia et finis ipse praelignuntiatus est quem venirejam sentiunt ad credendum quod non credebantfuturos esse firmiores et ad vincendum etiamnon ligatum diabolum fortiores Quod si ita eritpropterea praeligcessisse dicenda est ejus alligatio ut

110

et ligati et soluti expoliatio sequeretur quoniamde hac re dictum est laquo Quis intrabit in domumfortis ut vasa ejus eripiat nisi prius alligaveritfortem raquo [91]

CAPUT IX

Quod sit regnum sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno

I INTEREA dum mille annis ligatus estdiabolus114 sancti regnant cum Christo etiam ipsismille annis eisdem sine dubio et eodem modointelligendis id est isto jam tempore prioris ejusadventus Excepto quippe illo regno de quo infine dicturus est laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum115 raquo nisi alioaliquo modo longe quidem impari jam nuncregnarent cum illo sancti ejus quibus ait laquo Ecceego vobiscum sum usque in consummationemsaeligculi116 raquo profecto non etiam nunc dicereturEcclesia regnum ejus regnumve cœlorum Namutique isto tempore in regno Dei eruditur scribaille qui profert de thesauro suo nova et vetera117de quo supra locuti sumus Et de Ecclesiacollecturi sunt zizania messores illi quaelig permisitcum tritico simul crescere usque ad messem quod exponens ait laquo Messis est finis saeligculi

114 Apoc XX 9115 Matth XXV 34116 Id XXVIII 20117 Id xiii 52

111

messores autem Angeli sunt Sicut ergocolliguntur zizania et igni comburuntur sic eritin consummatione saeligculi mittet Filius hominisAngelos suos et colligent de regno ejus omniascandala118 raquo Numquid de regno illo ubi nullasunt scandala De isto ergo regno ejus quod esthic Ecclesia colligentur Item dicit laquo Qui solveritunum de mandatis istis minimis et docuerit sic[92] homines minimus vocabitur in regnocœlorum qui autem fecerit et sic docueritmagnus vocabitur in regno cœlorum119 raquoUtrumque dicit in regno cœlorum et qui nonfacit mandata quaelig docet hoc est enim solverenon servare non facere et illum qui facit et sicdocet sed istum minimum illum magnum Etcontinuo secutus adjungit laquo Dico enim vobisquia nisi abundaverit justitia vestra superScribarum et Pharisaeligorum120 raquo id est superjustitiam eorum qui solvunt quod docent DeScribis enim et Pharisaeligis dicit alio loco laquo Quoniam dicunt et non faciunt121 raquo Nisi ergosuper eos abundaverit justitia vestra id est ut vosnon solvatis sed faciatis potius quod docetislaquo Non intrabitis inquit in regnum cœlorum raquoAlio modo igitur intelligendum est regnumcœlorum ubi ambo sunt et ille scilicet qui solvit

118 Ibid 39-41119 Matth V 19120 Ibid 20121 Id XXIII 3

112

quod docet et ille qui facit sed ille minimus istemagnus alio modo autem regnum cœlorumdicitur quo non intrat nisi ille qui facit Ac perhoc ubi utrumque genus est Ecclesia est qualisnunc est ubi autem illud solum erit Ecclesia estqualis tunc erit quando malus in ea non erit ErgoEcclesia et nunc est regnum Christi regnumquecœlorum Regnant itaque cum illo etiam nuncsancti ejus aliter quidem quam tunc regnabunt nec tamen cum illo regnant zizania quamvis inEcclesia cum tritico crescant Regnant enim cumillo qui faciunt quod Apostolus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum sunt sapiteubi Christus est in dextera Dei sedens quaeligsursum sunt quaeligrite non quaelig super terram122 raquoDe qualibus item dicit quod eorum conversatiosit in cœlis Postremo regnant cum illo qui eomodo sunt in regno ejus ut sint etiam ipsiregnum ejus Quomodo autem sunt regnumChristi qui ut alia taceam quamvis ibi sint donec[93] colligantur in fine saeligculi de regno ejus omniascandala tamen illic sua quaeligrunt non quaelig JesuChristi

II De hoc ergo regno militiaelig123 in quo adhuccum hoste confligitur et aliquando repugnaturrepugnantibus vitiis aliquando cedentibusimperatur donec veniatur ad illud pacatissimumregnum ubi sine hoste regnabitur et de hac

122 Coloss III 1 2123 Philip III 20

113

prima resurrectione quaelig nunc est liber iste sicloquitur Cum enim dixisset alligari diabolummille annis et postea solvi brevi tempore moxrecapitulando quid in istis mille annis agatEcclesia vel agatur in ea laquo Et vidi inquit sedes etsedentes supereas et judicium datum est124 raquo Nonhoc putandum est de ultimo judicio dici sedsedes praeligpositorum et ipsi praeligpositi intelligendisunt per quos Ecclesia nunc gubernaturJudicium autem datum nullum meliusaccipiendum videtur quam id quod dictum est laquo Quaelig ligaveritis in terra ligata erunt et in cœlo et quaelig solveritis in terra soluta erunt et incœlo125 raquo Unde Apostolus laquo Quid enim mihi estinquit de his qui foris sunt judicare Nonne dehis qui intus sunt vos judicatis126 Et animaeliginquit occisorum propter testimonium Jesu etpropter verbum Dei127 raquo subauditur quod posteadicturus est laquo Regnaverunt cum Jesu milleannis raquo animaelig scilicet Martyrum nondum sibicorporibus suis redditis Neque enim piorumanimaelig mortuorum separantur ab Ecclesia quaeligetiam nunc est regnum Christi Alioquin nec adaltare Dei fieret eorum memoria incommunicatione corporis Christi nec aliquidprodesset ad ejus in periculis baptismum currere

124 Apoc XX 4125 Matth XVIII 18126 1 Cor V 12127 Apoc xx 4

114

ne sine illo finiatur haeligc vita nec adreconciliationem si forte per pœnitentiammalamve conscientiam quisque ab eodem corporeseparatus est Cur enim fiunt ista nisi quia [94]fideles etiam defuncti membra ejus sunt Quamvis ergo cum suis corporibus nondum jamtamen eorum animaelig regnant cum illo dum istimille anni decurrunt Unde in hoc eodem libro etalibi legitur laquo Beati mortui qui in Dominomoriuntur a modo et jam dicit Spiritus utrequiescant a laboribus suis nam opera eorumsequuntur illos128 raquo Regnat itaque cum Christonunc primum Ecclesia in vivis et mortuislaquo Propterea enim sicut dicit Apostolus mortuusest Christus ut et vivorum et mortuorumdominetur129 raquo Sed ideo tantummodo Martyrumanimas commemoravit quia ipsi praeligcipueregnant mortui qui usque ad mortem proveritate certaverunt Sed a parte totum etiamcaeligteros mortuos intelligimus pertinentes adEcclesiam quod est regnum Christi

III Quod vero sequitur laquo Et si qui nonadoraverunt bestiam nec imaginem ejus necacceperunt inscriptionem in fronte aut in manusua130 raquo simul de vivis ac mortuis debemusaccipere Quaelig sit porro ista bestia quamvis sildiligentius inquirendum non tamen abhorret a

128 Apoc XIV 13129 Rom XIV 9130 Apoc XX 4

115

fide recta ut ipsa impia Civitas intelligatur eipopulus infidelium contrarius populo fideli etCivitati Dei Imago vero ejus simulatio ejus mihividetur in eis videlicet hominibus qui velut fidemprofitentur et infideliter vivunt Fingunt enim seesse quod non sunt vocanturque non veracieffigie sed fallaci imagine Christiani Ad eam-dem namque bestiam pertinent non solum aperteinimici nominis Christi et ejus gloriosissimasCivitatis sed etiam zizania quaelig de regno ejusquod est Ecclesia in fine saeligculi colligenda suntEt qui sunt qui non adorant bestiam necimaginem ejus nisi qui faciunt quod aitApostolus laquo Ne sitis jugum ducentes cuminfidelibus131 raquo Non adorant enim id est nonconsentiunt non subjiciuntur neque [95]accipiunt inscriptionem notam scilicet criminisin fronte propter professionem in manu propteroperationem Ab his igitur malis alieni sive adhucin ista mortali carne viventes sive defunctiregnant cum Christo jam nunc quodam modohuic tempori congruo per totum hoc intervallumquod numero mille significatur annorum

IV laquo Reliqui eorum inquit non vixerunt132Hora enim nunc est cum mortui audient vocemFilii Dei et qui audierint vivent133 raquo reliqui veroeorum non vivent Quod vero subdidit laquo Donec

131 2 Cor VI 14132 Apoc XX 5133 1 Joan V 25

116

finiantur mille anni intelligendum est quod eotempore non vixerunt quo vivere debuerunt advitam scilicet de morte transeundo Et ideo cumdies venerit quo fiat et corporum resurrectio nonad vitam de monumentis procedent sed adjudicium ad damnationem scilicet quaelig secundamors dicitur Donec enim finiantur mille anniquicumque non vixerit id est isto toto temporequo agitur prima resurrectio non audierit vocemFilii Dei et ad vitam de morte transierit profectoin secunda resurrectione quaelig carnis est inmortem secundam cum ipsa carne transibitSequitur enim et dicit laquo Haeligc resurrectio primaest Beatus et sanctus qui habet in hac primaresurrectione partem134 raquo id est particeps ejus estIpse est autem particeps ejus qui non solum amorte quaelig in peccatis est reviviscit verumetiamin eo quod revixerit permanebit laquo In istis inquitsecunda mors non habet potestatem raquo Habetergo in reliquis de quibus superius ait laquo Reliquieorum non vixerunt donec finiantur mille anni raquoquoniam isto toto temporis intervallo quod milleannos vocat quantumcumque in eo quisqueeorum vixit in corpore non revixit a morte inqua eum tenebat impietas ut sic reviviscendo [96]primaelig resurrectionis particeps fieret atque in eopotestatem secunda mors non haberet

CAPUT X

134 Apoc XX 5 6

117

Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionemad sola corpora non etiam ad animas pertinere

SINT qui putant resurrectionem dici nonposse nisi corporum ideoque istam quoque incorporibus primam futuram esse contenduntQuorum enim est inquiunt cadere eorum estresurgere Cadunt autem corpora moriendo namet a cadendo cadavera nuncupantur Non ergoanimarum inquiuntresurrectio potest esse sedcorporum Sed quid contra Apostolum dicuntqui eam resurrectionem appellat Namsecundum interiorem non secundum exterioremhominem utique resurrexerant quibus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum suntsapite135 raquo Quem sensum verbis aliis alibi posuitdicens laquo Ut quemadmodum Christus a mortuisresurrexit per gloriam Patris sic et nos in novitatevitaelig ambulemus136 raquo Hinc est et illud laquo Surge quidormis et exurge a mortuis et illuminabit teChristus137 raquo Quod autem dicuntnon posseresurgere nisi qui cadunt et ideo putantresurrectionem ad corpora non ad animaspertinere quia corporum est cadere cur nonaudiunt laquo Non recedatis ab illo ne cadatis raquo etlaquo Suo Domino stat aut cadit138 raquo et laquo Qui putat

135 Coloss III 2136 Rom VI 4137 Ephes V 14138 Rom XIV 4

118

se stare videat ne cadat139 raquo Puto enim quod inanima non in corpore casus iste [97] cavendusest Si igitur cadentium est resurrectio caduntautem et animaelig profecto et animas resurgereconfitendum est Quod autem cum dixisset laquo Inistis secunda mors non habet potestatem raquoadjunxit atque ait laquo Sed erunt sacerdotes Dei etChristi et regnabunt cum eo mille annis140 raquo nonutique de solis episcopis et presbyteris dictum estqui proprie jam vocantur in Ecclesia sacerdotes sed sicut omnes Christianos dicimus proptermysticum chrisma sic omnes sacerdotesquoniam membra sunt unius sacerdotis Dequibus apostolus Petrus laquo Plebs inquit sanctaregale sacerdotium141 raquo Sane licet breviter atquetranseunter insinuavit Deum esse Christumi

dicendo laquo Sacerdotes Dei et Christi raquo hoc estPatris et Filii quamvis propter formam servisicut filius hominis ita etiam sacerdos Christuseffectus sit in aeligternum secundum ordinemMelchisedech142 De qua re in hoc Opere nonsemel diximus

CAPUT XI

De Gog et Magog quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope finem saeligculi diabolus incitabit

139 1 Cor X 12140 Apoc XX 6141 1 Petr II 9142 Psal CIX 4

119

laquo ET cum finiti fuerint inquit mille annisolvetur Satanas de custodia sua et exibit adseducendas nationes quaelig sunt in quatuor angulisterraelig Gog et Magog et trahet eos in bellumquorum numerus est ut arena maris143 raquo Ad hocergo tunc seducet ut in hoc bellum trahat Namet antea modis quibus poterat per [98] malamulta et varia seducebat laquo Exibit raquo autem dictumest in apertam persecutionem de latebris erumpetodiorum Haeligc enim erit novissima persecutionovissimo imminente judicio quam sanctaEcclesia toto terrarum orbe patietur universascilicet Civitas Christi ab universa diaboli Civitatequantacumque erit utraque super terram Gentesquippe istaelig quas appellat Gog et Magog non sicsunt accipiendaelig tanquam sint aliqui in aliquaparte terrarum barbari constituti sive quosquidam suspicantur Getas et Messagetas propterlitteras horum nominum primas sive aliquos aliosalienigenas et a romano jure sejunctos Totonamque orbe terrarum significati sunt isti essecum dictum est laquo Nationes quaelig sunt in quatuorangulis terraelig raquo easque subjecit esse laquo Gog etMagog raquo Quorum interpretationem nominumesse comperimus Gog tectum Magog de tecto tanquam domus et ipse qui procedit de domoGentes igitur sunt in quibus diabolum velut inabysso superius intelligebamus inclusum et ipsede illis quodam modo sese efferens et procedens 143 Apoc XX 7

120

ut illaelig sint tectum ipse de tecto Si autemutrumque referamus ad gentes non unum horumad illas alterum ad diabolum et tectum ipsaeligsunt quia in eis nunc includitur et quodam modotegitur inimicus antiquus et de tecto ipsaelig eruntquando in apertum odium de operto erupturaesunt Quod vero ait laquo Et ascenderunt super terraeliglatitudinem et cinxerunt castra sanctorum etdilectam civitatem144 raquo non utique ad unumlocum venisse vel venturi esse significati suntquasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorumet dilecta civitas cum haeligc non sit nisi ChristiEcclesia toto terrarum orbe diffusa ac per hocubicumque tunc erit quaelig in omnibus gentibuserit quod significatum est nomine latitudinis [99]terraelig ibi erunt castra sanctorum ibi erit dilectaDeo civitas ejus ibi ab omnibus inimicis suisquia et ipsi in omnibus gentibus cum illa eruntpersecutionis illius immanitate cingetur hoc estin angustias tribulationis arctabitur urgebiturconcludetur nec militiam suam deseret quaeligvocabulo est appellata castrorum

CAPUT XII

An ad ultimum supplicium pertineat impiorum3

quod descendisse ignis de cœlo et eosdem comedissememoratur

144 Apoc XX 8

121

QUOD vero ait laquo Et descendit ignis de cœloet comedit eos145 raquo non extremum putandum estid esse supplicium quod erit cum diceretur laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum146 raquoTunc quippe in ignem mittentur ipsi non ignis decœlo veniet super ipsos Hic autem beneintelligitur laquo Ignis de cœlo raquo de ipsa firmitatesanctorum qua non cessuri sunt saeligvientibus uteorum faciant voluntatem Firmamentum enimest cœlum cujus firmitate illi cruciabunturardentissimo zelo quoniam non poteruntattrahere in partes Antichristi sanctos Christi Etipse erit ignis qui comedet cos et hoc laquo a Deo raquoquia Dei munere insuperabiles fiunt sancti undeexcruciantur inimici Sicut enim in bono positumest laquo Zelus domus tuaelig comedit me raquo ita econtrario laquo Zelus occupavit plebem ineruditamet nunc ignis contrarios comedet147 raquo laquo Et nunc raquoutique excepto scilicet ultimi illius igne judiciiAut si eam plagam qua [100] percutiendi suntEeclesiaelig persecutores veniente jam Christo quosviventes inveniet super terram quando interficietAntichristum spiritu oris sui148 ignem appellavitdescendentem de cœlo eosque comedentemneque hoc ultimum supplicium erit impiorum

145 Apoc XX 9146 Matth XXV 41147 Psal LXVIII 10 Isai XXVI 11 juxta LXX148 2 Thess II 8 et Apoc XX 9

122

sed illud quod facta corporum resurrectionepassuri sunt

CAPUT XIII

An tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit

HAEligC persecutio novissima quaelig futura est ahAnti- christo (sicut jam diximus quia et in hoclibro superius et apud Danielem prophetampositum est) tribus annis et sex mensibus eritQuod tempus quamvis exiguum utrum ad milleannos pertineat quibus et diabolum ligatum dicitet sanctos regnare cum Christo an eisdem annishoc parvum spatium superaddatur atque sit extramerito ambigitur Quia si dixerimus ad eosdemannos hoc pertinere non tanto tempore sedprolixiore cum Christo regnum sanctorumreperietur extendi quam diabolus alligariProfecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsapraeligcipue persecutione regnabunt mala tantavincentes quando jam diabolus non erit alligatusut eos persequi omnibus viribus possitQuomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annisutrumque determinat diaboli scilicet alligationemregnumque sanctorum cum trium annorum etsex mensium intervallo prius desinat alligatiodiaboli quam regnum sanctorum in his milleannis cum [101] Christo Si autem dixerimusparvum persecutionis hujus hoc spatium noncomputandum in mille annis sed eis impletis

123

potius adjiciendum ut proprie possit intelligiquod cum dixisset laquo Sacerdotes Dei et Christiregnabunt cum eo mille annis raquo adjecit laquo Et cumfiniti fuerint mille anni solvetur Satanas decustodia sua raquo isto enim modo et regnumsanctorum et vinculum diaboli simul cessaturaesse significat ut deinde persecutionis illiustempus nec ad sanctorum regnum nec adcustodiam Satanaelig quorum utrumque in milleannis est perlinere sed superadditum et extracomputandum esse credatur cogemur faterisanctos in illa persecutione regnaturos non essecum Christo Sed quis audeat dicere tunc cum illonon regnatura sua membra quando ei maximeatque fortissime cohaeligrebunt et quo temporequanto erit acrior impetus belli tanto major glorianon cedendi tanto densior corona martyrii Autsi propter tribulationes quas passuri sunt nondicendi sunt regnaturi consequens erit ut etiamsuperioribus diebus in eisdem mille annisquicumque tribulabantur sanctorum eo ipsotempore tribulationis suaelig cum Christo nonregnasse dicantur ac per hoc et illi quorumanimas auctor libri hujus vidisse se scribitoccisorum propter testimonium Jesu et propterverbum Dei non regnabant cum Christo quandopatiebantur persecutionem et ipsi regnumChristi non erant quos Christus excellentiuspossidebat Absurdissimum id quidem et omnimodo aversandum Sed certe animaelig victrices

124

gloriosissimorum Martyrum omnibus doloribusac laboribus superatis atque finitis posteaquammortalia membra posuerunt cum Christo utiqueregnaverunt et regnant donec finiantur milleanni ut postea receptis etiam corporibus jamimmortalibus regnent Proinde tribus illis annisatque dimidio animaelig [102] occisorum pro ejusmartyrio et quaelig antea cie corporibus exierunt etquaelig ipsa novissima persecutione sunt exituraeligregnabunt cum illo donec finiatur mortalesaeligculum et ad illud regnum ubi mors non erittranseatur Quocirca cum Christo regnantiumsanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboliet custodiae quia illi cum suo rege Dei Filio jamdiabolo non ligato etiam per tres illos annos acsemissem regnabunt Remanet igitur ut cumaudimus laquo Sacerdotes Dei et Christi regnabuntcum illo mille annis et cum finiti fuerint milleanni solvetur Satanas de custodia sua149 raquo autnon regni hujus sanctorum intelligamus annosmille finiri sed vinculi diaboli atque custodiaelig utannos mille id est annos omnes suos quaeligquepars habeat diversis ac propriis prolixitatibusfiniendos ampliore sanctorum regno breviorediaboli vinculo aut certe quoniam triumannorum et sex mensium brevissimum spatiumest computari noluisse credatur sive quod minusSatanaelig vinculum sive quod amplius videturregnum habere sanctorum sicut de quadringentis149 Apoc XX 6

125

annis in sexto-decimo hujus Operis voluminedisputavi quoniam plus aliquid erant et tamenquadringenti sunt nuncupati et talia saeligpereperiuntur in Litteris sacris si quis advertat [103]

CAPUT XIV

De damnatione diaboli cum suis et perrecapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis

POST hanc autem commemorationemnovissimae persecutionis breviter complectiturtotum quod ultimo jam judicio diabolus et cumsuo principe Civitas inimica passura est Dicitenim laquo Et diabolus qui seducebat eos missus estin stagnum ignis et sulphuris quo bestia etpseudopropheta et cruciabuntur die ac nocte insaeligcula saeligculorum150 raquo Bestiam bene intelligiipsam impiam Civitatem supra jam diximusPseudo vero propheta ejus aut Antichristus estaut imago illa id est figmentum de quo ibi locutisumus Post haeligc ipsum novissimum judiciumquod erit in secunda resurrectione mortuorumquaelig corporum est recapitulando narransquomodo fuerit sibi revelatum laquo Et vidi inquitthronum magnum et candidum et sedentemsuper eum cujus a facie fugit cœlum et terra etlocus eorum inventus non est151 raquo Non ait laquo Vidithronum magnum et candidum et sedentem

150 Apoc XX 9 10151 Ibid 11

126

super eum et ab ejus facie fugit cœlum et terra raquoquoniam non tunc factura est id est antequamesset de vivis et mortuis judicatum sed eum sevidisse dixit in throno sedentem a cujus faciefugit cœlum et terra sed postea Peracto quippejudicio tunc esse desinet hoc cœlum et haeligc terraquando incipiet esse cœlum novum et terra novaMutatione namque rerum non omni modointeritu transibit hic mundus Unde et Apostolus[104] ait laquo Praeligterit enim figura hujus mundivolo vos sine sollicitudine esse152 raquo Figura ergopraeligterit non natura Cum ergo se Joannes vidissedixisset sedentem super thronum a cujus faciequod postea futurum est fugit cœlum et terra laquo Et vidi inquit mortuos magnos et pusillos etaperti sunt libri et alius liber apertus est qui estvitaelig uniuscujusque et judicati sunt mortui exipsis scripturis librorum secundum facta sua153 raquoLibros dixit esse apertos et librum sed librumcujusmodi non tacuit laquo Qui est inquit vitaeliguniuscujusque raquo Ergo illi Libri quos priore locoposuit intelligendi sunt sancti et veteres et noviut in illis ostenderetur quaelig Deus fieri sua mandatajussisset in illo autem qui est vitaeliguniuscujusque quid horum quisque non fecissetsive fecisset Qui liber si carnali ter cogitetur quisejus magnitudinem aut longitudinem valeataeligstimare Aut quanto tempore legi poterit liber

152 1 Cor VII 31 32153 Apoc XX 12

127

in quo scriptaelig sunt universae vitaelig universorum An tantus Angelorum numerus aderit quantushominum erit et vitam suam quisque ab Angelosibi adhibito audiet recitari Non ergo unus libererit omnium sed singuli singulorum Scripturavero ista unum volens intelligi laquo Et alius inquitliber apertus est raquo Quaeligdam igitur vis estintelligenda divina qua fiet ut cuique opera suavel bona vel mala cuncta in memoriamrevocentur et mentis intuitu mira celeritatecernantur ut accuset vel excuset scientiaconscientiam atque ita simul et omnes et singulijudicentur Quaelig nimirum vis divina libri nomenaccepit In ea quippe quodam modo legiturquidquid ea faciente recolitur Et autem ostendatqui mortui judicandi sint pusilli et magnirecapitulando dicit tanquam ad id rediens quodpraeligterierat potiusve distulerat laquo Et exhibuitmare mortuos qui in eo erant et [105] mors etinfernus reddiderunt mortuos quos in sehabebant154 raquo Hoc procul dubio prius factum estquam essent mortui judicati et tamen illud priusdictum est Hoc est ergo quod dixi recapitulandocum ad id rediisse quod intermiserat Nunc autemordinem tenuit atque ut explicaretur ipse ordocommodius etiam de judicatis mortuis quod jamdixerat suo repetivit loco Cum enim dixisset laquo Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant etmors et infernus reddiderunt mortuos quos in se154 Apoc XX 13

128

habebant raquo mox addidit quod paulo anteposuerat laquo Et judicati sunt singuli secundumfacta sua raquo Hoc est enim quod supra dixerat laquo Et judicati sunt mortui secundum facta sua raquo

CAPUT XV

Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt

SED qui sunt mortui quos exhibuit mare quiin eo erant Neque enim qui in mare moriunturnon sunt in inferno aut corpora eorum servanturin mari aut quod est absurdius mare habebatbonos mortuos et infernus malos Quis hocputaverit Sed profecto convenienter quidam hocloco mare pro isto saeligculo positum accipiuntCum ergo et quos hic inveniet Christus incorpore constitutos simul significaret cum iis quiresurrecturi sunt judicandos etiam ipsos mortuosappellavit et bonos quibus dicitur laquo Mortuienim estis et vita vestra abscondita est cumChristo in Deo155 raquo et [106] malos de quibusdicitur laquo Sine mortuos sepelire mortuos suos156 raquoPossunt mortui etiam propter hoc dici quodmortalia gerunt corpora unde Apostolus laquo Corpus quidem inquit mortuum est propterpeccatum spiritus autem vita est propterjustitiam157 raquo utrumque in homine vivente atque

155 Coloss III 3156 Matth VIII 22157 Rom VIII 10

129

in hoc corpore constituto esse demonstrans etcorpus mortuum et spiritum vitam Nec tamendixit corpus mortale sed mortuum quamviseadem paulo post etiam mortalia corpora sicutusitatius vocantur appellet Hos ergo mortuosexhibuit mare qui in eo erant id est exhibuithomines hoc saeligculum quicumque in eo erantquia nondum obierant laquo Et mors et infernusinquit reddiderunt mortuos quos in sehabebant158 raquo Mare exhibuit quia sicut inventisunt affuerunt mors vero et infernusreddiderunt quoniam vitaelig de qua jam exierantrevocarunt Nec frustra fortasse non satis fuit utdiceret laquo mors raquo aut laquo infernus raquo sed ututrumque dictum est Mors propter bonos quitantummodo mortem perpeti potuerunt non etinfernum infernus autem propter malos quietiam pœnas apud inferos pendunt Si enim nonabsurde credi videtur antiquos etiam sanctos quiventuri Christi tenuerunt fidem locis quidem atormentis impiorum remotissimis sed apudinferos fuisse donec eos inde sanguis Christi etad ea loca descensus erueret profecto deincepsboni fideles effuso illo pretio jam redemptiprorsus inferos nesciunt donec etiam receptiscorporibus bona recipiant quaelig merentur Cumautem dixisset laquo Et judicati sunt singulisecundum facta sua159 breviter subjecit

158 Ibid 11159 Apoc XX 12

130

quemadmodum fuerint judicati laquo Et mors etinfernus inquit missi sunt in stagnum ignis160 raquohis nominibus significans diabolum [107]quoniam mortis est auctor et infernarumpœnarum uni- versamque simul daemonumsocietatem Hoc est enim quod supra evidentiuspraeligoccupando jam dixerat laquo Et diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis etsulphuris raquo Quod ibi vero obscurius adjunxeratdicens laquo Quo et bestia pseudopropheta raquo hicapertius laquo Et qui w non sunt inventi inquit inlibro vitaelig scripti missi sunt in stagnum ignis161 raquoNon Deum liber iste commemorat ne oblivionefallatur sed praeligdestinationem significat eorumquibus aeligterna dabitur vita Neque enim nescit eosDeus et in hoc libro legit ut sciat sed potiusipsa ejus praeligscientia de illis quaelig falli non potestliber est vitaelig in quo sunt scripti id est antepraeligcogniti

CAPUT XVI

De cœlo novo et terra novaFINITO autem judicio quo praelignuntiavit

judicandos malos restat ut etiam de bonis dicatJam enim explicavit quod breviter a Dominodictum est laquo Ibunt isti in suppliciumaeligternum162 raquo sequitur ut explicet quod etiam ibi

160 Ibid 13161 Apoc XX 9162 Ibid 15

131

connectitur laquo Justi autem in vitam aeligternam Etvidi inquit cœlum novum et terram novamNam primum cœlum et prima terra recesseruntet mare jam non est163 raquo Isto fiet ordine quodsuperius praeligoccupando jam dixit vidisse se superthronum sedentem164 a cujus facie fugit cœlum etterra165 Judicatis quippe his qui scripti non suntin libro vitaelig et in aeligternum ignem [108] missis(qui ignis cujusmodi et in qua mundi vel rerumparte futurus sit hominem scire arbitrorneminem nisi forte cui Spiritus divinus ostendit)tunc figura hujus mundi mundanorum igniumconflagratione praeligteribit sicut factum estmundanarum aquarum inundatione diluvium Illaitaque ut dixi conflagratione mundanaelementorum corruptibilium qualitates quaeligcorporibus nostris corruptibilibus congruebantardendo penitus interibunt atque ipsa substantiaeas qualitates habebit quaelig corporibusimmortalibus mirabili mutatione conveniant utscilicet mundus in melius innovatus Apteaccommodetur hominibus etiam carne in meliusinnovatis Quod autem ait laquo Et mare jam nonest raquo utrum maximo illo ardore siccetur an etipsum vertatur in melius non facile dixerimCœlum quippe novum et terram novam futuramlegimus de mari autem novo aliquid me uspiam

163 Matth XXV 46164 Apoc XXI 1165 Id XX 11

132

legisse non recolo nisi quod in hoc eodem libroreperitur laquo Tanquam mare vitreum similecrystallo166 raquo Sed tunc non de isto fine saeligculiloquebatur nec proprie dixisse videtur mare sedlaquo Tanquam mare raquo Quamvis et nunc sicut amatprophetica locutio propriis verbis translatamiscere ac sic quodam modo velare quod diciturpotuit de illo mari dicere laquo Et mare jam nonest raquo de quo supra dixerat laquo Et exhibuit maremortuos qui in eo erant167 raquo Jam enim tunc nonerit hoc sacculum vita mortalium turbulentum etprocellosum quod maris homine figuravit [109]

CAPUT XVII

De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finemlaquo ET Civitatem inquit magnam Jerusalem

novam vidi descendentem de cœlo a Deoaptatam quasi novam nuptam ornatam maritosuo Et audivi vocem magnam de thronodicentem Ecce tabernaculum Dei cumhominibus et habitabit cum cis et ipsi eruntpopulus ejus et ipse Deus erit cum eis Etabsterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam et mors jam non erit neque luctusneque clamor sed nec ullus dolor quia prioraabierunt Et dixit sedens in throno Ecce novafacio omnia168 raquo De cœlo descendere ista Civitas

166 Apoc IV VI et XV 2167 Id XX 13168 Apoc XXI 1-5

133

dicitur quoniam cœlestis est gratia qua Deus eamfecit Propter quod ei dicit etiam per Isaiam laquo Ego sum Dominus faciens te169 raquo Et de cœloquidem ab initio sui descendit ex quo per hujussaeligculi tempus gratia Dei de super veniente perlavacrum regenerationis in Spiritu sancto missode cœlo subinde cives ejus accrescunt Sed perjudicium Dei quod erit novissimum per ejusFilium Jesum Christum tanta ejus et tam nova deDei munere claritas apparebit ut nulla remaneantvetustatis vestigia quandoquidem et corpora adincorruptionem atque immortalitatem novam exvetero corruptione atque mortalitate transibuntNam hoc de isto tempore accipere quo regnatcum Rege suo mille annis impudentiaelig nimiaeligmihi videtur cum apertissime dicat laquo AbstergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum et morsjam non [110] erit neque luctus neque clamorsed nec ullus dolor raquo Quis vero tam sit absurduset obstinatissima contentione vesanus qui audeataffirmare in hujus mortalitatis aerumnis non dicopopulum sanctum sed unumquemquesanctorum qui hanc vel ducat vel ducturus sitvel duxerit vitam nullas habentem lacrymas etdolores cum potius quanto quisque est sanctioret desiderii sancti plenior tanto sit ejus in orandofletus uberior An non est vox Civis supernaeligJerusalem laquo Factaelig sunt mihi lacrymaelig meaelig panis

169 Isai XL 8 juxta LXX

134

die ac noctaelig170 raquo Et laquo Lavabo per singulasnoctes lectum meum in lacrymis meis stratummeum rigabo171 raquo Et laquo Gemitus meus non estabsconditus a te172 raquo Et laquo Dolor meus renovatusest173 raquo Aut vero non ejus filii sunt quiingemiscunt gravati174 in quo nolunt expoliari sedsupervestiri ut absorbeatur mortale a vita Nonne ipsi sunt qui primitias habentes Spiritus175in semetipsis ingemiscunt adoptionemexpectantes redemptionem corporis sui An ipseapostolus Paulus non erat supernusJerosolymitanus vel non mullo magis hoc eratquando pro Israelitis fratribus carnalibus suistristitia illi erat magna et continuus dolor cordiejus176 Quando autem mors non erit in istaCivitate nisi quando dicetur laquo Ubi est morscontentio tua Ubi est mors aculeus tuus Aculeus autem mortis est peccatum177 raquo Quodtunc utique non erit quando dicetur laquo Ubi est raquoNunc vero non quilibet infimus cives illiusCivitatis sed idem ipse Joannes in Epistola suaclamat laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobis

170 Psal XLI 4171 Id VI 7172 Id XXXVII 10173 Id XXXVIII 3174 2 Cor V 4175 Rom VIII 23176 Id IX 2177 1 Cor XV 55 56

135

non est178 raquo Et in hoc quidem Libro cujus nomenest Apocalypsis obscure multa dicuntur ut [111]mentem legentis exerceant et pauca in eo sunt exquorum manifestati tine indagentur caeligtera cumlabore maxime quia sic eadem multis modisrepetit ut alia atque alia dicere videatur cumaliter atque haeligc ipsa dicere vestigetur Verum inhis verbis ubi ait laquo Absterget Deus omnemlacrymam ab oculis eorum et mors jam non eritneque luctus neque clamor sed nec ullusdolor raquo tanta luce dicta sunt de saeligculo futuro etimmortalitate atque aeligternitate sanctorum (tuncenim solum atque ibi solum ista non erunt) utnulla debeamus in Litteris sacris quaeligrere vellegere manifesta si haeligc putaverimus obscura

CAPUT XVIII

Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judiciopraeligdicarit

NUNC jam videamus quid etiam apostolusPetrus de hoc judicio scripserit laquo Venient inquitin novissimo dierum illusione illudentessecundum proprias concupiscentias suas euntes etdicentes Ubi est promissum praeligsentiaelig ipsius ex quo enim patres dormierunt sic omniaperseverant ab initio creaturaelig Latet enim illoshoc volentes quia cœli erant olim et terra deaqua et per aquam constituta Dei verbo perquaelig qui tunc erat mundus aqua inundatus

178 1 Joan I 8

136

deperiit Qui autem nunc sunt cœli et terraeodem verbo repositi sunt igni reservandi indiem judicii et perditionis hominum impiorumHoc unum vero non lateat vos charissimi quiaunus dies apud Dominum sicut mille anni etmille anni sicut dies unus [112] Non tardatDominus promissum sicut quidam tarditatemexistimant sed patienter fert propter vos nolensaliquem perire sed omnes in pœnitentiamconverti Veniet autem dies Domini ut fur in quocœli magno impetu transcurrent elementa autemardentia resolventur et terra et quaelig in ipsa suntopera exurentur His ergo omnibus pereuntibusquales oportet esse vos in sanctisconversationibus expectantes et properantes adpraeligsentiam diei Domini per quam cœli ardentessolventur et elementa ignis ardore decoquentur Novos vero cœlos et terram novam secundumpromissa ipsius expectamus in quibus justitiainhabitat179 raquo Nihil hic dixit de resurrectionemortuorum sed sane de perditione mundi hujussatis Ubi etiam commemorans factum antediluvium videtur admonuisse quodam modoquatenus in fine hujus saeligculi mundum istumperiturum esse credamus Nam et illo temporeperisse dixit qui tunc erat mundum nec solumorbem terraelig verumetiam cœlos quos utique istosaerios intelligimus quorum locum ac spatiumtunc aqua crescendo superaverat Ergo totus aut179 2 Petr III 3-13

137

pene totus aer iste ventosus (quod cœlum velpotius cœlos vocat sed istos utique imos nonillos supremos ubi sol et luna et sideraconstituta sunt) conversus fuerat in humidamqualitatem atque hoc modo cum terra perieratcujus terraelig utique prior facies fuerat deletadiluvio laquo Qui autem nunc sunt inquit cœli etterra eodem verbo repositi sunt igni reservandiin diem judicii et perditionis hominumimpiorum raquo Proinde qui cœli et quaelig terra id estqui mundus pro eo mundo qui diluvio periit exeadem aqua repositus est ipse igni novissimoreservatur in diem judicii et perditionis hominumimpiorum Nam et hominum [113] proptermagnam quamdam communionem non dubitatdicere perditionem futuram cum tamen eorumquamvis in aeligternis pœnis sit mansura naturaQuaeligrat forsitan aliquis si post factum judiciummundus iste ardebit antequam pro illo cœlumnovum et terra nova reponatur eo ipso temporeconflagrationis ejus ubi erunt sancti cum eoshabentes corpora in aliquo corporali loco essenecesse sit Possumus respondere futuros eosesse in superioribus partibus quo ita nonascendet flamma illius incendii quemadmodumnec unda diluvii Talia quippe illis ineruntcorpora ut illic sint ubi esse voluerint Sed necignem conflagrationis illius pertimescentImmortales atque incorruptibiles facti sicutvirorum trium corruptibilia corpora atque

138

mortalia in camino ardenti vivere illaeligsapotuerunt180

CAPUT XIX

Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripseritet de manifestatione Antichristi cujus tempus diesDomini subsequetur

I MULTAS evangelicas apostolicasquesententias de divino isto judicio novissimo videomihi esse praeligtereundas ne hoc volumen innimiam longitudinem provolvatur sed nullomodo est praeligtereundus apostolus Paulus quiscribens ad Thessalonicenses laquo Rogamus inquitvos fratres per adventum Domini nostri JesuChristi et nostraelig congregationis in ipsum ut noncito moveamini [114] mente neque terreaminineque per spiritum neque per verbum neque perEpistolam tanquam per nos missam quasi instetdies Domini ne quis vos seducat ullo modoQuoniam nisi venerit refuga primum et revelatusfuerit homo peccati filius interitus qui adversaturet superextollitur supra omne quod dicitur Deusaut quod colitur ita ut in templo sedeatostentans se tanquam sit Deus Non retinetis inmemoria quod adhuc cum essem apud vos haeligcdicebam vobis et nunc quid detineat scitis utreveletur in suo tempore Jam enim mysteriuminiquitatis operatur Tantum qui modo tenetteneat donec de medio fiat et tunc revelabitur

180 Dan III 24

139

iniquus quem Dominus Jesus interficiet spirituoris sui et evacuabit illuminatione praeligsentiaelig suaeligeum cujus est praeligsentia ii secundumoperationem Satanaelig in omni virtute et signis etprodigiis mendacii et in omni seductioneiniquitatis his qui pereunt pro eo quoddilectionem veritatis non receperunt ut salvifierent Et ideo mittet illis Deus operationemerroris ut credant mendacio et judicentur omnesqui non crediderunt veritati sed consenseruntiniquitati181 raquo

II Nulli dubium est eum de Antichristo istadixisse diemque judicii (hunc enim appellatdiem Domini) non esse venturum nisi ille priorvenerit quem refugam vocat utique a DominoDeo Quod si de omnibus impiis merito dicipotest quanto magis de isto Sed in quo temploDei sit sessurus incertum est utrum in illa ruinatempli quod a Salomone rege constructum est anvero in Ecclesia Non enim templum alicujus idoliaut daemonis templum Dei Apostolus diceretUnde nonnulli non ipsum principem seduniversum quodam modo corpus ejus id est adcum pertinentem hominum multitudinem [115]simul cum ipso suo principe hoc loco intelligiAntichristum volunt rectiusque putant etiamlatine dici sicut in graeligco est non laquo In temploDei raquo sed ἐις τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ laquo In templumDei sedeat raquo tanquam ipse sit templum Dei quod181 2 Thess II 1-11

140

est Ecclesia182 sicut dicimus laquo Sedet in amicumid est velut amicus raquo vel si quid aliud istolocutionis genere dici solet Quod autem ait laquo Etnunc quid detineat scitis raquo id est quid sit in moraquaelig causa sit dilationis ejus laquo Ut reveletur in suotempore raquo scitis quoniam scire illos dixit apertehoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quodilli sciebant pervenire cum labore ad id quodsensit Apostolus cupimus nec valemus praeligsertim quia et illa quaelig addidit hunc sensumlaciunt obscuriorem Nam quid est laquo Jam enimmysterium iniquitatis operatur Tantum qui modotenet teneat donec de medio fiat et tuncrevelabitur iniquus raquo Ego prorsus quid dixeritme fateor ignorare Suspiciones tamen hominumquas vel audire vel legere potui non tacebo

III Quidam putant hoc de imperio dictumfuisse romano et propterea Paulum apostolumnon id aperte scribere voluisse ne calumniamvidelicet incurreret quod romano imperio maleoptaverit cum speraretur aeligternum ut hoc quoddixit laquo Jam enim mysterium iniquitatisoperatur raquo Neronem voluerit intelligi cujus jamfacta velut Antichristi videbantur Unde nonnulliipsum resurrecturum et futurum Antichristumsuspicantur Alii vero nec occisum putant sedsubtractum potius ut putaretur occisus et vivumoccultari in vigore ipsius aeligtatis in qua fuit cum

182 Vide Hieronym in Dan XI et Sever Sulpit l 2 hist Vide insupSueton in Nerone et Tac lib 2 hist

141

crederetur extinctus donec suo temporereveletur et restituatur in regnum Sed multummihi mira est haeligc opinantium tanta praeligsumptioIllud tamen quod [116] ait Apostolus laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquonon absurde de ipso romano imperio crediturdictum tanquam dictum sit laquo Tantum qui modoimperat imperet donec de medio fiat raquo id est demedio tollatur laquo Et tunc revelabitur iniquus raquoquem significari Antichristum nullus ambigit Aliivero et quod ait laquo Quid detineat scitis etmysterium operari iniquitatis raquo non putantdictum nisi de malis et fictis qui sunt in Ecclesiadonec perveniant ad tantum numerum quiAntichristo magnum populum faciat et hoc essemysterium iniquitatis quia videtur occultumHortari autem Apostolum fideles ut in fide quamtenent tenaciter perseverent dicendo laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquohoc est donec exeat de medio Ecclesiaemysterium iniquitatis quod nunc occultum estAd ipsum enim mysterium pertinere arbitranturquod ait in Epistola sua Joannes evangelista laquo Pueri novissima hora est et sicut audistis quodAntichristus sit venturus nunc autem Antichristimulti facti sunt unde cognoscimus quodnovissima sit hora Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis Quod si fuissent ex nobispermansissent utique nobiscum183 raquo Sicut ergo183 1 Joan II 18 19

142

ante finem in hac hora inquiunt quam Joannesnovissimam dicit exierunt multi haeligretici demedio Ecclesiaelig quos multos dicit Antichristos ita omnes tunc inde exibunt qui non adChristum sed ad illum novissimum Antichristumpertinebunt et tunc revelabitur

IV Alius ergo sic alius autem sic Apostoliobscura verba conjectant quod tamen eumdixisse non dubium est non veniet ad vivos etmortuos judicandos Christus nisi prius venerit adseducendos in anima mortuos adversarius ejusAntichristus quamvis ad occultum jam [117]judicium Dei pertineat quod ab illo seducenturlaquo Praeligsentia quippe ejus erit sicut dictum estsecundum operationem Satanaelig in omni virtuteet signis prodigiis mendacii et in omniseductione iniquitatis his qui pereunt raquo Tuncenim solvetur Satanas et per illum Antichristumin omni sua virtute mirabiliter quidem sedmendaciter operabitur Quaelig solet ambigi utrumpropterea dicta sint signa et prodigia mendaciiquoniam mortales sensus per phantasmatadecepturus est ut quod non facit facerevideatur an quia illa ipsa etiamsi erunt veraprodigia ad mendacium pertrahent crediturosnon ea potuisse nisi divinitus fieri virtutemdiaboli nescientes maxime quando tantamquantam nunquam habuit acceperit potestatemNon enim quando de cocio ignis cecidit ettantam familiam cum tantis gregibus pecorum

143

sancti Job uno impetu absumpsit et turbo irruenset domum dejiciens filios ejus occiditphantasmata fuerunt quaelig tamen fuerunt operaSatanaelig cui Deus dederat hanc potestatemPropter quid horum ergo dicta sint prodigia etsigna mendacii tunc potius apparebit Sedpropter quodlibet horum dictum sit seducentureis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur laquo Pro eo quod dilectionem veritatis inquit nonreceperunt ut salvi fierent raquo Nec dubitavitApostolus addere et dicere laquo Ideo mittet illisDeus operationem erroris ut credantmendacio raquo Deus enim mittet quia Deusdiabolum facere ista permittet justo ipse judicioquamvis faciat ille iniquo malignoque consiliolaquo Ut judicentur inquit omnes qui noncrediderunt veritati sed consenserunt iniquitati raquoProinde judicati seducentur et seductijudicabuntur Sed judicati seducentur iliis judiciisDei occulte justis juste occultis quibus ab initiopeccati rationalis creaturaelig nunquam judicarecessavit seducti autem [118] judicabunturnovissimo manifestoque judicio per JesumChristum justissime judicaturum injustissimejudicatum

CAPUT XX

Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit

144

I SED hic Apostolus tacuit de resurrectionemortuorum ad eosdem autem scribens inEpistola prima laquo Nolumus inquit ignorare vosfratres de dormientibus ut non contristeminisicut et caeligteri qui spem non habent Nam sicredimus quod Jesus mortuus est et resurrexit ita et Deus eos qui dormierunt per Jesumadducet cum eo Hoc enim vobis dicimus inverbo Domini quia nos viventes qui reliquisumus in adventum Domini non praeligveniemuseos qui ante dormierunt quoniam ipse Dominusinjussu et in voce Archangeli et in tuba Deidescendet de cœlo mortui in Christo resurgentprimo deinde nos viventes qui reliqui sumussimul cum illis rapiemur in nubibus in obviamChristo in aera et ita semper cum Dominoerimus184 raquo Haeligc verba apostolica resurrectionemmortuorum futuram quando veniet DominusChristus utique ad vivos et mortuos judicandospraeligclarissime ostendunt

II Sed quaeligri solet utrum illi quos hicviventes inventurus est Christus quorumpersonam in se atque illos qui tunc secumvivebant transfigurabat Apostolus nunquamomnino morituri sunt an ipso temporis punctoquo cum [119] resurgentibus rapientur in nubibusin obviam Christo in aera ad immortalitatem permortem mira celeritate transibunt Neque enimdicendum est fieri non posse ut dum per aera in184 1 Thess IV 12-16

145

sublime portantur in illo spatio et moriantur etreviviscant Quod enim ait laquo Et ita semper cumDomino erimus raquo non sic accipiendum est tan-quam in aere nos dixerit semper cum Dominoesse mansuros quia nec ipse utique ilii manebitquia veniens transiturus est Venienti quippeibitur obviam non manenti sed laquo Ita cumDomino erimus raquo id est sic erimus habentescorpora sempiterna ubicumque cum illofuerimus Ad hunc autem sensum quoexistimemus etiam illos quos hic vivos inventurusest Dominus in ipso parvo spatio et passurosmortem et accepturos immortalitatem ipseApostolus nos videtur urgere ubi dicit laquo InChristo omnes vivificabuntur185 raquo cum alio locode ipsa loquens resurrectione corporum dicat laquo Tu quod seminas non vivificatur nisimoriatur186 raquo Quomodo igitur quos viventes hicChristus inveniet per immortalitatem in illovivificabuntur etsi non moriantur cum videamuspropter hoc esse dictum laquo Tu quod seminas nonvivificatur nisi moriatur raquo Aut si recte nondicimus seminari nisi ea corpora hominum quaeligmoriendo quoquo modo revertuntur in terram sicut sese habet etiam illa in transgressorempatrem generis humani divinitus prolata sententialaquo Terra es et in terram ibis187 raquo fatendum est

185 1 Cor XV 22186 Ibid 36187 Gen III 19

146

istos quos nondum de corporibus egressos cumveniet Christus inveniet et istis verbis Apostoliet illis de Genesi non teneri quoniam sursum innubibus rapti non utique seminantur quia neceunt in terram nec redeunt sive nullam prorsusexperiantur mortem sive paululum in aeremoriantur [120]

III Sed aliud rursus occurrit quod idem dixitApostolus cum de resurrectione corporum adCorinthios loqueretur laquo Omnes resurgemus188 raquovel sicut alii codices habent laquo Omnesdormiemus raquo Cum ergo nec resurrectio fieripossit nisi mors praeligcesserit nec dormitionempossimus illo loco intelligere nisi mortem quomodo omnes vel dormient vel resurgent sitam multi quos in corpore inventurus estChristus nec dormient nec resurgent Si ergosanctos qui repedentur Christo veniente viventeseique in obviam rapientur crediderimus in eodemraptu de mortalibus corporibus exituros et adeadem mox immortalia redituros nullas in verbisApostoli patiemur angustias sive ubi dicit laquo Tuquod seminas non vivificatur nisi moriatur raquosive ubi dicit laquo Omnes resurgemus raquo autlaquo Omnes dormiemus raquo quia nec illi perimmortalitatem vivificabuntur nisi quamlibetpaululum tamen ante moriantur ac per hoc et aresurrectione non erunt alieni quam dormitiopraeligcedit quamvis brevissima non tamen nulla188 1 Cor XV 51

147

Cur autem nobis incredibile videatur illammultitudinem corporum in aere quodam modoseminari atque ibi protinus immortaliter atqueincorruptibiliter reviviscere cum credamus quodidem ipse Apostolus apertissime dicit in ictuoculi futuram resurrectionem189 et in membrasine fine victura tanta facilitate tamqueinaestimabili velocitate rediturumantiquissimorum cadaverum pulverem Nec abilla sententia qua homini dictum est laquo Terra es etin terram ibis raquo futuros illos sanctos arbitremurimmunes si eorum moriendum in terram nonrecident corpora sed sicut in ipso raptumorientur ita et resurgent dum ferentur in aeralaquo In terram quippe ibis raquo est laquo In hoc ibis amissavita quod eras antequam sumeres vitam raquo id esthoc eris [121] exanimatus quod eras antequamesses animatus Terraelig quippe insufflavit Deus infaciem flatum vitaelig cum factus est homo inanimam vivam tanquam diceretur laquo Terra esanimata quod non eras terra eris exanimis sicuteras raquo Quod sunt et antequam putrescant omniacorpora mortuorum quod erunt et illa simorientur ubicumque moriantur cum vitacarebunt quam continuo receptura sunt Sic ergoibunt in terram quia ex vivis hominibus terraerunt quemadmodum it in cinerem quod fitcinis it in vetustatem quod fit vetus it intestam quod ex luto fit testa et alia sexcenta sic189 Ibid 52

148

loquimur Quomodo autem sit futurum quodnunc pro nostraelig ratiunculae viribus utcumqueconjicimus tunc erit potius ut nosse possimusResurrectionem quippe mortuorum futuram essein carne quando Christus venturus est vivosjudicaturus et mortuos oportet si Christiani essevolumus ut credamus Sed non ideo de hac reinanis est fides nostra si quemadmodum futurasit perfecte comprehendere non valemus Verumjam sicut supra promisimus de hoc judicio Deinovissimo etiam prophetici veteres libri quidpraelignuntiaverint quantum satis esse videbiturdebemus ostendere quaelig sicut arbitror nontanta mora necesse erit tractari et exponi si istisquaelig praeligmisimus lector curaverit adjuvari [122]

CAPUT XXI

Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione etde retributione judicii sit locutus

I PROPHETA Isaias laquo Resurgent inquitmortui et resurgent qui in sepulcris erant etlaetabuntur omnes qui sunt in terra ros enim quiabs te est sanitas illis est terra vero impiorumcadet190 raquo Totum illud superius ad resurrectionempertinet beatorum Quod autem ait laquo Terra veroimpiorum cadet raquo bine in teli igitur dictumcorpora vero impiorum ruina damnationisexcipiet Jam porro si de bonorum resurrectionequod dictum est diligentius et distinctius velimus

190 Isai XXVI 17

149

intueri ad primam referendum est quod dictumest laquo Resurgent mortui raquo ad secundam veroquod sequitur laquo Et resurgent qui in sepulcriserant raquo Jam si et illos inquiramus sanctos quoshic vivos inventurus est Dominus eis congruedeputabitur quod adjunxit laquo Et laeligtabunturomnes qui sunt in terra ros enim qui abs te estsanitas illis est raquo Sanitatem loco istoimmortalitatem rectissime accipimus Ea namqueest plenissima sanitas quaelig non reficitur alimentistanquam quotidianis medicamentis Item dejudicii die spem prius dans bonis deinde terrensmalos idem Propheta sic loquitur laquo Haeligc dicitDominus Ecce ego declino in eos ut flumenpacis et ut torrens inundans gloriam gentiumFilii eorum super humeros portabuntur et supergenua consolabuntur Quemadmodum si quemmater consoletur ita ego vos consolabor et inJerusalem consolabimini et videbitis et gaudebitcor [123] vestrum et ossa vestra sicut herbaexorientur Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum et comminabitur contumacibusEcce enim Dominus ut ignis veniet et uttempestas currus ejus reddere in indignationevindictam et vastationem in flamma ignis In igneenim Domini judicabitur omnis terra et in gladioejus omnis caro multi vulnerati erunt aDomino191 raquo In bonorum promissione flumenpacis profecto abundantiam pacis illius debemus191 Isai LXVI 12

150

accipere qua major esse non possit Hac utique infine rigabimur de qua in praeligcedenti libroabundanter locuti sumus Hoc flumen se in eosdeclinare dicit quibus tantam beatitudinempollicetur ut intelligamus in illius felicitatisregione quaelig in cœlis est hoc flumine omniasatiari Sed quia et terrenis corporibus paxincorruptionis atque immortalitatis inde influetideo declinare se dicit hoc flumen ut de supernisquodam modo etiam inferiora perfundat ethomines aeligquales Angelis reddat Jerusalemquoque non illam quaelig servit cum filiis suis sedliberam matrem nostram intelligamus secundumApostolum aeligternam in cœlis192 Ibi post laboresaeligrumnarum curarumque mortaliumconsolabimur tanquam parvuli ejus in humerisgenibusque portati Rudes enim nos et novosblandissimis adjutoriis insolita nobis illa beati ludosuscipiet Ibi videbimus et gaudebit cor nostrumNec expressit quid videbimus sed quid nisiDeum ut impleatur in nobis promissumevangelicum laquo Beati mundo corde quoniam ipsiDeum videbunt193 raquo et omnia illa quaelig nunc nonvidemus credentes autem pro modulo capacitatishumanaelig longe minus quam sunt atqueincomparabiliter cogitamus laquo Et videbitis inquitet gaudebit cor vestrum raquo Hic creditis ibividebitis [124]

192 Gal IV 6193 Matth V 8

151

II Sed quoniam dixit laquo Et gaudebit corvestrum ne putaremus illa bona Jerusalem adnostrum tantummodo spiritum pertinere laquo Etossa inquit vestra ut herba exorientur194 raquo ubiresurrectionem corporum strinxit velut quodnon dixerat reddens neque enim cum viderimusfiet sed cum fuerit facta videbimus Nam et decœlo novo ac terra nova jam supra dixerat dumea quaelig sanctis promittuntur in fine saeligpe acmultiformiter diceret laquo Erit inquit cœlumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populummeum laeligtitiam et exultabo in Jerusalem etlaeligtabor in populo meo et nitra non audietur inilla vox fletus195 raquo et caeligtera quaelig quidam adcarnales illos mille annos referre conanturLocutiones enim tropicaelig propriis propheticomore miscentur ut ad intellectum spiritalemintentio sobria cum quodam utili ac salubri laboreperveniat pigritia vero carnalis vel ineruditaeligatque inexercitataelig tarditas mentis contenta litteraeligsuperficie nihil putat interius requirendum Haeligcde propheticis verbis quaelig ante istum locumscripta sunt satis dixerim In hoc autem locounde ad illa digressi sumus cum dixisset laquo Etossa vestra ut herba exorientur raquo ut

194 Isai LXVI 14195 Id LXV 17-20

152

resurrectionem quidem carnis sed tamenbonorum se nunc commemorare monstraretadjunxit laquo Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum raquo Quid est hoc nisi manusdistinguentis cultores suos a contemtoribus suis De quibus sequentia contexens laquo Etcomminabitur inquit contumacibus raquo sive ut aitalius interpres laquo incredulis raquo Nec tunccomminabitur sed quaelig nunc dicuntur minacitertunc efficaciter implebuntur laquo Ecce [125] enimDominus inquit ut ignis veniet et ut tempestascurrus ejus reddere in indignatione vindictam etvastationem in flamma ignis In igne enimDomini judicabitur omnis terra et in gladio ejusomnis caro multi vulnerati erunt a Domino196 raquoSive igne sive tempestate sive gladio poenamjudicii significat quandoquidem ipsumDominum quasi ignem dicit esse venturum eisprofecto quibus poenalis ejus erit adventusCurrus vero ejus (nam pluraliter dicti sunt)angelica ministeria non inconvenienter accipimusQuod autem ait omnem terram et omnemcarnem in ejus igne et in gladio judicari nonetiam hic spiritales intelligamus et sanctos sedterrenos atque carnales de qualibus dictum est laquo Qui terrena sapiunt et Sapere secundumcarnem mors est197 raquo et quales omnino caroappellantur a Domino ubi dicit laquo Non

196 Isai LXV 15 16197 Philip III 19 et Rom VIII 6

153

permanebit spiritus meus in hominibus istisquoniam caro sunt198 raquo Quod vero hic positumest laquo Multi vulnerati erunt a Domino raquo istovulnere fiet mors secunda Potest quidem et igniset gladius et vulnus accipi in bono Nam et ignemDominus velle se dixit mittere in mundum199 Etvisaelig sunt illis linguaelig divisaelig velut ignis200 quandovenit Spiritus sanctus Et laquo Non veni inquitidem Dominus pacem mittere in terram sedgladium201 raquo Et sermonem Dei dicit Scripturagladium bis acutum202 propter aciem geminamtestamentorum duorum Et in CanticoCanticorum charitate se dicit sancta Ecclesiavulneratam velut amoris impetu sagittatam203 Sedhic cum legimus vel audimus ultorum Dominumesse venturum quemadmodum haeligc intelligendasint clarum est [126]

III Deinde breviter commemoratis eis quiper hoc judicium consumentur204 sub figuraciborum in Lege vetere vetitorum a quibus senon abstinuerunt peccatores impiosquesignificans recapitulat ab initio gratiam NoviTestamenti a primo Salvatoris adventu usque adultimum judicium de quo nunc agimus198 Gen VI 3199 Luc XIV 49200 Act II 3201 Matth X 34202 Hebr IV 12203 Cant II 5 sec LXX204 Isai LXVI 17 et seqq

154

perducens finiensque sermonem Narrat namqueDominum dicere se venire ut congreget omnesgentes easque venturas et visuras gloriam ejuslaquo Omnes enim sicut dicit Apostoluspeccaverunt et egent gloria Dei205 raquo Et relicturumse dicit super eos signa quaelig utique mirantescredant in eum et emissurum ex illis salvatos ingentes diversas et in longinquas insulas quaelig nonaudierunt nomen ejus neque viderunt gloriamejus et annuntiaturos gloriam ejus in gentibus et adducturos fratres istorum quibus loquebaturid est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarumelectorum adducturos autem ex omnibusgentibus munus Domino in jumentis et vehiculis(quaelig jumenta et vehicula bene intelligunturadjutoria esse divina per cujusque generisministeria Dei vel angelica vel humana) incivitatem sanctam Jerusalem quaelig nunc in sanctisfidelibus est diffusa per terras Ubi enim divinitusadjuvantur ibi credunt et ubi credunt ibiveniunt Comparavit autem illos Dominustanquam per similitudinem filiis Israelofferentibus ei suas hostias cum psalmis in domoejus quod ubique jam facit Ecclesia et promisitab ipsis se accepturum sibi Sacerdotes et Levitas quod nihilominus fieri nunc videmus Non enimex genere carnis et sanguinis sicut erat primumsecundum ordinem Aaron sed sicut oportebat inTestamento Novo ubi secundum ordinem205 Rom III 23

155

Melchisedech summus sacerdos est Christus206pro cujusque merito quod in eum gratia divinacontulerit [127] Sacerdotes et Levitas eligi nuncvidemus qui non isto nomine quod saeligpeassequuntur indigni sed ea quaelig non est bonismalisque communis sanctitate pensandi sunt

IV Haeligc cum de ista quaelig nunc impertiturEcclesiaelig perspicua nobisque notissima Deimiseratione dixisset promisit et fines ad quos perultimum judicium facta bonorum malorumquediscretione venietur dicens per Prophetam vel deDomino dicens ipse Propheta laquo Quomodo enimcœlum novum et terra nova manebit coram medixit Dominus sic stabit semen vestrum etnomen vestrum et erit mensis ex mense etsabbatum ex sabbato Veniet omnis caro inconspectu meo adorare in Jerusalem dixitDominus et egredientur et videbunt membrahominum qui praeligvaricati sunt in me Vermiseorum non morietur et ignis eorum nonextinguetur et erunt visui omni carni207 raquo Ad hociste Propheta terminavit librum ad quodterminabitur saeligculum Quidam sane noninterpretati sunt laquo Membra hominum raquo sedlaquo Cadavera virorum208 raquo per cadavera significantesevidentem corporum pœnam quamvis cadavernisi caro exanimis non soleat nuncupari illa vero

206 Psal CIX 5207 Isai LXVI 22-24208 Ibid in Vulgata

156

animata erunt corpora alioquin nulla poteruntsentire tormenta nisi forte quia mortuorumerunt corpora id est eorum qui in secundammortem cadent ideo non absurde etiam cadaveradici possunt Unde est et illud quod ab eodemPropheta dictum jam supra posui laquo Terra veroimpiorum cadet raquo Quis autem non videat acadendo esse appellata cadavera laquo Virorum raquoautem pro eo posuisse illos interpretes quod estlaquo hominum raquo manifestum est Neque enimquisquam dicturus est praeligvaricatrices heminas inillo supplicio non futuras sed ex potiore [128]praeligsertim de quo fœmina facta est uterque sexusaccipitur Verum quod ad rem maxime perlinetcum et in bonis dicitur laquo Veniet omnis caro raquoquia ex omni genere hominum populus isteconstabit non enim omnes homines ibi eruntquando in pœnis plures erunt sed ut dicerecoeperam cum et in bonis caro et in malismembra vel cadavera nominantur profecto postresurrectionem carnis cujus fides his rerumvocabulis omnino firmatur illud quo boni et malisuis finibus dirimentur futurum esse judiciumdeclaratur

CAPUT XXII

Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndaspœnas malorum

SED quomodo egredientur boni ad videndaspœnas malorum Numquid corporis motu beatas

157

illas relicturi sunt sedes et ad loca poenaliaperrecturi ut malorum tormenta conspiciantpraeligsentia corporali Absit sed egredientur perscientiam Hoc enim verbo significatum est eosqui cruciabuntur extra futuros209 Propter quod etDominus ea loca tenebras exteriores vocat quibus contrarius est ille ingressus de quo diciturservo bono laquo Intra in gaudium Domini tui210 raquone illuc mali putentur ingredi ut sciantur sed adillos potius vehit egredi scientia qua eos cogniturisunt boni quia id quod extra est cognituri suntQui enim erunt in pœnis quid agatur intus ingaudio Domini nescient qui vero erunt in illogaudio quid agatur foris in illis tenebrisexterioribus [129] scient Ideo dictum est laquo Egredientur raquo quia eos etiam qui foris ab eiserunt utique non latebunt Si enim haeligc Prophetaelignondum facta nosse potuerunt per hoc quod eratDeus quantulumcumque erat in eorummortalium mentibus quomodo immortalessancti jam facta tunc nescient cum Deus eritomnia in omnibus211 Stabit ergo in illabeatitudine sanctorum semen et nomen semenscilicet de quo Joannes ait laquo Et semen ejus inipso manet212 raquo nomen vero de quo per huncIsaiam dictum est laquo Nomen aeligternum dabo eis

209 Matth XXV 30210 Ibid 21211 1 Cor XV 28212 1 Joan III 9

158

Et erit eis mensis ex mense et sabbatum exsabbato tanquam luna ex luna et requies exrequie213 raquo quorum utrumque ipsi erunt cum exhis umbris veteribus et temporalibus in illalumina nova ac sempiterna transibunt In pœnisautem malorum et inextinguibilis ignis etvivacissimus vermis ali aliis atque aliis aliter atquealiter est expositus Alii quippe utrumque adcorpus alii utrumque ad animum retulerunt aliiproprie ad corpus ignem tropice ad animumvermem quod credibilius esse videtur Sed nuncde hac differentia non est temporis disputare Dejudicio namque ultimo quo fiet diremptiobonorum et malorum hoc volumen impleresuscepimus de ipsis vero praeligmiis et poenis aliasdiligentius disserendum est [130]

CAPUT XXIII

Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque sanctorum

DANIEL de hoc ultimo judicio sic prophetatut Anti- christum prius quoque venturum essetpraelignuntiet atque ad aeligternum regnum sanctorumperducat narrationem suam Cum enim visioneprophetica quatuor bestias significantes quatuorregna vidisset ipsumque quartum a quodam regesuperatum qui Antichristus agnoscitur et posthaeligc aeligternum regnum Filii hominis qui intelligiturChristus laquo Horruit inquit spiritus meus ego

213 Isai XLVI 5 et LXVI 23

159

Daniel in habitudine mea et visus capitis meiconturbabant me Et accessi inquit ad unum destantibus et veritatem quaeligrebam ab eo de hisomnibus et dixit mihi veritatem214 raquo Deindequid audierit ab illo a quo de omnibus hisquaeligsivit tanquam eo sibi exponente sic loquitur laquo Haelig quatuor bestiaelig magnaelig quatuor regnasurgent in terra quaelig auferentur et accipientregnum sancti Altissimi et obtinebunt illudusque in saeligculum et usque in saeligculumsaeligculorum Et quaeligrebam inquit diligenter debestia quarta quaelig erat differens praelig omni bestiaterribilis amplius dentes ejus ferrei et unguesejus aeligrei manducans et comminuens et reliquapedibus suis conculcans et de cornibus ejusdecem quaelig erant in capite ejus et de altero quodascendit et excussit de prioribus tria cornu illudin quo erant oculi et os loquens magna et visusejus major caeligteris Videbam et cornu illudfaciebat bellum cum sanctis [131] et praeligvalebatad ipsos donec venit Vetustus dierum et regnumdedit sanctis Altissimi et tempus pervenit etregnum obtinuerunt sancti215 raquo Haeligc Danielquaeligsisse se dixit Deinde quid audierit continuosubjungens laquo Et dixit raquo inquit id est ille a quoquaeligsierat respondit et dixit laquo Bestia quartaquartum regnum erit in terra quod praeligvalebitomnibus regnis et manducabit omnem terram et

214 Dan VII 15-17215 Dan VII 7-32

160

conculcabit eam et concidet Et decem cornuaejus decem reges surgent et post eos surgetalius qui superabit malis omnes qui ante eumfuerunt et tres reges humiliabit et verbaadversus Altissimum loquetur et sanctosAltissimi conteret Et suspicabitur mutaretempora et legem et dabitur in manu ejus usquead tempus et tempora et dimidium temporis Etjudicium sedebit et principatum removebunt adexterminandum et perciendum usque in finem etregnum et potestas et magnitudo regum qui subomni cœlo sunt data est sanctis Altissimi Etregnum ejus regnum sempiternum et omnesprincipatus ipsi servient et obaudient Huc usqueinquit finis sermonis Ego Daniel multumcogitationes meaelig conturbabant me et forma meaimmutata est super me et verbum in corde meoconservavi216 raquo Quatuor illa regna exposueruntquidam Assyriorum Persarum Macedonum etRomanorum Quam vero convenienter idfecerint qui nosse desiderant legant presbyteriHieronymi librum in Danielem satis diligentereruditeque conscriptum Antichristi tamenadversus Ecclesiam saeligvissimum regnum licetexiguo spatio temporis sustinendum donec Deiultimo judicio regnum sancti accipiantsempiternum qui vel dormitans haeligc legitdubitare non sinitur Tempus quippe et temporaet dimidium temporis annum unum esse et duos216 Ibid 23-28

161

et dimidium [132] ac per hoc tres annos etsemissem etiam numero dierum posterius positodilucescit aliquando in Scripturis et mensiumnumero declaratur Videntur enim temporaindefinite hic dicta lingua latina sed per dualemnumerum dicta sunt quem Latini non habentSicut autem Graeligci ita hunc dicuntur habere etHebraeligi Sic ergo dicta sunt tempora tanquamdicerentur duo tempora Vereri me sane fateor nein decem regibus quos tanquam decem hominesvidetur inventurus Antichristus forte fallamuratque ita ne ille inopinatus adveniat nonexistentibus tot regibus in orbe romano Quidenim si numero isto denario universitas regumsignificata est post quos ille venturus est sicutmillenario centenario septenario significaturplerumque universitas et aliis atque aliis numerisquos nunc commemorare non est necesse

II Alio loco idem Daniel laquo Et erit inquittempus tribulationis qualis non fuit ex quo nataest gens super terram usque ad tempus illud Et intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro Et multidormientium in terraelig aggere exurgent hi invitam aeligternam et hi in opprobrium et inconfusionem aeligternam Et intelligentes fulgebuntsicut claritas firmamenti et ex justis multis sicutstellaelig in saeligcula217 raquo Et adhuc sententiaelig illievangelicaelig est locus iste simillimus de217 Dan XIII 1-3

162

resurrectione duntaxat mortuorum corporumNam qui illic dicti sunt esse laquo In monumentis218 raquoipsi hic laquo Dormientes in terraelig aggere raquo vel sicutalii interpretati sunt laquo In terraelig pulvere raquo Et sicutibi laquo Procedent dictum est ita hic exurgent raquoSicut ibi laquo Qui bona fecerunt in resurrectionemvitaelig qui autem mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo ita et isto loco laquo Hi in vitam aeligternamet hi in opprobrium [133] et in confusionemaeligternam raquo Non autem diversum putetur quodcum ibi positum sit laquo Omnes qui sunt inmonumentis raquo hic non ait Propheta laquo Omnes raquosed laquo Multi dormientium in terraelig aggere raquo Ponitenim aliquando Scriptura pro omnibus multosPropterea et Abrahaelig dictum est laquo Patremmultarum gentium posui te219 raquo cui tamen alioloco laquo In semine inquit tuo benedicenturomnes gentes220 raquo De tali autem resurrectionehuic quoque ipsi prophetaelig Danieli paulo postdicitur laquo Et tu veni et requiesce adhuc enimdies in completionem consummationis etrequiesces et resurges in sorte tua in finedierum221 raquo

CAPUT XXIV

218 Joan V 28219 Gen XVII 6 220 Id XXII 18221 Dan XII 13

163

In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur

I MULTA de judicio novissimo dicuntur inPsalmis sed eorum plura transeunter et strictimHoc tamen quod de fine hujus saeligculi apertissimedictum est ibi nequaquam silentio praeligteribolaquo Principio terram tu fundasti Domine et operamanuum tuarum sunt cœli Ipsi peribunt tuautem permanes et omnes sicut vestimentumveterascent et sicut opertorium mutabis eos etmutabuntur tu autem idem ipse es et anni tuinon deficient222 raquo Quid est quod Porphyrius cumpietatem laudet Hebraeligorum qua magnus et veruset ipsis numinibus terribilis ab eis colitur DeusChristianos ob hoc arguit maximaelig stultitiaelig etiamex oraculis deorum suorum quod istum mundumdicunt esse periturum Ecce in litteris pietatis[134] Hebraeligorum dicitur Deo quem confitentetanto philosopho etiam ipsa numinaperhorrescunt laquo Opera manuum tuarum suntcœli ipsi peribunt raquo Numquid quando cœliperibunt mundus cujus iidem cœli superior parsest et tutior non peribit Si haeligc sententia Jovidisplicet cujus ut scribit iste philosophus velutgravioris auctoritatis oraculo in Christianorumcredulitate culpatur cur non similiter sapientiamtanquam stultitiam culpat Hebraeligorum inquorum libris piissimis invenitur Porro si in illasapientia quaelig Porphyrio tam multum placet ut222 Psal CI 26-28

164

eam deorum quoque suorum vocibus praeligdicetlegitur cœlos esse perituros cur usque adeo vanaest ista fallacia ut in fide Christianorum vel intercaeligtera vel praelig caeligteris hoc detestentur quod inea periturus creditur mundus quo utique nisipereunte cœli non possunt perire Et in Litterisquidem sacris quaelig proprie nostraelig sunt nonHebraeligis nobisque communes id est Evangeliciset Apostolicis libris legitur laquo Praeligterit figura hujusmundi223 raquo legitur laquo Mundus transit224 raquo legitur laquo Cœlum et terra transibunt225 raquo Sed puto quodlaquo Praeligterit transit transibunt raquo aliquanto mitiusdicta sunt quam laquo peribunt raquo In Epistola quoquePetri apostoli ubi aqua inundatus qui tunc eratperisse dictus est mundus226 satis clarum est etquaelig pars mundi a toto significata et quatenusperisse dicta sit et qui cœli repositi igni reservandim diem judicii et perditionis hominum impiorumEl ineo quod paulo post ait laquo Veniet diesDomini ut fur in quo cœli magno impetutranscurrent elementa autem ardentiaresolventur et terra et quaelig in ipsa sunt operaexurentur raquo ac deinde subjecit laquo His omnibuspereuntibus quales oportet vos esse227 raquo possuntilli [135] cœli intelligi perituri quos dixit repositos

223 1 Cor VII 31224 1 Joan II 17225 Matth XXIV 35226 2 Petr III 6227 Ibid 10 11

165

igni reservandos et ea elementa accipi arsura quaeligin hac ima mundi parte subsistunt procellosa etturbulenta in qua eosdem cœlos dixit esserepositos salvis illis superioribus et in suaintegritate manentibus in quorum firmamentosunt sidera constituta Nam et illud quodscriptum est stellas de cœlo esse casuras228 praeligterquod potest multo probabilius et aliter intelligimagis ostendit mansuros esse illos cœlos sitamen stellaelig inde casuraelig sunt cum vel tropica sitlocutio quod est credibilius vel in isto imo cœlofuturum sit utique mirabilius quam nunc fitUnde et illa virgiliana

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit229

et Idaeliga se condidit sylva Hoc autem quod dePsalmo commemoravi nullum cœlorum videturrelinquere quod periturum esse non dixerit Ubienim dicitur laquo Opera manuum tuarum sunt cœliipsi peribunt raquo quam nullum eorum ab opereDei tam nullum eorum a perditione secerniturNon enim dignabuntur de Petri apostolilocutione quem vehementer oderuntHebraeligorum defendere pietatem deorum suorumoraculis approbatam ut saltem ne totus mundusperiturus esse credatur sic a loto pars accipiaturin eo quod dictum est laquo Ipsi peribunt raquo cum solicœli infimi sint perituri quemadmodum in

228 Matth XXIV 29229 Virg AEligneid II

166

apostolica illa Epistola a toto pars accipitur quoddiluvio perisse dictus est mundus quamvis solaejus cum suis cœlis pars ima perierit Sed quiahoc ut dixi non dignabuntur ne vel apostoliPetri approbent sensum vel tantum concedantconflagrationi novissimae quantum dicimusvaluisse diluvium qui nullis aquis nullis flammistotum genus humanum posse perire contendunt restat ut [136] dicant quod propterea dii eorumhebraeligam sapientiam laudaverunt quia istumPsalmum non legerant

II In Psalmo etiam quadragesimo-nono dejudicio Dei novissimo intelligitur dictum laquo Deusmanifestus veniet Deus noster et non silebitIgnis in conspectu ejus ardebit et in circumituejus tempestas valida Advocabit cœlum sursumet terram discernere populum suum Congregateilli justos ejus qui disponunt testamentum ejussuper sacrificia230 raquo Hoc nos de Domino nostroJesu Christo intelligimus quem de cœlo speramusesse venturum ad vivos et mortuos judicandosManifestus enim veniet inter justos et injustosjudicaturus juste qui prius venit occultus abinjustis judicandus injuste Ipse inquamlaquo Manifestus veniet et non silebit raquo id est in vocejudicis evidens apparebit qui prius cum venissetoccultus ante judicem siluit quando sicut ovis adimmolandum ductus est et sicut agnus coram

230 Psal XLIX 3-5

167

tondente fuit sine voce231 quemadmodum de illoper Isaiam legimus prophetatum et in Evangeliovidemus impletum232 De igne vero et tempestatecum in Isaiaelig prophetia tale aliquid tractaremusquomodo essent haeligc intelligenda jam diximusQuod vero dictum est laquo Advocabit cœlumsursum raquo quoniam sancti et justi recte cœlumappellantur nimirum hoc est quod aitApostolus laquo Simul cum illis rapiemur in nubibusin obviam Christo in aera233 raquo Nam secundumlitteraelig superficiem quomodo sursum advocaturcœlum quasi possit esse nisi sursum Quodautem adjunctum est laquo Et terram discernerepopulum suum raquo si tantummodo subaudiaturlaquo advocabit raquo id est advocabit et terram necsubaudiatur laquo sursum raquo hunc videtur haberesensum secundum rectam fidem ut cœlumintelligatur in eis qui [137] cum illo suntjudicaturi et terra in eis qui judicandi sunt utlaquo Advocabit cœlum sursum raquo non hicintelligamus laquo Rapiet in aera raquo sed laquo Injudiciarias sedes eriget raquo Potest et illud intelligilaquo Advocabit cœlum sursum raquo advocabit Angelosin supernis et excelsis locis cum quibus descendatad faciendum judicium laquo Advocabit et terram raquoid est homines in terra utique judicandos Siautem utrumque subaudiendum est cum dicitur

231 Isai LIII 7232 Matth XXVI 63233 1 Thess V 16

168

laquo Et terram raquo id est et laquo Advocabit raquo etlaquo Sursum raquo ut iste sit sensus laquo Advocabit cœlumsursum et terram advocabit sursum raquo nihilmelius intelligi existimo quam homines quirapientur in obviam Christo in aera sed cœlumdictum propter animas terram propter corporalaquo Discernere raquo porro laquo populum suum raquo quid estnisi per judicium separare bonos a malis tanquamoves ab hœdis Deinde conversio sermonis adAngelos facta est laquo Congregate illi justos ejus raquoProfecto enim per angelicum ministerium tantares peragenda est Si autem quaeligrimus quos justosei congregaturi sunt Angeli laquo Qui disponuntinquit testamentum ejus super sacrificia raquo Haeligcest omnis vita justorum disponere testamentumDei super sacrificia Aut enim opera misericordiassunt laquo Super sacrificia raquo id est sacrificiispraeligponenda juxta sententiam Dei dicentis laquo Misericordiam volo quam sacrificium234 raquo aut silaquo Super sacrificia raquo in sacrificiis intelligiturdictum quomodo super terram fieri dicitur quodfit utique in terra profecto ipsa operamisericordiaelig sunt sacrificia quibus placetur Deosicut in libro hujus Operis decimo me disseruissereminiscor in quibus operibus disponunt justitestamentum Dei quia propter promissiones quaeligNovo ejus Testamento continentur haeligc faciuntUnde congregatis sibi justis suis et ad suamdexteram constitutis novissimo utique [138]234 Osee VI 6

169

judicio dicturus est Christus laquo Venite benedictiPatris mei possidete paratum vobis regnum aconstitutione mundi Esurivi enim et dedistismihi manducare235 raquo et caeligtera quaelig ibiproferuntur de bonorum operibus bonis et deeorum praeligmiis sempiternis per ultimamsententiam judicantis

CAPUT XXV

De prophetia Malaciae qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatorias pœnasfacienda mundatio

PROPHETA Malachias sive Malachi qui etAngelus dictus est qui etiam Esdras sacerdoscujus alia in canonem scripta recepta sunt abaliquibus creditur (nam de illo hanc esseHebraeorum opinionem dicit Hieronymus236)judicium novissimum prophetat dicens laquo Eccevenit dicit Dominus omnipotens et quissustinebit diem introitus ejus aut quis ferrepoterit ut aspiciat cum Quia ipse ingrediturquasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium et sedebit conflans et emundans sicut aurum etsicut argentum et emundabit filios Levi et fundeteos sicut aurum et argentum et erunt Dominoofferentes hostias in justitia Et placebit Dominosacrificium Juda et Jerusalem sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus Et accedam ad

235 Matth XXV 34236 Hier Proœm in Malachiam

170

vos in judicio et ero testis velox super maleficoset super adulteros et super eos qui jurant innomine meo mendaciter et [139] qui fraudantmercedem mercenario et opprimunt perpotentiam viduas et percutiunt pupillos etpervertunt judicium advenaelig et qui non timentme dicit Dominus omnipotens Quoniam egoDominus Deus vester et non mutor237 raquo Ex hisquaelig dicta sunt videtur evidentius apparere in illojudicio quasdam quorumdam purgatorias pœnasfuturas Ubi enim dicitur laquo Quis sustinebit diemintroitus ejus aut quis ferre poterit ut aspiciateum Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatoriiet quasi herba lavantium et sedebit conflans etemundans sicut aurum et sicut argentum etemundabit filios Levi et fundet eos sicut aurumet sicut argentum raquo quid aliud intelligendum est Dicit tale aliquid et Isaias laquo Lavabit Dominussordes filiorum et filiarum Sion et sanguinememundabit de medio eorum spiritu judicii etspiritu combustionis238 raquo Nisi forte sic eosdicendum est emundari a sordibus et eliquariquodam modo cum ab eis mali per pœnalejudicium separantur ut illorum segregatio atquedamnatio purgatio sit istorum quia sine talium decaeligtero permixtione victuri sunt Sed cum dicit laquo Et emundabit filios Levi et fundet eos sicutaurum et argentum et erunt Domino offerentes

237 Malach III 1-6238 Isai IV 4

171

hostias in justitia et placebit Domino sacrificiumJuda et Jerusalem raquo utique ostendit eos ipsos quiemundabuntur deinceps in sacrificiis justitiaeDomino esse placituros ac per hoc ipsi a suainjustitia mundabuntur in qua Dominodisplicebant Hostiaelig porro in plena perfectaquejustitia cum mundati fuerint ipsi erunt Quidenim acceptius Deo tales offerunt quam seipsos Verum ista quaeligstio de purgatoriis pœnisut diligentius pertractetur in tempus aliuddifferenda est Filios autem Levi et Juda etJerusalem ipsam Dei [140] Ecclesiam debemusaccipere non ex Hebraeligis tantum sed ex aliisetiam gentibus congregatam nec talem qualisnunc est ubi laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobisnon est239 raquo sed qualis tunc erit velut area perventilationem ita per judicium purgatanovissimum cis quoque igne mundatis quibustalis mundatio necessaria est ita ut nullusomnino sit qui offerat sacrificium pro peccatissuis Omnes enim qui sic offerunt profecto inpeccatis sunt pro quibus dimittendis offerunt utcum obtulerint acceptumque Deo fuerit tuncdimittantur

CAPUT XXVI

De sacrificiis quaelig sancti offerent Deo sic placituraquomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt

239 Joan V 8

172

I VOLENS autem Deus ostendere Civitatemsuam tunc in ista consuetudine non futuram dixitfilios Levi oblaturos hostias in justitia non ergoin peccato ac per hoc non pro peccato Undeintelligi potest in eo quod secutus adjunxit atqueait laquo Et placebit Domino sacrificium Juda etJerusalem sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus240 raquo frustra sibi Judaeligos secundum legemVeteris Testamenti sacrificiorum suorumpraeligterita tempora polliceri Non enim tuncinjustitia sed in peccatis hostias offerebantquando pro peccatis praeligcipue ac primitusofferebant usque adeo ut sacerdos ipse quemdebemus utique credere caeligteris fuisse justioremsecundum Dei [141] mandatum soleret primumpro suis offerre peccatis deinde pro populi241

Quapropter exponere nos oportet quomodo sitaccipiendum quod dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Fortassis enimtempus illud commemorat quo primi homines inparadiso fuerunt Tunc enim puri atque integri abomni sorde ac labe peccati se ipsos Deomundissimas hostias offerebant Caeligterum ex quocommissaelig praeligvaricationis causa inde dimissisunt atque humana in eis natura damnata estexcepto uno Mediatore et post lavacrumregenerationis quibusque adhuc parvulis laquo Nemomundus a sorde sicut scriptum est nec infans

240 Malach III 4241 Levit XVI 6 et Hebr VII 27

173

cujus est vita unius diei super terram242 raquo Quod sirespondetur etiam cos merito dici posse offerrehostias injustitia qui offerunt in fide laquo Justusenim ex fide vivit243 raquo quamvis se ipsum seducatsi dixerit se peccatum non habere et ideo nondicat quia ex fide vivit numquid dicturus estquispiam hoc fidei tempus illi fini essecoaeligquandum quando igne judicii novissimimundabuntur qui offerant hostias injustitia Acper hoc quoniam post talem mundationemnullum peccatum justos habituros essecredendum est profecto illud tempus quantumattinet ad non habere peccatum nulli temporicomparandum est nisi quando primi homines inparadiso ante praeligvaricationem innocentissimafelicitate vixerunt Recte itaque intelligitur hocsignificatum esse cum dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Nam et perIsaiam posteaquam cœlum novum et terra novapromissa est inter caeligtera quaelig ibi de sanctorumbeatitudine per allegorias et aelignigmata exequiturquibus expositionem congruam reddere nosprohibuit vitandaelig longitudinis cura laquo Secundumdies inquit ligni [142] vitaelig erunt dies populimei244 raquo Quis autem sacras Litteras attigit etignorat ubi Deus plantaverit lignum vitaelig a cujuscibo separatis illis hominibus quando cos sua de

242 Job XIV 4 juxta LXX243 Rom I 17 1 Joan I 8 et Hebr X 38244 Isai LXV 22

174

paradiso ejecit iniquitas eidem ligno circumpositaest ignea terribilisque custodia245

II Quod si quisquam illos dies ligni vitaeligquos commemoravit propheta Isaias istos quinunc aguntur Ecclesiaelig Christi dies esse contenditipsumque Christum lignum vitaelig propheticedictum quia ipse est Sapientia Dei de quaSalomon ait laquo Lignum vitaelig est omnibusamplectentibus eam246 raquo nec annos egisse aliquosin paradiso illos primos homines unde tam citoejecti sunt ut nullum ibi gignerent filium et ideonon posse illud tempus intelligi in eo quoddictum est laquo Sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus raquo istam praeligtereo quaestionem necogat (quod prolixum est) cuncta discutere utaliquid horum veritas manifestata confirmetVideo quippe alterum sensum ne dies pristinos etannos priores carnalium sacrificiorum nobis promagno munere per Prophetam promissos fuissecredamus Hostiaelig namque illaelig veteris Legis inquibusque pecoribus immaculataelig ac sine ulloprorsus vitio jubebantur offerri et significabanthomines sanctos qualis solus inventus estChristus sine ullo omnino peccato Proinde quiapost judicium cum fuerint etiam igne mundatiqui ejusmodi mundatione sunt digni in omnibussanctis nullum invenietur omnino peccatumatque ita se ipsos offerent in justitia ut tales

245 Gen III246 Prov III 18

175

hostiaelig omni modo immaculataelig ac sine ullo vitiosint futuraelig erunt profecto sicut pristinis diebus etsicut annis prioribus quando in umbra hujus reifuturaelig mundissimaelig offerebantur hostiaelig Haeligc eritnamque munditia tunc in [143] immortali carne acmente sanctorum quaelig figurabatur in illarumcorporibus hostiarum

III Deinde propter eos qui non mundationesed damnatione sunt digni laquo Et accedam inquitad vos in judicium et ero testis velox supermaleficos et super adulteros caeligtera quibusdamnabilibus enumeratis criminibus addidit laquo Quoniam ego Dominus Deus vester et nonmutor247 raquo tanquam diceret laquo Cum vosmutaverit et in deterius culpa vestra et in meliusgratia mea ego non mutor raquo Testem vero se dicitfuturum quia in judicio suo non indiget testibus eumque velocem sive quia repente venturus esteritque judicium ipso inopinato ejus adventucelerrimum quod tardissimum videbatur sivequia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitateconscientias laquo In cogitationibus enim sicutscriptum est impii interrogatio erit248 raquo EtApostolus laquo Cogitationibus inquit accusantibusvel etiam excusantibus in die qua judicabit Deusocculta hominum secundum Evangelium meumper Jesum Christum249 raquo Etiam sic ergo Dominus

247 Malach III 5248 Ibid 6249 Sap I 9

176

futurus testis intelligendus est velox cum sinemora revocaturus est in memoriam undeconvincat puniatque conscientiam250 [144]

CAPUT XXVII

De separatione bonorum et malorum per quamnovissimi judicii discretio declaratur

ILLUD etiam quod aliud agens in octavo-decimo libro ex isto Propheta posui ad judiciumnovissimum pertinet ubi ait laquo Erunt mihidicitDominus omnipotens in die qua ego facio inacquisitionem et eligam eos sicut eligit homofilium suum qui servit ei et convertemini etvidebitis quid sit inter justum et iniquum et interservientem Deo et eum qui non servit ei251 Quiaecce dies venit ardens sicut clibanus et combureteos et erunt omnes alienigenaelig et universi quifaciunt iniquitatem stipula et succendet eos diesveniens dicit Dominus omnipotens et nonrelinquetur in eis radix neque ramus Et orieturvobis qui timetis nomen meum Sol justitiaelig etsanitas in pennis ejus et egrediemini et salietissicut vituli de vinculis relaxati et conculcabitisiniquos et erunt cinis sub pedibus vestris dicitDominus omnipotens252 raquo Haeligc distantiapraeligmiorum atque pœnarum justos dirimens abinjustis quaelig sub isto sole in hujus vitaelig vanitate

250 Rom II 15 16251 Malach III 17 18252 Ibid IV 1-3

177

non cernitur quando sub illo Sole justitiaelig in illiusvitaelig manifestatione clarebit tunc profecto eritjudicium quale nunquam fuit [145]

CAPUT XXVIII

De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat

QUOD vero subjungit idem Propheta laquo Mementote legis Moysi servi mei quammandavi et in Choreb ad omnem Israel253 raquopraeligcepta et judicia opportune comme raquo moratpost declaratum tam magnum futurum interobservatores legis contemptoresque discrimen simul etiam ut discant Legem spiritaliterintelligere et inveniant in ea Christum per quemjudicem facienda est inter bonos et malos ipsadiscretio Non enim frustra idem Dominus aitJudaeis laquo Si crederetis Moysi crederetis et mihi de me enim ille scripsit254 raquo Carnaliter quippeaccipiendo legem et ejus promissa terrena rerumcœlestium figuras esse nescientes in illa murmuracorruerunt ut dicere auderent laquo Vanus est quiservit Deo et quid amplius quia custodivimusmandata ejus et quia ambulavimus supplices antefaciem Domini omnipotentis Et nunc nosbeatos dicimus alienos et aeligdificantur omnes quifaciunt iniquitatem255 raquo Quibus eorum verbis

253 Malach IV 4254 Joan V 46255 Malach III 14 15

178

quodam modo Propheta compulsus estnovissimum praelignuntiare judicium ubi mali necsaltem falso sint beati sed apertissime appareantmiserrimi et boni nulla temporali saltem miserialaborent sed clara ac sempiterna beatitudine per-fruantur Dixerat quippe istorum talia quaeligdamverba etiam superius dicentium laquo Omnis quifacit malum bonus est in conspectu Domini ettales ei placent256 raquo [146] Ad haeligc inquam contraDeum murmura pervenerunt legem Moysicarnaliter accipiendo Unde et ille in Psalmoseptuagesimo secundo pene commotos dicitfuisse pedes suos et effusos gressus suos utiquein lapsum quia zelavit in peccatoribus pacempeccatorum intuens ita ut inter caeligtera diceret laquo Quomodo scivit Deus et si est scientia inAltissimo257 raquo Diceret etiam laquo Numquid vanejustificavi cor meum et lavi in innocentibusmanus meas258 raquo Ut autem solveret hancdifficillimam quaeligstionem quaelig fit cum videnturboni esse miseri et felices mali laquo Hoc inquitlabor est ante me donec introeam in sanctuariumDei et intelligam in novissima259 raquo Judicio quippenovissimo non sic erit sed in aperta iniquorummiseria et aperta felicitate justorum longe quamnunc est aliud apparebit

256 Id II 17257 Psal LXII 11258 Ibid 13259 Ibid 16 17

179

CAPUT XXIX

De adventu Eliaelig ante judicium cujus praeligdicationeScripturarum secreta reserante Judaeligi convertentur adChristum

CUM autem admonuisset ut meminissentlegis Moysi quoniam praeligvidebat eos multoadhuc tempore non eam spiritaliter sicutoportuerat accepturos continuo subjecit laquo Etecce ego mittam vobis Eliam Thesbitenantequam veniat dies Domini magnus et illustrisqui convertet cor patris ad lilium et cor hominisad proximum suum ne forte veniens percutiamterram penitus260 raquo Per hunc Eliam magnummirabilemque prophetam [147] exposita sibi legeultimo tempore ante judicium Judaeligos inChristum verum id est in Christum nostrum essecredituros celeberrimum est in sermonibuscordibusque fidelium Ipse quippe ante adventumjudicis Salvatoris non immerito speratur esseventurus quia etiam nunc vivere non immeritocreditur Curru namque igneo raptus est261 derebus humanis quod evidentissime sanctaScriptura testatur Cum venerit ergo exponendolegem spiritaliter quam nunc Judaeligi carnalitersapiunt laquo Convertet cor patris ad filium raquo id estcor patrum ad filios singularem quippe pronumero plurali interpretes Septuaginta posuerunt

260 Malach IV 5 6261 4 Reg II 11

180

Et est sensus ut etiam filii sic intelligant legem idest Judaeligi quemadmodum patres eamintellexerunt id est Prophetae in quibus erat etipse Moyses Sic enim cor patrum convertetur adfilios cum intelligentia patrum perducetur adintelligentiam filiorum laquo Et cor filiorum adpatres eorum raquo dum in id quod senserunt illiconsentient et isti ubi Septuaginta dixerunt laquo Etcor hominis ad proximum suum262 raquo Sunt eniminter se valde proximi patres et filii Quanquam inverbis Septuaginta interpretum qui propheticeinterpretati sunt potest sensus alius idemqueelectior inveniri ut intelligatur Elias cor DeiPatris conversurus ad Filium non utique agendout Pater diligat Filium sed docendo quod Paterdiligat Filium ut et Judaeligi quem prius oderantdiligant eumdem qui noster est Christum Judaeligisenim nunc aversum cor habet Deus a Christonostro quia hoc putant Eis ergo tunc cor ejusconvertetur ad Filium cum ipsi converso cordedidicerint dilectionem Patris in Filium Quod verosequitur laquo Et cor hominis ad proximum suum raquoid est convertet Elias et cor hominis adproximum suum quid melius intelligitur quamcor hominis ad hominem [148] Christum Cumenim sit in forma Dei Deus noster formam serviaccipiens esse dignatus est etiam proximus nosterHoc ergo faciet Elias laquo Ne forte inquit veniam

262 Malach IV 6 juxta Vulgatam

181

et percutiam terram penitus263 raquo Terra sunt enimqui terrena sapiunt sicut Judaeligi carnales usquenunc ex quo vitio contra Deum murmura illavenerunt laquo Quia mali ei placent et vanus est quiservit Deo264 raquo

CAPUT XXX

Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legiturjudicaturus non evidenter Christi persona monstretur sed ex quibusdam testimoniis ubi Dominus Deusloquitur appareat non dubie quod ipse sit Christus

I MULTA alia sunt Scripturarum testimoniadivinarum de novissimo judicio Dei quaelig siomnia colligam nimis longum erit Salis ergo sitquod et novis et veteribus Litteris sacris hocpraelignuntiatum esse probavimus Sed veteribus perChristum futurum esse judicium id est judicemChristum de cœlo esse venturum non tam quamnovis evidenter expressum est propterea quiacum ibi dicit Dominus Deus se esse venturumvel Dominum Deum dicitur esse vetiturum nonconsequenter intelligitur Christus Dominus enimDeus et Pater est et Filius et Spiritus sanctus neque hoc tamen intestatum relinquere nosoportet Primo itaque demonstrandum estquemadmodum Jesus Christus tanquam DominusDeus loquatur in propheticis Libris et tamenJesus Christus evidenter appareat ut et quando

263 Malach II 17264 Id III 14

182

sic non apparet et tamen ad illud [149] ultimumjudicium Dominus Deus dicitur esse venturuspossit Jesus Christus intelligi Est locus apudIsaiam prophetam qui hoc quod dico evidenterostendit Deus enim per Prophetam laquo Audi meinquit Jacob et Israel quem ego voco Ego sumprimus et ego in sempiternum et manus meafundavit terram et dextera mea firmavit cœlumVocabo eos et stabunt simul et congregabunturomnes et audient Quis eis nuntiavit haeligc raquoDiligens te feci voluntatem tuam superBabylonem ut auferrem semen Chaldaeligorum Etlocutus sum et ego vocavi adduxi eum etprosperam feci viam ejus Accedite ad me etaudite haeligc Non a principio locutus sum inabscondito quando fiebant ibi eram Et nuncDominus Deus misit me et Spiritus ejus265 raquoNempe ipse est qui loquebatur sicut DominusDeus nec tamen intelligeretur Jesus Christus nisiaddidisset laquo Et nunc Dominus Deus misit me etSpiritus ejus raquo Hoc enim dixit secundum formamservi de re futura utens praeligteriti temporis verbo quemadmodum apud eumdem Prophetamlegitur laquo Sicut ovis ad immolandum ductusest266 raquo Non enim ait laquo Ducetur raquo sed pro eoquod futurum erat praeligteriti temporis verbumposuit Et assidue prophetia sic loquitur

265 Isai XLVIII 12-16266 Id LIII 7 juxta LXX

183

II Est et alius locus apud Zachariam qui hocevidenter ostendit quod Omnipotentem misitOmnipotens quis quem nisi Deus Pater DeumFilium Nam ita scriptum est laquo Haeligc dicitDominus omnipotens Post gloriam misit mesuper gentes quaelig spoliaverunt vos quia quitetigerit vos quasi qui tangit pupillam oculi ejusEcce ego inferam manum meam super eos eterunt spolia his qui servierant eis et cognoscetisquia Dominus omnipotens misit me267 raquo Eccedicit Dominus omnipotens a [150] Dominoomnipotente se missum Quis hic audeatintelligere nisi Christum loquentem scilicetovibus quaelig perierant domus Israel Ait namquein Evangelio laquo Non sum missus nisi ad ovesquaelig perierunt domus Israel268 raquo quas hiccomparavit pupillaelig oculi Dei propterexcellentissimum dilectionis affectum ex quogenere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt Sedpost gloriam resurrectionis utique suaelig quaeligantequam fieret ait Evangelista laquo Jesus nondumerat glorificatus269 raquo etiam super gentes missus estin Apostolis suis ac sic impletum est quod inPsalmo legitur laquo Erues me de contradictionibuspopuli constitues me in caput gentium270 raquo ut quispoliaverant Israelitas quibusque Israelitaelig

267 Zach II 8 9268 Matth XV 24269 Joan VII 39270 Psal XVII 44

184

servierant quando sunt gentibus subditi nonvicissim eodem modo spoliarentur sed ipsi spoliafierent Israelitarum Hoc enim Apostolispromiserat dicens laquo Faciam vos piscatoreshominum271 raquo Et uni eorum laquo Ex hoc jaminquit homines eris capiens272 raquo Spolia ergofierent sed in bonum tanquam erepta vasa illiforti sed fortius alligato

III Item per eumdem Prophetam Dominusloquens laquo Et erit inquit in die illa quaeligramauferre omnes gentes quaelig veniunt contraJerusalem et effundam super domum David etsuper habitatores Jerusalem Spiritum gratiaelig etmisericordiaelig et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum et dolebunt dolore quasisuper unigenitum273 raquo Numquid nisi Dei estauferre omnes gentes inimicas sanctaelig CivitatisJerusalem quaelig laquo Veniunt contra raquo eam id estcontrariaelig sunt ei vel sicut alii sunt interpretatilaquo Veniunt super eam raquo id est ut eam sibisubjiciant aut super domum David effundere etsuper [151] habitatores ejusdem Civitatis Spiritumgratiaelig et misericordiaelig Hoc utique Dei est et expersona Dei dicitur per Prophetam et tamenhunc Deum haeligc tam magna et tam divinafacientem sese Christus ostendit adjungendo

271 Matth IV 19272 Luc V 10273 Zach XII 9 10

185

atque dicendo laquo Et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum (sive dilectum) etdelebunt dolore quasi super unigenitum raquoPœnitebit quippe in die illa Judaeligos etiam eos quiaccepturi sunt Spiritum gratiaelig et misericordiaeligquod in ejus passione insultaverint Christo cumad eum aspexerint in sua majestate venientemcumque esse cognoverint quem prius humilem insuis parentibus illuserunt quamvis et ipsiparentes eorum tantaelig illius impietatis auctoresresurgentes videbunt eum sed puniendi jam nonadhuc corrigendi Non itaque hoc loco ipsiintelligendi sunt ubi dictum est laquo Et effundamsuper domum David et super habitatoresJerusalem Spiritum gratiaelig et misericordiaelig etaspicient ad me pro eo quod insultaverunt raquo sedtamen de illorum stirpe venientes qui per Eliamillo tempore sunt credituri Sed sicut dicimusJudaeligis laquo Vos occidistis Christum quamvis hocparentes eorum fecerint sic et isti se dolebuntfecisse quodam modo quod fecerunt illi exquorum stirpe descendunt Quamvis ergo acceptoSpiritu gratiaelig et misericordiae jam fideles nondamnabuntur cum impiis parentibus suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint quod abillis factum est Non igitur dolebunt reatucriminis sed pietatis affectu Sane ubi dixeruntSeptuaginta interpretes laquo Et aspicient ad me proeo quod insultaverunt raquo sic interpretatum est ex

186

hebraeligo laquo Et aspicient ad me quemconfixerunt274 raquo Quo quidem verbo evidentiusChristus apparet crucifixus Sed illa insultatioquam [152] Septuaginta ponere maluerunt ejusuniversae non defuit passioni Nam et detento etalligato et adjudicato et opprobrio ignominiosaevestis induto et spinis coronato et calamo incapite percusso et irridenter lixis genibus adoratoet crucem suam portanti et in ligno jam pendentiutique insultaverunt Proinde interpretationemnon sequentes unam sed utramque jungentescum et laquo Insultaverunt raquo et laquo Confixerunt raquolegimus plenius veritatem dominicaelig passionisagnoscimus

IV Cum ergo in propheticis Litteris adnovissimum judicium faciendum Deus legituresse venturus etsi ejus alia distinctio nonponatur tantummodo propter ipsum judiciumChristus debet intelligi quia etsi Pater judicabitper adventum Filii hominis judicabit Nam ipseper suaelig praeligsentiaelig manifestationem laquo Non judicatquemquam sed omne judicium dedit Filio275 raquoqui manifestabitur homo judicaturus sicut homoest judicatus Quis est enim alius de quo itemDeus loquitur per Isaiam sub nomine Jacob etIsrael de cujus semine corpus accepit quod itascriptum est laquo Jacob puer meus suscipiamillum Israel electus meus assumpsit eum anima

274 Sic in Vulgata reperitur275 Joan V 22

187

mea Dedi Spiritum meum in illum judiciumgentibus proferet Non clamavit neque cessabitneque audietur foris vox ejus Calamumquassatum non conteret et linum fumans nonextinguet sed in veritate proferet judiciumRefulgebit et non confringetur donec ponat interra judicium et in nomine ejus gentessperabunt276 raquo In hebraeligo non legitur laquo Jacob etIsrael raquo sed quod ibi legitur laquo Servus meus raquonimirum Septuaginta interpretes volentesadmonere quatenus id accipiendum sit quiascilicet propter formam servi dictum est in qua seAltissimus humillimum praeligbuit ipsius hominisnomen [153] ad eum significandum posuerunt decujus genere eadem servi forma suscepta estDatus est in eum Spiritus Sanctus quod etcolumbaelig specie277 Evangelio teste monstratumest Judicium gentibus protulit quia praelignuntiavitfuturum quod gentibus erat occultumMansuetudine non clamavit nec tamen inpraeligdicanda veritate cessavit Sed non est auditaforis vox ejus nec auditur quandoquidem ab cisqui foris ab ejus corpore praeligcisi sunt non illiobeditur ipsosque suos persecutores Judaeligos quicalamo quassato perdita integritate et linofumanti amisso lumine comparati sunt noncontrivit nec extinxit quia pepercit eis quinondum venerat eos judicare sed ab eis judicari

276 Isai LXII 1-4277 Matth III 16

188

In veritate sane judicium protulit praeligdicens eisquando puniendi essent si in sua malignitatepersisterent Refulsit in monte facies ejus in orbefama ejus nec confractus sive contritus est quianeque in se neque in Ecclesia sua ut essedesisteret persecutoribus cessit Et ideo non estfactum nec fiet quod inimici ejus dixerunt veldicunt laquo Quando morietur et peribit nomenejus278 Donec ponat in terra judicium279 raquo Eccemanifestatum est quod absconditumquaeligrebamus Hoc enim est novissimum judiciumquod ponet in terra cum venerit ipse de cœlo Dequo jam videmus impletum quod hic ultimumpositum est laquo Et in nomine ejus gentessperabunt raquo Per hoc certe quod negari nonpotest etiam illud credatur quod impudenternegatur Quis enim speraret quod etiam hi quinolunt adhuc credere in Christum jam nobiscumvident et quoniam negare non possunt dentibussuis frendent et tabescunt Quis inquamsperaret gentes in Christi nomine speraturasquando tenebatur ligabatur caeligdebaturilludebatur crucifigebatur quando et ipsiDiscipuli spem [154] perdiderant quam in illohabere jam cœperant Quod tunc vix unus latrosperavit in cruce nunc sperant gentes longelateque diffusaelig et ne in aeligternum moriantur ipsain qua ille mortuus est cruce signantur

278 Psal XL 6279 Isai XLII 4

189

V Nullus igitur vel negat vel dubitat perJesum Christum tale quale istis sacris Litterispraelignuntiatur futurum esse novissimum judiciumnisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibilianimositate seu caeligcitate non credit quaelig jamveritatem suam orbi demonstravere terrarum Inillo itaque judicio vel circa illud judicium has resdidicimus esse venturas Eliam Thesbiten fidemJudaeorum Antichristum persecuturumChristum judicaturum mortuorumresurrectionem bonorum malorumquediremptionem mundi conflagrationemejusdemque renovationem Quaelig omnia quidemventura esse credendum est sed quibus modis etquo ordine veniant magis tunc docebit rerumexperientia quam nunc valet consequi adperfectum hominum intelligentia Existimo tameneo quo a me commemorata sunt ordine esseventura

VI Duo nobis ad hoc Opus pertinentesreliqui sunt libri ut adjuvante Domino promissacompleamus quorum unus erit de malorumsupplicio alius de felicitate justorum in quibusmaxime sicut Deus donaverit argumentarefellentur humana quaelig contra praeligdicta acpromissa divina sapienter sibi miseri roderevidentur et salubris fidei nutrimenta velut falsa etridenda contemnunt Qui vero secundum Deumsapiunt omnium quaelig incredibilia videnturhominibus et tamen Scripturis sanctis quarum

190

jam veritas multis modis asserta est continenturmaximum argumentum tenent veracem Deiomnipotentiam quem certum habent nullomodo in eis potuisse mentiri et posse facerequod impossibile est infideli [155]

191

LIBER XXI

De fine debito civitatis diaboli supplicio scilicetdamnatorem sempiterno deque humanis contra illudincredulorum argumentis

CAPUT I

De ordine disputationis qua prius disserendum estde perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam deaeligterna felicitate sanctorum

CUM per Jesum Christum Dominumnostrum280 judicem vivorum atque mortuorumad debitos fines ambaelig pervenerint Civitatesquarum una est Dei altera diaboli cujusmodisupplicium sit futurum diaboli et omnium ad cumpertinentium in hoc libro nobis quantum opedivina valebimus diligentius disputandum estIdeo autem hunc tenere ordinem malui ut posteadisseram de felicitate sanctorum quoniamutrumque cum corporibus erit et incredibiliusvidetur esse in aeligternis corpora durare cruciatibusquam sine dolore ullo in aeligterna beatitudinepermanere Ac per hoc cum illam pœnam nondebere esse incredibilem demonstraveroadjuvabit me plurimum ut multo facilius omnicarens molestia immortalitas corporum in sanctisfutura credatur Nec a divinis ordo iste abhorreteloquiis ubi aliquando quidem bonorumbeatitudo prius ponitur ut est illud laquo Qui bona

280 Vide D Guillon tom XXI pag 281-283

192

[156] fecerunt in resurrectionem vitaelig qui autemmala egerunt in resurrectionem judicii281 raquo sedaliquando et posterius ut est laquo Mittet Filiushominis Angelos suos et colligent de regno ejusomnia scandala et mittent in caminum ignisardentis illic erit fletus et stridor dentium tuncjusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui282 raquo etillud laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justiautem in vitam aeligternam283 raquo Et in Prophetisquod commemorare longum est nunc ille nunciste ordo si quis inspiciat invenitur Sed egoistum qua causa elegerim dixi

CAPUT II

An possint corpora in ustione ignis esse perpetuaQUID igitur ostendam unde convincantur

increduli posse humana corpora animata atqueviventia non solum nunquam morte dissolvi sedin aeligternorum quoque ignium durare tormentis Nolunt enim hoc ad Omnipotentis nos referrepotentiam sed aliquo exemplo persuaderi sibiflagitant Quibus si respondebimus esse animaliaprofecto corruptibilia quia mortalia quaelig tamenin mediis ignibus vivant nonnullum etiam genusvermium in aquarum calidarum scaturiginereperiri quarum fervorem nemo impunecontrectat illos autem non solum sine ulla sui

281 Joan V 29282 Matth XIII 41-13283 Id XXV 46

193

laeligsione ibi esse sed extra esse non posse autnolunt credere si ostendere non valemus aut sivaluerimus sive oculis demonstrare res ipsas siveper testes idoneos edocere non satis hoc esse adexemplum rei de qua quaeligstio est eademinfidelitate contendent quia [157] haeligc animalianec semper vivunt et in illis fervoribus sinedoloribus vivunt suaelig quippe naturaeligconvenientibus vegetantur illis non crucianturelementis quasi non incredibilius sit vegetariquam cruciari talibus rebus Mirabile est enimdolere in ignibus et tamen vivere sed mirabiliusvivere in ignibus nec dolere Si autem hoccreditur cur non et illud

CAPUT III

An consequens sit ut corporeum dolorem sequaturcarnis interitus

I SED nullum est inquiunt corpus quoddolere possit nec possit mori Et hoc undescimus Nam de corporibus quis certus estdaeligmonum utrum in eis doleant quando se affligimagnis cruciatibus confitentur Quod sirespondetur terrenum corpus solidum scilicetatque conspicuum nullum esse atque ut imopotius nomine id explicem nullam esse carnemquaelig dolere possit morique non possit quid aliuddicitur nisi quod sensu corporis homines etexperientia collegerunt Nullam namque carnemnisi mortalem sciunt et haeligc est eorum tota ratio

194

ut quod experti non sunt nequaquam esse possearbitrentur Nam cujus rationis est dolorem faceremortis argumentum cum vitaelig potius sitindicium Etsi enim quaeligrimus utrum semperpossit vivere certum tamen est vivere omnequod dolet doloremque omnem nisi in re viventeesse non posse Necesse est ergo ut vivat dolensnon est necesse ut occidat dolor quia neccorpora ista mortalia et utique moritura omnisdolor [158] occidit et ut dolor aliquis possitoccidere illa causa est quoniam sic est animaconnexa huic corpori ut summis doloribus cedatatque discedat quoniam et ipsa compagomembrorum atque vitalium sic infirma est ut eamvim quaelig magnum vel summum dolorem facitnon valeat sustinere Tunc autem tali corporianima et eo connectitur modo ut illud vinculumsicut nulla temporis longitudine solvitur ita nullodolore rumpatur Proinde etiamsi caro nunc talisnulla est quaelig sensum doloris perpeti possitmortemque non possit erit tamen tunc talis caroqualis nunc non est sicut talis erit et mors qualisnunc non est Non enim nulla sed sempiternamors erit quando nec vivere anima poterit Deumnon habendo nec doloribus corporis careremoriendo Prima mors animam nolentem pellit ecorpore secunda mors animam nolentem tenet incorpore ab utraque morte communiter idhabetur ut quod non vult anima de suo corporepatiatur

195

II Attendunt autem isti contradictores nullamesse nunc carnem quaelig dolorem pati possitmortemque non possit et non attendunt essetamen aliquid tale quod corpore majus sit Ipsequippe animus cujus praeligsentia corpus vivit etregitur et dolorem pati potest et mori nonpotest Ecce inventa res est quaelig cum sensumdoloris habeat immortalis est Hoc igitur erit tuncetiam in corporibus damnatorum quod nunc essescimus in animis omnium Si autem consideremusdiligentius dolor qui dicitur corporis magis adanimam pertinet Animaelig enim est dolere noncorporis etiam quando ei dolendi causa existit acorpore cum in eo loco dolet ubi laeligditur corpusSicut ergo dicimus corpora sentientia et corporaviventia cum ab anima sit corpori sensus et vita ita et corpora dicimus dolentia cum dolor corporinisi ab anima esse non possit Dolet itaque animacum corpore [159] in eo loco ejus ubi aliquidcontingit ut doleat Dolet et sola quamvis sit incorpore cum aliqua causa etiam invisibili tristisest ipsa corpore incolumi Dolet etiam non incorpore constituta nam utique dolebat dives illeapud inferos quando dicebat laquo Crucior in hacflamma284 raquo Corpus autem nec exanime dolet necanimatum sine anima dolet Si ergo a doloreargumentum recte sumeretur ad mortem ut ideomors possit accidere quia potuit accidere etdolor magis ad animam pertineret mori ad quam284 Luc XVI 24

196

magis pertinet et dolere Cum vero illa quaelig magisdolere potest non possit mori quid momentiaffert cur illa corpora quoniam futura sunt indoloribus ideo etiam moritura esse credamus Dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibusmoribundisque membris esse animaelig et metuereet cupere et dolere atque gaudere UndeVirgilius

Hinc

inquit (id est ex moribundis terreni corporismembris)

Metuunt cupiuntque dolent gaudentque285

Sed convicimus eos in quarto-decimo hujusOperis libro habere animas secundum ipsos abomni etiam corporis labe purgatas diramcupiditatem qua rursus incipiunt in corpora vellereverti Ubi autem potest esse cupiditas profectoetiam dolor potest Frustrata quippe cupiditas sivenon perveniendo quo tendebat sive amittendoquo pervenerat vertitur in dolorem Quaproptersi anima quaelig vel sola vel maxime dolet habettamen quamdam pro suo modo immortalitatemsuam non ideo mori poterunt illa corpora quiadolebunt Postremo si corpora faciunt ut animaeligdoleant cur eis dolorem possunt mortem veroinferre non possunt nisi quia consequens non est[160] ut mortem faciat quod dolorem facit Cur

285 Virg AEligneid VI

197

ergo incredibile est ita ignes illis corporibusdolorem posse inferre non mortem sicut ipsacorpora dolere animas faciunt quas tamen nonideo mori cogunt Non est ergo necessariumfuturaelig mortis argumentum dolor

CAPUT IV

De naturalibus exemplis quorum consideratio doceatposse inter cruciatus viventia corpora permanere

I QUAPROPTER si ut scripserunt qui naturasanimalium curiosius indagarunt salamandra inignibus vivit et quidam notissimi Siciliaelig montesqui tanta diuturnitate temporis atque vetustateusque nunc et deinceps flammis aeligstuant atqueintegri perseverant satis idonei testes sunt nonomne quod ardet absumi et anima indicat nonomne quod dolere potest posse etiam mori quid adhuc a nobis rerum poscuntur exemplaquibus doceamus non esse incredibile uthominum corpora sempiterno suppliciopunitorum et in igne animam non amittant etsine detrimento ardeant et sine interitu doleant Habebit enim tunc istam carnis substantiaqualitatem ab illo inditam qui tam miras et variastot rebus indidit quas videmus ut eas quia multaeligsunt non miremur Quis enim nisi Deus creatoromnium dedit carni pavonis mortui neputresceret Quod cum auditum incredibilevideretur evenit ut apud Carthaginem nobis coctaapponeretur haeligc avis de cujus pectore

198

pulparum quantum visum est decerptum servarijussimus quod post [161] dierum tantumspatium quanto alia caro quaeligcumque coctaputresceret prolatum atque oblatum nihilnostrum offendit olfactum Itemque repositumpost dies amplius quam triginta idem quod eratinventum est idemque post annum nisi quodaliquantum corpulentiae siccioris et contractiorisfuit Quis paleaelig dedit vel tam frigidam vim utobrutas nives servet vel tam fervidam ut pomaimmatura maturet

II De ipso igne mira quis explicet quoquaeligque adusta nigrescunt cum ipse sit lucidus et pene omnia quaelig ambit et lambit colorepulcherrimus decolorat atque ex pruna fulgidacarbonem teterrimum reddit Neque id quasiregulariter definitum est nam e contrario lapidesigne candente percocti et ipsi fiunt candidi etquamvis ille magis rubeat illi albicent congruittamen luci quod album est sicut nigrum tenebrisCum itaque ignis in lignis ardeat ut lapidescoquat contrarios habet non in contrariis rebuseffectus Etsi enim lapides et ligna diversa sunt contraria tamen non sunt sicut album et nigrumquorum in lapidibus unum facit alterum in lignisclarus illos clarificans haeligc obfuscans cum in illisdeficeret nisi in istis viveret Quid in carbonibusnonne miranda est et tanta infirmitas ut ictulevissimo frangantur pressu facillimoconterantur et tanta firmitas ut nullo humore

199

corrumpantur nulla aeligtate vincantur usque adeout eos substernere soleant qui limites figunt adconvincendum litigatorem quisquis postquantalibet tempora extiterit fixumque lapidemlimitem non esse contenderit Quis eos in terrahumida infossos ubi ligna putrescerent tandiudurare incorruptibiliter posse nisi rerum illecorruptor ignis effecit

III Intueamur etiam miraculum calcisexcepto eo de quo jam satis diximus quod ignecandicat quo alia [162] tetra redduntur etiamoccultissime ab igne ignem concipit eumque jamgleba tangentibus frigida tam latenter servat utnulli nostro sensui prorsus appareat sedcompertus experimento etiam dum non apparetsciatur inesse sopitus Propter quod eam calcemvivam loquimur velut ipse ignis latens anima sitinvisibilis visibilis corporis Jamvero quam mirumest quod cum extinguitur tunc accenditur Utenim occulto igne careat aqua infunditur aquaveperfunditur et cum ante sit frigida inde fervescitunde ferventia cuncta frigescunt Velut expiranteergo illa gleba discedens ignis qui latebat apparetac deinde tanquam morte sic frigida est ut adjectaunda non sit arsura et quam calcem vocabamusvivam vocemus extinctam Quid est quod huicmiraculo addi posse videatur et tamen additur Nam si non adhibeas aquam sed oleum quodmagis fomes est ignis nulla ejus perfusione velinfusione fervescit Hoc miraculum si de aliquo

200

indico lapide legeremus sive audiremus et innostrum experimentum venire non possetprofecto aut mendacium putaremus aut certegranditer miraremur Quarum vero rerum anteoculos nostros quotidiana documenta versanturnon genere minus mirabili sed ipsa assiduitatevilescunt ita ut ex ipsa India quaelig remota est parsorbis a nobis desierimus nonnulla mirari quaelig adnos potuerunt miranda perduci

IV Adamantem lapidem multi apud noshabent et maxime aurifices insignitoresquegemmarum qui lapis nec ferro nec igni nec aliavi ulla perhibetur praeligter hircino sanguine vinciSed qui eum habent atque noverunt numquid itamirantur ut hi quibus primum potentia ejusostenditur Quibus autem non ostenditurfortasse nec credunt aut si credunt inexpertamirantur et si contigerit experiri adhuc quidemmirantur insolita [163] sed assiduitas experiendipaulatim subtrahit admirationis incitamentumMagnetem lapidem novimus mirabilem ferri esseraptorem quod cum primum vidi vehementerinhorrui Quippe cernebam a lapide ferreumannulum raptum atque suspensum deindetanquam ferro quod rapuerat vim dedisset suamcommunemque fecisset idem annulus admotusest alteri eumque suspendit atque ut ille priorlapidi sic alter annulus priori annulo cohaerebat accessit eodem modo tertius accessit et quartus jamque sibi per mutua circulis nexis non

201

implicatorum intrinsecus sed extrinsecusadhaerentium quasi catena pependeratannutorum Quis istam vim lapidis non stuperetquaelig illi non solum inerat verumetiam per totsuspensa transibat et invisibilibus ea vinculissubligabat Sed multo est mirabilius quod afratre et coepiscopo meo Severo Milevitano deisto lapide comperi Se ipsum namque vidissenarravit quemadmodum Bathanarius quondamcomes Africaelig cum apud eum convivareturEpiscopus eumdem protulerit lapidem ettenuerit sub argento ferrumque super argentumposuerit deinde sicut subter movebat manumqua lapidem tenebat ita ferrum de supermovebatur atque argento medio nihilquepatiente concitatissimo cursu ac recursu infralapis ab homine supra ferrum rapiebatur a lapideDixi quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivicui tanquam ipse viderim credidi Quid etiam deisto magnete legerim dicam Quando juxta eumponitur adamas non rapit ferrum et si jamrapuerat ut ei appropinquaverit mox remittitIndia mittit hos lapides sed si eos nos cognitosjam desistimus admirari quanto magis illi aquibus veniunt si eos facillimos habent sicforsitan habent ut nos calcem quam miro modoaqua fervescentem qua solet [164] ignis extinguiet oleo non fervescentem quo solet ignis accendiquia in promptu nobis est non miramur

CAPUT V

202

Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum

I VERUMTAMEN homines infideles qui eumdivina vel praeligterita vel futura miraculapraeligdicamus quaelig illis experienda non valemusostendere rationem a nobis earum flagitantrerum quam quoniam non possumus reddere(excedunt enim vires mentis humanaelig) existimantfalsa esse quaelig dicimus ipsi de tot mirabilibusrebus quas vel videre possumus vel videmusdebent reddere rationem Quod si fieri ab hominenon posse perviderint fatendum est eis non ideoaliquid non fuisse vel futurum non esse quiaratio inde non potest reddi quandoquidem suntista de quibus similiter non potest Non itaquepergo per plurima quaelig mandata sunt litteris nongesta atque transacta sed in locis quibusquemanentia quo si quisquam ire voluerit etpotuerit utrum vera sint explorabit sed paucacommemoro Agrigentinum Siciliaelig salemperhibent286 cum fuerit admotus igni velut inaqua fluescere cum vero ipsi aquaelig velut in ignecrepitare Apud Garamantas quemdam fontemtam frigidum diebus ut non bibatur287 tamfervidum noctibus ut non tangatur In Epiroalium fontem in quo faces ut in caeligterisextinguuntur accensaelig288 sed non ut in caeligteris

286 Plin l XXXI c 7287 Id V c 5288 Id l II c 103 ex Pomponio Mela l 2 c 3

203

accenduntur extinctaelig [165] Asbeston Arcadiaeliglapidem propterea sic vocari quod accensussemel jam non possit extingui289 Lignumcujusdam ficus AEliggyptiaelig non ut ligna caeligtera inaquis natare sed mergi290 et quod est mirabiliuscum in imo aliquandiu luerit inde ad aquaeligsuperficiem rursus emergere quando madefactumdebuit humoris pondere praeliggravari Poma interra Sodomorum gigni quidem291 et admaturitatis faciem pervenire sed morsu pressuvetentata in fumum ac favillam corio fatiscentevanescere Pyritem lapidem Persicum tenentismanum si vehementius prematur adurere propter quod ab igne nomen accepit292 In eademPerside gigni etiam lapidem Selenitem cujusinteriorem candorem cum luna crescere atquedeficere293 In Cappadocia etiam vento equasconcipere eosdemque fœtus non amplius trienniovivere294 Tilon Indiaelig insulam eo praeligferri caeligteristerris quod omnis arbor quaelig in ea gigniturnunquam nudatur tegmine foliorum

II De his atque aliis innumerabilibus quaelighistoria non factorum et transactorum sedmanentium locorum tenet mihi autem aliud

289 Plin l XXXVII c 10290 Id XIII c 7291 Joseph l V debello Jud et Solin c 38 et Tacitus l V292 Plin l XXXVI c 19 et l XXXVII c 11293 Ibid c 10294 Solin c 47 Vide etiam Plin l VIII c 42

204

agenti ea persequi nimis longum est reddantrationem si possunt infideles isti qui noluntdivinis Litteris credere quid aliud quam nonputantes eas esse divinas eo quod res habeantincredibiles sicuti hoc est unde nunc agimusNon enim admittit inquiunt ulla ratio ut caroardeat nec assumatur doleat neque moriatur ratiocinatores videlicet magni qui de omnibusrebus quas esse mirabiles constat possint reddererationem Reddant ergo de his295 quaelig paucaposuimus quaelig procul dubio si esse nescirent etea futura esse diceremus [166] multo minuscrederent quam quod nunc dicentibus nobisnolunt credere aliquando venturum Quis enimeorum nobis crederet si quemadmodum dicimusfutura hominum viva corpora quaelig semper arsuraatque dolitura nec tamen aliquando moritura sintita diceremus in futuro saeligculo futurum salemquem faceret ignis velut in aqua fluescereeumdemque faceret aqua velut igne crepitare autfuturum fontem cujus aqua in refrigerio noctissic ardeat ut non possit tangi in aestibus verodiei sic algeat ut bibi non possit aut futurumlapidem vel eum qui suo calore manumconstringentis adureret vel eum qui undecumqueaccensus extingui omnino non posset et caeligteraquaelig praeligtermissis aliis innumeris commemorandainterim duxi Haeligc ergo in illo saeligculo quodfuturum est si diceremus futura nobisque295 Subaudi rationem

205

increduli responderent laquo Si vultis ut ea credamusde singulis reddite rationem raquo nos non posseconfiteremur eo quod istis et similibus Dei mirisoperibus infirma mortalium ratiocinatiovinceretur fixam tamen apud nos esse rationemnon sine ratione omnipotentem facere undeanimus humanus infirmus rationem non potestreddere et in multis quidem rebus incertumnobis esse quid velit illud tamen essecertissimum nihil eorum illi esse impossibilequaeligcumque voluerit eique nos crederepraeligdicenti quem neque impotentem nequementientem possumus credere Hi tamen fideireprehensores exactoresque rationis quid ad istarespondent de quibus ratio reddi ab homine nonpotest et tamen sunt et ipsi rationi naturaevidentur esse contraria Quaelig si futura essediceremus similiter a nobis sicut eorum quaeligfutura esse dicimus ab infidelibus ratioposceretur Ac per hoc cum in talibus operibusDei deficiat ratio cordis et sermonis humani sicutista non ideo non [167] sunt sic non ideo etiamilla non erunt quoniam ratio de utrisque abhomine non potest reddi

CAPUT VI

Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraque autemdaeligmonum arte composita

206

I Hic forte respondeant laquo Prorsus nec istasunt nec ista credimus falsa de his dicta falsaconscripta sunt raquo et adjiciant ratiocinantes atquedicentes laquo Si talia credenda sunt credite et vosquod in easdem litteras est relatum fuisse vel essequoddam Veneris fanum atque ibi candelabrumet in eo lucernam sub divo sic ardentem ut eamnulla tempestas nullus imber extingueret undesicut ille lapis ita ista λύχνος ἄσϐεστος ide estlucerna inextinguibilis nominata est Quodpropterea poterunt dicere ut respondendi nobisangustias ingerant quia si dixerimus non essecredendum scripta illa miraculoruminfirmabimus si autem credendum esseconcesserimus confirmabimus numinapaganorum Sed nos sicut jam in libroduodevigesimo hujus Operis dixi non habemusnecesse omnia credere quaelig continet historiagentium cum et ipsi inter se historici sicut aitVarro quasi data opera et quasi ex industria permulta dissentiant sed ea si volumus credimusquaelig non adversantur libris quibus nondubitamus oportere nos credere De his autemmiraculorum locis nobis ad ea quaelig futurapersuadere incredulis volumus satis illa sufficiuntquaelig nos quoque possumus experiri et eorumtestes idoneos non difficile est invenire [168] Deisto autem fano Veneris et lucerna inextinguibilinon solum in nullas coarctamur angustiasverumetiam latitudinis nobis campus aperitur

207

Addimus enim ad istam lucernaminextinguibilem et humanarum et magicarum idest per homines daemonicarum artium etipsorum per se ipsos daeligmonum multa miracula quaelig si negare voluerimus eidem ipsi cui credimussacrarum Litterarum adversabimur veritati Autergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapideAsbesto ars humana molita est aut arte magicafactum est quod homines illo mirarentur intemplo aut daeligmon quispiam sub nomine Veneristanta se efficacia praeligsentavit ut hoc ibiprodigium et appareret hominibus et diutiuspermaneret Illiciuntur autem daeligmones adinhabitandum per creaturas quas non ipsi sedDeus condidit delectabilibus pro sua diversitatediversis non ut animalia cibis sed ut spiritussignis quaelig cujusque delectationi congruunt pervaria genera lapidum herbarum lignorumanimalium carminum rituum Ut autemilliciantur ab hominibus prius eos ipsi astutissimacalliditate seducunt vel inspirando eorumcordibus virus occultum vel etiam fallacibusamicitiis apparendo eorumque paucos discipulossuos faciunt plurimorumque doctores Nequeenim potuit nisi primum ipsis docentibus disciquid quisque illorum appetat quid exhorreat quoinvitetur nomine quo cogatur unde magicaelig artesearumque artifices extiterunt Maxime autempossident corda mortalium qua potissimumpossessione gloriantur cum se transfigurant in

208

Angelos lucis296 Sunt ergo facta eorum plurimaquaelig quanto magis mirabilia confitemur tantocautius vitare debemus Sed ad hoc unde nuncagimus nobis etiam ipsa proficiunt Si enim haeligcimmundi daeligmones possunt quanto potentioressunt sancti Angeli quanto [169] potentior est hisomnibus Deus qui tantorum miraculorumeffectores etiam ipsos Angelis fecit

II Quamobrem si tot et tanta mirifica quaeligμηχανήματα appellant Dei creatura utentibushumanis artibus fiunt ut ea qui nesciuntopinentur esse divina unde factum est ut inquodam templo lapidibus magnetibus in solo etcamera proportione magnitudinis positissimulacrum ferreum aeris illius medio interutrumque lapidem ignorantibus quid sursumesset ac deorsum quasi numinis potestatependeret quale aliquid etiam in illa lucernaVeneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissejam diximus si magorum opera quos nostraScriptura veneficos et incantatores vocat intantum daeligmones extollere potuerunt utcongruere hominum sensibus sibi nobilis Poetavideretur de quadam fœmina quaelig tali artepolleret dicens

Haeligc se carminibus promittit solvere mentesQuas velit ast aliis duras immittere curas Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro

296 2 Cor XI 14

209

Nocturnosque sciet manes mugire videbisSub pedibus terram et descendere montibus ornos297

quanto magis Deus potens est facere quaeliginfidelibus sunt incredibilia sed illius faciliapotestati quandoquidem ipse lapidumaliarumque vim rerum et hominum ingenia qui eamiris utuntur modis angelicasque naturasomnibus terrenis potentiores animantibuscondidit universa mirabilia mirabili vincentevirtute et operandijubendi sinendique sapientiautens omnibus tam mirabiliter quam creavit [170]

CAPUT VII

Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris

I CUR itaque facere non possit Deus ut etresurgant corpora mortuorum et igne aeligternocrucientur corpora damnatorum qui fecitmundum in cœlo in terra in aere in aquisinnumerabilibus miraculis plenum cum sitomnibus quibus plenus est procul dubio majus etexcellentius etiam ipse mundus miraculum Sedisti cum quibus vel contra quos agimus qui etDeum esse credunt a quo factus est mundus etdeos ab illo factos per quos ab illo administraturmundus et miraculorum effectrices sivespontaneorum sive cultu et ritu quolibetimperatorum sive etiam magicorum mundanas297 Virg AEligneid IV

210

vel non negant vel insuper et praeligdicantpotestates quando cis rerum vim mirabilemproponimus aliarum quaelig nec animalia suntrationalia nec ulla ratione praeligditi spiritus sicutsunt ea quorum pauca commemoravimusrespondere assolent laquo Vis est ista naturaelig naturaeorum sic se habet propriarum istaelig sunt efficaciaelignaturarum Tota itaque ratio est curAgrigentinum salem flamma fluere faciat aquacrepitare quia haeligc est natura ejus At hoc essepotius contra naturam videtur quaelig non igni sedaquae dedit salem solvere torrere autem igninon aquaelig Sed ista inquiunt salis hujus naturalisest vis ut his contraria patiatur Haeligc igitur ratioredditur et de illo fonte Garamantico ubi unavena friget diebus noctibus fervet vi utraquemolesta tangentibus Haeligc et de illo alio qui cumsit contrectantibus frigidus et facem [171] sicutalii fontes extinguat accensam dissimiliter tamenatque mirabiliter idem ipse ascendit extinctamHaeligc et de lapide asbesto cui cum ignem nullumhabeat proprium accepto tamen sic ardet alienout non possit extingui Haeligc de caeligteris quaelig pigetretexere quibus licet vis insolita contra naturaminesse videatur alia tamen de illis non redditurratio nisi ut dicatur hanc eorum esse naturamBrevis sane ista est ratio fateor sufficiensqueresponsio Sed cum Deus auctor sit naturarumomnium cur nolunt fortiorem nos reddererationem quando aliquid vel ut impossibile

211

nolunt credere eisque redditionem rationisposcentibus respondemus hanc esse voluntatemomnipotentis Dei qui certe non ob aliud vocaturOmnipotens nisi quoniam quidquid vult potest qui potuit creare tam multa quaelig nisiostenderentur aut a credendis hodieque testibusdicerentur profecto impossibilia putarentur nonsolum quaelig ignotissima apud nos verumetiamquaelig notissima posui Illa enim quaelig apud nospraeligter eos quorum de his libros legimus nonhabent testem et ab eis conscripta sunt qui nonsunt divinitus docti atque humanitus falli fortepotuerunt licet cuique sine recta reprehensionenon credere

II Nam nec ego volo temere credi cunctaquaelig posui quia nec a me ipso ita credunturtanquam nulla de illis sit in mea cogitationedubitatio exceptis his quaelig vel ipse sum expertuset cuivis facile est experiri sicut de calce quodfervet in aqua in oleo frigida est de magnetelapide quod nescio qua sorbitione insensibilistipulam non moveat et ferrum rapiat de carnenon putrescente pavonis cum putruerit etPlatonis de palea sic frigente ut fluescere nivemnon sinat sic calente ut maturescere pomacompellat de igne fulgido quod secundum suumfulgorem lapides coquendo candificet et contraeumdem [172] suum fulgorem urendo plurimaobfuscet Tale est quod et nigraelig maculaeligoffunduntur ex oleo splendido similiter nigraelig

212

lineaelig de candido imprimuntur argento Decarbonibus etiam quod accendente igne sicvertantur in contrarium ut de lignis pulcherrimistetri fragiles de duris imputribiles de putribilibusfiant Haeligc ipse quaeligdam cum multis quaeligdamcum omnibus novi et alia plurima quaelig huic libroinserere longum fuit De his autem quaelig posuinon experta sed lecta praeligter de fonte illo ubifaces extinguuntur ardentes et accendunturextinctaelig et de pomis terraelig Sodomorumforinsecus quasi maturis intrinsecus fumeis nectestes aliquoties idoneos a quibus utrum veraessent audirem potui reperire Et illum quidemfontem non inveni qui in Epiro vidisse sedicerent sed qui in Gallia similem nossent nonlonge a Gratianopoli civitate De fructibus autemSodomitarum arborum non tantum litteraelig fidedignaelig indicant verumetiam tam multi seloquuntur expertos ut hinc dubitare non possimCaeligtera vero sic habeo ut neque affirmandaneque neganda decreverim sed ideo etiam ipsaposui quoniam apud eorum contra quos agimushistoricos legi ut ostenderem qualia multamultique illorum nulla reddita rationein suorumlitteratorum scripta litteris credant qui nobiscrederequando id quod eorum experientiamsensumque transgreditur omnipotentem Deumdicimus esse facturum nec reddita rationedignantur Nam quaelig melior et validior ratio derebus talibus redditur quam cum Omnipotens ea

213

posse facere perhibetur et facturus dicitur quaeligpraelignuntiasse ibi legitur ubi alia multapraelignuntiavit quaelig fecisse monstratur Ipsequippe faciet quia se facturum esse praeligdixit quaeligimpossibilia putantur qui promisit et fecit ut abincredulis gentibus incredibilia crederentur [173]

CAPUT VIII

Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notum incipit essediversum

I Si autem propterea respondent se noncredere quaelig de humanis semper arsuris necunquam morituris corporibus dicimus quiahumanorum corporum naturam novimus longealiter institutam unde nec illa ratio hinc reddipotest quaelig de illis naturis mirabilibus reddebaturut dici possit laquo Vis ista naturalis est rei hujus istanatura est raquo quoniam scimus humanaelig carnisistam non esse naturam habemus quidem quodrespondeamus de Litteris sacris hanc ipsamscilicet humanam carnem aliter institutam fuisseante peccatum id est ut posset nunquam perpetimortem aliter autem post peccatum qualis inaeligrumna hujus mortalitatis innotuit ut perpetemvitam tenere non possit Sic ergo aliter quamnobis nota est instituetur in resurrectionemortuorum Sed quoniam istis non creduntLitteris ubi legitur qualis in paradiso vixerithomo quantumque fuerit a necessitate mortis

214

alienus quibus utique si crederent non cum illisde pœna damnatorum quaelig futura est operosiusageremus de litteris eorum qui doctissimi apudillos fuerunt aliquid proferendum est quoappareat posse fieri ut aliter se habeat quaeligqueres quam prius in rebus innotuerat suaeligdeterminatione naturaelig

II Est in Marci Varronis libris quoruminscriptio est De gente populi Romani quodeisdem verbis quibus [174] ibi legitur et hicponam laquo In cœlo inquit mirabile extititportentum nam in stella Veneris nobilissimaquam Plautus Vesperuginem Homerus Hesperonappellat pulcherrimam dicens Castor scribittantum portentum extitisse ut mutaret coloremmagnitudinem figuram cursum quod factum itaneque antea neque postea sit Hoc factum Ogygerege dicebant Adrastus Cyzicenus et DionNeapolites mathematici nobiles laquo Hoc certeVarro tantus auctor portentum non appellaretnisi esse contra naturam videretur Omnia quippeportenta contra naturam dicimus esse sed nonsunt Quomodo est enim contra naturam quodDei fit voluntate cum voluntas tanti utiqueConditoris conditaelig rei cujusque natura sit Portentum ergo fit non contra naturam sedcontra quam est nota natura Quis autemportentorum numerat multitudinem quaelig historiagentium continetur Sed nunc in hoc unoattendamus quod ad rem de qua agimus

215

pertinet Quid ita dispositum est ab auctorenaturaelig cœli et terraelig quemadmodum cursusordinatissimus siderum Quid tam ratis legibuslixisque firmatum Et tamen quando ille voluitqui summo regit imperio ac potestate quodcondidit stella praelig caeligteris magnitudine atquesplendore notissima colorem magnitudinemfiguram et (quod est mirabilius) sui cursusordinem legemque mutavit Turbavit profectotunc si ulli jam fuerunt canones astrologorumquos velut inerrabili coni putatione de praeligteritisac futuris astrorum motibus conscriptos habentquos canones sequendo ausi sunt dicere hoc quodde Lucifero contigit nec antea nec posteacontigisse Nos autem in divinis Libris legimusetiam solem ipsum et stetisse eum hoc a DominoDeo petivisset vir sanctus Jesu Nave doneccœptum praeliglium victoria terminaret298 et [175]retrorsum redisse ut regi Ezechiaelig quindecim anniad vivendum additi299 hoc etiam prodigiopromissioni Dei significarentur adjuncto Sed istaquoque miracula quaelig meritis sunt concessasanctorum quando credunt isti lacta magicisartibus tribuunt Unde illud est quod superiuscommemoravi dixisse Virgilium

Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro300

298 Jos X 13299 Isai XXXVIII 8300 Virg AEligneid IV

216

Nam et fluvium stetisse superius inferiusquefluxisse cum populus Dei ductore supramemorato Jesu Nave viam caperet301 et Eliapropheta transeunte ac postea discipulo ejusElisaeligo id esse factum in sacris Litteris legimus302 et retro versum fuisse maximum sidus regnanteEzechia modo commemoravimus Quod vero deLucifero Varro scripsit non est illic dictum alicuihomini petenti id fuisse concessum

III Non ergo de notitia naturarum caliginemsibi faciant infideles quasi non possit in aliqua redivinitus fieri aliud quam in ejus natura perhumanam suam experientiam cognoverunt quamvis et ipsa quaelig in rerum natura omnibusnota sunt non minus mira sint essentquestupenda considerantibus cunctis si solerenthomines mirari mira nisi rara Quis enim consultaratione non videat in hominum innumerabilinumerositate et tanta naturaelig similitudine valdemirabiliter sic habere singulos singulas facies utnisi inter se similes essent non discernereturspecies eorum ab animalibus caeligteris et rursusnisi inter se dissimiles essent non discernerentursinguli ab hominibus caeligteris Quos ergo similesconfitemur eosdem dissimiles invenimus Sedmirabilior est consideratio dissimilitudinis quoniam similitudinem justius videtur exposcerenatura communis Et tamen quoniam quaelig sunt

301 Jos IV 18302 4 Reg II 8-14

217

[176] rara ipsa sunt mira multo ampliusadmiramur quando duos ita similes reperimus utin eis discernendis aut semper aut frequentererremus

IV Sed quod dixi scriptum a Varrone liceteorum sit historicus idemque doctissimusfortasse vere factum esse non credunt aut quianon diu mansit talis ejusdem sideris cursus sedreditum est ad solitum minus isto moventurexemplo Habent ergo aliud quod etiam nuncpossit ostendi eisque puto debere sufficere quocommoneantur cum aliqui adverterint in aliquainstitutione naturaelig eamque sibi notissimamfecerint non se inde Deo debere praeligscriberequasi eam non possit in longe aliud quam eiscognita est vertere atque mutare TerraSodomorum non fuit utique ut nunc est sedjacebat simili caeligteris facie eademque vel etiamuberiore fœcunditate pollebat nam Dei paradisoin divinis eloquiis comparata est Haeligcposteaquam tacta de cœlo est303 sicut illorum304

quoque attestatur historia et nunc ab eis quiveniunt ad loca illa conspicitur prodigiosafuligine horrori est et poma ejus interioremfavillam mendaci superficie maturitatis includuntEcce non erat talis et talis est Ecce a Conditorenaturarum natura ejus in hanc fœdissimamdiversitatem mirabili mutatione conversa est et

303 Gen XIII 10304 Tacit lib

218

quod post tam longum accidit tempus tam longotempore perseverat

V Sicut ergo non fuit impossibile Deo quasvoluit instituere sic ei non est impossibile inquidquid voluerit quas instituit mutare naturasUnde illorum quoque miraculorum multitudosylvescit quaelig monstra ostenta portenta prodigianuncupantur quaelig recolere et commemorare sivelim hujus Operis quis erit finis Monstra sanedicta perhibent a monstrando quod aliquid [177]significando demonstrent et ostenta ahostendendo et portenta a portendendo id estpraeligostendendo et prodigia quod porro dicantid est futura praeligdicant Sed viderint eorumconjectores quomodo ex eis sive fallantur siveinstinctu spirituum quibus cura est tali poenadignos animos hominum noxiaelig curiositatisretibus implicare etiam vera praeligdicant sive multadicendo aliquando in aliquid veritatis incurrantNobis tamen ista quaelig velut contra naturam fiuntet contra naturam fieri dicuntur (quo morehominum locutus est et Apostolus dicendocontra naturam in olea insitum oleastrum factumesse participem pinguedinis oleaelig305) et monstraostenta portenta prodigia nuncupantur hocmonstrare debent hoc ostendere velpraeligostendere hoc praeligdicere quod facturus sitDeus quaelig de corporibus hominum sepraelignuntiavit esse facturum nulla impediente305 Rom XI 17-24

219

difficultate nulla praeligscribente lege naturaeligQuomodo autem praelignuntiaverit satis in librosuperiore docuisse me existimo decerpendo deScripturis sanctis et novis et veteribus nonquidem omnia ad hoc pertinentia sed quaeligsufficere huic Operi judicavi [178]

CAPUT IX

De gehenna et aeligternarum qualitate poenarumI QUOD igitur de sempiterno supplicio

damnatorum per suum Prophetam Deus dixitfiet omnino fiet laquo Vermis eorum non morieturet ignis eorum non extinguetur306 raquo Ad hoc enimvehementius commendandum etiam DominusJesus cum membra quaelig hominem scandalizantpro his hominibus poneret quos ut sua membradextra quis diligit eaque praeligciperet amputari laquo Bonum est inquit tibi debilem introire in vitamquam duas manus habentem ire in gehennam inignem inextinguibilem ubi vermis eorum nonmoritur et ignis eorum non extinguitur307 raquoSimiliter de pede laquo Bonum est tibi inquitclaudum introire in vitam aeligternam quam duospedes habentem mitti in gehennam ignisinextinguibilis ubi vermis eorum non moritur etignis non extinguitur308 raquo Non aliter ait et deoculo laquo Bonum est tibi luscum introire in

306 Isai LXVI 24307 Marc IV 42 43308 Ibid 45 46

220

regnum Dei quam duos oculos habentem mitti ingehennam ignis ubi vermis eorum non moriturei ignis non extinguitur309 raquo Non eum piguit unoloco eadem verba ter dicere quem non terreatista repetitio et illius pœnaelig comminatio tamvehemens ore divino

II Utrumque autem horum ignem scilicetatque vermem qui volunt ad animi pœnas nonad corporis pertinere dicunt etiam uri doloreanimi sero atque [179] infructuose pœnitentis eosqui fuerint a regno Dei separati et ideo ignempro isto dolore urente non incongrue ponipotuisse contendunt unde illud Apostoli est laquo Quis scandalizatur et ego non uror310 raquoEumdem311 etiam vermem putant intelligendumesse Nam scriptum est inquiunt laquo Sicut tineavestimentum et vermis lignum sic mœror raquoexcruciat cor viri312 raquo Qui vero pœnas et animi etcorporis in illo supplicio futuras esse nondubitant igne uri corpus animum autem rodiquodam modo verme mœroris affirmant Quodetsi credibilius dicitur quia utique absurdum estibi dolorem aut corporis aut animi defuturum ego tamen facilius est ut ad corpus dicamutrumque pertinere quam neutrum et ideotacitum in illis divinaelig Scripturaelig verbis animi

309 Ibid 47 48 310 2 Cor XI 29311 Supple dolorem312 Prov XXV 20

221

dolorem quoniam consequens esse intelligituretiamsi non dicatur ut corpore sic dolente animusquoque sterili poenitentia crucietur Legiturquippe et in veteribus Scripturis laquo Vindictacarnis impii ignis et vermis313 raquo Potuit breviusdici laquo Vindicta impii raquo Cur ergo dictum estlaquo Carnis impii raquo nisi quia utrumque id est et igniset vermis pœna erit carnis Aut si vindictamcarnis propterea dicere voluit quia hoc in hominevindicabitur quod secundum carnem vixerit(propter hoc enim veniet in mortem secundamquam significavit Apostolus dicens laquo Si enimsecundum carnem vixeritis moriemini314 raquo) eligatquisque quod placet aut ignem tribuere corporianimo vermem hoc proprie illud tropice aututrumque proprie corpori Jam enim satissuperius disputavi posse animalia etiam inignibus vivere in ustione sine consumptione indolore sine morte per miraculumomnipotentissimi Creatoris cui hoc possibileesse qui negat a quo sit quidquid [180] in naturisomnibus miratur ignorat Ipse enim est Deus quiomnia in hoc mundo magna et parva miraculaquaelig commemoravimus et incomparabiliter pluraquaelig non commemoravimus fecit eamque ipsomundo uno atque omnium maximo miraculoinclusit Eligat ergo unum de duobus quisquequod placet utrum et vermem ad corpus proprie

313 Eccl VII 19314 Rom VII 13

222

an ad animum translato a corporalibus adincorporalia vocabulo existimet pertinere Quidautem horum verum sit res ipsa expeditiusindicabit quando erit scientia tanta sanctorum uteis cognoscendarum illarum pœnarum necessarianon sit experientia sed ea quaelig tunc erit plenaatque perfecta ad hoc quoque sciendum sapiendasola sufficiat Nunc enim ex parte scimus315donec veniat quod perfectum est Dum tamennullo modo illa corpora talia futura essecredamus ut nullis ab igne allidantur doloribus

CAPUT X

An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignosspiritus id est daeligmones incorporeos tactu suo adurere

I Hic occurrit quaeligrere Si non erit ignisincorporalis sicut est animi dolor sed corporalistactu noxius ut eo possint corpora cruciari quomodo in eo erit etiam pœna spirituummalignorum Idem quippe ignis erit supplicioscilicet hominum attributus et daeligmonum dicenteChristo laquo Discedite a me maledicti in ignemaeligternum qui paratus est diabolo et Angelisejus316 raquo Nisi quia sunt [181] quaeligdam sua etiamdaeligmonibus corpora sicut doctis hominibusvisum est317 ex isto aere crasso atque humidocujus impulsus vento flante sentitur Quod genus

315 1 Cor XIII 9316 Matth XXV 41317 Vide in septima Synodo generali actione 4

223

elementi si nihil igne perpeti posset non ureretfervefactus in balneis Ut enim urat prior uriturfacitque quod patitur Si autem quisquam nullahabere corpora daeligmones asseverat non est dehac re aut laborandum operosa inquisitione autcontentiosa disputatione certandum Cur enimnon dicamus quamvis miris tamen veris modisetiam spiritus incorporeos posse pœna corporalisignis affligi si spiritus hominum etiam ipsiprofecto incorporei et nunc potuerunt includicorporalibus membris et tunc poterunt corporumsuorum vinculis insolubiliter alligari Adhaeligrebunt ergo si eis nulla sunt corporaspiritus daeligmonum imo spiritus daeligmones licetincorporei corporeis ignibus cruciandi non utignes ipsi quibus adhaeligrebunt eorum juncturainspirentur et animalia fiant quaelig constent spirituet corpore sed ut dixi miris et ineffabilibusmodis adhaeligrendo accipientes ex ignibus pœnamnon dantes ignibus vitam Quia et iste aliusmodus quo corporibus adhaeligrent spiritus etanimalia fiunt omnino mirus est neccomprehendi ab homine potest et hoc ipse homoest

II Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suocorpore spiritus sicut ardebat apud inferos illedives quando dicebat laquo Crucior in hacflamma318 raquo nisi convenienter respondericernerem talem fuisse illam flammam quales318 Luc XVI 24

224

oculi quos levavit et Lazarum vidit qualis linguacui humorem exiguum desideravit infundi qualisdigitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit ubitamen erant sine corporibus animaelig Sic ergoincorporalis et illa flamma qua exarsit et illaguttula quam poposcit qualia etiam sunt [182]visa dormientium sive in extasi cernentium resincorporales habentes tamen similitudinemcorporum Nam et ipse homo cum spiritu noncorpore sit in talibus visis ita se tamen tuncsimilem suo corpori videt ut discernere omninonon possit At vero gehenna illa quod etiamstagnum ignis et sulphuris dictum est corporeusignis erit et cruciabit corpora damnatorum319 autet hominum et daeligmonum solida hominum aeriadaeligmonum aut tantum hominum corpora cumspiritibus daeligmones autem spiritus sinecorporibus haerentes sumendo pœnam nonimpertiendo vitam corporalibus ignibus Unusquippe utrisque ignis erit320 sicut Veritas dixit

CAPUT XI

An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extensiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum

Sic autem quidam eorum contra quosdefendimus Civitatem Dei injustum putant utpro peccatis quamlibet magnis parvo scilicettempore perpetratis poena quisque damnetur

319 Apoc XX 9320 Matth XXV 41

225

aeligterna quasi ullius id unquam justitia legisattendat ut tanta mora temporis quisquepuniatur quanta mora temporis unde punireturadmisit Octo genera pœnarum in legibus essescribit Tullius damnum vincula verberatalionem ignominiam exilium mortemservitutem Quid horum est quod in brevetempus pro cujusque peccati celeritate coarcteturut tanta vindicetur morula quanta deprehenditurperpetratum nisi forte talio Id enim agit ut hocpatiatur quisque [183] quod fecit Unde illud estLegis laquo Oculum pro oculo dentem prodente321 raquo Fieri enim potest ut tam brevi temporequisque amittat oculum severitate vindictaelig quamtulit ipse alteri improbitate peccati Porro autem sialienaelig fœminaelig osculum infixum rationis sitverbere vindicare nonne qui illud punctotemporis fecerit incomparabili horarum spatioverberatur et suavitas voluptatis exiguaelig diuturnodolore punitur Quid in vinculis numquid tandiuquisque judicandus est esse debere quandiu fecitunde meruit alligari cum justissime annosaspœnas servus in compedibus pendat hui verboaut ictu celerrime transeunte vel lacessivitdominum vel plagavit Jamvero damnumignominia exilium servitus cum plerumque sicinfliguntur ut nulla venia relaxentur nonne prohujus vitaelig modo similia pœnis videntur aeligternis Ideo quippe aeligterna esse non possunt quia nec321 Evod 21 24

226

ipsa vita quaelig his plectitur porrigitur in aeligternum et tamen peccata quaelig vindicantur longissimitemporis pœnis brevissimo temporeperpetrantur nec quisquam extitit qui censerettam cito nocentium finienda esse tormenta quamcito factum est vel homicidium vel adulteriumvel sacrilegium vel quodlibet aliud scelus nontemporis longitudine sed iniquitatis et impietatismagnitudine metiendum Qui vero pro aliquograndi crimine morte mulctatur numquid moraqua occiditur quaelig perbrevis est ejus suppliciumleges aeligstimant et non quod eum in sempiternumauferunt de societate viventium Quod est autemde ista Civitate mortali homines supplicio primaeligmortis hoc est de Civitate illa immortali hominessupplicio secundaelig mortis auferre Sicut enim nonefficiunt leges hujus Civitatis ut in eam quisquerevocetur occisus sic nec illius ut in vitamrevocetur aeligternam [184] secunda mortedamnatus Quomodo ergo verum est inquiuntquod ait Christus vester laquo In qua mensura mensifueritis in ea remetietur vobis322 raquo si temporalepeccatum supplicio punitur aeligterno Necattendunt non propter aeligquale temporis spatiumsed propter vicissitudinem mali323 id est ut quimala fecerit mala patiatur eamdem dictam fuissemensuram Quamvis hoc in ea re proprie possitaccipi de qua Dominus cum hoc diceret

322 Luc VI 38323 Vide Ep CII ad Deogratias q 4

227

loquebatur id est de judiciis etcondemnationibus Proinde qui judicat etcondemnat injuste si judicatur et condemnaturjuste in eadem mensura recipit quamvis non hocquod dedit Judicio enim fecit judicio patitur quamvis fecerit damnatione quod iniquum estpatiatur damnatione quod justum est

CAPUT XII

De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiam fuerintSalvatoris

SED pœna aeligterna ideo dura et injustasensibus videtur humanis quia in hac infirmitatemoribundorum sensuum deest ille sensusaltissimaelig purissimaeligque sapientiae quo sentiripossit quantum nefas in illa prima praeligvaricationecommissum sit Quanto enim magis homofruebatur Deo tanto majore impietate dereliquitDeum et factus est malo dignus aeligterno qui hocin se peremit bonum quod esse posset aeligternumHinc est universa generis humani massadamnata quoniam qui hoc primitus admisit[185] cum ea quaelig in illo fuerat radicata sua stirpepunitus est ut nullus ab hoc justo debitoquesupplicio nisi misericordia et indebita gratialiberetur atque ita dispertiatur genus humanumut in quibusdam demonstretur quid valeatmisericors gratia in caeligteris quid justa vindictaNeque enim utrumque demonstraretur in

228

omnibus quia si omnes remanerent in poenisjustaelig damnationis in nullo appareret misericorsgratia redimentis rursum si omnes a tenebristransferrentur in lucem in nullo appareretseveritas ultionis In qua propterea multo pluresquam in illa sunt ut sic ostendatur quid omnibusdeberetur Quod si omnibus redderetur justitiamvindicantis juste nemo reprehenderet quia verotam multi exinde liberantur est unde aganturmaximaelig gratiaelig gratuito muneri liberantis

CAPUT XIII

Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi

PLATONICI quidem quamvis impunita nullavelint esse peccata tamen omnes pœnasemendationi adhiberi putant vel humanis inflictaslegibus vel divinis sive in hac vita sive postmortem si aut parcatur hic cuique aut itaplectatur ut hic non corrigatur Hinc est Maronisilla sententia ubi cum dixisset de terreniscorporibus moribundisque membris quod animaelig

Hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec aurasSuspiciunt clausaelig tenebris et carcere caeligco324 [186]

secutus adjunxit atque ait

Quin et supremo cum lumine vita reliquit

id est cum die novissimo reliquit eas ista vita

324 Virg AEligneid VI

229

Non tamen (inquit) omne malum miseris nec funditus omnesCorporaelig excedunt pestes penitusque necesse estMulta diu concreta modis inolescere mirisErgo exercentur pœnis veterumque malorumSupplicia expendunt aliaelig panduntur inanesSuspensaelig ad ventos aliis sub gurgite vastoInfectum eluitur scelus aut exuritur igni325

Qui hoc opinantur nullas pœnas nisi purgatoriasvolunt esse post mortem ut quoniam terrissuperiora sunt elementa aqua aer ignis ex aliquoistorum mundetur per expiatorias pœnas quodterrena contagione contractum est Aer quippeaccipitur in eo quod ait laquo Suspensaelig ad ventos raquoAqua in eo quod ait laquo Sub gurgite vasto raquo Ignisautem suo nomine expressus est cum dixit laquo Aut exuritur igni raquo Nos vero etiam in hacquidem mortali vita esse quasdam pœnaspurgatorias confitemur non quibus affligunturquorum vita vel non inde fit melior vel potiusinde fit pejor sed illis sunt purgatoriaelig qui ciscoerciti corriguntur Caeligteraelig omnes pœnaelig sivetemporariae sive sempiternae sicut unusquisquedivina providentia tractandus est inferuntur velpro peccatis sive praeligteritis sive in quibus adhucvivit ille qui plectitur vel pro exercendisdeclarandisque virtutibus per homines et Angelosseu bonos seu malos Nam et si quisquam malialiquid alterius improbitate vel errore patiaturpeccat quidem homo qui vel ignorantia vel325 Virg AEligneid VI

230

injustitia cuiquam mali aliquid facit sed nonpeccat Deus qui justo quamvis occulto judiciofieri sinit Sed temporarias pœnas alii in hac vitatantum alii post mortem alii et nunc et tunc[187] verumtamen ante judicium illudseverissimum novissimumque patiuntur Nonautem omnes veniunt in sempiternas poenas quaeligpost illud judicium sunt futuraelig qui post mortemsustinent temporales Nam quibusdam quod inisto non remittitur remitti in futuro saeligculo326 idest ne futuri saeligculi aeligterno supplicio punianturjam supra diximus

CAPUT XIV

De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio

RARISSIMI sunt autem qui nullas in hac vitased tantum post eam pœnas luunt Fuisse tamenaliquos qui usque ad decrepitam senectutem nelevissimam quidem febriculam senserintquietamque duxerint vitam ipsi et novimus etaudivimus quanquam vita ipsa mortalium lotapœna sit quia tota tentatio est sicut sacraelig Litteraeligpersonant ubi scriptum est laquo Numquid nontentatio est vita humana super terram327 raquo Nonenim parva pœna est ipsa insipientia velimperitia quaelig usque adeo fugienda meritojudicatur ut per pœnas doloribus plenas pueri

326 Matth XII 32327 Job VII 1

231

cogantur quaeligque artificia vel litteras discere ipsumque discere ad quod pœnis adiguntur tampœnale est eis ut nonnunquam ipsas pœnas perquas compelluntur discere malint ferre quamdiscere Quis autem non exhorreat et mori eligat si ei proponatur aut mors perpetienda aut rursusinfantia Quaelig quidem quod non a risu sed afletu orditur hanc lucem quid malorum ingressasit nesciens prophetat quodam modo Solum[188] quando natus est ferunt risisseZoroastrem328 nec ei boni aliquid monstrosusrisus ille portendit Nam magicarum artium fuisseperhibetur inventor quaelig quidem illi nec adpraeligsentis vitaelig vanam felicitatem contra suosinimicos prodesse potuerunt A Nino quippe regeAssyriorum cum esset ipse Bactrianorum bellosuperatus est Prorsus quod scriptum est laquo Gravejugum super filios Adam a die exitus de ventrematris eorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium329 raquo usque adeo impleri necesse est utipsi parvuli per lavacrum regenerationis aboriginalis peccati quo solo tenebantur vinculojam soluti mala multa patientes nonnulli etincursus spirituum malignorum aliquandopatiantur Quaelig quidem passio absit ut eis obsit sihanc vitam in illa aeligtate etiam ipsa passioneingravescente et animam de corpore excludentefinierint

328 Plin lib VII c 16329 Eccli XI 1

232

CAPUT XV

Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem

VERUMTAMEN in gravi jugo quod positum estsuper filios Adam a die exitus de ventre matriseorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium etiam hoc malum mirabile reperitur utsobrii simus atque intelligamus hanc vitam depeccato illo nimis nefario quod in paradisoperpetratum est factam nobis esse pœnalemtotumque quod nobiscum agitur perTestamentum Novum non pertinere nisi ad novisaeligculi haeligreditatem novam ut hic pignore [189]accepto illud cujus hoc pignus est suo temporeconsequamur nunc autem ambulemus in spe330 etproficientes de die in diem spiritu facta carnismortificemus laquo Novit enim Dominus qui suntejus331 raquo et laquo Quotquot Spiritu Dei aguntur hifilii sunt Dei332 raquo sed gratia non natura Unicusenim natura Dei Filius propter nos misericordiafactus est filius hominis ut nos natura filiihominis filii Dei per illum gratia fieremusManens quippe ille immutabilis naturam nostramin qua nos susciperet suscepit a nobis et tenaxDivinitatis suaelig nostraelig infirmitatis particepsfactus est ut nos in melius commutati quod330 Rom VIII 13331 2 Tim II 19332 Rom VIII 14

233

peccatores mortalesque sumus ejus immortalis etjusti participatione amittamus et quod in naturanostra bonum fecit impletum summo bono inejus naturaelig bonitate servemus Sicut enim perunum hominem peccantem in hoc tam gravemalum devenimus ita per unum hominemeumdemque Deum justificantem ad illud bonumtam sublime veniemus333 Nec quisquam se debetab isto ad illum transisse confidere nisi cum ibifuerit ubi tentatio nulla erit nisi pacem tenueritquam belli hujus in quo caro concupiscitadversus spiritum et spiritus adversus carnem334multis et variis certaminibus quaeligrit Hoc autembellum nunquam ullum esset si natura humanaper liberum arbitrium in rectitudine in qua factaest perstitisset Nunc vero quaelig pacem felix cumDeo habere noluit secum pugnat infelix et cumsit hoc malum miserabile melius est tamen quampriora vitaelig hujus Melius confligitur quippe cumvitiis quam cum sine ulla conflictionedominantur Melius est inquam bellum cum speaeligternaelig pacis quam sine ulla liberationiscogitatione captivitas Cupimus quidem etiam hocbello carere et ad capessendam ordinatissimam[190] pacem ubi firmissima stabilitate potioribusinferiora subdantur igne divini amorisaccendimur Sed si (quod absit) illius tanti bonispes nulla esset malle debuimus in hujus

333 Id V 12334 Gal V 17

234

conflictationis molestia remanere quam vitiis innos dominationem non eis resistendo permittere

CAPUT XVI

Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates

VERUM tanta est Dei misericordia invasamisericordiaelig quaelig praeligparavit in gloriam335 utetiam prima hominis aeligtas id est infantia quaeligsine ullo renisu subjacet carni et secunda quaeligpueritia nuncupatur ubi nondum ratio suscepithanc pugnam et fere sub omnibus vitiosisdelectationibus jacet quia licet jam fari valeat etideo infantiam transisse videatur nondum in eaest praeligcepti capax infirmitas mentis sisacramenta Mediatoris acceperit etiamsi hanc ineis annis vitam finiat translata scilicet a potestatetenebrarum in regnum Christi non solum poenisnon praeligparetur aeligternis sed ne ulla quidem postmortem purgatoria tormenta patiatur Sufficitenim sola spiritalis regeneratio ne post mortemobsit quod carnalis generatio cum mortecontraxit Cum autem ventum fuerit ad aeligtatemquaelig praeligceptum jam capit et subdi potest legisimperio suscipiendum est bellum contra vitia etgerendum acriter ne ad damnabilia peccataperducat Et si quidem nondum victoriarumconsuetudine roborata sunt facilius vincuntur etcedunt si autem vincere atque imperare

335 Rom IX 23

235

consueverunt [191] laboriosa difficultatesuperantur Neque id fit veraciter atque sinceriternisi veraelig delectatione justitiaelig haeligc est autem infide Christi Nam si lex jubens adsit et spiritusjuvans desit per ipsam prohibitionem desideriocrescente atque vincente peccati etiam reatuspraeligvaricationis accedit Nonnunquam saneapertissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis quaeligputantur esse virtutes in quibus regnat superbiaet quaeligdam sibi placendi altitudo ruinosa Tuncitaque victa vitia deputanda sunt cum Dei amorevincuntur quem nisi Deus ipse non donat necaliter nisi per Mediatorem Dei et hominumhominem Jesum Christum qui factus estparticeps mortalitatis nostraelig ut nos participesfaceret Divinitatis suaelig Paucissimi autem sunttantaelig felicitatis ut ab ipsa ineunte adolescentianulla damnabilia peccata committant vel inflagitiis vel in facinoribus vel in nefariaeligcujusquam impietatis errore sed magna spirituslargitate opprimant quidquid eis posset carnalidelectatione dominari Plurimi vero praeligceptolegis accepto cum prius victi fuerintpraeligvalentibus vitiis et praeligvaricatores ejus effectitunc ad gratiam confugiunt adjuvantem qua fiantet amarius pœnitendo et vehementius pugnandoprius Deo subdita atque ita carni praeligpositamente victores Quisquis igitur cupit pœnasevadere sempiternas non solum baptizeturverumetiam justificetur in Christo ac sic vere

236

transeat a diabolo ad Christum Purgatorias autempœnas nullas futuras opinetur nisi ante illudultimum tremendumque judicium Nequaquamtamen negandum est etiam ipsum aeligternum ignempro diversitate meritorum quamvis malorum aliisleviorem aliis futurum esse graviorem sive ipsiusvis atque ardor pro pœna digna cujusque varietursive ipse aeligqualiter ardeat sed non aeligquali molestiasentiatur [192]

CAPUT XVII

De his qui putant nullorum hominum pœnas inaeligternum esse mansuras

NUNC jam cum misericordibus nostrisagendum esse video et pacifice disputandum quivel omnibus illis hominibus quos justissimusJudex dignos gehennaelig supplicio judicabit velquibusdam eorum nolunt credere pœnamsempiternam futuram sed post certi temporismetas pro cujusque peccati quantitate longiorissive brevioris eos inde existimant liberandos Quain re misericordior profecto fuit Origenes qui etipsum diabolum atque Angelos ejus post graviorapro meritis et diuturniora supplicia ex illiscruciatibus eruendos atque sociandos sanctisAngelis credidit Sed illum et propter hoc etpropter alia nonnulla et maxime propteralternantes sine cessatione beatitudines etmiserias et statutis saeligculorum intervallis ab istisad illas atque ab illis ad istas itus ac reditus

237

interminabiles non immerito reprobavit Ecclesia quia et hoc quod misericors videbatur amisitfaciendo sanctis veras miserias quibus poenasluerent et falsas beatitudines in quibus verum acsecurum hoc est sine timore certum sempiterniboni gaudium non haberent Longe autem aliteristorum misericordia humano errat allectu quihominum illo judicio damnatorum miseriastemporales omnium vero qui vel citius vel tardiusliberantur aeligternam felicitatem putant Quaeligsententia si propterea bona et vera quia misericorsest tanto erit melior et verior quantomisericordior fuerit Extendatur [193] ergo acprofundatur fons hujus misericordiae usque addamnatos angelos saltem post multa atqueprolixa quantumlibet saeligcula liberandos Curusque ad universam naturam manat humanam etcum ad angelicam ventum fuerit mox arescit Non audent tamen se ulterius miserando porrigere et ad liberationem ipsius quoque diabolipervenire Verum si aliquis audet vincit nempeistos et tamen tanto invenitur errare deformiuset contra recta Dei verba perversius quanto sibividetur sentire clementius

CAPUT XVIII

De his qui novissimo judicio propter intercessionessanctorum neminem hominum putant esse damnandum

I SUNT etiam quales in collocutionibusnostris ipse sum expertus qui cum venerari

238

videantur Scripturas sanctas moribus improbandisunt et agendo causam suam multo majoremquam isti misericordiam Deo tribuunt ergahumanum genus Dicunt enim de malis etinfidelibus hominibus divinitus quidem verumpraeligdictum esse quod digni sunt pœna sed cumad judicium ventum fuerit misericordiam essesuperaturam Donabit enim eos inquiuntmisericors Deus precibus et intercessionibussanctorum suorum Si enim orabant pro illisquando eos patiebantur inimicos quanto magisquando videbunt humiles supplicesqueprostratos Neque enim credendum est aiunttunc amissuros sanctos viscera misericordiae cumfuerint plenissimae ac perfectissimae [194]sanctitatis ut qui tunc orabant pro inimicis suisquando et ipsi sine peccato non erant tunc nonorent pro supplicibus suis quando nullumcoeperint habere peccatum Aut vero Deus tunceos non exaudiet tot et tales filios suos quando intanta eorum sanctitate nullum inveniet orationisimpedimentum Testimonium vero Psalmi et illiquidem qui permittunt infideles atque impioshomines saltem longo tempore cruciari et posteade malis omnibus erui sed magis isti pro sedicunt esse ubi legitur laquo Numquid oblivisceturmisereri Deus aut continebit in raquo ira suamiserationes suas336 raquo Ira ejus est inquiunt utomnes indigni beatitudine sempiterna ipso336 Psal LXXVI 10

239

judicante puniantur supplicio sempiterno Sed sivel longum vel prorsus ullum esse permiseritprofecto ut possit hoc fieri continebit in ira suamiserationes suas quod eum Psalmus dicit nonesse facturum Non enim ait laquo Numquid diucontinebit in ira sua miserationes suas raquo sedquod prorsus non continebit ostendit

II Sic ergo isti volunt judicii Deicomminationem non esse mendacem quamvis sitneminem damnaturus quemadmodum ejuscomminationem qua dixit eversurum se esseNinivem civitatem mendacem non possumusdicere et tamen non factum est inquiunt quodsine ulla conditione praeligdixit Non enim ait laquo Ninive evertetur si non raquo egerint pœnitentiamseque correxerint raquo Sed hoc non additopraelignuntiavit futuram eversionem illius civitatis337

Quam comminationem propterea veracemputant quia hoc praeligdixit Deus quod vere dignierant pati quamvis hoc non esset ipse facturusNam et si pœnitentibus pepercit inquiunt utiqueillos pœnitentiam non ignorabat acturos et tamenabsolute ac definite eorum eversionem futuramesse praeligdixit Hoc ergo erat inquiunt in veritate[195] severitatis quia id erant digni sed inratione miserationis non erat quam non continuitin ira sua ut ab ea pœna supplicibus parceretquam fuerat contumacibus comminatus Si ergotunc pepercit aiunt quando sanctum suum337 Jonaelig III 4

240

Prophetam fuerat parcendo contristaturusquanto magis tunc miserabilius supplicantibusparcet quando ut parcat omnes sancti ejusorabunt Sed hoc quod ipsi suis cordibussuspicantur ideo putant Scripturas tacuissedivinas ut multi se corrigant vel prolixarum velaeligternarum timore pœnarum et sint qui possintorare pro eis qui se non correxerint nec tamenopinantur omni modo id eloquia divina tacuisseNam quo pertinet inquiunt quod scriptum est laquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Do- raquomine quam abscondisti metuentibus te338 raquo Nisiut intelligamus propter timorem fuisseabsconditam misericordiae divinaelig tam multamsecretamque dulcedinem Addunt etiampropterea dixisse Apostolum laquo Conclusit enimDeus omnes in infidelitate ut omniummisereatur339 raquo quo significaret quod ab illo nemodamnabitur Nec isti tamen qui hoc sentiunt hancopinionem suam usque ad liberationem velnullam damnationem diaboli atque angelorumejus extendunt Humana quippe circa soloshomines moventur misericordia et causammaxime agunt suam per generalem in genushumanum quasi Dei miserationem impunitatemfalsam suis perditis moribus pollicentes ac perhoc superabunt eos in praeligdicanda Dei

338 Psal XXX 20339 Rom XI 32

241

misericordia qui hanc impunitatem etiam principidaeligmonum et ejus satellitibus pollicentur [196]

CAPUT XIX

De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi

ITEM sunt alii ab aeligterno supplicioliberationem nec ipsis saltem omnibus hominibuspromittentes sed tantummodo Christi baptismateablutis qui participes fiunt corporis ejusquomodolibet vixerint in quacumque haeligresi velimpietate fuerint propter illud quod ait Jesus laquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi Si quis manducaveritex hoc pane vivet in aeligternum340 raquo Ab aeligterna ergomorte inquiunt necesse est istos erui et ad vitamaeligternam quandocumque perduci [197]

CAPUT XX

De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renati etiamsi postea in multa criminaerroresque proruperint indulgentiam pollicentur

ITEM sunt qui hoc nec omnibus habentibusbaptismatis Christi et ejus corporis sacramentumsed solis catholicis quamvis male viventibuspollicentur quia non solo sacramento sed re ipsamanducaverunt corpus Christi in ipso ejus

340 Joan VI 50-52

242

corpore constituti de quo dicit Apostolus laquo Unus panis unum corpus multi sumus341 raquo utetiamsi postea in aliquam haeligresim vel etiam ingentilium idololatriam lapsi fuerint tantum quiain corpore Christi id est in Ecclesia catholicasumpserunt baptismum Christi et manducaveruntcorpus Christi non moriantur in aeligternum sedvitam quandoque consequantur aeligternam atqueilla omnis impietas quanto major fuerit non eisvaleat ad aeligternitatem sed ad diuturnitatemmagnitudinemque pœnarum

CAPUT XXI

De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et oh hoc uri meruerint tamenpropter fidei fundamentum saltandos esse definiunt

SUNT autem qui propter id quod scriptum estlaquo Qui perseveraverit usque in finem hic salvuserit342 raquo nonnisi in Ecclesia catholicaperseverantibus quamvis in ea male viventibushoc promittunt per ignem videlicet salvandismerito fundamenti de quo ait Apostoluslaquo Fundamentum enim aliud nemo potest ponerepraeligter id quod positum est quod est ChristusJesus Si quis autem aedificat super fundamentumhoc aurum argentum lapides pretiosos lignafœnum stipulam uniuscujusque opusmanifestabitur Dies enim declarabit quoniam in

341 1 Cor X 17342 Matth XXIV 13

243

igne revelabitur et uniuscujusque opus quale sitignis probabit Si cujus opus permanserit quodsuperaeligdificavit mercedem accipiet Si cujus opusautem arserit damnum patietur ipse autemsalvus erit sic tamen quasi per ignem343 raquo Dicuntergo cujuslibet vitaelig catholicum ChristianumChristum habere in fundamento quodfundamentum nulla haeligresis habet a corporis ejusunitate praeligcisa Et ideo propter hocfundamentum etiamsi malaelig vitaelig fuerit catholicusChristianus velut qui superaeligdificaverit lignafœnum stipulam putant eum salvum fieri perignem id est post pœnas ignis illius liberari quoigne in ultimo judicio punientur mali [199]

CAPUT XXII

De his qui putant ea crimina quœ intereleemosynarum opera committuntur ad damnationisjudicium non vocari

COMPERI etiam quosdam putare eostantummodo arsuros illius aeligternitate supplicii quipro peccatis suis facere dignas eleemosynasnegligunt juxta illud apostoli Jacobi laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam344 raquo Qui ergo fecerit inquiuntquamvis mores in melius non mutaverit sed interipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixeritjudicium illi cum misericordia futurum est ut aut

343 1 Cor III 12-15344 Jacob II 13

244

nulla damnatione plectatur aut post aliquodtempus sive parvum sive prolixum ab illadamnatione liberetur Ideo Judicem ipsumvivorum atque mortuorum noluisse existimantaliud commemorare se esse dicturum sive dextrisquibus est vitam daturus aeligternam sive sinistrisquos aeligterno supplicio damnaturus nisieleemosynas sive facias sive non factas345 Ad hocpertinere aiunt et in oratione Dominicaquotidianam postulationem laquo Dimitte nobisdebita nostra sicut et nos dimittimus debitoribusnostris346 raquo Quisquis enim illi qui in eum peccavitdimittit ignoscendo peccatum procul dubioeleemosynam facit Quam rem Dominus sic ipsecommendavit ut diceret laquo Si enim dimiseritispeccata hominibus dimittet vobis et Pater vesterpeccata vestra si autem non dimiseritishominibus neque Pater vester qui in cœlis estdimittet vobis347 raquo Ergo et ad [200] hoc genuseleemosynarum perlinet quod ait apostolusJacobus judicium futurum sine misericordia eiqui non fecit misericordiam Nec dixit Dominusinquiunt magna vel parva sed laquo Dimittet vobisPater vester peccata vestra si et vos dimiseritishominibus raquo Ac per hoc putant etiam eis quiperdite vixerint donec claudant diem vitaelig hujusextremum per hanc orationem qualiacumque et

345 Matth XXV 34346 Id VI 12347 Ibid 14 15

245

quantacumque fuerint omnia quotidie peccatadimitti sicut ipsa quotidie frequentatur oratio sihoc tantum modo custodire meminerint utquando ab eis veniam petunt qui eos peccatoqualicumque laeserunt ex corde dimittant Cumad haeligc omnia Deo donante respondero liberiste claudendus est

CAPUT XXIII

Contra opinionem eorum qui dicunt nec diaboli nechominum malorum perpetua futura supplicia

AC primum quaeligri oportet atque cognosci curEcclesia ferre nequiverit hominum disputationemdiabolo etiam post maximas et diuturnissimaspoenas purgationem vel indulgentiampollicentem Neque enim tot sancti et sacrisveteribus ae novis Litteris eruditi mundationemet regni cœlorum beatitudinem postqualiacumque et quantacumque suppliciaqualibuscumque et quantiscumque Angelisinviderunt sed potius viderunt divinam vacuarivel infirmari non posse sententiam quam seDominus praelignuntiavit in judicio prolaturumatque dicturum laquo Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo [201] etangelis ejus348 raquo Sic quippe ostendit aeligterno ignediabolum et angelos ejus arsuros Et quodscriptum est in Apocalypsi laquo Diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis et

348 Matth XXV 41

246

sulphuris quo et bestia et pseudopropheta etcruciabuntur die ac nocte in saeligculasaeligculorum349 raquo Quod ibi dictum est laquo AEligternum raquohic dictum est laquo In saeligcula saeligculorum raquo quibusverbis nihil Scriptura divina significare consuevitnisi quod finem non habet temporis Quamobremprorsus nec alia causa nec justior atquemanifestior inveniri potest cur verissima pietateteneatur fixum et immobile nullum regressum adjustitiam vitamque sanctorum diabolum etangelos ejus habituros nisi quia Scriptura quaeligneminem fallit dicit eis Deum non pepercisse etsic ab illo esse interim praeligdamnatos ut carceribuscaliginis inferi retrusi traderentur servandi350 atqueultimo judicio puniendi quando cos aeligternus ignisaccipiet ubi cruciabuntur in saeligcula saeligculorumQuod si ita est quomodo ab hujus aeligternitatepœnaelig vel universi vel quidam homines postquantumlibet temporis subtrahentur ac nonstatim enervabitur fides qua creditursempiternum daeligmonum futurum essesupplicium Si enim quibus dicetur laquo Discedite ame maledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus351 raquo vel universi vel aliquieorum non semper ibi erunt quid causaelig est curdiabolus et angeli ejus semper ibi futuri essecredantur An forte Dei sententia quaelig in malos

349 Apoc XX 9 10350 2 Petr II 4351 Matth XXV 41

247

et Angelos et homines proferetur in Angelos veraerit in homines falsa Ita plane hoc erit si nonquod Deus dixit sed quod suspicantur hominesplus valebit Quod fieri quia non potest nonargumentari adversus Deum sed divino potiusdum [202] tempus est debent parere praeligceptoqui sempiterno cupiunt carere supplicio Deindequale est aeligternum supplicium pro igne diuturnitemporis existimare et vitam aeligternam crederesine fine cum Christus eodem ipso loco in unaeademque sententia dixerit utrumque complexus laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justi autemin vitam aeligternam352 raquo Si utrumque aeligternumprofecto aut utrumque cum fine diuturnum aututrumque sine fine perpetuum debet intelligi Parpari enim relata sunt hinc supplicium aeligternuminde vita aeligterna Dicere autem in hoc unoeodemque sensu Vita aeligterna sine fine eritsupplicium aeligternum finem habebit multumabsurdum est Unde quia vita aeligterna sanctorumsine fine erit supplicium quoque aeligternum quibuserit finem procul dubio non habebit

CAPUT XXIV

Contra eorum sensum qui in judicio Dei omnibusreis propter sanctorum preces putant esse parcendum

I Hoc autem et adversus cos valet qui suasagentes causas contra Dei venire verba velutmisericordia majore conantur ut ideo videlicet

352 Matth XXV 46

248

vera sint quia ea quaelig dixit homines essepassuros pati digni sunt non quia passuri suntDonabit enim eos inquiunt precibus sanctorumsuorum etiam tunc tanto magis orantium proinimicis suis quanto sunt utique sanctioreseorumque efficacior [203] est oratio etexauditione Dei dignior jam nullum habentiumomnino peccatum Cur ergo eadem perfectissimasanctitate et cuncta impetrare valentibusmundissimis et misericordissimis precibus etiampro Angelis non orabunt quibus paratus est ignisaeligternus ut Deus sententiam suam mitiget etreflectat in melius eosque ab illo igne faciatalienos An erit forsitan quisquam qui et hocfuturum esse praeligsumat affirmans etiam sanctosAngelos simul cum sanctis hominibus qui tuncaequales erunt Angelis Dei pro damnandis etAngelis et hominibus oraturos ut misericordianon patiantur quod veritate merentur pati Quod nemo sanaelig fidei dixit nemo dicturus estAlioqui nulla causa est cur non etiam nunc prodiabolo et angelis ejus oret Ecclesia quamMagister Deus pro inimicis suis jussit orare Haeligcigitur causa qua fit ut nunc Ecclesia non oret promalis angelis quos suos esse novit inimicoseadem ipsa causa est qua fiet ut in illo tuncjudicio etiam pro hominibus aeligterno ignecruciandis quamvis perfecta sit sanctitate nonoret Nunc enim propterea pro cis orat quos ingenere humano habet inimicos quia tempus est

249

pœnitentiaelig fructuosae Nam quid maxime pro eisorat nisi laquo Ut det illis Deus sicut dicit Apostoluspœnitentiam et resipiscant de diaboli laqueis aquo captivi tenentur secundum ipsiusvoluntatem353 raquo Denique si de aliquibus ita certaesset ut qui sint illi etiam nosset qui licet adhucin hac vita sint constituti tamen praeligdestinati suntin aeligternum ignem ire cum diabolo tam pro eisnon oraret quam nec pro ipso Sed quia de nullocerta est orat pro omnibus dumtaxat hominibusinimicis suis in hoc corpore constitutis nectamen pro omnibus exauditur Pro his enim solisexauditur qui etsi adversantur Ecclesiaelig ita tamensunt [204] praeligdestinati ut pro eis exaudiaturEcclesia et filii efficiantur Ecclesiaelig Si qui autemusque ad mortem habebunt cor impoenitens necex inimicis convertentur in filios num- quid jampro eis id est pro talium defunctorum spiritibusorat Ecclesia Quid ita nisi quia jam in partediaboli computatur qui dum esset in corporenon est translatus ad Christum

II Eadem itaque causa est cur non oreturtunc pro hominibus aeligterno igne puniendis quaeligcausa est ut neque nunc neque tunc oretur proangelis malis quaelig itidem causa est ut quamvispro hominibus tamen jam nec nunc oretur proinfidelibus impiisque defunctis Nam prodefunctis quibusdam vel ipsius Ecclesiaelig velquorumdam piorum exauditur oratio sed pro his353 2 Tim II 20

250

quorum in Christo regeneratorum nec usque adeovita in corpore male gesta est354 ut talimisericordia judicentur digni non esse nec usqueadeo bene ut talem misericordiam repedanturnecessariam non habere Sicut etiam factaresurrectione mortuorum non deerunt quibuspost pœnas quas patiuntur spiritus mortuorumimpertiatur misericordia ut in ignem nonmittantur aeligternum Neque enim de quibusdamveraciter diceretur quod non eis remittatur nequein hoc saeligculo neque in futuro355 nisi essentquibus etsi non in isto tamen remittetur infuturo Sed cum dictum fuerit a Judice vivorumatque mortuorum laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum a constitutionemundi raquo et aliis e contrario laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum justi autem in vitamaeligternum356 raquo nimiaelig praeligsumptionis est dicerecuiquam eorum aeligternum supplicium nonfuturum quos Deus ituros in [205] suppliciumdixit aeligternum et per hujus praeligsumptionispersuasionem facere ut de ipsa quoque vita veldesperetur vel dubitetur aeligterna

III Nemo itaque sic intelligat Psalmumcanentem laquo Numquid obliviscetur misereri Deus

354 Vide Enchirid c 110355 Matth XII 32356 Id XXXV 34-46

251

aut continebit in ira sua miserationes suas357 raquo utopinetur de hominibus bonis veram de malisfalsam aut de bonis hominibus et malis angelisveram de malis autem hominibus falsam Dei essesententiam Hoc enim quod ait Psalmus ad vasamisericordiae pertinet et ad filios promissionisquorum erat unus etiam ipse Propheta qui cumdixisset Numquid obliviscetur misereri Deus autcontinebit in ira sua miserationes suas358 raquocontinuo subjecit laquo Et dixi Nunc cœpi haeligc estimmutatio dexteraelig Excelsi359 laquo Exposuit profectoquid dixerit laquo Numquid continebit in ira suamiserationes suas raquo Ira enim Dei est etiam istavita mortalis ubi homo vanitati similis factus estet dies ejus velut umbra praeligtereunt In qua tamenira non obliviscitur misereri Deus faciendo solemsuum oriri super bonos et malos et pluendosuper justos et in justos360 ac sic non continet inira sua miserationes suas maximeque in eo quodexpressit hic Psalmus dicendo laquo Nunc cœpihaeligc est immutatio dexteraelig Excelsi raquo quoniam inhac ipsa aeligrumnosissima vita quaelig ira Dei est vasamisericordiaelig mutat in melius quamvis adhuc inhujus corruptionis miseria maneat ira ejus quianec in ipsa sua continet miserationes suas Cumergo isto modo compleatur divini illius Cantici

357 Psal LXXVI 10358 Ibid 11359 Id CXLIII 4360 Matth V 45

252

veritas non est eam necesse etiam illic intelligiubi non pertinentes ad Civitatem Dei sempiternosupplicio punientur Sed quibus placet istamsententiam usque ad illa impiorum tormentaprotendere saltem sic intelligant ut manente ineis ira Dei quaelig in aeligterno est [206] praelignuntiatasupplicio non contineat Deus in hac ira suamiserationes suas et faciat eos non tanta quantadigni sunt pœnarum atrocitate cruciari non uteas pœnas vel nunquam subeant vel aliquandofiniant sed ut eas mitiores quam merita sunteorum levioresque patiantur Sic enim et ira Deimanebit et in ipsa ira sua miserationes suas noncontinebit Quod quidem non ideo confirmoquoniam non resisto

IV Caeligterum eos qui putant minaciter potiusquam veraciter dictum laquo Discedite a memaledicti in ignem aeligternum361 raquo et laquo Ibunt isti insupplicium aeligternum raquo et laquo Cruciabuntur insaeligcula saeligculorum362 raquo et laquo Vermis raquo eorum nonmorietur et ignis non extinguetur363 raquo et caeligterahujusmodi non tam ego quam ipsa Scripturadivina planissime atque plenissime redarguit acrefellit Ninivitaelig quippe in hac vita egeruntpœnitentiam364 et ideo fructuosam velut in hocagro seminantes in quo Deus voluit cum lacrymis

361 Matth XXV 41362 Apoc XX 10363 Isai LXVI 44364 Jon III 7

253

seminari quod postea cum laeligtitia meteretur365 ettamen quis negabit quod Dominus praeligdixit ineis fuisse completum nisi parum advertatquemadmodum peccatores Deus non solumiratus verum etiam miseratus evertat Evertunturenim peccatores duobus modis aut sicutSodomitaelig ut pro peccatis suis ipsi hominespuniantur aut sicut Ninivitaelig i ut ipsa hominumpeccata pœnitendo destruantur Factum est ergoquod praeligdixit Deus eversa est Ninive quaelig malaerat et bona aedificata est quaelig non erat Stantibusenim mœnibus atque domibus eversa est civitasin perditis moribus Ac sic quamvis Prophetafuerit contristatus quia non est factum quod illihomines timuerunt illo prophetante venturumfactum est tamen quod fuerat [207] Deopraeligsciente praeligdictum quoniam noverat quipraeligdixit quomodo in melius esset implendum

V Ut autem noverint isti in perversummisericordes quo pertineat quod scriptum estlaquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Dominequam abscondisti timentibus te366 raquo legant quodsequitur laquo perfecisti autem sperantibus in te367 raquoQuid est laquo Abscondisti timentibus perfecistisperantibus raquo nisi quia illis qui timore pœnarumsuam volunt justitiam constituere quaelig in lege estnon est justitia Dei dulcis quia nesciunt eam

365 Psal CXXV 6366 Psal XXX 20367 Rom X 3

254

Non enim gustaverunt eam368 In se namquesperant non in ipso et ideo cis absconditurmultitudo dulcedinis Dei quoniam timentquidem Deum sed illo timore servili qui nonestin charitate quia perfecta charitas foras mittittimorem Ideo speranti luis in eum perficitdulcedinem suam inspirando eis charitatemsuam ut timore casto369 non quem charitas forasmittit sed permanente in saeligculum saeligculi cumgloriantur in Domino glorientur Justitia quippeDei Christus est laquo Qui factus est nobis sicut dicitApostolus sapientia a Deo et justitia etsanctificatio et redemptio ut quemadmodumscriptum est qui gloriatur in Dominoglorietur370 raquo Hanc Dei justitiam quam donatgratia sine meritis nesciunt illi qui suam justitiamvolunt constituere et ideo justitiaelig Dei quodChristus est non sunt subjecti371 In qua justitiaest multa multitudo dulcedinis Dei propter quamdicitur in Psalmo laquo Gustate et videte quam dulcisest Dominus372 raquo Et hanc quidem in hacperegrinatione gustantes non ad satietatemsumentes esurimus eam potius ac sitimus ut eapostea saturemur cum videbimus eum sicuti

368 Joan IV 18369 Psal XVIII 10370 1 Cor I 30 31371 Rom X 3372 Psal XXXIII 9

255

est373 et [208] implebitur quod scriptum estlaquo Saturabor cum manifestabitur gloria tua374 raquo Itaperficit Christus multam multitudinem dulcedinissuaelig sperantibus in eum Porro autem si eamquam illi putant dulcedinem suam Deusabscondit timentibus eum qua non est impiosdamnaturus ut hoc nescientes et damnaritimentes recte vivant ac sic possint esse qui orentpro non recte viventibus quomodo eam perficitsperantibus in eum quandoquidem sicutsomniant per hanc dulcedinem non damnaturusest eos qui non sperant in eum Illa igitur ejusdulcedo quaeratur quam perficit sperantibus ineum non quam perficere putaturcontemnentibus et blasphemantibus eum Frustraitaque homo post hoc corpus inquirit quod inhoc corpore sibi comparare neglexit

VI Illud quoque apostolicum laquo Conclusitenim Deus omnes in infidelitate ut omniummisereatur raquo non ideo dictum est quodneminem sit damnaturus sed superius apparetunde sit dictum Nam cum de Judaeligis posteacredituris Apostolus loqueretur ad Gentes adquas utique jam credentes conscribebatEpistolas laquo Sicut enim vos inquit aliquando noncredidistis Deo nunc autem misericordiamconsecuti estis illorum incredulitate sic et hinunc non crediderunt in vestra misericordia ut et

373 1 Joan II 21374 Psal XVI 15

256

ipsi misericordiam consequantur375 raquo Deindesubjecit unde isti sibi errando blandiuntur atqueait laquo Conclusit enim Deus omnes in infidelitateut omnium misereatur376 raquo Quos omnes nisi dequibus loquebatur tanquam dicens et vos etillos Deus ergo et gentiles et Judaeligos quospraeligscivit et praeligdestinavit conformes imaginis Filiisui omnes in infidelitate conclusit ut deamaritudine infidelitatis suaelig pœnitendo confusiet ad dulcedinem misericordiaelig Dei credendoconversi clamarent [209] illud in Psalmo laquo Quammulta multitudo dulcedinis tuaelig Domine quamabscondisti timentibus te perfecisti autemsperantibus non in se sed in te377 raquo Omniumitaque miseretur vasorum misericordiaelig Quid estomnium Et eorum scilicet quos ex Gentibus eteorum quos ex Judaeligis praeligdestinavit vocavitjustificavit glorificavit non omnium hominumsed istorum omnium neminem damnaturus

CAPUT XXV

An hi qui inter haereticos baptizati sunt etdeteriores postea male virendo facti sunt vel hi qui apudcatholicos renati ad haeligreses aut schismata transierunt velhi qui a catholicis apud quos renati sunt non recedentescriminose virere perstiterunt possint privilegiosacramentorum remissionem aeligterni sperare supplicii

375 Rom XI 30 31376 Ibid377 Rom VIII 29

257

SED jam respondeamus etiam illis qui nonsolum diabolo et angelis ejus sicut nec isti sed neipsis quidem omnibus hominibus liberationem adaeligterno igne promittunt378 verum eis tantum quiChristi baptismate abluti et corporis ejus etsanguinis participes facti sunt quomodolibetvixerint in quacumque haeligresi vel impietatefuerint Sed contradicit eis Apostolus dicens laquo Manifesta autem sunt opera carnis quaelig suntfornicatio immunditia luxuria idolorum servitusveneficia inimicitiaelig contentiones aeligmulationesanimositates dissensiones haeligreses invidiaeligebrietates comessationes ei his [210] similia quaelig praeligdico vobis sicut praeligdixi quonam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt379 raquo Haeligcprofecto apostolica falsa est sententia si talespost quantalibet tempora liberati regnum Deipossidebunt Sed quoniam falsa non est profectoregnum Dei non possidebunt Et si in regni Deipossessione nunquam erunt aeligterno suppliciotenebuntur quoniam non est locus medius ubinon sit in supplicio qui illo non fuerit constitutusin regno

II Quamobrem quod ait Dominus Jesuslaquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi si quis manducaverit

378 Vide librum de fide et operibus379 Gal V 19-21

258

ex hoc pane vivet in aeligternum380 raquo quomodo sitaccipiendum merito quaeligritur Et ab istis quidemquibus nunc respondemus hunc intellectumauferunt illi quibus deinde respondendum est hisunt autem qui hanc liberationem nec omnibushabentibus sacramentum baptismatis et corporisChristi sed solis catholicis quamvis maleviventibus pollicentur quia non solo inquiuntsacramento sed re ipsa manducaverunt corpusChristi in ipso scilicet ejus corpore constituti dequo corpore ait Apostolus laquo Unus panis unumcorpus multi sumus381 raquo Qui ergo est in ejuscorporis unitate id est in Christianorumcompage membrorum cu jus corporissacramentum fideles communicantes de altarisumere consueverunt ipse vere dicendus estmanducare corpus Christi et bibere sanguinemChristi Ac per hoc haeligretici et schismatici abhujus unitate corporis separati possunt idempercipere sacramentum sed non sibi utile imovero etiam noxium quo judicentur gravius quamvel tardius liberentur Non sunt quippe in eovinculo pacis quod illo exprimitur sacramento[211]

III Sed rursus etiam isti qui recte intelliguntnon dicendum esse eum manducare corpusChristi qui in corpore non est Christi non rectepromittunt eis qui vel in haeligresim vel etiam in

380 Joan VI 50-52381 1 Cor X 17

259

gentilium superstitionem ex illius corporis unitatelabuntur liberationem quandoque ab aeligterni ignesupplicii Primum quia debent attendere quamsit intolerabile atque a sana doctrina nimisdevium ut multi ac pene omnes qui haeligresesimpias condiderunt exeuntes de catholicaEcclesia et lacti sunt haeligresiarchaelig melioreshabeant causas quam hi qui nunquam fueruntcatholici cum in eorum laqueos incidissent siillos haeresiarchas hoc facit liberari a suppliciosempiterno quod in catholica Ecclesia baptizatisunt et sacramentum corporis Christi in veroChristi corpore primitus acceperunt cum pejorutique sit desertor fidei et ex desertoreoppugnator ejus effectus quam ille qui nondeseruit quam nunquam tenuit Deinde quia et hisoccurrit Apostolus eadem verba proferens etenumeratis illis carnis operibus eadem veritatepraeligdicens laquo Quoniam qui talia agunt regnumDei non possidebunt382 raquo

IV Unde nec illi in perditis et damnabilibusmoribus debent esse securi qui usque in finemquidem velut in communione Ecclesiaelig catholicaeligperseverant intuentes quod dictum est laquo Quiperseveraverit usque in finem hic salvus erit383 raquoet per vitaelig iniquitatem ipsam vitaelig justitiam quodeis Christus est deserunt sive fornicando sivealias immunditias flagitiorum quas nec Apostolus

382 Gal V 21383 Matth X 22

260

exprimere voluit in suo corpore perpetrandosive turpitudine luxuriaelig diffluendo sive aliquidaliud eorum agendo de quibus ait laquo Quoniam quitalia agunt regnum Dei non possidebunt raquo Acper hoc quicumque agunt talia nisi in sempiternosupplicio non erunt quia [212] in Dei regno essenon poterunt In his enim perseverando usque inhujus vitaelig finem non utique dicendi sunt inChristo perseverasse usque in finem quia inChristo perseverare est in ejus fide perseverarelaquo Quaelig fides ut eam definit idem Apostolus perdilectionem operatur384 Dilectio autem sicut ipsealibi dicit malum non operatur385 raquo Nec isti ergodicendi sunt manducare corpus Christi386

quoniam nec in membris computandi suntChristi Ut enim alia taceam non possunt simulesse et membra Christi et membra meretricisDenique ipse dicens laquo Qui manducat carnemmeam et bibit sanguinem meum in me manet etego in eo387 raquo ostendit quid sit non sacramentotenus sed revera corpus Christi manducare etejus sanguinem bibere hoc est enim in Christomanere Ut in ilio maneat et Christus Sic enimhoc dixit tanquam diceret laquo Qui non in memanet et in quo ego non maneo non se dicat autexistimet manducare corpus meum aut bibere

384 Gal V 6385 1 Cor XIII 4386 Rom XIII 10387 1 Cor VI 15 et Joan VI 57

261

sanguinem meum raquo Non itaque manent inChristo qui non sunt membra ejus Non suntautem membra Christi qui se faciunt membrameretricis nisi malum illud pœnitendo essedestiterint et ad hoc bonum reconciliationeredierint [213]

CAPUT XXVI

Quid sit in fundamento habere Christum et quibusspondeatur salus quasi per ignis usturam

I SED habent inquiunt Christiani catholici infundamento Christum a cujus unitate nonrecesserunt tametsi huic fundamentosuperaeligdificaverunt quamlibet pessimam vitamvelut ligna fœnum stipulam recta itaque fidesper quam Christus est fundamentum quamviscum damno quoniam illa quaelig superaeligdificatasunt exurentur tamen poterit eos quandoque abillius ignis perpetuitate salvare Respondeat eisbreviter apostolus Jacobus laquo Si quis dicat sefidem habere opera autem non habeat numquidpoterit fides salvare eum388 raquo Et quis estinquiunt de quo dicit apostolus Paulus laquo Ipseautem salvus erit si tamen quasi per ignem389 raquoSimul quis iste sit inquiramus hunc tamen nonesse certissimum est ne duorum Apostolorumsententias mittamus in rixam si unus dicit laquo Etiamsi mala opera quis habuerit salvabit eum

388 Jacob II 14389 1 Cor III 15

262

fides per ignem alius autem si opera non habeatnumquid poterit fides salvare eum raquo

II Inveniemus ergo quis possit salvari perignem si prius invenerimus quid sit habere infundamento Christum Quod ut de ipsasimilitudine quantocius advertamus nihil inaeligdificio praeligponitur fundamento quisquis itaquesic habet in corde Christum ut ei terrena ettemporalia nec ea quaelig licita sunt atque concessapraeligponat fundamentum habet Christum siautem praeligponit etsi [214] videatur habere fidemChristi non est tamen in eo fundamentumChristus cui talia praeligponuntur quanto magis sisalutaria praeligcepta contemnens committat illicitanon praeligposuisse Christum sed postposuisseconvincitur quem posthabuit imperantem siveconcedentem dum contra ejus imperata siveconcessa suam per flagitia delegit explerelibidinem Si quis itaque Christianus diligitmeretricem eique adhaeligrens unum corpusefficitur390 jam in fundamento non habetChristum Si quis autem diligit uxorem suam391 sisecundum Christum quis ei dubitet infundamento esse Christum Si vero secundumhoc saeligculum si carnaliter si in morboconcupiscentiarum sicut et gentes quaelig ignorantDeum392 etiam hoc secundum veniam concedit

390 1 Cor VI 16391 Ephes V 25392 1 Thess IV 5

263

Apostolus imo per Apostolum Christus Potestergo et iste habere in fundamento Christum Sienim ei nihil talis affectionis voluptatisquepraeligponat quamvis superaeligdificet ligna fœnumstipulam Christus est fundamentum propter hocsalvus erit per ignem Delicias quippe hujusmodiamoresque terrenos propter conjugalem quidemcopulam non damnabiles tribulationis ignisexuret ad quem ignem pertinent et orbitates etquaelig- cumque calamitates quaelig auferunt haeligc Acper hoc ei qui aeligdificavit erit aeligdificatio istadamnosa quia non habebit quod superaeligdificavitet eorum amissione cruciabitur quibus fruendoutique laeligtabatur Sed per hunc ignem salvus eritmerito fundamenti quia etsi utrum id anChristum habere mallet a persecutoreproponeretur illud Christo non praeligponereturVide in Apostoli verbis hominem aeligdificantemsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos laquo Qui sine uxore est inquit cogitatquaelig sunt Dei quomodo placeat Deo393 raquo Videalium aeligdificantem ligna fœnum stipulam laquo Quiautem [215] matrimonio junctus est inquitcogitat quaelig sunt mundi quomodo placeatuxori394 Uniuscujusque opus manifestabitur diesenim declarabit395 raquo dies utique tribulationis laquo Quoniam in igne inquit revelabitur raquo Eamdem

393 1 Cor VII 32394 1 Cor VII 33395 Id III 13

264

tribulationem ignem vocat sicut alibi legitur laquo Vasa figuli probat fornax et homines justostentatio tribulationis396 raquo Et laquo Uniuscujusqueopus quale sit ignis probabit Si cujus opuspermanserit raquo (permanet enim quod quisquecogitat quaelig sunt Dei quomodo placeat Deo)laquo quod superaeligdificavit mercedem accipiet397 raquo idest unde cogitavit hoc sumet laquo Si cujus autemopus arserit damnum patietur398 raquo quoniam quoddilexerat non habebit laquo Ipse autem salvus erit raquoquia nulla eum tribulatio ab illius fundamentistabilitate movit laquo Sic tamen quasi per ignem raquoQuod enim sine illiciente amore non habuit sineurente dolore non perdit Ecce quantum mihividetur inventus est ignis qui nullum eorumdamnet sed unum ditet alterum damnificetambos probet

III Si autem ignem illum isto loco voluerimusaccipere de quo Dominus dicet sinistris laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum399 raquout in eis etiam isti esse credantur qui aeligdificantsuper fundamentum ligna fœnum stipulameosque ex illo igne post tempus pro malis meritisimpertitum liberet boni meritum fundamenti quid arbitrabimur dextros quibus dicetur laquo Venite benedicti Patris mei possidete paratum

396 Eccli XXVII 6397 1 Cor III 13398 Ibid 15399 Matth XXV 41

265

vobis regnum400 raquo nisi eos qui aeligdificaveruntsuper fundamentum aurum argentum lapidespretiosos Sed in illum ignem de quo dictumest laquo Sic tamen quasi per ignem raquo si hoc modoest intelligendus utrique mittendi sunt et dextriscilicet et sinistri Illo quippe igne utriqueprobandi sunt de quo dictum [216] est laquo Diesenim declarabit quoniam in igne revelabitur etuniuscujusque opus quale sit ignis probabit401 raquo Siergo utrumque probabit ignis ut si cujus opuspermanserit id est non fuerit igne consumptumquod superaeligdificavit mercedem accipiat si cujusautem opus arserit damnum patiatur prolectonon est ipse aeligternus ille ignis In illum enim solisinistri novissima et perpetua damnationemittentur iste autem dextros probat Sed alioseorum sic probat ut aeligdificium quod superChristum fundamentum ab eis invenerit esseconstructum non exurat atque consumat aliosautem aliter id est ut quod superaeligdificaveruntardeat damnumque inde patiantur salvi fiantautem quoniam Christum in fundamentostabiliter positum praeligcellenti charitate tenueruntSi autem salvi fient profecto et ad dexteramstabunt et cum canteris audient laquo Venitebenedicti Patris mei possidete paratum vobisregnum raquo non ad sinistram ubi illi erunt quisalvi non erunt et ideo audient laquo Discedite a me

400 Ibid 34401 1 Cor III 13

266

maledicti in ignem aeligternum raquo Nemo quippe abillo igne salvabitur quia in supplicium aeligternumibunt illi omnes ubi vermis eorum non morieturet ignis non extinguetur402 quo cruciabuntur dieac nocte in saeligcula saeligculorum

IV Post istius sane corporis mortem donecad illum veniatur qui post resurrectionemcorporum futurus est damnationis etrenumerationis ultimus dies si hoc temporisintervallo spiritus defunctorum ejusmodi ignemdicuntur perpeti quem non sentiant illi qui nonhabuerunt tales mores et amores in hujus corporisvita ut eorum ligna fœnum stipula consumatur alii vero sentiant qui ejusmodi secum aeligdificiaportaverunt sive ibi tantum sive et hic et ibi siveideo hic ut non ibi saeligcularia quamvis adamnatione venialia concremantem ignemtransitoriaelig [217] tribulationis inveniant nonredarguo quia forsitan verum est Potest quippead istam tribulationem pertinere etiam ipsa morscarnis quaelig de peccati primi perpetrationeconcepta est ut secundum cujusque aedificiumtempus quod eam sequitur ab unoquoquesentiatur Persecutiones quoque quibus Martyrescoronati sunt et quas patiuntur quicumqueChristiani probant utraque aeligdificia velut ignis etalia consumunt cum ipsis aeligdificatoribus siChristum in eis non inveniunt fundamentum aliasine ipsis si inveniunt quia licet cum damno salvi402 Isai LXVI 24 et Apoc XV 10

267

erunt ipsi alia vero non consumunt quia taliareperiunt quaelig maneant in aeligternum Erit etiam infine saeligculi tribulatio tempore Antichristi qualisnunquam antea fuit Quam multa erunt tuncaeligdificia sive aurea sive fœnea super optimumfundamentum quod est Christus Jesus ut ignisille probet utraque et de aliis gaudium de aliisinferat damnum neutros tamen perdat in quibushaec inveniet propter stabile fundamentumQuicumque autem non dico uxorem cujus etiamcommixtione carnis ad carnalem utiturvoluptatem sed ipsa quaelig ab hujusmodidelectationibus aliena sunt nomina pietatishumano more carnaliter diligendo Christoanteponit non eum habet in fundamento et ideonon per ignem salvus erit sed salvus non eritquia esse cum Salvatore non poterit qui de hac reapertissime loquens ait laquo Qui amat patrem autmatrem plus quam me non est me dignus et quiamat filium aut filiam super me non est medignus403 raquo Verum qui has necessitudines sic amatcarnaliter ut tamen eas Christo Domino nonpraeligponat malitque ipsis carere quam Christo siad hunc fuerit articulum tentationis adductus perignem salvus erit quia ex earum amissionetantum necesse est urat dolor quantum haeligseratamor [218] Porro qui patrem matrem filiosfilias secundum Christum dilexerit ut ad ejusregnum obtinendum eique cohaeligrendum illis403 Matth X 37

268

consulat vel hoc in eis diligat quod membra suntChristi absit ut ista dilectio reperiatur in lignisfœno et stipula consumenda sed prorsus aeligdificioaureo argenteo gemmeo deputabitur Quomodoautem potest eos plus amare quam Christumquos amat utique propter Christum

CAPUT XXVII

Contra eorum persuasionem qui putant sibi non obfutura peccata in quibus cum eleemosynas facerentperstiterunt

I RESTAT eis respondere qui dicunt aeligternoigne illos tantum modo arsuros qui pro peccatissuis facere dignas eleemosynas negligunt propterillud quod ait apostolus Jacobus laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam404 raquo Qui ergo fecit inquiuntquamvis non correxerit perditos mores sednefarie ac nequiter inter ipsas suas eleemosynasvixerit cum misericordia illi futurum est judiciumut aut non damnetur omnino aut post aliquodtempus a damnatione novissima liberetur Nec obaliud existimant Christum de solo dilectu atqueneglectu eleemosynarum discretionem interdexteros et sinistros esse facturum quorum aliosin regnum alios in supplicium mittat aeligternum Utautem quotidiana sibi opinentur quaelig facereomnino non cessant qualiacumque etquantacumque sint per eleemosynas dimitti posse

404 Jacob II 13

269

peccata orationem quam docuit ipse Dominus etsuffragatricem [219] sibi adhibere conantur ettestem Sicut enim nullus est inquiunt dies quo aChristianis haeligc oratio non dicatur ita nullum estquotidianum qualecumque peccatum quod perillam non dimittatur cum dicimus laquo Dimittenobis debita nostra raquo si quod sequitur facerecuremus laquo Sicut et nos dimittimus debitoribusnostris405 raquo Non enim ait Dominus inquiunt sidimiseritis peccata hominibus dimittet vobisPater vester quotidiana parva peccata vestra sed laquo Dimittet vobis inquit peccata vestra406 raquoQualiacumque ergo vel quantacumque sintetiamsi quotidie perpetrentur nec ab eis vitadiscedant in melius commutata per eleemosynamveniaelig non negataelig remitti sibi posse praeligsumunt

II Sed bene quod isti dignas pro peccatiscommonent eleemosynas esse faciendas quoniam si dicerent quales- cumque eleemosynaspro peccatis et quotidianis et magnis etquantacumque scelerum consuetudinemisericordiam posse impetrare divinam ut eaquotidiana remissio sequeretur viderent rem sedicere absurdam atque ridiculam Sic enimcogerentur fateri fieri posse ut opulentissimushomo decem nummulis diurnis in eleemosynasimpensis homicidia et adulteria et nefariaquaeligque facta redimeret Quod si absurdissimum

405 Matth VI 11406 Ibid 14

270

et insanissimum est dicere profecto si quaeligraturquaelig dignaelig sint pro peccatis eleemosynaelig dequibus etiam Christi praeligcursor ille dicebat laquo Facite ergo fructus dignos pœnitentiaelig407 raquoprocul dubio non invenientur eas facere quivitam suam usque ad mortem quotidianorumcriminum perpetratione confodiunt Primumquia in auferendis rebus alienis longe pluradiripiunt ex quibus perexigua pauperibuslargiendo Christum se ad hoc pascere existimantut licentiam malefactorum ab illo se emisse velquotidie potius emere [220] credentes securidamnabilia tanta committant Qui si pro unoscelere omnia sua distribuerint indigentibusmembris Christi nisi desisterent a talibus factishabendo charitatem quaelig non agit perperam408

aliquid eis prodesse non posset Qui ergo dignaspro suis peccatis eleemosynas facit prius easfacere incipiat a se ipso Indignum est enim ut inse non faciat qui facit in proximum cum audiatdicentem Dominum laquo Diliges proximum tuumtanquam te ipsum409 raquo Itemque audiat laquo Misereretuaelig animaelig placens Deo410 raquo Hanc eleemosynamid est ut Deo placeat non faciens animaelig suaeligquomodo dignas pro peccatis suis eleemosynasfacere dicendus est Ad hoc enim et illud

407 Id III 9408 1 Cor XIII 4409 Matth XII 39410 Eccli XXX 24

271

scriptum est laquo Qui sibi malignus est cui bonuserit411 raquo Orationes quippe adjuvant eleemosynaeligEt utique intuendum est quod legimus laquo Filipeccasti ne adjicias iterum et de praeligteritisdeprecare ut dimittantur tibi412 raquo Propter hocergo eleemosynaelig faciendaelig sunt ut cum depraeligteritis peccatis deprecamur exaudiamur nonut in eis perseverantes licentiam malefaciendi nosper eleemosynas comparare credamus

III Ideo autem Dominus ex dextriseleemosynas ab eis factas et sinistris non factas seimputaturum esse praeligdixit ut hinc ostenderetquantum valeant eleemosynaelig ad priora delendanon ad perpetua impune committenda peccataTales autem eleemosynas non dicendi suntfacere qui vitam nolunt a consuetudine scelerumin melius commutare Quia et in hoc quod ait laquo Quando uni ex minimis meis non fecistis mihinon fecistis413 raquo ostendit eos non facere etiamquando se facere existimant Si enim Christianoesurienti panem tanquam Christiano darentprofecto sibi panem justitiae quod ipse Christusest [221] non negarent quoniam Deus non cuidetur sed quo animo detur attendit Otii ergoChristum diligit in Christiano hoc animo eiporrigit eleemosynam quo accedit ad Christumnon quo vult recedere impunitus a Christo Tanto

411 Id XIV 5412 Id XXI 1413 Matth XXV 45

272

enim magis quisque deserit Christum quantomagis diligit quod improbat Christus Nam quidcuiquam prodest quod baptizatur si nonjustificatur Nonne qui dixit laquo Nisi quis renatusfuerit ex aqua et Spiritu sancto non intrabit inregnum Dei414 raquo ipse etiam dixit laquo Nisiabundaverit justitia vestra super Scribarum etPharisaeligorum non intrabitis in regnumcœlorum415 raquo Cur illud timendo multi curruntbaptizari et hoc non timendo non multi curantjustificari Sicut ergo non dicit fratri suolaquo Fatue raquo qui cum hoc dicit non ipsi fraternitatised peccato ejus infensus est alioquin reus eritgehennaelig ignis416 ita e contrario qui porrigiteleemosynam Christiano non Christiano porrigitqui non in eo diligit Christum non autem diligitChristum qui justificari recusat in Christo Etquemadmodum si quis praeligoccupatus fuerit hocdelicto ut fratri suo dicat laquo Fatue raquo id est nonejus peccatum volens auferre convicietur injusteparum est illi ad hoc redimendum eleemosynasfacere nisi etiam quod ibi sequitur remediumreconciliationis adjungat Ibi enim sequitur laquo Siergo offers munus tuum ad altare et ibirecordatus fueris quia frater tuus habet aliquidadversum te relinque ibi munus tuum ad altare etvade prius reconciliare fratri tuo et tunc veniens

414 Joan III 5415 Matth V 20416 Id V 22

273

offeres munus tuum417 raquo Ita parum esteleemosynas quantalibet facere pro quocumquescelere et in consuetudine scelerum permanere

IV Oratio vero quotidiana quam docuit ipseDominus unde et Dominica nominatur deletquidem quotidiana [222] peccata eum quotidiedicitur laquo Dimitte nobis debita nostra raquo atque idquod sequitur non solum dicitur sed etiam lit laquo Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris418 raquosed quia fiunt peccata ideo dicitur non ut ideofiant quia dicitur Per hanc enim nobis voluitSalvator ostendere quantumlibet juste in hujusvilaelig caligine atque infirmitate vivamus non nobisdeesse peccata pro quibus dimittendis debeamusorare et eis qui in nos peccant ut et nobisignoscatur ignoscere Non itaque proptereaDominus ait laquo Si dimiseritis peccata hominibusdimittet vobis et Pater vester peccata vestra419 raquo utde hac oratione confisi securi quotidiana sceleralaceremus vel potentia qua non timeremushominum leges vel astutia qua ipsos hominesfalleremus sed ut per illam disceremus nonputare nos esse sine peccatis etiamsi a criminibusessemus immunes sicut etiam legis veterissacerdotes hoc ipsum Deus de sacrificiisadmonuit quaelig jussit eos primum pro suis deindepro populi offerre peccatis Nam et ipsa verba

417 Ibid 23 24418 Matth VI 12419 Id 14

274

tanti Magistri et Domini nostri vigilanter intuendasunt Non enim ait laquo Si dimiseritis peccatahominibus et Pater vester dimittet vobisqualiacumque peccata raquo sed ait laquo Peccatavestra raquo Quotidianam quippe orationem docebatet justificatis utique Discipulis loquebatur Quidest ergo laquo Peccata vestra raquo nisi peccata sinequibus nec vos eritis qui justificati et sanctificatiestis Ubi ergo illi qui per hanc orationemoccasionem perpetrandorum quotidie scelerumquaerunt dicunt Dominum significasse etiammagna peccata quoniam non dixit laquo Dimittetvobis parva raquo sed laquo Peccata vestra raquo ibi nosconsiderantes qualibus loquebatur et audientesdictum laquo Peccata vestra raquo nihil aliud debemusexistimare quam parva quoniam talium jam nonerant magna Verumtamen nec ipsa magna [223]a quibus omnino mutatis in melius moribusrecedendum est dimittuntur orantibus nisi fiatquod ibi dicitur laquo Sicut et nos dimittimusdebitoribus nostris raquo Si enim minima peccatasine quibus non est etiam vita justorum aliter nonremittuntur quanto magis multis et magniscriminibus involuti etiamsi ea perpetrare jamdesinant nullam indulgentiam consequuntur siad remittendum aliis quod in cos quisquepeccaverit inexorabiles fuerint cum dicatDominus laquo Si autem non dimiseritis hominibusneque Pater vester dimittet vobis420 raquo Ad hoc420 Matth VI 15

275

enim valet quod etiam Jacobus apostolus aitjudicium futurum sine misericordia illi qui nonfecit misericordiam421 Venire quippe debet inmentem etiam servus ille cui debitori dominusejus relaxavit decem millia talentorum422 quaeligpostea jussit ut redderet quia ipse non misertusest conservi sui qui ei debebat centum denariosIn his ergo qui filii sunt promissionis et vasamisericordiae valet quod ait idem Apostolusconsequenter adjungens laquo Superexultat autemmisericordia judicio raquo Quoniam et illi justi quitanta sanctitate vixerunt ut alios quoque recipiantin tabernacula aeligterna quibus amici facti sunt demammona iniquitatis423 ut tales essentmisericordia liberati sunt ab eo qui justificatimpium imputans mercedem secundum gratiamnon secundum debitum In eorum quippenumero est Apostolus qui dicit laquo Misericordiam raquo consecutus sum ut fidelisessem raquo

V Illi autem qui recipiuntur a talibus intabernacula aeligterna fatendum est quod non sinthis moribus praeligditi ut eis liberandis sinesuffragio sanctorum sua possit vita suflicerc acper hoc multo amplius in eis superexultatmisericordia judicio Nec tamen ideo putandus estquisquam sceleratissimus nequaquam vita vel

421 Jacob XI 13422 Matth XVIII 23423 Luc XVI 9

276

bona vel [224] tolerabiliore mutatus recipi intabernacula aeligterna quoniam obsecutus est sanctisde mammona iniquitatis id est de pecunia veldivitiis quaelig male fuerant acquisitaelig aut etiamsiliene non tamen veris sed quas iniquitas putatesse divitias quoniam nescit quaelig sint veraeligdivitiaelig quibus illi abundant qui et alios recipiuntin aeligterna tabernacula Est itaque quidam vitaeligmodus nec tam malaelig ut his qui eam vivunt nihilprosit ad capessendum regnum cœlorum largitaseleemosynarum quibus etiam justorumsustentatur inopia et fiunt amici qui intabernacula aelig terna suscipiant nec tam bonaelig utad tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsasufficiat nisi eorum meritis quos amicos fecerintmisericordiam consequantur (Mirari autem soleoetiam apud Virgilium istam Domini reperirisententiam ubi ait laquo Facite vobis amicos demammona iniquitatis ut et ipsi recipiant vos intabernacula aeligterna424 raquo Cujus est et illa simillima laquo Qui recipit Prophetam in nomine Prophetaeligmercedem Prophetaelig accipiet et qui recipitjustum in nomine justi mercedem justiaccipiet425 raquo Nam cum Elysios campos poeta illedescriberet ubi putant habitare animas beatorumnon solum ibi posuit eos qui propriis meritis adillas sedes pervenire potuerunt sed adjecit atqueait

424 Luc XVI 19425 Matth X 41

277

Quique sui memores alios fecere merendo426

id est qui promeruerunt alios eosque suimemores promerendo fecerunt Prorsus tanquameis licerent quod frequentatur ore Christianoscum se cuique sanctorum humilis quisquecommendat et dicit laquo Memor mei esto raquo atqueut id esse possit promerendo efficit) Sed quisiste sit modus et quaelig sint ipsa peccata quaelig itaimpediunt perventionem ad regnum Dei uttamen sanctorum amicorum meritis impetrentindulgentiam difficillimum est [225] invenirepericulosissimum definire Ego certe usque adhoc tempus eum inde satagerem ad eorumindaginem pervenire non potui Et fortassispropterea latent ne studium proficiendi ad omniapeccata cavenda pigrescat Quoniam si scirenturquaelig vel qualia sint delicta pro quibus etiampermanentibus nec profectu vitae meliorisabsumptis intercessio sit inquirenda et sperandajustorum eis secura se obvolveret humanasegnities nec evolvi talibus implicamentis ulliusvirtutis expeditione curaret sed tantummodoquaeligreret aliorum meritis liberari quos amicos sibide mammona iniquitatis eleemosynarumlargitione fecisset Nunc vero dum venialisiniquitatis etiam si perseveret ignoratur modusprofecto et studium in meliora proficiendiorationi instando vigilantius adhibetur et faciendi

426 Virg AEligneid VI

278

de mammona iniquitatis sanctos amicos cura nonspernitur

VI Verum ista liberatio quaelig fit sive suisquibusque orationibus sive intercedentibussanctis id agit ut in ignem quisque non mittaturaeligternum non ut cum fuerit missus postquantumcumque tempus inde eruatur Nam et illiqui putant sic intelligendum esse- quod scriptumest afferre terram bonam uberem fructum aliamtricamini aliam sexagenum aliam centenum427 utsancti pro suorum diversitate meritorum aliitricenos homines liberent alii sexagenos aliicentenos hoc in die judicii futurum suspicarisolent non post judicium Qua opinione quidamcum videret homines impunitatem sibiperversissime pollicentes eo quod omnes istomodo ad liberationem pertinere posse videanturelegantissime respondisse perhibetur bene potiusesse vivendum ut inter eos quisque reperiaturqui pro aliis intercessuri sunt liberandis ne tampauci sint ut cito ad numerum suum [226] veltricemini vel sexagenum vel centenumunoquoque eorum perveniente mulli remaneantqui erui jam de pœnis illorum intercessione nonpossint et in eis inveniatur quisquis sibi spemfructus alieni temeritate vanissima pollicetur Haeligcme respondisse illis suffecerit qui sacrarumLitterarum quas communes habemusauctoritatem non spernunt sed eas male427 Matth XIII 8

279

intelligendo non quod illaelig loquuntur sed hocpotius putant futurum esse quod ipsi volunt Hacitaque responsione reddita librum sicutpromisimus terminamus [227]

280

LIBER XXII428

De fine debito civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitatesanctorum Astruitur fides resurrectionis corporum etexplicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturi sint incorporibus immortalibus atque spiritalibus sancti opusterminatur

CAPUT I

De conditione Angelorum et hominumI SICUT in proximo libro superiore

promisimus iste hujus totius Operis ultimusdisputationem de Civitatis Dei aeligterna beatitudinecontinebit Quaelig non propter aetatis per multasaeligcula longitudinem tamen quandocumquefiniendam aeligternitatis nomen accepit sedquemadmodum scriptum est in Evangeliolaquo Regni ejus non erit finis raquo Nec ita ut aliismoriendo decedentibus aliis succedentibusoriendo species in ea perpetuitatis appareat sicutin arbore quaelig perenni fronde vestitur eademvidetur viriditas permanere dum labentibus etcadentibus foliis subinde alia quaelig nascunturfaciem conservant opacitatis sed omnes in eacives immortales erunt adipiscentibus ethominibus quod nunquam sancti Angeliperdiderunt Faciet hoc Deus omnipotentissimusejus conditor Promisit enim nec mentiri potest

428 Scriptus circiter initium anni 427

281

et quibus fidem hinc quoque faceret multa sua etnon promissa et promissa jam fecit [228]

II Ipse est enim qui in principio condiditmundum plenum bonis omnibus visibilibusatque intelligibilibus rebus in quo nihil meliusinstituit quam spiritus quibus intelligentiam deditet suaelig contemplationis habiles capacesque suipraeligstitit atque una societate devinxit quamsanctam et supernam dicimus Civitatem in quares qua sustententur beatique sint Deus ipse illisest tanquam vita victusque communis Quiliberum arbitrium eidem intellectuali naturaeligtribuit tale ut si vellet desereret Deumbeatitudinem scilicet suam continuo miseriasecutura Qui cum praeligsciret Angelos quosdamper elationem qua ipsi sibi ad beatam vitamsufficere vellent tanti boni desertores futurosnon eis ademit hanc potestatem potentius etmelius esse judicans etiam de malis bene facerequam mala esse non sinere Quaelig omnino nullaessent nisi natura mutabilis quamvis bona et asummo Deo atque incommutabili bono qui bonaomnia condidit instituta peccando ea sibi ipsafecisset Quo etiam peccato suo teste convinciturbonam conditam se esse naturam Nisi enimmagnum et ipsa licet non aeligquale Conditoribonum esset profecto desertio Dei tanquamluminis sui malum ejus esse non posset Namsicut caeligcitas oculi vitium est et idem ipsumindicat ad lumen videndum oculum esse creatum

282

ac per hoc etiam ipso vitio suo excellentiusostenditur caeligteris membris membrum capaxluminis (non enim alia causa esset vitium ejuscarere lumine ) ita natura quaelig fruebatur Deooptimam se institutam docet etiam ipso vitio quoideo misera est quia non fruitur Deo qui casumAngelorum voluntarium justissima pœnasempiterna infelicitatis obstrinxit atque in eosummo bono permanentibus caeligteris ut de suasine fine permansione certi essent tanquam ipsiuspraeligmium permansionis dedit Qui fecit hominemipsum etiam rectum cum eodem libero [229]arbitrio terrenum quidem animal sed cœlodignum si suo cohaeligreret auctori miseriasimiliter si eum desereret secutura qualis naturaelighujusmodi conveniret Quem similiter cumpraeligvaricatione legis Dei per Dei desertionempeccatorum esse praeligsciret nec illi ademit liberiarbitrii potestatem simul praeligvidens quid boni demalo esset ipse facturus qui de mortali progeniemerito justeque damnata tantum populum gratiasua colligit ut inde suppleat et instauret pariemquaelig lapsa est Angelorum ac sic illa dilecta etsuperna Civitas non fraudetur suorum numerocivium quin etiam fortassis et uberiore laeligtetur

CAPUT II

De aeligterna Dei et incommutabili voluntateI MULTA enim fiunt a malis quidem contra

voluntatem Dei sed tantaelig est ille sapientiaelig

283

tantaeligque virtutis ut in eos exitus sive fines quosbonos et justos ipse praeligscivit tendant omniaquaelig voluntati ejus videntur adversa Ac per hoccum Deus mutare dicitur voluntatem ut quibuslenis erat verbi gratia reddatur iratus illi potiusquam ipse mutantur et eum quodam modomutatum in his quaelig patiuntur inveniunt sicutmutatur sol oculis sauciatis et asper quodammodo ex miti et ex delectabili molestus efficiturcum ipse apud se ipsum maneat idem qui fuitDicitur etiam voluntas Dei quam facit incordibus obedientium mandatis ejus de qua dicitApostolus laquo Deus est enim qui operatur in vobiset velle429 raquo Sicut [230] justitia Dei non solum quaipse justus est dicitur sed illa etiam quam inhomine qui ab illo justificatur facit sic et lexejus vocatur quaelig potius est hominum sed abipso data Nam utique homines erant quibus aitJesus laquo In lege vestra scriptum est430 raquo cum alioloco legamus laquo Lex Dei ejus in corde ipsius431 raquoSecundum hanc voluntatem quam Deus operaturin hominibus etiam velle dicitur quod ipse nonvult sed suos id volentes facit sicut diciturcognovisse quod ut cognosceretur fecit a quibusignorabatur Neque enim dicente Apostololaquo Nunc raquo autem cognoscentes Deum imo cogniti

429 Philip II 13430 Joan VIII 17431 Psal XXXVI 31 et Isai LI 6

284

a Deo432 raquo fas est ut credamus quod eos tunccognoverit Deus praeligcognitos ante constitutionemmundi sed tunc cognovisse dictus est quod tuncut cognosceretur effecit433 De his locutionummodis jam et in superioribus libris meminidisputatum Secundum hanc ergo voluntatemqua Deum velle dicimus quod alios efficit velle aquibus futura nesciuntur multa vult nec facit

II Multa enim volunt fieri sancti ejus ab illoinspirata sancta voluntate nec fiunt sicut orantpro quibusdam pie sancteque et quod orant nonfacit cum ipse in eis hanc orandi voluntatemsancto Spiritu suo fecerit Ac per hoc quandosecundum Deum volunt et orant sancti utquisque sit salvus possumus illo modo locutionisdicere laquo Vult Deus et non facit raquo ut ipsumdicamus velle qui ut velint isti facit Secundumillam vero voluntatem suam quaelig cum ejuspraeligscientia sempiterna est profecto in cœlo et interra omnia quaeligcumque voluit434 non solumpraeligterita vel praeligsentia sed etiam futura jam fecitVerum ante quam veniat tempus quo voluit utfieret quod ante tempora universa praeligscivit atquedisposuit dicimus laquo Fiet [231] quando Deusvoluerit raquo Si autem non solum tempus quofuturum est verumetiam utrum futurum sitignoramus dicimus laquo Fiet si Deus voluerit raquo

432 Gal IV 9433 1 Petr I 20434 Psal CXIII (alias CXIV II) 3

285

non quia Deus novam voluntatem quam nonhabuit tunc habebit sed quia id quod exaeligternitate in ejus immutabili praeligparatum estvoluntate tunc erit

CAPUT III

De promissione aeligternaelig beatitudinis sanctorum etperpetuis suppliciis impiorum

QUAPROPTER ut caeligtera tam multapraeligteream sicut nunc in Christo videmus impleriquod promisit Abrahaelig dicens laquo In semine tuobenedicentur omnes gentes435 raquo ita quod eidemsemini ejus promisit implebitur ubi ait perProphetam laquo Resurgent qui erant inmonumentis436 raquo Et quod ait laquo Erit cadumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum raquo sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populum meumlaeligtitiam et exultabo in Jerusalem et laeligtabor inpopulo meo et ultra non audietur in ea voxfletus437 raquo Et per alium Prophetam quodpraelignuntiavit dicens eidem Prophetaelig laquo Intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro et multidormientium in terraelig pulvere438 raquo sive ut quidam

435 Gen XXII 8436 Isai XXVI 19437 Id LXV 17-19438 Dan XII 1 2

286

interpretati sunt laquo Aggere exurgent hi in vitamaeligternam et hi in opprobrium et confusionemaeligternam439 raquo Et alio loco [232] per eumdemProphetam laquo Accipient regnum sancti Altissimiet obtinebunt illud usque in saeligculum et usque insaeligculum saeligculorum440 raquo Et paulo post laquo Regnum inquit ejus regnum sempiternum441 raquoEt alia quaelig ad hoc pertinentia in libro vicesimoposui sive quaelig non posui et tamen in eisdemlitteris scripta sunt venient et haeligc sicut et istavenerunt quaelig increduli non putabant esseventura Idem quippe Deus utraque promisitutraque ventura esse praeligdixit quemperhorrescunt numina Paganorum teste etiamPorphyrio nobilissimo philosopho Paganorum

CAPUT IV

Contra sapientes mundi qui putant terrenahominum corpora ad cœleste habitaculum non possetransferri

SED videlicet homines docti atque sapientescontra vim tantaelig auctoritatis quaelig omnia generahominum sicut tanto ante praeligdixit in hoccredendum sperandumque convertit acute sibiargumentari videntur adversus corporumresurrectionem et dicere quod in tertio derepublica libro a Cicerone commemoratum est

439 Ibid440 Daniel VII 18441 Ibid 27

287

Nam cum Herculem et Romulum ex hominibusdeos esse factos asseveraret quorum noncorpora inquit sunt in cœlum elata neque enimnatura pateretur ut id quod esset e terra nisi interra maneret Haeligc est magna ratio sapientiumquorum laquo Dominus novit cogitationes quoniamvanaelig sunt442 raquo Si enim animaelig tantummodoessemus id est sine ullo corpore [233] spiritus etin cœlo habitantes terrena animalia nesciremusnobisque futurum esse diceretur ut terreniscorporibus animandis quodam vinculo mirabilinecteremur nonne multo fortius argumentaremurid credere recusantes et diceremus naturam nonpati ut res incorporea ligamento corporeovinciretur Et tamen plena est terra vegetantibusanimis haeligc membra terrena miro sibi modoconnexa et implicita Cur ergo eodem volenteDeo qui fecit hoc animal non poterit terrenumcorpus in cœleste corpus attolli si animus omniac per hoc etiam cœlesti corpore praeligstabiliorterreno corpori potuit illigari An terrenaparticula tam exigua potuit aliquid cœlesti corporemelius apud se tenere ut sensum haberet et vitamet eam sentientem atque viventem dedignabiturcœlum suscipere aut susceptam non poteritsustinere cum de re sentiat et vivat ista meliorequam est corpus omne cœleste Sed ideo nuncnon fit quia nondum est tempus quo id fierivoluit qui hoc quod videndo jam viluit multo442 Psal XCIII 11

288

mirabilius quam illud quod ab istis non crediturfecit Cur enim non vehementius admiramurincorporeos animos cœlesti corpore potioresterrenis illigari corporibus quam corpora licetterrena sedibus quamvis cœlestibus tamencorporeis sublimari nisi quia hoc videreconsuevimus et hoc sumus illud vero nondumsumus nec aliquando adhuc vidimus Namprofecto sobria ratione consulta mirabilioris essedivini operis reperitur incorporalibus corporaliaquodam modo attexere quam licet diversa quiailla cœlestia ista terrestria tamen corpora etcorpora copulare [234]

CAPUT V

De resurrectione carnis quam quidam mundocredente non credunt

SED hoc incredibile fuerit aliquando eccejam credidit mundus sublatum terrenum Christicorpus in cœlum resurrectionem carnis etascensionem in supernas sedes paucissimisremanentibus atque stupentibus vel doctis velindoctis jam crediderunt et docti et indocti Sirem credibilem crediderunt videant quam sintstolidi qui non credunt si autem res incredibiliscredita est etiam hoc utique incredibile est siccreditum esse quod incredibile est Haeligc igiturduo incredibilia resurrectionem scilicet nostricorporis in aeligternum et rem tam incredibilemmundum esse crediturum idem Deus antequam

289

vel unum horum fieret443 ambo futura essepraeligdixit Unum duorum incredibilium jamfactum videmus ut quod erat incredibile crederetmundus cur id quod reliquum est desperatur utetiam hoc veniat quod incredibile crediditmundus sicut jam venit quod similiter incredibilefuit ut rem tam incredibilem crederet mundusquandoquidem hoc utrumque incredibile quorumvidemus unum alterum credimus in eisdemlitteris praeligdictum sit per quas credidit mundus Et ipse modus quo mundus credidit siconsideretur incredibilior invenitur Ineruditosliberalibus disciplinis et omnino quantum adistorum doctrinas attinet impolitos non peritosgrammatica non armatos dialectica non rhetoricainflatos piscatores [235] Christus cum retibusfidei ad mare hujus saeligculi paucissimos misitatque ita et ex omni genere tam multos pisces ettanto mirabiliores quanto rariores etiam ipsosphilosophos cepit Duobus illis incredibilibus siplacet imo quia placere debet addamus hoctertium Jam ergo tria sunt incredibilia quaelig tamenfacta sunt Incredibile est Christum resurrexisse incarne et in cœlum ascendisse cum carne incredibile est mundum rem tam incredibilemcredidisse incredibile est homines ignobilesinfimos paucissimos imperitos rem tamincredibilem tam efficaciter mundo et in illoetiam doctis persuadere potuisse Horum trium443 Matth XXVI 13

290

incredibilium primum nolunt isti cum quibusagimus credere secundum coguntur et cernere quod non inveniunt unde sit factum si noncredunt tertium Resurrectio certe Christi et incœlum cum carne in qua resurrexit ascensio totojam mundo praeligdicatur et creditur si credibilisnon est unde toto terrarum orbe jam credita est Si multi nobiles sublimes docti eam se vidissedixerunt et quod viderunt diffamare curarunt eismundum credidisse non mirum est sed istosadhuc credere nolle perdurum est si autem utverum est paucis obscuris minimis indoctiseam se vidisse dicentibus et scribentibus crediditmundus cur pauci obstinatissimi quiremanserunt ipsi mundo jam credenti adhucusque non credunt Qui propterea numeroexiguo ignobilium infimorum imperitorumhominum credidit quia in tam contemptibilibustestibus multo mirabilius divinitas se ipsapersuasit Eloquia namque persuadentium quaeligdicebant mira fuerunt facta non verba Qui enimChristum in carne resurrexisse et cum illa incœlum ascendisse non viderant id se vidissenarrantibus non loquentibus tantum sed etiammirifica facientibus signa credebant Hominesquippe quos unius vel ut multum duarum [236]linguarum fuisse noverant repente linguisomnium gentium loquentes mirabiliter audiebantClaudum ab uberibus matris ad eorum verbum inChristi nomine post quadraginta annos

291

incolumem constitisse sudaria de corporibuseorum ablata sanandis profuisse languentibus444 in via qua fuerant transituri positos in ordineinnumerabiles morbis variis laborantes utambulantium super eos umbra transiret continuosalutem solere recipere et alia multa stupenda inChristi nomine per eos facta postremo etiammortuos resurrexisse cernebant Quaelig si utleguntur gesta esse concedunt ecce totincredibilia tribus illis incredibilibus addimus etut credatur unum incredibile quod de carnisresurrectione atque in cœlum ascensione diciturmultorum incredibilium testimonia tantacongerimus et nondum ad credendum horrendaduritia incredulos flectimus Si vero perApostolos Christi ut eis credereturresurrectionem atque ascensionem praeligdicantibusChristi etiam ista miracula facta esse non credunthoc nobis unum grande miraculum sufficit quodeam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit

CAPUT VI

Quod Roma conditorem suum Romulum diligendodeum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit

I RECOLAMUS etiam hoc loco illud quod deRomuli credita divinitate Tullius admiratur Verbaejus ut scripta sunt inseram laquo Magis est inquitin Romulo [237] admirandum quod caeligteri qui dii

444 Act II III et IV

292

ex hominibus facti esse dicuntur minus eruditishominum saeligculis fuerunt ut fingendi proclivioresset ratio cum imperiti facile ad credendumimpellerentur Romuli autem aeligtatem minus hisii

sexcentis annis jam inveteratis litteris atquedoctrinis omnique illo antiquo ex incultahominum vita errore sublato fuisse cernimus Etpaulo post de eodem Romulo ita loquitur quodad hunc pertinet sensum laquo Ex quo intelligipotest inquit permultis annis ante Homerumfuisse quam Romulum ut jam doctis hominibusac temporibus ipsis eruditis ad lingendum vixquidquam esset loci Antiquitas enim recepitfabulas fictas etiam nonnunquam incondite raquoHaeligc retas autem jam exculta praeligsertim eludensomne quod fieri non potest respuit Unus enumero doctissimorum hominum idemqueeloquentissimus omnium M Tullius Ciceropropterea dicit divinitatem Romuli mirabilitercreditam quod erudita jam tempora fuerunt quaeligfalsitatem non reciperent fabularum Quis autemRomulum deum nisi Roma credidit atque idparva et incipiens Tum deinde posteris servarefuerat necesse quod acceperant a majoribus utcum ista superstitione in lacte quodam modomatris ebibita cresceret civitas atque ad tammagnum perveniret imperium ut ex ejus fastigiovelut ex altiore quodam loco alias quoque gentesquibus dominaretur hac sua opinioneperfunderet ut non quidem crederent sed tamen

293

dicerent deum Romulum ne civitatem cuiserviebant de conditore ejus offenderent alitereum nominando quam Roma quaelig id non amorequidem hujus erroris sed tamen amoris errorecrediderat Christus autem quanquam sit cœlestiset sempiternae conditor Civitatis non tamen eumquoniam ab illo condita est Deum credidit sedideo potius est condenda quia credidit Romaconditorem suum jam constructa et [238] dedicatatanquam deum coluit in templo haeligc autemJerusalem conditorem suum Deum Christum utconstrui posset et dedicari posuit in fideifundamento Ilia illum amando esse deumcredidit ista istum Deum esse credendo amavitSicut ergo praeligcessit unde amaret illa et de amatojam libenter etiam falsum bonum crederet itapraeligcessit unde ista crederet ut recta fide nontemere quod falsum sed quod verum erat amaretExceptis enim tot et tantis miraculis quaeligpersuaserunt Deum esse Christum prophetiaeligquoque divinaelig fide dignissimae praeligcesseruntquaelig in illo non sicut apatribus adhuc credunturimplendaelig sed jam demonstrantur impletaelig DeRomulo autem quia condidit Romam in eaqueregnavit auditur legiturve quod factum est nonquod ante fuerat prophetatum sed quod sitreceptus in deos creditum tenent litteraelig nonfactum docent Nullis quippe rerum mirabiliumsignis id ei vere provenisse monstratur Lupaquippe illa nutrix quod videtur quasi magnum

294

extitisse portentum quale aut quantum est addemonstrandum deum Certe enim etsi nonmeretrix lupa fuit illa sed bestia cum communefuerit ambobus frater tamen ejus non habeturdeus Quis autem prohibitus est aut Romulumaut Herculem aut alios tales homines deos dicereet mori maluit quam non dicere Aut vero aliquagentium coleret inter deos suos Romulum nisiRomani nominis metus cogeret Quis porronumeret quam multi quantalibet saeligvitiacredulitatis occidi quam Christum Deum negaremaluerunt Proinde metus quamlibet levisindignationis quaelig ab animis Romanorum si nonfieret posse putabatur existere compellebataliquas civitates positas sub jure romano tanquamdeum colere Romulum a Christo autem Deonon solum colendo verumetiam confitendotantam per orbem terraelig Martyrum multitudinemmetus revocare non potuit non [239] levisoffensionis animorum sed immensarumvariarumque pœnarum et ipsius mortis quaelig pluscaeligteris formidatur Neque tunc Civitas Christiquamvis adhuc peregrinaretur in terris et haberettamen magnorum agmina populorum adversusimpios persecutores suos pro temporali salutepugnavit sed potius ut obtineret aeligternam nonrepugnavit Ligabantur includebanturcaeligdebantur torquebantur urebantur laniabanturtrucidabantur et multiplicabantur Non erat eis

295

pro salute pugnare nisi salutem pro Salvatorecontemnere

II Scio in libro Ciceronis tertio nisi fallor deRepublica disputari nullum bellum suscipi acivitate optima nisi aut pro fide aut pro saluteQuid autem dicat pro salute vel intelligi quamsalutem velit alio loco demonstrant sed hispœnis inquit quas etiam stultissimi sentiuntegestate exilio vinculis verberibus elabuntursaeligpe privati oblata mortis celeritate Civitatibusautem mors ipsa pœna est quaelig videtur a pœnasingulos vindicare Debet enim constituta sic essecivitas ut aeligterna sit Itaque nullus interitus estreipublicaelig naturalis ut hominis in quo mors nonmodo necessaria est verumetiam optandapersaeligpe Civitas autem cum tollitur deleturextingui- tur simile est quodam modo (ut magnisparva conferamus) ac si omnis hic mundusintereat et concidat raquo Hoc ideo dixit Cicero quiamundum non interiturum cum Platonicis sentitConstat ergo eum pro ea salute bellum voluissesuscipi a civitate qua fit ut maneat hic civitassicut dicit aeligterna quamvis morientibus etnascentibus singulis sicut perennis est opacitasoleaelig vel lauri atque hujusmodi caeligterarumarborum singulorum lapsu ortuque foliorumMors quippe ut dicit non hominum singulorumsed universaelig pœna est civitatis quaelig a pœnaplerumque singulos [240] vindicat Unde merito

296

quaeligritur utrum recte fecerint445 Saguntiniquando universam suam civitatem interiremaluerunt quam fidem frangere qua cum ipsaromana republica tenebantur in quo suo factolaudantur ab hominibus terrenaelig reipublicaeligcivibus Sed quomodo huic disputationi possentobedi re non video ubi dicitur nullumsuscipiendum esse bellum nisi aut pro fide autpro salute nec dicitur si in unum simulpericulum ita duo ista concurrerint ut tenerialterum sine alterius amissione non possit quidsit potius eligendum Profecto enim Saguntini sisalutem eligerent fides eis fuerat deserenda sifides tenenda amittenda utique salus sicut etfactum est Salus autem Civitatis Dei talis est utcum fide ac per fidem teneri vel potius acquiripossit fide autem perdita ad eam quisque venirenon possit Quaelig cogitatio firmissimi acpatientissimi cordis tot ac tantos Martyres fecitqualem ne unum quidem habuit vel haberepotuit quando est deus creditus Romulus

CAPUT VII

Quod ut mundus in Christum crederet virtutis fueritdivinaelig non persuasionis humanaelig

SED valde ridiculum est de Romuli falsadivinitate cum de Christo loquimur facerementionem Verumtamen cum sexcentis fermeannis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa

445 Vide supra lib III c 20

297

aeligtas jam fuisse doctrinis dicatur exculta ut quodfieri non potest omne respueret quanto magispost sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis[241] maximeque postea sub Augusto atqueTiberio eruditioribus utique temporibusresurrectionem carnis Christi atque in cœlumascensionem tanquam id quod fieri non potestmens humana ferre non posset eludensque abauribus cordibusque respueret nisi eam fieripotuisse atque factam esse Divinitas ipsiusveritatis vel veritas Divinitatis et contestandamiraculorum signa monstrarent ut terrentibus etcontradicentibus tam mullis tamque magnispersecutionibus praeligcedens in Christo deinde adnovum saeligculum in caeligteris secutura resurrectioatque immortalitas carnis et fidelissimecrederetur et praeligdicaretur intrepide et perorbem terraelig pullulatura fœcundius cumMartyrum sanguine sereretur Legebantur enimpraeligconia praeligcedenda Prophetarum concurrebantostenta virtutum et persuadebatur veritas novaconsuetudini non contraria rationi donec orbisterraelig qui persequebatur furore sequeretur fide

CAPUT VIII

De miraculis quaelig ut mundus in Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt

CUR inquiunt nunc illa miracula quaeligpraeligdicatis facta esse non fiunt Possem quidemdicere necessaria fuisse prius quam crederet

298

mundus ad hoc ut crederet mundus Quisquisadhuc prodigia ut credat inquirit magnum estipse prodigium qui mundo credente non creditVerum hoc ideo dicunt ut nec tunc illa miraculafacta fuisse credantur Unde ergo tanta fideChristus usquequaque cantatur in cœlum cumcarne sublatus Unde [242] temporibus eruditiset omne quod fieri non potest respuentibus sineullis miraculis nimium mirabiliter incredibiliacredidit mundus An forte credibilia fuisse etideo credita esse dicturi sunt Cur ergo ipsi noncredunt Brevis est igitur nostra complexio laquo Aut incredibilis rei quaelig non videbatur aliaincredibilia quaelig tamen fiebant et videbanturfecerunt fidem aut certe res ita credibilis utnullis quibus persuaderetur miraculis indigeretistorum nimiam redarguit infidelitatem raquo Hoc adrefellendos vanissimos dixerim Nam facta essemulta miracula quaelig attestarentur illi uni grandisalubrique miraculo quo Christus in cœlum cumcarne in qua resurrexit ascendit negare nonpossumus In eisdem quippe veracissimis libriscuncta conscripta sunt et quaelig facta sunt etpropter quod credendum facta sunt Haeligc utfidem facerent innotuerunt haeligc per fidemquam fecerunt multo clarius innotescuntLeguntur quippe in populis ut credantur nec inpopulis tamen nisi credita legerentur Nam etiamnunc fiunt miracula in ejus nomine sive persacramenta ejus sive per orationes vel memorias

299

sanctorum ejus sed non eadem claritateillustrantur ut tanta quanta illa gloria diffamenturCanon quippe sacrarum Litterarum quemdefinitum esse oportebat illa facit ubique recitariet memoriae cunctorum inhaerere populorum haeligc autem ubicumque fiunt ibi sciuntur vix atota ipsa civitate vel quocumque commanentiumloco Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciuntignorantibus caeligteris maxime si magna sit civitas et quando alibi aliisque narrantur non tanta eacommendat auctoritas ut sine difficultate veldubitatione credantur quamvis Christianisfidelibus a fidelibus indicentur

II Miraculum quod Mediolani factum estcum illic essemus quando illuminatus est caeligcusad multorum [243] notitiam potuit pervenire quiaet grandis est civitas et ibi erat tunc imperator etimmenso populo teste res gesta est concurrentead corpora martyrum Protasii et Gervasii quaeligcum laterent et penitus nescirentur episcopoAmbrosio per somnium revelata reperta sunt446 Ubi caeligcus ille depulsis veteribus tenebris diemvidit

III Apud Carthaginem autem quis novitpraeligter admodum paucissimos salutem quaelig factaest Innocentio Exadvocato vicariaelig praeligfecturaeligubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris Venientes enim de transmarinis me et fratremmeum Alypium nondum quidem clericos sed446 Vide lib IX Confess c 7

300

jam Deo servientes ut erat cum tota domo suareligiosissimus ipse susceperat et apud eum tunchabitabamus Curabatur a medicis fistulas quasnumerosas atque perplexas habuit in posterioreatque ima corporis parte jam secuerant ei et artissuaelig caeligtera medicamentis agebant Passus autemfuerat in sectione illa et diuturnos et acerbosdolores Sed unus inter multos sinus fefelleratmedicos atque ita latuerat ut eum non tangerentquem ferro aperire debuerant Denique sanatisomnibus quaelig aperta curabant iste remanseratsolus cui frustra impendebatur labor Quas morasille suspectas habens multumque formidans neiterum secaretur quod ei praeligdixerat alius medicusdomesticus ejus quem non admiserant illi utsaltem videret cum primum sectus est quomodoid facerent iratusque illum domo abjeceratvixque receperat erupit atque ait laquo Iterum mesecturi estis Ad illius quem noluistis essepraeligsentem verba venturus sum raquo Irridere illimedicum imperitum metumque hominis bonisverbis promissionibusque lenire Praeligterierunt etalii dies plurimi nihilque proficiebat omne quodfiebat Me dici tamen in sua pollicitationepersistebant non se [244] illum sinum ferro sedmedicamentis esse clausuros Adhibuerunt etalium grandaeligvum jam medicum satisque in illaarte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammoniumqui loco inspecto idem quod illi ex eorumdiligentia peritiaque promisit Cujus ille factus

301

auctoritate securus domestico suo medico quifuturam praeligdixerat aliam sectionem facetahilaritate vehit jam salvus illusit Quid plura Postea tot dies inaniter consumpti transieruntutfessi atque confusi faterentur eum nisi ferro nullomodo posse sanari Expavit expalluit nimiotimore turbatus atque ubi se collegit fariquepotuit abire illos jussit et ad se amplius nonaccedere nec aliud occurrit fatigato lacrymis etilla jam necessitate constricto nisi ut adhiberetAlexandrinum quemdam qui tunc chirurgusmirabilis habebatur ut ipse faceret quod ab illisfieri nolebat Eratus Sed postea quam venit illelaboremque illorum in cicatricibus sicut artifexvidit boni viri functus officio persuasit homini utilli potius qui in eo tantum laboraverant quantumipse inspiciens mirabatur curationis suaelig finefruerentur adjiciens quod revera nisi sectus essetsalvus esse non posset sed valde abhorrere a suismoribus ut hominibus quorum artificiosissimamoperam industriam diligentiam admirans incicatricibus ejus videret propter exiguum quodremansit palmam tanti laboris auferret Redditisunt animo ejus et placuit ut eodem Alexandrinoassistente ipsi sinum illum ferro qui jamconsensu omnium aliter insanabilis putabaturaperirent Quaelig res dilata est in consequentemdiem Sed cum abiissent illi ex mœrore nimiodomini tantus est in domo illa exortus dolor uttanquam funeris planctus vix comprimeretur a

302

nobis Visitabant eum quotidie sancti viriepiscopus tunc Uzalensis beataelig memoriaeligSaturninus et presbyter Gelosus ac diaconiCarthaginensis Ecclesiae in quibus erat [245] etex quibus solus est nunc in rebus humanis jamepiscopus cum honore a nobis debitonominandus Aurelius cum quo recordantesmirabilia opera Dei de hac re saeligpe collocutisumus cumque valde meminisse quodcommemoramus invenimus Qui cum eum sicutsolebant vespere visitarent rogavit eosmiserabilibus lacrymis ut mane dignarentur essepraeligsentes suo funeri potius quam dolori Tantusenim eum metus ex prioribus invaserat pœnis utse inter medicorum manus non dubitaret essemoriturum Consolati sunt eum illi et hortati utin Deo fideret ejusque voluntatem viriliter ferretInde ad orationem ingressi sumus ubi nobis exmore genua figentibus atque incumbentibusterraelig ille se ita projecit tanquam fuisset aliquoimpellente graviter prostratus et cœpit orare quibus modis quo affectu quo motu animi quofluvio lacrymarum quibus gemitibus atquesingultibus succutientibus omnia membra ejus etpene intercludentibus spiritum quis ullis explicetverbis Utrum orarent alii nec in haeligc eorumaverteretur intentio nesciebam Ego tamenprorsus orare non poteram hoc tantummodobreviter in corde meo dixi laquo Domine quastuorum preces exaudis si has non exaudis raquo

303

Nihil enim mihi videbatur addi jam posse nisi utexpiraret orando Surreximus et accepta abepiscopo benedictione discessimus rogante illo utmane adessent illis ut aeligquo animo essethortantibus Illuxit dies qui metuebatur aderantservi Dei sicut se affuturos esse promiserant ingressi sunt medici parantur omnia quaelig hora illaposcebat tremenda ferramenta proferunturattonitis suspensisque omnibus Eis autemquorum erat major auctoritas defectum animiejus consolando erigentibus ad manus secturimembra in lectulo componuntur solvuntur nodiligamentorum nudatur locus inspicit medicus etsecandum illum sinum armatus [246] atqueintentus inquirit Scrutatur oculis digitisquecontrectat tentat denique modis omnibus invenit firmissimam cicatricem Jam illa laeligtitia etlaus atque gratiarum actio misericordi etomnipotenti Deo quaelig fusa est ore omniumlacrymantibus gaudiis non est committenda meisverbis cogitetur potius quam dicatur

IV In eadem Carthagine Innocentiareligiosissima fœmina de primariis ipsius civitatisin mamilla cancrum habebat rem sicut medicidicunt nullis medicamentis sanabilem Aut ergopraeligcidi solet et a corpore separari membrum ubinascitur aut ut aliquanto homo diutius vivattamen inde morte quamlibet tardius affuturasecundum Hippocratis ut ferunt sententiamomnis est omittenda curatio Hoc illa a perito

304

medico et suaelig domui familiarissimo acceperat etad solum Deum se orando converteratAdmonetur in somnis appropinquante Pascha utin parte fœminarum observanti ad baptisteriumquaeligcumque illi baptizata primitus occurrissetsignaret ei locum signo Christi fecit etconfestim sanitas consecuta est Medicus sanequi ei dixerat ut nihil curationis adhiberet si paulodiutius vellet vivere cum inspexisset eam posteaet sanissimam comperisset quam prius habereillud malum tali inspectione cognoverat quaeligsivitab ea vehementer quid adhibuisset cupiensquantum intelligi datur nosse medicamentumquo Hippocratis definitio vinceretur Cumque abea quid factum esset audisset voce velutcontemnentis et vultu ita ut illa metueret nealiquod contumeliosum verbum proferret inChristum religiosa urbanitate respondisse fertur laquo Putabam inquit magnum aliquid te mihi fuissedicturam raquo Atque illa jam exhorrescente moxaddidit laquo Quid grande fecit Christus sanarecancrum qui quatriduanum mortuumsuscitavit447 raquo [247] Hoc cum audissem etvehementer stomacharer in illa civitate atque inilla persona non utique obscura factum tamingens miraculum sic latere hinc eam etadmonendam et pene objurgandam putavi Quaeligcum milii respondisset non se inde tacuissequaeligsivi ab eis quas forte tunc matronas447 Joan XI

305

amicissimas secum habebat utrum hoc anteascissent Responderunt se omnino nescisse Ecceinquam quomodo non taces ut nec istaelig audiantquaelig tibi tanta familiaritate junguntur Et quiabreviter ab ea quaesiveram feci ut illisaudientibus multumque mirantibus etglorificantibus Deum totum ex ordinequemadmodum gestum fuerit indicaret

V Medicum quemdam podagrum in eademurbe qui cum dedisset nomen ad baptismum etpridie quam baptizaretur in somnis a pueris nigriscirratis quos intelligebat daeligmones baptizarieodem anno prohibitus fuisset eisque nonobtemperans etiam conculcantibus pedes ejus indolorem acerrimum qualem nunquam expertusest isset magisque eos vincens lavacroregenerationis ut voverat ablui non distulisset inbaptismate ipso non solum dolore quo ultrasolitum cruciabatur verumetiam podagracaruisse nec amplius cum diu postea vixissetpedes doluisse quis novit Nos tamen novimuset paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire

VI Ex mimo quidam Curubitanus nonsolum a paralysi verumetiam ab informi ponderegenitalium cum baptizaretur salvus effectus est et liberatus utraque molestia tanquam mali nihilhabuisset in corpore de fonte regenerationisascendit Quis hoc praeligter Curubim novit etpraeligter rarissimos aliquos qui hoc ubicumqueaudire potuerunt Nos autem cum hoc

306

comperissemus jubente sancto episcopo Aurelioetiam ut veniret Carthaginem fecimus quamvis atalibus prius audierimus de quorum fide dubitarenon possemus [248]

VII Vir Tribunitius Hesperius apud nos esthabet in territorio Fussalensi fundum Zubediappellatum ubi eum afflictione animalium etservorum suorum domum suam spirituummalignorum vim noxiam perpeti comperissetrogavit nostros me absente presbyteros utaliquis eorum illo pergeret cujus orationibuscederent Perrexit unus obtulit ibi sacrificiumcorporis Christi orans quantum potuit utcessaret illa vexatio Deo protinus miserantecessavit Acceperat autem ab amico suo terramsanctam de Jerosolymis allatam ubi sepultusChristus die tertio resurrexit eamquesuspenderat in cubiculo suo ne quid mali etiamipse pateretur At ubi domus ejus ab illainfestatione purgata est quid de illa terra fieretcogitabat quam diutius in cubiculo suoreverentiaelig causa habere nolebat Forte accidit utego et collega tunc meus episcopus Synitensisecclesiaelig Maximinus in proximo essemus utveniremus rogavit et venimus Cumque nobisomnia retulisset etiam hoc petivit ut infodereturalicubi atque ibi orationum locus fieret ubi etiampossent Christiani ad celebranda quaelig Dei suntcongregari Non restitimus factum est Erat ibijuvenis paralyticus rusticanus hoc audito petivit

307

a parentibus suis utilium ad cum locum sanctumnon cunctanter afferrent Quo cum fuisset allatusoravit atque inde continuo pedibus suis salvusabscessit

VIII Victoriana dicitur villa ab Hipponeregio minus triginta millibus abest MemoriaMartyrum ibi est Mediolanensium Protasii etGervasii Portatus est eo quidam adolescens quicum die medio tempore aeligstatis equum ablueret influminis gurgite daeligmonem incurrit Ibi cumjaceret vel morti proximus vel simillimus mortuoad vespertinos illuc hymnos et orationes cumancillis suis et quibusdam sanctimonialibus exmore domina possessionis [249] intravit atqueliymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasipercussus excussus est et cum terribili fremitualtare apprehensum movere non audens sive nonvalens tanquam eo fuerit alligatus aut affixustenebat et cum grandi ejulatu parci sibi rogansconfitebatur ubi adolescentem et quando etquomodo invaserit Postremo se exiturum essedenuntians membra ejus singula nominabat quaeligse amputaturum exiens minabatur atque interhaeligc verba discessit ab homine Sed oculus ejus inmaxillam fusus tenui venula ab interiore quasiradice pendebat totumque ejus medium quodnigellum fuerat albicaverat Quo viso qui aderant(concurrerant autem etiam alii vocibus ejus accitiet se omnes in orationem pro illo straverant)quamvis eum sana mente stare gauderent rursus

308

tamen propter oculum ejus contristati medicumquaeligrendum esse dicebant Ibi maritus sororisejus qui eum illo detulerat laquo Potens est inquitDeus sanctorum orationibus qui fugavitdaeligmonem lumen reddere raquo Tunc sicut potuitoculum lapsum atque pendentem loco suorevocatum ligavit orario nec nisi post septemdies putavit esse solvendum Quod cum fecissetsanissimum invenit Sanati sunt illic et alii dequibus dicere longum est

IX Hipponensem quamdam virginem sciocum se oleo perunxisset cui pro illa oranspresbyter instillaverat lacrymas suas mox adaeligmonio fuisse sanatam Scio etiam episcopumsemel pro adolescente quem non vidit orasseillumque illico daeligmone caruisse

X Erat quidam senex Florentius Hipponensisnoster homo religiosus et pauper sartoris se artepascebat casulam perdiderat et unde sibi emeretnon habebat ad Vigenti Martyres quorumMemoria apud nos est celeberrima clara voce utvestiretur oravit Audierunt eum [250]adolescentes qui forte aderant irrisores eumquediscedentem exagitantes prosequebantur quasi aMartyribus quinquagenos follesiii undevestimentum emeret petivisset At ille tacitusambulans ejectum grandem piscem palpitantemvidit in littore cumque illis faventibus atqueadjuvantibus apprehendit et cuidam coquoCatoso nomine bene Christiano ad coquinam

309

conditariam indicans quid gestum sit trecentisfollibus vendidit lanam comparare indedisponens ut uxor ejus quomodo posset ei quoindueretur ediceret Sed coquus concidenspiscem annulum aureum in ventriculo ejusinvenit moxque miseratione flexus et religioneperterritus homini eum reddidit dicens laquo Eccequomodo Viginti Martyres te vestierunt raquo

XI Adaquas Tibilitanas episcopo a florentePraeligjecto reliquias martyris gloriosissimi Stephaniad ejus Memoriam veniebat magnaelig multitudinisconcursus et occursus Ibi caeligca mulier ut adepiscopum portantem duceretur oravit floresquos ferebat dedit recepit oculis admovitprotinus vidit Stupentibus qui aderant praeligibatexultans viam carpens et viaelig ducem ulterius nonrequirens

XII Memorati Memoriam Martyris quaeligposita est in castello Sinitensi quod Hipponensicoloniaelig vicinum est ejusdem loci Luciliusepiscopus populo praeligcedente atque sequenteportabat Fistula cujus molestia jamdiulaboraverat et familiarissimi sui medici qui eamsecaret opperiebatur manus illius pire sarcinaeligvectatione repente sanata est nam deinceps eamin suo corpore non invenit

XIII Eucharius est presbyter ex HispaniaCalamaelig habitat veteri morbo calculi laborabat per Memoriam supradicti Martyris quamPossidius illo advexit episcopus [251] salvus

310

factus est Idem ipse postea morbo aliopraeligvalescente mortuus sic jacebat ut ei jampollices ligarentur opitulatione memoratiMartyris cum de Memoria ejus reportata fuissetet superjacentis corpus missa ipsius presbyteritunica suscitatus est-

XIV Fuit ibi vir in ordine suo primariusnomine Martialis aeligvo jam gravis et multum areligione abhorrens christiana Habebat sanefidelem filiam et generum eodem annobaptizatum Qui cum eum aegrotantem multis etmagnis lacrymis rogarent ut Christianus fieretprorsus abnuit eosque a se turbida indignationesubmovit Visum est genero ejus ut iret adMemoriam sancti Stephani et illic pro eo quantumposset oraret ut Deus illi daret mentem bonamqua credere non differret in Christum Fecit hocingenii gemitu et fletu et sinceriter ar- dentepietatis affectu deinde abscedens aliquid dealtari florum quod occurrit tulit eique cum jamnox esset ad caput posuit tum dormitum est Etecce ante diluculum clamat ut ad episcopumcurreretur qui mecum forte tunc erat apudHipponem Cum ergo audisset eum absentemvenire presbyteros postulavit Venerunt crederese dixit admirantibus atque gaudentibus omnibusbaptizatus est Hoc quandiu vixit in orehabebat laquo Christe accipe spiritum meum raquo cumhaeligc verba beatissimi Stephani quando lapidatus

311

est a Judaeis448 ultima fuisse nesciret quaelig huicquoque ultima fuerunt nam non multo postetiam ipse defunctus est

XV Sanati sunt illic per eumdem Martyremetiam podagri duo unus civis peregrinus unus sed civis omni modo peregrinus autem perrevelationem quid adhiberet quando doleretaudivit et cum hoc fecerit dolor continuoconquiescit [252]

XVI Audurus nomen est fundi ubi ecclesiaest et in ca Memoria Stephani martyris Puerumquemdam parvulum cum in arca luderetexorbitantes boves qui vehiculum trahebant rotaobtriverunt et confestim palpitavit expiransHunc mater arreptum ad eamdem Memoriamposuit et non solum revixit verumetiam illaeligsusapparuit

XVII Sanctimonialis quaeligdam in vicinapossessione quaelig Caspaliana dicitur cumaegritudine laboraret ac desperaretur ad eamdemMemoriam tunica ejus allata est quaelig antequamrevocaretur illa defuncta est Hac tamen tunicaoperuerunt cadaver ejus parentes et receptospiritu salva facta est

XVIII Apud Hipponem Bassus quidamSyrus ad Memoriam ejusdem Martyris orabat proaeliggrotante et periclitante filia eoque secumvestem ejus attulerat cum ecce pueri de domocucurrerunt qui ei mortuam nuntiarent Sed cum448 Act XVII

312

orante illo ab amicis ejus exciperenturprohibuerunt eos illi dicere ne per publicumplangeret Qui cum domum redisset jam suorumejulatibus personantem et vestem filiaelig quamferebat super eam projecisset reddita est vitaelig

XIX Rursus ibidem apud nos Irenaeligicujusdam collectarii filius aeliggritudine extinctus estCumque corpus jaceret exanime atque alugentibus et lamentantibus exequiaelig pararenturamicorum ejus quidam inter aliorumconsolantium verba suggessit ut ejusdemMartyris oleo corpus perungeretur Factum est etrevixit

XX Itemque apud nos vir TribunitiusEleusinus super Memoriam Martyris quaelig insuburbano ejus est aeliggritudine exanimatum posuitinfantulum filium et post orationem quam cummultis lacrymis ibi fudit viventem levavit [253]

XXI Quid faciam Urget hujus operisimplendi promissio ut non hic possim omniacommemorare quaelig scio et procul dubio pleriquenostrorum cum haeligc legent dolebunt me tammulta praeligtermisisse quaelig utique mecum sciuntQuos jam nunc ut ignoscant rogo et cogitentquam prolixi laboris sit facere quod me hic nonfacere suscepti operis necessitas cogit Si enimmiracula sanitatum ut alia taceam eatantummodo velim scribere quaelig per huncMartyrem id est gloriosissimum Stephanumfacta sunt in colonia Calamensi et in nostra

313

plurimi conficiendi sunt libri nec tamen omniacolligi poterunt sed tantum de quibus libelli datisunt qui recitarentur in populis Id namque fierivoluimus cum videremus antiquis similiadivinarum signa virtutum etiam nostristemporibus frequentari et ea non deberemultorum notitiaelig deperire Nondum est autembienniumiv ex quo apud Hipponem regium cœpitesse ista Memoria et multis quod nobiscertissimum est non datis libellis de iis quaeligmirabiliter facta sunt illi ipsi qui dati sunt adseptuaginta ferme numerum pervenerant quandoista conscripsi Calamaelig vero ubi et ipsa Memoriaprius esse cœpit et crebrius dantur incomparabilimultitudine superant

XXII Uzali etiam449 quaelig colonia Uticaelig vicinaest multa praeligclara per eumdem Martyrem factacognovimus cujus ibi Memoria longe prius quamapud nos ab episcopo Evodio constituta est Sedlibellorum dandorum ibi consuetudo non est velpotius non fuit nam fortasse nunc esse jamcœpit Cum enim nuper illic essemus Petroniamclarissimam fœminam quaelig ibi mirabiliter exmagno atque diuturno in quo medicorumadjutoria cuncta defecerant languore sanata esthortati sumus volente supradicto loci episcopout libellum daret qui recitaretur in populo et[254] obedientissime paruit In quo posuit etiamquod hic reticere non possum quamvis ad ea449 Vide Ser 323 el 324 necnon librum de miraculis S Stephani

314

quaelig hoc opus urgent festinare compellar Aquodam Judaeligo dixit sibi fuisse persuasum utannulum capillatio cingulo insereret quo subomni veste ad nuda corporis cingeretur quiannulus haberet sub gemma lapidem in renibusinventum bovis Hoc alligata quasi remedio adsancti Martyris limina veniebat Sed profecta aCarthagine cum in confinio fluminis Bagradaelig insua possessione mansisset surgens ut iterperageret ante pedes suos illum jacentemannulum vidit et capillatiam zonam qua fueratalligatus mirata tentavit Quam cum omnino suisnodis firmissimis sicut fuerat comperissetastrictam crepuisse atque exiluisse annulumsuspicata est qui etiam ipse cum integerrimusfuisset inventus futuraelig salutis quodam modopignus de tanto miraculo se accepisse praeligsumpsitatque illud vinculum450 solvens simul cum eodemannulo projecit in flumen Non credunt hoc quietiam Dominum Jesum per integra virginaliamatris enixum et ad Discipulos ostiis clausisingressum fuisse non credunt sed hoc certequaeligrant et si verum invenerint illa credantClarissima fœmina est nobiliter nata nobiliternupta Carthagini habitat ampla civitas amplapersona rem quaerentes latere non sinit Martyrcerte ipse quo impetrante illa sanata est in filiumpermanentis virginis credidit in eum qui ostiisclausis ad Discipulos ingressus est credidit 450 Forte cingulum

315

postremo propter quod omnia ista dicuntur anobis in eum qui ascendit in cœlum cum carnein qua resurrexerat credidit et ideo per eumtanta fiunt quia pro ista fide animam posuitFiunt ergo etiam nunc multa miracula eodemDeo faciente per quos vult et quemadmodumvult qui et illa quaelig legimus fecit sed ista necsimiliter innotescunt [255] neque ut non excidantanimo quasi glarea memoria crebra lectionetunduntur Nam et ubi diligentia est quaelig nuncapud nos esse cœpit ut libelli eorum quibeneficia percipiunt recitentur in populo semelhoc audiunt qui adsunt pluresque non adsunt utnec illi qui alluerunt post aliquot dies quodaudierunt mente retineant et vix quisquamreperiatur illorum qui ei quem non affuissecognoverit indicet quod audivit

XXIII Unum est apud nos factum nonmajus quam illa quaelig dixi sed tam clarum atqueillustre miraculum ut nullum arbitrer esseHipponensium qui hoc non vel viderit veldidicerit nullum qui oblivisci ulla ratione potueritDecem quidam fratres (quorum septem suntmares tres fœminaelig) de Caeligsarea Cappadociaeligsuorum civium non ignobiles maledicto matrisrecenti patris eorum obitu destitutaelig quaeliginjuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit talipœna sunt divinitus coerciti ut horribiliterquaterentur omnes tremore membrorum in quafœdissima specie oculos suorum civium non

316

ferentes quaquaversum cuique ire visum est totopene vagabantur orbe romano Ex his etiam adnos venerunt duo frater et soror Paulus etPalladia multis aliis locis miseria diffamante jamcogniti Venerunt autem ante Pascha ferme diesquindecim ecclesiam quotidie et in ea Memoriamgloriosissimi Stephani frequentabant orantes utjam sibi placaretur Deus et salutem pristinamredderet Et illic et quacumque ibantconvertebant in se civitatis aspectum Nonnulliqui eos alibi viderant causamque tremoris eorumnoverant aliis ut cuique poterant indicabantVenit et Pascha atque ipso die Dominico manecum jam frequens populus praeligsens esset et locisancti cancellos ubi Martyrium erat idem juvenisorans teneret repente prostratus est et dormientisimillimus jacuit [256] non tamen tremens sicutetiam per somnum solebat Stupentibus quiaderant atque aliis paventibus aliis dolentibuscum eum quidam vellent erigere nonnulliprohibuerunt et potius exitum expectandum essedixerunt Et ecce surrexit et non tremebatquoniam sanatus erat et stabat incolumis intuensintuentes Quis ergo se tenuit a laudibus Dei Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesiausquequaque completa est Inde ad me curriturubi sedebam jam processurus irruit alter quisquepost alterum omnis posterior quasi novum quodalius prior dixerat nuntiantes meque gaudente etapud me gratias Deo agente ingreditur etiam ipse

317

cum pluribus inclinatur ad genua mea erigitur adosculum meum Procedimus ad populum plenaerat ecclesia personabat vocibus gaudiorum Deogratias Deo laudes nemine tacente hinc atqueinde clamantium Salutavi populum et rursuseadem ferventiore voce clamabant Facto tandemsilentio Scripturarum divinarum sunt lectasolemnia Ubi autem ventum est ad mei Sermonislocum dixi pauca pro tempore et pro illiusjocunditate laeligtitiaelig Magis enim cos in operedivino quamdam Dei eloquentiam non audiresed considerare permisi Nobiscum homoprandit et diligenter nobis omnem suaelig acmaternaelig fraternaeligque calamitatis indicavithistoriam Sequenti itaque die post Sermonemredditum narrationis ejus libellum in crastinumpopulo recitandum promisi451 Quod cum exDominico Paschaelig die tertio Fieret in gradibusexedraelig in qua de superiore loquebar loco fecistare ambos fratres cum eorum legereturlibellus452 Intuebatur populus universus sexusutriusque unum stantem sine deformi motualteram membris omnibus contrementem Et quiipsum non viderant quid in eo divinaeligmisericordiaelig factum esset in ejus sorore [257]cernebant Videbant enim quid in eogratulandum quid pro illa esset orandum Interhaeligc recitato eorum libello de conspectu populi

451 Ser 321452 Id 322

318

abire eos praeligcepi et de tota ipsa causa aliquantodiligentius coeperam disputare cum ecce medisputante voces aliaelig de Memoria Martyris novaeliggratulationis audiuntur Conversi sunt eo qui meaudiebant cœperuntque concurrere Illa enim ubide gradibus descendit in quibus steterat adsanctum Martyrem orare perrexerat Quaelig mox utcancellos attigit collapsa similiter vel ut insomnum sana surrexit Dum ergo requireremusquid fletum fuerit unde iste strepitus laeligtusextiterit ingressi sunt cum illa in basilicam ubieramus adducentes eam sanam de Martyris453

loco Tum vero tantus ab utroque sexuadmirationis clamor exortus est ut voxcontinuata cum lacrymis non videretur possefiniri Perducta est ad eum locum ubi paulo antesteterat tremens Exaltabant eam similem fratricui doluerant remansisse dissimilem et nondumfusas preces suas pro illa jam tamen praeligviamvoluntatem tam cito exauditam esse cernebantExaltabant in Dei laudem voce sine verbis tantosonitu quantum aures nostrae ferre vix possentQuid erat in cordibus exultantium nisi fidesChristi pro qua Stephani sanguis effusus est [258]

CAPUT IX

453 Forte Martyrii

319

Quod universa miracula quaelig per Martyres inChristi nomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt

CUI nisi huic fidei attestantur ista miracula inqua praeligdicatur Christus resurrexisse in carne etin cœlum ascendisse cum carne Quia et ipsiMartyres hujus fidei martyres id est hujus fideitestes fuerunt huic fidei testimonium perhibentesmundum inimicissimum et crudelissimumpertulerunt eumque non repugnando sedmoriendo vicerunt Pro ista fide mortui sunt quihaeligc a Domino impetrare possunt propter cujusnomen occisi sunt Pro hac fide praeligcessit eorummira patientia ut in his miraculis tanta istapotentia sequeretur Nam si carnis in aeligternumresurrectio vel non praeligvenit in Christo vel nonventura est sicut praelignuntiatur a Christo vel sicutpraelignuntiata est a Prophetis a quibuspraelignuntiatus est Christus cur et mortui tantapossunt qui pro ea fide qua haeligc resurrectiopraeligdicatur occisi sunt Sive enim Deus ipse perse ipsum miro modo quo res temporalesoperatur aeligternus sive per suos ministros istafaciat et eadem ipsa quaelig per ministros facit sivequaeligdam faciat etiam per Martyrum spiritus sicutper homines adhuc in corpore constitutos siveomnia ista per Angelos quibus invisibiliterimmutabiliter et incorporaliter imperat operetur ut quaelig per Martyres fieri dicuntur eis orantibustantum et impetrantibus non etiam operantibus

320

fiant sive alia istis alia illis modis qui nullomodo comprehendi a mortalibus possunt eitamen [259] attestantur haeligc fidei in qua carnis inaeligternum resurrectio praeligdicatur

CAPUT X

Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quam daeligmones quioh hoc quaeligdam faciunt ut ipsi dii esse credantur

Hic forte dicturi sunt etiam deos suos aliquamira fecisse Bene si jam incipiunt deos suosnostris mortuis hominibus comparare An dicentetiam se habere deos ex hominibus mortuis sicutHerculem sicut Romulum sicut alios multosquos in deorum numerum receptos opinantur Sed nobis Martyres non sunt dii quia unumeumdemque Deum et nostrum scimus etMartyrum Nec tamen miraculis quaelig perMemorias nostrorum Martyrum fiunt ullo modocomparanda sunt miracula quaelig facta per templaperhibentur illorum Verum si qua similiavidentur sicut a Moyse magi Pharaonis454 siceorum dii victi sunt a Martyribus nostrisFecerunt autem illa daemones eo fastu impuraeligsuperbiaelig quo eorum dii esse voluerunt faciuntautem ista Martyres vel potius Deus vel orantibusaut cooperantibus cis ut fides illa proficiat quaeos non deos esse nostros sed unum Deumhabere nobiscum credamus Denique illi talibus

454 Exod VIII

321

diis suis et templa aeligdificaverunt et statueruntaras et sacerdotes instituerunt et sacrificiafecerunt nos autem Martyribus nostris nontempla sicut diis sed Memorias sicut [260]hominibus mortuis quorum apud Deum vivuntspiritus fabricamus nec ibi erigimus altaria inquibus sacrificemus Martyribus sed uni Deo etMartyrum et nostro ad quod sacrificium sicuthomines Dei qui mundum in ejus confessionevicerunt suo loco et ordine nominantur nontamen a sacerdote qui sacrificat invocantur Deoquippe non ipsis sacrificat quamvis in Memoriasacrificet eorum quia Dei sacerdos est nonillorum Ipsum vero sacrificium corpus estChristi quod non offertur ipsis quia hoc sunt etipsi Quibus igitur potius credendum est miraculafacientibus Eis-ne qui se ipsos volunt haberideos ab his quibus ea faciunt an eis qui ut inDeum credatur quod et Christus est faciuntquidquid mirabile faciunt Eis-ne qui sacra suaetiam crimina sua esse voluerunt an eis qui neclaudes suas volunt esse sacra sua sed totum quodveraciter laudantur ad ejus gloriam proficere inquo laudantur In Domino quippe laudanturanimaelig eorum455 Credamus ergo eis et veradicentibus et mira facientibus Dicendo enimvera passi sunt ut possent facere mira In cisveris est praeligcipuum quod Christus resurrexit amortuis et immortalitatem resurrectionis in sua455 Psal XXXIII 3

322

carne primus ostendit quam nobis affuturam velin principio novi saeligculi vel in hujus fine promisit[261]

CAPUT XI

Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœlo essenon posse

I CONTRA quod magnum Dei donumratiocinatores isti laquo Quorum cogitationes novitDominus quoniam vanaelig sunt456 raquo de ponderibuselementorum argumentantur quoniam scilicetmagistro Platone didicerunt mundi duo corporamaxima atque postrema duobus mediis aerescilicet et aqua esse copulata atque conjuncta Acper hoc inquiunt quoniam terra ab hinc sursumversus est prima secunda aqua super terramtertius aer super aquam quartum super aeracœlum non potest esse terrenum corpus in cœloMomentis enim propriis ut ordinem suumteneant singula elementa librantur Ecce qualibusargumentis omnipotentiae Dei humanacontradicit infirmitas quam possidet vanitasQuid ergo faciunt in aere terrena tot corporacum a terra sit aer tertius Nisi forte qui perplumarum et pennarum levitatem donavit aviumterrenis corporibus ut portentur in aereimmortalibus factis corporibus hominum nonpoterit donare virtutem qua etiam in summo

456 Psal XCIII 11

323

cœlo valeant habitare Animalia quoque ipsaterrena quaelig volare non possunt in quibus ethomines sunt sicut sub aqua pisces quaelig sunt amiarum animalia ita sub terra vivere debueruntCur ergo non saltem de secundo id est de aquissed de elemento tertio terrenum animal carpithanc vitam Quare cum [262] pertineat adterram in secundo quod super terram estelemento vivere si cogatur continuo suffocaturet ut vivat vivit in tertio An errat hic ordoelementorum vel potius non in natura rerum sedin istorum argumentationibus deficit Omittodicere quod jam in tertio-decimo libro dixi quammulta gravia terrena sint corpora sicut plumbumet formam tamen ab artifice accipiant qua natarevaleant super aquam et ut accipiat qualitatemcorpus humanum qua ferri in cœlum et essepossit in cœlo omnipotenti Artificicontradicitur

II Jamvero contra illud quod dixi superiusetiam istum considerantes atque tractanteselementorum ordinem quo confidunt noninveniunt omnino quod dicant Sic est enim hincsursum versus terra prima aqua secunda tertiusaer quartum cœlum ut super omnia sit animaelignatura Nam et Aristoteles quintum corpus eamdixit esse et Plato nullum Si quintum esset certesuperius esset caeligleris cum vero nullum estmulto magis superat omnia In terreno ergo quidfacit corpore In hac mole quid agit subtilior

324

omnibus In hoc pondere quid agit levioromnibus In hac tarditate quid agit celerioromnibus Ita-ne per hujus tam excellentis naturaeligmeritum non poterit effici ut corpus ejus leveturin cœlum et cum valeat nunc natura corporumterrenorum deprimere animas deorsumaliquando et animaelig levare sursum terrena corporanon valebunt

III Jam si ad eorum miracula veniamus quaeligfacta a diis suis opponunt Martyribus nostrisnonne etiam ipsa pro nobis facere et nobisrepedentur omnino proficere Nam inter magnamiracula deorum suorum profecto magnum illudest quod Varro commemorat Vestalemvirginem cum periclitaretur falsa suspicione destupro cribrum implesse aqua de Tiberi et adsuos judices nulla [263] ejus parte stillanteportasse Quis aquaelig pondus supra cribrumtenuit Quis tot cavernis patentibus nihil inde interram cadere permisit Responsuri sunt laquo Aliquis deus aut aliquis daeligmon raquo Si densnumquid major est Deo qui fecit hunc mundum Si daeligmon numquid potentior est Angelo quiDeo servit a quo factus est mundus Si ergodeus minor vel Angelus vel daeligmon potuitpondus humidi elementi sic suspendere utaquarum videatur mutata fuisse natura ita-neDeus omnipotens qui omnia ipse creavitelementa terreno corpori grave pondus auferrenon poterit ut in eodem elemento habitet

325

vivificatum corpus in quo voluerit vivificansspiritus

IV Deinde cum aera medium ponant interignem de super et aquam subter quid est quodcum inter aquam et aquam et inter aquam etterram saeligpe invenimus Quid enim volunt esseaquosas nubes inter quas et maria aer mediusreperitur Quonam quaeligso elementorumpondere atque ordine efficitur ut torrentesviolentissimi atque undosissimi antequam subaere in terris currant super aera in nubibuspendeant Cur denique aer est medius intersumma cœli et nuda terrarum quaquaversumorbis extenditur si locus ejus inter cœlum etaquas sicut aquarum inter ipsum et terras estconstitutus

V Postremo si ita est elementorum ordodispositus ut secundum Platonem duobus mediisid est aere et aqua duo extrema id est ignis etterra jungantur cœlique obtineat ille summilocum haeligc autem imi velut fundaminis mundiet ideo in cœlo esse non potest terra cur est ipseignis in terra Secundum hanc quippe rationemita ista duo elementa in locis propriis imo acsummo terra et ignis esse debuerunt utquemadmodum nolunt in summo esse possequod imi est ita nec in imo posset esse quodsummi est Sicut ergo nullam putant vel esse [264]vel futuram esse terraelig particulam in cœlo itanullam particulam videre debuimus ignis in terra

326

Nunc vero non solum in terris verumetiam subterris ita est ut eum eructuent vertices montium praeligter quod in usibus hominum et esse ignem interra et eum nasci videmus ex terra quandoquidem et de lignis et de lapidibusnascitur quaelig sunt corpora sine dubitationeterrena Sed ille inquiunt ignis est tranquilluspurus innoxius sempiternus iste autemturbidus fumeus corruptibilis atque corruptorNec tamen corrumpit montes in quibus jugiteraeligstuat cavernasque terrarum Verum esto sit illiiste dissimilis ut terrenis habitationibus congruat cur ergo nolunt ut credamus naturam corporumterrenorum aliquando incorruptibilem factamcœlo convenientem futuram sicut nunc igniscorruptibilis his convenit terris Nihil igiturallerunt ex ponderibus atque ordineelementorum unde omnipotenti Deo quominusfaciat corpora nostra talia ut etiam in cœlopossint habitare praeligscribant

CAPUT XII

Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident

I SED scrupulosissime quaeligrere et fidem quacredimus resurrecturam carnem ita quaeligrendoadsolent irridere laquo Utrum fœtus abortiviresurgant Et quoniam Dominus ait laquo Amendico vobis capillus capitis vestri non peribit457 raquo

457 Luc XXI 18

327

utrum statura et robur aeligqualia futura sintomnibus an diversaelig corporum quantitates Sienim aeligqualitas [265] corporum erit undehabebunt quod hic non habuerunt in molecorporis illi abortivi si resurgent et ipsi raquo Aut sinon resurgent quia nec nati sunt sed effusieamdem quaestionem de parvulis versant undeillis mensura corporis quam nunc defuissevidemus accedat cum in hac aeligtate moriunturNeque enim dicturi sumus eos non resurrecturosqui non solum generationis verum etiamregenerationis capaces sunt Deinde interrogantquem modum ipsa aeligqualitas habitura sit Si enimtam magni et tam longi erunt omnes quamfuerunt quicumque hic fuerunt maximi atquelongissimi non solum de parvulis sed de plurimisquaerunt unde illis accessurum sit quod hicdefuit si hoc quisque recipiet quod hic habuit Siautem quod ait Apostolus occursuros nos omneslaquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi458 raquo etillud alterum laquo Quos praeligdestinavit conformesimaginis Filii sui459 raquo sic intelligendum est utstatura et modus Christi corporis omnium qui inregno ejus erunt humanorum corporum sitfuturus laquo Multis erit inquiunt de magnitudine etlongitudine corporis detrahendum raquo et ubi jamerit laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo si deipsa corporis quantitate tam multum peribit

458 Ephes IV 13459 Rom VIII 29

328

Quamvis et de ipsis capillis possit inquiri utrumredeat quidquid tondentibus decidit Quod sirediturum est quis non exhorreat illamdeformitatem Nam hoc et de unguibus videturnecessario secuturum ut redeat tam multumquod corporis curatura desecuit Et ubi eritdecus quod certe majus quam in ista essecorruptione potuit in illa jam immortalitate essedebebit Si autem non redibit ergo peribit laquo Quomodo ergo inquiunt capillus capitis nonperibit raquo De macie quoque vel pinguedinesimiliter disputant Nam si aeligquales omnes eruntnon utique alii macri alii pingues erunt Accedet[266] ergo aliis aliquid aliis minuetur Ac per hocnon quod erat recipiendum sed alicubiaddendum est quod non fuit et alicubiperdendum quod fuit

II De ipsis etiam corruptionibus etdilapsionibus corporum mortuorum cum aliudvertatur in pulverem in auras aliud exhaletur sint quos bestiaelig sint quos ignis absumat naufragio vel quibuscumque aquis ita quidampereant ut eorum carnes in humorem putredodissolvat non mediocriter permoventur atqueomnia ista recolligi in carnem et redintegrariposse non credunt Consectantur etiam quasquefœditates et vitia sive accedant sive nascantur ubi et monstrosos partus cum horrore atqueirrisione commemorant et requirunt quaelignamcujusque deformitatis resurrectio sit futura Si

329

enim nihil tale redire in corpus hominisdixerimus responsionem nostram de locisvulnerum cum quibus Dominum Christumresurrexisse praeligdicamus se confutaturos essepraeligsumunt Sed inter haeligc omnia quaestiodifficillima illa proponitur in cujus carnemreditura sit caro qua corpus alterius vescentishumana viscera fame compellente nutritur Incarnem quippe conversa est ejus qui talibus vixitalimentis et ea quaelig macies ostenderatdetrimenta supplevit Utrum ergo illi redeathomini cujus caro prius fuit an illi potius cujuspostea facta est ad hoc percontantur ut fidemresurrectionis illudant ac sic animaelig humanaelig autalternantes sicut Plato veras infelicitatesfalsasque promittant beatitudinis aut post mullasitidem per diversa corpora revolutionesaliquando tamen eam sicut Porphyrius liniremiserias et adeas nunquam redire fateantur nontamen corpus habendo immortale sed corpusomne fugiendo [267]

CAPUT XIII

An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum

An haeligc ergo quaelig ab eorum parte contrariame digerente mihi videntur oppositamisericordia Dei mei nisibus opem ferenterespondeam Abortivos fœtus qui cum jamvixissent in utero ibi sunt mortui resurrecturos

330

ut affirmare ita negare non audeo quamvis nonvideam quomodo ad eos non pertineat resurrectiomortuorum si non eximuntur de numeromortuorum Aut enim non omnes mortuiresurgent et erunt aliquaelig humanaelig animaelig sinecorporibus in aeligternum quaelig corpora humanaquamvis intra viscera materna gestarunt aut siomnes animaelig humanaelig recipient resurgentia suacorpora quaelig habuerunt ubicumque viventia etmorientia reliquerunt non invenioquemadmodum dicam ad resurrectionem nonpertinere mortuorum quoscumque mortuosetiam in uteris matrum Sed utrumlibet de hisquisque sentiat quod de jam natis infantibusdixerimus hoc etiam de illis intelligendum est siresurgent [268]

CAPUT XIV

An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu

QUID ergo de infantibus dicturi sumus nisiquia non in ea resurrecturi sunt corporisexiguitate qua mortui sed quod eis tardiusaccessurum erat tempore hoc sunt illo Dei operemiro atque celerrimo recepturi In sententiaquippe Domini ubi ait laquo Capillus capitis vestrinon peribit460 raquo dictum est non defuturum essequod fuit non autem negatum est affuturum essequod defuit Defuit autem infanti mortuo

460 Luc XXI 18

331

perfecta quantitas sui corporis perfecto quippeinfanti deest utique perfectio magnitudiniscorporalis quaelig cum accesserit jam staturalongior esse non possit Hunc perfectionismodum sic habent omnes ut cum illoconcipiantur atque nascantur sed habent inratione non in mole sicut ipsa jam membraomnia sunt latenter in semine eum etiam natisnonnulla adhuc desint sicut dentes ac si quidejusmodi In qua ratione uniuscujusque materiaeligindita corporali jam quodam modo ut ita dicamliciatum esse videtur quod nondum est imoquod latet sed accessu temporis erit vel potiusapparebit In hac ergo infans jam brevis autlongus est qui brevis longusve futurus estSecundum hanc rationem profecto inresurrectione corporis detrimenta corporis nontimemus quia etsi aequalitas futura essetomnium ita ut omnes usque ad giganteasmagnitudines pervenirent ne illi qui maximifuerunt minus haberent [269] aliquid in staturaquod cis contra sententiam Christi periret quidixit nec capillum capitis esse periturum Creatoriutique qui creavit cuncta de nihilo quomododeesse posset unde adderet quod addendum essemirus artifex nosset

CAPUT XV

An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora

332

SED utique Christus in ea mensura corporisin qua est mortuus resurrexit nec fas est dicerecura resurrectionis omnium tempus veneritaccessuram corpori ejus eam magnitudinemquam non habuit quando in ea Discipulis in quaillis erat notus apparuit ut longissimis fieri possitaequalis Si autem dixerimus ad dominici corporismodum etiam quorumque majora corporaredigenda peribit de multorum corporibusplurimum cum ipse nec capillum periturum essepromiserit Restat ergo ut suam recipiat quisquemensuram quam vel habuit in juventute etiamsisenex est mortuus vel fuerat habiturus si anteest defunctus Atque illud quod commemoravitApostolus de mensura aeligtatis plenitudinisChristi461 aut propter aliud intelligamus dictumesse id est ut illi capiti in populis christianisaccedente omnium perfectione membrorumaeligtatis ejus mensura compleatur aut si hoc deresurrectione corporum dictum est sicaccipiamus dictum ut nec ultra nec infrajuvenilem formam resurgant corporamortuorum sed in ejus aeligtate et robore usque ad[270] quam Christum hic pervenisse cognovimusCirca triginta quippe annos definierunt esse etiamsaeligculi hujus doctissimi homines juventutem quaelig cum fuerit spatio proprio terminata inde jamhominem in detrimenta vergere gravioris acsenilis aeligtatis Et ideo non esse dictum in461 Ephes IV 13

333

mensuram corporis vel in mensuram staturaelig sed laquo In mensuram aeligtatis plenitudinis Christi raquo

CAPUT XVI

Qualis intelligenda sit sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei

ILLUD etiam quod ait laquo Praeligdestinatosconformes imaginis Filii Dei462 raquo potest etsecundum interiorem hominem intelligi Undenobis alio loco dicit laquo Nolite conformari huicsaeligculo sed reformamini in novitate mentisvestraelig463 raquo Ubi ergo reformamur neconformemur huic saeligculo ibi conformamur DeiFilio Potest et sic accipi ut quemadmodum illenobis mortalitate ita nos illi efficiamurimmortalitate conformes quod quidem et adipsam resurrectionem corporum pertinet Siautem etiam in his verbis qua forma resurrecturasint corpora sumus admoniti sicut illa mensuraita et ista conformatio non quantitatisintelligenda est sed aeligtatis Resurgent itaqueomnes tam magni corpore quam vel erant velfuturi erant in juvenili aeligtate quamvis nihil oberitetiamsi erit infantilis vel senilis corporis formaubi nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebitinfirmitas Unde etiam si quis in eo corporismodo in quo defunctus est resurrecturum [271]

462 Rom VIII 29463 Id XII 2

334

unumquemque contendit non est cum illolaboriosa contradictione pugnandum

CAPUT XVII

An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum

NONNULLI propter hoc quod dictum est laquo Donec occurramus omnes in virum perfectumin mensuram aeligtatis plenitudinis Christi etconformes imaginis Filii Dei464 raquo nec in sexufœmineo resurrecturas fœminas credunt sed invirili omnes aiunt quoniam Deus solum virumfecit ex limo fœminam ex viro Sed mihi meliussapere videntur qui utrumque sexumresurrecturum esse non dubitant Non enimlibido ibi erit quaelig confusionis est causa Namprius quam peccassent nudi erant et nonconfundebantur vir et fœmina Corporibus ergoillis vitia detrahentur natura servabitur Non estautem vitium sexus fœmineus sed natura quaeligtunc quidem et a concubitu et a partu immuniserit erunt tamen membra fœminea nonaccommodata usui veteri sed decori novo quonon alliciatur aspicientis concupiscentia quaelignulla erit sed Dei laudetur sapientia atqueclementia qui et quod non erat fecit et liberavit acorruptione quod fecit Ut enim in exordiogeneris humani de latere viri dormientis costa

464 Ephes IV 13 et Rom VIII 29

335

detracta fœmina fieret465 Christum et Ecclesiamtali facto jam tunc prophetari oportebat Soporquippe ille viri mors erat Christi cujus exanimisin cruce pendentis latus lancea perforatum estatque inde sanguis et aqua [272] profluxit quaeligsacramenta esse novimus quibus aeligdificaturEcclesia466 Nam hoc etiam verbo Scriptura usaest ubi non legitur laquo Formavit aut Finxit raquo sedlaquo AEligdificavit eam in mulierem467 unde etApostolus aeligdificationem dicit corporis Christiquod est Ecclesia468 Creatura est ergo Deifœmina sicut vir sed ut de viro fieret unitascommendata ut autem illo modo fieret Christusut dictum est et Ecclesia figurata est Qui ergoutrumque sexum instituit utrumque restituetDenique et ipse Jesus interrogatus a Sadducaeligisqui negabant resurrectionem cujus septemfratrum erit uxor quam singuli habuerunt dumquisque eorum vellet defuncti semen sicut lexpraeligceperat excitare laquo Erratis inquit nescientesScripturas neque virtutem Dei469 raquo Et cum locusesset ut diceret laquo De qua enim me interrogatisvir erit etiam ipsa non mulier raquo non hoc dixit sed dixit laquo In resurrectione enim neque nubentneque uxores ducent sed sunt sicut Angeli Dei in

465 Gen II 21466 Joan XIX 34467 Gen II 22468 Ephes IV 12469 Matth XXII 19

336

cœlo470 raquo AEligquales utique Angelis immortalitate acfelicitate non carne sicut nec resurrectione quanon indiguerunt Angeli quoniam nec moripotuerunt Nuptias ergo Dominus futuras negavitesse in resurrectione non fœminas et ibi negavitubi talis quaeligstio vertebatur ut eam negato sexumuliebri celeriore facilitate dissolveret si eum ibipraelignosceret non futurum imo etiam futurumesse firmavit dicendo laquo Non nubent raquo quod adfœminas pertinet laquo neque uxores ducent raquo quodad viros Erunt ergo quaelig vel nubere hic solentvel ducere uxores sed ibi hoc non facient [273]

CAPUT XVIII

De viro perfecto id est Christo et corpore ejus id estEcclesia quaelig est ipsius plenitudo

PROINDE quod ait Apostolus occursuros nosomnes in virum perfectum totius ipsiuscircumstantiam lectionis considerare debemusquaelig ita se habet laquo Qui descendit inquit ipse estet qui ascendit super omnes cœlos ut adimpleretomnia Et ipse dedit quosdam quidem Apostolosquosdam autem Prophetas quosdam veroEvangelistas quosdam autem pastores etdoctores ad consummationem sanctorum inopus ministerii in aeligdificationem corporis Christidonec occurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aeligtatis plenitudinis Christi ut ultra non

470 Ibid 30

337

simus parvuli jactati et circumlati omni ventodoctrinaelig in illusione hominum in astutia admachinationem erroris veritatem autem facientesin charitate augeamur in illo per omnia qui estcaput Christus ex quo totum corpus connexumet compactum per omnem tactumsubministrationis secundum operationem inmensuram uniuscujusque partis incrementumcorporis facit in aeligdificationem sui incharitate471 raquo Ecce qui est vir perfectus caput etcorpus quod constat omnibus membris quaelig suotempore complebuntur Quotidie tamen eidemcorpori accedunt dum aeligdificatur Ecclesia cuidicitur laquo Vos autem estis corpus Christi etmembra472 raquo Et alibi laquo Pro corpore inquit ejusquod est Ecclesia473 raquo Itemque [274] alibi laquo Unuspanis unum corpus multi sumus474 raquo De cujuscorporis aeligdificatione et hic dictum est laquo Adconsummationem sanctorum in opus ministeriiin aeligdificationem corporis Christi475 raquo ac deindesubjectum unde nunc agimus laquo Donecoccurramus omnes in unitatem fidei etagnitionem Filii Dei in virum perfectum inmensuram aetatis plenitudinis Christi476 raquo et

471 Ephes IV 10-16472 1 Cor XII 27473 Coloss XXIV474 1 Cor X 17475 Ephes IV 12476 Ibid 13

338

caeligtera donec eadem mensura in quo corporeintelligenda esset ostenderet dicens laquo Augeamurin illo per omnia qui est caput Christus ex quototum corpus connexum et compactum peromnem tactum subministrationis secundumoperationem in mensuram uniuscujusque partis raquoSicut est ergo mensura uniuscujusque partis itatotius corporis quod omnibus suis partibusconstat est utique mensura plenitudinis de quadictum est laquo In raquo mensuram aeligtatis plenitudinisChristi raquo Quam plenitudinem etiam illocommemoravit loco ubi ait de Christo laquo Etipsum dedit caput super omnia Ecclesiaelig quaelig estcorpus ejus plenitudo ejus qui omnia in omnibusimpletur477 raquo Verum si hoc ad resurrectionisformam in qua erit unusquisque referendumesset quid nos impediret nominato virointelligere et heminam ut virum pro hominepositum acciperemus Sicut in eo quod dictumest laquo Beatus vir qui timet Dominum478 raquo utiqueibi sunt et fœminaelig quaelig timent Dominum [275]

CAPUT XIX

Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vita humanocontraria sunt decori in resurrectione non sint futura ubimanente naturali substantia in unam pulchritudinem etqualitas concurret et quantitas

477 Id I 22 23478 Psal CXI

339

I QUID jam respondeam de capillis atqueunguibus Semel quippe intellecto ita nihilperiturum esse de corpore ut deforme nihil sit incorpore simul intelligitur ea quaelig deformemfactura fuerant enormitatem massaelig ipsi accessuraesse non locis in quibus membrorum formaturpetur Velut si de limo vas fieret quod rursusin eumdem limum redactum totum de totoiterum fieret non esset necesse ut illa pars limiquaelig in ansa fuerat ad ansam rediret aut quaeligfundum fecerat ipsa rursus faceret fundum dumtamen totum reverteretur in totum id est totusille limus in totum vas nulla sui perdita parteremearet Quapropter si capilli toties tonsiunguesve desecti ad loca sua deformiter redeuntnon redibunt nec tamen cuique resurgentiperibunt quia in eamdem carnem utquemcumque ibi locum corporis teneant servatapartium congruentia materiaelig mutabilitatevertentur Quamvis quod ait Dominus laquo Capilluscapitis vestri non peribit479 raquo non de longitudinesed de numero capillorum dictum multo aptiuspossit intelligi Unde et alibi dicit laquo Capilli capitisvestri numerati sunt omnes480 raquo Neque hoc ideodixerim quod aliquid existimem corpori [276]cuiquam periturum quod naturaliter inerat sedquod deforme natum fuerat (non utique ob aliudnisi ut hinc quoque ostenderetur quam sit

479 Luc xxi 18480 Id XII 7

340

pœnalis conditio ista mortalium) sic esserediturum ut servata integritate substantiaeligdeformitas pereat Si enim statuam potest artifexhomo quam propter aliquam causam deformemfecerat conflare et pulcherrimam reddere ita utnihil inde substantiaelig sed sola deformitas pereatac si quid in illa figura priore indecenter extabatnec parilitate partium congruebat non de totounde fecerat amputare atque separare sed itaconspergere universo atque miscere ut necfoeditatem faciat nec minuat quantitatem quidde omnipotente Artifice sentiendum est Ergo-ne non poterit quasque deformitates humanorumcorporum non modo usitatas verumetiam rarasatque monstrosas quaelig huic miseraelig vitaeligcongruunt abhorrent autem ab illa futurafelicitate sanctorum sic auferre ac perdere utquascumque earum faciunt etsi naturalia tamenindecora excrementa substantiaelig corporalis nullaejus diminutione tollantur

II Ac per hoc non est macris pinguibusvemetuendum ne ibi etiam tales sint quales sipossent nec hic esse voluissent Omnis enimcorporis pulchritudo est partium congruentia cumquadam coloris suavitate Ubi autem non estpartium congruentia aut ideo quid offendit quiapravum est aut ideo quia parum aut ideo quianimium Proinde nulla erit deformitas quam facitincongruentia partium ubi et quaelig prava suntcorrigentur et quod minus est quam decet unde

341

Creator novit inde supplebitur et quod plus estquam decet materiaelig servata integritatedetrahetur Coloris porro suavitas quanta erit ubijusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui481 Quaeligclaritas [277] in Christi corpore cum resurrexitab oculis Discipulorum potius abscondita fuissequam defuisse credenda est Non enim eam ferrethumanus atque infirmus aspectus quando ille asuis ita deberet attendi ut posset agnosci Quopertinuit etiam ut contrectantibus ostenderetsuorum vulnerum cicatrices ut etiam cibumpotumque sumeret non alimentorum indigentiased ea qua et hoc poterat potestate Cum autemaliquid non videtur quamvis adsit a quibus aliaquaelig pariter adsunt videntur sicut illam claritatemdicimus alluisse non visam a quibus aliavidebantur ἀοραςία Graeligce dicitur quod nostriinterpretes Latine dicere non valentes in libroGeneseos caecitatem interpretati sunt Hanc enimpassi sunt Sodomitae quando quaerebant ostiumjusti viri nec poterant invenire482 Quaelig si caeligcitasfuisset qua fit ut nihil possit videri non ostiumquo ingrederentur sed duces itineris a quibusinde abducerentur inquirerent

III Nescio quo autem modo sic allicimuramore Martyrum beatorum ut velimus in illoregno in eorum corporibus videre vulnerumcicatrices quaelig pro Christi nomine pertulerunt et

481 Matth XIII 43482 Gen XIX 11

342

fortasse videbimus Non enim deformitas in eissed dignitas erit et quaeligdam quamvis in corporenon corporis sed virtutis pulchritudo fulgebitNec ideo tamen si aliqua Martyribus amputata etablata sunt membra sine ipsis membris erunt inresurrectione mortuorum quibus dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit483 raquo Sed si hocdecebit in illo novo saeligculo ut indicia gloriosorumvulnerum in illa immortali carne cernantur ubimembra ut praeligciderentur percussa vel sectasunt ibi cicatrices sed tamen eisdem membrisredditis non perditis apparebunt Quamvisitaque omnia quaelig acciderunt corpori vitia tuncnon erunt non [278] sunt tamen deputanda velappellanda vitia virtutis indicia

CAPUT XX

Quod in resurrectione mortuorum natura corporumquibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumquerevocanda sit

I ABSIT autem ut ad resuscitanda corporavitaeligque reddenda non possit omnipotentiaCreatoris omnia revocare quaelig vel bestiaelig velignis absumpsit vel in pulverem cineremvecollapsum vel in humorem solutum vel in aurasest exhalatum Absit ut sinus ullus secretumquenaturaelig ita recipiat aliquid subtractum sensibusnostris ut omnium Creatoris aut lateatcognitionem aut effugiat potestatem Deum certe

483 Luc XXI 18

343

volens sicut poterat definire Cicero tantus auctoripsorum laquo Mens quaeligdam inquit est soluta etlibera secreta ab omni concretione mortaliomnia sentiens et movens ipsaque praeligdita motusempiterno484 Hoc autem reperit in doctrinismagnorum philosophorum Ut igitur secundumipsos loquar quomodo aliquid vel latet omniasentientem vel irrevocabiliter fugit omniamoventem

II Unde jam etiam quaeligstio illa solvenda estquaelig difficilior videtur caeligteris ubi quaeligritur cumcaro mortui hominis etiam alterius fit viventiscaro cui potius eorum in resurrectione reddaturSi enim quispiam confectus fame atquecompulsus vescatur cadaveribus hominum quodmalum aliquoties accidisse et vetus testatur [279]historia et nostrorum temporum infeliciaexperimenta docuerunt num quisquam veridicaratione contendet totum digestum fuisse per imosmeatus nihil inde in ejus carnem mutatum atqueconversum cum ipsa macies quaelig fuit et non estsatis indicet quaelig illis escis detrimenta suppletasint Jam itaque aliqua paulo ante praeligmisi quaeligad istum quoque nodum solvendum valeredebebunt Quidquid enim carnium exhausitfames utique in auras est exhalatum undediximus omnipotentem Deum posse revocarequod fugit Reddetur ergo caro illa homini in quoesse caro humana primitus cœpit Ab illo quippe484 Cicer Tuscul 1

344

altero tanquam mutuo sumpta deputanda est quaelig sicut aeligs alienum ei redhibenda est undesumpta est Sua vero illi quem fames exinanieratab eo qui potest etiam exhalata revocare reddeturQuamvis etsi omnibus perisset modis nec ullaejus materies in ullis naturaelig latebris remansissetunde vellet eam repararet Omnipotens Sedpropter sententiam Veritatis qua dictum est laquo Capillus capitis vestri non peribit raquo absurdumest ut putemus cum capillus hominis perire nonpossit tantas carnes fame depastas atqueconsumptas perire potuisse

III Quibus omnibus pro nostro moduloconsideratis atque tractatis haeligc summaconficitur ut in resurrectione carnis in aeligternumeas mensuras habeat corporum magnitudo quashabebat perficienda sive perfectaelig cujusqueindita corpori ratio juventutis in membrorumquoque omnium modulis congruo decore servatoQuod decus ut servetur si aliquid demptum fueritindecenti alicui granditati in parte aliquaconstitutaelig quod per totum spargatur ut neque idpereat et congruentia partium ubique teneaturnon est absurdum ut aliquid inde etiam staturaeligcorporis addi posse credamus cum omnibuspartibus ut decorem custodiant id distribuiturquod si enormiter in [280] una esset utique nondeceret Aut si contenditur in ea quemque staturacorporis resurrecturum esse in qua defunctus estnon pugnaciter resistendum est tantum absit

345

omnis deformitas omnis infirmitas omnistarditas omnisque corruptio et si quid aliud illudnon decet regnum in quo resurrectionis etpromissionis filii aeligquales erunt Angelis Dei sinon corpore non aeligtate certe felicitate

CAPUT XXI

De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur

RESTITUETUR ergo et quidquid de corporibusvivis vel post mortem de cadaveribus periit etsimul cum eo quod in sepulcris remansit inspiritalis corporis novitatem ex animalis corporisvetustate mutatum resurget incorruptione atqueimmortalitate vestitum Sed etsi vel casu aliquogravi vel inimicorum immanitate totum penitusconteratur in pulverem atque in auras vel inaquas dispersum quantum fieri potest nusquamesse sinatur omnino nullo modo subtrahi poteritomnipotentiaelig Creatoris sed capillus in eo capitisnon peribit Erit ergo spiritui subdita carospiritalis sed tamen caro non spiritus sicut carnisubditus fuit spiritus ipse carnalis sed tamenspiritus non caro Cujus rei habemusexperimentum in nostraelig pœnaelig deformitate Nonenim secundum carnem sed utique secundumspiritum carnales erant quibus ait Apostolus laquo Non potui vobis loqui quasi spiritalibus sedquasi carnalibus485 raquo Et homo spiritalis sic in hac

485 1 Cor III 1

346

vita dicitur ut [281] tamen corpore adhuc carnalissit et videat aliam legem in membris suisrepugnantem legi mentis suaelig486 erit autem etiamcorpore spiritalis cum eadem caro sicresurrexerit ut fiat quod scriptum est laquo Seminatur corpus raquo animale resurget corpusspiritale487 raquo Quaelig sit autem et quam magnaspiritalis corporis gratia quoniam nondum venitin experimentum vereor ne temerarium sit omnequod de illa profertur eloquium Verumtamenquia spei nostraelig gaudium propter Dei laudemnon est tacendum et de intimis ardentis sanctiamoris medullis dictum est n Domine dilexi^dee orem domus tuaelig488 raquo de donis ejus quaelig inhac aeligrumnosissima vita bonis malisque largituripso adjuvante conjiciamus ut possumusquantum sit illud quod nondum experti utiquedigne eloqui non valemus Omitto enim quandofecit hominem rectum omitto vitam illamduorum conjugum in paradisi facunditate felicemquoniam tam brevis fuit ut ad nascentiumsensum nec ipsa pervenerit in hac quamnovimus in qua adhuc sumus cujus tentationesimo quam totam tentationem quandiu in easumus quamtumlibet proliciamus perpeti nondesinimus quaelig sint indicia circa genus humanumbonitatis Dei quis poterit explicare [282]

486 Rom VII 23487 1 Cor XV 24488 Psal XXV 8

347

CAPUT XXII

De miseriis ac malis quibus humanum genus meritoprimaelig praeligvaricationis obnoxium est et a quibus nemonisi per Christi gratiam liberatur

I NAM quod ad primam originem pertinetomnem mortalium progeniem fuisse damnatamhaeligc ipsa vita si vita dicenda est tot et tantis malisplena testatur Quid enim aliud indicat horrendaquaeligdam profunditas ignorantiaelig ex qua omniserror existit qui omnes filios Adam tenebrosoquodam sinu suscipit ut homo ali illo liberari sinelabore dolore timore non possit Quid amoripse tot rerum vanarum atque noxiarum et exhoc mordaces curaelig perturbationes mœroresformidines insana gaudia discordiaelig lites bellainsidiaelig iracundiaelig inimicitiaelig fallacia adulatiofraus furtum rapina perfidia superbia ambitioinvidentia homicidia parricidia crudelitassaeligvitia nequitia luxuria petulantia impudentiaimpudicitia fornicationes adulteria incesta etcontra naturam utriusque sexus tot stupra atqueimmunditiaelig quas turpe est etiam diceresacrilegia haeligreses blasphemiaelig perjuriaoppressiones innocentium calumniaeligcircumventiones praeligvaricationes falsatestimonia iniqua judicia violentiaelig latrocinia etquidquid talium malorum in mentem non venitet tamen de vita ista hominum non recedit Verum haeligc hominum sunt malorum ab illatamen erroris et perversi amoris radice venientia

348

eum qua omnis filius Adam nascitur Nam quisignorat cum quanta ignorantia veritatis quaelig jamin infantibus manifesta est [283] et cum quantaabundantia vanaelig cupiditatis quaelig in pueris incipitapparere homo veniat in hanc vitam ita ut sidimittatur vivere ut velit et facere quidquid velitin haeligc facinora et flagitia quaelig commemoravi etquaelig commemorare non potui vel cuncta velmulta perveniat

II Sed divina gubernatione non omni mododeserente damnatos et Deo non continente in irasua miserationes suas in ipsis sensibus generishumani prohibitio et eruditio contra istas cumquibus nascimur tenebras vigilant et contra hosimpetus opponuntur plenaelig tamen etiam ipsaeliglaborum et dolorum Quid enim sibi voluntmultimodaelig formidines quaelig cohibendisparvulorum vanitatibus adhibentur Quidpaeligdagogi quid magistri quid ferulaelig quid loraquid virgaelig quid disciplina illa qua Scripturasancta dicit dilecti filii latera esse tundenda489 necrescat indomitus domarique jam durus aut vixpossit aut fortasse nec possit Quid agitur hispoenis omnibus nisi ut debelletur imperitia etprava cupiditas infrenetur cum quibus malis inhoc saeligculum venimus Quid est enim quod cumlabore meminimus sine labore obliviscimur cumlabore discimus sine labore nescimus cumlabore strenui sine labore inertes sumus Nonne489 Eccli XXX 12

349

hinc apparet in quid velut pondere suo procliviset prona sit vitiosa natura et quanta ope ut hincliberetur indigeat Desidia segnities pigritianegligentia vitia sunt utique quibus labor fugiturcum labor ipse etiam qui est utilis pœna sit

III Sed praeligter pueriles pœnas sine quibusdisci non potest quod majores volunt qui vixaliquid utiliter volunt quot et quantis poenisgenus agitetur humanum quaelig non ad malitiamnequitiamque iniquorum sed ad conditionempertinent miseriamque communem quis [284]ullo sermone digerit quis ulla cogitationecomprehendit Quantus est metus quantacalamitas ab orbitatibus atque luctu a damnis etdamnationibus a deceptionibus et mendaciishominum a suspicionibus falsis ab omnibusviolentis facinoribus et sceleribus alienis Quandoquidem ab eis et depraeligdatio et captivitaset vincula et carceres et exilia et cruciatus etamputatio membrorum et privatio sensuum etoppressio corporis ad obscœnam libidinemopprimentis explendam et alia multa horrendasaeligpe contingunt Quid ab innumeris casibus quiforinsecus corpori formidantur aeligstibus etfrigoribus tempestatibus imbribus alluvionibuscoruscatione tonitru grandine fulmine motibushiatibusque terrarum oppressionibus ruinarumab offensione et pavore vel etiam malitiajumentorum a tot venenis fruticum aquarumaurarum bestiarum a ferarum vel tantummodo

350

molestis vel etiam mortiferis morsibus a rabiequaelig contingit ex rabido cane ut etiam blanda etamica suo domino bestia nonnunquamvehementius et amarius quam leones draconesquemetuatur faciatque hominem quem forteattaminaverit contagione pestifera ita rabiosumut a parentibus conjuge filiis pejus omni bestiaformidetur Quaelig mala patiuntur navigantes quaelig terrena itinera gradientes Quis ambulatubicumque non inopinatis subjacens casibus Deforo quidam rediens domum sanis pedibus suiscecidit pedem fregit et ex illo vulnere finivit hancvitam Quid videtur sedente securius De sella inqua sedebat cecidit Heli sacerdos et mortuusest490 Agricolaelig imo vero omnes homines quot etquantos a cœlo et terra vel a perniciosisanimalibus casus metuunt agrorum fructibus Solem tamen de frumentis tandem collectis etreconditis esse securi Sed quibusdam quod [285]novimus proventum optimum frumentorumfluvius improvisus fugientibus hominibus dehorreis ejecit atque abstulit Contra milleformesdaeligmonum incursus quis innocentia sua fidit Quandoquidem nequis fideret etiam parvulosbaptizatos quibus certe nihil est innocentiusaliquando sic vexant ut in cis maxime Deosinente ista monstretur hujus vitaelig flendacalamitas et alterius desideranda felicitasJamvero de ipso corpore tot existunt morborum490 1 Reg IV 18

351

mala ut nec libris medicorum cunctacomprehensa sint In quorum pluribus ac peneomnibus etiam ipsa adjumenta et medicamentatormenta sunt ut homines a pœnarum exitiopœnali eruantur auxilio Nonne ad hoc perduxitsitientes homines ardor immanis ut urinamquoque humanam vel etiam suam biberent Nonne ad hoc fames ut a carnibus hominumabstinere se non possent nec inventos hominesmortuos sed propter hoc a se occisos necquoslibet alienos verumetiam filios matresincredibili crudelitate quam rabida esuriesfaciebat absumerent Ipse postremo somnusqui proprie quietis nomen accepit quis verbisexplicet saeligpe somniorum visis quam sit inquietuset quam magnis licet falsarum rerum terroribusquas ita exhibet et quodam modo exprimit ut averis eas discernere nequeamus animam miseramsensusque perturbet Qua falsitate visorum etiamvigilantes in quibusdam morbis et venenismiserabilius agitantur quamvis multimodavarietate fallaciaelig homines etiam sanos malignidaeligmones nonnunquam decipiant talibus visis utetiam si eos per haeligc ad sua traducere nonpotuerint sensus tamen eorum solo appetituqualitercumque persuadendaelig falsitatis illudant

IV Ab hujus tam miseraelig quasi quibusdaminferis vitaelig non liberat nisi gratia SalvatorisChristi Dei ac Domini nostri Hoc enim nomenesi ipse Jesus [286] interpretatur quippe

352

Salvator maxime ne post hanc miserior acsempiterna suscipiat non vita sed mors Nam inista quamvis sint per sancta ac sanctoscurationum magna solatia tamen ideo nonsemper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibusne propter hoc religio quaeligratur quaelig propteraliam magis vitam ubi mala non erunt omninoulla quaeligrenda est et ad hoc meliores quosque inhis malis adjuvat gratia ut quanto fideliore tantofortiore corde tolerentur Ad quam rem etiamphilosophiam prodesse dicunt docti hujus saeligculiquam dii quibusdam paucis ait Tullius veramdederunt Nec hominibus inquit ab his autdatum est donum majus aut potuit ullum dariusque adeo et ipsi contra quos agimus quoquomodo compulsi sunt in habenda nonquacumque sed vera philosophia divinam gratiamconfiteri491 Porro si paucis divinitus datum estveraelig philosophiaelig contra miserias hujus vitaeligunicum auxilium satis et hinc apparet humanumgenus ad luendas miseriarum pœnas essedamnatum Sicut autem hoc ut fatentur nullumdivinum majus est donum sic a nullo Deo daricredendum est nisi ab illo quo et ipsi qui multosdeos colunt nullum dicunt esse majorem [287]

CAPUT XXIII

De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis malisquecommunia sunt ad justorum laborem specialiter pertinent

491 Cicer lib I Academ ex Platone in Timaeligo

353

PRAEligTER haeligc autem mala hujus vitaelig bonismalisque communia habent in ea justi etiamproprios quosdam labores suos quibus adversusvitia militant et in talium praeligliorum tentationibuspericulisque versantur Aliquando enimconcitatius aliquando remissius non tamendesinit caro concupiscere adversus spiritum etspiritus adversus carnem492 ut non ea quaeligvolumus laciamus omnem malamconcupiscentiam consumendo sed eam nobisquantum divinitus adjuti possumus non eiconsentiendo subdamus vigiliis continuisexcubantes ne opinio verisimilis fallat ne decipiatsermo versutus ne se tenebraelig alicujus errorisoffundant ne quod bonum est malum aut quodmalum est bonum esse credatur ne ab his quaeligagenda sunt metus revocet ne in ea quaelig agendanon sunt cupido praeligcipitet ne super iracundiamsol occidat ne inimicitiae provocent adretributionem mali pro malo ne absorbeatinhonesta vel immoderata tristitia neimpertiendorum beneficiorum ingerat mensingrata torporem ne maledicis rumoribus bonaconscientia fatigetur ne temeraria de alio suspicionostra decipiat ne aliena de nobis falsa nosfrangat ne regnet peccatum in nostro mortalicorpore ad obediendum desideriis ejus nemembra nostra exhibeantur iniquitatis arma

492 Gal V 17

354

peccato493 ne oculus [288] sequaturconcupiscentiam ne vindicandi cupiditas vincatne in eo quod male delectat vel visio vel cogitatioremo retur ne improbum aut indecens verbumlibenter audiatur ne fiat quod non licet etiamsilibet ne in hoc bello laborum periculorumqueplenissimo vel de viribus nostris speretur faciendavictoria vel viribus nostris facta tribuatur sedejus gratiaelig de quo ait Apostolus laquo Gratias autemDeo qui dat nobis victoriam per Dominumnostrum Jesum Christum494 raquo Qui et alio locolaquo In his inquit omnibus supervincimus per eumqui dilexit nos495 raquo Sciamus tamen quantalibetvirtute praeligliandi vitiis repugnemus vel etiam vitiasuperemus et subjugemus quandiu sumus in hoccorpore nobis deesse non posse unde dicamusDeo laquo Dimitte nobis debita nostra496 raquo In illoautem regno ubi semper cum corporibusimmortalibus erimus nec praeliglia nobis erunt ullanec debita quaelig nusquam et nunquam essent sinatura nostra sicut recta creata est permaneretAc per hoc etiam noster iste conflictus in quopericlitamur et de quo nos victoria novissimacupimus liberari ad vitaelig hujus mala pertinetquam tot tantorumque testimonio malorumprobamus esse damnatam [289]

493 Rom VI 12494 1 Cor XV 17495 Rom VIII 37496 Matth VI 12

355

CAPUT XXIV

De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit

I JAM nunc considerandum est hanc ipsammiseriam generis humani in qua laudatur justitiapunientis qualibus et quam multis impleveritbonis ejusdem bonitas cuncta quaelig creavitadministrantis Primum benedictionem illamquam protulerat ante peccatum dicens laquo Crescite et multiplicamini et replete terram497 raquonec post peccatum voluit inhibere man- sitque instirpe damnata donata fœcunditas nec illam vimmirabilem seminum imo etiam mirabiliorem quaefficiuntur et semina inditam corporibus humaniset quodam modo intextam peccati vitium potuitauferre quo nobis impacta est etiam necessitasmortis sed utrumque simul currit isto quasifluvio atque torrente generis humani malumquod a parente trahitur et bonum quod a creantetribuitur In originali malo duo sunt peccatumatque supplicium in originali bono alia duopropagatio et conformatio Sed quantum adpraeligsentem pertinet intentionem nostram demalis quorum unum de nostra venit audacia idest peccatum alterum de judicio Dei id estsuppliciumjam satis diximus Nunc de bonis Deiquaelig ipsi quoque vitiatae damnataeligque naturaeligcontulit sive usque nunc confert dicere institui

497 Gen I 28

356

Neque enim damnando aut totum abstulit quoddederat alioquin nec esset omnino aut eamremovit a sua [290] potestate etiam cum diabolopœnaliter subdidit cum nec ipsum diabolum asuo alienaverit imperio quandoquidem ut ipsiusquoque diaboli natura subsistat ille facit quisumme est et facit esse quidquid aliquo modoest

II Duorum igitur illorum quaelig diximus bonaetiam in naturam peccato vitiatam supplicioquedamnatam de bonitatis ejus quodam veluti fontemanare propagationem imprimis mundi operibusbenedictione largitus est a quibus operibus dieseptimo requievit Conformatio vero in illo ejusest opere quo usque nunc operatur498 Efficacemquippe potentiam suam si rebus subtrahat necprogredi poterunt et suis dimensis motibusperagere tempora nec prorsus in eo quod creataeligsunt aliquatenus permanebunt Sic ergo creavithominem Deus ut illi adderet fertilitatemquamdam qua homines alios propagaretcongenerans eis ipsam etiam propagandipossibilitatem non necessitatem quibus tamenvoluit hominibus abstulit eam Deus et sterilesfuerunt non tamen generi humano abstulit semeldatam primis duobus conjugibus benedictionemgenerandi Haeligc ergo propagatio quamvis peccatoablata non fuerit non tamen etiam ipsa talis estqualis fuisset si nemo peccasset Ex quo enim498 Joan V 17

357

homo in honore positus postea quam deliquitcomparatus est pecoribus similiter generat nonin eo tamen penitus extincta est quaeligdam velutscintilla rationis in qua factus est ad imaginemDei499 Huic autem propagationi si conformationon adhiberetur nec ipsa in sui generis formasmodosque procederet Si enim non concubuissenthomines et nihilominus Deus vellet implereterras hominibus quomodo creavit unum sinecommixtione maris et fœminaelig sic posset omnes concumbentes vero nisi illo creante generantesesse non possunt Sicut ergo ait Apostolus deinstitutione spiritali [291] qua homo ad pietatemjustitiamque formatur laquo Neque qui plantat estaliquid neque qui rigat sed qui incrementum datDeus500 raquo ita etiam hic dici potest laquo Nec quiconcumbit nec qui seminat est aliquid sed quiformat Deus Nec mater quaelig conceptum portatet partum nutrit est aliquid sed quiincrementum dat Deus raquo Ipse namqueoperatione qua nunc usque operatur501 facit utnumeros suos explicent semina et a quibusdamlatentibus atque invisibilibus involucris in formasvisibiles hujus quod aspicimus decoris evolvantIpse incorpoream corporeamque naturam illampraeligpositam istam subjectam miris modiscopulans et connectens animantem facit Quod

499 Psal XLVIII 13500 1 Cor III 7501 Joan V 17

358

opus ejus tam magnum et mirabile est ut nonsolum in homine quod est animal rationale et exhoc cunctis terrenis animantibus excellentiusatque praeligstantius sed in qualibet minutissimamuscula bene consideranti stuporem mentisingerat laudemque pariat Creatoris

III Ipse itaque animaelig humanaelig mentem deditubi ratio et intelligentia in infante sopita estquodam modo quasi nulla sit excitanda scilicetatque exerenda aeligtatis accessu qua sit scientiaecapax atque doctrinaelig et habilis perceptioniveritatis et amoris boni qua capacitate hauriatsapientiam virtutibusque sit praeligdita quibusprudenter fortiter temperanter et juste adversuserrores et caeligtera ingenerata vilia dimicet eaquenullius rei desiderio nisi boni illius summi atqueimmutabilis vincat Quod etsi non faciat ipsatalium bonorum capacitas in natura rationalidivinitus instituta quantum sit boni quammirabile opus omnipotentis quis competentereffatur aut cogitat Praeligter enim artes benevivendi et ad immortalem perveniendi felicitatemquaelig virtutes vocantur et sola Dei gratia [292]quaelig in Christo est filiis promissionis regniquedonantur nonne humano ingenio tot tantaeligqueartes sunt inventaelig et exercitaelig partim necessariaeligpartim voluntariaelig ut tam excellens vis mentisatque rationis in his etiam rebus quas superfluasimo et periculosas perniciosasque appetitquantum bonum habeat in natura unde ista

359

potuit vel invenire vel discere vel exerceretestetur Vestimentorum et aeligdificiorum ad operaquam mirabilia quam stupenda industria humanapervenerit quo in agricultura quo in navigationeprofecerit quaelig in fabricatione quorumquevasorum vel etiam statuarum et picturarumvarietate excogitaverit et impleverit quaelig intheatris mirabilia spectantibus audientibusincredibilia facienda et exhibenda molita sit incapiendis occidendis domandis irrationalibusanimantibus quaelig et quanta repererit adversusipsos homines tot genera venenorum totarmorum tot machinamentorum et pro salutemortali tuenda atque reparanda quotmedicamenta atque adjumenta comprehenderit pro voluptate faucium quot condimenta et gulaeligirritamenta repererit ad indicandas et suadendascogitationes quam multitudinem varietatemquesignorum ubi praeligcipuum locum verba et litteraeligtenent ad delectandos animos quos elocutionisornatus quam diversorum carminum copiam admulcendas aures quot organa musica quoscantilenae modos excogitaverit quantamperitiam dimensionum atque numerorummeatusque et ordines siderum quanta sagacitatecomprehenderit quam multa rerummundanarum cognitione se impleverit quis possiteloqui maxime si velimus non acervarim cunctacongerere sed in singulis immorari In ipsispostremo erroribus et falsi talibus defendendis

360

quam magna claruerint ingenia philosophorumatque haereticorum quis aestimare sufficiat Loquimur enim nunc de natura mentis humanaelig[293] qua ista vita mortalis ornatur non de fideatque itinere veritatis qua illa immortalisacquiritur Hujus tantaelig naturaelig conditor cum situtique Deus verus et summus ipso cuncta quaeligfecit administrante et summam potestatemsummamque habente justitiam nunquamprofecto in has miserias decidisset atque ex hispraeligter cos solos qui liberabuntur in aeligternas essetitura nisi nimis grande peccatum in homineprimo de quo caeligteri exorti sunt praeligcessisset

IV Jamvero in ipso corpore quamvis nobissit cum belluis mortalitate commune multisquecarum reperiatur infirmius quanta Dei bonitasquanta providentia tanti Creatoris apparet Nonne ita sunt in eo loca sensuum et caeligteramembra disposita speciesque ipsa ac figura etstatura totius corporis ita modificata ut administerium animaelig rationalis se indicet factum Non enim ut animalia rationis expertia prona essevidemus in terram ita creatus est homo sederecta in cœlum corporis forma admonet eumquaelig sursum sunt sapere Porro mira mobilitasquaelig linguaelig ac manibus attributa est adloquendum et scribendum apta atque convenienset ad opera artium plurimarum officiorumquecomplenda nonne satis ostendit quali animaelig utserviret tale sit corpus adjunctum Quanquam et

361

detractis necessitatibus operandi ita omniumpartium congruentia numerosa sit et pulchra sibiparilitate respondeat ut nescias utrum in eocondendo major sit utilitatis habita ratio quamdecoris Certe enim nihil creatum videmus incorpore utilitatis causa quod non habeat etiamdecoris locum Plus autem nobis id appareret sinumeros mensurarum quibus inter se cunctaconnexa sunt et coaptata nossemus quosforsitan data opera in his quaelig foris eminenthumana posset vestigare solertia quaelig vero tectasunt atque a nostris remota [294] conspectibussicuti est tanta perplexitas venarum atquenervorum et viscerum secreta vitalium invenirenullus potest Quia etsi medicorum diligentianonnulla crudelis quos anatomicos appellantlaniavit corpora mortuorum sive etiam intermanus secantis perscrutantisque monentiumatque in carnibus humanis satis inhumane abditacuncta rimata est ut quid et quomodo quibuslocis curandum esset addisceret numeros tamende quibus loquor quibus coaptatio quaelig ἁρμονίαgraeligce dicitur tanquam cujusdam organiextrinsecus atque intrinsecus totius corporisconstat quid dicam nemo valuit invenire quosnemo ausus est quaeligrere Qui si noti essepotuissent in interioribus quoque visceribus quaelignullum ostentant decus ita delectaret pulchritudorationis ut omni formaelig apparenti quaelig oculisplacet ipsius mentis quaelig oculis utitur

362

praeligferretur arbitrio Sunt vero quaedam ita positain corpore ut tantummodo decorem habeantnon et usum sicut habet pectus virile mamillassicut facies barbam quam non esse munimentosed virili ornamento indicant puraelig faciesfœminarum quas utique infirmiores muniri tutiusconveniret Si ergo nullum membrum est in hisquidem conspicuis (unde ambigit nemo) quodita sit alicui operi accommodatum ut non etiamsit decorum sunt autem nonnulla quorumsolum decus et nullus est usus puto facileintelligi in conditione corporis dignitatemnecessitati fuisse praeliglatam Transitura est quippenecessitas tempusque venturum quando solainvicem pulchritudine sine ulla libidineperfruamur quod maxime ad laudemreferendum est Conditoris cui dicitur in Psalmo laquo Confessionem et decorem induisti502 raquo

V Jam caeligtera pulchritudo et utilitas crea tutoti quaelig [295] homini licet in istos laboresmiseriasque projecto atque damnato spectandaatque sumenda divina largitate concessa est quosermone terminari potest in cœli et terraelig etmaris multimoda et varia pulchritudine in ipsiuslucis tanta copia tamque mirabili specie in sole acluna et sideribus in opacitatibus nemorum incoloribus et odoribus florum in diversitate acmultitudine volucrum garrularum atque pictarumin multiformi specie tot tantorumque502 Psal CIII 1

363

animantium quorum illa plus habentadmirationis quaelig molis minimum (Plus enimformicularum et apicularum opera stupemusquam immensa corpora ballenarum ) in ipsiusquoque maris tam grandi spectaculo cum sesediversis coloribus induit velut vestibus etaliquando viride atque hoc multis modisaliquando purpureum aliquando caeligruleum estQuam porro delectabiliter spectatur etiamquandocumque turbatur et fit inde majorsuavitas quia sic demulcet intuentem ut nonjactet et quatiat navigantem Quid ciborumusquequaque copia contra famem Quidsaporum diversitas contra fastidium naturaeligdiffusa divitiis non coquorum arte ac laborequaeligsita Quanta in tam multis rebus tuendaelig acrecuperanda salutis auxilia Quam gratavicissitudo diei alternantis et noctis Aurarumquam blanda temperies In fruticibus etpecoribus indumentorum conficiendorum quantamateries Omnia commemorare quis possit Haeligc autem sola quaelig a me velut in quemdamaggerem sunt coarctata si vellem velut colligatainvolucra solvere atque discutere quanta mihimora esset in singulis quibus plurimacontinentur Et haeligc omnia miserorum suntdamnatorumque solatia non praeligmia beatorumQuaelig igitur illa sunt si tot ac talia et tanta suntista Quid dabit eis quos praeligdestinavit ad vitamqui haeligc dedit etiam eis quos praeligdestinavit ad

364

mortem Quaelig bona in illa beata [296] vita facieteos sumere pro quibus in hac misera unigenitumFilium suum voluit usque ad mortem mala tantaperferre Uncia Apostolus de ipsis in illudregnum praeligdestinatis loquens laquo Qui proprioinquit Filio non pepercit sed pro nobis omnibustradidit eum quomodo non et cum illo omnianobis donabit503 raquo Cum haeligc promissiocomplebitur quid erimus quales erimus Quaeligbona in illo regno accepturi sumusquandoquidem Christo moriente pro nobis talejam pignus accepimus Qualis erit spiritushominis nullum omnino habens vitium nec subquo jaceat nec cui cedat nec contra quod saltemlaudabiliter dimicet pacatissima virtuteperfectus Rerum ilii omnium quanta quamspeciosa quam certa scientia sine errore alicpiovel labore ubi Rei sapientia de ipso suo fontepotabitur cum summa felicitate sine ulladifficultate Quale erit corpus quod omni modospiritui subditum et eo sufficienter vivificatumnullis alimoniis indigebit Non enim animale sedspiritale erit habens quidem carnis sed sine ullacarnali corruptione substantiam

CAPUT XXV

De pervicacia quorumdam qui resurrectionem carnisquam sicut praeligdictum est totus mundus creditimpugnant

503 Rom VIII 32

365

VERUM de animi bonis quibus post hancvitam beatissimus perfruetur non a nobisdissentiunt philosophi nobiles de carnisresurrectione contendunt hanc [297] quantumpossunt negant Sed credentes multi negantespaucissimos reliquerunt et ad Christum qui hocquod istis videtur absurdum in sua resurrectionemonstravit fideli corde conversi sunt docti etindocti sapientes mundi et insipientes Hoc enimcredidit mundus quod praeligdixit Deus qui etiamhoc praeligdixit quod hanc rem mundus fueratcrediturus Neque enim Petri maleficiis eam cumlaude credentium tanto ante praelignuntiarecompulsus est504 Ille est enim Deus quem (sicutjam dixi aliquoties nec commemorare me piget)confitente Porphyrio atque id oraculis deorumsuorum probare cupiente ipsa numinaperhorrescunt quem sic laudavit ut eum etDeum patrem et regem vocaret Absit enim ut sicintelligenda sint quaelig praeligdixit quomodo volunt hiqui hoc cum mundo non crediderunt quodmundum crediturum esse praeligdixit Cur enim nonpotius ita sicut crediturus tanto ante praeligdictusest mundus non sicut paucissimi garriunt quihoc cum mundo quod crediturus praeligdictus estcredere noluerunt Si enim propterea dicunt aliomodo esse credenda ne si dixerint vana esseconscripta injuriam faciant illi Deo cui tammagnum perhibent testimonium tantam prorsus504 Vide supra lib XVIII c 53

366

ei vel etiam graviorem faciunt injuriam si aliterdicunt esse intelligenda non sicut mundus eacredidit quem crediturum ipse laudavit ipsepromisit ipse complevit Utrum enim non potestfacere ut resurgat caro et vivat in aeligternum anpropterea credendum non est id eum essefacturum quia malum est atque indignum Deo Sed de omnipotentia ejus qua tot et tanta facitincredibilia jam multa diximus Si volunt invenirequod omnipotens non potest habent prorsusego dicam mentiri non potest Credamus ergoquod potest non credendo quod non potest[298] Non itaque credentes quod mentiri possitcredant esse facturum quod se facturum essepromisit et sic credant sicut credidit mundusquem crediturum esse praeligdixit quem crediturumesse laudavit quem crediturum esse promisitquem credidisse jam ostendit Hoc autem malumesse unde demonstrant Non erit illic ullacorruptio quod est corporis malum De ordineelementorum jam disputavimus de aliis hominumconjecturis satis diximus quanta sit futura incorpore incorruptibili facilitas motus depraeligsentis bonaelig valetudinis temperamento quaeligutique nullo modo illi comparanda estimmortalitati in libro tertio-decimo satis utopinor ostendimus Legant superiora Operishujus qui vel non legerunt vel volunt recolerequod legerunt

CAPUT XXVI

367

Quomodo Porphyrii definitio qua beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonis sententiadestruatur qui dicit summum Deum diis promisisse utnunquam corporibus exuerentur

SED Porphyrius ait inquiunt ut beata sitanima corpus omne esse fugiendum Nihil ergoprodest quia incorruptibile diximus futurumcorpus si anima beata non erit nisi corpus omneeffugerit Sed jam et hinc in libro memoratoquantum oportuit disputavi verum hic unuminde tantum commemorabo Emendet libros suosistorum omnium magister Plato et dicat eorumdeos ut beati sint sua corpora fugituros id estesse morituros quos in cœlestibus corporibusdixit inclusos quibus tamen Deus a quo factisunt quo possent esse securi [299]immortalitatem ici est in eisdem corporibusaeligternam permansionem non eorum natura idhabente sed suo consilio praeligvalente promisitUbi etiam evertit illud quod dicunt quoniam estimpossibilis ideo resurrectionem carnis non essecredendam Apertissime quippe juxta eumdemphilosophum ubi diis a se lactis promisit Deusnon factus immortalitatem quod impossibile estse dixit esse facturum Sic enim eum locutumnarrat Plato laquo Quoniam estis orti inquitimmortales esse et indissolubiles non potestis tamen dissolvemini neque vos ulla mortis fataperiment nec erunt valentiora quam consiliummeum quod majus est vinculum ad

368

perpetuitatem vestram quam illa quibus estiscolligati505 raquo Si non solum absurdi sed surdi nonsunt qui haeligc audiunt non utique dubitant diisfactis alo illo Deo qui eos fecit secundumPlatonem quod est impossibile fuisse promissumQui enim dicit laquo Vos quidem immortales essenon potestis sed mea voluntate immortaleseritis raquo quid aliud dicit quam id quod fieri nonpotest me faciente tamen eritis Ille igiturcarnem incorruptibilem immortalem spiritalemresuscitabit qui juxta Platonem id quodimpossibile est se facturum esse promisit Quidadhuc quod promisit Deus quod Deopromittenti credidit mundus qui etiam ipsepromissus est crediturus esse impassibileclamant Quandoquidem nos Deum qui etiamsecundum Platonem facit impossibilia idfacturum esse clamamus Non ergo ut beataelig sintanimaelig corpus est omne fugiendum sed corpusincorruptibile recipiendum Et in quoconvenientius incorruptibili corpore laeligtabunturquam in quo corruptibili gemuerunt Sic enimnon in eis erit illa dira cupiditas quam posuit exPlatone Virgilius ubi ait

Rursus et incipiant in corpora velle reverti506 [300]

Sic inquam cupiditatem revertendi ad corporanon habebunt cum corpora in quaelig reverti

505 Vide supra lib XIII c 16506 Virg AEligneid VI

369

cupiunt secum habebunt et sic habebunt utnunquam non habeant nunquam ea prorsus velad exiguum quamlibet tempus ulla mortedeponant

CAPUT XXVII

De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyriiin quibus si uterque alteri cederet a veritate neuterdeviaret

SINGULA quaeligdam dixerunt Plato atquePorphyrius quaelig si inter se communicarepotuissent facti essent fortasse Christiani Platodixit sine corporibus animas in aeligternum esse nonposse Ideo enim dixit etiam sapientium animaspost quamlibet longum tempus tamen ad corporaredituras Porphyrius autem dixit animampurgatissimam cum redierit ad Patrem ad haeligcmala mundi nunquam esse redituram Ac per hocquod verum vidit Plato si dedisset Porphyrioetiam justorum atque sapientium purgatissimasanimas ad humana corpora redituras rursusquod verum vidit Porphyrius si dedisset Platoninunquam redituras ad miserias corruptibiliscorporis animas sanctas ut non singuli haeligcsingula sed ambo et singuli utrumque dicerentputo quod viderent esse jam consequens ut etredirent animaelig ab corpora et talia reciperentcorpora in quibus beate atque immortaliterviverent Quoniam secundum Platonem etiamsanctaelig animaelig ad humana corpora redibunt

370

secundum Porphyrium ad mala mundi hujussanctaelig animaelig non [301] redibunt Dicat itaquecum Platone Porphyrius laquo Redibunt adcorpora raquo dicat Plato cum Porphyrio laquo Nonredibunt ad mala raquo et ad ea corpora redireconsentient in quibus nulla patiantur mala Haeligcitaque non erunt nisi illa quaelig promittit Deusbeatas animas in aeligternum cum sua aeligterna carnefacturus Hoc enim quantum existimo jam facilenobis concederent ambo ut qui faterentur adimmortalia corpora redituras animas essesanctorum ad sua illas redire permitterent inquibus mala hujus saeligculi pertulerunt in quibusDeum ut his malis carerent pie fideliterquecoluerunt

CAPUT XXVIII

Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato velLabeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent

NONNULLI nostri propter quoddampraeligclarissimum loquendi genus et propternonnulla quaelig veraciter sensit amantes Platonemdicunt eum aliquid simile nobis etiam demortuorum resurrectione sensisse507 Quodquidem sic tangit in libris de Republica Tullius uteum lusisse potius quam quod id verum essetaffirmet dicere voluisse Inducit enim hominemrevixisse et narrasse quaeligdam quaelig platonicis

507 Vide Euseb lib XI de praeligpar Evang

371

disputationibus congruebantv Labeo etiam duosdicit uno die fuisse defunctos et occurrisseinvicem in quodam compito deinde ad corporasua jussos fuisse remeare et constituisse inter seamicos se esse victuros atque ita esse factumdonec postea morerentur508 Sed isti [302] auctorestalem resurrectionem corporis factam fuissenarrarunt quales fuerunt eorum quos resurrexissenovimus et huic quidem redditos vitaelig sed noneo modo ut non morerentur ulterius Mirabiliusautem quiddam Marcus Varro ponit in librisquos conscripsit de gente populi romani cujusputavi verba ipsa esse ponenda laquo Genethliaciquidam scripserunt inquit esse in renascendishominibus quam appellant παλιγγενεσίανGraeligci hac scripserunt confici in annis numeroquadringentis quadraginta ut idem corpus eteadem anima quaelig fuerint conjuncta in hominealiquando eadem rursus redeant inconjunctionem raquo Iste Varro quidem sive illiGenethliaci nescio qui (non enim nomina eorumprodidit quorum commemoravit sententiam)aliquid dixerunt quod licet falsum sit (cum enimsemel ad eadem corpora quaelig gesserunt animaeligredierint nunquam ea postea sunt relicturaelig)tamen multa illius impossibilitatis qua contra nosisti garriunt argumenta convellit et destruit Quienim hoc sentiunt sive senserunt non eis visumest fieri non posse ut dilapsa cadavera in aurasin508 Vide Plin lib VII c 53

372

pulverem in cinerem in humores in corporavescentium bestiarum vel ipsorum quoquehominum ad id rursus redeant quod fueruntQuapropter Plato et Porphyrius vel potiusquicumque illos diligunt et adhuc vivunt si nobisconsentiunt etiam sanctas animas ad corporaredituras sicut ait Plato nec tamen ad mala ullaredituras sicut ait Porphyrius ut ex his fiatconsequens quod fides praeligdicat Christiana taliacorpora recepturas in quibus sine ullo malo inaeligternum feliciter vivant assumant etiam hoc deVarrone ut ad eadem corpora redeant in quibusantea fuerunt et apud cos tota quaeligstio de carnisin aeligternum resurrectione solvetur [303]

CAPUT XXIX

De qualitate visionis qua in futuro saeligculo sanctiDeum videbunt

I NUNC jam quid acturi sint in corporibusimmortalibus atque spiritalibus sancti non adhuceorum carne carnaliter sed spiritaliter jamvivente quantum Dominus dignatur adjuvarevideamus Et illa quidem actio vel potius quiesatque otium quale futurum sit si verum velimdicere nescio Non enim hoc unquam per sensuscorporis vidi Si autem mente id est intelligentiavidisse me dicam quantum est aut quid estnostra intelligentia ad illam excellentiam Ibi estenim laquo Pax Dei quaelig sicut ait Apostolus superat

373

omnem intellectum509 raquo quem nisi nostrum autfortasse etiam sanctorum Angelorum non enimet Dei Si ergo sancti in Dei pace victuri suntprofecto in ea pace victuri sunt quaelig superatomnem intellectum Quoniam nostrum quidemsuperat non est dubium si autem superat etAngelorum ut nec ipsos excepisse videatur quiait laquo Omnem intellectum raquo secundum hocdictum esse debemus accipere quia pacem Deiqua ipse Deus pacatus est sicut novit Deus noneam nos sic possumus nosse nec ulli Angelilaquo Superat itaque omnem intellectum raquo nondubium quod praeligter suum Sed quia et nos promodo nostro pacis ejus participes facti summamin nobis atque inter nos et cum ipso pacemquantum nostrum suminum est obtinebimus isto modo pro suo modo sciunt eam sanctiAngeli homines autem [304] nunc longe infraquantumlibet provectu mentis excellantConsiderandum est enim quantus vir dicebat laquo Ex parte scimus et ex parte prophetamusdonec veniat quod perfectum est510 raquo Etlaquo Videmus nunc per speculum in aelignigmate tuncautem facie ad faciem511 raquo Sic jam vident sanctiAngeli qui etiam nostri Angeli dicti sunt quiaeruti de potestate tenebrarum et accepto Spirituspignore translati ad regnum Christi ad eos

509 Philip IV 7510 1 Cor XIII 9511 Ibid 12

374

Angelos jam coepimus pertinere cum quibusnobis erit sancta atque dulcissima de qua jam totlibros scripsimus Dei Civitas ipsa communis Sicsunt ergo Angeli nostri qui sunt Angeli Dei quemadmodum Christus Dei Christus est nosterDei sunt quia Deum non reliquerunt nostrisunt quia suos cives nos habere coeperunt Dixitautem Dominus Jesus laquo Videre ne contemnatisunum de pusillis istis Dico enim vobis quiaAngeli eorum in cœlis semper vident faciemPatris mei qui in cœlis est512 raquo Sicut ergo illivident ita et nos visuri sumus sed nondum itavidemus Propter quod ait Apostolus quod pauloante dixi laquo Videmus nunc per speculum inaelignigmate tunc autem facie ad faciem513 raquoPraeligmium itaque fidei nobis visio ista servatur dequa et Joannes apostolus loquens laquo Cumapparuerit inquit similes ei erimus quoniamvidebimus eum sicuti est514 raquo Facies autem Deimanifestatio ejus intelligenda est non aliquod talemembrum quale nos habemus in corpore atqueisto nomine nuncupamus

II Quapropter cum ex me quaeligritur quidacturi sint sancti in illo corpore spiritali non dicoquod jam video sed dico quod credo secundumillud quod in Psalmo lego laquo Credidi propter

512 Matth XVIII 10513 1 Cor XIII 12514 1 Joan III 2

375

quod locutus sum515 raquo Dico [305] itaque laquo Visurisunt Deum in ipso corpore sed utrum peripsum sicut per corpus nunc videmus solemlunam stellas mare ac terram et quaelig sunt inea raquo non parva quaeligstio est Durum est enimdicere quod sancti talia corpora tunc habebuntutnon possint oculos claudere atque aperire cumvolent Durius autem quod ibi Deum quisquisoculos clauserit non videbit Si enim prophetaElisaeligus puerum suum Giezi absens corpore viditaccipientem munera quaelig dedit ei Naaman Syrusquem Propheta memoratus a lepraelig deformitatemundaverat quod servus nequam domino suonon vidente516 latenter se fecisse putaverat quanto magis in illo corpore spiritali videbuntsancti omnia non solum si oculos claudantverumetiam unde sunt corpore absentes Tuncenim erit perfectum illud de quo loquensApostolus laquo Ex parte inquit scimus et ex parteprophetamus cum autem venerit quodperfectum est quod ex parte est evacuabitur517 raquoDeinde ut quomodo posset aliqua similitudineostenderet quantum ab illa quaelig futura est distethaeligc vita non qualiumcumque hominumverumetiam qui praeligcipua hic sanctitate suntpraeligditi laquo Cum essem inquit parvulus quasiparvulus sapiebam quasi parvulus loquebar quasi

515 Psal CXV 10516 4 Reg V 26517 1 Cor XIII 9 10

376

parvulus cogitabam cum autem factus sum virevacuavi ea quaelig parvuli erant Videmus nunc perspeculum in aelignigmate tunc autem facie adfaciem Nunc scio ex parte tunc autemcognoscam sicut et cognitus sum518 raquo Si ergo inhac vita ubi hominum mirabilium prophetia itacomparanda est illi vitaelig quasi parvuli ad juvenemvidit tamen Elisaeligus accipientem munera servumsuumubi ipse non erat ita-ne cum venerit quodperfectum est nec jam corpus corruptibileaggravabit animam sed incorruptibile nihilimpediet illi sancti ad ea quaelig videnda sunt oculis[306] corporeis quibus Elisaeligus absens ad servumsuum videndum non indiguit indigebunt Namsecundum interpretes Septuaginta ista sunt adGiezi verba Prophetaelig laquo Nonne cor meum iittecum quando conversus est vir de curru suo inobviam tibi et accepisti pecuniam519 raquo Sicutautem ex hebraeligo interpretatus est presbyterHieronymus laquo Nonne cor meum inquit inpraeligsenti erat quando reversus est homo de currusuo in occursum tui520 raquo Corde suo se dixit hocvidisse Propheta adjuto quidem mirabiliter nullodubitante divinitus Sed quanto amplius tuncomnes munere isto abundabunt cum Deus eritomnia in omnibus521 Habebunt tamen etiam illi

518 Ibid 11 12519 4 Reg V 26520 Sic legitur in Vulgata521 1 Cor XV 28

377

oculi corporei officium suum et in loco suoerunt uteturque illis spiritus per spiritale corpusNeque enim et ille Propheta quia non eis indiguitut videret absentem non eis usus est ad videndapraeligsentia quaelig tamen spiritu videre possetetiamsi illos clauderet sicut vidit absentia ubicum eis ipse non erat Absit ergo ut dicamus illossanctos in illa vita Deum clausis oculis nonvisuros quem spiritu semper videbunt

III Sed utrum videbunt et per oculoscorporis cum eos apertos habebunt inde quaeligstioest Si enim tantum poterunt in corpore spiritalieo modo utique etiam ipsi oculi spiritalesquantum possunt isti quales nunc habemus procul dubio per eos Deus videri non poteritLonge itaque alterius erunt potentiaelig si per eosvidebitur incorporea ilia natura quaelig noncontinetur loco sed ubique tota est Non enimquia dicimus Deum et in cœlo esse et in terra(ipse quippe ait per Prophetam laquo Cœlum etterram ego impleo522) raquo aliam partem dicturisumus eum in cœlo habere et in terra aliam sedtotus in cœlo [307] est totus in terra non alternistemporibus sed utrumque simul quod nullanatura corporalis potest Vis itaque praeligpollentioroculorum erit illorum non ut acrius videantquam quidam perhibentur videre serpentes velaquilaelig (quantalibet enim acrimonia cernendieadem quoque animalia nihil aliud possunt videre522 Jerem XXIII 24

378

quam corpora ) sed ut videant et incorporalia Etfortasse ista virtus magna cernendi data fuerit adhoram etiam in isto mortali corpore oculis sanctiviri Job quando ait ad Deum laquo In obauditu aurisaudiebam te prius nunc autem oculus meus vidette propterea despexi memetipsum et distabui etexistimavi me terram et cinerem523 raquo Quamvis hicnihil prohibeat oculum cordis intelligi de quibusoculis ait Apostolus laquo Illuminatos oculos haberecordis vestri524 raquo Ipsis autem videri Deum cumvidebitur Christianus ambigit nemo qui fideliteraccipit quod ait Deus ille magister laquo Beati mundicorde quoniam ipsi Deum videbunt525 raquo Sedutrum etiam corporalibus oculis ibi videatur hocin ista quaeligstione versamus

IV Illud enim quod scriptum est laquo Etvidebit omnis caro salutare Dei526 raquo sine ulliusnodo difficultatis sic intelligi potest ac si dictumfuerit laquo Et videbit omnis homo Christum Dei raquoqui utique in corpore visus est et in corporevidebitur quando vivos et mortuos judicabitQuod autem ipse sit salutare Dei multa sunt etalia testimonia Scripturarum sed evidentiusvenerandi illius senis Simeonis verba declarantqui cum infantem Christum accepisset in manussuas laquo Nunc inquit dimittis servum tuum

523 Job XLII 5 6 sec LXX524 Ephes I 18525 Matth V 8526 Luc III 6

379

Domine secundum verbum tuum in pace quoniam viderunt oculi mei Salutare tuum527 raquoIllud etiam quod [308] ait supra memoratus Jobsicut in exemplaribus quaelig ex hehraeligo suntinvenitur laquo Et in carne mea videbo Deum528 raquoresurrectionem quidem carnis sine dubioprophetavit non tamen dixit laquo Per carnemmeam raquo Quod quidem si dixisset posset DeusChristus intelligi qui per carnem in carnevidebitur nunc vero potest et sic accipi laquo Incarne mea videbo Deum raquo ac si dixisset laquo Incarne mea ero cum videbo Deum raquo Et illud quodait Apostolus laquo Facie ad faciem529 raquo non cogit utDeum per hanc faciem corporalem ubi sunt oculicorporales nos visuros esse credamus quemspiritu sine intermissione videbimus Nisi enimesset etiam interioris hominis facies non diceretidem Apostolus laquo Nos autem revelata faciegloriam Domini speculantes in eamdemimaginem transformamur de gloria in gloriamtanquam a Domini spiritu530 raquo Nec aliterintelligimus quod in Psalmo canitur laquo Acceditead eum et illuminamini et facies vestraelig nonerubescent531 raquo Fide quippe acceditur ad Deumquam cordis constat esse non corporis Sed quia

527 Id II 29528 Sic habet Vulgata Job XIX 26529 1 Cor XIII 12530 2 Cor III 18531 Psal XXIII 6

380

spiritale corpus nescimus quantos habebitaccessus (de re quippe inexperta loquimur ) ubialiqua quaelig aliter intelligi nequeat divinarumScripturarum non occurrit et succurrit auctoritasnecesse est ut contingat in nobis quod legitur inlibro Sapientiaelig laquo Cogitationes mortalium timidaeliget incertaelig providentiaelig nostraelig532 raquo

V Ratiocinatio quippe illa philosophorumqua disputant ita mentis aspectu intelligibiliavideri et sensu corporis sensibilia id estcorporalia ut nec intelligibilia per corpus neccorporalia per se ipsam mens valeat intueri siposset nobis esse certissima profecto certumesset per oculos corporis etiam spiritalis nullomodo posse videri [309] Deum Sed istamratiocinationem et vera ratio et prophetica irridetauctoritas Quis enim ita sit aversus a vero utdicere audeat Deum corporalia ista nescire Numquid ergo corpus habet per cujus oculos eapossit addiscere Deinde quod de prophetaElisaeligo paulo ante diximus nonne satis indicatetiam spiritu533 non per corpus corporalia possecerni Quando enim servus ille numera accepitutique corporaliter gestum est quod tamenPropheta non per corpus sed per spiritum viditSicut ergo constat videri corpora spiritu quid sitanta erit potentia spiritalis corporis ut corporevideatur et spiritus Spiritus enim est Deus

532 Sap IX 14533 4 Reg V 26

381

Deinde vitam quidem suam qua nunc vivit incorpore et haeligc terrena membra vegetat facitqueviventia interiore sensu quisque non percorporeos oculos novit aliorum vero vitas cumsint invisibiles per corpus videt Nam undeviventia discernimus a non viventibus corporanisi corpora simul vitasque videamus quas nisiper corpus videre non possumus Vitas autemsine corporibus corporeis oculis non videmus

VI Quamobrem fieri potest valdequecredibile est sic nos esse visuros mundana tunccorpora cœli novi et terraelig novaelig ut Deum ubiquepraeligsentem et universa etiam corporaliagubernantem per corpora quaelig gestabimus etquaelig conspiciemus quaquaversum oculosduxcrimus clarissima perspicuitate videamus nonsicut nunc invisibilia Dei per ea quaelig facta suntintellecta conspiciuntur per speculum inaelignigmate et exparte534 ubi plus in nobis valetfides qua credimus quam rerum corporaliumspecies quam per oculos cernimus corporalesSed sicut homines inter quos viventes motusquevitales exerentes vivimus mox ut aspicimus noncredimus vivere sed videmus cum eorum vitamsine corporibus videre [310] nequeamus quamtamen in eis per corpora remota omniambiguitate conspicimus ita quacumquespiritalia illa lumina corporum nostrorumcircumferemus incorporeum Deum omnia534 Rom I 20 et 1 Cor XIII 12

382

regentem etiam per corpora contuebimur Autergo per illos oculos sic videbitur Deus ut aliquidhabeant in tanta excellentia menti simile quo etincorporea natura cernatur quod ullis exemplissive Scripturarum testimoniis divinarum veldifficile vel impossibile est ostendere aut quodest ad intelligendum facilius ita Deus nobis eritnotus atque conspicuus ut videatur spiritu asingulis nobis in singulis nobis videatur ab alteroin altero videatur in se ipso videatur in cœlonovo et in terra nova atque in omni quaelig tuncfuerit creatura videatur et per corpora in omnicorpore quocumque fuerint spiritalis corporisoculi acie perveniente directi Patebunt etiamcogitationes nostras invicem nobis Tunc enimimplebitur quod Apostolus cum dixisset laquo Nolite ante tempus judicare quidquam raquo moxaddidit laquo Donec veniat Dominus et illuminetabscondita tenebrarum et manifestabitcogitationes cordis et tunc laus erit unicuique aDeo535 raquo

CAPUT XXX

De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo

I QUANTA erit illa felicitas ubi nullum eritmalum nullum latebit bonum vacabitur Deilaudibus qui erit omnia in omnibus Nam quidaliud agatur ubi neque [311] ulla desidia

535 1 Cor IV 5

383

cessabitur neque ulla indigentia laborabiturnescio Admoneor etiam sancio Cantico ubi legovel audio laquo Beati qui habitant in domo tuaDomine in saeligcula saeligculorum laudabunt te536 raquoOmnia membra et viscera incorruptibilis corporisquaelig nunc videmus per usus necessitatis variosdistributa quoniam tunc non erit ipsa necessitassed plena certa secura sempiterna felicitasproficient in laudibus Dei Omnes quippe illi dequibus jam sum locutus qui nunc latentharmoniae corporalis numeri non latebuntintrinsecus et extrinsecus per corporis cunctadispositi et cum caeteris rebus quaelig ibi magnaeligatque mirabiles videbuntur rationales mentes intanti artificis laudem rationabilis pulchritudinisdelectatione succendent Qui motus illic taliumcorporum sint futuri temere definire non audeoquod excogitare non valeo Tamen et motus etstatus sicut ipsa species decens erit quicumqueerit ubi quod non decebit non erit Certe ubivolet spiritus ibi protinus erit corpus nec voletaliquid spiritus quod nec spiritum possit decerenec corpus Vera ibi gloria erit ubi laudantis necerrore quisquam nec adulatione laudabitur Verushonor qui nulli negabitur digno nulli defereturindigno sed nec ad eum ambiet ullus indignusubi nullus permittetur esse nisi dignus Vera paxubi nihil adversi nec a se ipso nec ab alioquisquam patietur Praeligmium virtutis erit ipse qui536 Psal LXXXIII 5

384

virtutem dedit eique se ipsum quo melius etmajus nihil possit esse promisit Quid est enimaliud quod per Prophetam dixit laquo Ero illorumDeus et ipsi erunt mihi plebs537 raquo nisi laquo Ego erounde satientur Ego ero quaeligcumque abhominibus honeste desiderantur et vita et saluset victus et copia et gloria et honor et pax etomnia bona raquo Sic enim et illud recte intelligiturquod [312] ait Apostolus laquo Ut sit Deus omnia inomnibus538 raquo Ipse finis erit desideriorumnostrorum qui sine fine videbitur sine fastidioamabitur sine fatigatione laudabitur Hoc munushic affectus hic actus profecto erit omnibus sicutipsa vita aeligterna communis

II Caeligterum qui futuri sint pro meritispraeligmiorum etiam gradus honorum atquegloriarum quis est idoneus cogitare quanto magisdicere Quod tamen futuri sint non estambigendum Atque id etiam beata Civitas illamagnum in se bonum videbit quod nullisuperiori ullus inferior invidebit sicut nunc noninvident Archangelis Angeli caeligteri tamque noletesse unusquisque quod non accepit quamvis sitpacatissimo concordiaelig vinculo ei qui accepitobstrictus quam nec in corpore vult oculus essequi est digitus cum membrum utrumquecontineat totius carnis pacata compago Sic itaque

537 Levit XXVI 12538 1 Cor XV 28

385

habebit donum alius alio minus ut hoc quoquedonum habeat ne velit amplius

III Nec ideo liberum arbitrium nonhabebunt quia peccata cos delectare nonpoterunt Magis quippe erit liberum adelectatione peccandi usque ad delectationemnon peccandi indeclinabilem liberatum Namprimum liberum arbitrium quod homini datumest quando primum creatus est rectus potuit nonpeccare sed potuit et peccare hoc autemnovissimum eo potentius erit quo peccare nonpoterit Verum hoc quoque Dei munere non suaeligpossibilitate naturaelig Aliud est enim esse Deum aliud participem Dei Deus natura peccare nonpotest particeps vero Dei ab illo accipit utpeccare non possit Servandi autem gradus erantdivini muneris ut primum daretur liberumarbitrium quo non peccare posset homo novissimum quo peccare non posset atque illudad [313] comparandum meritum hoc adrecipiendum praeligmium pertineret Sed quiapeccavit ista natura cum peccare potuit largioregratia liberatur ut ad eam perducatur libertatemin qua peccare non possit Sicut enim primaimmortalitas fuit quam peccando Adam perdiditposse non mori novissima erit non posse mori ita primum liberum arbitrium posse non peccarenovissimum non posse peccare Sic enim eritinamissibilis voluntas pietatis et aequitatisquomodo est felicitatis Nam utique peccando

386

nec pietatem nec felicitatem tenuimusvoluntatem vero felicitatis nec perdita felicitateperdidimus Certe Deus ipse numquid quoniampeccare non potest ideo liberum arbitriumhabere negandus est Erit ergo illius Civitatis etuna in omnibus et inseparabilis in singulisvoluntas libera ab omni malo liberata et impletaomni bono fruens indeficienter aeligternorumjocunditate gaudiorum oblita culparum oblitapœnarum nec tamen ideo suaelig liberationis oblitaut liberatori suo non sit grata

IV Quantum ergo attinet ad scientiamrationalem memor praeligteritorum etiam malorumsuorum quantum autem ad experientis sensumprorsus immemor Nam et peritissimus medicussicut arte sciuntur omnes fere morbos corporisnovit sicut autem corpore sentiuntur plurimosnescit quos ipse non passus est Ut ergo scientiaeligmalorum duaelig sunt una qua potentiam mentisnon latent altera qua experientis sensibusinhaeligrent (Aliter quippe sciuntur omnia vitia persapientiaelig doctrinam aliter per insipientispessimam vitam ) ita et obliviones malorum duaeligsunt Aliter ea namque obliviscitur eruditus etdoctus aliter expertus et passus ille si peritiamnegligat iste si miseria careat Secundum hancoblivionem quam posteriore loco posui nonerunt memores [314] sancti praeligteritorummalorum carebunt enim omnibus ita ut penitusdeleantur de sensibus eorum Ea tamen potentia

387

scientiaelig quaelig magna in eis erit non solum suapraeligterita sed etiam damnatorum eos sempiternamiseria non latebit Alioquin si se fuisse miserosnescituri sunt quomodo sicut ait Psalmus laquo Misericordias Domini in aeligternumcantabunt539 raquo Quo cantico in gloriam gratiaeligChristi cujus sanguine liberati sumus nihil eritprofecto illi jocundius Civitati Ibi perficieturlaquo Vacate et videte quoniam ego sum Deus540 raquoQuod erit vere maximum sabbatum non habensvesperam quod commendavit Dominus in primisoperibus mundi ubi legitur laquo Et requievit Deusdie septimo ab omnibus operibus suis raquo quaeligfecit et benedixit Deus diem septimum etsanctificavit eum quia in eo requievit ab omnibusoperibus suis quaelig inchoavit Deus facere541 raquo Diesenim septimus etiam nos ipsi erimus quando ejusfuerimus benedictione et sanctificatione pleniatque refecti Ibi vacantes videbimus quoniamipse est Deus quod nobis ipsi esse voluimusquando ab illo cecidimus audientes a seductore laquo Eritis sicut dii542 raquo et recedentes a vero Deoquo faciente dii essemus ejus participatione nondesertione Quid enim sine illo fecimus nisi quodin ira ejus defecimus543 A quo refecti et gratia

539 Psal LXXXVIII 2540 Id XLV 11541 Gen II 2 3542 Id III 5543 Psal LXXXIX 9

388

majore perfecti vacabimus in aeligternum videntesquia ipse est Deus quo pleni erimus quando ipseerit omnia in omnibus Nam et ipsa bona operanostra quando ipsius potius intelliguntur essequam nostra tunc nobis ad hoc sabbatumadipiscendum imputantur Quia si nobis eatribuerimus servilia erunt cum de sabbatodicatur laquo Omne opus servile in eo nonfacietis544 raquo Propter quod et per Ezechielemprophetam [315] dicitur laquo Et sabbata mea dedieis in signum inter me et inter eos ut scirent quiaego Dominus qui sanctifico eos545 raquo Hoc perfectetunc sciemus quando perfecte vacabimus etperfecte videbimus quia ipse est Deus

V ipse etiam numerus aeligtatum veluti dierumsi secundum eos articulos temporis computeturqui in Scripturis videntur expressi istesabbatismus evidentius apparebit quoniamseptimus invenitur ut prima aeligtas tanquam diesprimus sit ab Adam usque ad diluvium secundainde usque ad Abraham non aequalitatetemporum sed numero generationum denasquippe habere reperiuntur Hinc jam sicutMatthaeligus evangelista determinat tres aeligtatesusque ad Christi subsequuntur adventum quaeligsingulaelig denis et quaternis generationibusexplicantur ab Abraham usque ad David unaaltera inde usque ad transmigrationem in

544 Deut V 14545 Ezech XX 12

389

Babyloniam tertia inde usque ad Christi carnalemnativitatem Fiunt itaque omnes quinque Sextanunc agitur nullo generationum numerometienda propter id quod dictum est laquo Non estvestrum scire tempora quaelig Pater posuit in suapotestate546 raquo Post hanc tanquam in die septimorequiescet Deus cum eumdem septimum diemquod nos erimus in se ipso Deo facietrequiescere De istis porro aeligtatibus singulis nuncdiligenter longum est disputare Haeligc tamenseptima erit sabbatum nostrum cujus finis nonerit vespera sed dominicus dies velut octavusaeligternus qui Christi resurrectione sacratus estaeligternam non solum spiritus verumetiam corporisrequiem praeligfigurans Ibi vacabimus etvidebimus videbimus et amabimus amabimuset laudabimus Ecce quod erit in fine sine fineNam quis alius noster est finis nisi pervenire adregnum cujus nullus est finis [316]

VI Videor mihi debitum ingentis hujusOperis adjuvante Domino reddidisse Quibusparum vel quibus nimium est mihi ignoscant quibus autem satis est non mihi sed Deo matumgratias congratulantes agant Amen

546 Act I 7

390

INDEX TOMI QUARTI DE CIVITATE DEILIBER XIXIn quo de finibus utriusque Civitatis terrenos ac

cœlestis disputatur Recensentur de bonorum etmalorum finibus opiniones philosophorum quibeatitudinem in hac vita facere ipsi sibi frustraconati sunt qui dum operosius refelluntur ipsiusCivitatis cœlestis seu populi Christiani beatitudo etpax quaelignam sil qualisve hic haberi vel in futurumsperari possit demonstratur3

CAP I Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavitducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varroperspexerit3

II Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summiboni definitionem Varro perveniat quarum tamenuna sit eligenda10

III De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam Varro definiatsequens veteris Academiaelig Antiocho auctoresententiam12

[522]CAP IV De summo bono el summo malo quid

Christiani sentiant contra philosophos qui summumbonum in se sibi esse dixerunt16

V De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur25

VI De errore humanorum judiciorum cum veritas latet27

VII De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur29

VIII Quod amicitia bonorum secura esse non possitdura a periculis quaelig in hac vita sunt trepidarinecesse sit31

391

IX De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propterfallaciam daeligmonum in quos inciderunt qui multossibi deos colendos putarunt33

X Quis fructus Sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit35

XI De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio36

XII Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sinecujus appetitu nulla natura sit37

XIII De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege naturaelig dumsub justo judice ad id quisque pervenit ordinationequod meruit voluntate43

XIV De ordine ac lege sive cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominandoconsuliturcui et consulendo servitur47

XV De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatisetiam si non est mancipium alterius hominis servusest propriaelig libidinis49

XVI De aeligquo jure dominandi52XVII Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacem

habeat et unde discordiam53XVIII Quam diversa sit Academiaelig novaelig ambiguitas a

constantia fidei christianaelig56XIX De habitu et moribus populi christiani57XX Quod cives Sanctorum in vitaelig hujus tempore spe

beati sint59XXI An secundum definitiones Scipionis quaelig in

dialogo Ciceronis sunt unquam fuerit romanarespublica60

xxn An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari64

392

XXIII Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsaesse de Christo65

[523]CAP XXIV Qua definitione constet populi et reipublicaelig

nuncupationem recte sibi non solum Romanos sedetiam regna alia vindicare74

XXV Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi nonest vera religio75

XXVI De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum in hoc peregrinus estmundo76

XXVII De pace servientium Deo cujus perfectatranquillitas in hac temporali vita non potestapprehendi77

XXVIII In quem finem venturus sit exitus impiorum 79LIBER XXDe Judicio novissimo deque testimoniis cum novi tum

veteris instrumenti quibus denuntiatur futurum81CAP I Quod quamvis omni tempore Deus judicet in

hoc tamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum81

II De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari83

III Quod in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig inhac vita et bonis et malis sunt communia disputarit86

IV Quod ad disserendum de novissimo judicio DeiNovi primum Testamenti ac deinde Veteristestimonia prolaturus sit88

V Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur89

VI Quaelig sit prima resurrectio quaelig secunda95VII De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in

Apocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur99

VIII De alligatione et solutione diaboli105

393

IX Quod sit regnum Sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno111

X Quid respondendum sit eis qui putantresurrectionem ad sola corpora non etiam adanimas pertinere117

XI De Gog et Magog quos ad persequendamEcclesiam Dei solutus prope finem saeligculi diabolusincitabit119

XII An ad ultimum supplicium pertineat impiorumquod descendisse ignis de cado et eosdemcomedisse memoratur121

XIII Au tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit123

[524]CAP XIV De damnatione diaboli cum suis et per

recapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis126

XV Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt129

XVI De cœlo novo et terra nova131XVII De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finem 133XVIII Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judicio

praeligdicarit136XIX Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus

scripserit et de manifestatione Antichristi cujustempus dies Domini subsequetur139

XX Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit144

XXI Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectioneet de retributione judicii sit locutus149

XXII Qualis futura sit egressio Sanctorum ad videndaspœnas malorum157

XXIII Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque Sanctorum159

394

XXIV In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur163

XXV De prophetia Malachiaelig qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatoriaspœnas facienda mundatio170

XXVI De sacrificiis quaelig Sancti offerent Deo sicplacitura quomodo in diebus pristinis et annisprioribus placuerunt172

XXVII De separatione bonorum et malorum perquamnovissimi judicii discretio declaratur177

XXVIII De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat178

XXIX De adventu Eliaelig ante judicium cujuspraeligdicatione Scripturarum secreta reserante Judaeligiconvertentur ad Christum180

XXX Quod in libris Veteris Testamenti cum Deuslegitur judicaturus non evidenter Christi personamonstretur sed ex quibusdam testimoniis ubiDominus Deus loquitur appareat non dubie quodipse sit Christus182

[525]LIBER XXIDe fine debito Civitatis diaboli supplicio scilicet

damnatorum sempiterno deque humanis contraillud incredulorum argumentis192

CAP I De ordine disputationis qua prius disserendumest de perpetuo supplicio damnatorum cum diaboloquam de aeligterna felicitate Sanctorum192

II An possint corpora in ustione ignis esse perpetua 193III An consequens sit ut corporum dolorem sequatur

carnis interitus194IV De naturalibus exemplis quorum consideratio

doceat posse inter cruciatus viventia corporapermanere198

V Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum202

395

VI Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraqueautem daeligmonum arte composita206

VII Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris210

VIII Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notumincipit esse diversum214

IX De gehenna et aeligternarum qualitate pœnarum220X An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignos

spiritusid est daeligmones incorporeos tactu suoadurere223

XI An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extentiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum225

XII De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiamfuerint Salvatoris228

XIII Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi229

XIV De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio231

XV Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem233

XVI Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates235

[526]CAPXVII De his qui putant nullorum hominum pœnas

in aeligternum esse mansuras237XVIII De his qui novissimo judicio propter

intercessiones Sanctorum neminem hominumputant esse damnandum238

XIX De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi242

396

XX De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renali etiamsi postea in multacrimina erroresque proruperint indulgentiampollicentur242

XXI De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et ob hoc uri meruerinttamen propter fidei fundamentum salvandos essedefiniunt243

XXII De his qui putant ea crimina quaelig intereleemosynarum opera committuntur addamnationis judicium non vocari244

XXIII Contra opinionem eorum qui dicunt nec diabolinec hominum malorum perpetua futura supplicia246

XXIV Contra eorum sensum qui in judicio Deiomnibus reis propter Sanctorum preces putant esseparcendum248

XXV An hi qui inter haeligreticos baptizati sunt etdeteriores postea male vivendo facti sunt vel lii quiapud catholicos renati ad haeligreses aut schismatatransierunt vel hi qui a catholicis apud quos renatisunt non recedentes criminose vivere perstiteruntpossint privilegio sacramentorum remissionemaeligterni sperare supplicii257

XXVI Quid sit in fundamento habere Christum etquibus spondeatur salus quasi per ignis usturam 262

XXVII Contra eorum persuasionem qui putant sibi nonobfutura peccata in quibus cum eleemosynasfacerent perstiterunt269

LIBER XXIIDe fine debito Civitatis Dei hoc est de aeligterna felicitate

Sanctorum Astruitur fides resurrectionis corporumet explicatur qualis futura sit Tum dicto quid acturisint in corporibus immortalibus atque spiritalibussancti opus terminatur281

CAP I De conditione Angelorum et hominum281

397

II De aeligterna Dei et incommutabili voluntate283III De promissione aeligternaelig beatitudinis Sanctorum et

perpetuis suppliciis impiorum286IV Contra sapientes mundi qui putant terrena

hominum corpora ad cœleste habitaculum nonposse transferri287

[527]Cap V De resurrectione carnis quam quidam mundo

credente non credunt289VI Quod Horna conditorem suum Romulum diligendo

deum fecerit Ecclesia autem Christum Dominumcredendo dilexerit292

VII Quod ut mundus in Christum crederet virtutisfuerit divinaelig non persuasionis humanaelig297

VIII De miraculis quaelig ut mundus iu Christum crederetfacta sunt et fieri mundo credente non desinunt 298

IX Quod universa miracula quaelig per Martyres in Christinomine fiunt ei fidei testimonium ferant qua inChristum Martyres crediderunt319

X Quanto dignius honorentur Martyres qui ideo multamira obtinent ut Deus verus colatur quamdaeligmones qui ob hoc quaeligdam faciunt ut ipsi diiesse credantur321

XI Contra Platonicos qui de naturalibus elementorumponderibus argumentantur terrenum corpus in cœloesse non posse323

XII Contra calumnias infidelium quibus Christianos decredita carnis resurrectione irrident327

XIII An abortivi non pertineant ad resurrectionem sipertinent ad numerum mortuorum330

XIV An infantes in ea sint resurrecturi habitudinecorporis quam habituri erant aeligtatis accessu331

XV An ad dominici corporis modum omniummortuorum resurrectura sint corpora332

XVI Qualis intelligenda sit Sanctorum conformatio adimaginem Filii Dei334

398

XVII An in suo sexu resuscitanda atque mansura sintcorpora fœminarum335

XVIII De viro perfecto id est Christo et corpore ejusid est Ecclesia quaelig est ipsius plenitudo337

XIX Quod omnia corporis vitia quaelig in hac vitahumano contraria sunt decori in resurrectione nonsint futura ubi manente naturali substantia in unampulchritudinem et qualitas concurret et quantitas 339

XX Quod in resurrectione mortuorum naturacorporum quibuslibet modis dissipatorum inintegrum undecumque revocanda sit343

XXI De novitate corporis spiritalis in quam Sanctorumcaro mutabitur346

XXII De miseriis ac malis quibus humanum genusmerito primaelig praeligvaricationis obnoxium esi et aquibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur348

[528]CAP XXIII De his quaelig praeligter illa mala quaelig bonis

malisque communia sunt ad Justorum laboremspecialiter pertinent353

XXIV De bonis quibus etiam hanc vitam damnationiobnoxiam Creator implevit356

XXV De pervicacia quorumdam qui resurrectionemcarnis quamsicut praeligdictum est totus munduscredit impugnant365

XXVI Quomodo Porphyrii definitio quaelig beatis animisputat corpus omne fugiendum ipsius Platonissententia destruatur qui dicit summum Deum diispromisisse ut nunquam corporibus exuerentur367

XXVII De contrariis definitionibus Platonis atquePorphyrii in quibus si uterque alteri cederet averitate neuter deviaret370

XXVIII Quid ad veram resurrectionis fidem vel Platovel Labeo vel etiam Varro conferre sibi potuerint siopiniones eorum in unam sententiam convenissent371

399

XXIX De qualitate visionis qua in futuro saeligculo SanctiDeum videbunt373

XXX De aeligterna felicitate Civitatis Dei sabbatoqueperpetuo383

400

i CHRISTUM Deum esse profitebantur aperteMartyres quando diis sacrificare jussirespondebant se uni Deo et Christo sacrificare Sicbeata Crispina quaelig passa est Diocletiano II etMaximiano Augusto Consulibus die Nonarumdecembrium apud Coloniam Thebestinam subAnulino proconsule sicuti ferunt passionis illiusActa in veterum Analectorum Tomo III Nunquamego inquit sacrificavi nec sacrifico nisi uni Deo etDomino nostro Jesu Christo Filio ejus qui natus est etpassusEt Mammarius martyr quem sub eodemAnulino proconsule in civitate Vagensi passumimperante Maximiano et Gal testantur Acta inVet Analect Tomo VII publicata Nunquamsacrifico daeligmonus sed uni Deo etcAtque aliquantopost Domino ait Jesu Christo sacrificamus qui fecitcœlum et terram mare et omnia quaelig in eis sunt huic Deocredimus et seruimus Hanc de Christo fidemcultumque ipsius in Apostolos referebant ipsimetpagani ut videre est supra lib XVIII c 53 et lib Ide consensu Evangel c 7 Cyprianus etiam (quodhic non praetereundum silentio) Christi et DeiPontifex appellatur a Pontio in ipsius vita

ii Hoc non de se suisve temporibus Ciceroqui anno ab urbe condita circiter septingentesimoscribebat sed de Scipione Africano minore etLaeliglio dixit quos disserentes illis de Republica librisinducebat ex dictis supra lib II c 21 Porro Scipiofloruisse fertur a sexcentesimo ad sexcentesimumvigesimum Urbis conditaelig Laelius autem annosexcentesimo-septimo consulatum gessissetraditur

iii Folles dicti nummi a saeligculo quo conduntur genus monetaelig est alias aeligreaelig alias argenteaelig Porrofolles accipiendi istinc non argentei sed aeligrei

ejusdem fere valoris atque asses et solidi monetaenostraelig gallicanaelig ut putat Sirmondus adSermonCCCLXXXIX qui alias XL interSirmondianos Suidas autem follem obolum essedicit ad voces φόλλεις et κέρματα Nominanturpraeligterea folles in lib III contra Crescon c 29necnon lib I Evodii de miraculis Stephani c 14

iv Hinc vero intelligimus scriptum hunccelibrum sub finem anui 426 aut non multo seriusNam extabat jam Hippone ista Stephani martyrisMemoria cum illud ibi contigit quod moxreferendum est in Pauli et Palladiaelig curationemiraculum Ea autem curatio pertinet ad annum425 quod quidem Lac ratione deprehenditur Inlibello suo qui Sermone Augustini cccxxiicontinetur testatur Paulus se ac sororem Palladiamvisione Kalendarum Januariarum die admonitosdivinitusfuisse ut Hipponem irent ibique fore ut sanitatemintra tertium mensem reciperent id est intra mensemMartium Paulus porro sanitatem ipse diedominico Paschaelig soror vero ipsius ex dominicoPaschaelig die tertio recuperasse hic narratur AtquiPascha ab anno 415 quo reliquiaelig Stephanimartyris in Palaeligstina detectaelig sunt usque ad 427quo Vandali Africam occuparunt non incidit inmensem Martium nisi forte anno 425 quo festumPaschaelig dicit Bucherius a Latinis nonnullis 22 dieMartii celebratum tametsi ex litteraelig Dominicalisobservatione occurrere debuisset die Aprilis 19sicuti ad praeligdictum Sermonem CCCXXXIInotabimur De Stephani martyris revelatione et deipsius miraculis scripta Aviti Luciani Severi etEvodii nomine vulgata exhibentur in septimiMaurinorum Tomi Appendice

v Herum Pamphilium qui in acie occubuitPlato in fine lib de Republica decimo postmortem die redditum vitaelig scribit Hanc Cicerofabulaminquit Macobr lib I Somnii licet ab indoctisquasi ipse vere conscius doleat irrisam exemplum tamenstolidaelig reprehensionis vitans excitari narraturum quamreviviscere maluit

• LIBER XIX
• • CAPUT I
  • CAPUT II
  • CAPUT III
  • CAPUT IV
  • CAPUT V
  • CAPUT VI
  • CAPUT VII
  • CAPUT VIII
  • CAPUT IX
  • CAPUT X
  • CAPUT XI
  • CAPUT XII
  • CAPUT XIII
  • CAPUT XIV
  • CAPUT XV
  • CAPUT XVI
  • CAPUT XVII
  • CAPUT XVIII
  • CAPUT XIX
  • CAPUT XX
  • CAPUT XXI
  • CAPUT XXII
  • CAPUT XXIII
  • CAPUT XXIV
  • CAPUT XXV
  • CAPUT XXVI
  • CAPUT XXVII
  • CAPUT XXVIII
  • • Liber XX
    • • CAPUT I
      • CAPUT II
      • CAPUT III
      • CAPUT IV
      • CAPUT V
      • CAPUT VI
      • CAPUT VII
      • CAPUT VIII
      • CAPUT IX
      • CAPUT X
      • CAPUT XI
      • CAPUT XII
      • CAPUT XIII
      • CAPUT XIV
      • CAPUT XV
      • CAPUT XVI
      • CAPUT XVII
      • CAPUT XVIII
      • CAPUT XIX
      • CAPUT XX
      • CAPUT XXI
      • CAPUT XXII
      • CAPUT XXIII
      • CAPUT XXIV
      • CAPUT XXV
      • CAPUT XXVI
      • CAPUT XXVII
      • CAPUT XXVIII
      • CAPUT XXIX
      • CAPUT XXX
      • • LIBER XXI
        • • CAPUT I
          • CAPUT II
          • CAPUT III
          • CAPUT IV
          • CAPUT V
          • CAPUT VI
          • CAPUT VII
          • CAPUT VIII
          • CAPUT IX
          • CAPUT X
          • CAPUT XI
          • CAPUT XII
          • CAPUT XIII
          • CAPUT XIV
          • CAPUT XV
          • CAPUT XVI
          • CAPUT XVII
          • CAPUT XVIII
          • CAPUT XIX
          • CAPUT XX
          • CAPUT XXI
          • CAPUT XXII
          • CAPUT XXIII
          • CAPUT XXIV
          • CAPUT XXV
          • CAPUT XXVI
          • CAPUT XXVII
          • • LIBER XXII
            • • CAPUT I
              • CAPUT II
              • CAPUT III
              • CAPUT IV
              • CAPUT V
              • CAPUT VI
              • CAPUT VII
              • CAPUT VIII
              • CAPUT IX
              • CAPUT X
              • CAPUT XI
              • CAPUT XII
              • CAPUT XIII
              • CAPUT XIV
              • CAPUT XV
              • CAPUT XVI
              • CAPUT XVII
              • CAPUT XVIII
              • CAPUT XIX
              • CAPUT XX
              • CAPUT XXI
              • CAPUT XXII
              • CAPUT XXIII
              • CAPUT XXIV
              • CAPUT XXV
              • CAPUT XXVI
              • CAPUT XXVII
              • CAPUT XXVIII
              • CAPUT XXIX
              • CAPUT XXX