ARAŞTIRMALARI D Gl I • - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D01239/2011_21/2001_21_BAHCEKAPILIM.pdfoluşu)6, dine bakış açısı, toplumdaki dini değerlerin rolü, din ile devlet

o .ız:33

ISSN 1302-7220

• \J • • •

DI EGITI I ARAŞTIRMALARI

• •

D Gl I

Sayı 21

İSTANBUL(2oıı)

AVRUPA'DA İSLAM DİN EGİTİMİ MODELLERİ

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bahçekapılı*

Abstract

Education is among a couple of issues on which countries of European Union that completed its political union in the second half of 2Qtlı centuıy couldn't reach a consensus. This divergency seen in the general understanding of education, affected Europeans' views regarding Muslims who migrated to their countries. As a result, different approaches were developed about teaching Islam in Western countries.

Alongside the political, economical, cultural, philosophical, and pedagogical differences, relationship between the state and the religion or religious communities and als o the extent of this relation feature a crucial reason of this divergence. With this study, we aimed to explain and evaluate the religious education models, which emerged in Europe, systematically and objectively by using a certain classification method.

Key words: Europe, Education, Religious Education, Model and Approach

GİRİŞ

II. Dünya savaşı boyunca, ciddi bir bunalım sürecine giren Avrupa, savaş sonrası yaşadığı problemlerden kurtulmak ve ekonomik anlamda yeniden refaha ulaşmak amacıyla başta sömürge ülkeleri olmak üzere, birçok ülkeden

• Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Din Eğitimi ABD Öğretim Üyesi, [email protected].

21

Bahçekapılı, Avrupa'da İslam Din Eğitimi Modelleri

göçmen kabul etmeye başlamıştır. 1950 ile 1960 yılları arasında yaşanan bu göçler, Batı'nın her zamankinden farklı olarak yeni kültürlerle karşılaştığı bir süreçti. Bu süreç içerisinde Batı, gün geçtikçe tek tip veya tek uluslu yapıdan çokkültürlü bir toplum haline dönüşmeye başladı. Batı için farklı kültürler aynı zamanda farklı inanç sistemleri demekti ve farklı kültürlerden gelen insanlar sadece bedenlerini değil kültürlerini ve özellikle de kültürlerinin önemli bir ögesi olan dini inanç sistemlerini de Batıya taşıyorlardı.1

Batı'nın İslam ve Müslümanlarla geçmişte olduğundan farklı olarak karşılaştığı ve sosyo-kültürel yapısında çok yönlü değişimierin baş gösterdiği dönem de, bu yıllara rastlıyordu. Başlangıçta işçi olarak gelen Müslümanlar, Batılıların beklentisinin aksine, ekonomik refaha ulaşmalarının ardından bu ülkeleri terk etmediler ve Avrupa'nın neredeyse her yerinde kalıcı olmaya başladılar. Bu durum, zamanla Batı'nın Müslümanlar hakkındaki tasavvurlarını değiştirmelerine ve onlarla ilgili yeni düzenlemeler hazırlamalarına yol açmıştır.

1960'lı yıllarda özellikle Batı Avrupa'ya gelen Müslüman göçmenlerin, göç ettikleri bu ülkelerde dini inançlarının öğretimi konusunda yeterli bir alt yapı bulunmamaktaydı. Üstelik göç eden Müslümanların çok azı, İslam dini hakkında akademik bilgi birikimine sahip olup, çoğu "cami eğitimi" almış ve kendi kendilerini dini konularda yetiştirmiş kişilerdi. Müslüman göçmenler, kendi dini ve kültürel varlıklarını koruyabilmek ve daha rahat yaşayabilmek için, gettolaşıyor ve inşa ettikleri bir caminin etrafında kümeleniyorlardı. 2

Batılı ülkeler Müslümanların en temel ihtiyaçlarının başında gelen dini eğitimleri konusunda başlangıçta çok ilgili olmadıklarından dolayı

Müslümanlar, dini öğretimi konusunda ihtiyaç duydukları din adamlarını

çoğunlukla kendi ülkelerinden karşılamaya çalışıyordu.3 2001 yılından itibaren başta Almanya, Avusturya ve İngiltere olmak üzere birçok Batılı ülke, çokkültürlü yapının getirdiği yükü hafifletmek ve ülkelerinde entegrasyonu

ı Bkz. Jose Casanova, "Immigration and the New Religious Pluralism: A EU/US Comparison", (Bu makale Georgetown Üniversitesinde 21-22 Nisan 2005 tarihinde "The New Religious Pluralism and Democracy", Konferansında sunulmuştur. (1-34), 2-13, (Çevrimiçi: http://www.ipri.pt/eventos/pdf/Paper Casanova.pdQ. Çokkül-türlülük, eğitim, din ve din eğitimi konularında ayrıntılı bilgi için bkz. Çokkültürlülük: Eğitim, Kültür ve Din Eğitimi, (ed. Recep KAYMAKCAN), Dem Yay., İstanbul, 2006. 2 Albrect Fuess, "Islamic Religious Education in Western Europe: Models of Integration and German Approach", journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 27, No. 2, 215- 239, August 2007, s. 215. 3 Albrect Fuess, a.g.e., s. 215.

22

Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, Yıl2011

güçlendirmek amacıyla, farklı diniere mensup göçmenlerinin dini eğitimlerine daha fazla önem atfederek ilgilenmeye; ve göçmenlerin, ihtiyaç duydukları din adamlarını göç ettikleri ülkelerinden getirmeleri yerine, şuan yaşadıkları

ülkelerde yetiş_!:irmelerini zorunlu kılmaya başladılar. Bu süreç beraberinde, kendi ana dillerinde öğretimini yaptıkları din derslerinin, artık sadece yaşadıkları ülkelerinin dilinde yapılma zorunluluğunu da getirmiş oldu.

Avrupa'da İslam din eğitimi konusunu oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır. Araştırmamızı, İslam din eğitiminin "uygulama boyutıında" kullanılan modeller ile sınıriandırmaya çalıştık. Ancak, Avrupa'daki İslam din eğitimi ve uygulama modellerini incelemeden önce, Batı'da yaygın olarak kabul gören din eğitimi yaklaşımlan hakkında bilgi vermenin yararlı olacağı

kanaatindeyiz.

Bununla birlikte, araştırmamızda önemli bir yeri olan metodik bir hususun altını çizmek gerekmektedir. O da Batıdaki din eğitimi konusunda genel bir çerçeve sunarken "yaklaşımfapproach" kavramını ancak, Batı'daki İslam din eğitiminin uygulamadaki boyutıından bahsederken bilinçli olarak "yaklaşım" yerine; "model" kavramı kullandığımızdır. Zira "yaklaşım" kavramı, Batı'daki din eğitimi uygulamaları konusunda genel yapıyı ve görünümü belirtmek amacıyla kullanılmaktadır.4 Biz de, araştırmamızda bu hususa dikkat ederek, Batı'daki din eğitimi uygulamalarından bahsederken "yaklaşım"

kavramını kullandık. Ancak Batı ülkelerinde İslam din eğitimi konusunda ortaya çıkan farklı uygulama boyutlarını sınıflamak ve bu sınıflamalar

arasındaki farkı ortaya koymak amacıyla da, bu farklı uygulamaları "Model 1, Model2 ... " şeklinde açıklamaya çalıştık. Batı'daki İslam din eğitimi hakkında bu sınıflama şekli, Albert Fuess tarafından yapılmış olup, biz de çalışmamızda bu sınıflama biçimini kullanmayı uygun gördük.

Araştırmamızda ayrıca, bir ülkedeki İslam din eğitimi modelini incelemeden önce, genel hatlarıyla o ülkenin din eğitimi hakkında kısa açıklama yapmanın yararlı olacağını düşündük. Son olarak araştırmamız, Batı Avrupa ülkeleri ile sınırlı olup, doğu bloğu ülkeleri ile Balkan ülkeleri araştırmamızın kapsamı dışında tııtıılmuştıır.

4 Carolyn Evans, "Religious Education Public Schools: An International Human Rights Perspective", Human Rights Law Review, Vol. 8, Issue 3, pp. 449-473, 2008, s. 460; W anda Alberts, "The Academic study of religions and Integrative Religious Education in

Europe", British Hournal ofReligious Education, Vol.32, No.3, September 2010, s. 275.

23

Bahçekap ılı, Avrupa'da İslam Din Eğitimi Modelleri

1. Batı Toplumlarında Din Eğitimi Yaklaşımlannın Mevcut Durumu

Batı toplumlarının yeni çok ıpiltürlü yapısı, genel anlamda eğitim

sistemlerini özelde ise din eğitimlerini bu çokkültürlÜ ortama uygun olarak düzenlemelerine neden olmuştur. Çokkültürlü ortam içerisinde farklı her grubun din eğitimi açısından isteklerini yerine getirebilmek için, din eğitimi programları özellikle de devlet okullarında, mevcut sosyal yapıya uygun olarak düzenlenmeye çalışılmaktadır. Bu sayede eğitim programlarının

hazırlanmasında ön plana çıkartılan çokkültürlü eğitim anlayışıyla "eğitim

programlarında farklı din ve kültür mensuplarının, bir başka ifadeyle 'ötekilerin' görülebilir olması"s sağlanmıştır.

Batı'daki birçok ülkenin, yerel, bölgesel ve ulusal bağlamlarının getirmiş olduğu farklı durumlardan dolayı din eğitimine olan yaklaşımları farklılık

göstermektedir. Örneğin bir ülkenin dini arkaplanı (Katolik veya Ortodoks oluşu) 6, dine bakış açısı, toplumdaki dini değerlerin rolü, din ile devlet arasındaki ilişki, eğitim sisteminin yapısı, tarihi ve politikası vb. etkenler din eğitiminin ve uygulanacak yaklaşımın farklılaşmasına yol açmaktadır. 7

Genel olarak Avrupa'daki din eğitimi uygulamaları konusunda üç farklı yaklaşım bulunmaktadır. Bunlar:

1. No Religious Instruction veya Laicete olarak ifade edilen devlet okullarında din eğitimine yer vermeyen laik din eğitimi,

2. Confessional Religious Education olarak ifade edilen bir dine veya mezhebe dayalı din eğitimi;

s Gary Carlson, "Constructing The Margins: Of Multicultural Education and Curriculum Settlements", Curriculum Inquiry, 25/4, 1995, s. 408. Akt: Nurullah Altaş, Çokkültürlülük ve Din Eğitimi, Ankara, 2003, s. 181. 6 Özellikle güney Avrupa genelde Katalik iken, kuzey Avrupa Protestan'dır. Bununla birlikte Almanya, Hollanda ve İsviçre'de hem Katolik hem de Protestan din eğitimi aynı anda uygulanmaktadır. Hatta Hollanda'da diğer Hıristiyan mezheplerinin de din eğitimi dersleri bulunmaktadır. Bkz: Peter Schreiner, "Different approaches - comman aims? Currentdevelopmentsin religious education in Europe". In: P. Schreiner u.a. on behalf of Coordinating Group for Religious Education in Europe (CoGREE), Committed to Europe's Future. Contributions from Education and Religious Education. Münster: ComeniusInstitut, 2002, s. 95. 7 Bkz: Robert Jackson, "European Institions and the Contribution of Studies of Religious Diversity to Education for Democratic Citizinship", Religious Education in Europe, (ed. Robert Jackson et), Berlin, 2007, s. 29; R Larsson & C. Gustavsson, Towards a European

. Perspective on Religions Education, (Stockhom, Artos & Norma, 2004; Peter Schreiner, a.g.e., s. 97.

24

Din Eğitimi Araştırmalan Dergisi, Sayı 21, Yı12011

3. Non-Confessional Religious Education olarak ifade edilen bir dine veya mezhebe dayalı olmayan din eğitimi yaklaşımlandır.

Bu yaklaşım biçimlerinden ilki sadece Fransa ve kısmen İsviçre'de

uygulanmakta olup, "devlet okulların da" din· eğitimi uygulamasının olmadığı yaklaşım biçim}dir.8 Diğer iki yaklaşım biçimi ise din eğitimi uygulamasını içinde barındırır, ancak yöntem konusunda birbirinden ayrılmaktadır. Söz konusu bu iki yaklaşım, din eğitimcileri tarafından farklı kavramlarla tanımlanmaktadır.

Wande Alberts9 Avrupa'daki din eğitimi ve öğretimi ile ilgili yaklaşımların (din eğitiminin uygulandığı ülkelerde) genel olarak üç farklı

biçimde sınıflandırılabileceğini belirtmektedir. Bu sınıflamaların ilki ve en meşhuru "confessional" ve "non-confessional, ikincisi "integretive" ve

• "separative", sonuncusu da "education about religion" ve "education from religion" din eğitimi yaklaşımlan dır.

Bu sınıflamaların içinde yer alan "Confessional ve separative" kavramlarılo, din eğitiminde, bir dini veya mezhebi merkeze alarak, tam anlamıyla o dinin veya mezhebin inanç, ahlak ve ibadet bağlamında uygulama boyutunu da içerecek şekilde öğretilmesini ifade ederken; "non-confessional ve integrative kavramları ise din eğitiminde bir dini veya mezhebi merkeze almaksızın, çoğulcu toplum içerisinde yer alan kesimlerin, dini inanç, ibadet ve ahlak öğretilerini bilgi düzeyinde ve onların kendi inanç öğretisine uygun olarak öğretimini içermektedir ki, bu yönüyle yaklaşım, dinlerarası öğretimi karşılamaktadır.11 Bu yaklaşımlar din eğitimi programları açısından "içerik ve hedeflerin" oluşturulmasında en önemli belirleyicidirler. Bir başka ifade ile din dersinin içeriğinin ve hedeflerinin bir dine veya birden fazla dine göre düzenlenmesi, bu yaklaşımlardan hangisinin benimsendiğine göre farklılık

gösterir.

Yukarıda ele aldığımız yaklaşımlar din eğitiminin içeriği ve hedefleri konusunda "ne/neyi" (eğitim programının içeriğini ve hedeflerini hangi dinin öğretisine göre) öğretelim? sorusundan yola çıkarken; "Education about

s Jean-Paul Williame, "Different modelsfor Religion and Education in Europe", Religious Education in Europe, (ed. Robert}ackson ets.), Berlin, 2007, s. 60. 9 Alberts, a.g.e., s. 275. ıo Confessional-Separative kavramlannı Türkçeye "tek değer odaklı"; non-confessional ve integrative kavramlan içinse "çok değer odaklı" şeklinde çevirebiliriz. ll Mehmet Bahçekapılı, Avrupa Din Eğitimi Uygulamaları Çalışma Raporu (Avusturya, isveç ve İngiltere), LDV Projesi, 2011.

25

Bahçekapılı, AVnıpa'da İslam Din Eğitimi Modelleri

religion (din hakkında öğrenme)" ve "education from religion (dinden öğrenme)" yaklaşımlan ise, "nasıl öğretim" sorusundan yola çıkılarak

geliştirilen ve öğrenme-öğretıne sürecinde yansıtıcı ve yapılandırmacı öğrenme kuramlarının aktif olarak kullanılmasını öneren yaklaşımlardır. Bu yaklaşımların öğrenme-öğretıne sürecine daha fazla vurgu yapması, program hazırlama sürecinde "içerik ve hedeflerin" belirlenmesinde etkili olmadığı

anlamına gelmemelidir. Zira din eğitimine pedagojik bir bakış açısı getiren bu yaklaşımlar, din eğitimi programlannın içeriğini, eski klasik din dersi müfredatlarında olduğu gibi dinsel bakış açısını öneeleyen bir bakış açısıyla değil, dinlerce de önemli olarak kabul edilen ancak öğrencilerin kendilerini ve çevrelerini anlarnalarına yardımcı olan ve onların düşüncelerini ve hayata bakış açılarını yansıtan fenomenler/temalar yoluyla tasarianınası gerektiğini

savunmaktadır.ız

Din eğitimi yaklaşımları konusunda yukarıda belirttiğimiz gibi üç farklı tanımlamadan bahsedilse de, Batılı din eğitimcileri, Avrupa'da din eğitiminin uygulanıp uygulanmaması noktasında din eğitimi yaklaşımlarını daha çok "confessional" , "non-confessional" ve "No Religious Instruction veya Laicete" kavramlarını kullanarak açıklamaya çalışmaktadırlar. 13 Söz konusu çalışmamızın sınırlarını korumak amacıyla, diğer kavrarnlara ayrıca yer vermeksizin14, yaygın olarak kullanılan sınıflamaya göre din eğitimi

yaklaşımlarını kısaca açıklamak istiyoruz.

1.1. Confessional (Tek Değer Odaklı) Din Eğitimi Yaklaşımı:

"Doktriner din eğitimi" olarak da dilimizde kullanılan confessional din eğitimi yaklaşımı, bir dine veya o dinin bir mezhebine göre düzenlenen din eğitimi şeklidir. Bir başka ifade ile "uygulanacak olan din eğitiniinin merkezine bir dini inancı veya onun bir mezhebini (Hıristiyan din dersi, İslam Din dersi veya Katolik/Lutheryan din dersi gibi) yerleştiren" bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda, aynı dini inanca sahip olan öğrenciler, bir sınıfta toplanarak kendi inanç öğretilerini "kendi bakış açılarıyla" öğrenirler. Bu yaklaşımın en önemli özelliği,

12 Ayrıntı için Bkz: Mehmet Bahçekapılı, "Din Eğitiminde Pedagojik Yaklaşım: Din Hakkında Öğrenme ve Dinden Öğrenme", Avrupa İslam Üniversitesi İslami Araştırmalar Dergisi, Yıl. 4, Sayı 4, 2011. 13 Scheiner, a.g.e., 95-96; Willaime, a.g.e., s. 60; E vans, a.g.e., s. 461. 14 Yeni çalışmalarda İngiltere ve Norveç'teki din eğitimi yaklaşımları, uygulanan metodu daha iyi betimlediği için İntegrative (non-confessional) ve Seperative (Confessional) din eğitimi yaklaşımları şeklinde tanımlanmaktadır.

26

Din Eğitimi Araştırmalan Dergisi, Sayı 21, Yıl2011

"çocukların mensubu oldukları din hakkında daha esaslı bilgi sahibi olmaları için kendi inanç ve geleneklerini öğrenmelerine imkan tanımasıdır." 15

Confessional din eğitimi yaklaşırnma uygulayan ülkeler, Avusturya, Belçika, Bosna -Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Kıbrıs Rum Kesimi, Finlandiya, Almanya (Kısmen), Yunanistan, Macaristan, İrlanda, İtalya, Litvanya, Hollanda, Polanya, Portekiz, Romanya, Sırbistan, Slovakya, İspanya, İsveç

(Kısmen) ve Türkiye'dir.ı6

Batılı din eğitimcilerinin Türkiye'de ilköğretimden ortaöğretime kadar okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin "confessional-bir dine veya mezhebe dayalı" din eğitimi yaklaşırnma göre hazırlandığı şeklindeki

fikirlerinin, tam anlamıyla gerçeği yansıtmadığını düşünüyoruz. Özellikle 2000'li yıllardan itibaren Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin içeriksel yapısında önemli değişikliklere gidilmiştir. DKAB öğretim programında İslam dininin inanç, ibadet ve ahlak ilkelerin öncelenmesi, diğer dinlerin veya inanç sistemlerinin göz ardı edildiği anlamına gelemez. Zira non-confessional din eğitiminin en güzel örneği olarak gösterilen İngiltere'deki din eğitimi programı da, diğer din ve inanç sistemlerine yer vermekle birlikte, "İngiltere'nin tarihi gelenekleri ile bütünleşen Hıristiyanlığın, öğretim sürecinde öncelenmesini" talep etmektedir. Ülkemizdeki DKAB öğretim programının neredeyse tüm aşamalarındaki öğrenme alanlarında evrensel değerlere vurgu yapılmakta, öğrencilerin zihinsel, duygusal, kişisel ve sosyal gelişimleri pedagojik ve din1 bir bakış açısıyla desteklenmekte ve kültürlerarası barış, hoşgörü ve diyalog temaları öncelenmekte ve önemsenmektedir. Özellikle 12. Sınıf programı, farklı dinlerin inanç, ibadet ve ahlak öğretileri ile birlikte, ülkemizdeki farklı inanç kesimlerinin öğretilerini içerecek şekilde genel bir perspektife dayalı olarak tasarlanmıştır. Dolayısıyla Türkiye'nin, confessional din eğitimi yaklaşımında ziyade, "non-confessional din eğitimi" yaklaşımının uygulandığı ülkeler arasında zikredilmesini daha doğru buluyoruz.

1.2. Non-Confessional (Çok Değer Odaklı) Din Eğitimi Yaklaşımı: Non-confessional din eğitimi yaklaşımı, bir dine veya herhangi bir mezhebe göre düzenlenmeyen din eğitimi şeklidir. Bir başka ifade ile, "uygulanacak olan din eğitiminin merkezine bir dini inancı veya her hangi bir mezhebi yerleştirıneyen" din eğitimi yaklaşımıdır. Bu din eğitimi yaklaşımı, çokkültürlü

ıs Johannes Lahnemann, Doktriner Din Öğretimi Bağlamında Dinlerarası Din Öğretim ilkeleri, (çev. Şerif Özdamar), Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, Ankara, 2003, s. 480. 16 Arto Kallioniemi, a.g.e., 33; Dan-Paul Jozsa, "Islam and Education in Europe", Religious Education in Europe, (ed. Robert Jackson et), Berlin, 2007, s. 70-71.

27


yapıların ortaya çıkardığı yeni duruma uygun bir din eğitiminin uygulanması gerektiği düşüncesinden doğmuştur. Bu yaklaşımda farklı dini inanca veya farklı mezheplere mensup öğrenciler bir arada öğrenim görürler.

Non-confessional din eğitimi yaklaşımının yaygın olduğu ülkelere Danimarka, İsveç, İngiltere, Norveç, Estonya, İzlanda, İskoçya ve kısmen İsviçre örnek olarak gösterilebilirP

Din eğitimi uygulamaları noktasında bu iki yaklaşım biçimi hakkında söylenebilecek önemli bir not da, son zamanlarda non-confessional din eğitimi yaklaşımının confessional din eğitimi yaklaşırnma göre daha fazla ön plana çıktığı hususudur. Çokkültürlülüğün çok yoğun yaşandığı Batı Avrupa ülkelerinde non-confessional din eğitimi yaklaşımının uygulanma biçimleri noktasında yeni program çalışmaları yürütülmektedir.18 Özellikle İngiltere ve Norveç non-confessional din eğitimi yaklaşırnma göre din eğitimi programlarını yenilemiş konumdadır.

1.3. No Religious Instruction veya Laicete (Laik) Din Eğitimi

Yaklaşımı: Yukarıda ele aldığımız ilk iki din eğitimi yaklaşımı, devlet okullarını da içerecek biçimde, okullarda formal olarak yapılan din eğitimini, onun programlanması ve bu bağlamda din derslerinin okutulmasını ifade etmektedir. Bu yaklaşımların dışında, Fransa örneğinde olduğu gibi, din ve devlet işlerinin tamamen birbirinden ayrıldığı ve sadece "devlet okul,arında" din derslerinin öğretiminin yapılmadığı din eğitimi yaklaşımı da bulunmaktadır. Ancak din derslerinin olmadığı bu yaklaşım, sadece devlet okulları için geçerlidir. Buna göre, Fransa'da da devlet okulları dışında kalan özel eğitim kurumlarında (Kilise ve diğer dini grupların okullarında) din eğitimi yapılabilmektedir.

Bizim kısaca özetlemeye çalıştığımız bu yaklaşımlar, genel olarak Batılı din eğitimcilerin yaptıkları ayrıma ve kategoriye dayanmaktadır. Batı'daki din eğitimi yaklaşımları "devlet okulları" bağlamında ele alındığında farklı yaklaşım biçimlerinin yapıldığını da belirtmek gerekir. Örneğin Coralyn Evans devlet okullarında din derslerin okurulması ya da okutulmaması açısından 6 yaklaşım türünün19 olduğunu belirtmektedir.

17 Silvio Ferrari, L'enseignemet des religions en Europe: un aperçu juriducue, in: K.P. Willaime, (Ed.) & S. Mathieu, Des Maftres et des dieux. Ecoles et religions en Europe (ParisBerlin), 2005, s. 36; Arto Kallioniemi, a.g.e., s. 33; Dan-Paul Jozsa, a.g.e., s. 70-71. 1a Ferrari, a.g.e., s. 35-36 19 Ayrıntı için Bkz: Evans, a.g.e., s. 461.

28

Din Eğitimi Araştırmalan Dergisi, Sayı 21, Yıl 2011

2. Avrupa'da İslam Din Eğitimi

2.1. Müslümaniann Avrupa'daki Tarihsel Arka planı:

Günümüzde Avrupa'da yaşayan Müslümaniann sayısı yaklaşık olarak 27 milyondur ve bu nüfusun 17 milyonu Batı Avrupa'da, 10 milyonu ise Balkan ülkelerinde yaşamaktadır.20 Özellikle Batı Avrupa ülkelerindeki Müslümaniann sayısı son yıllarda oldukça artış göstermektedir. 1990 yılında yaklaşık 1 O milyon olan Müslüman sayısı, 2010 yılına gelindiğinde 17 milyonu geçmiş du~mdadır.21 Bu rakamlar Batı'daki Müslüman nüfusunun gittikçe arttığını göstermektedir.

Balkanlarda yaşayanların dışında kalan Müslümanların çoğu, bu ülkelere göçmen olarak gelmiş bireylerden oluşmaktadır. Şuan itibariyle doğu

Avı;upa'daki Müslümanların nüfusa göre oranı, Batı Avrupa ülkelerine göre daha fazladır. Örneğin Bulgaristan'ın %12,2'si, Gürcistan'ın %9,9'u, Makedonya'nın %33,3'ü, Karadağ'ın %17,5'i ve Rusya'nın %10 ila %15'i Müslüman nüfustan oluşmaktadır .

. Bununla birlikte Batı Avrupa'da yaşayan Müslüman nüfusuna örnek verecek olursak; Avusturya'nın %5,7'si, Belçika'nın %6'sı, Danimarka'nın

%4,1'si, Finlandiya'nın %0,8'i, Fransa'nın %5,7'si, Almanya'nın %5'i, İtalya'nın %2,6'sı, Lüksemburg'un %2,7'si, Hollanda'nın %5,5'i, Norveç'in %3'ü, İngiltere'nin %4,6'sı, İrlanda'nın %0,9'u İspanya'nın %2,3'ü, İsveç'in %4,9'u, İsviçre'nin %5,7'si Portekiz'in %0,2'si ve Yunanistan'ın %4,7'si Müslüman azınlıktan/göçmenlerden oluşmaktadır. Bu saydığımız ülkelerin dışında kalan Avrupa ülkelerinde ise Müslüman nüfusun oranı %1'in altındadır. Avrupa'da yaşayan Müslümanların genel nüfusa göre toplam oranı ise yaklaşık %5'dir. 22

İslam dini, Avrupa'da Hıristiyanlıktan sonra ikinci en büyük din konumundadır. Elbette ki, İslam'ın Avrupa'daki tarihi, 8.yy.'a kadar uzanmaktadır.23 Özellikle orta çağ boyunca Müslümanların İtalya, İspanya ve Portekiz gibi dönemin güçlü ülkelerinde savaş ve ticari ilişkiler sebebiyle yaşadıkları bilinmektedir. Ancak Il. Dünya savaşı sonrası ekonomik ve politik

20 Fuess, a.g.e., s. 216. 21 Pew Forum Report, 2010, s. S. 22 Dan-Paul Jozsa"Islam and Education in Europe, With Special Reference to Austria, England, France, Germany andthe Netherlands", Religion and Education in Europe, (eds. RobertJackson, Siebren Miedama, Wolfram Weisse, Jean-Paul Willaime), Münster, 2007, s. 67; Pew Forum,2010, s. 5. 23 S.T. Hunter, Islam, Europe's Second Religion (Westport, Praeger), 2002.

29


göçler sebebiyle Avrupa'ya gelen Müslümanlar 20. yy.'da yeni bir fenomen olarak ortaya çıkmışlardır.24

Daha önce belirttiğimiz gibi, Batılı ülkelerin her birinin, ülkelerine gelen Müslüman göçmenlere yaklaşımlan birbirinden farklı olmuştur. Benzer şekilde İslam din eğitimi konusunda Batılıların yaklaşım biçimleri de birbirinden farklılı~ arz etınektedir. Bu farklılık ülkenin genel siyasi, ekonomik ve kültürel sebeplerine dayanahileceği gibi, felsefi ve pedagojik yaklaşım farklılıklarına, devlet ile din veya devlet ile dini gruplar arsındaki ilişkiye ve bu ilişkinin boyutuna, din eğitimi veren yerin devlet yada özel kurum oluşuna gibi pek çok farklı nedene dayandırılabilir. Bunun dışında din eğitimi ile ilgili sorumluluğun, sadece devlete veya devlet ve dini topluluklara (gruplara) birlikte yada sadece dini topluluklara verildiği ülkeler bulunmaktadır. ıs

Batı toplumları için farklı din ve kültürler söz konusu olduğunda,

"ötekilerin" özgürlük talepleri karşısında "asimilasyon ve entegrasyon" olgusu sürekli ön plana çıkmaktadır. Bu kavramların kullanışı, sizin konumunuza ve nereden baktığımza göre değişmektedir. Avrupa Birliği, Avrupa Konseyi ve çeşitli resmi toplantılarda, küreselleşme sonrası çokkültürlülüğün Batı

toplumları için bir zenginlik olduğu söylense de26, Batılılara göre göçmenlerin kendi kimlikleri ile ülkelerinde var olması, onların mevcut yapıları açısından pek de arzulan bir durum değildir. Onlara göre artık, ülkelerinde yaşamayı ve kalmayı düşünen göçmenlerin kendi ülkelerinin değerleri ile örtüşmesi ve toplumla tam bir entegrasyonu sağlamaları gerekirken; Müslümanlar açısından bu durum entegrasyondan daha çok asimilasyon olarak algılanmaktadır. Bu farklı iki yaklaşım biçimi öyle ki, kamuoyunda sürekli ön plana çıkmış,

Batılıların kendileri dahi söz konusu uygulamaları "asimilasyon" mu? Yoksa "entegrasyon" mu? şeklinde farklı analizlere tabi tutınalarına neden olmuştur.

Ancak belirtinemiz gerekir ki, son .zamanlarda diğer etnik grupları da içine alacak şekilde Batı toplumlarında ortaya çıkan yeni yaklaşım, çokkültürlü yapı içerisinde "ötekilerin" varlığını ve değerlerini kabul ve onlara saygı

biçimindedir. Bu doğrultuda Fransa da dahil olmak üzere bir çok Batı ülkesinde Müslümanlar kendi din eğitimi ve öğretimleri noktasında (devlet okulları da dahil), kendi kurumsal yapılarını özgürce oluşturabilmektedirler. Bununla birlikte hali hazırda bazı Batı ülkeleri Müslüman toplumlarını, Hıristiyan

24 Jozsa, a.g.e., s. 67. ıs Jozsa, a.g.e., s. 70. 26 Ayrıntı için Bkz: Wolfram Weisse, The European REsearch Projecet on Religion and Education "REDCo", 2007, s. 9-17.

30


kiliseleri bağlamında Katolik, Protestan ve benzeri mezheplerin mevcut kuralları çerçevesine sıkıştırmaya da devam etmektedir.27

2.2. İslam Din Eğitimi Modelleri:

Batı ülkelerinin her birinde Müslümanlar İslam din eğitimini yapabilmektedfrler. Ancak hem din eğitimine bakış açılarındaki, hem de sosyokültürel, siyasi ve tarihsel arkaplanlarından kaynaklanan farklılıklar sebebiyle, bu ülkeler İslam din eğitimi uygulamaları noktasında farklı çözümler geli-ştirmelerine yol açmıştır.

Daha önce belirtimiz gibi araştırmamızda Batı ülkelerinde uygulanmakta olan din eğitimi yaklaşımlarını belirli bir çatı altında toplama konusunda Albrecht Fuess'in 4'lü modelinin, Batı'daki İslam din eğitimi modellerinin resmini daha net göstermesi sebebiyle kullanmayı uygun gördük Elbette ki, İslam din eğitimi modellerini, Batılı din eğitimcilerin genel kategorize biçimi olan (Confessional, Non~Confessional ve Laik olmak üzere) 3'lü din eğitimi yaklaşımiarına göre de yapabilirdik Ancak, bu yaklaşımlar Avrupa'daki İslam din eğitiminin uygulanış biçimlerini tam anlamıyla yansıtmadıkları gibi, genellikle örgün eğitimdeki din eğitimini açıklamak için kullanıldıklarını

düşünüyoruz. Daha önce belirttiğimiz gibi "Laik din eğitimi yaklaşım" tarzı devlet okullarında din eğitiminin olmamasını, "confessional ve nonconfessional din eğitimi yaklaşım" tarzı da, din eğitiminin hedef ve içeriksel yapısının bir dine veya mezhebe dayalı olup olmamasını ifade etmektedirler ki, böyle bir sınıflama bizim araştırmamızda vurgulamak istediğimiz noktaları ifade etme açısından yetersizdir.

Çalışmamız hem örgün hem de yaygın eğitim kurumlarında İslam din eğitiminin çeşitli boyutlarını kapsayacak şekilde daha geniş bir bakış açısını içermektedir. Dolayısıyla örgün eğitim kurumlarındaki İslam din dersi yanında, İslami amaç ve gerekçelerle kurulmuş olan sivil toplum kuruluşları ve onların eğitim aktivitelerine ve aynı zamanda İslam din eğitiminde önemli bir konuma sahip olan "İmam"lar konusuna zaman zaman yer verilmeye çalışılacaktır. Bu noktada Albercht Fuess'in Avrupa'daki İslam din eğitimi konusundaki model sınıflamasını, çalışmamızda ele almak istediğimiz hususları içermesi açısından daha kapsayıcı olması ve Avrupa'daki İslam din eğitiminin uygulama boyutunu daha iyi yansıtması sebebiyle, çalışmamızda kullanmayı tercih ettik

27 Christopher J. Soper ve Joel S. Fetzer, "Explaining the Accomodation of Muslim religious Practices in France, Britain, and Gennany", French Politics, Vol. I, No. ı, Spring 2003, s. 52.

31


2.1.1. Model 1. Laik Model:

İslam din eğitimi konusunda ortaya çıkan modellerden ilki laik din eğitimi uygularnasıdır. Bu model Avrupa' da . sadece Fransa ve İsviçre'nin Francophone kantonlarında uygulanrnaktadır.zs Bu model, özel okullar hariç, "devlet okullannda" din eğitimi uygulamasının olmadığı yaklaşım türüdür.

Fransa

Fransa tarihsel bir takım sebeplerden ötürü, din ve devlet ayrımının en derinden hissedildiği tek Avrupa ülkesidir. Din ile devlet arasındaki bu ayrım, veya birbirinden bağımsız olma durumu 1905 tarihine kadar uzanmaktadır. Devlet ile Katalik kilisesinin aralannda gerçekleşen anlaşmaya göre, bu tarihten itibaren dini öğretim Katalik Kilise'ne devredilmiş ve Devlet kendi kururnlarında din eğitimi ve öğretimi uygulamasına son vermiştir.Z9 Görüleceği üzere, bu modelde din eğitimi uygularnası tamamen kalkmamakta, yalnız din eğitiminin uygulandığı alanda değişim yapılmaktadır. Bu sebeple devlet okullarında olmasa da, özel okullarda din eğitimi yapılabilmektedir. Örneğin Katalik kilisesi kendi eğitim kurumlarında din eğitimi uygulamasına devam etmektedir. Şuan itibariyle Fransa'daki özel okulların %78,8'i (yaklaşık 8650 okul ve 2.050.000 öğrenci)30 Katalik kilisesine aittir ve öğrencilerin %20'si bu okullara devarn etmektedir.31

Fransa, Batı Avrupa'da Müslüman nüfusun en yoğun olduğu ülkelerin başında gelmektedir. Çoğunluğu Kuzey Avrupa ülkelerinden olmak üzere yaklaşık 5 milyon Müslüman Fransa'da yaşamaktadır. Bu sayı, Fransa'daki toplam nüfusun %5,7'sini oluşturrriaktadır.3Z Fransa'da devlet tarafından

desteklenen özel dini kurumlar (okullar) bulunmaktadır. Ancak bu kurumlar daha çok Katalik Kilisesine aittir ve Kilise ile devletin 20. yy.'ın başında kendi aralarında yaptıkları anlaşmaya dayanmaktadır. Müslümanların bu biçimde devlet tarafından finanse edilen okulları bulunmamaktadır. İslam, ancak

28 Arnavutluk'ta da devlet okullarında din dersi bulunmamaktadır. Ancak Arnavutluk'un bir Balkan ülkesi olması sebebiyle, çalışmamızda ayrıntılı olarak yer verilmemiştir. 29 Williame, a.g.e., 90-93; Schreiner, a.g.e., s. 95. 30 Karl Graf Bellestrem, Sergio Blardinelli ve Thomas Cornides, Avrupa'da Kilise ve Eğitim, (Çev. İrfan Başkurt), İstanbul, 2011, s. 21-22. 31 Schreiner, "Religious Education in Europe", Oslo Üniversity, 2005, s. 7. Çevrimiçi: http:/ jresources.eun.orgfetwinningfeuropa2.pdf ve http:/ fcimuenster.defpdfsjtlıem en/ europe 2. pdf 32 Fuess, a.g.e., 217.

32

Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, Yıl 2011

Müslümanlara ait olan ve genelde Arap ülkeleri tarafından finanse edilen özel okullarda öğretilebilmektedir. 33

Fransa'da müslüman nüfusunun artmasından sonra, Müslümanların din eğitimi ile ilgili talepleri artmış ve bu durum Katalik Kilisesi tarafından da desteklemiştir. 1989 yılında Tarih ve Coğrafya ders programlarında değişiklik yapılarak "dinİer" hakkında eğitime vurgu yapılmıştır. 1996 yılında da İslam öğretisi ile ilgili bazı bilgiler tarih dersi programlarında yer almıştır. Din eğitimi ile ilgili olarak en önemli gelişmelerden biri 2001 yılında yaşanmıştır. Dönemin Milli Eğitim bakanı olan Jack Lang, Regis Debray'dan mevcut durum hakkında bilgi istemiş ve Debray'da "Laik Okullarda Din Eğitimi Gerçekleri" başlıklı bir rapor hazırlamıştır. Debray raporunda devlet okullarında Tarih, coğrafya ve felsefe dersleri gibi din öğretimini içeren bir dersin olması noktasında

tavsiyelerde bulunmuştur.34 Ayrıca, ilk ve ortaöğretim kurumlarında görev yapan öğretmenierin dinler konusunda eğitim alabilecekleri (hizmetiçi eğitimi de içeren) "Ulusal Din Eğitimi Enstitüsü"nün kurulmasını talep etmiştir.

Nihayetinde 2002 yılında "Avrupa Din Bilimleri Enstitüsü" adıyla kurulan bu kurum, öğretmenler ve diğer eğitimeHer için uygun kurslar düzenlemektedir. Ayrıca Debray bu raporunda, laikliğin ister bir dine mensubiyet olsun, isterse olmasın bireysel vicdan özgürlüğünün garantisi olduğunu vurgulayarak, özellikle İslam ile ilgili olarak, "Laikliğin Fransa'da İslam için bir fırsat, Fransa İslam'ınında Laiklik için bir fırsat" olduğunu ifade etmiştir. 35

Fransa'da Katalik Kilisesi dışında diğer din mensuplarının kendilerine ait özel okullarında din eğitimi yapılabilmektedir. Şuan itibariyle Fransa'da iki İslam okulu (Enstitüsü) da bulunmaktadır.36 Fransa'da İslam din eğitimi ile ilgili önemli konuların başında "imamlar ve eğitimleri" gelmektedir. Zira mevcut imamların çoğu, Fransa dışında eğitim almış kişilerden oluşmaktadır. Bu sebeple Fransızlar, ülkelerinin demokratik ve kültürel değerleri ile yetişmiş imamların yetiştirilmesine önem verdiler. Bu bağlamda 2005 yılında Fransız Üniversitelerinde İmamlar için "Fransız Dili ve Medeniyeti" adında bir eğitim programı hazırlanmıştır.37

33 J. Nielsen, Muslim in Western Europe, Edinburg University Press, 2004, s. 22; Fuess, a.g.e., s. 217; Jozsa, a.g.e., 74-75. 34 Willaime, a.g.e., s. 93; Jozsa, a.g.e., s. 74; Schreiner, 2005, s. 8. 35 Regis Debray, L'Enseignement du fait religieux dans I'ecole la1que, Rapport au ministre de L'Education Nationale, Preface de Jack Lang, Paris, 2002, s. 42. 36 Jozsa, a.g.e., s. 74. 37 Fuess, a.g.e., s. 217.

33

Bahçekapılı, Avrupa'da islam Din Eğitimi Modelleri

Şuan itibariyle Fransa'da imamların eğitimi üzerine kurulu olan en önemli özel eğitim kurumu Cezayir ile de bağları olan "Institut Musulman de la Grande Mosquee de Paris (Paris Büyük Camii İslam Enstitüsü" dür. Bu kurumun içerisinde ilahiyat Enstitüsü (Gazali Enstitüsü adıyla) bulunmaktadır ve bünyesinde "İmamların Eğitimi, Din Adamlarının Eğitimi, Din Eğitimi ve İslam Kültürünün Yayılması ve İslami Bilimler" alanlarında çalışmalar

yürütülmektedir. Buradaki eğitimler erkekler kadar bayanlar tarafından da yoğun ilgi görmektedir.3s

Fransa'da imamların eğitimi ile ilgili bir diğer önemli kurum da Müslüman kardeşlerle yakın ilişkisi olan ve 1992 de Saint-Leger-de Fourgeret'de kurulan "Union des Organisations -Islamiques de France (Fransa İslam Birliği Teşkilatı)" tarafından işletilen "Institut Europeen des Sciences Humaines (Avrupa İslam Bilimleri Enstitüsü)"dür.39 Bu kurum da, hem imamların hem de diğer din eğitimcilerin eğitimleri ile ilgilenmekte ve İslam Teolojisi konusunda kurslar düzenlemektedir. Bu kurumlar genelde Arap devletleri tarafından desteklenmekte olup, eğitimleri 6 yıldır, ayrıca daha kısa dönemli kursları da bulunmaktadır. Eğitim programları ise Sünni İslam öğretisine göre düzenlenmektedir.4o

İmamların eğitimi konusunda söylenecek son söz de, Fransa'nın kendi kültürü ve değerleri doğrultusunda İmamları eğitme eğilimi sorunu yanında; bizzat Fransa'daki Müslümanların kendi aralarındaki sorunlarının varlığıdır. Bu durum, yaşanan sorunların devam etmesine neden olmaktadır.41

İsviçre

İsviçre 26 kantondan oluşan ve federal Parlamenter Cumhuriyetle yön_etilen bir ülkedir. İsviçre modern federal bir devlet olarak, 19.yy'da devlet okullarında öğretime başladığında, her kantona kendi eğitim sistemini geliştirme hakkı verildi. Bu da çeşitli ve birbirinden farklı okul sistemlerinin oluşmasına neden olmuştur. Benzer şekilde okullardaki ve kiliselerdeki din eğitimi, kantonu oluşturan nüfusun eğilimine ve kantonun o anki politik (Liberal veya muhafazakar parti) güce bağlı olarak farklılık göstermektedir.4z

38 Bkz. http:/ jwww.mosquee-de-paris.org 39 Fuess, a.g.e., s. 218. 40 Bkz: Open Society Institute (OSI), 2002, Monitoring the EU accessian process: minority protection (Budapest, Central European University Press); Jozsa, a.g.e., s. 74-75. 41 Fuess, a.g.e., s. 218. 42 Rune Larsson, "Swirzerland", Religious Education in Europe, (Ed. Peter Schreiner), 2000, Münster, s. 163.

34


Fransa ile birlikte devlet okullarında din eğitiminin seçmeli dahi olsa, okutulmadığı ülke İsviçre'dir. Şuan İsviçre'de yaklaşık 433.000 (%5,7) Müslüman yaşamaktadır. İsviçre hukuku, Müslümanların İsviçre'deki

varlıklarına yönelik bazı özel haklar vermekle birlikte, Müslümaniann kendi dini öğretilerimi uygun bir eğitim almalarının önünü açmamaktadır. 43

İsviçre'de hem genel eğitim hem de din eğitimi konusu, ülkedeki kantonlara göre değişiklik göstermektedir. Fransızca konuşulan (Genava ve Neuchatel gibi) kantonlarda devlet ve dinin tamamen birbirinden ayrıldığı Fransız modeli uygulanırken; Almanya'ya yakın olan kantonlarda dini eğitim ve dini topluluklara bakış açısı resmijyasal tanımlamanın garantisi altındadır. Bu ikinci bölgelerde, Hıristiyan kiliseler devlet tarafından (yasal statüleri ve bazı resmi faaliyetleri) tanınmaktadır. Devlet, okul saatleri içerisinde Müslüman togluluklar için de İslami din öğretimi konusunda haklarların verilmesi ve korunması teminat altına alınacağı söylese de, ancak şuana kadar kayda değer her hangi bir gelişmenin olduğu söylenemez. Bundan da öte, İsviçre'deki devlet okullarında İslam din dersi veya İslam din eğitimi olmadığı gibi, Müslümanlara ait ve din eğitimi veren bir okul da bulunmamaktadır.44

İsviçre'deki din eğitimi konusu aslında tüm inanç kesimleri için genel bir sorun durumundadır. İsviçre yasaları, herhangi bir mezhep veya inanç grubu üyelerine kamu okullarının açık olmasını zorunlu görürken; hiç kimsenin zorla din eğitimi almasına izin vermez. Ancak geçmişten günümüze İsviçre'nin (26 kanton-26 okul sistemi ve farklı kilise gelenekleri gibi) farklı konumundan kaynaklanan sebeplerden dolayı, din eğitimi konusundaki sıkıntıları

çözümlenmiş değildir. 1950 sonrası ülkenin farklı göçmen kitlelerine açılması ve nüfusun gün geçtikçe çeşitlenınesi ve bu insanların talepleri neticesinde, dini özgürlükler konusundaki sınırlamalar gitgide zayıflarnalrta dır. 45

Araştırmamızın sınırlarını aşmadan, İsviçre'deki din eğitimi hakkında kısaca şunları da söyleyebiliriz: İsviçre'deki din eğitimi 19.yy'dan bugüne 3 farklı biçimde uygulana gelmektedir. Bunlardan ilki, "Okulun sorumluluğu olmaksızın, okul binalannda Mezhebe (Katolik veya Protestan din dersi) dayalı din eğitimi uygulamasıdır (Basel, Genf, Neuenburg kantonları). İkincisi:

"Kilisenin sorumluluğu altında, Okul dersi programları içerisinde mezhebe dayalı din eğitimi uygulamasıdır (Freiburg, Graubünden, Jura, Luzern gibi). Üçüncüsü de, "Okulun sorumluluğu altındaki mezhebe dayalı olmayan din

43 Fuess, a.g.e., s. 218. 44 Fuess, a.g.e., s. 218. 45 Larsson, a.g.e., s.167.

35


eğitimi uygulamasıdır ki, bu durumda bazen okullar kiliseden görevli talebinde de bulunabilmektedir (Aargu, Bern, Basel-Land gibi). İsviçre'deki din eğitimi konusunda bu yapı hala devam etmektedir ve diğer inanç gruplarının dini' veya din eğitimi talepleri, bulundukları kantonun dine bakış açısından, siyasi yapısına, kiliselerio ve halkın genel eğilimine göre form kazanmakta, şekil

değiştirmektedir. 46

2.1.2. Model 2: Herkes İçin Din Eğitimi:

Devlet ile dini kurumların birbirinden ayrıldığı ve bir bakıma dini görmezlikten gelme modeli olarak tanımlayabileceğimiz, Laik model yanında, "herkes için din eğitimi" anlayışının uygulandığı ülkeler de bulunmaktadır. İngiltere, Hollanda, İrlanda ve çoğu İskandinav ülkeleri, her ne kadar dini toplulukları yasal olarak tanıma yoluna gitmese de, bu toplulukların okullarda din eğitimi alabilmeleri için gerekli şartları sağlamakta, hatta bu toplulukların özel okullar kurmalarına imkan vermekte ve maddi olarak desteklemektedirler.47 "Herkes İçin Din Eğitimi" modelinin en iyi örneği

şüphesiz ki, İngiltere modelidir.4B

Bu modelin uygulanmasında, ülkenin sahip olduğu dinsel yapının ve nüfus oranının önemli bir payı bulunmaktadır. Dikkat edilecek olursa bu ülkelerin halkları din! inanç açısından Protestan'dırlar ve Katolik olan ülkelere nazaran diğer inançlara ve temsilcilerine karşı daha ılımlı ve hoşgörülüdürler. Aynı zamanda bu ülkelerdeki kiliselerin, Katolik nüfusun hakim olduğu

kiliselerden farklı olarak milli kilise olma özelliği bulunmaktadır. Örneğin Danimarka, İsveç ve Norveç de Lutheryan kilisesi, devlet kilisesi ve milli kilise olarak adlandırılırlar. Bu kiliselerio bu şekilde adlandırılmasında, bu ülkelerin kurulmaları aşamasında ve birçok savaşta, özellikle de II. Dünya savaşı boyunca devletlerinin bağımsızlığında önemli rol ve sorumluluklar almaları önemli bir etkendir. Çoğunluk kilisesi olarak onların hepsi, bin yıldan daha uzun bir süredir iç içe geçmiş ulus, devlet ve kilise tarihi boyunca ruhani, kültürel ve toplumsal temeli oluşturmuşlardır.49 Björn Ryman'ın ifadesiyle, "Lutheryanlık,

46 Larsson, a.g.e., s. 167-169. 47 Fuess, a.g.e., s. 216. 4B Türkiye'deki din öğretiminin de "Herkes için din eğitimi" modeline uygun olarak tasarlandığını, her yaş ve dönemde bireylerin din öğretimi alma haklarının olduğıınu düşünüyoruz.

49 Gunnar Stalsett, "Giriş", İskandinav Halk Kiliseleri, (Ed. Björn Ryman ve diğerleri), (Çev. Bülent Baloğlu), Huddinge/Stockhom, 2011, s. 17.

36


İskandinav ülkelerindeki toplumları bir arada tutan adeta tutkaldır."so Ayrıca bu milli kiliselerin önemini kaybetme korkusu ve gözden düşme durumu oldukça düşüktür. Bundan dolayı, diğer Avrupa ülkelerindeki (Katolik) dini topluluklara ve_}.'a kiliselere kıyasla bu ülkelerdeki dini topluluk ve kiliseler, kendilerine olan güvenleri daha sağlamdır. Bu güven duygusu da, onların diğer inanç kesimlerine karşı daha ıhmlı bir politika sergilemelerine neden olmaktadır.51

İngiltere

Fransa'nın aksine İngiltere'nin dinlere, din eğitimine ve dinin toplumsal hayattaki rolüne dair yaklaşımı tamamen farklıdır diyebiliriz. İngiltere'nin en önemli özelliği belki de, din ile devlet ilişkilerinin tamamen birbirinden kopmamasıjayrılmamasıdır. İngiltere'de Kraliçenin halen hem devletin hem de Anglikan kilisesinin başı olarak görülmesi bunun en belirgin örneği olarak görülmektedir.

Başta Katolik kilisesi olmak üzere, diğer kilise ve dini topluluklara karşı yapılan kötü ayrımcıhğın, 19.yy'ın sonları ve 20.yy'ın başı itibariyle resmi olarak son bulduğu söylenebilir. Bu döneme kadar İngiltere'de Angilikan Kilisesi dışındaki diğer dini topluluklar, görmezlikten gelinerek ihmal edilmiştir. sı

İngiltere'de 1870 Eğitim Yasasını t;akiben kilise okullarının etkiriolduğu dönemden devletin etkinliğinin hızlı bir şekilde arttığı bir döneme doğru geçiş başlamıştır. Bu geçiş döneminde devletin eğitim sektöründeki etkinliği sürekli olarak artarken, Kilisenin etkinliği ise zayıflamıştır. Bu dönemde kilise okulları, bağlı olduğu Hıristiyan mezhebinin idealleri doğrultusunda kurulmuş okullardı. 1870 eğitim yasasına göre din eğitimi vermek isteyen devlet okullarının ise kilise okullarının aksine, belirli bir mezhebi öncelemeksizin din eğitimi

vermeleri zorunlu hale getirilmiştir. 1944 Eğitim Yasasıyla birlikte okullardaki din eğitiminin hukuki statüsü sağlam bir zemine oturmuş, tüm devlet ve özel okullarda din öğretimi zorunlu hale gelmiştir. Ayrıca her yerel eğitim

otoritesine (LEA), kendi bölgesinde kullanılmak üzere din dersi programını hazırlama yetkisi tanınmıştır. Din eğitiminin söz konusu yasal konumu 1988 Eğitim Yasasında sürdürülmüş, hatta din eğitimi dersi zorunlu temel dersler arasında yerini almıştır. Her ne kadar, 1944 Eğitim Reformu Yasası, Angilikan

so Björn Ryman, "1000 Yılından 1940'a İskandinav Kiliseleri", İskandinav Halk Kilise/eri, (Eds. Björn Ryman ve diğerleri), (Çev. Bülent Baloğlu), HuddingefStockhom, 2011, s. 33. sı ı?uess, a.g.e., s. 216. sı Fuess, a.g.e., s. 218.

37


Kilisesi başta olmak üzere Hıristiyanların ve diğer dini toplulukların din eğitimi programlarında yer almasını istese de tam anlamıyla tüm toplulukları kapsayıcı din eğitimi programları hazırlanamamıştır. 1988 Eğitim Yasası bu konudaki eksiklikleri ve tartışmaları gidererek, din dersi programlarının "Britanya'nın temel dini geleneği olan Hıristiyanlıkla birlikte, ülkede temsil edilen diğer dinlerin öğreti ve uygulamalannın dikkate alınmasını ve eğitim programına gerçek anlamda yansıtılmasını" zorunlu hale getirmiştir.53

1988 Eğitim Yasasıyla birlikte, yerel yönetimler bünyesinde kurulan "Din Eğitimi Danışma Kurulları (Standing Advisory Council for Religious Education/SACRE)'nın, rolü, etkinliği ve çalışmaları daha da önem kazanmış, ülkedeki diğer dini topluluklar bu kurullarda yer alma mücadelesine girmişlerdir. Anglikan ve Katolik Kilisesi başta olmak üzere Hıristiyan

mezheplerden ve diğer din dinlerin temsilcilerinden, öğretmen derneklerinden ve Yerel Eğitim Otoritelerinden oluşan SACRE'ler, Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlan "din eğitimi çerçeve programı"nda yer alan ilke ve kaidelere göre, kendi bölgelerindeki din dersi programlarını hazırlamaktadırlar.54

Şuan itibariyle din dersi programları içerisinde, Hıristiyanlık, Yahudilik, İslam, Budizm, Hinduizm ve Sihizim dinleri ve inanç öğretileri (devlet okullarında) ağırlıklı olarak okutulmaktadır. Farklı kültürlerden gelen ve farklı diniere mensup öğrencilerin bir sınıfta eğitim aldıkları "çok değer odaklı (integrative )" din eğitimi yaklaşırnma göre; din eğitimi dersinin öğretimi, yani öğrenme-öğretme süreci ise, "din. hakkında öğrenme (Learning about religion)" yani dinlerin doğasını, inançlarını, öğretilerini, hayat şekillerini ve kaynaklarını soruşturmayı ve araştırınayı içerecek şekilde öğretilme esasına dayalı

yaklaşıma göre yapılmaktadır.ss Bununla birlikte din eğitimi çerçeve programı dinin daha derinden incelendiği, onun referans alındığı, öğrencilerin dini konuları değerlendirmelerine ve yorumlamalarına daha fazla imkan tanıyan "dinden öğrenme (Learning from religion)" yaklaşımı da, din dersinin öğretiminde kullanılan bir diğer önemli yaklaşım dır. 56 Bir sınıf içerisinde her hangi bir öğrenme konu alanın birden fazla dinin öğretisine göre yapıldığı bu öğretim yaklaşımları, din eğitimcileri tarafından Avrupa'da integrative din eğitimi yaklaşımının en güzel örneği olarak gösterilmektedir.

53 Recep Kaymakcan, Günümüz İngiltere'sinde Din Eğitimi, İstanbul, 2004, s. 19-32. 54 Alakuş ve Bahçekapılı, Din Eğitimi Açısından İngiltere ve Türkiye, İstanbul, 2009, s. 84-85. 55 Alakuş ve Bahçekapılı, a.g.e., s. 277. 56 SCAA, 1994; Alakuş ve Bahçekapılı, a.g.e., s. 277; W. Alberts, a.g.e., s. 279.

38

Din pğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, Yıl2011

Wanda Alberts, İngiltere'deki "çok değer odaklı (integrative)" din eğitimi yaklaşımının üç temel özelliğinin olduğunu belirterel}, bu özellikleri aşağıdaki sıralamaktadır:

ı. Farklı-dini geleneklerin bilme ve anlama,

2. Çokkültürlü toplumda karşılıklı saygı ve uyum,

3. Gençlerin kişisel, ahlaki ve ruhi açıdan gelişimi.57dir.

_ Yukarıdaki özellikler dikkate alındığında, İngiltere'nin, din eğitimini,

dinlerarası ve çok dinli bir din eğitiminin esasları üzerine oturtınayı

amaçlarlığını söyleyebiliriz.Din eğitimine getirilen bu yaklaşım biçimi, program içerisinde "ötekilerin" görülebilir nitelikte olmasını, kendilerini ifade edebiirlikleri özgürlükçü ortamiara sahip olmalarını ve farklı toplulukların

birbirlerine karşı empatik tavır geliştirmelerini sağlamıştır.

İngiltere'deki din eğitimi hakkında yaptığımız bu girişten sonra İslam din eğitimi konusuna geçebiliriz. İslam din dersleri veya Müslümanların İngiltere'deki varlıkları ve özgürlük alanları, yukarıda değindiğimiz Eğitim

Yasaları ile belirlenmiştir. Özellikle ı 988 Eğitim Yasası ile birlikte Müslümanlara ait olan, İnanç Temelli Okulların (Faith Based School) hem sayılarında (şuan itibariyle toplam ı43 okul)SB hem de niteliklerinde önemli gelişmeler olmuştur. Hatta bu dönemden itibaren İslam okulları devletten maddi anlamda doğrudan destek almaya başlamışlardır.s9 Şuan İngiltere'de Müslümanlara ait özel 5 ilköğretim ve 4 ortaöğretim kurumu devletten destek almaktadır. 60

İngiltere'de devlet okullarındaki din eğitimi dışında, ·sivil toplum kuruluşlarının bünyesinde kurulan özel eğitim merkezlerinde veya okullarda din eğitimi yapılabilmektedir ve bu konuda herhangi bir sınırlama söz konusu değildir. Hatta İngiltere'de İslam merkezli bir din eğitimi tam manasıyla burada yaşayan Müslümanlar tarafından yapılmaktadır. Neredeyse her sivil toplum kuruluşunun kendine ait camisi, eğitim merkezi ve ilk ve ortaöğretimi kapsayan okulları bulunmaktadır.

Çoğunlukla Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkeleri dahil Pakistan, Mganistan, Hindistan ve Türkiye'den gelen göçmen Müslümanların kendilerinin kurdukları

57 W. Alberts, a.g.e., s. 278. 58 Bkz: http:/ jwww.education.gov.ukjareasjllid/7000000000000001/schools?f_estab lishment_religious_character =Muslim&page=l. 59 Alakuş ve Bahçekapılı, Din Eğitimi Açısından İngiltere ve Türkiye, s. 46. 60 Bahçekapılı, Avrupa'da Din Eğitimi Uygulamalan Raporu.

39


bu kuruluşlar, devlet tarafından desteklenmekte ve yürüttükleri eğitim

faaliyetleri, İngiliz eğitim sistemin bir parçası olarak kabul edilmektedir. Önemli bir nüfusa sahip olan Müslüman toplumunun, okul sistemi içerisinde 400.000'i aşan bir öğrenci topluluğu vardır.6ı

İngiltere'deki Müslümanların karşılıklı işbirliği ve yardımlaşma esasına göre kurdukları ilk üst birlik (STK) 1932 yılındaki "Jamiat al-Muslimeen"dir. O yıllarda bu kurumun Birmingham, Manchester, Glasgow ve Newcastle da şubeleri bulunmaktaydı. 1962'de başta bu şehirlerdeki öğrenciler olmak üzere, farklı şehirlerde yaşayan öğrenciler bir araya gelerek "Federation of the Students Islamic Societies"i kurdular. Bu kurum özellikle ilk İslami yayınların hasılınasında önemli görevler üstlenmiştir. 1966 yılında çocukların dini ve ahlaki erozyona uğramasından korkan Müslüman aileler "Muslim Education Trust'"ı kurdular ve çocuklarının eğitimlerinde önemli paya sahip olan eserleri yayımladır. Bundan sonraki süreçte, 1970'de "The Union of Muslim Organisation (UMO)", 1971'de de "Jamiat Ulema Britain", 1988'de "Commitiee on Islamic Affairs" kuruldu. Bu süre zarfında ve özellikle 1990 sonrası pek çok yerel bazda sivil toplumkuruluşları da kurulmuştur.

Ayrıca Müslüman kuruluşlar ve Enstitüler 1994 yılında bir araya gelerek bağımsız "Natioanal Interim Comittiee on Muslim Affairs (NICMU)'i kurmuşlardır. Bu süre zarfında İşçi Parti'sinin bu kurumun kurulması ve faaliyetlerini devamlı hale getirmesi noktasında önemli katkıları olmuştur.

Nihayetinde çeşitli toplantılar sonrasında 1996'da Bradford'da Bradford Council of Mosques davetiyle toplanan tüm Müslüman kurum ve kuruluşlar "The Muslim Council of Britian (MCB)"ı kurmuşlardır. Şuan İngiltere'de tüm İslami sivil toplum kuruluşlarının en üst kuruluşu olarak MCB görülmekte ve devlet tarafından tanınmaktadır. 1998 yılından beri bu kurum 2 yılda bir yaptığı seçimlerle yetkili kişi ve görevlerini sürekli yenile m ektedir. 62

MCB'yi İngiltere'de ön plana çıkartan . en önemli hususlardan biri, İngiltere'deki İslami gayelerle kurulmuş olan tüm sivil toplum kuruluşlarının başı olması ve bu kurumların tüm faaliyetlerinde onlara rehberlik etınesidir. İngiltere'de cami, eğitim ve yardım kuruluşlarından oluşan yaklaşık 350 kurum MCB'nin üyesi olarak faaliyetlerini sürdürınektedirler. Aynı zamanda İngiltere çapında, içinde "Birleşik Krallık Türk İslam Birliği (UK Turkish Islamic

61 MCB1, Muslim Council of Britlan, Meeting The Needs Of Muslim Pupils in State Schools, (Eds. Muhammad Abdul Bari and Tahir Alam) London, 2007, s. 7. 62 MCB2, Muslim Council of Britian, /ts History, Structure and Workings, London, 2007, s. 1-2. Çevrimiçi: http:/ jwww.mcb .org.ukjdownloads/MCB_acheivments.pdf.

40

Din E;ğitimi Araştırmalan Dergisi, Sayı 21, Yıl 2011

Association)"nin da bulunduğu 24 Ulusal Sivil Toplum kuruluşu (Üst kuruluş) ve 11 yerel topluluk MCB'nin çatısı altında hizmetlerini sürdürmektedir.63 ·

İngiltere'de eğitim düzeyinde hizmet veren ve aynı zamanda MCB'nin de üyesi olan en önemli kurum ise "British Assodation of Muslim Schools (AMS)" dur. Bu kuruma bağlı İngiltere'de şuan 143 özel İslami okul bulunmaktadır. Bu okullardan (tam zamanlı İslam Okulları) 38'i Londra'dadır. AMC'nin en önemli görevi, her yıl öğretmen ve öğrencilere yeni eğitim programlarını

hazırlamasıdır. Bu okulların finansmanı çoğunlukla bağlı oldukları sivil toplum kuruluşları tarafından sağlanmaktadır. Ancak İlk defa 1997'de İşci Partisi'nin desteğiyle bu okullardan 4'ü devlet tarafından desteklenmiş ve hali hazırda bu sayı 9'a ulaşmıştır. Bu okullar doğrudan devlet tarafından desteklenme yanında, hazırladıkları projelerle de, devletten ve yerel yönetimlerden önemli maddi destekler alabilmektedirler.64

Devlet Yardımı Alan İslam Okulları- Voluntary Islami c Aided School İlköğretim (Primary) Ortaöğretim (Secondary)

Al-Furkan Primary School, Al-Hijrah Secondary School, Birmingham Birmingham Iqra Primary School, Bolton Muslim Girls School, Bolton Lambeth Iqra Slough Islamic Primary Madani Muslim High School (VA) Leicester School, Slough Islamic Primary Tauheedul Islam Girls High School, Blackbum School, Brent with Darwen The Orchard School, Lambeth

Ancak Müslüman okullarının devlet tarafından desteklenme durumunu, Hıristiyan ve Yahudi okulları ile karşılaştırdığımız da son derece önemli bir farkın olduğunu söyleyebiliriz.6S

İngiltere'nin resmi ve milli kilisesi olan Angilikan kilisesinin, 2415'i Devlet yardımı alan, 1 999'u Devlet kontrolünde, 269'u Bağımsız, 43'ü Vakıf ve 135'i farklı türde olmak üzere toplam da 4861 Kilise okulu bulunmaktadır.

63 MCB, !ts History, Structure and Workings, 2-3, 64 Bkz. www.ams-uk.org; Fuess, a.g.e., s. 219; Bahçekapılı,Avrupa'da Din Eğitimi Raporu. 65 Özellikle ülkedeki Hıristiyan okuUarını değerlendirecek olursak, genel olarak dört farklı kilise okulunun olduğu görülmektedir. Bunlar: ı. Devlet yardımı alan kilise okulları (Voluntary Aided Schools, 2. Devlet kontrolündeki kilise okuilan (Voluntary Conrolled Schools), 3. Vakıf okullan (Foundation Schools), 4. Bağımsız Kilise Okullan (Indipendent Schools )'dır.

41


Roman-Katalik kilisesinin ise 2114 okulu olup, bunlardan 1936'sı devlet yardımı alan, 115'i bağımsız, 62'si de farklı türlerdeki Roman-Katalik okullarından oluşmaktadır. Ülkedeki· Yahudilerin ise toplam 88 okulundan 34'ü devlet yardımı alan okul statiisündedir. Diğer dini topluluklannın devlet yardımı alan okullarına kıyasla, İngiltere'deki nüfusun %4,6'sını oluşturan Müslümanların ise toplam 143 okulundan sadece 9'unun devlet yardımı alabilmesi düşündürücüdür. 66

Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, İngiltere'de de Müslümanların din eğitimi merkezlerinin başında camiler gelmektedir. Başlangıçta bir camide başlayan dini eğitim faaliyetleri, zamanla büyüyerek birçok eğitim merkezini içerecek şekilde genişlemiştir. Yukarıda bahsettiğimiz AMC ve MCB gibi İngiltere'deki Müslümanların din eğitimi konusunda oluşturdukları en üst kuruluşlar, yerel bazda kurulan cami ve dernekleri ile başlamıştır. Bu yönüyle camiler, Batı ülkelerinde ve İngiltere'de çok yönlü hizmet veren eğitim

merkezleri konumundadır.

Bu bağlamda İngiltere'de örnek verilebilecek en önemli merkez, 1910 yılında açılan East London Mosque'dur. Bu cami, Bangledeş ve Pakistanlı

Müslümanların kurduğu, günümüzde ise ingiltereli Müslümanlarında içinde yer aldığı ve başta Londra olmak üzere İngiltere'deki en itibarlı dini eğitim merkezidir. Bünyesinde bir "İlköğretim (al-Mizan School)", bir "Ortaöğretim (London East Academy)" kurumu olmak üzere, "Kadın Eğitim Merkezi ve Spor Salonu (Hayaa Fitness)", "Yaşlı bakım ve eğitimi merkezi", Londra belediyesi ile sosyal hizmet ağını yürüten "Sosyal Hizmetler Merkezi", "Laboratuar" ve yüksek öğrenime hazırlananlar için "Yüksek Öğrenime Hazırlık Kursu" bulunmaktadır. Ayrıca merkezin içinde "Konferans, düğün, spor ve sergi salonu" gibi bölümler de bulunmaktadır. Bununla birlikte, bu merkezin içinde bulunduğu Camii, şuan itibariyle Londra'daki en büyük ve en yeni cami (minaresi ile birlikte) konumundadır. Kurumun bu denli geniş bir yapıya bürünmesiyle 2004 yılında "London Muslim Centre" kurulmuştur. East London

66 Ayrıntı için bkz: http:/ jwww.education.gov.uk. Not: İngilizler, İslam okullarının devlet tarafından az desteklenmesinin sebebi olarak, bu okulların Müslümanların İngiltere ile entegrasyon u ·konusunda yetersiz kalmasını göstermekte, İslam okullannın İngiliz

eğitim politikasının genel hedeflerini yansıtamadığını ileri sürmektedir. Ancak bize göre gerçek durum tam anlamıyla böyle değildir. Zira Müslümanlar akademik dünyadan politikaya, İş hayatından kamu sektörüne kadar birçok alanda kendilerini göstennektedirler. Müslümaniann çekincesi, İngiliz toplumu ile entegrasyon değildir, aksine asimilasyondur.

42


Mosque ise, bu yapının içinde kalan camiinin ve derneğin adı olarak kalmıştır.67

Görüleceği gibi camiler sadece bir ibadet mekanı olarak değil, Müslümanların eğitim ve sosyal hizmet işlerini, spor ve kültürel etkinliklerini, düğünlerini ve konferanslarını düzenledikleri bir sosyal yaşam merkezleridir.

Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, İngiltere'de de, din eğitimi

alanındaki önemli problemierin başında, İmamların eğitimi ve bunların

ücretleri gelmektedir. Şuan itibariyle İngiltere'deki İmam ihtiyacı, ya burada yaşayan Müslüman derneklerin kendi ülkelerinden getirdikleri ya da kendi merkezlerinde eğittikleri İmamlar vasıtasıyla karşılanmaktadır.68 İngiliz devleti, kültürel entegrasyonun sağlanması amacıyla yurt dışından imam getirtilmesini hoş karşılamamaktadır. Bu sebeple İmarolann İngiltere'de yetiştirilmesini istemektedir. Son zamanlarda hem imamların hem de din dersi öğretmenierin yetiştirilmesi konusunda Londra'da hizmet veren mısır merkezli el-Ezher Üniversitesi'nin önemli bir açığı kapattığını söyleyebiliriz.

Bununla birlikte, Gloucestershire Üniversitesi'ne bağlı olarak Markfield Yüksek Eğitim Enstitüsü (Markfield lstitutte of Higher Education)'nde "İslam Araştırmaları", "İsla,m Bankacılığı, Finans ve Yönetimi" ve "İslam Eğitimi"

alanlannda dersler verilmektedir. Ayrıca bu Enstitü'nün bünyesinde yer alan "Müslüman Eğitimsel Düşünce ve Uygulamalar Merkezi (Centre for Muslim Educational Thought and Practices)" tarafından imamların, din dersi öğretmenlerinin, toplum aktivistlerinin, gençlik çalışanlarının ve diğer

Müslümanların karlyerlerini geliştirebilmeleri amacıyla, "Avrupa'da İslam Eğitimi" konulu Yüksek lisans programı açılmıştır.69

İngiltere bağlamında, "Herkes için din eğitimi" anlayışının her yaş ve dönemde vatandaşın isteği üzerine, devletin vatandaşına din eğitimini

vermesini ifade ettiğini söyleyebiliriz. Bu sebeple İngiltere'de yasal olarak ilköğretim l.sınıftan başlamak üzere "AS &AZ seviyesi olarak adlandırılan 4. düzeye kadar, yani Üniversiteye girişe kadar din dersleri devlete ve dini topluluklara ait okullarda (zorunlu) olarak okutulmaktadır. Devlet okullarında din dersi zorunlu . olarak integrative metotla (Farklı inanca sahip olan öğrencilerin bir arada olduklan ve bir öğrenme alanın söz konusu dini inançların her birine uygun olarak aniatılma yöntemi), özel din veya inanç temelli okullarda ise en az %SO'si başka bir din olmak üzere, kendi inançları doğrultusunda verilmektedir. Bununla birlikte İngiltere'de çocuklar 3 yaşından

67 East London Academy, Bi-Annual Report, 2007-2009; East London Mosque and London Muslim Centre, Buldingfor the Future, 2011. 68 Fuess, a.g.e., s. 219. 69 http:/ jwww.mihe.org.ukjmetp-centre.

43


itibaren ailelerinin izni ve onayı ilköğretim l.sınıftan önce de din eğitimi

alabilmektedir. Bu dönemde özellikle Hıristiyan çocuklar din eğitimi çerçeve programı dışında tutularak, eğitim aldıkları okulun ideolojisi doğrultusunda (Katolik veya Protestan) İncil Hikayelerine dayalı bir din eğitimi almaktadırlar.

İngiltere ile birlikte "Herkes için din eğitimi" modelini İrlanda, Hollanda ve Finlandiya dışındaki İskandinav ülkeleri uygulamaktadır.

İrlanda

İrlanda'da eğitim, genel olarak devletin Katalik kilisesi ile birlikte hareket ederek yürüttükleri bir faaliyet alanıdır. Ayrıca İrlanda'daki okulların çoğu Katalik kilisesine aittir ve öğretmenierin ücretleri devlet tarafından karşılanmaktadır. Bununla birlikte diğer dini topluluklarda, İrlanda'nın eğitim programını okullarında uyguladıkları sürece, devletin bu desteğinden istifade edebilmektedir. Bu yönüyle Müslüman okullarının devletten destek alma süreçleri, İngiltere'ye göre hem daha erken dönemde hem de daha rahat bir şekilde gerçekleşmektedir. Müslümanlara ait ilk ilköğretim okulu 1990'ların hemen başında başkent Dublin'de eğitime başlamıştır. Ayrıca tam zamanlı Müslüman ilköğretim okullarında (yer olmadığı için) okuyamayan öğrencilere din eğitimi konusunda destek vermek amacıyla İrlanda Eğitim Bakanlığı'nın kuralları doğrultusunda hizmet veren yarı-zamanlı Müslüman okulları da bulunmaktadır. 1o

Danimarka

İskandinav ülkelerinden Danimarka, İsveç ve Norveç "Herkes için din eğitimi" modelini uygulayan ülkeler arasındadır. Konumuzun sınırlarını

aşmamak amacıyla İskandinav ülkelerinden sadece Danimarka hakkında kısa bir açıklama yapmak yerinde olacaktır. Danimarka'da Evancelik Lutheryan dini devletin resmi dinidir. Ancak· din özgürlüğü konusu 1849'dan beri anayasa içinde yerini korumaktadır. Devlet okullarındaki din eğitimi Hıristiyanlık

üzerine kurulu olsa da, hem Müslümanların hem de diğer din mensuplarının kendi inanç öğretilerini içeren din eğitimini alma hakları bulunmaktadır.

Danimarka'da ailelerin çocuklarının eğitimini organize etme hakları vardır. Bu sebeple Danimarka'da şuan "Bağımsız okullar" adıyla kurulan özel okullar bulunmaktadır ki, bu okullarda çocuklar kendi inançlarını öğrenebildikleri din eğitimini alabilmektedir.71 Aynı zamanda bu okullar devlet tarafından da

7° Kieran Flyn, "Understanding Islam in lreland", Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 17, no. 3, Spring, 2006, s. 230; Fuess, a.g.e., s. 219. 71 Fuess, a.g.e., 220.

44


desteklenmektedir. 2000 yılı itibariyle ülkede kısmen de olsa devlet tarafından desteklenen okulların sayısı 70'i bulmuştur. n

Hollanda -

Batı Avrupa'da önemli Müslüman nüfusa sahip olan ülkeler arasında yer alan Hollanda; ülkedeki farklı etnik gruplar için oldukça özgürlükçü bir tutum sergileyen ülkelerin başında gelmektedir. Her ne kadar dini eğitim devlet okullarında yoğun olarak işlenmese de, Müslümanlara ait olan özel ilk ve oJ1aöğretim kurumlarında din dersleri düzenli olarak yürütülmektedir. Ayrıca özel okulların çoğu dini topluluklara aittir.

Müslüman okullarının Hollanda da açılmaları 1980'li yıllara kadar uzanmaktadır. Ancak bu okulların eğitiminde tam birlik söz konusu değildir. HQllanda'da yaşayan Müslümanların eğitim-öğretim işlerini organize eden kurumsal bir yapı yoktur. Farklı coğrafyalardan gelen Müslümanlar, kendi içlerinde diğer Müslümanlardan ayrı olarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Şuan Türklere ait olan ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan din dersi kitapları ancak, 2010 yılında tamamlanabilmiştir. Bununla birlikte Araplara ait kurumların daha önceden hazırlanmış eğitim programları ve ders kitapları vardır, ancak bu kitaplar Hollanda'nın gerçekleri ile örtüşmediği gibi, pedagojik bir alt yapıya da sahip değillerdir.

Devlet okullarında Müslüman öğrenciler için ayrıca din dersi bulunmaktır. Bu ders genel olarak dinlerin incelendiği bir ders olup, "Spiritual Currents (Dini/Manevi Akımlar)" olarak adlandırılmaktadır. Devlet okullarında yapılan din dersi için öğretmen ihtiyacı yerel Müslüman topluluklar tarafından karşılanmaktadır. Okul yönetimleri dersin öğretimini desteklemekte, ancak dersin Hollandaca işlenmesi ve içeriğinin Hollanda'nın temel yasalarına uygun olması gibi bazı şartların yerine getirilmesini talep etmektedirler.73

Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Hollanda'da da imamların eğitimi önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak Hollanda'da İmamların eğitimi, diğer Avrupa ülkelerine kıyasla daha sorunsuz olarak işlemektedir. 2004 yılında film yapımcısı Theo van Gogh'un öldürülmesinden sonra, Rollandalı politikacılar yabancı imarnlara karşı soğuk bir tavır takınmış ve bu konuda önemli bir kamuoyu desteği de toplamışlardır. İmamların eğitimi konusunda devlet Leiden Üniversitesi ile Protestan Amsterdam Bağımsız

n]. Nielsen, a.g.e., s. 80-82. 73 Fuess, a.g.e., s. 221; Alakuş ve Bahçekapılı, Din Eğitiminin Kişisel Gelişime Katkısı ve Bilişim Teknolojisi ile Desteklenmesi, (Hollanda ve Avusturya Örneği) LDV Final Raporu, 2009, s. 5-7.

45


Üniversitesi'ne maddi destek vererek, ülkede görev yapmak üzere İmamların yetiştirilmesine katkı sağlamıştır.74 Bunun yanında Rotterdam'da bulunan "Rotterdam İslam Üniversite"si ile· "Avrupa İslam Üniversitesi" din dersi öğretmenlerinin, imamların ve sosyal hizmet alanlarında çalışan "manevi rehberlik uzman"larının yetiştirilmesini sağlamaktadır. İmamların eğitimi

konusunda en başarılı uygulamanın "Hollanda Din Müşavirliği" tarafından

gerçekleştirildiğini söylersek yanlış olmaz. Zira 90 yakın cami ve derneğin, düzenli faaliyetler sürdürmesi ve imam ve diğer din görevlilerin eğitimi

konusunda din müşavirliliğin çalışmaları oldukça ileri düzeydedir.

Hollanda din eğitimi alanında söylenınesi gereken en önemli konuların başında hastane, ceza ve ıslah evleri, huzurevi, ve çocuk esirgeme kurumu gibi sosyal hizmet alanlarında, aynı zamanda orduda vatandaşın talebi üzerine din eğitiminin alınabilmesi ve ibadet özgürlüğünün sağlanması gelmektedir. Özellikle devlet veya özel olsun, yaşlı bakım evleri veya huzur evlerinde özel ibadet mekanı ve din görevlisinin varlığı dikkat çeken bir durumdur. Yukarıda değindiğimiz gibi Ratterdam İslam Üniversitesi ve Avrupa İslam

Üniversitesi'nin İslami İlimler Fakültelerinin 3 uzmanlık alanından biri olan "manevi rehberlik" öğretiminden mezun olanlar öğrenciler, Hollanda'daki çeşitli sosyal hizmet alanlarında çalışabilmektedirler.75

2.3. Resmi Tanıma Modeli:

Avrupa ülkelerindeki din eğitimi modellerinden üçüncüsü bir dini topluluğun devlet tarafından tanınması modelidir. Bu model Avusturya, Belçika, Finlandiya, İspanya, Almanya ve İsviçre'nin Almanca konuşulan kantonlarında yaygın olan din eğitimi modelidir. Bu ülkelerdeki anayasalar (yeni) dini toplulukların resmi olarak tanınmasına izin verir ve bunun sonucu olarak devlet okullarında confessional (bir dine veya mezhebe dayalı) din eğitimi yapılabilir.

Elbette ki bu model yukarıda ismi geçen her ülke de Müslüman toplulukların hepsine bezer şekilde uygulanmamaktadır. Ancak Avusturya, Belçika ve İspanya, çok uzun yıllardır İslam dinini resmi olarak tanımaktadır. Dolayısıyla bu ülkelerdeki din eğitimi uygulamalarının oldukça başarılı

olduğunu söyleyebiliriz. 76

Dini toplulukların tanındığı bu ülkelerde bu topluluklara ait okullarda confessional din eğitimi yapılabildiği gibi, devlet okullarında da benzer din

74 Fuess, a.g.e., s. 221.

75 Ratterdam İslam Üniversitesi, Tanıtım Kitapçığ ı, Rotterdam, 2010, s. 6. 76 Fuess, a.g.e., s. 216.

46


eğitimi yapılabilmektedir. Bu okullarda görev yapan öğretmenierin çoğu, söz konusu dini topluluklar tarafından belirlenmekte, ücretleri ise Eğitim Bakanlığı tarafından karşılanmaktadır. Bu haklar, ülkedeki farklı enıik gruplara ve dini topluluklara verilen önemi göstermesi yönüyle oldukça önemlidir.

Avusturya

Avusturya, Avrupa kıtasında vatandaşlannın dini hak ve özgürlüklerine değer veren ülkelerin başında gelir. Avusturya'da da din eğitimi ilköğretimden orta öğretime kadar tüm kamu okullarında zorunludur. Bununla birlikte okul öncesi kurumlarda, din eğitimi verilebilmektedir. Özellikle Ka to lik ve Protestan Kiliselerinin kendilerine ait 3 yaşından 6 yaşına kadar hizmet veren okul öncesi eğitim kurumları bulunmaktadır.

Devlet, aynı öğrenim düzeyinde en az üç öğrencinin, din eğitimi almak istediklerini talep etmesi durumunda, bu öğrencilere haftada bir saat din dersini vermeyi kendisine zorunlu . kılmıştır. Öğrenci sayısı dokuz ve üstü olduğu durumda din dersinin saati ikiye çıkmaktadır.77

Avusturya'da din dersinin ismi "din" dir. Öğretim confessional yaklaşıma göre yapıldığı için dersin adı, "Katolik din dersi", "Protestan din dersi", "İslam din dersi" olarak adlandırılır. Avusturya'da dinlerlerle kiliseler arasında,

özellikle de "okul sistemiyle" güzel bir ilişki vardır.78 Okullardaki din derslerini Devlet ile dini topluluklar birlikte düzenler. Kurumsal (mali) işlerle devlet, din dersinin içeriği ile de dini topluluklar ilgilenir. Din dersi dışında alternatif olarak okutulan bir ders yoktur. Ancak özellikle dini toplulukların okullarında ve bazı devlet okullarında okutulan planlı ve programlı "ahlak" dersi bulunmaktadır. 79 Her ne kadar, Ahlak dersi alternatif bir ders olarak görülmese de, Özellikle Katalik özel okullarında, Katalik din dersini almayan öğrencilere bu ders zorunlu olarak verilmektedir.

Avusturya'daki din eğitimi ve öğretimi confessional din öğretimi modeli üzerine kurulmaktadır. Bu sebeple, devlet tarafından 15 farklı topluluk, kendi inanç öğretileri doğrultusunda bir din eğitimi yapabilmektedir. Confessional

77 Bahçekap ılı, Avrupa'da Din Eğitimi Raporu. 78 Michael Jung Müslümanların, özellikle kilise ile arasındaki ilişikinin diğerlerine kıyasla iyi olmadığını söylemektedir. Ancak bizim yaptığımız araştırma ve gözlemlerimiz ve Avusturya Katalik, Kilisesi Eğitim - Öğretim· Planlama Dairesiyle görüşmemiz,

Müslümanlar ile Ka to lik Kilisesi arasındaki ilişkinin çok da kötü olmadığı, aksine oldukça iyi olduğu yönündedir. Michael Jung "Autria", Religious Education in Europe, (ed. Peter Schreiner), Münster, 2000., s.14. 79 Michael Jung, a.g.e., s. 14-15.

47


Üniversitesi'ne maddi destek vererek, ülkede görev yapmak üzere İmamların yetiştirilmesine katkı sağlamıştır.74 Bunun yanında Rotterdam'da bulunan "Rotterdam İslam Üniversite"si ile ·"Avrupa İslam Üniversitesi" din dersi öğretmenlerinin, imamların ve sosyal hizmet alanlannda çalışan "manevi rehberlik uzman"larının yetiştirilmesini sağlamaktadır. İmamların eğitimi

konusunda en başarılı uygulamanın "Hollanda Din Müşavirliği" tarafından

gerçekleştirildiğini söylersek yanlış olmaz. Zira 90 yakın cami ve derneğin, düzenli faaliyetler sürdürmesi ve imam ve diğer din görevlilerin eğitimi

konusunda din müşavirliliğin çalışmaları oldukça ileri düzeydedir.

Hollanda din eğitimi alanında söylenınesi gereken en önemli konuların başında hastane, ceza ve ıslah evleri, huzurevi, ve çocuk esirgeme kurumu gibi sosyal hizmet alanlarında, aynı zamanda orduda vatandaşın talebi üzerine din eğitiminin alınabilmesi ve ibadet özgürlüğünün sağlanması gelmektedir. Özellikle devlet veya özel olsun, yaşlı bakım evleri veya huzur evlerinde özel ibadet mekanı ve din görevlisinin varlığı dikkat çeken bir durumdur. Yukarıda değindiğimiz gibi Ratterdam İslam Üniversitesi ve Avrupa İslam Üniversitesi'nin İslami İlimler Fakültelerinin 3 uzmanlık alanından biri olan "manevi rehberlik" öğretiminden mezun olanlar öğrenciler, Hollanda'daki çeşitli sosyal hizmet alanlarında çahşabilmektedirler.75

2.3. Resmi Tanıma Modeli:

Avrupa ülkelerindeki din eğitimi modellerinden üçüncüsü bir dini topluluğun devlet tarafından tanınması modelidir. Bu model Avusturya, Belçika, Finlandiya, İspanya, Almanya ve İsviçre'nin Almanca konuşulan kantonlarında yaygın olan din eğitimi modelidir. Bu ülkelerdeki anayasalar (yeni) dini toplulukların resmi olarak tanınmasına izin verir ve bunun sonucu olarak devlet okullarında confessional (bir dine veya mezhebe dayalı) din eğitimi yapılabilir.

Elbette ki bu model yukarıda ismi geçen her ülke de Müslüman toplulukların hepsine bezer şekilde uygulanmamaktadır. Ancak Avusturya, Belçika ve İspanya, çok uzun yıllardır İslam dinini resmi olarak tanımaktadır. Dolayısıyla bu ülkelerdeki din eğitimi uygulamalarının oldukça başarılı

olduğunu söyleyebiliriz.76

Dini toplulukların tanındığı bu ülkelerde bu topluluklara ait okullarda confessional din eğitimi yapılabildiği gibi, devlet okullarında da benzer din

74 Fuess, a.g.e., s. 221. 75 Ratterdam İslam Üniversitesi, Tanıtım Kitapçığı, Rotterdam, 2010, s. 6. 76 Fuess, a.g.e., s. 216.

46

Din Eğitimi Araştırınalan Dergisi, Sayı 21, Yıl 2011

eğitimi yapılabilmektedir. Bu okullarda görev yapan öğretmenierin çoğu, söz konusu dini topluluklar tarafından belirlenmekte, ücretleri ise Eğitim Bakanlığı tarafından karşılanmaktadır. Bu haklar, ülkedeki farklı etnik gruplara ve dini topluluklara verilen önemi göstermesi yönüyle oldukça önemlidir.

Avusturya

Avusturya, Avrupa kıtasında vatandaşlannın dini hak ve özgürlüklerine değer veren ülkelerin başında gelir. Avusturya'da da din eğitimi ilköğretimden orta_ öğretime kadar tüm kamu okullarında zorunludur. Bununla birlikte okul öncesi kurumlarda, din eğitimi verilebilmektedir. Özellikle Katolik ve Protestan Kiliselerinin kendilerine ait 3 yaşından 6 yaşına kadar hizmet veren okul öncesi eğitim kurumları bulunmaktadır.

, Devlet, aynı öğrenim düzeyinde en az üç öğrencinin, din eğitimi almak istediklerini talep etmesi durumunda, bu öğrencilere haftada bir saat din dersini vermeyi kendisine zorunlu . kılmıştır. Öğrenci sayısı dokuz ve üstü olduğu durumda din dersinin saati ikiye çıkmaktadır. n

Avusturya'da din dersinin ismi "din"dir. Öğretim confessional yaklaşıma göre yapıldığı için dersin adı, "Katolik din dersi", "Protestan din dersi", "İslam din dersi" olarak adlandırılır. Avusturya'da dinlerlerle kiliseler arasında,

özellikle de "okul sistemiyle" güzel bir ilişki vardır.7B Okullardaki din derslerini Devlet ile dini topluluklar birlikte düzenler. Kurumsal (mali) işlerle devlet, din dersinin içeriği ile de dini topluluklar ilgilenir. Din dersi dışında alternatif olarak okutulan bir ders yoktur. Ancak özellikle dini toplulukların okullarında ve bazı devlet okullarında okutulan planlı ve programlı "ahlak" dersi bulunmaktadır.79 Her ne kadar, Ahlak dersi alternatifbir ders olarak görülmese de, Özellikle Katolik özel okullarında, Katolik din dersini almayan öğrencilere bu ders zorunlu olarak verilmektedir.

Avusturya'daki din eğitimi ve öğretimi confessional din öğretimi modeli üzerine kurulmaktadır. Bu sebeple, devlet tarafından 15 farklı topluluk, kendi inanç öğretileri doğrultusunda bir din eğitimi yapabilmektedir. Confessional

77 Bahçekap ılı, Avrupa'da Din Eğitimi Raporu. 7B Michael Jung Müslümanların, özellikle kilise ile arasındaki ilişikinin diğerlerine kıyasla iyi olmadığını söylemektedir. Ancak bizim yaptığımız araştırma ve gözlemlerimiz ve Avusturya Katolik, Kilisesi Eğitim - Öğretim· Planlama Dairesiyle görüşmemiz, Müslümanlar ile Ka to lik Kilisesi arasındaki ilişkinin çok da kötü olmadığı, aksine oldukça iyi olduğu yönündedir. Michael Jung "Autria", Religious Education in Europe, (ed. Peter Schreiner), Münster, 2000., s.14. 79 Michael Jung, a.g.e., s. 14-15.

47


din öğretimi neticesinde öğrenciler, din derslerini bağlı bulundukları dini kurumları ziyaret ederek de yapabilmektedirler. Özellikle Katolik okullar, eğitim-öğretimin başı ve sonunda Kilise'de programlar düzenlemektedir.

Avusturya'da öğrencilerin okulda resmi olarak verilen din eğitiminden muaf olma hakları bulunmaktadır, ancak bu isteğini, okulun açılmasından itibaren ıo gün içerisinde okul yönetimine bildirmesi gerekmektedir. Aksi takdirde ögrencinin bu derse devam etmesi zorunludur. Din dersinden muaf olan öğrenciler için bu kararı ıs yaşına kadar aileleri, ıs yaşından sonra ise kendileri verebilirler. Ancak zorunlu din dersine girmeyen öğrenciler için, okullarda alternatif olarak verilen ve genel' olarak içeriği "Ahlak" üzerine oluşturulan bir ders bulunmaktadır.80 Ancak öğrenci Hıristiyan veya başka bir dini gelenekten geliyorsa o dinin ahlaki öğretilerini kapsayacak şekilde ders içeriği hazırlanmaktadır.

Avusturya'da da din eğitimi programının hazırlanmasında kiliselerin ve diğer dini toplulukların önemli bir katkısı bulunmaktadır. Bu sebeple din dersi programı, çeşitli dini topluluklar tarafından hazırlandıktan sonra, Avusturya Eğitim ve Kültür Bakanlığı'nca yayımlanır.

Ayrıca, din derslerini veren öğretmenierin eğitimi ile ilgili Avusturya'da devlet tarafından finanse edilen "Din Eğitimi Enstitüleri" bulunmaktadır ki, bu kurumlar din dersi öğretmenlerinin hem genel eğitiminden hem de Hizmetiçi eğitimlerinden sorumludur. Şuan itibariyle, Avusturya'da 9'u Katolik Kilisesi'ne, ı'i de Protestan Kilisesine ait olmak üzere toplam ıo "Din/Eğitimi Enstitüsü" bulunmaktadır.81 İslam din derslerinden ve öğretmenierin den sorumlu olan kuruluş da, "Islamische Glaubensgemeinschaft in Österreich [Avusturya İslam İnanç Topluluğu)"dır. Farklı ülkelerde "Din dersi öğretmenliği" mezunu olanlar veya Avusturya'daki üniversitelerin ilgili fakültelerinden mezun olan öğrenciler bu kuruma başvurarak İslam din dersi öğretmenliği yapabilirler. Avusturya İslam İnanç Topluluğu'nun düzenlediği "öğretmenlik sınavı"ndan başarılı olan ve ayrıca yapılan mülakatta uygun görülen her öğretmen adayı, Avusturya'daki devlet ve dini topluluklara ait olan okullarda öğretmenlik yapabilmektedir.

Avusturya din eğitimi uygulamasında dini topluluklara veya Cemaatlere verdiği yetki açısından oldukça önemli ve farklı bir konumu vardır. Başta Katolik kilisesi olmak üzere devlet tarafından tanılan dini topluluklar, son derece önemli görev, sorumluluk ve yetkiye sahiptir. Devlet tarafından

tanınmayan bir dini topluluğun devlet okullarında din dersi talebi mümkün

eo RobertJackson, a.g.e., 71-72; Michael Jung, a.g.e., s. 14. sı Michael Jung, a.g.e., s. 14-16.

48


değildir. Ancak devlet tarafından tanınmayan bu toplulukların özel yerlerinde ücretlerini kendilerinin karşılaması koşuluyla din dersi yapmaları da mümkündür.

Buna karşılık devlet tarafından tanınan bir dini topluluk, örgün ve yaygın eğitim kurumları açabileceği gibi, bu kurumların taşınabilir mülkleri hariç, eğitim ve öğretim ile ilgili tüm masrafları devlet tarafından karşılanmaktadır. Bu kurumlar üniversite dahil bir çok eğitim kurumu açabilmekte, kendi öğretileri doğrultusunda din adamı yetiştire bilmektedir.

Dini topluluklar söz konusu olunca, Müslümanların en üst kuruluşu olan "Avusturya İslam İnanç Topluluğu hakkında kısa bir bilgi vermenin yararlı olacağı kanaatindeyiz. Müslümanların dini yapılanma açısından kurdukları en büyük kuruluş olan "Avusturya İslam İnanç Topluluğu" Avusturya'daki tüm Müslümanların din eğitiminden sorumlu en üst kurumdur.B2 Devlet ve dini topluluklara ait okullardaki İslam din dersinin içeriğin,den tutun da, din dersini verecek olan öğretmenierin atanmasına kadar tüm işleri, bu kurum yerine getirmektedir.

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bosna Hersek'i 1908 yılında işgal etmesinden sonra, İmparatorluğun hem sınırları içerisinde hem de ordunun içerisinde Müslüman nüfus oluşmaya başlar. Avusturya Kralı I. Franz Joseph tarafından 15 Temmuz 1912 (RGBl NR. 159/1912 nolu karar)'de İslam kanunu (das Islamgesetz) kabul edilir. Böylece, imparatorluk İslam dinini, resmi bir din olarak tanınır ve imparatorluk içerisinde yer alan Müslümanlara dini konuda özgürlükler verilmiş olur. imparatorluk, II. Dünya savaşından sonra ikiye ayrılmasına rağmen Avusturya'da İslam dininin statüsü değişmez. 1968 yılında ise Avusturya'da Bosnalı, Kosavalı ve Türkiye'den göç eden Müslüman-Türk nüfusuyla birlikte, devletle yeniden 1912'de tanılan haklara uygun olarak yeniden görüşmeler yürütülür. 1963 yılında Müslümanlar I. Viyana'da "Muslimischer sozialdienst" adı altında bir dernek kurarlar ve bu dernek üzerinden yapılan uzun mücadeleler neticesinde, 1979 yılında Mganistan asıllı Dr. A Ahmad Abdelrahimsai'nin başkanlığında"Avusturya İslam İnanç Topluluğu (Islamiche Glaubensgemeinschaft in Österreich)" kurulur ve Avusturya devleti tarafından bir dini topluluk olarak tanınır. 1979 yılından bugüne söz konusu topluluk, Avusturya'daki tüm dini işlerin yürütülmesinde yegane yetkili merci olarak görevine devam etmektedir.83

az Jozsa, a.g.e., s. 71. 83 Jackson, a.g.e., s. 71.

49


Avusturya'da bir- topluluk "dini topluluk" olarak tanınmasından sonra pek çok yasal hak ve ayncalıklara sahip olmaktadır. Bunların başında · Confessional din eğitimine uygun eğitim kurumlarının açılmasıdır ki, Islamiche Glaubensgemeinschaftch"ın da kendisine ait kurumları bulunmaktadır. 1982-83 öğretim yılından itibaren devlet okullarındaki İslam din derslerinin sorumluluğu bu kuruma aittir. Bu kurum tarafından- hazırlanan din dersi öğretim programı, Avusturya Eğitim ve Kültür Bakanlığı tarafından onaylanır ve yayımlanır. Şuan itibariyle bu kurumun yetki alanda lOOO'den fazla din dersi öğretmeni ve SO.OOO'in üzerinde de Müslüman öğrenci bulunmaktadır.84

Avusturya'da her hangi bir dini grup, Türk, Boşnak veya Arap asıllı olsun dini nitelikte bir kurum açmak istiyorsa, Avusturya İslam İnanç Topluluğu'ndan, İslam dininin niteliklerine uygun olduğuna dair izin belgesi alması gerekmektedir. Bu belgeyi almasıyla birlikte, bu dini grup din eğitimi ile ilgili taşınabilir mal ve mülkler hariç öğrenci bursu, öğretmen maaşı gibi eğitim masraflarını devletten geri ödeme olmaksızın alabilmektedir.

Avusturya İslam İnanç Topluluğu'na üye olan dernek, cemaat, tarikat veya benzer nitelikte bir kurum kendi başına (bu kurumdan izin almak koşuluyla) eğitim kurumu açabildiği gibi, Avusturya İslam İnanç Topluluğu tek başına eğitim kurumları açabilmektedir. Bu kurum kendi bünyesinde "Anaokulu", "Gymnasium"ss, Sağlık Meslek LisesiB6 ve din görevlisi yetiştirmek üzere "İlahiyat Fakültesi"B7 barındırmaktadır. ss

Avusturya İslam İnanç Topluluğu'na ait olan ilahiyat Fakültesinin adı '~lslamishe Religionspadagogische Akademie (İslam Dini Eğitim Akademesi)" dir. Albrecht Fuess89 bu fakültenin Ezher üniversitesi ile bağlantısının

olduğunu, fakültedeki öğretim üyelerinin Ezher Üniversitesinde de görev yaptıklarını söylemektedir ki, bu durum gerçeği tam anlamıyla

yansıtmamaktadır. Zira bizim "Avrupa'da Din Eğitimi Uygulamaları" başlıklı LDV projeleri kapsamında yürüttüğümüz araştırma sebebiyle bu kurumu ziyaret ederek, şuan Islamiche Glaubensgemeinschaft'ın başkanlığını yürüten

84 Bahçekapılı, Avrupa'da Din E§ itim i Uygulamaları Raporu. 85 Ülkemizde Anadolu Lisesi ve Fen Lisesine tekabül etmektedir. 86 Buradan mezun olan öğrenciler, yaygın din eğitiminde özellikle hastanelerde manevi rehberlik uzmanı olarak görev yapmaktadırlar. 87 Buradan mezun olanların okullarda öğretmenlik yapabilmeleri için, Viyana Üniversitesi, Felsefe ve Eğitim Fakültesi, İslam Din Eğitimi Bölümünde Pedagojik eğitim almaları gerekmektedir. 88 Bahçekapılı, Avrupa'da Din E§ i tim i Uygulamaları Raporu. 89 Fuess, a.g.e., s. 223.

50

Din Eğitimi Araştırmalan Der~si, Sayı 21, Yıl2011

Dr. Fuat Sanaç ile iki kere raportaj düzenledik. Bu raportajlar, fakülte'nin yayımladığı broşürler ve öğretim kadrosuyla tanışmamız nedeniyle, Albrecht Fuess'in fakültenin Ezher Üniverisitesi ile bağlantısı konusunda yazdıklarının eksik olduğu kanaatindeyiz. Fakülte'de başta Viyana Üniversitesi (5 profesör) olmak üzere, çeşitli ülkelerde ilahiyat, felsefe, psikoloji ve sosyoloji eğitimi almış öğretim üyeleri bulunmaktadır.

Aynı zamanda bu fakülteden mezun olan öğrenciler doğrudan İmam olabildikleri gibi, Viyana Eğitim Fakültesi, İslam Din Pedagojisi bölümünde öğr-etinenlik eğitimi alarak, Avusturya'daki devlet okullarında öğretmenlik yapabilmektedirler. Bu yönüyle Islamishe Religionspadagogische Akademie (IRPA)'nin Viyana Üniversitesi, Eğitim Fakültesi ile bağlantısının olduğunu söylemek daha doğru olur. Aynı zamanda uzun süredir bu Eğitim Fakültesinin İslam Din Pedagojisi bölümünü, kurulduğu 2007 yılından beri başkanlığını • yapan Prof. Dr. E. Aslan da, IRPA'da derslere girmektedir.

Belçika

Avrupa'da din eğitimi uygulamalarını confessional yaklaşıma göre uygulayan ve Avusturya modelinde olduğu gibi devletle dini topluluklar arasında bir uyurnun olduğu ülkelerin arasında Belçika gelmektedir.90

Belçika anayasanın 17. maddesi, "Öğretim serbesttir. Her türlü kısıtlayıcı önlem yasaktır ... " demektedir. Anayasa'nın sağlamış olduğu bu geniş özgürlük sayesinde, herkesin istediği şekilde kurs ve okul açma yetkisi bulunmaktadır. Belçika'nın tarihsel mirası gereği, Katoliklerin her türlü alanda etkisi ve faaliyeti bulunmaktadır.91 Katolik Kilisesinin, İlk, orta ve yüksek öğretimde kendisine ait okulları olduğu gibi, Katolik Kilisesi'nin veya yan kuruluşlarının açtığı Ka taş ez ( catechese) adı verilen dinin inanç ve ibadetlerinin öğretildiği kursları da bulunmaktadır. n

Belçika Anayasası resmi okulların, zorunlu öğretimin sonuna kadar, vatandaşın talebi olduğu takdirde, din veya ahlak dersini okuma imkanını vatandaşına sunmayı zorunlu görmektedir.93 29 Mayıs 1959 tarihli "Eğitim

90 Ferrari, a.g.e., s. 36. 91 Mehmet Zeki Aydın, "Belçika'da İlk ve Orta Öğretimde Din ve Ahlak Öğretimi", Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 3, Sivas 1999, 101-149; s. 102. 92 Mehmet Zeki Aydın, a.g.e., s. 106-7. 93 Belçika Anayasası, 17. Madde. Ayrıntı için Bkz: Mehmet Zeki Aydın, "Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Eğitimi ve Türkiye ile Karşılaştırılması", Dij!Unet Avrupa Dergisi, 2004, sayı, 68, s. 16-17; Anayasa'nın 17 maddesinin ı. bendi şöyle demektedir: "Topluluklar velilerin özgür seçimlerini garanti eder. Topluluklar tarafsız (nötr] bir öğretim düzenler.

51


Sözleşmesi"nin 8. Maddesine göre: Resmi kutum/ara ait ilk ve orta öğretimdeki haftalık ders programlarında, en az iki ders saati din ve ahliik dersine yer verilmek zorundadır. Din öğretimi :'Katolilç Protestan, Yahudt İslam ya da Ortodoks" dinlerinden birisi ve bu dinlerin ahiakından olmak zorundadır. Ahlak öğretimi ise dinf olmayan karakterde olması zorundadır. Aile reisi, vasi ya da çocuğu korumakla görevli kişi, (öğrencinin) okula ilk kaydı sırasında din ya da ahlak dersinden hangisini seçtiğini resmen imza ile bildirmek zorundadır. Şayet din dersi seçilmişse bunda hangi dinin seçildiği belirtilir. 18 yaşına gelen öğrenciler seçimlerini kendileri yapar."

Belçika Anayasa'sında ve Eğitim Sözleşmesinde yer alan maddelere göre, ülkedeki vatandaşlar dini inançlarına göre, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam din derslerinden birini almaları zorunlu olduğu gibi, herhangi bir inanca sahip olmayanların da, laiklik, demokrasi, hümanizm, çoğulculuk ve varoluşculuk üzerine düzenlenen "Ahlak" dersini almaları zorunludur. Aynı zamanda, anaya~ada yer alan aynı maddelerden öğrencilerin seçeceği din dersi ile ilgili olarak aile/ere ve onların görüşlerine son derece önem verildiği

anlaşılmaktadır. 94

İslam dini, 197 4 yılında Belçika' da resmi olarak tanınmıştır. Bu sebeple devlet okullarında İslam din dersi 1975/76 öğretim yılından beri okutulmaktadır.95 Daha önce de belirttiğimiz gibi Belçika Anayasa'sının 17. Maddesi bir öğrencinin kendi inanç öğretisi bağlamında bir din dersini (confessional yaklaşıma uygun olarak) görmesini bir hak olarak görmektedir. Bu ders haftada iki ders saatine kadar alınabilmektedir.

Devlet okullarındaki din derslerine, genellikle Müslüman öğretmenler veya imamlar girmektedir. Özellikle Belçika' da Türk ve Fas kökenli müslüman nüfusu oldukça fazladır. Faaliyetini başkent Brüksel'de yürüten "İslam Kültür Merkezi" devlet tarafından desteklenmekte ve statüsü tanınmaktadır. Pek çok farklı İslam Ülkesinden temsilcinin yer aldığı "İslam Kültür Merkezi" Belçika'da İslam din eğitiminin organizasyonundan sorumludur. 1980'li yılların ortalarına

Tarafsızlık (nötr olma), öğrencilerin ve velilerin felsefi, ideolojik ya da dinf anlayışiarına saygılı olmak demektir. Resmi güçler tarafından düzenlenen okullar, zorunlu öğretimin sonuna kadar, tanımış dinlerden birisine ait din ya da dinf olmayan ahlak (ders/erinin) öğretimi arasında seçme imkanını sunmak zorundadır." 94 Belçika'daki genel eğitim ve eğitimi ile ilgili ayrıntılı bilgi için Bkz: Mehmet Zeki Aydın, "Belçika' da İlk ve OrtaÖğretimdeDin ve Ahlak Öğretimi", s. 101-149. 95 Claire Dwyer ve Astrid Meyer, "The Establishment of Islamic Schools in Three European Countries", Muslim in The Margin: Political Respanses to Presense of Islam ın

Weatem Europe, (eds. W.A.R Shadid ve P.S. Van Koningsveld), Den Haag, 1996, s. 239.

52

Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, Yıl20 ll

kadar merkezin başkanlığını, Suudi Arabistan'ın büyükelçisi yürütmekteydi. Bu dönemde İslam din dersi sınıflarda etnik köken ayrımına göre yapılmaktaydı. Daha sonra çıkarılan bir yasa ile din dersi öğretiminin dilinin flemenkçe veya Fransızca olması şartı getirildi. Bu süre zarfında sınıflarda din öğretimi, adı geçen dillerde hazır ders kitaplarının olmaması sebebiyle, öğretmenierin

kendilerinin hazırladıkları materyallerle gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.96 Hali hazırda da bu kuruma ait din görevlileri (başta imamlar olmak üzere) devlet okullarındaki din derslerine girmekte, ücretleri de devlet tarafından

kar-şılanmaktadır. 97

1998 yılında Belçikalı Müslümanlar için sevindirici bir gelişme yaşandı ve içinde Belçika toplumundaki temsil gücüne göre her etnik grubun ve mezhebin yer aldığı temsili bir meclis seçildi. "Executif des Musulmans de Belgiue (Belçika Müslümanları Yönetimi)" olarak isimlendirilen bu meclis, Belçika'daki İslam din eğitimi dersi için ortak bir program hazırlamaya çalışmaktadır. Fuess çalışmasında Belçika'daki Türklerin sayısal açıdan} Faslı Müslümanlardan az olmasına rağmen, Executif des Musulmans de Belgiue'de temsil gücünün daha fazla olduğunu, bunun da Faslı Müslümanlar tarafından hoş karşılanmadığını ve yapılan seçimlere bu sebepten ötürü itiraz ettiklerini belirtmektedir ki, biz bu kanaali paylaşmıyoruz. Batılı düşünürlerin,

Müslümanlar arasında bir problem olduğunda, bunu irdelemeyi ve problemi olduğundan daha büyük gösterme eğilimlerinin olduğu gerçeğini hatırda

tutmak gerekir. Bunun yanında bir meclisin seçiminde ve onun işlevsel

olmasında sadece bir topluluğun sayısal anlamda fazlal.ıhğına göre karar vermek ne ölçüde geçerlidir? Önemli olan sistemin, yeterli ve kaliteli insanlar eliyle yürütülmesidir.

Belçika'da diğer ülkelerde olduğu gibi din eğitimi dersini verebilen eğitimcilerin yetişmesi konusunda eksiklikler bulunmaktadır. Bu eksikliğin

giderilmesinde hem "Belçika Müslümanları Yönetimi" hem de "Belçika Okul Yöneticileri", İslam din eğitimini veren öğretmenierin yetiştirilmesi konusunda birlikte çalışmalar yürütmektedir. Benzer şekilde İmamların eğitimi konusunda da sıkıntılar yaşanmaktadır. Hali hazırda "Executif' imamların ve öğretmenierin eğitimi için Belçika Üniversitesi'nde İslam Teolojisi Fakültesi'ni kurmaya çalışmaktadır.98 Ancak belirtmemiz gerekir ki, merkezi Hollanda'da bulunan

96 Fuess, a.g.e., s. 222. 97 W .AR. Shadid ve P.S. Van Koningsveld, Religious Freedom, and Position of Islam In Westem Europe, Luuven, Belgium, 2005, s. 114-115. 9B Fuess, a.g.e., s. 222.

53

Bahçekapılı, Avrupa'da islam Din Eğitimi Modeİleri

"Avrupa İslam .Üniversitesi'ne bağlı bir "İslami İlimler Fakültesi" Brüksel'de bu amaçla faaliyetini sürdürmektedir.

Ülkede faaliyet gösteren imamlarla ilgili dikkat çeken bir husus, İslam dinin 1974'den beri Belçika'da tanınmasına rağmen, diğer dini mezheplerin din adamlarına devlet tarafından yardım edilirken, Müslüman toplumunun din adamlarına devlet yardımının yapılmadığı gerçeğidir. Belçika'da önemli bir nüfusa sahip olan Müslüman toplumunun din adamlannın devlet yardımlarından muaf tutulması büyük bir haksızlık olarak kabul edilmektedir. Aslında bu yaklaşım biçimi, sadece Belçika'ya özel bir durum değildir. Her ne kadar istisnaları olsa da, bu durum Batının İslam'a ve Müslümanlara karşı geliştirdiği ve hali hazırda da devam eden olumsuz tavrının bir neticesidir. Bir yandan öne çıkarılan "medeniyetler ittifakı", çokkültürlülük", "diyalog" ve "uzlaşı" benzeri girişimlerle "farklılıkların birlikteliği" hedefi gösterilirken99,

Müslümanlara karşı yapılan bu haksızlık Batının hala gerçeklerle yüzleşemediğinin bir resmidir.

Belçika'da İslam din eğitimi hakkında son olarak öğrencilerin eğitimi konusuna değinmenin yararlı olacağı kanaatindeyiz. Avrupa'da çeşitli ülkelerde Müslüman öğrenciler Hıristiyan confessional din eğitiminin yapıldİğı derslere katılmaktadır. Bu durum, Batı'nın son dönemlerde artan çoğulcu yeni yapısının doğurduğu bir sonuçtur. Avusturya'da bazı aileler eğitimlerini başarılı

buldukları için çocuklarını Ka to lik okuHanna gönderdiği gibi, Belçika' da da bazı aileler, çocuklarını yeterince İslam merkezli okul olmadığı için Katolik o kullarına göndermek zorunda kalmaktadır.

Belçika'da Müslüman çocuklar, Katolik din dersinde, Katolik inançlanna göre yapılan bir takım ritüelleri (ibadet ve ayinleri) yapma konusunda zorlanamaz. Ancak yine de bazı Katolik okullar, Müslüman öğrencileri bunlan yapma konusunda zorlamakta, bazıları ise çocuklann bu ritüelleri yapıpyapmamaları konusunda serbest bırakmaktadır.ıoo Elbette ki bu durum dini özgürlükler açısından kabul edilemeyen bir durumdur. Bu durum İnsan Haklan Bildirgesine, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine, ve Belçika Anayasa'sının 17.maddesine aykırı olup, öğrencilerin kendi dini inançlarına ve geleneklerine uygun bir din eğitimi almalarına engel olan bir uygulamadır.

99 Suat Cebeci, "İnsan Hakları ve İnanç Özgürlüğü Bağlamında Din Öğretiminin Statüsü Ne Olmalı?", Türkiye'de Okullarda Din Öğretimi, (Ed. Recep Kaymakcan ve diğerleri), .353-377, istanbul, 2011, s. 355. ıoow.A.R Shadid ve P.S. Van Koningsveld, a.g.e., s. 118.

54


Finlandiya

Finlandiya resmi olarak İslam dinini 1925 yılından beri tanımaktadır. Ancak bu tanıma yukarıda değindiğimiz Avusturya ve Belçika'da olduğu gibi içinde pek çok-ayrıcalığı barındırmamaktadır.ıoı Nüfusun büyük çoğunluğunun Lutheryan oh~ası sebebiyle Finlandiya'daki din eğitimi genel olarak Lutheryan karakterlidir.102 Ancak din eğitiminde confessional yaklaşım uygulandığı için diğer dini grupların kendi dini inançlarına uygun din eğitimi alma hakları da bulunmaktadır.

Finlandiya'da din eğitimi zorunludur. Aynı zamanda öğrencilerin din dersi almaları yasalarla korunmuştur. 2003 yılında çıkartılan Din Özgürlüğü Yasası ile temel eğitim ve ortaöğretim basamaklarında öğrencilerin din dersi almaları garanti altına alınmıştır.ıo3 Bir başka ifade ile, Finlandiya'da

' ilköğretimden ortaöğretimin sonuna kadar bütün aşamalarda din eğitimi.

alınabilmektedir. Din eğitimi, din esaslı eğitimin karakterine uygun olarak çocukların çoğunluğunun dini yönelimlerine göre yapılmaktadır. 104 Okullarda öğretimi yapılan din derslerinin içeriği de, çocukların bağlı oldukları mezhepler tarafından belirlenmektedir.ıos Bu yönüyle Finlandiya'daki din eğitiminin

confessional (bir dine veya mezhebe dayalı) yaklaşıma göre olduğunu

söyleyebiliriz. Finlandiya'da devlet okullarında 1'den 9. Sınıfa kadar zorunlu olarak okutulan din dersleri içeriksel anlamda Lutheryan mezhebine göre tasarlanmış bir elin eğitimidir. Ancak lisedeki üç yıl boyunca, öğrenciler bağlı oldukları dini inanca (mezhebe) göre din eğitimi alabilmektedirler.106

Finlandiya'da öğrencilerin din derslerine katılımı oldukça yüksektir. Bununla birlikte yasal olarak öğrencilerin derse girmeme hakları da bulunur. Bunun için öğrencilerin okul idarelerine bir dilekçe ile başvurmaları gerekir. Devlet okullarındaki din dersleri de genel olarak Lutheryan mezhebine bağlı

101 Fuess, a.g.e., s. 224. 1o2 Sari Nevalainen ve Juha Luodeslampi, "Good Play- A Method of Storytelling in Finnish School", Good Practice in Religious Education in Europe, (Eds: Peter Schreiner, Friedhelm Kraft ve Andrew Wright), Berlin, 2007, s. 77. 103 Bkz: Tuula Sakaranaho, "Constructing Islamic Identity : The Education of Islam in Finnish State School", Islami c Education in Europe, (Ed. Ednan Arslan),Wien, 2009, (109-128), s. 110-111. 104 Arto Kallioniemi, a.g.e., s. 31 -38. 105 Marku Holma, "Finland", Religious Education in Europe, (Ed. Peter Schreiner), Münster, 2000, s. 38. 1°6 Kaarina Lyhykainen, "The Aims of Orthodox Religion Teachers", Religious Diversity and Education: Nardie Perpective, (Ed. Geir Skeie), Münster, 2009, s. 197.

55


olarak okurulduğu için, farklı inanç toplumundan gelen öğrenciler bu dersten muaf olma haklarını kullandıkları görülür. Bu durumdan en çok olumsuz etkilenenler ise küçük Hıristiyan mezheplerine bağlı olan öğrencilerdir.

Lutheryan olmayan pek çok Hıristiyan öğrenci, Lutheryan din eğitimi

almaktadır.107 Diğer dinlerde din eğitimi en az üç öğrencinin, o dine bağlı olduklarını resmi olarak kanıtlamaları koşuluyla yapılabilmektedir. 108

Bununla birlikte, Finlandiya' da Evanjelik Lutheryan kilisesinin baskın bir ağırlığı olması sebebiyle, din derslerinde diğer Hıristiyan mezheplerinin ya da farklı inanç topluluklarının öğretileri ve uygulamaları yer almamaktadır. Din derslerindeki öğretim, halen Evanjelik Lutheryan Kilisesinin tercihleri ve yönlendirmeleri doğrultusunda gerçekleşmektedir.ıog Ancak diğer din mensuplarının özel kendi derslerinin de bulunduğunu hatırlatmak gerekir. Örneğin çoğunluğu Tatarlardan ve Araplardan oluşan Müslümanlar, 1990'nın ortalarından itibaren İslami öğretiye dayılı bir din eğitimini -eğitim programı ve öğretmen yetiştirme konularındaki eksikliklere rağmen- okullarda alabilmektedirler. ııo

2.4. Göz Ardı Modeli

Göz ardı etme modelinin, halen Katalikliğin diniere karşı tutumun belirlenmesinde kamuoyu oluşturduğu İtalya ile sınırlı olduğunu söyleyebiliriz. Avrupa ülkelerinin, kendi kültürleri ile harmaniaşmış ve onları bir arada tutan Hıristiyanlık dışındaki diniere yaklaşımının, veya onları ele alış biçiminin çok da nesnel olduğunu söyleyemeyiz. Her ülkenin kendi konumundan kaynaklanan özel durumu, Hıristiyanlık dışındaki diniere olan bakış açısının, özellikle de günümüzde İslam'a olan bakış açısının farklı olmasına neden olmaktadır. Bu çerçeveden bakılacak olursa, İtalya'nın Hıristiyanlık açısından daha savunmacı ve "ötekilere" karşı daha az müsamahalı olduğunu

söyleyebiliriz.

İtalya

Din dersleri devlet okullarında zorunlu olmasa da, İtalya'da uygulanan din eğitimi yaklaşımı "confessional-mezhebe dayalı" modele göredir ve İtalya

101 Sari Nevalainen ve diğerleri, a.g.e., s. 77. ıoa Holma, a.g.e., s. 38; Sari Nevalainen ve diğerleri, a.g.e., s. 77. 109 A Rasanen ve M. Ubani. Finland : the Finnish RE teaeber - a modern traditionalist'', How teachers in Europe teach religion: an international empirical study in 16 countries (Eds. Hans-Georg Ziebertz and Ulrich Riegel), Berlin: Lit Verlag, 2009, s. 57-67, 58. ııo Tuula Sakaranaho, Religious Freedom, Multicılturalism, Islam, Crass-reading Finland and Jreland, Leiden-Brill, 2006, s. 353.

56

Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, ~ayı 21, Yı12011

devlet okullarında verilen din eğitimi sadece Ka to lik öğretiyi içerir. 1984 Konkordatı'na göre İtalya devleti, dini kültürel değerleri tanıdığını, Katalikliğin prensiplerini dikkate aldığını ve öğretim sistemi içerisinde Katalik dininin devlet okullarıncia okutulmasını garanti ettiğini belirtmektedir.111

İtalya'da ilk ve ortaöğretimdeki öğrencilerin yaklaşık %90'ı devlet okullarında din eğitimi görmektedir. 11z Dikkat Çeken önemli bir hususta, pek çok Avrupa ülkesinde olduğu gibi İtalya'da da din eğitiminin 3 yaşından itibaren CAnaokulundan başlamak üzere) verilebiliyor olmasıdır.113 Bunun dışında devlet okulunda Katalik din dersini almak istemeyen öğrenciler,

iterlerse din dersi yerine alternatif sınıflarda insan hakları perspektifinde bir ders alabilecekleri gibi, okulda kalarak bireysel olarak çalışabilir veya o esnada okuldan ayrılabilir. 114 Ayrıca, okulda verilen din derslerinin kontrolü ve öğretmen tayinleri kilisenin denetimi ve kontrolündedir.ııs

İtalya anayasası (17. Maddesi) din özgürlüğünü garanti eden bir ülkedir. Anayasaya göre her vatandaşın dini ibadetlerini özgürce yerine getirme özgürlüğü bulunmaktadır. Her dinin de kendisiyle ilgili çeşitli düzenlemeleri yapma hakkı vardır. Dini topluluklada devlet arasındaki ilişki kanunla belirlenir ve devlet herhangi bir dinin temsilcileriyle arasında sözleşme

imzalayabilir. 116

Her ne kadar dini açıdan Kataliklik belirgin bir fenomen olsa da devletin dini yoktur ve Katalik Kilisesinin tarihsel, siyasi ve otoriter yapısı gibi özel durumlarından kaynaklanan sebepler dışında başka hiçbir dine veya topluluğa özel bir ayrıcalık sunulmamaktadır. islam dini ve Müslümanlar da, İtalya'nın bu tutumundan olumsuz yönde etkilenen en büyük azınlık topluluğudur.

Müslüman organizasyonların İtalya'da etkinlik alanın çok geniş olmadığını, bunun da en önemli sebebinin, İtalyan yönetimlerinin bu etkinlik alanının genişlemesine sıcak bakmamasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Her ne kadar yönetimler küçük dini topluluklada belli ölçüde anlaşmaya varsa da,

111 Schereiner, 2001, 263; Willaime, a.g.e., s. 58. ııı M. Zeki Aydın, 2004, s.19. 113 Sergio Belardinelli ve Paolo Terenzi, "İtalya", Kirche und Erziehung in Europa, (ed. Karl Graf Bellestrem, Sergio Blardinelli, Thomas Cornides, (çev. İrfan Başkurt ve Bilal Tuncel, Avrupa'da Kilise ve Din Eğitimi), istanbul, (Basımda), s.149. 114 Graziella Gandolfo-Censi, "İtaly", Religious Education in Europe, 2000, Münster, s. 108-109. ııs S. Hayri Bolayve Mümtez'erTürköne, Din Eğitimi Raporu, Ankara, 1995, s. 65. 116 Lorenzo Vidino, '1slam, Islamism and Jihadism in Italy", Current Trends In Islamıst Ideology, Vol. 7, 2010, 12.

57


parlamento'da onaylanmış değildir.117 Ancak Yahudilik, 7. Gün Adventisleri gibi küçük dini topluluklar tanınmış durumdadır.

İtalya'da İslam, Fransa'da olduğu gibi, Katoliklikten sonra ikinci en büyük dindir. Ülkedeki Müslümanların sayısı bir milyonu aşmaktadır. 11B Ülkedeki Müslümanların çoğu Samoli, Tunus, Fas, ve Mısır'dan gelen göçmenlerden oluşmaktadır. Son 15 yılda İtalya'da Müslümanlar açısından önemli gelişmeler de yaşanmaktadır. Bu dönem içerisinde açık toplantı evleri, camiler ve İslam Kültür Merkezleri açılmıştır. "Rome's Islamic Cultural Center - Roma İslam Kültür Merkezi (1993)"nin, "AMİ-Italian Muslim Assodation -İtalya İslam Birliği (1 994)"nin, "Islamic Religious Community - İslam Din Topluluğu (1 996)"nun ve bunların da üst kuruluşu sayılan "UCOII - Union of the Islamic Communities and Organizations of ltaly- İslam Toplulukları ve Kuruluşları Birliği"nin,

Müslümanları temsil etme ve devlet tarafından tanınma çabaları devam etmekle birlikte, şuana kadar bir başanya ulaşılamamıştır.119 Maalesef bu kurumların gücü, ülkedeki Müslümanların sayısı ile doğru orantılı olmadığı gibi birlikte hareket etme kabiliyederi de bulunmamaktadır. Bu durum, İtalyan hükümetleri karşısında Müslümanların yeterli bir duruş sergileyememesine neden olmaktadır.

SONUÇ

Siyasi birliğini 20.yy'ın II. Yarısında tamamlayan Avrupa Birliği ülkeleri arasında ortak uzlaşının tam manasıyla sağlanmadığı veya aranmadığı birkaç konu başlığı arasında eğitim gelmektedir. Ancak Batı ülkelerinin genel eğitim anlayışında görülen bu farklılık, ülkelerine gelen Müslüman göçmenlere bakış açısını da etkilemiş ve netice olarak İslam din eğitimi konusunda birbirinden farklı yaklaşım biçimlerinin gelişmesine yol açmıştır. Elbette ki bu farklılıkların ortaya çıkışı, bir ülkenin genel siyasi, ekonomik ve kültürel sebeplerine dayandınlabileceği gibi, felsefi ve pedagojik yaklaşım farklılıklarına, devlet ile din veya devlet ile dini topluluklar arasındaki ilişkiye ve bu ilişkinin boyutuna, din eğitimi veren kurumun devlet ya da özel kurum oluşuna vb. birçok farklı nedene dayandırılabilmektedir.

111 Fuess, a.g.e., 224 . . 11a Caritas/Migrantes. Statistic D ossier. Report on Religion and Immigration. 2007. Available at (in Italian): http:/ jwww.db.caritas.glauco.itjcaritastestjinformiamocij Riviste_e_pubblicazioni/Sussidi2007 /Librijdossierimmigrazione2007 jmaterialejpaor ama_multireligioso. 119 Elena Dusi, "Il fantasma della Consulta", Limes /ssue, Vol. 4, 2007, s. 155; Vi din o, a.g.e., 12.

58


2001 Eylül saidmsından sonrası Batı Avrupa'nın, yaşanan travmaya verdiği yanıt, Amerika'dan farklı olarak, içinde barındırdıkları farklı din ve kültürleri hatırlamak şeklinde olmuştur. Bu bağlamda Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi -müteattit zamanlarda- küreselleşme sonrası yaşanan çokkültürlülük konusunu ele almış, içinde barındırdığı toplum ve kültürleri ötekileştirmeden kabul etmenin; arzulanan entegrasyonu daha kolay sağlayacağı düşüncesine ulaşmıştır. Farklı etnik grupları da içine alacak şekilde Batı toplumlarında ortaya çıkan bu yaklaşım, çokkültürlü yapı içerisinde "ötekilerin" varlığını ve değerlerini kabul eden! onlara karşı empatik bir tavır ve tutum geliştiren yeni uzlaşmacı bir yaklaşım dı.

Batı'da oluşan bu yeni algı ile birlikte, İslam din eğitimi konusunda karşılıklı müzakereler yapılmış ve her ülke kendi konumuna uygun modeller geliştirmiştir. Bu modeller arasında Fransa'da olduğu gibi, sadece İslam dinini değil, bütün dinlerin eğitimini devlet okullarından uzaklaştıran Laik model geliştirilirken; İtalya'da Katalikliğin dominant bir unsur olması sebebiyle İslam dininin göz ardı edildiği farklı bir model gelişmiştir. Bu iki model de başta İnsan Hakları Bildirgesi olmak üzere, Batı için oldukça bağlayıcı olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine aykırıdır. Ayrıca bu iki yaklaşım Batı'nın son 10 yıldır geliştirmeye çalıştığı entegrasyon anlayışına zıt, farklılıkları daha da derinleştiren, ötekileştiren ve nihai olarak Müslümanları daha da yabancılaştıran modellerdir.

Bu iki yaklaşım biçimi yanında ortaya çıkan ve yıllardır yaşanan

ihmalleri geride bırakınayı hedefleyen yaklaşım biçimleri ise "Herkes için din eğitimi" ve "Resmi tanıma" modelleridir. Avrupa kıtasına genel bir bakış yapılacak olursa, neredeyse -bir kaç ülke hariç- tamamının bu iki modelden birini seçmiş olduğu görülür. Bu modeller, ülkelerinde yıllar önce göçmen olarak gelen ancak, bugün o ülkenin sıradan bir vatandaşı konumuna gelen Müslümanların hak ve özgürlüklerinin kendilerine teslim edilmesidir.

Bu iki modelin uygulandığı ülkelerle ilgili olarak söylenebilecek en önemli husus, sahip oldukları dini düşüncenin, hem kendi hem de diğer

toplulukların din eğitimini etkil~diğidir. Buna göre "Herkes için din eğitimi" anlayışının -istisnaları olmakla birlikte- daha çok Protestan anlayışın hakim olduğu (İngiltere, İskandinav Ülkeleri, Norveç. ve Hollanda gibi) ülkelerde; "resmi tanıma modelinin" ise Katalikliğin dominant bir unsur olduğu

(Avusturya, Belçika, İspanya ve Portekiz gibi) ülkelerde ortaya çıktığı görülmektedir.

Bu iki dağılıma, bu ülkelerdeki eğitim programlarının metodolojisi ve din eğitimi yaklaşımları açısından bakılacak olursa, "Herkes için din eğitimi"

59


modelinin hakim olduğu ülkelerde "Non-confessionalfintegrative- çok değer odaklı" din ·eğitimi yaklaşımının; "Resmi tanıma" modelinin hakim olduğu ülkelerde ise "confessionalfseparanve-tek değer odaklı" din eğitimi

yaklaşımlannın hakim olduğu görülür.

Konu kapsamında belirtmemiz gerekir ki, "Herkes için din eğitimi"

modeli uygulayan ülkelerde olduğu gibi, "Resmi tanıma" modelini uygulayan ülkelerin de, farklı dini inanca sahip olan vatandaşlarının dini' eğitim taleplerine uygun imkanları onlar için sağlamasıdır. İster confessional isterse de nonconfessional yaklaşımı benimsemiş olsun, söz konusu ülkenin sosyo-kültürel ve tarihsel arkaplanı, ülkede yaşayan diğer dini toplulukların dini taleplerini karşılama noktasında belirleyici olmaktadır. Dolayısıyla sıklıkla söylenen, tüm toplulukların dini taleplerini içerecek şekilde bir din eğitimi modelinin, mezhepler üstü veya dinlerarası yaklaşımla sağlanabileceği iddiası kısmen

yanlıştır. Confessional din eğitimi yaklaşımını uygulayan Avusturya, Belçika ve Finlandiya gibi ülkelerin de, ülke içerisinde yaşayan tüm . farklı dini toplulukların dini taleplerini, yine onların görüşleri doğrultusunda yerine getirdiğini unutmamak gerekir.

Araştırmamız kapsamında son olarak, Avrupa'daki "imam eğitimi"

konusunda Müslümanların ciddi anlamda yeniden yapılandırmaya gitmesi gerektiğini söyleyebiliriz. Uzun süredir kendi ülkelerinden getirdikleri göçmen imamlarla, yaşanan sorunların üstesinden gelinmesi mümkün değildir. Batı

toplumunu ve kültürünü tanıyan yerli din adamlarının yetiştirilmesine önem verilmeli ve bu amaca yönelik eğitim kurumlarının açılması hızlandırılmalıdır. Bu şekilde yapılacak yeni adımlar, başta yeni yetişen gençlere din hizmetlerinin ulaştırılması olmak üzere, Müslümanların asimilasyona uğramadan, Batı ile entegrasyonuna önemli ölçüde yardımcı olacaktır.

KAYNAKÇA

Alakuş, Fatih ve Bahçekapılı, Mehmet, Din Eğitimi Açısından İngiltere ve Türkiye, İstanbul, 2009.

Din Eğitiminin Kişisel Gelişime Katkısı ve Bilişim Teknolojisi ile Desteklenmesi, (Hollanda ve Avusturya Örneği) LDV Final Raporu, 2009.

Alberts, Wanda, "The Academic study of religions and İntegrative religious Education in Europe", British Hournal of Religious Education, Vol.32, No.3, September 2010.

60


Al taş, Nurullah, Çokkültürlülük ve Din Eğitimi, Ankara, 2003.

Aydın, Mehmet Zeki, "Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Eğitimi ve Türkiye ile Karşılaştırılması", DiyanetAvrupa Dergisi, sayı, 68, 2004.

"Belçika'da İlk ve Orta Öğretimde Din ve Ahlak Öğretimi", Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisı Sayı 3, Sivas 1999.

Bahçekapılı, Mehmet, Avrupa Din Eğitimi Uygulamaları Raporu (Avusturya, isveç ve İngiltere), LDV Projesi, 2011.

Belardinelli, Sergio ve TERENZI, Paolo, "İtalya", Kirche und Erziehung in Europa, (ed. Karl Graf Bellestrem, Sergio Blardinelli, Thomas Cornides, (çev. İrfan Başkurt ve Bilal Tuncel, Avrupa' da Kilise ve Din Eğitimi), İstanbul, (Basım da).

' Bellestrem, Karl Graf, BLARDİNELLİ, Sergio ve CORNİDES, Thomas, Avrupa'da Kilise ve Eğitim, (Çev. İrfan Başkurt), istanbul, 2011.

Bolay, S. Hayri ve TÜRKÖNE, Mümtez'er, Din Eğitimi Raporu, Ankara, 1995, 65.

Carlson, Gary Carlson, "Constructing The Margins: Of Multicultural Education and Curriculum Settlements", Curriculum Inquiry, 25/4, 1995.

Cebeci, Suat, "İnsan Hakları ve İnanç Özgürlüğü Bağlamında Din Öğretiminin Statüsü Ne Olmalı?", Türkiye'de Okullarda Din Öğretimi, (Ed. Recep Kaymakcan ve diğerleri), 353-377, İstanbul, 2011.

Debray, Regis, L'Enseignement du fait religieux dans l'ecole lalque, Rapport au ministre de L'Education Nationale, Pretace de Jack Lang, Paris, 2002.

Dusı, Elena, "Il fantasma della Consulta", Limes Issue Vol. 4, 2007.

Dwyer, Claire ve MEYER, Astrid, "The Establishment of Islamic Schools in Three European Countries", Muslim in The Margin: Political Respanses to Presense of Islam in Weatern Europe, (eds. WA.R Shadid ve P.S. Van Koningsveld), Den Haag, 1996.

East London Academy, Bi-Annual Report, 2007-2009.

East London Mosque And London Muslim C en tre, Bulding for the Future, 2011.

Evans, Carolyn, Religious Education Public Schools: An International Human Rights Perspective", Human Rights Law Review, Vol. 8, Issue 3, pp. 449-473,2008.

61


Ferrari, Silvio, L'enseignemet des religions en Europe: un aperçu juriducue, in: KP. Willaime, (Ed.) & S. Mathieu, Des Maftres et des dieux. Ecoles et

religions en Europe (Paris-Be-rlin), 2005.

Flyn, Kieran, Understanding Islam in Ireland, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 17, no. 3, Spring, 2006.

Fuess, Albrect, "Islamic Religious Education in Western Europe: Models of Integration and German Approach", journal of Muslim Minority Affairs,

Vol. 27, No. 2, 215- 239, August 2007.

Gandolfo-Censi, Graziella, "İtaly", Religious Education in Europe, 2000, Münster.

Holma, Marku, "Finland", Religious Education in Europe, (Ed. Peter Schreiner), Münster, 2000.

Jackson, Robert, "European Institions and the Contribution of Studies of Religious Diversity to Education for Democratic Citizinship", Religious

Education in Europe, (ed. Robert Jackson et), Berlin, 2007.

Jozsa, Dan-Paul "Islam and Education in Europe, With Special Reference to Austria, England, France, Germany and the Netherlands", Religion and Education in Europe, (eds. Robert Jackson, Siebren Miedama, Wolfram Weisse, Jean-Paul Willaime), Münster, 2007.

Jung, Michael, "Austria", Religious Education in Europe, , (ed. Peter Schreiner), Münster, 2000.

Kallioniemi, Arto, "European Solutions for Religious Education and Scenarios for Developing a Finnish Model", Didacta Varia, 2003, 8 (2), 31 -38.

Kaymakcan, Recep, Günümüz İngiltere'sinde Din Eğitimi, istanbul, 2004.

Çokkültürlülük: Eğitim, Kültür ve Din Eğitimi, (ed. Recep KAYMAKCAN), Dem Yay., İstanbul, 2006,

Lahnemann, Johannes, Doktriner Din Öğretimi Bağlamında Dinlerarası Din Öğretim ilkeleri, (çev. ŞeriLÖzdamar), Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, Ankara, 2003.

Larsson, Rune, "Swirzerland", Religious Education in Europe, (Ed. Peter Schreiner), Münster 2000,.

Larsson, R. & Gustavsson, C., Towards a European Perspective on Religions Education (Stockhom, Artos & Norma, 2004.

62


Lyhykainen, Kaarina, "The Aims of Orthodox Religion Teachers", Religious Diversity and Education: Nordic Perpective, (Ed. Geir Skeie), Münster, 2009

MCB1, Muslim Council of Britian, Meeting the needs of Muslim pupils in state schools, (Eds. Muhammad Abdul Bari and Tahir Alam) London, 2007.

MCB2, Muslim Council of Britian, /ts history, Structure and Workings, (http:/ jwww.mcb.org.ukj downloads/MCB_acheivments.pdf), 1-11.

Nevalainen, Sari ve Luodeslampi, Juha, "Good Play- A Method of Storytelling in Finnish School", Good Practice in Religious Education in Europe, (Eds: Peter Schreiner, Friedhelm Kraft ve Andrew Wright), Berlin, 2007.

Nielsen J., Muslim in Western Europe, Edinburg University Press, 2004, 22; Fuess, 2007.

OSI, Open Society Institute 2002, Monitoring the EU accessian process: minority protection (Budapest, Central European University Press).

PRC Forum, "Muslim Networks and Movements in Western Europe", Pew Reseach Center's Forum on Religion & Public Life Forhtcoming Pew Forum, Report, 2010.

Rasanen, A. & Ubani, M. "Finland : the Finnish RE teacher - a modern traditionalist", How teachers in Europe teach religion: an international empirical study in 16 countries (Eds. Hans-Georg Ziebertz and Ulrich Riegel), Berlin: Lit Verlag, 2009, s. 57-67.

Ratterdam İslam Üniversitesi, Tanıtım Kitapçığı, Rotterdam, 2010.

Ryman, Björn, "1000 Yılından 1940'a İskandinav Kiliseleri", İskandinav Halk Kilise/eri, (Ed. Björn Ryman ve diğerleri), (Çev. Bülent Baloğlu), 2011.

S.T. Hunter, Islam, Europe's Second Religion (Westport, Praeger), 2002.

Sakaranaho, Tuula, "Constructing Islamic Identity : The Education of Islam in Finnish State School", Islamic Education in Europe, (Ed. Ednan Arslan),Wien, 2009.

Schreiner, Peter, "Different approaches - comman aims? Current developments in religious education in Europe". In: P. Schreiner u.a. on behalf of Coordinating Group for Religious Education in Europe (CoGREE), Committed to Europe's Future. Contributions from Education and Religious Education. Münster: Comenius-Institut, 2002.

63


Soper, Christopher J. and FETZER, Joel S., "Explaining the Accomodation of Muslim religious Practices in France, Britain, and Germany"; French Politics, Vol. I, No. 1, Spring 2003.

Stalsett, Gunnar, "Giriş", İskandinav Halk Kiliseleri, (Ed. Björn Ryman ve diğerleri), (Çev. Bülent Baloğlu), 2011.

Vidino.- Lorenzo, '1slam, lslamism and Jihadism in ltaly", Current Trends In Islamıst Ideology, Vol. 7, 2010.

W.A.R. Shadid ve KONİNGSVELD, P.S. Van, Religious Freedom, and Position of Islam In Western Europe, Luuven, Belgium, 2005.

Weisse, Wolfram, The European REsearch Projecet on Religion and Education "REDCo", 2007.

Williame, Jean-Paul, Different models for Religion and Education in Europe, Religious Education in Europe, (ed. RobertJackson ets.), Berlin, 2007.

64

Documents

ARAŞTIRMALARI D Gl I • - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D01239/2011_21/2001_21_BAHCEKAPILIM.pdfoluşu)6, dine bakış açısı, toplumdaki dini değerlerin rolü, din ile devlet