รายงานวจยฉบบสมบรณ

โครงการกลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลง สภาพภมอากาศ: กรณศกษาเปรยบเทยบเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

และเครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง

โดย ดร. กลวด แกนสนตสขมงคล และคณะ

พฤศจกายน 2555

สญญาเลขท RDG5430025

รายงานวจยฉบบสมบรณ

โครงการกลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลง สภาพภมอากาศ: กรณศกษาเปรยบเทยบเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

และเครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง

คณะผวจย 1. ดร.กลวด แกนสนตสขมงคล หวหนาโครงการ 2. นางสาวอรวรรณ บญทน นกวจย 3. นางสาวดาลน พนบ าเพญ ผชวยวจยระดบปรญญาโท 4. นายจราย รตนเดชากร ผชวยวจย (นกศกษาปรญญาโท) 5. นางสาวชไมพร ไชยมงคล ผชวยวจย (นกศกษาปรญญาโท) 6. นางสาวณชชา ศรหรญ ผชวยวจย (นกศกษาปรญญาโท) 7. นายประดพล เครอแกว ผชวยวจยระดบปรญญาตร

สงกดคณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล

สนบสนนโดยส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) (ความเหนในรายงานนเปนของผวจย สกว. ไมจ าเปนตองเหนดวยเสมอไป)

โครงกา

รกลไกก

ารขบ

เคลอ

นการปร

บตวข

องชม

ชนตอ

การเปล

ยนแป

ลงสภ

าพภม

อากา

ศ:

กรณศก

ษาเปรย

บเทย

บเคร

อขาย

ล มน า

ปะเหลย

น จงหว

ดตรง และ

เครอ

ขายล

มน าป

ระแส

จงห

วดระยอ

ง

บทสรปยอส ำหรบผบรหำร

โครงการวจยน เสนอการศกษากลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ (ทงภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ–climate variability– และภาวะวกฤต–extreme–) มระดบการวเคราะหศกยภาพในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศขององคกรทางสงคมในระดบชมชน จนถงเครอขายทางสงคม โดยมสมมตฐานการวจยวากลไกหลกในการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ประกอบดวย ความเขมแขงขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม โดยมภมปญญาทองถน เปนทางเลอกในการปรบตว งานศกษานจงเนนชมชนทมความเขมแขงของกลไกดงกลาว ในขณะเดยวกบทเปนชมชนทมความเปราะบางในเชงนเวศสง คอชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง และลมน าประแส จงหวดระยอง ทงน เพอถอดบทเรยนการท างานของกลไกในการขบเคลอนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การออกแบบงานวจยจงเนนการศกษาเปรยบเทยบ เครอขายชมชนเขมแขงจาก 2 ลมน าทพ งพาความหลากหลายของทรพยากรประมงภายใตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยมวตถประสงคยอยดงน

1. เพอศกษาสภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย 2. เพอวเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความ

แปรปรวนของสภาพอากาศ 3. เพอเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม

งานวจยนเปนการวจยเชงปรมาณและเชงคณภาพดวยการส ารวจครวเรอน การสมภาษณเชงลกและการอภปรายกลมประมงพนบาน และกลมองคกรชมชนและเครอขายทเกยวของ น าไปสผลลพธในรปแบบของตวชวดความเปราะบางในระดบครวเรอน ชมชนและเครอขาย ผลการประเมนสภาวะความเปราะบางของครวเรอน องคกรและเครอขาย กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนผานองคกรเขมแขงและเครอขายทางสงคม ใน 5 องคประกอบคอ (1) การสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน (2) การปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง (3) การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง (4) การระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และ (5) การจดสถาบนในการจดการความเสยง ทงนเพอน าไปสขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ซงเนนใหเหนปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการ

ในสวนของการศกษาสภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขายพบวา ถงแมระบบนเวศชายฝ งจะเปนพนททมความเปราะบางเชงนเวศทสง ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามความเปราะบางเชงสงคมตอความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ทงนดวยความทชาวประมงพนบานทง 2 พนทเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ชมชนจงยงไมมการเตรยมความพรอมในการรบมอและปรบตวในระดบชมชน ดงจะเหนไดจากคาคะแนนของศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศในระดบชมชนทต า ประกอบกบชมชนทง 2 พนทมความไวตอผลกระทบทต าอยแลว จงไมไดรบผลกระทบเพยงพอถงขนทจะเกดการเตรยมรบและปรบตว ทงนการเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า เปนผลมาจากภมปญญาทองถนเปนส าคญทก าหนดวถการท าประมงทพงพาระบบนเวศ ความหลากหลายของทรพยากรและแหลงรายไดเลยงชพ สวนความไวตอผลกระทบทต าเปนผลมาจากความเขมแขงขององคกรทางสงคมเปนส าคญทก าหนดการเขาถงทรพยากร การแบงปนผลประโยชน สทธในทดนท ากนและการตงถนฐาน สวนศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพ

ภมอากาศทต านนเปนผลมาจากองคกรทางสงคมยงไมมบทบาทดานนในระดบชมชน สวนใหญครวเรอนชาวประมงพนบานมความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอยในระดบปานกลาง ชาวประมงสามารถลดความเปราะบางไดดวยการลดการเปดรบตอผลกระทบ และเพมศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ารบมอกบวกฤตน าจดป 2554 ซงเปนวกฤตทเกดจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไดอยางมประสทธภาพดวยยทธศาสตรทง 5 ประการคอ (1) ยทธศาสตรการรวมกลม (2) ยทธศาสตรการส ารอง (3) ยทธศาสตรความหลากหลาย (4) ยทธศาสตรการพงตลาด และ (5) ยทธศาสตรการยายท ชาวประมงน าภมปญญาทองถนทส งสมมาประยกตใชในการรบมอกบวกฤต การตดสนใจตางๆเกดขนในระดบครวเรอน มการปรกษาหารอกนในกลมเครอญาตและเพอนบานบางตามวถ

ลกษณะการรบมอกบวกฤตทเกดขนสามารถแบงไดเปน 3 ลกษณะคอ (1) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน เชน ยทธศาสตรทง 5 ประการขางตน (2) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยแหลงทอยอาศยของทรพยากรประมง/ ระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต (3) การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม การท าประมงหลงภาวะวกฤตเปนภาวะทเปราะบางของระบบนเวศ การอนรกษ หรอฟนฟระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรวมนตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม การรบมอตอภาวะวกฤตอนเนองมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท เปนการรบมอทอยบนฐานการตดสนใจของครวเรอนมากกวาชมชน เปนการใชภมปญญาระดบครวเรอนในการแกปญหาเฉพาะหนา การกอรปสถาบนทางสงคมระดบชมชนในการรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจงไมเกดขนทง 2 พนท ถงแมทง 2 พนทจะเปนททมการใชภมปญญาทองถนในการจดการทรพยากรธรรมชาต มองคกรชมชนและเครอขายอนรกษทเขมแขง แตการรวมต วกน การประยกตใชภมปญญาทองถน เปนไปเพอการแกไขปญหาการจดการวกฤตการท าลายฐานทรพยากรมากกวาจะเปนการจดการความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในสวนของการศกษากลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ พบวา ชาวประมงพนบานทง 2 ลมน า ด ารงวถประมงดวยภมปญญาทองถนทามกลางระบบนเวศทมความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ภมปญญาทองถนชวยใหชาวประมงมการจดการทรพยากรประมงไดอยางยดหยน และสอดคลองกบพลวตของระบบนเวศ ชาวประมงเรยนรทจะอยทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน มการธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ มการประสานความรประเภทตางๆเพอการเรยนร และมการสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ กอใหเกดความยดหยนของสงคม ชาวประมงรบมอกบวกฤตการท าลายฐานทรพยากรดวยการจดการสถาบนในระดบชมชนและเครอขาย โดยสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ ผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว มสถาบนทมความยดหยน เชอมโยงหลายระดบ และสามารถจดการกบการเปลยนแปลงตางๆจากภายนอก การสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในทนเนนการกอรปของสถาบนทางสงคมเพอการปรบตวในระดบชมชน ความทาทายประการหนงในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศคอ การกอรปของ

สถาบนทางสงคมเพอรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเกดขนไดยากกวากรณทไมเกยวกบสภาพภมอากาศ ปรมาณน าฝนมากในป 2554 สงผลกระทบตอวถประมงพนบานของทง 2 ลมน า ชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยนสญเสยรายไดจากการประมงหอยตลบซงเปนสตวน าเศรษฐกจของพนท หอยตลบตายจากปรมาณน าฝนทมากและตอเนอง ในขณะทชมชนประมงพนบานลมน าประแสสญเสยรายไดจากการท าประมงสตวน าทหนน าจดจากการระบายน าลนเขอนลงปลายน าแมน าประแส ภาวะวกฤตทเกดขนจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศกระทบตอทรพยากรประมงยงเปนประเดนทาทายในการปรบตวของชมชนประมงพนบาน กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการจดการความเสยงอนเกดจากวกฤตตางๆ ประกอบดวย (1) การตระหนกในความเสยงจากวกฤตการท าลายฐานทรพยากรทเกดขน (2) ปรบประยกตภมปญญาทองถนเพอจดการความเสยง (3) มการสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง (4) มการระดมทรพยากรทมอย และ (5) การจดสถาบนเพอการจดการความเสยง การสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศระดบชมชนนน ไมสามารถแยกองคกรการจดการออกมาจากองคกรชมชนทมอย แตเปนลกษณะการเสรมศกยภาพองคกรทมอยใหมความพรอมมากขนในการน าองคความรเกยวกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมาสกรอบคดในการจดการฐานทรพยากรอยางยงยน เพราะในทศนะของชาวประมงพนบานการจดการทรพยากรธรรมชาตคอการปรบตวเพอการด ารงชวตอยรอด และการปรบตวเพอการอยรอดอยางยงยนตองรกษาฐานทรพยากรใหมนคง เพอเปนฐานความมนคงทางอาหารของชมชนและลกหลาน ความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศสงผลตอการด าเนนชวตของชาวประมงพนบานทงในรปของผลกระทบทเกดขนในปจจบนและผลกระทบทสะสมซงจะสงผลใหเกดวกฤตในอนาคตดงนนการพจารณาในมมมองการพฒนาชมชน หรอการจดการทรพยากรธรรมชาตบนฐานของชมชนจงมความจ าเปนตองรวมประเดนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเขาไวในกรอบแนวคดเดยวกน ทงนมมมมองทขยายพนทการจดการและขยายระยะเวลาใหยาวขนสการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคต เครอขายประมงพนบานจงมความจ าเปนตองเชอมโยงการจดการทรพยากรทสงผลกระทบตอทรพยากรประมงไปยงภาคสวนทเกยวของ เชนขยายเครอขายประมงพนบานเชอมโยงกบเครอขายการจดการน าทลมน าประแส หรอเครอขายการจดการลมน าทลมน าปะเหลยน เปนตน

งานวจยเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ดวยปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และ ปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการ ปจจยทท าใหการจดการความเสยงเกดขนได คอองคความรทชวยสรางความตระหนกในความเสยง ซงองคความรนอาจเปนภมปญญาทองถนหรอความรวทยาศาสตร หรอการผสมผสานองคความรท ง 2 รปแบบ ส าหรบการจดการความเสยงจากวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของชาวประมงพนบาน องคความรวทยาศาสตรจ าเปนตองมบทบาทมากขนในการเสรมภมปญญาทองถนในดานการท าความเขาใจการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เพอน าไปสการสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน และสามารถประเมนความเสยงได การจดสถาบนเพอการจดการความเสยงสความส าเรจประกอบดวย (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) (3) การสรางสถาบน (กฎเกณฑกตกาตางๆ)

ทมความยดหยนและเชอมโยงกบระบบการจดการทรพยากรอนๆ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงบรรลผลคอการจดสถาบนทอยบนฐานของศกยภาพในการปรบเปลยน เรยนร กอใหเกดการลดการเปดรบผลกระทบ และลดความไวของระบบเศรษฐกจสงคมตอสถานการณของวกฤต ซงภมปญญาทองถนยงคงมบทบาทในการสรางกระบวนการปรบเปลยนเรยนร และจดสถาบนใหสอดคลองกบพลวตของระบบนเวศทมความเปลยนแปลงและไมแนนอน แตกระนนกตามประเดนส าคญอยทวาภมปญญาทองถน องคกรชมชนทเขมแขง และเครอขายทางสงคมทมอยอาจยงไมเพยงพอทจะสรางความตระหนกและรบมอตอความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ภมปญญาทองถนตองมการประสานกบองคความรวทยาศาสตรในการท าความเขาใจความเปลยนแปลงของระบบนเวศ องคกรและเครอขายทมอยตองมการหนนเสรมศกยภาพเพอขยายขอบเขตการจดการเชงพนทและเวลาใหครอบคลมภาพรวมของผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ทงน เปาประสงคขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคมทมอยยงคงเดนหนาเพอการจดการทรพยากรอยางยงยนโดยเพมลกษณะการจดการทยดหยนและปรบตว (Adaptive management) ภายใตบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ทตองอาศยกระบวนการตดตามตรวจสอบและเฝาระวงการเปลยนแปลงในระบบนเวศทมากขน

Executive Summary This research project had its aim to study social mechanism in driving community-based

adaptation to climate change (including climate variability and extreme) with its level of analysis at community and network. The study had its hypothesis that the main mechanism in driving community-based adaptation to climate change included the strength of local institution and network with traditional ecological knowledge as an alternative for adaptation. The study then emphasized communities with mentioned mechanisms while having high ecological vulnerability, that were fishery communities in Palien Watershed, Trang Province, and Prasae Watershed, Rayong Province. The research was designed as a comparative study with three objectives: 1. to study social vulnerability of fishery communities which have strong institutional arrangements and networks, 2. to study strategies of community capacity building in coping with climate variability, and 3. to recommend the ways to drive social adaptation through community networks.

This research employed both quantitative and qualitative approaches with household survey, in-depth interview, focus group discussion with fishermen, related organizations and networks. The analysis brought about sets of household- and community-level vulnerability indicators, results of vulnerability assessment of fishery households and communities. The strategies of community coping capacity in 5 components included (1) risk awareness, (2) traditional knowledge use for risk management, (3) technical knowledge to cope with risk, (4) resource allocation, and (5) institutional arrangements for risk management. The findings brought about recommendations to dive community-based adaptation through local institutional arrangements and networks with enabling factors and critical success factors. The assessment of communities and households by the verified sets of indicators of household- and community-level vulnerability found that although coastal ecosystems were highly vulnerable, fishery communities from both watersheds had low social vulnerability. Communities from both areas had low exposure to climate variability and did not have planned adaptation to climate variability, which could be seen from low score of coping capacity. In addition, they had low sensitivity to climate variability impact and were not impacted so strongly to prepare coping and adaptation strategies. Low exposure to climate variability came from traditional ecological knowledge that determines their settlement as well as diversity in resource dependency and sources of incomes. Low sensitivity to climate variability was due to strong social institutions that determine rights to land and access to resources. Low capacity to cope with climate variability, however, was due to lack of such types of roles of current social organizations. Majority of households had medium vulnerability to climate variability, which can be reduced by decreasing exposure as well as increasing coping capacity. Fishermen from both watersheds efficiently coped with 2011 freshwater crisis, a climatic crisis, with 5 strategies (1) grouping (2) saving (3) diversifying (4) market depending and (5) migrating.

Fishermen used traditional ecological knowledge to cope with climatic crisis. Decision makings occurred in households with some consultations with relatives and neighbors. There were three types of coping strategies (1) crisis coping for self benefit (2) crises coping for self benefit affecting commons, such as ignoring ecosystem loss and intensive fishing in non-crisis zone and (3) crisis coping that needed collective action, such as conservation and restoration of common property resources. Fishing after crisis is ecologically vulnerable. The conservation and restoration of common property resources needed institutional arrangements to control behaviors in resource use. Coping strategies to climate variability found in both study areas were based on households rather than communities. Traditional ecological knowledge was used to solve short term problem. Community-level institutional arrangements to absorb climatic crisis were not formed in both areas, even though both areas used traditional ecological knowledge in managing natural resources, and had strong community networks. However, the establishment of networks and the use of traditional ecological knowledge had particular objectives to solve the problem of deteriorated resource base rather than risk management from climate variability. The study of strategies to build community capacity in coping with climate variability found that traditional ecological knowledge helped fishermen to have resilience in managing fishery resources with ecosystem dynamics. Fishermen learnt to stay with change and uncertainty, maintain diversity in various ways, integrate different types of knowledge, and raise opportunity in arranging institutions and co-operations with nested enterprises. To build community capacity to cope with climate variability in this case meant institutional arrangement for community-based adaptation. The challenge was that institutional arrangements for climate change adaptation were far more difficult to form than the ones for non-climatic one. Strategies to build community coping capacity in risk management included (1) risk awareness (2) traditional knowledge use for risk management (3) technical knowledge to cope with risk (4) resource allocation, and (5) institutional arrangements for risk management. To build community coping capacity, existing institutions needed to be built upon. Knowledge regarding climate change needed to be brought into the framework of sustainable management of resource base. This was due to fishermen’s perceptions towards adaptation. Natural resource management was the same as adaptation for survival. Sustainable survival needed security of resource base to be community food security for generations. Local fishermen networks then needed to extend their networks to other related sectors, such as water management network at Prasae Watershed, Rayong Province and watershed management network at Palien Watershed, Trang Province. Enabling factors included knowledge that raise awareness toward risk, which can be traditional knowledge or scientific knowledge or the integration of both. Critical success factors included institutional arrangements based on adaptive management approach, which could lead to reducing exposure and sensitivity to climate variability. Traditional

knowledge still had its role in shaping adaptive learning process and arranging institutions to fit with ecosystem dynamics. With this approach, existing institutions could maintain their goal in managing natural resources. The additional parts were adaptive management with climate change context, which needed more attention in monitoring changes that might occur in ecosystems.

รหสโครงการ: RDG5430025 ชอโครงการ: กลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ: กรณศกษาเปรยบเทยบเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง และเครอขายลมน าประ แส จงหวดระยอง ชอนกวจย: กลวด แกนสนตสขมงคล1, อรวรรณ บญทน2 คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล1, คณะสงแวดลอมและ ทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล2

email address: kulvadee.kan@mahidal.ac.th ระยะเวลาโครงการ: กนยายน 2554-พฤศจกายน 2555

งานวจยนมวตถประสงค เพอศกษาสภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย วเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ และเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม งานวจยไดพฒนาหลกเกณฑ และตวชวดความเปราะบางของชมชนและครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศซงไดรบการกลนกรองและใหคาน าหนกจากนกวชาการและผน าชมชน 5 ชมชนในลมน าประแส จงหวดระยอง และปะเหลยน จงหวดตรง วเคราะหคะแนนระดบความส าคญดวยหลกการวเคราะหแบบหลายเกณฑ (Multi-criteria analysis-MCA) วเคราะหระดบความเปราะบางของชมชนและครวเรอน (รวมทงสน 325 ครวเรอน) และสมภาษณเชงลก และอภปรายกลมประมงพนบานเกยวกบภมปญญาและรปแบบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จากการประเมนชมชนพบวาถงแมระบบนเวศชายฝ งจะเปนพนททมความเปราะบางเชงนเวศทสง ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามความเปราะบางเชงสงคมทต า ทงนดวยความทชาวประมงพนบานทง 2 พนทเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ชมชนจงยงไมมการเตรยมความพรอมในการรบมอและปรบตวในระดบชมชน ดงจะเหนไดจากคาคะแนนของศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศในระดบชมชนทต า ประกอบกบชมชนทง 2 พนทมความไวตอผลกระทบทต าอยแลว จงไมไดรบผลกระทบเพยงพอถงขนทจะเกดการเตรยมรบและปรบตว ทงนการเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า เปนผลมาจากภมปญญาทองถนเปนส าคญทก าหนดวถการท าประมงทพงพาระบบนเวศ ความหลากหลายของทรพยากรและแหลงรายไดเลยงชพ สวนความไวตอผลกระทบทต าเปนผลมาจากความเขมแขงขององคกรทางสงคมเปนส าคญทก าหนดการเขาถงทรพยากร การแบงปนผลประโยชน สทธในทดนท ากนและการตงถนฐาน สวนศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต านนเปนผลมาจากองคกรทางสงคมยงไมมบทบาทดานนในระดบชมชน ชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ารบมอกบวกฤตน าจดป 2554 ไดอยางมประสทธภาพดวยยทธศาสตรทง 5 ประการคอ (1) ยทธศาสตรการรวมกลม (2) ยทธศาสตรการส ารอง (3) ยทธศาสตรความหลากหลาย (4) ยทธศาสตรการพงตลาด และ (5) ยทธศาสตรการยายท ชาวประมงน าภมปญญาทองถนทส งสมมาประยกตใชในการรบมอกบวกฤต การตดสนใจตางๆเกดขนในระดบครวเรอน มการปรกษาหารอกนในกลมเครอญาตและเพอนบาน ลกษณะ

การรบมอกบวกฤตทเกดขนแบงไดเปน 3 ลกษณะคอ(1) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน เชน ยทธศาสตรทง 5 ประการ (2) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต (3) การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม การท าประมงหลงภาวะวกฤตเปนภาวะทเปราะบางของระบบนเวศ การอนรกษ หรอฟนฟระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรวมนตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม การรบมอตอภาวะวกฤตอนเนองมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท เปนการรบมอทอยบนฐานการตดสนใจของครวเรอนมากกวาชมชน การกอรปสถาบนทางสงคมระดบชมชนในการรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจงไมเกดขนทง 2 พนท ถงแมทง 2 พนทจะเปนททมการใชภมปญญาทองถนในการจดการทรพยากรธรรมชาต มองคกรชมชนและเครอขายอนรกษทเขมแขง แตการรวมตวกน การประยกตใชภมปญญาทองถน เปนไปเพอการแกไขปญหาการจดการวกฤตการท าลายฐานทรพยากรมากกวาจะเปนการจดการความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ งานวจยเสนอ ปจจยทท าใหการจดการความเสยงเกดขนได คอองคความรทชวยสรางความตระหนกในความเสยง ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงบรรลผลคอการจดสถาบนทอยบนฐานของศกยภาพในการปรบเปลยนเรยนร กอใหเกดการลดการเปดรบผลกระทบและลดความไวตอผลกระทบซงภมปญญาทองถนยงคงมบทบาทในการสรางกระบวนการปรบเปลยนเรยนร และจดสถาบนใหสอดคลองกบพลวตของระบบนเวศทมความเปลยนแปลงและไมแนนอน ทงนเปาประสงคขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคมทมอยยงคงเดนหนาเพอการจดการทรพยากรอยางยงยนโดยเพมลกษณะการจดการทยดหยนและปรบตว (Adaptive management) ภายใตบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ทตองอาศยกระบวนการตดตามตรวจสอบและเฝาระวงการเปลยนแปลงในระบบนเวศทมากขน ค าหลก: การปรบตวบนฐานชมชน ปะเหลยน ประแส การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

Project Code: RDG5430025 Project Title: Mechanisms driving community-based adaptation to climate change: a comparative study of Palien Watershed, Trang Province and Prasae Watershed, Rayong Province Investigators: Kulvadee Kansuntisukmongkol1, Orawan Boontun2

Faculty of Environment and Resource Studies, Mahidol University1, Faculty of Environment and Resource Studies, Mahidol University2

email address: kulvadee.kan@mahidol.ac.th Project duration: September 2011-November 2012

This research has its objectives to study social vulnerability of fishery communities which have strong institutional arrangements and networks, to study strategies of community capacity building in coping with climate variability, and to recommend the ways to drive social adaptation through community networks. This research developed criteria, and indicators for measurement of the vulnerability of communities and households to climate variability. The sets of criteria and indicators were verified by social and climate scientists as well as community leaders from 5 communities in Palien Watershed of Trang Province and Prasae Watershed of Rayong Province. The scores were weighted by Multiple Criteria Analysis. Levels of vulnerability of 5 communities and 325 households were analyzed. In-depth interview and focus group discussion were conducted with local experts, leaders, and fishermen for understanding traditional marine ecological knowledge and adaptation strategies. The assessment of communities and households by the verified sets of indicators of household- and community-level vulnerability found that although coastal ecosystems were highly vulnerable, fishery communities from both watersheds had low social vulnerability. Communities from both areas had low exposure to climate variability and did not have planned adaptation to climate variability, which could be seen from low score of coping capacity. In addition, they had low sensitivity to climate variability impact and were not impacted so strongly to prepare coping and adaptation strategies. Low exposure to climate variability came from traditional ecological knowledge that determines their settlement as well as diversity in resource dependency and sources of incomes. Low sensitivity to climate variability was due to strong social institutions that determine rights to land and access to resources. Low capacity to cope with climate variability, however, was due to lack of such types of roles of current social organizations. Fishermen from both watersheds efficiently coped with 2011 freshwater crisis, a climatic crisis, with 5 strategies (1) grouping (2) saving (3) diversifying (4) market depending and (5) migrating. Fishermen used traditional ecological knowledge to cope with climatic crisis. Decision makings

occurred in households with some consultations with relatives and neighbors. There were three types of coping strategies (1) crisis coping for self benefit (2) crises coping for self benefit affecting commons, such as ignoring ecosystem loss and intensive fishing in non-crisis zone and (3) crisis coping that needed collective action, such as conservation and restoration of common property resources. Fishing after crisis is ecologically vulnerable. The conservation and restoration of common property resources needed institutional arrangements to control behaviors in resource use. Coping strategies to climate variability found in both study areas were based on households rather than communities. Traditional ecological knowledge was used to solve short term problem. Community-level institutional arrangements to absorb climatic crisis were not formed in both areas, even though both areas used traditional ecological knowledge in managing natural resources, and had strong community networks. However, the establishment of networks and the use of traditional ecological knowledge had particular objectives to solve the problem of deteriorated resource base rather than risk management from climate variability. To build community capacity to cope with climate variability in this case meant institutional arrangements for community-based adaptation. The challenge was that institutional arrangements for climate change adaptation were far more difficult to form than the ones for non-climatic one. This research proposed that enabling factors included knowledge that raises awareness toward risk. Critical success factors included institutional arrangements based on adaptive management approach, which could lead to reducing exposure and sensitivity to climate variability. Traditional knowledge still had its role in shaping adaptive learning process and arranging institutions to fit with ecosystem dynamics. With this approach, existing institutions could maintain their goal in managing natural resources. The additional parts were adaptive management with climate change context, which needed more attention in monitoring changes that might occur in ecosystems.

Keywords: Community-based adaptation, Palien, Prasae, Climate change

สารบญ

หนา บทท 1 บทน า 1-1 1.1 ความเปนมาและความส าคญของเรอง 1-1 1.2 วตถประสงค 1-2 1.3 แนวทาง/ขนตอนการด าเนนงาน 1-2

1.3.1 กรอบแนวคด 1-2 1.3.2 วธการด าเนนการวจย 1-7

1.4 โครงสรางรายงาน 1-10 บทท 2 การทบทวนวรรณกรรม 2-1 2.1 การทบทวนแนวคด 2-1

2.1.1 ความสมพนธของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความเปราะบาง ทางดานสงคม และความยดหยนของสงคม 2-1

2.1.2 การจดสถาบน (Institutional arrangements) และเครอขายทางสงคม (Social networks) ในการจดการทรพยากรชวภาพ และรบมอกบภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 2-6

2.1.3 ภมปญญาทองถน (Traditional ecological knowledge) กบการปรบตวตอภาวะ ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 2-10

2.1.4 การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based adaptation to climate change) 2-12

2.2 การทบทวนประเดนศกษา 2-13 2.2.1 การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

และการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลง 2-13 2.2.2 การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย 2-16 2.2.3 ความไวตอผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝ ง และวถประมงชายฝ ง 2-18 2.2.4 เกษตรกรกบการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 2-18

บทท 3 วธการศกษา 3-1 3.1 การศกษาสวนท 1 การศกษาความเปราะบางของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 3-3

3.1.1 ผเขารวมวจย 4 กลม ในการศกษาสวนท 1 3-3 3.1.2 การวเคราะหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบชมชน ดวยเทคนคการวเคราะห

แบบหลายเกณฑ (Multi-criteria Analysis) 3-6 3.2 การศกษาสวนท 2 วเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบาน

ในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ 3-10 3.2.1 ผเขารวมวจย 5 กลม ในการศกษาสวนท 2 3-11

สารบญ

หนา 3.3 การศกษาสวนท 3 การเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชน

และเครอขายทางสงคม 3-13 บทท 4 ผลการศกษา: บรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การพฒนาเศรษฐกจสงคม

ลมน าและความเสยงของประมงพนบาน 4-1 4.1 สภาพภมศาสตร 4-2 4.2 ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบนและการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคต 4-6 4.3 การพฒนาเศรษฐกจสงคมของลมน า 4-10

4.3.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง 4-10 4.3.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 4-17

4.4 ความเสยงของประมงพนบาน 4-21 4.4.1 การประเมนความเสยงของประมงพนบานระดบครวเรอน: ลมน าประแส จงหวดระยอง 4-21 4.4.2 การประเมนความเสยงของประมงพนบานระดบครวเรอน: ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 4-22 4.4.3 การประเมนความเสยงของประมงพนบานในระดบชมชน: ลมน าประแส จงหวดระยอง 4-23 4.4.4 การประเมนความเสยงของประมงพนบานในระดบชมชน: ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 4-24

บทท 5 ผลการศกษา: ความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน 5-1 5.1 หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวน

ของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา 5-1 5.2 สภาวะความเปราะบางระดบชมชนของ 2 ลมน า 5-12 5.3 หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของ

สภาพภมอากาศ การวดและการใหคา 5-14 5.4 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของ 2 ลมน า 5-26

5.4.1 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของชาวประมงพนบานในพนทลมน าประแส 5-26 5.4.2 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของชาวประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยน 5-29

5.5 สรปความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน 5-31 บทท 6 ผลการศกษา: ภมปญญาทองถน กบการปรบตวในวถประมงพนบาน 6-1 6.1 ภมปญญาทองถน สงเกตลม น า อธบายการเปลยนแปลงของทรพยากร ปรบตวรบมอ

กบการท าประมง 6-2 6.1.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง 6-3 6.1.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-9

6.2 ภมปญญาดานการจดการทรพยากรประมง เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอ เลอกเวลา และเลอกสถานท 6-12

สารบญ

หนา 6.2.1 ความหลากหลายของเครองมอประมง 6-14 6.2.2 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพ งพา ตามสถานทและฤดกาลทแตกตาง 6-17 6.2.2.1 ชมชนประมงพนบานลมน าประแส จงหวดระยอง 6-30 6.2.2.2 ชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-46

6.3 การปรบประยกตภมปญญาทองถน กอรปองคกรชมชน ปรบตวตอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร 6-60 6.3.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง 6-60 6.3.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-70

6.4 โลกทศนการปรบตวในวถประมงพนบาน 6-74 บทท 7 ผลการศกษา: วกฤตน าจด 2554 ความเสยง และการรบมอของชาวประมงพนบาน 7-1 7.1 วกฤตน าจดลมน าประแส จงหวดระยอง ป 2554 7-3

7.1.1 การประเมนความเสยงจากวกฤตน าจดโดยชาวประมงลมน าประแส 7-4 7.1.2 การเปลยนแปลงในระบบนเวศทสงเกตเหน และการเฝาตดตาม 7-5 7.1.3 ผลกระทบตอประมงพนบานและการรบมอกบวกฤต 7-6

7.2 วกฤตน าจดลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ป 2554 7-8 7.2.1 การประเมนความเสยงจากวกฤตน าจดโดยชาวประมงลมน าปะเหลยน 7-8 7.2.2 การประเมนรปแบบการรบมอของประมงพนบานในภาวะวกฤตน าจด 2554 7-9 7.3 รปแบบการรบมอตอวกฤตน าจด ป 2554 7-10 บทท 8 ผลการศกษา: กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบาน

ในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 8-1 8.1 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพ

ภมอากาศ 8-2 8.1.1 ความทาทายในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตการเปลยนแปลงสภาพ

ภมอากาศ 8-3 8.1.2 การสรางความยดหยนทางสงคม 8-4 8.1.3 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการจดการความเสยงจากวกฤต 8-6 8.1.4 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอระดบชมชน 8-9 8.1.5 แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศ

ในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตว 8-11 8.2 การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตว

และความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 8-12

สารบญ

หนา 8.2.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง: ความเปนไปไดขององคกรการจดการน า

ทบรณาการ การจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ สการจดการระบบนเวศลมน าประแส 8-12

8.2.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง: เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา 8-12 8.2.3 การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน า

ตอศกยภาพในการสรางความยดหยนของสงคม 8-13 8.2.4 การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน า

ตอศกยภาพในการการปรบตว ในบรบทอนาคต 8-15

บทท 9 บทสรปและขอเสนอแนะ: แนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไก ขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม 9-1

9.1 บทสรป 9-1 9.1.1 สภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย 9-1 9.1.2 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอ

กบความแปรปรวนของสภาพอากาศ 9-3 9.2 ขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม 9-4

บรรณานกรม บรรณานกรม - 1 ภาคผนวก

สารบญตาราง

หนา

3-1 แสดงจ านวนผเขารวมอภปรายกลมตามประเภทหลกของประมงพนบาน 3-4 3-2 แสดงจ านวนครวเรอนประมงพนบานตวอยางในพนทลมน าประแส 3-5 3-3 ความหมายของคาระดบความส าคญ (Rank) 3-6 3-4 ตวอยางการใหคาคะแนนความส าคญ (Rank) และ คาระดบ (Rate) 3-6 3-5 ตวอยางวธการค านวณ Combined Weight ของแตละเกณฑหลก 3-7 3-6 ตวอยางตารางเมตรกซทใชแสดงการเปรยบเทยบเปนค 3-8 3-7 ตวอยางการกรอกคาน าหนกความส าคญและหาผลรวมแนวตง 3-9 3-8 วธการค านวณการหาคาน าหนกสมพทธ 3-9 3-9 ตวอยางผลการค านวณหาคาน าหนกเปรยบเทยบของตวชวด 3-10 4-1 ความเสยงทเกดขนกบประเภทของประมงพนบาน ลมน าประแส จงหวดระยอง 4-24 4-2 ความเสยงทเกดขนกบประเภทของประมงพนบาน ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 4-24 5-1 ความหมายตวชวดความเปราะบางของชมชนและเครอขายในการรบมอตอการแปรปรวน

สภาพภมอากาศ การวดและการใหคา 5-3 5-2 ผลการใหคาน าหนกเกณฑและตวชวดความเปราะบางระดบชมชนประมงพนบาน

ในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 5-11 5-3 ความหมายตวชวดความเปราะบางของครวเรอนในการรบมอตอการแปรปรวน

ของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา 5-16 5-4 ผลการใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอนประมงพนบาน

ในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในพนทลมน าประแส 5-22 5-5 ผลการใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอนประมงพนบานในการรบมอ

กบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในพนทลมน าปะเหลยน 5-24 5-6 คาความเปราะบางเฉลยของครวเรอนประมงพนบานลมน าประแส จ าแนกตามระดบ

ความเปราะบาง 5-26 5-7 คาความเปราะบางเฉลยของครวเรอนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จ าแนกตามระดบความเปราะบาง 5-30 6-1 ลกษณะลมทง 8 ทศทมผลตอทรพยากรสตวน า และการเตรยมตวของชาวประมงลมน าประแส

จงหวดระยอง 6-4 6-2 สภาพอากาศและการเตรยมตวของชาวประมงลมน าประแส จงหวดระยอง

จากการสงเกตเมฆ น า ดาว และหมอก/น าคาง 6-7 6-3 ตวชวดทางชวภาพ (Bio Indicator) ทบงชสภาพอากาศ ลมน าประแส จงหวดระยอง 6-8 6-4 ลกษณะลมทง 4 ทศทมผลตอทรพยากรสตวน า และการเตรยมตวของชาวประมงลมน าปะเหลยน

จงหวดตรง 6-9 6-5 น าเกดและน าตายของพนทลมน าประแส จงหวดระยอง 6-13 6-6 น าเกด – น าตายพนทลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-13 6-7 เครองมอการท าประมง จ าแนกตามลกษณะการท างาน 6-15

สารบญตาราง

หนา

6-8 ชนดพนธโดยรวมของทรพยากรประมงพนบานของพนทลมน าประแส 6-18 6-9 ชนดพนธโดยรวมของทรพยากรประมงพนบานของพนทลมน าปะเหลยน 6-24 6-10 แบงประเภทของปลาทพบในพนทลมน าประแสตามลกษณะการพงพาปาชายเลน 6-30 6-11 ชนดพนธปลา บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส 6-32 6-12 ชนดพนธกง บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส 6-36 6-13 ชนดพนธหอย บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส 6-40 6-14 ชนดพนธป บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส 6-43 6-15 ชนดพนธหมก บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส 6-45 6-16 ประเภททรพยากรประมงจ าแนกตามแหลงท าประมงของชาวประมงลมน าปะเหลยน 6-46 6-17 ชนดพนธปลาแบงตามความลกของน า และเครองมอของชาวประมงลมน าปะเหลยน 6-46 6-18 เครองมอทใชในการหาปลา 6-48 6-19 ชนดพนธกง บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน 6-50 6-20 เครองมอทใชในการหากง ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน 6-52 6-21 ชนดพนธหอย บรเวณทพบและการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน 6-54 6-22 ชนดพนธป บรเวณทพบและวธการหาของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน 6-58 6-23 ปฏทนเวลาพฒนาการปญหาและการเกดเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล 6-61 6-24 เครอขาย กลม และกจกรรมทเกยวของกบการประมงในแตละต าบลในพนทศกษา 6-62 6-25 ลกษณะการท างานขององคกรภาคของเครอขาย 6-63 6-26 ประวตความเปนมาของกลมอนรกษในลมน าปะเหลยน 6-70 7-1 ความเสยงของวกฤตน าจด/น าหลากตอทรพยากรประมง 7-1 7-2 เหตการณวกฤตน าจดลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ป 2554 7-8 7-3 รปแบบการรบมอตอวกฤตน าจด 7-11 8-1 เปรยบเทยบทศนะของชาวประมงวาดวยความเหมอนตางของวกฤต

การท าลายฐานทรพยากรและวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 8-4

สารบญภาพ

หนา

1-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม 3 2-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม 2-2 2-2 กรอบแนวคดในการศกษาความสมพนธของการจดสถาบนและความเปราะบางทางดานสงคม 2-5 2-3 กรอบคดในการวจยการจดสถาบน (Institutional arrangements) ในการจดการทรพยากรรวม (Oakerson,

1992) 2-7 2-4 ระดบของการวเคราะหองคความรทองถนและระบบการจดการ 2-12 3-1 พนทศกษาลมน าประแส จงหวดระยอง 3-2 3-2 พนทศกษาลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 3-2 4-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม 4-2 4-2 พนทลมน าประแส จงหวดระยอง 4-4 4-3 พนทลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 4-5 4-4 ปรมาณน าฝนสะสมรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 จงหวดระยอง 4-6 4-5 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 จงหวดระยอง 4-7 4-6 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดระยอง 4-7 4-7 ปรมาณน าฝนสะสมรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 จงหวดตรง 4-9 4-8 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 จงหวดระยอง 4-9 4-9 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดตรง 4-10 4-10 แผนทโครงการอางเกบน าประแส จงหวดระยอง 4-15 4-11 วสยทศน ประเดนยทธศาสตร และเปาประสงค ของแผนพฒนาจงหวดตรง พ.ศ.2553-2556 4-18 5-1 กรอบแนวคดในการศกษาความสมพนธของการจดสถาบนและความเปราะบางทาง ดานสงคม 5-2 5-2 สรปความสมพนธของความเขมแขงขององคกรทางสงคมและภมปญญาทองถนกบความเปราะบางทาง

สงคม 5-32 6-1 ระดบของการวเคราะหองคความรทองถนและระบบการจดการ 6-2 6-2 พนทศกษาลมน าประแส จงหวดระยอง และลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-3 6-3 ระบบน าขน-น าลง ลมน าประแส จงหวดระยอง และลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-3 6-4 ทศทางลมประจ าถน ลมน าประแส จงหวดระยอง 6-4 6-5 ทศทางลมประจ าถน ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-9 6-6 บรเวณวางเครองมอประมงปลา ลมน าปะเหลยน 6-50 6-7 บรเวณวางเครองมอประมงกง ลมน าปะเหลยน 6-54 6-8 บรเวณเกบหาหอย ลมน าปะเหลยน 6-58 6-9 บรเวณเกบหาป ลมน าปะเหลยน 6-60 6-10 การแบงประเภทปาชายเลนลมน าประแส จงหวดระยอง 6-66 6-11 การแบงประเภทปาชายเลนลมน าปะเหลยน จงหวดตรง 6-71 7-1 ปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน Moving average) ปพ.ศ. 2524-2553 ยกเวนป 2526

สารบญภาพ

หนา

และ 2531 และเทยบกบ ปพ.ศ. 2554 จงหวดระยอง 7-2 7-2 ปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน Moving average) ปพ.ศ. 2524-2553 ยกเวนป 2526

และ 2531(สด า) และเทยบกบ ปพ.ศ. 2554 (สแดง) จงหวดตรง 7-2 7-3 ปรมาณน าทาสะสม (ลานลบ.ม.) อางเกบน าประแส ในเดอนตลาคม ป พ.ศ. 2548-2554 7-4 7-4 ยทธศาสตรการรบมอกบวกฤตของชาวประมงลมน าประแสและลมน าปะเหลยน 7-12 8-1 การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

(Community-based adaptation to climate change) 8-1 8-2 กระบวนการเกดการปรบตวของระบบนเวศและระบบสงคม 8-2

1 - 1

บทท 1 บทน า

1.1 ความเปนมาและความส าคญของเรอง ปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศนบเปนปญหารวมของทกประเทศ เนองจากสภาพภมอากาศเปนทรพยากรรวมระดบโลก (Global commons) การแกปญหาจงตองการความรวมไมรวมมอกนจากทกประเทศทมกจกรรมการพฒนาทางเศรษฐกจบนฐานของการปลดปลอยกาซเรอนกระจก มความพยายามจากนานาประเทศในการลดการปลดปลอยกาซเรอนกระจกทงในระดบนานาชาต และขอเสนอในการปรบเปลยนพฤตกรรมและลดกจกรรมการปลดปลอยกาซเรอนกระจกในระดบองคกรทางสงคมในระดบทลดหลนลงมา เชนระดบประเทศ ภมภาค และทองถน เชน Polycentric approach ทเสนอโดย Ostrom (2009) องคกรทางสงคมในระดบเลก (ครวเรอน ชมชน และเครอขายชมชน ซงเปนองคกรทางสงคมทเปนองคประกอบส าคญระดบทองถนของแตละประเทศ) ตางกเปนตวจกรส าคญในการปรบเปลยนพฤตกรรมการผลตและการบรโภคในทศทางทลดความเกนพอด เปนการลดการปลดปลอยกาซเรอนกระจก (Mitigation) และยงมศกยภาพในการปรบตว (Adaptation) เพอรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ การปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศเปนประเดนทนาเปนหวงส าหรบประเทศทมความเปราะบางสงทงในเชงลกษณะของระบบนเวศ และระบบเศรษฐกจสงคม และเปนประเดนทควรไดรบความสนใจมากขนเนองจากงานวจยในแนวนยงมนอยเมอเทยบกบงานวจยทางดานการลดการปลดปลอยกาซเรอนกระจก นอกจากนการแกปญหาวกฤตโลกรอนในภาพรวมไมสามารถส าเรจไดในเวลาอนสนอนเนองมาจากความขดแยงในการจดสรรพนธกรณในการลดการปลดปลอยกาซเรอนกระจกในระดบนานาชาต ในขณะททกประเทศตางกตองเผชญกบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในรปแบบตางๆ ทเกดขนในทกขณะ

การปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในทนหมายถง การปรบเปลยนในระบบนเวศ สงคม และเศรษฐกจ เพอตอบสนองตอภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Climate variability) และภาวะวกฤต (Extreme) และผลกระทบทเกดขนเพอลดผลดานลบของการเปลยนแปลงทเกดขน หรอพลกวกฤตใหเปนโอกาส (Adger et al., 2005) การปรบตวรวมความถงทง (1) การสรางศกยภาพในการปรบเปลยนเรยนรซงเปนการเพมขดความสามารถในการปรบตวของบคคล กลมคน หรอองคกร และ (2) การตดสนใจในการปรบตวเพอแปรศกยภาพสการปฏบต การปรบตวจงเปนความตอเนองของกจกรรม การกระท า การตดสนใจ และทศนคตทชวยในการตดสนใจในการด ารงชวต ซงสะทอนใหเหนคานยมและกระบวนการทางสงคมทมอย และเปนพฤตกรรมทเกดขนอยเสมอในการด ารงชวตของชมชนตลอดชวงประวตศาสตรทผานมา การศกษาเกยวกบกระบวนการการปรบตวทเกดขน กลไกในการการปรบตว ทางเลอกในการปรบตว รวมถงศกยภาพในการปรบตวจงทวความส าคญในการชวยตดสนใจเชงนโยบายในการเสรมศกยภาพการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

การวางนโยบายเพอเตรยมการรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศควรมงไปทกลมสงคมหรอพนททตกอยในภาวะความเปราะบางสงกอนเปนอนดบแรก โดยเฉพาะในระดบชมชนเพอใหการแกไขปญหา

1 - 2

ดงกลาวตอบสนองสภาพเงอนไขของแตละชมชนไดอยางเหมาะสม งานวจยนจงตองการน าเสนอบทวเคราะหกลไกการขบเคลอนการปรบตว ซงสงผลส าคญตอความเปราะบางทางดานสงคมในมตทเชอมโยงระบบสงคม -เศรษฐกจและระบบกายภาพ-ชวภาพในชมชนทพงพาประมงทงระบบนเวศบกและทะเล และอาศยอยทามกลางความแปรปรวนและความรนแรงของสภาพภมอากาศจากอดตจนถงปจจบน โดยมประเดนค าถามวจยทมงเนนองคประกอบภายในของความเปราะบางเชงสงคม ไดแก การเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบของระบบ และศกยภาพในการรบมอและการปรบตวตอภาวะกดดนทเกดขนในระดบครวเรอนและชมชน ทงนผวจยมองวาสงคมชาวทะเลมพลวต และมวถประมงทมความยดหยนเพยงพอทจะรบมอและปรบตวตอภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ อนเนองมาจากภมปญญาทองถน ความเขมแขงขององคกรชมชน และเครอขายทางสงคม ซงนบเปนบทเรยนส าคญในการด ารงชวตในภาวะความเปลยนแปลงในอนาคต กระบวนการขบเคลอนการปรบตวนจงเปนเรองส าคญทควรศกษา ซงจะเปนประโยชนตอชมชน องคกรปกครองสวนทองถน และผก าหนดนโยบายในการเขาใจสาเหตของความเปราะบางทางดานสงคม เพอหาทางลดภาวะความเปราะบาง และเพมความยดหยนทางสงคม ดวยวธการและแนวทางทเหมาะสมกบชมชนอยางแทจรง 1.2 วตถประสงค

1. เพอศกษาสภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย 2. เพอวเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความ

แปรปรวนของสภาพอากาศ 3. เพอเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม

1.3 แนวทาง/ขนตอนการด าเนนงาน

1.3.1 กรอบแนวคด การท าความเขาใจประเดนของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จ าเปนตองเขาใจเรอง

ความเปราะบาง (Vulnerability) ซงประกอบดวยองคประกอบส าคญ 3 สวนคอ การเปดรบผลกระทบ (Exposure) ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) และ ขดความสามารถในการปรบตว (Adaptive capacity)

ความเปราะบางของพนทหนงๆ หรอระดบทระบบนเวศและสงคมไมสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศเปนแนวคดทมความเกยวของกบระบบกายภาพ-ชวภาพ เศรษฐกจ-สงคมและการเมอง(Turner et al., 1991) กรอบแนวคดในภาพท 1-1 แสดงใหเหนความส าคญของความเปราะบางของระบบนเวศ และความเปราะบางของระบบสงคมทแยกกนแตมความเชอมโยงกนอยางส าคญ การศกษาความเปราะบางของพนทหนงๆ จงจ าเปนตองเขาใจทง 2 ระบบ

1 - 3

��

� � �

��

� � � �

ภาพท 1-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม

ปรบจาก Klein et al. (1998)

การประเมนผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตอระบบนเวศและมนษย จ าเปนตองพจารณาภาวะกดดนจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และภาวะความเปราะบางของระบบนเวศและสงคมเมอเผชญกบภาวะกดดนนนๆ ค าวา ความเปราะบาง (Vulnerability) มกจะใชหมายถงศกยภาพในการเยยวยาจากภาวะการรบกวนหรอแรงกดดนจากสภาวะแวดลอมทางธรรมชาตและเศรษฐกจ-สงคมทมตอผคนและระบบนเวศ ซงความเปราะบางของระบบหนงๆ นมความสมพนธใกลชดกบ ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) และการปรบตว (Adaptation) ของระบบนนๆนนเอง

ความไวตอผลกระทบมกจะใชหมายถงระดบความสามารถของระบบกายภาพ-ชวภาพ และสงคมในการเผชญกบปญหา สวนการปรบตวคอการปรบเปลยนทงกระบวนการและโครงสรางเพอรบมอกบปญหา ดวยเหตน ความเปราะบางของระบบสงคม (Social vulnerability) จงเปนฟงกชนของการเปดรบผลกระทบ (Exposure) ความไวตอผลกระทบในเชงสงคม กายภาพและชวภาพ (Biophysical and social sensitivity) และขดความสามารถในการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงในอนาคต (Adaptive capacity) ซงการเปลยนแปลงของอณหภม หรอความถของเหตการณของการแปรปรวนของสภาพภมอากาศอาจจะน าไปสหายนะทย งใหญส าหรบบางระบบนเวศหรอสงคมทมความไวตอผลกระทบจากการแปรปรวนสง ซงความไวตอผลกระทบนจะมสงเมอมภาวะการเปดรบผลกระทบสง หรอมขดความสามารถในการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงทต า

ระบบนเวศเองมความซบซอนและมพลวต การประเมนผลกระทบจากการเปลยนแปลงใดๆ ทเกดขนในระบบนเวศหนงๆ เปนเรองทยาก และผลกระทบยอมมความแตกตางไปตามลกษณะความเปราะบางของระบบในเชงทตงทางภมศาสตร องคประกอบของสงคมสงมชวต ความหลากหลายทางชวภาพ รวมทงปฏสมพนธของการเปลยนแปลงทางธรรมชาตและกจกรรมของมนษยในพนทนนๆ ระบบสงคมเองกมความหลากหลายในเรองของความไวตอผลกระทบในการเผชญหนาตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ รวมทงมความหลากหลายของการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน

1 - 4

ดงตวอยางเชนระบบการท านาปและนาปรง และระบบธนาคารขาวของชมชนชาวนาเพอรบมอกบปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศในเขตมรสม องคความรอานน าจ าลม อานฟาจ าดาว ของชมชนชาวเลเพอรบมอกบภาวะแปรปรวนของทองทะเลในเขตมหาสมทรอนดามน และองคความรระบบนเวศสามน าของชาวแมกลองเพอรบมอกบความเปลยนแปลงตามวฏจกรของน าและลมตามปฏสมพนธของระบบนเวศทะเล ชายฝ ง และบก ความแตกตางหลากหลายเหลานมปจจยตางๆ มากมายทเกยวของ เชน ความเขมแขงของชมชน ภาวะเศรษฐกจของครวเรอน โครงสรางพนฐาน ระดบเทคโนโลย องคความร ศกยภาพของสถาบนชมชน การเขาถงทรพยากร รวมทงการเตรยมความพรอมของชมชนในการรบมอกบการเปลยนแปลงตางๆ เปนตน

ความยดหยน (Resilience) และความเปราะบางนนมความเชอมโยงกน (Klein et al., 1998; Gallopin, 2006; Janssen et al., 2006 และ Janssen and Ostrom, 2006) และม มตของกายภาพ-ชวภาพ และมตทางเศรษฐกจ-สงคม (Blaikie et al., 1994 และ Klein et al., 1998) Fussel (2007) มองวาความยดหยนเปนเรองของความเปราะบางภายในระบบเศรษฐกจ-สงคม ความยดหยนในมตของเศรษฐกจ-สงคมคอความสามารถของสงคมในการปองกน หรอรบมอกบผลกระทบทจะเกดขน ซงเปนความหมายเดยวกนกบขดความสามารถในการรบมอและปรบตวเขากบการเปลยนแปลงในอนาคต (Coping/adaptive capacity) นนเอง ในขณะท Adger et al. (2001) มองวาความยดหยนคอภาวะตรงขามของความเปราะบาง

ความยดหยนมกจะใชในความหมายของศกยภาพของระบบใดๆ ในการรองรบและซบแรงกระทบจากภาวะรบกวนตางๆ ทเขาสระบบโดยการปรบเปลยนองคประกอบภายในทควบคมพฤตกรรมของระบบ กอนทโครงสรางของระบบจะเปลยนแปลงไป ความยดหยนมความหมายทเนนทความเรวในการฟนตวจากภาวะรบกวนตางๆ ในขณะทความตานทาน (Resistance) เนนทจดทภาวะรบกวนนนๆ ในทสดสงผลกระทบตอระบบ ส าหรบนกนเวศวทยาแลวความยดหยนคอกญแจส าคญในการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพและความหลากหลายทางชวภาพเองกสงผลตอความยดหยน ความเสถยรและการท าหนาทของระบบนเวศ

การประเมนความเปราะบางของสงคม การประเมนความเปราะบางของสงคมเปนการประเมนคณลกษณะของสงคมทตอบสนองตอภยท

เกดขนรวมทงเจตคตตอผลกระทบทก าลงจะเกดในอนาคต ขอบเขตของการด าเนนการศกษาความเปราะบางเชงสงคมจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศประกอบดวย การศกษา 3 องคประกอบหลกของความเปราะบางของสงคมตอผลกระทบทเกดขน ดงน

1. การเปดรบผลกระทบ (Exposure) 2. ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) 3. ขดความสามารถในการรบมอและปรบตวเขากบการเปลยนแปลง (Coping/adaptive capacity) ซง

การรบมอกบการเปลยนแปลงนเปนการตอบสนองระยะสนตอการเปลยนแปลงทฉบพลน เชน พาย ในขณะทการปรบตวตอการเปลยนแปลงเปนการตอบสนองในระยะยาวจนเกดเปนแบบแผนทางพฤตกรรมทอยรวมกบภาวะกดดนนนๆ

การพจารณาประเดนของความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจ าเปนตองมองความเปราะบางรวมของกลมหรอชมชนตอผลกระทบทเกดขน ซงเกยวของกบปจจยทซบซอน โดยเฉพาะกระบวนการปรบตวซงเกยวของกบการจดสถาบนในระดบตางๆ (Institutional arrangements) เพอเตรยมรบมอกบความเดอดรอนทเกดขน การท าความเขาใจกระบวนการปรบตวจ าเปนตองศกษาทงโครงสรางและ

1 - 5

ความยดหยนของสถาบนในการจดการความเสยงทเกดขนจากการเปลยนแปลงสภาวะแวดลอมรวมถงการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคม

สถาบนในทนรวมถงโครงสรางทางเศรษฐกจ-การเมองในระดบประเทศ จงหวด อ าเภอ ต าบล จนถงชมชนทมวฒนธรรม คานยมทางสงคมและ กฎเกณฑ กตการวมกนในการจดการทรพยากรธรรมชาต และสถาบนนเองสงผลตอศกยภาพในการปรบตวของสงคม และเปนตวก าหนดความยดหยนของสงคม โดยมกลไกหลกทสงผลตอขดความสามารถในการปรบตวคอ ความเขมแขงของชมชน และเครอขายทางสงคม โดยมภมปญญาชาวบานเปนเสมอนทางเลอกหนงทเพมศกยภาพในการปรบตวแกชมชน

ความเปราะบางทางดานสงคมในงานวจยนหมายถง ความสามารถหรอไมสามารถของปจเจกชน (ในทนคอครวเรอนซงเปนหนวยในการตดสนใจของปจเจกชน มหวหนาครวเรอนเปนผตดสนใจในการปรบเปลยนวถการด าเนนชวตของสมาชกในครวเรอน) สงคม (ในทนคอชมชนหรอหมบาน) และเครอขายทางสงคม ในการตอบสนอง ฟนตว หรอปรบตวตอภาวะกดดนจากภายนอกทสงผลตอการด าเนนชวต (Blaikie et al., 1994) นนกคอการทกลมหรอปจเจกชนเปดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และผลกระทบดงกลาวท าใหกลมหรอปจเจกชนไมสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงทเกดขน สงผลตอการเปลยนวถชวตและการปรบตวตอสงแวดลอมทเปลยนแปลงไป นนหมายถงครวเรอนซงเปนหนวยในการตดสนใจของปจเจกชน และ สถาบนทางสงคมซงเปนหนวยในการตดสนใจระดบชมชน และเครอขายซงเปนหนวยในการตดสนใจในระดบทใหญกวาชมชน ลมเหลวในการรบมอตอภาวะการเปลยนแปลงทเกดขน ความเปราะบางทางดานสงคมจะเพมขน

ความเปราะบางทางดานสงคมประกอบดวย ความเปราะบางเชงปจเจก (Individual vulnerability) และ ความเปราะบางรวมในระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability) ความเปราะบางเชงปจเจกพจารณาจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยนในระดบปจเจก ซงดชนชวดทส าคญคอ ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรธรรมชาต (สะทอนใหเหนภมปญญาชาวบาน) และความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ รวมทงสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคม ในขณะทความเปราะบางรวมในระดบชมชนและเครอขาย สามารถพจารณาไดจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยนทางสงคม หรอโครงสรางและความยดหยนของสถาบนและตลาดทเออตอการปรบตวของสงคม มดชนชวดทส าคญคอ ความไมเทาเทยมกนในสงคมวาดวยเรองการกระจายรายได การเขาถงและความหลากหลายของสนทรพยทางเศรษฐกจ และการด าเนนการของกลไกเชงสถาบนทงระดบชมชนและเครอขายในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขน

การวเคราะหความเปราะบางเชงปจเจกและความเปราะบางรวมลวนมมตของสถาบนเขามาเกยวของ การวเคราะหสถาบนจะชวยใหเหนโครงสรางความเปราะบางทางสงคมทเกดขน ความเปราะบางทางสงคมนอกจากจะเปนเรองของการทวถชวตไมสามารถทจะรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนแลว ยงมมตของการเขาถงและระบบกรรมสทธในทรพยากรธรรมชาต ความสมพนธเชงอ านาจในสถาบนทเกยวของ และมบรบททางวฒนธรรมและประวตศาสตร (Adger, 1999 และ Adger and Kelly, 1999)

การประเมนความยดหยนของสงคม ปจจยส าคญ 4 ปจจยหลกท Folke et al. (2003) เสนอวาเปนปจจยทสรางความยดหยนทางสงคมให

เกดขนได ซงเปนปจจยทมปฏสมพนธซงกนและกนและมมตในเชงพนทและเวลา ปจจยทง 4 นประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และ (4) การสรางโอกาสใน

1 - 6

การจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ความยดหยนทางสงคมเปนแนวคดทใหความส าคญตอศกยภาพในการปรบตว (Adaptive capacity) และศกยภาพขององคกร/ สถาบนทางสงคมในการเรยนรและปรบตวในการสนองตอบตอการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน (Adaptive management) (Berkes, 2007)

การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน เปนเรองทตองอาศยความทรงจ าในเหตการณและบทเรยนทเกดขนในอดต การละทงการยดตดความมนคง-หยดนง การยอมรบทจะคาดหวงสงทไมคาดหวงและการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน และการเพมศกยภาพในการเรยนรภาวะวกฤตตางๆ ระบบทมความยดหยนจงมรปแบบของการปรบเปลยนเรยนร กอราง -สรางใหม เปดโอกาสใหกบการเปลยนแปลง

การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ เปนการเปดโอกาสใหเกดการปรบเปลยน เพอรบมอกบภาวะกดดนตางๆ และการเปลยนแปลงทเกดขนอยางกะทนหนทสงผลใหระบบสงคมเปราะบาง เปนการชวยลดความเสยงและเปนทางเลอกใหกบการปรบตว ความหลากหลายในรปแบบตางๆ ประกอบดวย (1) ความหลากหลายทางชวภาพทงระดบพนธกรรม ชนดพนธ และระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรองรบการจดการเพอการด ารงชวตของชมชน (2) ความหลากหลายของโอกาสในเชงเศรษฐกจ (3) ความหลากหลายของพนธมตรรวมในเวทแลกเปลยนเรยนร และปฏบตเชอมโยงในหลายระดบ

การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร เชนการประสานภมปญญาชาวบานเขากบองคความรทางวทยาศาสตร โดยเฉพาะในประเดนการสงเกตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในระดบทองถนผนวกกบระบบการพยากรณอากาศดวยโมเดลระดบโลกหรอประเทศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเปนเหตการณทซบซอนเกดขนในหลายระดบและมผลกระทบเกยวเนองกนในทกระดบจากระดบทองถนถงระดบโลก การวเคราะหปญหาในระดบเดยวไมสามารถใหภาพปญหาทงหมดได ดงนนการประสานความรประเภทตางๆ จงเปนการสรางศกยภาพในการเรยนร การประสานความรอาจจะเปนรปแบบของการจดการรวม (Co-management) ของภาคตางๆ ทเกยวของ

การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ประกอบดวยการเสรมศกยภาพการจดการทรพยากรโดยชมชน (Community-based management) การสรางศกยภาพการจดการเครอขาย (Network management) และการสรางระบบการจดการแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) จากการแลกเปลยนเรยนร

เครอขายลมน าประแส และเครอขายลมน าปะเหลยน เปนเครอขายเชงพนท มรปแบบคณะกรรมการรวมบรณาการจดการเชงพนท มกจกรรมทโยงความสมพนธทางวฒนธรรม สงคม เศรษฐกจ และการใชทรพยากรทมาจากพนท โครงสรางความสมพนธเปนลกษณะรวมศนยกจกรรมเขาสสวนกลางในระดบพนทขนาดใหญ มศนยประสานงานยอยในพนทขนาดเลก เพอใหเกดกจกรรม การสอสาร และความเคล อนไหว มแกนน า ผประสานงาน และคณะท างานในเครอขายมารวมผลกดนกจกรรมใหกลมองคกร มการประสานในแนวราบไปยงกลมตางๆ หรอเครอขายยอยตามประเดนกจกรรม

แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตวนน มองคประกอบส าคญ 4 ประการ (Hahn et al, 2006) คอ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยน

1 - 7

และระบบการปกครองทมหลายระดบ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก เชนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ซงทง Adger (2003), Adger (2005) และ Agrawal (2008) ตางกใหความส าคญตอความเขมแขงของสถาบนการจดการทรพยากรรวมในระดบทองถน (ซงไดรบผลกระทบโดยตรงตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ) และการประสานทรพยากรตางๆ ทงดานองคความร กฎหมาย และการเงนในเครอขายหลายระดบเพอการรบมอและปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

1.3.2 วธการด าเนนการวจย

การศกษาสวนท 1 การศกษาความเปราะบางของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การศกษาสวนนมงเนนศกษาภาวะเปราะบางทางสงคมในการรบมอตอภาวะแปรปรวนของสภาพ

อากาศ (Climate variability) ในชวง 10 ปทผานมาจนถงปจจบน และตอขอสมมตฐานของสถานการณตางๆ ทเกดขนตามแนวโนมการเปลยนแปลงภมอากาศ การคาดการณแนวโนมการเปลยนแปลงภมอากาศใชขอมลแนวโนมระดบประเทศทศกษาโดย ศภกร ชนวรรโณ (2550) อ านาจ ชดไธสง (2553) และ ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (2554)

เครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรงประกอบดวยกลมประมงพนบานทงตะเซะ (สมาชกรวม 30 ครวเรอน) และกลมประมงพนบานบานแหลม (สมาชกรวม 120 ครวเรอน) สวนเครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง ประกอบดวย กลมประมงพนบานต าบลเนนฆอ (สมาชกรวม 67 ครวเรอน) กลมประมงพนบานต าบลปากน าประแส (สมาชกรวม 71 ครวเรอน) กลมประมงพนบานต าบลทางเกวยน (สมาชกรวม 37 ครวเรอน)

การสรางตวชวดความเปราะบางระดบชมชนและเครอขายในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ ม 3 ข นตอนคอ

(1) ทบทวนวรรณกรรมวาดวยเรองตวชวดความเปราะบางของชมชนประมง และรวบรวมตวชวดใน 3 องคประกอบของความเปราะบาง รวมทงขอมลทตยภมทางดานการประมงอตนยมวทยา และงานวจยทเกยวของกบพนท

(2) อภปรายกลมตามประเภทหลกของประมงพนบาน เพอเขาใจสภาวะความเสยงทแตกตางกนของแตละประเภทของประมงพนบาน น าไปสความเขาใจในองคประกอบทง 3 ของความเปราะบาง (การเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอ) และตวชวดในแตละองคประกอบ

(3) สมภาษณผเชยวชาญและปราชญชมชน เพอใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบชมชน วเคราะหตามเทคนคการวเคราะหแบบหลายเกณฑ (Multi-criteria Analysis)

การเกบขอมลเชงคณภาพเพอประเมนความเสยงและสภาวะความเปราะบางของชมชนใชวธการสมภาษณเชงลกครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบาน ในประเดนกจกรรมทางเศรษฐกจและสงคม การเขาถงและพงพาทรพยากรธรรมชาตในกจกรรมการผลตและการบรโภค สถานภาพทางเศรษฐกจ การพงพาความหลากหลายทางชวภาพ การกระจายและความหลากหลายของรายได องคความรเกยวกบระบบนเวศ และภมอากาศ สถานการณการเปลยนแปลงสภาพลม ฝน และทะเล ผลกระทบทเกดขนในเชงเศรษฐกจ สงคมและประชากร การสงเกตและปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพอากาศในชวง 10 ปทผานมา และเจตคตตอผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพอากาศ ทงนรปแบบการปรบตวทศกษามขอบเขตอยทการปรบตวใน

1 - 8

ระบบเศรษฐกจทพงพาฐานทรพยากรธรรมชาต ในทนคอการท าประมงพนบาน ซงการท าประมงพนบานมความหลากหลายในเชงระบบนเวศยอย องคความรและเครองมอในการท าประมง และมการจดการแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) ในการท าประมงตามฤดกาลและการเปลยนแปลงของระบบนเวศ เศรษฐกจและสงคม รวมถงการปรบเปลยนชนดของระบบนเวศยอยและทรพยากรประมงทพงพา ดวยเหตนการท าความเขาใจภาวะเปราะบางของประเภท/รปแบบทแตกตางกนของการท าประมงพนบานรายครวเรอนเพอเขาใจภาพความเปราะบางทหลากหลายในระดบชมชนประมงพนบานจงเปนเรองส าคญ ทงนองคกรชมชนและเครอขายประมงพนบานมศกยภาพในการจดการแบบผสมผสานประเภททแตกตางกนของการท าประมงพนบาน และเปนการปรบตวในชวตประจ าวน

การเกบขอมลเชงปรมาณเพอประเมนความเสยงและสภาวะความเปราะบางของครวเรอนใชวธการสมภาษณครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบาน ในประเดนกจกรรมทางเศรษฐกจและสงคม การเขาถงและพงพาทรพยากรธรรมชาตในกจกรรมการผลตและการบรโภคสถานภาพทางเศรษฐกจ การพงพาความหลากหลายทางชวภาพ การกระจายและความหลากหลายของรายได สถานการณการเปลยนแปลงสภาพลม ฝน และทะเล ผลกระทบทเกดขนในเชงเศรษฐกจ สงคมและประชากร การสงเกตและปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพอากาศในชวง 10 ปทผานมา และเจตคตตอผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพอากาศ การศกษาสวนท 2 วเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศมองคประกอบหลก 5 องคประกอบคอ (1) การสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน (2) การปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง (3) การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง (4) การระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และ(5) การจดสถาบนในการจดการความเสยง การเกบขอมลเชงคณภาพในองคประกอบทง 5 เพอหาชองวางของขดความสามารถของชมชนทท าใหชมชนตกอยในความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ประกอบดวย

(1) สมภาษณเชงลกครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบานในประเดนความตระหนกในความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ และเจตคตตอความเสยงทอาจเกดขนและผลกระทบทคาดวาจะไดรบ

(2) สมภาษณเชงลกในประเดนภมปญญาทองถนกบการปรบตวในวถประมงพนบาน องคความรท งในเชงการท าความเขาใจปรากฏการณ ความรเชงเทคนค และเทคโนโลยทมอยในการรบมอกบผลทไดรบ

(3) อภปรายกลมในแตละประเภทของการประมงพนบานในประเดนการประยกตองคความรในการจดการความเสยง และ การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง

(4) สมภาษณเชงลกประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ – การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน

(5) อภปรายกลมตวแทนชมชนและหนวยงานราชการทเกยวของ เชนผน าชมชน ผน าเครอขาย อบต. ตวแทนหวหนาครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบาน ผเฒาผแก สวนหนวยงานราชการทเกยวของ เชนหนวยงานดานการประมง ดานการพฒนาชมชน ดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาต

1 - 9

และดานการวจยในพนท ในประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน) ในชวงเวลา 10 ปทผานมา ทงในระดบชมชนและระดบการเชอมโยงระหวางชมชนในเครอขาย และชมชนกบหนวยงานตางๆ ในพนท รวมทงขอจ ากดตางๆ ทมทงดานกฎระเบยบชมชน ขอกฎหมาย การหนนเสรมขององคกรทเกยวของ

การวเคราะหขอมลจากการสมภาษณเชงลกและการอภปรายกลมชวยใหเหนกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ นอกจากการวเคราะหเนอหาความเชอมโยงขององคความรเบองหลงการด าเนนกจกรรมประมงพนบานแลว ยงวเคราะหกระบวนการจดการความรตามปจจยส าคญ 4 ปจจยหลกท Folke et al. (2003) เสนอวาเปนปจจยทสรางความยดหยนทางสงคม ซงประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร (การประสานองคความรเดม ซงรวมความถงองคความรดานระบบนเวศและความหลากหลายทางชวภาพ และกระบวนการในการจดการความรทเปนอย กบความรใหมทงทางดานเทคนคประมง เทคโนโลยในการจบสตวน า ชนดพนธสตวน า และทางเลอกในการประกอบอาชพเสรมหรออาชพใหม) และ (4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ในการน ามาซงการตงกฎเกณฑกตกาประมงพนบาน ศนยพยากรณอากาศ ศนยเตอนภย รวมถงความชวยเหลอจากภายนอกในรปแบบตางๆ

การวเคราะหเครอขายทง 2 เครอขายในประเดน ความเขมแขงขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ในการสรางความยดหยนของสงคมเพอการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ เนนแนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตวตามองคประกอบส าคญ 4 ประการ (Hahn et al., 2006) คอ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยนและระบบการปกครองทมหลายระดบ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก เชนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

กระบวนการวเคราะหเปนการผสมผสานขอมลจากการสมภาษณเชงลก รวมในการจดอภปรายกลมตวแทนชมชนและหนวยงานราชการทเกยวของในประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ในแตละพนท โดยเนนประเดนการสรางความยดหยนของสงคมเพอการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ จากอดตถงปจจบน และมองสอนาคต วาการบรหารจดการความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศมพฒนาการอยางไร มทางเลอกอยางไร ดวยเหตผลอะไร ชวยใหสงคมมความยดหยนในการรบมอกบปญหาอยางไร มประสทธภาพเพยงใด และจะรบมอกบความเปลยนแปลงในอนาคตอยางไร ทางเลอกดานภมปญญาทองถนจะปรบเปลยนอยางไรในอนาคต กลไกดานความเขมแขงขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคมจะมบทบาทอยางไรในอนาคต ในการสรางขดความสามรถใหชมชนสามารถด าเนนการปรบตวไดอยางเหมาะสม (ทงทางดานการตระหนกถงความเสยง การจดหาองคความรในการรบมอกบความเสยง เทคนควธการและทรพยากรทตองใชเพอการปรบตว และการสนบสนนใหเกดการปรบตวอยางยงยน)

1 - 10

การศกษาสวนท 3 การเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตวและความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศม 3 ลกษณะ (Agrawal, 2008) คอ (1) การสงผลตอโครงสรางการเกดผลกระทบและความเปราะบาง (2) การประสานการตอบสนองในระดบปจเจกเขากบระดบกลมกอใหเกดผลลพธของการปรบตว และ (3) การท าหนาทดงทรพยากรจากภายนอกเพอเอออ านวยใหเกดการปรบตว และเขาถงทรพยากรนนๆ การจดสถาบนและเครอขายทางสงคมจงน ามาซงความยดหยนในการปรบตวเขากบภาวะการเปลยนแปลงตางๆ ทงนการวเคราะหน ามาซงขอสรปของปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการความเสยง ผลการวจยจากทง 2 พนทมการสอบทาน (Verification) อยางมสวนรวมกบชมชนและหนวยงานทเกยวของในแตละพนท เพอเชอมโยงสความเปนไปไดในการเปลยนแปลงพฤตกรรมของชมชน ความรและเทคโนโลย การท างานขององคกรชมชนและเครอขาย และองคกรหนนเสรม สการสรางศกยภาพชมชนในการรบมอตอความเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ 1.4 โครงสรางรายงาน

โครงการวจยไดผลตรายงานการวจย 1 เลม และสนบสนนวทยานพนธระดบบณฑตศกษา 2 เลมซงประกอบดวย

(1) จราย รตนเดชากร. 2555. การศกษาบทบาทของภมปญญาทองถนในการลดความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของครวเรอนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง. วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต, สาขาเทคโนโลยการบรหารสงแวดลอม , คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร , มหาวทยาลยมหดล.

(2) ชไมพร ไชยมงคล.2555. การศกษาความเปราะบางและการปรบตวระดบครวเรอนตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ: กรณศกษาชมชนประมงพนบานลมน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง. วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต, สาขาเทคโนโลยการบรหารสงแวดลอม, คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร, มหาวทยาลยมหดล.

รายงานการวจยเลมนประกอบดวยเนอหา 9 บท บทท 1 บทน า บอกเลาความส าคญของปญหา วตถประสงค กรอบแนวคดทใชในการวจย และ

ลกษณะการท างานวจยในแตละสวน บทท 2 การทบทวนวรรณกรรม เปนการทบทวนกรอบแนวคดทผสมผสานแนวคดส าคญ 4 แนวคด

ในการอธบายการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพอากาศ คอ (1) ความสมพนธของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความเปราะบางทางดานสงคม และความยดหยนของสงคม (2) การจดสถาบน (Institutional arrangements) และ เครอขายทางสงคม (Social networks) ในการจดการทรพยากรชวภาพ และรบมอกบภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ (3) ภมปญญาทองถน (Traditional ecological

1 - 11

knowledge) กบการปรบตวตอภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ และ (4) การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based adaptation to climate change) และมประเดนในการทบทวนวรรณกรรม 4 ประเดนหลกคอ (1) การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลง (2) การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย และ (3) ความไวตอผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝ ง และวถประมงชายฝ ง และ (4) เกษตรกรกบการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

บทท 3 วธการศกษา น าเสนอวธการศกษาทง 3 สวนคอการศกษาสวนท 1 การศกษาความเปราะบางของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การศกษาสวนท 2 วเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ และการศกษาสวนท 3 การเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม

บทท 4 ผลการศกษา: บรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การพฒนาเศรษฐกจสงคมลมน า และความเสยงของประมงพนบาน เปนการน าเสนอภาพพนทศกษาทง 2 ลมน า โดยแบงออกเปน 4 หวขอประกอบดวย (1) สภาพภมศาสตร (2) ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบนและการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศอนาคต (3) การพฒนาเศรษฐกจสงคมของลมน า และ (4) ความเสยงของประมงพนบาน บทนเปนการปพนฐานความเขาใจปญหาตางๆทชาวประมงพนบานก าลงเผชญ และเปนการปรบตวพนฐานทเปนอย ซงน าไปสการอภปรายกลมของชาวประมงพนบานในประเดนความเสยงของประมงพนบานจากปจจยตางๆรอบดานตอนทายบท กอนทจะท าความเขาใจความเปราะบางของชาวประมงพนบานตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (บทท 5) ศกยภาพการปรบตวดวยภมปญญาทองถน (บทท 6) และการเผชญหนากบวกฤตสภาพภมอากาศป 2554 (บทท 7)จากนนจงวเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ (บทท 8)

บทท 5 ผลการศกษา: ความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน น าเสนอการศกษาเปรยบเทยบความเปราะบางของชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน าตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ซงเปนความเปราะบางทงในระดบครวเรอนและระดบชมชน การน าเสนอประกอบดวย (1) หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา (2) สภาวะความเปราะบางระดบชมชนของ 2 ลมน า (3) หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา (4) สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของ 2 ลมน า และ (5) สรปความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน

บทท 6 ผลการศกษา: ภมปญญาทองถน กบการปรบตวในวถประมงพนบาน แบงการน าเสนอเปน 4 หวขอคอ (1) ภมปญญาทองถน สงเกตลม น า อธบายการเปลยนแปลงของทรพยากร ปรบตวรบมอกบการท าประมง (2) ภมปญญาดานการจดการทรพยากรประมง เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอ เลอกเวลาและเลอกสถานท (3) การปรบประยกตภมปญญาทองถน กอรปองคกรชมชน ปรบตวตอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร และ (4) โลกทศนการปรบตวในวถประมงพนบาน

บทท 7 ผลการศกษา: วกฤตน าจด 2554 ความเสยง และการรบมอของชาวประมงพนบาน น าเสนอการรบมอของชาวประมงพนบานตอวกฤตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยน าเสนอลกษณะความผดปกตของปรมาณน าฝนและน าจด ทสงผลกระทบตอทรพยากรของพนทศกษาทงสองพนท วามความ

1 - 12

รนแรงอยางไร สงผลกระทบตอทรพยากรใด อยางไร สงผลอะไรตออาชพประมง และชาวประมงมกลยทธทใชรบมอกบผลกระทบดงกลาวอยางไรบาง

บทท 8 ผลการศกษา: กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ น าเสนอผลการวเคราะหศกยภาพในการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ซงเปนการเสรมขดความสามารถของชาวประมงพนบานจากศกยภาพในการปรบตวในวถประมงพนบาน ซงประกอบดวยการรบมอกบวกฤตทไมเกยวกบสภาพภมอากาศ ในทนคอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร (บทท 6) และการรบมอกบวกฤตสภาพภมอากาศ (บทท 7) การน าเสนอในบทนม 2 หวขอ คอ 1. กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ซงประกอบดวยหวขอยอย 4 หวขอคอ (1) ความทาทายในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (2) การสรางความยดหยนทางสงคม (3) กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการจดการความเสยงจากวกฤต (4) กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอระดบชมชน และ (5) แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตว และ 2. การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตวและความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศซงประกอบดวยหวขอยอย 3 หวขอคอ (1) ลมน าประแส จงหวดระยอง: ความเปนไปไดขององคกรการจดการน าทบรณาการการจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสการจดการระบบนเวศลมน าประแส (2) ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง: เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา และ (3) การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าตอศกยภาพในการการปรบตว

บทท 9 บทสรปและขอเสนอแนะ: แนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม น าเสนอบทสรปตามวตถประสงคและขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ซงประกอบดวย (1) ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และ (2) ปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการ

2 - 1

บทท 2

การทบทวนวรรณกรรม

งานวจยนมกรอบแนวคดทผสมผสานแนวคดส าคญ 4 แนวคดในการอธบายการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ คอ (1) ความสมพนธของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความเปราะบางทางดานสงคม และความยดหยนของสงคม (2) การจดสถาบน (Institutional arrangements) และ เครอขายทางสงคม (Social networks) ในการจดการทรพยากรชวภาพ และรบมอกบภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (3) ภมปญญาทองถน (Traditional ecological knowledge) กบการปรบตวตอภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ และ (4) การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based adaptation to climate change) และมประเดนในการทบทวนวรรณกรรม 4 ประเดนหลกคอ (1) การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลง (2) การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย และ (3) ความไวตอผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝ ง และวถประมงชายฝ ง และ (4) เกษตรกรกบการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 2.1 การทบทวนแนวคด

2.1.1 ความสมพนธของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความเปราะบาง

ทางดานสงคม และความยดหยนของสงคม Kasperson and Kasperson (2001) ไดแบงพนทความเสยงตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

ออกเปน 6 ลกษณะดงน 1. พนททไมมความมนคงดานอาหาร 2. พนททขาดแคลนน า 3. พนททเผชญหนาตอโรคทเกยวของกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เชนโรคท

เกยวกบอณหภมและสภาวะอากาศทรนแรง (แลงจด รอนจด แหงจด หนาวจด ฝนชก เปนตน) โรคทเกยวของกบมลพษทางอากาศ โรคทมพาหะท าโรค และโรคทมากบน า เปนตน

4. พนททพ งพาการประมง 5. พนททเปนเกาะขนาดเลก มภาวะพงพงทรพยากรทางทะเลสง 6. พนททพ งพาระบบนเวศทางทะเลซงเปนระบบนเวศทมความเปราะบาง

การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสงผลตอชมชนทพงพาระบบนเวศทางทะเลในลกษณะตางๆ จากการลดลงของน าแขงทข วโลก ระดบน าทะเลทสงขน อณหภมผวน าทเพมขน ความเคมและกระแสน ารวมทงคลนลมทเปลยนแปลง รวมทงปรมาณการเกดพาย และการกดเซาะชายฝ งทเพมมากขน ลวนสงผลตอชมชนชายฝ งใหตองรบมอกบการเปลยนแปลงเหลาน ในหลายพนทการเปลยนแปลงน ามาสการสญเสยทดนและพนททเปนทตงถนฐานของชมชน พนทน าทะเลทวมถงเพมมากขนกอใหเกดการสญเสยและเปลยนแปลงการประกอบ

2 - 2

อาชพการเกษตรและเพาะเลยงชายฝ ง รวมทงการพงทะลายของชายหาดทเปนแหลงทองเทยว เปนตน นอกจากนผลกระทบยงมตอระบบนเวศทางทะเลและชายฝ ง ทเปนแหลงทรพยากรทชมชนพงพา

ความเปราะบางของพนทหนงๆ หรอระดบทระบบนเวศและสงคมไมสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ และระดบน าทะเล เปนแนวคดทมมตของระบบกายภาพ-ชวภาพ เศรษฐกจ-สงคม และการเมอง (Turner et al., 1991) กรอบแนวคดในแผนภาพท 2-1 แสดงใหเหนความส าคญของความเปราะบางของระบบนเวศ และความเปราะบางของระบบสงคมทแยกกนแตมความเชอมโยงกนอยางส าคญ การศกษาความเปราะบางของพนทหนงๆ จงจ าเปนตองเขาใจทง 2 ระบบ

ภาพท 2-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม ปรบจาก Klein et al. (1998)

การประเมนผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ตอระบบนเวศและมนษย จ าเปนตอง

พจารณาภาวะกดดนจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และภาวะความเปราะบางของระบบนเวศและสงคมเมอเผชญกบภาวะกดดนนนๆ ค าวา ความเปราะบาง (Vulnerability) มกจะใชหมายถง ศกยภาพในการเยยวยาจากภาวะการรบกวนหรอกดดน อนเกดจากสภาวะแวดลอมทางธรรมชาตและเศรษฐกจ สงคม ตอผคนและระบบนเวศ ซงความเปราะบางของระบบหนงๆ นมความสมพนธใกลชดกบ ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) และการปรบตว (Adaptation) ของระบบนนๆ ดวยเหตน การท าความเขาใจประเดนของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จ าเปนตองเขาใจเรอง ความเปราะบาง (vulnerability) ซงประกอบดวยองคประกอบส าคญ 3 สวนคอ การเปดรบผลกระทบ (exposure) ความไวตอผลกระทบ (sensitivity) และ ขดความสามารถในการปรบตว (adaptive capacity)

ความไวตอผลกระทบมกจะใชหมายถงระดบความสามารถของระบบกายภาพ -ชวภาพ และสงคมในการเผชญปญหา สวนการปรบตวคอการปรบเปลยนทงในเชงการปฏบต กระบวนการและโครงสรางเพอรบมอ

2 - 3

กบปญหานน ดวยเหตน ความเปราะบางของระบบสงคมตอผลกระทบทเกดขน (Social vulnerability) จงเปนฟงกชนของการเปดรบผลกระทบ (Exposure) ความไวตอผลกระทบของระบบกายภาพ-ชวภาพ และสงคมในการเผชญปญหา (Biophysical and social sensitivity) และขดความสามารถในการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงในอนาคต (Adaptive capacity) การเปลยนแปลงของอณหภม หรอความถของเหตการณของการแปรปรวนของสภาพภมอากาศอาจจะน าไปสหายนะทย งใหญส าหรบบางระบบนเวศหรอสงคมทมความไวตอผลกระทบจากการแปรปรวนสง ซงความไวตอผลกระทบนจะมสงเมอมภาวะการเปดรบผลกระทบสง หรอมขดความสามารถในการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงทต า

ระบบนเวศมความซบซอนและมพลวต การประเมนผลกระทบจากการเปลยนแปลงใดๆ ท เกดขนในระบบนเวศหนงๆ เปนเรองทยาก และผลกระทบยอมมความแตกตางไปตามลกษณะความเปราะบางของระบบในเชงทต งทางภมศาสตร องคประกอบของสงคมสงมชวต ความหลากหลายทางชวภาพ รวมทงปฏสมพนธของการเปลยนแปลงทางธรรมชาตและกจกรรมของมนษยในพนทนนๆ

ระบบสงคมกมความหลากหลายในเรองของความไวตอผลกระทบของระบบในการเผชญหนาตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ รวมทงมความหลากหลายของการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน ดงตวอยางเชนระบบการท านาปและนาปรง และระบบธนาคารขาวของชมชนชาวนาเพอรบมอกบปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในเขตมรสม องคความรอานน าจ าลม อานฟาจ าดาว ของชมชนชาวเลเพอรบมอกบภาวะแปรปรวนของทองทะเลในเขตมหาสมทรอนดามน และองคความรระบบนเวศสามน าของชาวแมกลองเพอรบมอกบความเปลยนแปลงตามวฏจกรของน าและลมตามปฏสมพนธของระบบนเวศทะเล ชายฝ ง และบก ความแตกตางหลากหลายเหลานมปจจยตางๆ มากมายทเกยวของ เชน ความเขมแขงของชมชน ภาวะเศรษฐกจของครวเรอน โครงสรางพนฐาน ระดบเทคโนโลย องคความร ศกยภาพของสถาบนชมชน การเขาถงทรพยากร รวมทงการเตรยมความพรอมของชมชนในการรบมอกบการเปลยนแปลงตางๆ เปนตน

ความยดหยน (Resilience) และความเปราะบางมความเชอมโยงกน (Klein et al., 1998; Gallopin, 2006; Janssen et al., 2006 และ Janssen and Ostrom, 2006) และม มตของกายภาพ-ชวภาพ และมตทางเศรษฐกจสงคม (Blaikie et al., 1994 และ Klein et al., 1998) Fussel (2007) มองวาความยดหยนเปนเรองของความเปราะบางภายในระบบเศรษฐกจสงคม ความยดหยนในมตของเศรษฐกจสงคมคอความสามารถของสงคมในการปองกน หรอรบมอกบผลกระทบทจะเกดขน ซงเปนความหมายเดยวกนกบขดความสามารถในการรบมอและปรบตวเขากบการเปลยนแปลงในอนาคต (Coping/adaptive capacity) นนเอง ในขณะท Adger et al. (2001) มองวาความยดหยนคอภาวะตรงขามของความเปราะบาง

ความยดหยนมกจะใชในความหมายของศกยภาพของระบบใดๆ ในการรองรบและซบแรงกระทบจากภาวะรบกวนตางๆ ทเขาสระบบโดยการปรบเปลยนองคประกอบภายในทควบคมพฤตกรรมของระบบ กอนทโครงสรางของระบบจะเปลยนแปลงไป ความยดหยนมความหมายทเนนทความเรวในการฟนตวจากภาวะรบกวนตางๆ ในขณะทความตานทาน (Resistance) เนนทจดทภาวะรบกวนนนๆ ในทสดสงผลกระทบตอระบบ ส าหรบนกนเวศวทยาแลวความยดหยนคอกญแจส าคญในการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพและความหลากหลายเองกสงผลตอความยดหยน ความเสถยรและการท าหนาทของระบบนเวศ

การประเมนความเปราะบางของสงคม การประเมนความเปราะบางของสงคมเปนการประเมนคณลกษณะของสงคมทตอบสนองตอภยท

เกดขนรวมทงเจตคตตอผลกระทบทก าลงจะเกดในอนาคต ขอบเขตของการด าเนนการศกษาความเปราะบาง

2 - 4

เชงสงคมจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศประกอบดวย การศกษา 3 องคประกอบหลกของความเปราะบางของสงคมตอผลกระทบทเกดขน ดงน

1. การเปดรบผลกระทบ (Exposure) 2. ความไวตอผลกระทบของสงคม (Sensitivity) 3. ขดความสามารถในการรบมอและปรบตวเขากบการเปลยนแปลง (Coping/adaptive

capacity) ซงการรบมอกบการเปลยนแปลงนเปนการตอบสนองระยะสนตอการเปลยนแปลงทฉบพลนเชน พาย ในขณะทการปรบตวตอการเปลยนแปลงเปนการตอบสนองในระยะยาวจนเกดเปนแบบแผนทางพฤตกรรมทอยรวมกบภาวะกดดนนนๆ

การพจารณาประเดนของความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจ าเปนตองมองความเปราะบางรวมของกลมหรอชมชนตอผลกระทบทเกดขน ซงเกยวของกบปจจยทซบซอน โดยเฉพาะกระบวนการปรบตวซงเกยวของกบการจดสถาบนในระดบตางๆ ( Institutional arrangements) เพอเตรยมรบมอกบความเดอดรอนทเกดขน การท าความเขาใจกระบวนการปรบตวจ าเปนตองศกษาทงโครงสรางและความยดหยนของสถาบนในการจดการความเสยงทเกดขนจากการเปลยนแปลงสภาวะแวดลอมรวมถงการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคม

สถาบนในทนรวมถงโครงสรางทางเศรษฐกจ-การเมองในระดบประเทศ จงหวด อ าเภอ ต าบล จนถงชมชนทมวฒนธรรม คานยมทางสงคมและ กฎเกณฑ กตการวมกนในการจดการทรพยากรธรรมชาต และสถาบนนเองสงผลตอศกยภาพในการปรบตวของสงคม และเปนตวก าหนดความยดหยนของสงคม โดยมกลไกหลกทสงผลตอขดความสามารถในการปรบตวคอ ความเขมแขงของชมชน และเครอขายทางสงคม โดยมภมปญญาชาวบานเปนเสมอนทางเลอกหนงทเพมศกยภาพในการปรบตวแกชมชน

ความเปราะบางทางดานสงคมในงานวจยนหมายถง ความสามารถหรอไมสามารถของปจเจกชน (ในทนคอครวเรอนซงเปนหนวยในการตดสนใจของปจเจกชน มหวหนาครวเรอนเปนผตดสนใจในการปรบเปลยนวถการด าเนนชวตของสมาชกในครวเรอน) สงคม (ในทนคอชมชนหรอหมบาน) และเครอขายทางสงคม ในการตอบสนอง ฟนตว หรอปรบตวตอภาวะกดดนจากภายนอกทสงผลตอการด าเนนชวต (Blaikie et al., 1994) นนกคอการทกลมหรอปจเจกชนเปดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และผลกระทบดงกลาวท าใหกลมหรอปจเจกชนไมสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงทเกดขน สงผลตอการเปลยนวถชวตและการปรบตวตอสงแวดลอมทเปลยนแปลงไป นนหมายถงครวเรอนซงเปนหนวยในการตดสนใจของปจเจกชน และ สถาบนทางสงคมซงเปนหนวยในการตดสนใจระดบชมชน และเครอขายซงเปนหนวยในการตดสนใจในระดบทใหญกวาชมชน ลมเหลวในการรบมอตอภาวะการเปลยนแปลงทเกดขน ความเปราะบางทางดานสงคมจะเพมขน

ความเปราะบางทางดานสงคมประกอบดวย ความเปราะบางเชงปจเจก (Individual vulnerability) และ ความเปราะบางรวมในระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability) ความเปราะบางเชงปจเจกพจารณาจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยนในระดบปจเจก ซงดชนชวดทส าคญคอ ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรธรรมชาต (สะทอนใหเหนภมปญญาชาวบาน) และความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ รวมทงสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคม ในขณะทความเปราะบางรวมในระดบชมชนและเครอขาย สามารถพจารณาไดจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยนทางสงคม หรอโครงสรางและความยดหยนของสถาบนและตลาดทเออตอการปรบตวของสงคม มดชนชวดทส าคญคอ ความไมเทาเทยมกนในสงคมวาดวยเรองการกระจายรายได การเขาถงและความหลากหลาย

2 - 5

ของสนทรพยทางเศรษฐกจ และการด าเนนการของกลไกเชงสถาบนทงระดบชมชนและเครอขายในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขน

การวเคราะหความเปราะบางเชงปจเจกและความเปราะบางรวมลวนมมตของสถาบนเขามาเกยวของ การวเคราะหสถาบนจะชวยใหเหนโครงสรางความเปราะบางทางสงคมทเกดขน ความเปราะบางทางสงคมนอกจากจะเปนเรองของการทวถชวตไมสามารถทจะรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนแลว ยงมมตของการเขาถงและระบบกรรมสทธในทรพยากรธรรมชาต ความสมพนธเชงอ านาจในสถาบนทเกยวของ และมบรบททางวฒนธรรมและประวตศาสตร (Adger, 1999 และ Adger and Kelly, 1999)

- - -

ภาพท 2-2 กรอบแนวคดในการศกษาความสมพนธของการจดสถาบนและความเปราะบาง

ทางดานสงคม

การประเมนความยดหยนของสงคม ปจจยส าคญ 4 ปจจยหลกท Folke et al. (2003) เสนอวาเปนปจจยทสรางความยดหยนทางสงคมให

เกดขนได ซงเปนปจจยทมปฏสมพนธซงกนและกนและมมตในเชงพนทและเวลา ปจจยทง 4 นประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และ (4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ความยดหยนทางสงคมเปนแนวคดทใหความส าคญตอศกยภาพในการปรบตว (Adaptive capacity) และศกยภาพขององคกร/ สถาบนทางสงคมในการเรยนรและปรบตวในการสนองตอบตอการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน (Adaptive management) (Berkes, 2007) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน เปนเรองทตองอาศยความทรงจ าในเหตการณและบทเรยนทเกดขนในอดต การละทงการยดตดความมนคง -หยดนง การยอมรบทจะคาดหวงสงทไมคาดหวงและการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน และการเพมศกยภาพในการเรยนรภาวะวกฤตตางๆ ระบบทมความยดหยนจงมรปแบบของการปรบเปลยนเรยนร กอราง-สรางใหม เปดโอกาสใหกบการเปลยนแปลง การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ เปนการเปดโอกาสใหเกดการปรบเปลยน เพอรบมอกบภาวะกดดนตางๆ และการเปลยนแปลงทเกดขนอยางกะทนหนทสงผลใหระบบสงคมเปราะบาง เปนการชวยลดความเสยงและเปนทางเลอกใหกบการปรบตว ความหลากหลายในรปแบบตางๆ ประกอบดวย (1) ความหลากหลายทางชวภาพทงระดบพนธกรรม ชนดพนธ และระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรองรบการจดการเพอการด ารงชวตของชมชน (2) ความหลากหลายของโอกาสในเชงเศรษฐกจ (3) ความหลากหลายของพนธมตรรวมในเวทแลกเปลยนเรยนร และปฏบตเชอมโยงในหลายระดบ

2 - 6

การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร เชนการประสานภมปญญาชาวบานเขากบองค

ความรทางวทยาศาสตร โดยเฉพาะในประเดนการสงเกตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในระดบทองถนผนวกกบระบบการพยากรณอากาศดวยโมเดลระดบโลกหรอประเทศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเปนเหตการณทซบซอนเกดขนในหลายระดบและมผลกระทบเกยวเนองกนในทกระดบจากระดบทองถนถงระดบโลก การวเคราะหปญหาในระดบเดยวไมสามารถใหภาพปญหาทงหมดได ดงนนการประสานความรประเภทตางๆ จงเปนการสรางศกยภาพในการเรยนร การประสานความรอาจจะเปนรปแบบของการจดการรวม (Co-management) ของภาคตางๆ ทเกยวของ

การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ประกอบดวยการเสรมศกยภาพการจดการทรพยากรโดยชมชน (Community-based management) การสรางศกยภาพการจดการเครอขาย (Network management) และการสรางระบบการจดการแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) จากการแลกเปลยนเรยนร

2.1.2 การจดสถาบน (Institutional arrangements) และเครอขายทางสงคม (Social networks)

ในการจดการทรพยากรชวภาพ และรบมอกบภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ขดความสามารถในการรบมอและปรบตวเขากบการเปลยนแปลง (Coping/adaptive capacity) เปน

ศกยภาพทงในระดบปจเจก ชมชนและเครอขาย การปรบตวมลกษณะทแตกตางหลากหลายไมเพยงแตเปนการตอบสนองตอปจจยกระตนทางดานสภาพภมอากาศ แตยงมปจจยอนๆ ทไมเกยวของกบสภาพภมอากาศดวย และทส าคญการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไมสามารถเกดขนไดอยางเปนอสระในระดบปจเจกบคคล เพราะบคคลแตละบคคลมพฤตกรรมทถกก าหนดภายใตความเปนสถาบนในระดบชมชนและเครอขายทใหญขน

การจดสถาบนเปนการสรางขดความสามารถสวนรวม หรอระดบชมชนและเครอขายในการตอบสนองและปรบตวตอภาวะกดดนทเกดขน ซงประกอบดวย กฎเกณฑ กตกา ในการควบคมพฤตกรรมของปจเจกชนสการจดการปญหาในระดบสวนรวม (Ostrom, 1990) เชนการจดตงสหกรณหมบาน ธนาคารขาว ธนาคารเมลดพนธ เปนตน ซงภาวะแปรปรวนของสภาพภมอากาศ เปนสงทไมแนนอน และคาดการณไดยาก การจดสถาบนจงจ าตองมลกษณะทยดหยน และปรบตวกบความไมแนนอนของระบบนเวศ (Adaptive management) มการตดตามผลจากกจกรรมในการแกปญหา และปรบใหสอดคลองอยเสมอโดยสมาชกในชมชนมสวนรวมในการปรบปรงแกไขกฎ กตกาตางๆ

การจดสถาบนและเครอขายทางสงคมสงผลตอการปรบตวและความเปราะบางตอสภาพภมอากาศใน 3 ลกษณะ (Agrawal, 2008) คอ (1) สงผลตอโครงสรางการเกดผลกระทบและความเปราะบาง (2) ประสานการตอบสนองในระดบปจเจกเขากบระดบกลมกอใหเกดผลลพธของของการปรบตว และ (3) ท าหนาทดงทรพยากรจากภายนอกเพอเอออ านวยใหเกดการปรบตว และเขาถงทรพยากรนนๆ การจดสถาบนและเครอขายทางสงคมจงน ามาซงความยดหยนในการปรบตวเขากบภาวะการเปลยนแปลงตางๆ

การศกษาการจดสถาบนและเครอขายทางสงคม ในการวจยน ในสวนการศกษาสถาบนและกฎเกณฑตางๆ ใชกรอบการวจยของ Oakerson (1992)

(ดแผนภาพท 2-3) ซงเสนอการศกษาระบบการจดการทรพยากรรวม (Common property resource management) อยางเปนพลวตในกระบวนการเรยนรของชมชนจากผลลพธทเกดขนจากการจดการทไดด าเนนการไปและจากผลกระทบทมตอลกษณะของทรพยากรและเทคโนโลยทถกจดการ ชมชนจงเกดการ

2 - 7

เรยนรและปรบเปลยนโครงสรางการตดสนใจในการจดการทรพยากรเสยใหม ซงสงผลตอการปรบเปลยนแบบแผนของความสมพนธของสมาชกในชมชนอยางตอเนอง ทงน เพอใหการจดการทรพยากรรวมน ามาซงความสามารถรบมอกบภาวะกดดนตางๆ จากภายนอกระบบ และมการจดสรรทรพยากรอยางเปนธรรมในหมสมาชกชมชน

Physical attributes and technology

Decision-making arrangements

Patterns of interaction

Outcomes

ภาพท 2-3 กรอบคดในการวจยการจดสถาบน (Institutional arrangements) ในการจดการทรพยากร

รวม (Oakerson, 1992) ลกษณะทางกายภาพและเทคโนโลยในการใชทรพยากร (Physical attributes and technology) เปนตวก าหนดความสามารถในการดงทรพยากรมาใชประโยชนในรปของทรพยากรรวม (Common property resource) ทมลกษณะทการใชประโยชนของคนหนงสงผลกระทบตอทรพยากรทอกคนหนงพงใชได มภาวะทยากในการกดกนคนนอกเขาใชประโยชน และภาวะทไมสามารถแบงแยกยอยทรพยากรส าหรบปจเจกบคคลได ลกษณะทางกายภาพและเทคโนโลยในการใชทรพยากรกอใหเกดผลลพธได 2 ทาง ทางแรกผานแบบแผนความสมพนธในสงคมตอระบบนเวศ (Patterns of interaction) อกทางสงผลตอผลลพธ (Outcomes) โดยตรง ไมเกยวของกบการตดสนใจของมนษย ลกษณะทางกายภาพและเทคโนโลยจงเปนตวจ ากดการตดสนใจของสมาชกในชมชนแบบ hard constraints สวนการจดการการตดสนใจ (Decision-making arrangements) มผลตอผลลพธผานทางเลอกและปฏสมพนธของมนษย ซงการจดการการตดสนใจในทนเปนการจดการการตดสนใจในเชงสถาบน (ในทนคอ กฎ เกณฑ กตกา ทงทเปนทางการและไมเปนทางการ เชน กฎหมาย กฎหมบาน คานยม จารตประเพณ ทใชควบคมพฤตกรรมคนในสงคมให มพฤตกรรมรวม ในทนคอ พฤตกรรมรวมในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและรกษาสงแวดลอม) จงเปนตวจ ากดการตดสนใจของสมาชกในชมชนแบบ soft constraints ผานองคความร ทางเลอก และการกระท า การจดการการตดสนใจในเชงสถาบนจงเปนการตดสนใจในระดบชมชน การจดการการตดสนใจในเชงสถาบน เปนเรองของกฎเกณฑ กตกาของสงคม ซงประกอบดวยกฎเกณฑใน 3 ระดบคอ (1) กฎเกณฑในการใชประโยชนทรพยากรโดยตรง ซงเปนการก าหนดสถานท

2 - 8

ชวงเวลา เทคโนโลย และปรมาณในการใชประโยชนทรพยากรรวม (2) กฎเกณฑในการสรางความรวมไมรวมมอกน และ (3) กฎเกณฑทเกดจากภายนอกชมชน

ผลลพธทเกดขนจาการใชประโยชนทรพยากรสะทอนกลบสแบบแผนความสมพนธในสงคมตอระบบนเวศกระบวนการเรยนร สงผลใหคนในสงคมปรบเปลยนยทธศาสตรในการจดการทรพยากรในรปของการรวมไมรวมมอกนแทนการจดการแบบมอใครยาวสาวไดสาวเอา นอกจากนคนในสงคมยงสามารถปรบเปลยนการจดการการตดสนใจในเชงสถาบนเพอมงหวงใหผลลพธออกมาดขน มงสประสทธภาพ ความเทาเทยม และความยงยนในการใชประโยชนทรพยากร หรออาจจะมการลงทนในดานเทคโนโลยเพอปรบลกษณะทางกายภาพและเทคโนโลยในการใชทรพยากรใหเหมาะสมขน ผลลพธทพงปรารถนาจงเปนการทระบบการจดการทรพยากรรวมสามารถปรบตวรบกบภาวะการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน รวมทงรบมอกบการเปลยนแปลงทฉบพลนได งานวจยนไดน า หลกการส าคญ 8 ประการ ของ Ostrom (1990) ทวาดวยเรองปจจยแหงความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการทรพยากรรวมใหคงอยย งยนยาวนาน มาปรบปรงในสวนของ Decision making arrangements ในกรอบของ Oakerson (1992) ทงนเนองจากวาการจดการการตดสนใจในเชงสถาบน ณ เวลาหนงๆ ไมสามารถรบประกนไดวาระบบการจดการทรพยากรรวมนนจะสามารถคงอยย งยนยาวนานได

หลกการส าคญทง 8 ประการประกอบดวย (1) ตวทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากรตองมขอบเขตทชดเจน (Clearly defined boundaries) (2) กฎเกณฑในการใชทรพยากรทก าหนดเวลา สถานท เทคโนโลย และปรมาณการเกบเกยวทรพยากร ซงสอดคลองกบสภาพทองถน และสอดคลองกบกฎเกณฑในดานการจดการเพอใหไดมาซงทรพยากร (Congruence between appropriation and provision rules and local conditions) (3) สมาชกชมชนผใชทรพยากรมสวนรวมในการปรบปรงเปลยนแปลงแกไขกฎเกณฑในการด าเนนงานจดสรรทรพยากร (Collective-choice arrangement) (4) ผตรวจสอบและประเมนผลของสภาพของทรพยากร และพฤตกรรมของผใชทรพยากร ตองเปนผทสมาชกชมชนใหการยอมรบ และ/หรอ เปนหนงในสมาชกชมชน (Monitoring) (5) ผทฝาฝนกฎเกณฑการใชทรพยากรจะถกลงโทษอยางเหมาะสมเปนล าดบขนตามระดบความผด จากสมาชกชมชน หรอ ผทไดรบการยอมรบมาท าหนาทควบคมลงโทษผฝาฝนกฎเกณฑ หรอจากทง 2 ฝาย (Graduate sanctions) (6) สมาชกชมชนและผทเกยวของในการจดการทรพยากร สามารถเขาถงกลไกในการจดการความขดแยงระหวางผใชทรพยากรกนเอง และระหวางผใชทรพยากร และผทเกยวของกบการจดการ โดยมตนทนการจดการความขดแยงทต า (Conflict-resolution mechanisms) (7) สทธของผใชทรพยากรในการสรางองคกร/สถาบนในการจดการทรพยากรของตนเองตองไมถกแทรกแซงจากหนวยงานรฐภายนอก (Minimal recognition of rights to organize) และ (8) ในกรณทระบบการจดการทรพยากรสวนรวม เปนสวนหนงของระบบทใหญกวา (Nested enterprise) การเกบเกยวทรพยากร การจดการการเกบเกยวทรพยากร การตดตามตรวจสอบ การควบคมลงโทษ การจดการแกไขความขดแยง รวมถงการปกครองตนเองของชมชน ตองเปนไปอยางเชอมโยงกนเปนระดบชนในโครงขายของระบบการจดการทรพยากรทใหญกวา เชน การจดการทรพยากรระดบลมน า หรอการเชอมโยงกบระบบการจดการทรพยากรของรฐหรอภาคอนๆ ในระดบทใหญกวาชมชน ซงทง 8 ประการเปนองคประกอบในการจดสถาบน ซงกอใหเกดแรงจงใจในการจดการทรพยากรธรรมชาตรวมกน และกอใหเกดสทธในการจดการทรพยากรรวม (Common property right) รปแบบของสทธ (Property rights regime) เปนสถาบนและแรงจงใจในการบรหารจดการทรพยากร สถาบน คอ กฎเกณฑทงทเปนทางการและไมเปนทางการซงชวยก าหนดกรอบ และเปนแรงจงใจในการก าหนด

2 - 9

พฤตกรรมของคนในสงคม สวนสทธในทรพยากร ประกอบดวยกลมของสทธ ซง เปนตวก าหนดลกษณะของสทธและหนาทของเจาของในการใชทรพยากร ขณะทกฎของสทธ เปนกฎเกณฑทมาก าหนดสทธและหนาทนนๆ เมอน าเอาสทธในทรพยากรกบกฎในการก าหนดสทธมารวมกน จงกลายมาเปนรปแบบของการมสทธ ซงเปนสถาบนทส าคญในการสรางความมนคง ในการทบคคลคาดหวงจะไดรบผลตอบแทนจากการควบคมทรพยากรนน (สธาวลย เสถยรไทย 2543) รปแบบของสทธเปนสถาบนทส าคญในการจะวางกรอบและสรางแรงจงใจใหเกดการใชและการดแลรกษาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทย งยนได อกทงระบบสทธยงเปนตวก าหนดการใชทรพยากรทส าคญ เพราะเปนตวทระบถงประโยชนและตนทน รวมทงก าหนดวาใครคอผทจะไดรบประโยชนนน ระบบสทธจงมอทธพลตอพฤตกรรมการใชทรพยากรและเปนแรงจงใจทส าคญในการจดสรรทรพยากร เมอใดกตามทสทธในทรพยากรทมอยไมชดเจนหรอไมมเลย ยอมน าไปสภาวะทเปนทรพยากรเปด ซงจะน าไปสความเสอมโทรมของการใชทรพยากรในทสด ทงนเกดจากการทผคนเขาไปใชอยางตกตวงและไมมแรงจงใจทจะลงทน หรอดแลรกษาเนองจากไมมความเปนเจาของนนเอง

รปแบบองคกรการจดการทรพยากรรวมมความแตกตางหลากหลายในแตละพนท แตละสถานการณ และแตละวฒนธรรม และมพฒนาการทแตกตางกน องคกรการจดการทรพยากรรวมมกจะเรมตนดวยปจเจกชนเชอมโยงเปนเครอขายกบกลมคนกลมเลกๆ และขยายแนวคดเชอมตอกลมตางๆ เปนเครอขายในชมชน และโยงใยไปสชมชนอนๆ ภาคอนๆ ทกวางขวางขน สถาบนทางสงคมในลกษณะทเปนเครอขายหรอมลกษณะ polycentric institutional arrangements (Ostrom, 2009) เออใหเกดความหลากหลายในการตอบสนองตอระบบนเวศในรปแบบการจดการทรพยากรรวมทแตกตางกนไป และจากพฒนาการทยาวนานในการตอสกบกระแสการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของรฐทไมสอดคลองกบวถชมชนและระบบนเวศทเปนฐานทรพยากรหลอเลยงชมชน องคกรการจดการทรพยากรรวมมการปรบตวและปรบเปลยนรปแบบองคกร เพอการแกไขปญหาทครอบคลมขน และเพอการจดการทรพยากรทตอเนอง องคกรการจดการทรพยากรรวมในปจจบนจงมลกษณะของเครอขายแทบทงสน

องคกรการจดการทรพยากรรวมตางกมกระบวนการท างานในลกษณะของเครอขาย นนคอไมมองคกรไหนทท างานแยกสวน ตางกท างานประสานเชอมโยงคนในชมชน และนอกชมชน และท างานกบภาคทหลากหลายทงในชมชน และนอกชมชน ทงภาคประชาชนดวยกน ภาครฐ และภาคเอกชน และด ารงรกษาสมพนธภาพของสมาชกในเครอขายทท างานรวมกนผานการตดตอสอสาร และกจกรรมทตอเนอง และพฒนาเครอขายอยางตอเนอง

ในการจดการทรพยากรรวมนนมขอบเขตของระบบนเวศทหลากหลาย และภมทศนทกวางขวาง เชนผนปาหรอชายฝ งทะเลทตอเนอง พนทลมน าจากตนน าถงปลายน า กจกรรมในการใชประโยชนและดแลรกษาทรพยากรสงผลกระทบถงกนในวงกวาง จงมความจ าเปนในการจดการทรพยากรทประสานผมสวนไดสวนเสยเขาดวยกนในรปแบบเครอขาย นอกจากนสถานการณปญหาทเกดขนมกมความซบซอน หลากหลาย ขยายวงกวางเกนกวาปจเจก หรอกลมคนจะรบมอไหว จงนบเปนความจ าเปนทตองมการรวมพลงหรอมกลไกการจดการทมประสทธภาพ เพอแกปญหาและขยายผล และเหนความจ าเปนในการเขามาขององคกรภายนอกเพอเสรมสรางองคกร การรวมตวเปนเครอขายเปนความสมพนธทกอตวในแนวราบ เปนเครองมอและยทธศาสตรในการระดมทรพยากรและความคดเหนสการแกไขปญหา หรอสรางสรรคความคด ความร และสงคมใหม

เครอขายการจดการทรพยากรรวมมกมพนฐานทการพงตนเองและวฒนธรรมชมชน เปนฐานของการท ามาหากนทมความเกยวของกบฐานทรพยากรและความเปนชมชน เกดจากการเรยนร ส งสมประสบการณท

2 - 10

สอดคลองกบวถชวต และมกจกรรมทตอเนองโดยมเปาหมายหลกในการเรยนร การสบทอดภมปญญา และการปรบตวของชมชน

การรวมตวเปนเครอขายเปนกระบวนการกลมของกลมคนทมความตองการคลายกน มความคดและอดมคตทเหมอนกน หรออาจจะมฐานทางวฒนธรรมชมชนแบบเดยวกน มปญหารวมกน มาแลกเปลยนขอมลขาวสารกนท าใหเกดความเชอมนและไววางใจกน มการเสรมสรางศกยภาพกนและกน โดยอาศยชองทางการสอสารและการท ากจกรรม เกดกระบวนการแลกเปลยนเรยนร และกระบวนการมสวนรวมทยดโยงสมาชกใหรวมมอรวมใจท างานใหบรรลเปาหมายของการรวมกลม หรอใชความเปนเครอขายในการแกปญหา และสรางพลงในการเรยนรและตอรอง เพอใหเกดการพฒนากจกรรม นอกจากนในการพฒนาเครอขายจ าเปนตองมการประสานผลประโยชนอยางเทาเทยม ซงมไดหมายถงการใหผลประโยชนตางตอบแทนเทานนแตเปนการใหจงหวะและโอกาสของความเปนไปไดในทางเลอกแกฝายตางๆ ผลประโยชนคอแรงจงใจ เกดการรกษาพนธกรณรวมกนทมอยแลวและพฒนาเครอขายอยางตอเนอง ทงน เพอใหมการรกษากจกรรมและความตอเนองบนความเปลยนแปลงเพอใหเครอขายด ารงอยตอไป ซงหมายถงเปนการเสรมสรางกระบวนการเรยนร การสรางขอมลใหม ความรใหมทตอเนองของเครอขาย (พระมหาสทตย อาภากโร, 2547) เครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง และเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง เปนเครอขายเชงพนท มรปแบบคณะกรรมการรวมบรณาการจดการเชงพนท มกจกรรมทโยงความสมพนธทางวฒนธรรม สงคม เศรษฐกจ และการใชทรพยากรทมาจากพนท โครงสรางความสมพนธเปนลกษณะรวมศนยกจกรรมเขาสสวนกลางในระดบพนทขนาดใหญ มศนยประสานงานยอยในพนทขนาดเลก เพอใหเกดกจกรรม การสอสาร และความเคลอนไหว มแกนน า ผประสานงาน และคณะท างานในเครอขายมารวมผลกดนกจกรรมใหกลมองคกร มการประสานในแนวราบไปยงกลมตางๆ หรอเครอขายยอยตามประเดนกจกรรม

แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตวนน มองคประกอบส าคญ 4 ประการ (Hahn et al, 2006) คอ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยนและระบบการปกครองทมหลายระดบ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก เชนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ซงทง Adger (2003), Adger (2005) และ Agrawal (2008) ตางกใหความส าคญตอความเขมแขงของสถาบนการจดการทรพยากรรวมในระดบทองถน (ซงไดรบผลกระทบโดยตรงตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ) และการประสานทรพยากรตางๆ ทงดานองคความร กฎหมาย และการเงนในเครอขายหลายระดบเพอการรบมอและปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

2.1.3 ภมปญญาทองถน (Traditional ecological knowledge) กบการปรบตวตอภาวะความ

แปรปรวนของสภาพภมอากาศ งานวจยนใชกรอบแนวคดในการวเคราะหภมปญญาทองถนของ (Berkes and Folke, 2000) (แสดง

ในแผนภาพท 2-4) เนนระดบการวเคราะหใน 4 ระดบคอ (1) ชดความรเชงเทคนคในการใชประโยชนทรพยากรธรรมชาต (Knowledge of land, animals) (2) ชดความรในความเชอมโยงของทรพยากรชวภาพและกายภาพในระบบนเวศ เปนความรจากการสงเกตธรรมชาต สงเกตความสมพนธของพนธพช สตวในระบบ

2 - 11

นเวศ ขณะทเขาใชประโยชนหรอจดการ (Land and resource management knowledge systems) ซงรวมถงความรตอการเปลยนแปลงทเกดขนในระบบนเวศและการรบมอตอการเปลยนแปลงตางๆ เชนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ (3) ชดความรเชงการจดการสถาบน (Institution) ทก าหนดลกษณะความสมพนธของคนในสงคมตอกนเองและตอสงแวดลอม เชนการเคารพตอธรรมชาต การชวยเหลอเกอกลกนในสงคม รวมทงกฎเกณฑ กตกา คานยมตางๆ ในสงคม และ (4) ชดของความคดความเชอทควบคมพฤตกรรมทมตอทรพยากรธรรมชาต (Worldview) เปนการเรยนรจากการผลตซ าของผลทเกดขนจากการมปฏสมพนธแบบตางๆ ตอสงแวดลอม กอใหเกดเปนความคดความเชอในการควบคมพฤตกรรมของคนในสงคมตอสงแวดลอมทตนพงพา ซงทงสสวนหลกนมความเชอมโยงกนและกน และปรบเปลยนไปตามการเปลยนแปลงทเกดขน ผานกระบวนการเรยนรของชาวบานทงระดบปจเจกและระดบชมชน งานวจยนเนนการศกษาชดความรท (1) และ (2) เปนหลก ซงเปนชดความรในระดบทเลกลงมา และเปนสวนหนงของชดความรท (3) และ (4) ในขณะทการวเคราะหจ าเปนตองเชอมโยงกบชดความรท (3) และ (4) จงจะเขาใจองครวมของภมปญญาทองถน Riedlinger and Berkes (2001), Hahn et al. (2006), Nyong et al. (2007) และ Adger et al. (2009) ตางกใหความส าคญกบองคความรทางนเวศวทยา ทเปนภมปญญาทองถนในฐานะองคประกอบหลกของกระบวนการทางสงคมทกอใหเกดความยดหยนในการรบมอกบความเปลยนแปลงจากภายนอกโดยเฉพาะการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ องคความรทางนเวศวทยาเออใหเกดการตดตามความเปลยนแปลงทงในสภาพธรรมชาตและผลกระทบอนเกดจากกจกรรมตางๆของมนษย และน ามาส การปรบตวตอการเปลยนแปลงทเกดขน การประสานองคความรจากหลายระบบ ทงภมปญญาทองถนและความรทางวทยาศาสตรชวยเสรมศกยภาพขององคกรทางสงคมในการจดการทรพยากรธรรมชาต (Hahn et al, 2006) โดยเฉพาะระบบการพยากรณอากาศและความรเชงเทคนคทางการเกษตรในการรบมอกบความแปรปรวนและความเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

2 - 12

ภาพท 2-4 ระดบของการวเคราะหองคความรทองถนและระบบการจดการ (Berkes and Folke, 2000)

2.1.4 การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based

adaptation to climate change) การปรบตวตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศเปนวถปกตทด ารงมาชานานของเกษตรกร แตมปจจยนาสนใจบางประการทน าไปสขอสรปทวารปแบบและกระบวนการในการปรบตวในอดตนนไมสามารถน ามาใชในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคตได ประการท 1 ความรนแรงของผลกระทบ: ความรนแรงของผลกระทบทมตอชมชนหรอเกษตรกรจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนเนองมาจากการปลดปลอยกาซเรอนกระจกนนขนอยกบมาตรการการลดผลกระทบและการปรบตวทเปนอยปจจบน ดงนนสภาพภมอากาศในอนาคตจงมความเปลยนแปลงเชงสมพทธ ประการท 2 ชวงเวลาของการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ : ชมชนหรอเกษตรกรไมสามารถคาดการณความแปรปรวนของสภาพอากาศไดดวยภมปญญาทองถนทตนม หลายครงเกษตรกรตองเผชญกบภาวะฝนแลง น าหลาก เปนวกฤตทรนแรงเกนการจดการ ประการท 3 ขนาดพนทของผลกระทบของการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ : จากเมอกอนทผลกระทบเกดในพนทเลกๆ รบมอไดในชมชน ปจจบนมแนวโนมทวกฤตเกดขนในพนททกวางขน การรบมอกบผลกระทบตองการการเชอมรอยความชวยเหลอในพนททกวางกวาชมชนใดชมชนหนง ประการท 4 ผลกระทบทเกดขนทงเชงเวลาและพนท : การรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศตองการการค านงความเชอมโยงของผลกระทบระยะสน ระยะยาว จากตนน าสปลายน า ประการท 5 การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความยงยน และความยากจน : การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศเปนอกปญหาหนงทไมยงหยอนไปกวาปญหาการพฒนาในระดบโลกทดงทรพยากรธรรมชาต

การจดองคกรและสถาบนทางสงคม

โลกทศน

ระบบการจดการทรพยากร

ระบบความรตอทรพยากร

2 - 13

มาใชอยางไมยงยน ชมชนเองหรอเกษตรกรตางกมการจดการทรพยากรธรรมชาตทอยบนค าถามของความยงยน ทยงตองการการเสรมศกยภาพเพอใหเกดการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน ประเดนเรองการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศจะสอดประสานกบปญหาในการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางไรเพอใหเกดการปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เพอมงสความยงยนในการจดการทรพยากรธรรมชาต (Christian Aid, 2009) ความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศสงผลตอการด าเนนชวตของเกษตรกรทงในรปของผลกระทบทเกดขนในปจจบน และผลกระทบทสะสมซงจะสงผลใหเกดวกฤตในอนาคต ดงนนการพจารณาในมมมองการพฒนาชมชน หรอการจดการทรพยากรธรรมชาตบนฐานของชมชนจงมความจ าเปนตองรวมประเดนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเขาไวในกรอบแนวคดเดยวกน ทงนมมมมองทขยายระยะเวลาใหยาวขนสการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคต 2.2 การทบทวนประเดนศกษา

2.2.1 การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลง การศกษาผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศโดยการคาดการณผลกระทบของการเปลยนแปลงบนฐานของสภาพภมอากาศในอดตโดยใชแบบจ าลองแลวเสนอผลการคาดการณวาจะเกดผลกระทบตอมวลมนษยชาต จากสภาพอต-อทกวทยาทเปลยนแปลงไป เปนการศกษาแบบ Top-down approach ซงพบวามขอจ ากดทไมสามารถน าเอาประเดนของความเปราะบางของสงคมมนษย ซงมลกษณะทแตกตางหลากหลายในแตละพนทและแตละสงคม มารวมประกอบในการพจารณาได (Adger, 1999; Adger et al, 1999) ทงทในความเปนจรงแลว ความสามารถในการรบมอและปรบตวตอการเปลยนแปลงของมนษย เปนสวนส าคญในการก าหนดผลกระทบจรงทจะเกดขนในสงคม ดงนนการศกษาผลกระทบเชงสงคมจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจงตองพจารณาความเปราะบางทางดานสงคม (Social vulnerability) เปนประเดนส าคญ งานวจยดานความเปราะบางจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมแนวทางวจยทแตกตางหลากหลาย (Blaikie et al., 1994; Turner et al., 1996; Klein et al., 1998; Adger et al., 1999; Klein and Nicholls, 1999; Kelly and Adger, 2000; Kasperson and Kasperson, 2001; และ Janssen et al., 2006) นนเปนเพราะความเปราะบางมหลายมต ทงมตทางสงคม-เศรษฐกจ และมตทางกายภาพ-ชวภาพ ซงสามารถแบงเปนความเปราะบางในระบบสงคม-เศรษฐกจ (Internal socio-economic vulnerability) หรอในระบบกายภาพ-ชวภาพ (Internal physical-biological vulnerability) และความเปราะบางจากนอกระบบสงคม-เศรษฐกจ (External socio-economic vulnerability) และ ความเปราะบางจากนอกระบบกายภาพ-ชวภาพ (External physical-biological vulnerability) (Fussel, 2007) การวเคราะหความเปราะบางจงเปนเรองเฉพาะพนท และมมตทเชอมโยงกนของระบบสงคม-เศรษฐกจและระบบกายภาพ-ชวภาพ การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เปนประเดนศกษาทมแนวโนมเพมมากขนเรอยๆ ตงแตปทศวรรษท 1990 เปนตนมา (Janssen and Ostrom, 2006) โดยมความพยายามผสมผสานแนวคดเกยวกบ ความยดหยน (Resilience) ความเปราะบาง (Vulnerability) และ การปรบตว (Adaptation) เขาดวยกนในการศกษามตของมนษยในสภาวะทมการเปลยนแปลงของสงแวดลอมระดบ

2 - 14

โลก โดยเฉพาะการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ แตกระนนกตามงานวจยมแนวทางการศกษาหลากหลายทงนเนองจาก แนวคดส าคญๆ ดงกลาวมพฒนาการมาจากศาสตรทแตกตางกน ความยดหยน เปนแนวคดทนกนเวศวทยาใชในการศกษานเวศวทยาระดบประชากรของพชและสตว และการจดการระบบนเวศ นกนเวศวทยาไดพฒนาแนวคดและทฤษฎรวมทงแบบจ าลองคณตศาสตรตงแตปทศวรรษท 1980 และไดน ามาใชในการวเคราะหปฏสมพนธของมนษยและสงแวดลอม โดยเฉพาะประเดนวามนษยสงผลกระทบตอความยดหยนของระบบนเวศอยางไร ความเปราะบาง เปนแนวคดทมจดเรมตนทการศกษาความเสยงจากภยพบตทางธรรมชาต ในความสมพนธกบความยากจน ในชวงปทศวรรษท 1990 นกวจยไดเรมสนใจ การศกษาความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ โดยน าเสนอกรณศกษาเพอเปรยบเทยบ สวนการปรบตวตอความแตกตางหลากหลายของสงแวดลอม เปนจดเนนของนกมานษยวทยาตงแตปทศวรรษท 1900 พอมาถงปทศวรรษท 1990 นกมานษยวทยาจงไดเรมสนใจการปรบตวของมนษยตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ มงานวจยปรทรรศนหลายงานทศกษาพฒนาการของแนวคดดงกลาว และมองเหนความแตกตางของนยาม และแนวการวเคราะห ซงท าใหการสอสารขามศาสตรในเรองความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศผดเพยนไป (Fussel, 2007; Gallopin, 2006; และ Janssen and Ostrom, 2006) งานวจยในเรองความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ สามารถแบงไดเปน 4 แนวทางวจยดงน 1. แนววจยทเนนความเปราะบาง หรอ Risk-hazard approach เปนแนววจยทประเมนภาวะเสยงของพนทหนงๆ หรอกลมคนหนงๆ จากการเปดรบผลกระทบจากภยพบตหนงๆ ณ ขนาดความรนแรงหนงๆ โดยมกตองการขอมลเกยวกบภยพบตนนๆ ทชดเจน และมองลกษณะภยพบตทคงทแนนอน ตวอยางเชนงานของ Adejuwon (2008), Conde et al. (2008), Chinvanno et al. (2008), Dabi (2008), Nyong et al. (2008), Osman-Elasha and Sanlak (2008) และ วเชยร เกดสขและคณะ (2548) 2. แนววจยทเนนการปรบตว หรอ Political economy approach เปนแนววจยทมองความเปราะบางทางดานสงคมในลกษณะของภาวะของปจเจก กลม หรอชมชนในดานศกยภาพในการรบมอและปรบตวตอภาวะกดดนจากภายนอก ทมตอวถชวตและความเปนอย มกตงค าถามวาใครมความเปราะบาง และท าไมถงเปราะบาง และศกษาความเปราะบางตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบนโดยไมเนนการคาดการณแบบแผนของความเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคต แตมงประเดนทกระบวนการปรบตวของสงคมในภาวะทเปนอย ตวอยางเชนงานของ Adger (1999), Dube and Sekhwela (2008), Ziervogel (2008), และ Eakin et al. (2008) ซงเนนวเคราะหนโยบายตางๆ ทมผลกระทบตอกรรมสทธทดน การปฏรปการเกษตร และการพฒนาทางเศรษฐกจ 3. แนววจยทผสมผสานจดเนนทงความเปราะบางและการปรบตว หรอ Integrated approach เปนแนววจยทเนนปฏสมพนธของภยพบตเฉพาะพนท และลกษณะทางสงคมของกลมคน เพราะฉะนนความเปราะบางจงขนอยกบการเปดรบผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอหรอปรบตว หรอไมกลดภาวะกดดนนนๆ ตวอยางเชนงานของ Turner et al. (2003), Pulhin et al. (2008) 4. เนนความยดหยน หรอ Resilience approach เปนแนววจยทมองความเปราะบาง ตามลกษณะทางดานสงคมและนเวศของระบบหนงๆ ทไดรบผลกระทบจากการเปดรบภาวะกดดน หรอภาวะรบกวนเขาสระบบ มความไวตอผลกระทบจากการเปดรบผลกระทบซงอาจจะเปนการทนตอภาวะกดดน หรออาจจะเกดผลกระทบเชงลบตามมา และมความยดหยนจากศกยภาพในการรบมอหรอปรบตวกบภาวะกดดนนนๆ รวมทง

2 - 15

ความสามารถในการกลบคนสภาวะเดมกอนการเปดรบผลกระทบ หรอเขาสภาวะสมดลใหม ตวอยางเชน งานของ Klein et al. (1998) งานวจยในแนวนยงไมคอยเปนทนยมเทาทควร นอกจากน งานวจยในดานความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ยงแตกตางในเงอนไขของระยะเวลาและขนาดของพนทศกษา จากความเปราะบางในพนทขนาดเลกในระดบชมชน ถงระดบลมน า ประเทศ ภมภาค และโลก และจากความเปราะบางจากความแปรปรวนของอากาศในระยะสนจากอดตถงปจจบน ถงการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคตทไดจากการคาดการณดวยแบบจ าลองตางๆ งานวจยในเรองความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศหลายงานสรางดชนความเปราะบางทางสงคม และประเมนระดบความเปราะบางของแตละครวเรอนจากดชนทสรางขน (Chinvanno et al., 2008; Nyong et al., 2008; Pulhin et al., 2008; และวเชยร เกดสขและคณะ 2548) ตวชวดทใชในการสรางดชนมแตกตางหลากหลายตามเกณฑดานการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอและปรบตวตอภาวะกดดนทเกดขน ตวชวดจงเปนเรองของสภาพทางเศรษฐกจของครวเรอน การพงพาผลผลตทางการเกษตร และศกยภาพในการรบมอและปรบตว เชน เงนออม อาหารส ารอง และการเขาถงความชวยเหลอตางๆ (Chinvanno et al., 2008; วเชยร เกดสขและคณะ, 2548) ปจจยทกอใหเกดความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศประกอบดวย ปจจยทางดานประชากร เชน เพศ อาย เชอชาต ระดบการศกษา ขนาดครวเรอน การอพยพยายถน ปจจยทางดานเศรษฐกจสงคม เชน รายได ทรพยสนของครวเรอน รายจาย กรรมสทธทดน ขนาดทดนท ากน ประเภทการเกษตร การเขาถงการเดนทางขนสง เงนก และขาวสาร ปจจยทางดานภมศาสตร เชนระยะทางถงตลาด เปนตน (Nyong et al., 2008; Pulhin et al, 2008) ในขณะท Adger (1999), Dube and Sekhwela (2008), Ziervogel (2008), และ Eakin et al. (2008) มองปจจยดานนโยบายตางๆ ทมผลกระทบตอกรรมสทธ ทดน การปฏรปการเกษตร และการพฒนาทางเศรษฐกจ วาเปนปจจยส าคญตอความเปราะบางทางดานสงคม ในประเทศไทยมงานวจยในดานความเปราะบางทางดานสงคมจ านวนไมมาก งานวจยทเดนคอ การศกษาความเปราะบางและการปรบตวของเกษตรกรชาวนาทงกลารองไหตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (วเชยร เกดสขและคณะ, 2549) การประเมนความเปราะบางของความเสยงจากสภาพภมอากาศในลมน าสงครามตอนลาง ประเทศไทย (Mekong Wetlands Biodiversity Conservation and Sustainable Use Programme, 2005) และ ความเสยงจากสภาพภมอากาศและการท านาในลมน าสงครามตอนลาง (Chinvanno et al., 2008) นอกจากนมงานวจยทศกษาผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทไดจากการจ าลองสถานการณอนาคตของสภาพภมอากาศในประเทศไทยตอทรพยากรน า การตงถนฐานของชมชน และการเกษตร (Chinvanno and Snidvongs eds., 2005; Chinvanno and Snidvongs, 2007) ซงรวมถงการผลตขาว (วเชยร เกดสข และคณะ , 2548) และขาวโพด ออย มนส าปะหลง (สหสชย คงทนและคณะ , 2548) งานวจยดงกลาวลวนแลวแตใชการจ าลองสภาพภมอากาศในอนาคตของประเทศไทยโดยศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย (SEA START RC) ดวยเหตนงานวจยดานความเปราะบางทางดานสงคมจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในประเทศไทยจงมไมมากนก ดวยขอจ ากดเรองการพฒนาแบบจ าลอง งานวจยนจงศกษาความเปราะบางตอภาวะแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบน ดวยมองวาการตอบสนองตอการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจสงคมและสงแวดลอมทผานมาสามารถแสดงใหเหนศกยภาพในการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคตได

2 - 16

2.2.2 การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย

ขอมลสภาพภมอากาศของประเทศไทยในอดตในชวงเวลา 40 ‟ 50 ปทผานมาจากสถานตรวจวดอากาศของประเทศ แสดงใหเหนภาพความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ และชใหเหนแนวโนมการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคต ซงสามารถสรปไดวา อณหภมโดยรวมของประเทศเพมขนอยางตอเนอง ทงอณหภมสงสด ต าสด และอณหภมเฉลย จ านวนวนทมอณหภมสงกวา 35 องศาเซลเซยสและจ านวนคนทมอณหภมสงกวา 25 องศาเซลเซยสมจ านวนทเพมมากขน ปรมาณฝนรวมรายปมแนวโนมลดลงอยางมนยส าคญในพนทภาคกลางและภาคตะวนออก ในขณะทมแนวโนมทเพมขนในภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาพความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในชวงระยะเวลาทส นนสามารถชใหเหนแนวโนมการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคตไดระดบหนง (อ านาจ ชดไธสง , 2553a) แตกระนนกตามการพจารณาภาพของการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศมกจะมกรอบการพจารณาการเปลยนแปลงในระยะเวลาทยาวนาน และมการจดท าสถานการณจ าลองโดยใชเงอนไขปรมาณคว ามเขมขนของกาซคารบอนไดออกไซดในชนบรรยากาศ การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย ในปจจบนยงมจ านวนไมมากและยงอยในชวงพฒนาแบบจ าลองสภาพภมอากาศในอนาคตใหมความหลากหลายยงขน ทงนนอกจากจะสรางความเขาใจในการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของไทยแลว ยงมประโยชนตอการศกษาผลกระทบทเกดขนจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จากรายงานการสงเคราะหและประมวลสถานภาพองคความรดานการเปลยนแปลงภมอากาศของไทยครงท 1 พ.ศ. 2554 (จรสรณ สนตสรสมบรณ และเจยมใจ เครอสวรรณ, 2554) มการประมวลความรเกยวกบภาพจ าลองภมอากาศอนาคตของประเทศไทยอยหลายโครงการ SEA START RCไดจ าลองสภาพภมอากาศรายวนในอนาคตในชวงครสตศกราช 2010 ‟ 2099 (Future climate scenario) โดยใชแบบจ าลองทางคณตศาสตร PRECIS (Providing Regional Climates for Impacts Studies) ซงพฒนาโดย The Met Office Hadley Center for Climate Change ประเทศองกฤษ และใชชดขอมล Global dataset ECHAM4 A2 ในการค านวณ จดท าสถานการณจ าลองโดยใชเงอนไขทปรมาณกาซคารบอนไดออกไซดซงเปนกาซเรอนกระจกทส าคญในบรรยากาศเพมสงขนจาก 360ppm เปน 540ppm และ 720 ppm หรอประมาณหนงเทาครงและสองเทาจากชวงทศวรรษท 1980 ซงเปนปฐานในการศกษา SEA START ไดจ าลองภาพการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในประเทศไทยในชวงครสตศตวรรษน (ค.ศ.2010 ‟ 2099) ใน 3 เรองคอ การเปลยนแปลงอณหภมสงสด อณหภมต าสด และปรมาณน าฝน โดยสรปวาในอนาคตสภาพภมอากาศจะเปลยนแปลงไปในทางทมฝนมากขนในเกอบทกภาคของประเทศไทย ซงอาจจะเกดจากอทธพลของลมมรสมตะวนตกเฉยงใตทมก าลงแรงขน สวนอณหภมสงสดและต าสดในประเทศไทยไมเปลยนแปลงมากนก อาจเพมขนหรอลดลง 1 ‟ 2 องศาเซลเซยส จ านวนวนทอากาศเยนในรอบป (วนทอณหภมต าสดต ากวา 15 องศาเซลเซยส) จะลดลงอยางเหนไดชดในขณะทจ านวนวนทอากาศรอนในรอบป (วนทอณหภมสงสดเกนกวา 33 องศาเซลเซยส) เพมขน ประเทศไทยโดยเฉลยไมรอนขนมากนก แตจะรอนนานขนกวาเดมมากและกนพนทบรเวณกวางมากขน ฤดรอนจะยาวขนกวาเดมอยางเหนไดชดในขณะทฤดหนาวจะหดสนลง และความแปรปรวนหรอความแตกตางระหวางฤดตอฤด หรอในระหวางปตอปกอาจเพมสงขนดวยเชนกน ทงนการคาดการณอยบนฐานของการเพมขนของกาซเรอนกระจกทเพมสงมาก (ศภกร ชนวรรโณ, 2550) การคาดการณผลกระทบทจะเกดขนในภาคสวนส าคญตางๆ ของประเทศไทยนยมใชฐานการคาดการณแนวโนมการเปลยนแปลงภมอากาศของประเทศไทยในภาพรวมจากแหลงขอมลอางองขางตน ซง

2 - 17

สามารถสรปสนๆ ไดวา “อณหภมสงสดและต าสดจะรอนขนเลกนอยแตจะรอนนานขนมาก โดยทจะไมแลงขนกวาเดม ทงนปรมาณฝนโดยรวมจะเพมสงขน หากแตความผนผวนแปรปรวนกจะเพมสงขน”(ศภกร ชนวรรโณ, 2550, หนา 7) การคาดการณผลกระทบทอาจเกดขนตอทรพยากรน า ชใหเหนแนวโนมทปรมาณน าในลมน าจะเพมสงขนจากปจจบน ความหนาแนนของปรมาณฝน (Rainfall intensity) ทเพมสงขนในชวงฤดฝนอาจน ามาซงภาวะอทกภย ความเสยงเนองจากดนถลมในเขตลมน าทมภเขา รวมทงปญหาการกดเซาะตลง (ศภกร ชนวรรโณ, 2550; และ Southeast Asia START Regional Center, 2007) นอกจากนจากปรมาณฝนและปรมาณน าในลมน าทอาจเพมสงขนในอนาคต ประกอบกบการขยายตวทางเศรษฐกจและสงคม อาจสงผลใหพนทในการตงถนฐานของชมชนกลายเปนพนทเสยงตอภาวะน าทวมมากขน การเปลยนแปลงของฤดฝนทงในดานปรมาณฝน และระยะเวลาทฝนตก ประกอบกบการเปลยนแปลงของอณหภม ปรมาณกาซคารบอนไดออกไซด ปรมาณแสงอาทตย (ผลอนสบเนองจากปรมาณเมฆ) ลวนสงผลกระทบถงการเพาะปลกและผลผลตทางการเกษตรในอนาคต โครงการวจยน ารองหลายโครงการของประเทศไทยใชแบบจ าลองสภาพภมอากาศ (CCAM) ศกษาผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตอผลผลตทางการเกษตรของประเทศไทย เชน ขาว ขาวโพด ออย มนส าปะหลง ไดผลไปในทศทางบวก นนคอปรมาณผลผลตทางการเกษตรทศกษามปรมาณเพมมากขน เมอปรมาณความเขมขนของกาซคารบอนไดออกไซดในชนบรรยากาศเพมมากขน (ศภกร ชนวรรโณ, 2550; วเชยร เกดสขและคณะ, 2548; Buddhaboon et al., 2005; Sarawat et al., 2005) แตกระนนกตามเกษตรกรยงอาจตองเผชญกบภยธรรมชาตทอาจจะเพมสงขนอนเนองมาจากภาวะโลกรอน เชน ภาวะน าทวม น าหลากรนแรง เปนตน ท าใหผลผลตรายปท เพมขนบางจากสภาพภมอากาศนนอาจจะไมครอบคลมผลเสยจากภยธรรมชาตทเพมสงขน นอกจากนระบบนเวศปาไมและความหลากหลายทางชวภาพมการเปลยนแปลงอยางหลกเลยงไมได จากการคาดการณดวยแบบจ าลองสภาพภมอากาศทพฒนาโดย SEA START เหนภาพการลดลงของปาไมผลดใบ เชน ปาดบเขา ปาดบแลง และปาผสมสน มแนวโนมลดลงอยางชดเจนในขณะทปาผลดใบ เชน ปาเบญจพรรณและปาเตงรงมแนวโนมเพมขน (คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร, 2551) ผลจากการคาดการณผลกระทบจากโครงการน ารองหลายโครงการดงทกลาวมาขางตนโดยความรวมมอของ SEA START เปนความพยายามสวนหนงในการเสนอภาพความสมพนธของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศกบการเปลยนแปลงทอาจเกดขนตอทรพยากรน า เกษตรกรรม ความหลากหลายทางชวภาพและภาคสวนส าคญอนๆ ทงนยงมขอจ ากดในดานแบบจ าลองทใช แตกระนนกตามการคาดการณผลกระทบทอาจเกดขนตอภาคสวนส าคญของประเทศไทยยงคงตองอาศยการพฒนาแบบจ าลองสภาพภมอากาศในอนาคตทมความละเอยดและเชอถอไดตอไป ดงทส านกงานกองทนสนบสนนการวจยใหการสนบสนน ทงนเนองจากการจ าลองสภาพภมอากาศในอนาคตเปนจดเรมตนส าคญทจะน าไปสการประเมนผลกระทบและประเมนแนวทางการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (อ านาจ ชดไธสง, 2553b) งานวจยนวางกรอบการศกษาการปรบตวของชมชนประมงพนบานตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ บนฐานขอมลความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในชวง 30 ป ทผานมา ซงเปนความแปรปรวนทชมชนประสบและหาทางจดการวถชวตของตน งานวจยนจงเปนการน าเสนอแนวทางการปรบตวแบบ Bottom-up approach ทมลกษณะแตกตางไปตามพนท

2 - 18

2.2.3 ความไวตอผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝง และวถประมงชายฝง

ระบบนเวศทางทะเลและชายฝ งทส าคญประกอบดวย ปาชายเลน แหลงหญาทะเล แนวปะการง และชายหาด ซงระบบนเวศทง 4 ตางกเปนแหลงพงพาของวถประมงชายฝ ง การเปดรบผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝ งจากการแปรปรวนของสภาพภมอากาศและการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในระยะยาว ประกอบดวยปจจยทางดานอณหภม ความเคม ความเปนกรด ปรมาณตะกอนแขวนลอย สารอาหารของน าทะเล ความป นปวนจากคลน กระแสน า ระดบน าทะเล ความเขมหรอปรมาณของแสง ซงอาจจะเกยวของกบปจจยทางภมอากาศไดทงทางตรงและทางออม เชน อณหภมอากาศ ลมมรสม ความถและความรนแรงของพาย ปรมาณฝนและน าทา (สวลกษณ สาธมนสพนธ, 2554) สงมชวตในระบบนเวศทะเลและชายฝ ง รวมทงทรพยากรประมง จงมความไวตอผลกระทบจากการเปดรบผลกระทบจากการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในขณะทวถประมงชายฝ งตองพงพาทรพยากรประมงในระบบนเวศทะเลและชายฝ ง ดวยเหตนการปรบตวตอการเปลยนแปลงทเกดขนจงมความจ าเปนตองมลกษณะทยดหยน (Resilience) มการจดการทรพยากรอยางยดหยนและปรบตว (Adaptive management) ภายใตกระบวนการเรยนรตอความเปลยนแปลงทเกดขน

2.2.4 เกษตรกรกบการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทก าลงเกดขน คาดการณกนวาจะมผลกระทบอยางกวางขวาง ท า

ใหจ าเปนจะตองเตรยมการรบมอกบการเปลยนแปลง ควบคไปกบการพยายามลดการปลอยกาซเรอนกระจกทเปนสาเหตส าคญของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

คณะกรรมการระหวางรฐบาลวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (IPCC) ไดใหนยามการปรบตววาหมายถง การปรบเปลยนระบบนเวศ สงคม และเศรษฐกจ เพอรบมอกบการเปลยนแปลงและผลกระทบทเกดขนจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศทไดเกดขนแลว และทคาดวาจะเกดขน (Smit et al 2001 อางใน Leary et al 2008) ซงรวมถงการบรรเทาผลกระทบ หรอใชประโยชนจากการผนผวนของสภาพภมอากาศ และการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศทคาดวาจะเกดขน การรบมอกบการเปลยนแปลงอาจเปนกจกรรมเฉพาะอยาง เชน เกษตรกรเปลยนจากการปลกพชชนดหนงเปนอกชนดหนง หรออาจเปนการเปลยนแปลงทงระบบ เชน การเปลยนวถการผลตและการด าเนนชวต หรอการเปลยนแปลงในเชงสถาบน การปรบตวเพอรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศอาจเปนกระบวนการปรบตวกได ซงประกอบดวยขนตอนตางๆ เชน การเรยนรเกยวกบปจจยความเสยง การประเมนทางเลอกตางๆในการรบมอ การสรางเงอนไขส าหรบการปรบตว การระดมทรพยากรเพอการปรบตว การด าเนนการเพอปรบตว และการประเมนทบทวนแนวทางการปรบตวเมอไดรบขอมลหรอผลการวเคราะหใหม ซงการปรบตวในลกษณะทเปนกระบวนการน จ าเปนจะตองไดรบการสนบสนนเชงนโยบายและสถาบนจากรฐ จงจะมโอกาสประสบความส าเรจ (Leary et al, 2008)

ทผานมา มความพยายามในการด าเนนโครงการพฒนาชนบทแบบยงยนในชมชนทองถนอยมาก ซงกจกรรมของโครงการเหลาน บางสวนกชวยท าใหชมชนทองถนสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศไดดข น ขณะทบางกจกรรมกอาจไมไดมสวนชวยโดยตรง ทงนความสมพนธระหวางการปรบตวเพอรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศกบการพฒนาชนบทแบบยงยน อาจแบงออกไดเปน 3 ลกษณะ (McGray, Hammill and Bradley, 2007) คอ (1) เปนสวนหนงของกจกรรมการพฒนาแบบยงยน ทเผอญมเรองของการปรบตวอยแลว (2) เปนการปรบการด าเนนกจกรรมการพฒนาแบบยงยน ทท าใหเกดการปรบตวของเกษตรกร/ ชมชน เนองจากสภาพเงอนไขในการด าเนนกจกรรมเปลยนไปอนเนองมาจากผลของ

2 - 19

การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และ (3) เปนกจกรรมทออกแบบและด าเนนการขนเพมเตมเปนพเศษ ใหเกดการปรบตวเพอรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

อยางไรกด เพอใหเกดการใชทรพยากรอยางมประสทธภาพสงสด กจกรรมการเตรยมเกษตรกรและชมชนในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ควรพจารณาใหสมพนธและเกอกลกบกจกรรมการพฒนาชนบทแบบยงยน เพราะในทางปฏบต เปนการยากทจะแยกการปรบตวและการพฒนาอยางยงยนออกจากกน (McGray, Hammill and Bradley, 2007) เนองจากวา กจกรรมทชวยใหเกษตรกรและชมชนทองถนปรบตวนน สงผลใหบรรลเปาหมายอนๆ ในเชงการพฒนาไปพรอมๆ กน เชน การสรางแหลงน าส ารองส าหรบการเกษตร เพอรบมอกบการผนผวนของแบบแผนการตกของฝน ไมเพยงแตจะชวยใหเกษตรกรรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศไดดข น แตยงชวยเกษตรกรสามารถเพมผลผลตการเกษตร เนองจากมแหลงน าเพยงพอ เปนการชวยแกไขปญหาความยากจน ซงเปนสวนหนงของการพฒนาอยางยงยน เปนตน

ทผานมา มการวจยเชงพฒนาทมแรงขบเคลอนจากการเจรจาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตางๆ ไดแก งานวจยใน 3 ประเดนหลกคอ (1) การวดปรมาณการปลอยกาซเรอนกระจกทเกดจากกจกรรมการผลตดานการเกษตร (Inventory) และผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Impact) (2) แนวทางการลดการปลอยกาซเรอนกระจก (Mitigation) และผลกระทบจากการลดการปลอยกาซเรอนกระจก และ (3) การปรบตวของเกษตรกร (Adaptation) เพอจะน าไปสขอเสนอแนะเชงนโยบายและการแกปญหาไดชดเจนมากขน อยางไรกตาม งานศกษาวจยทท าใหเหนรปแบบหรอลกษณะการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศโดยตรงในประเทศไทย ถอวายงมจ านวนไมมากนก

โครงการศกษาการปรบตวของเกษตรกรรายยอยจากการปรบเปลยนสภาพภมอากาศในจงหวดเชยงใหม โดยสถาบนชมชนเกษตรกรรมยงยนไดท าการศกษาผลกระทบทเกดกบพชเศรษฐกจหลก 4 ชนดในแตละพนท ไดแก มนฝรงในอ าเภอสนทราย ล าไยในอ าเภอสารภ ขาวในอ าเภอแมแตง และลนจในอ าเภอไชยปราการ ตลอดจนศกษาการปรบตวของเกษตรกรทผลตพชทง 4 ชนด ทงทท าเกษตรเคมและเกษตรอนทรย

ทงนโดยสรปผลการวจยชใหเหนถงแนวทางและวธการในการปรบตวของเกษตรกรจาก 69 ราย (เกษตรกรเคม 30 ราย เกษตรกรอนทรย 39 ราย) พบวา 37.30 % ปลอยไปตามธรรมชาต 22.04% ปลกใหมอกครง 15.25% เปลยนชนดพช เชน เลอกพชปลกทตองการน านอย และเล อนเดอนปลก เชน เปลยนชวงเวลาปลกมนฝรงจากเดอนมกราคมมาเปนเดอนตลาคม 8.47% ปรบระบบการผลต เชน ใชสารเคมถ/ บอยมากขน ยายพนทปลก ปรบปรงบ ารงดนดวยการใสป ย ปลกพชหลากหลายขน เปนตน 1.69% เปลยนอาชพ และไมมใครเปลยนพนธพช

นอกจากนเมอมองแนวทางการปรบตวกบแนวคดการพฒนาของเกษตรกรกลมเปาหมายพบวา เกษตรกรเคมและเกษตรกรอนทรยมแนวคดการพฒนาทแตกตางกน กลาวคอ เกษตรกรเคมสวนใหญมแนวคดและทางเลอกในการแกไขปญหาแบบระยะสน ไมยงยน มองประโยชนเพยงรนตนเอง ขณะทเกษตรกรอนทรยจะมแนวคดและทางเลอกการพฒนาระยะยาว มองทรนลก รนหลาน หวงใย สงคม ทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอม โดยทแนวทางในแตละพนทอาจแตกตางกน ขนอยกบสภาพแวดลอม โดยเฉพาะพนทใกลปา และหางปา

งานวจยของวเชยร เกดสข และคณะ (2549) ศกษาความเปราะบางและการปรบตวของเกษตรกรชาวนาทงกลารองไหตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ พบวา ในสภาพภมอากาศปกต ชาวบานมความเปราะบางอยแลว 30% ในสภาพภมอากาศแปรปรวน มความเปราะบางเพมขน 42% เนองจากสภาพเศรษฐกจขนอยกบการขายขาวเพยงอยางเดยว ในภาคอสานการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมแนวโนมใน

2 - 20

ลกษณะการเกดของฝนเรวขน ปรมาณมากขน แตจ านวนวนฝนตกนอยลง และการคาดคะเนในลมน าโขงพบวาปรมาณน าฝนเพมขน ทงนจากการสงเกตการณการรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในพนทในชวงทผานมา พบวามแนวทางหลกๆ คอ การปรบเปลยนพนธพชใหเหมาะสม เชน เปลยนพนธขาว การเปลยนชนดพชทปลก ปรบเปลยนระบบการปลกพชใหมลกษณะผสมผสานหรอท าเกษตรอนทรย ลดการใชสารเคม การปลกปา/ ปลกตนไมเพมขน เปนตน

ปจจบนอาจกลาวไดวา แมเกษตรกรจะสามารถรบรไดโดยตรงถงผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทมตอปรมาณและคณภาพผลผลต แตทศทางในการปรบตวโดยทวไปยงขาดความชดเจน เกษตรกรจ านวนไมนอยทงในระบบเกษตรเคมและเกษตรอนทรย ยงไมมแนวทางในการปรบตว สวนมากคอยแกไขปญหาไปตามสถานการณ บางคนใชสารเคมทางการเกษตรเพมขนหรอเปลยนไปปลกพชชนดทใชน านอยลง เปนตน

นอกจากน ดงกลาวแลววา ในการด าเนนโครงการพฒนาแบบยงยน กจกรรมของโครงการถอไดวาเปนสวนหนงทท าใหชมชนสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ โดยเฉพาะอยางยงในระยะหลง ชมชนตางๆ ไดใชยทธศาสตรในการปรบตวดวยการปรบเปลยนวถการด าเนนชวตตามแนวทางปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงในหลายมต เชน การดแลรกษาฐานทรพยากรทเปนตนทนชวตในเรองดน น า ปา การใชพลงงานทางเลอก การท าเกษตรอนทรย การศกษาหรอการพฒนาคน เปนตน

ตวอยางเชน ชาวบานทแมแจม จงหวดเชยงใหม ซงในชวงทศวรรษทผานมา อ าเภอแมแจม ไดประสบกบปญหาน าทวมและดนถลม คราชวตและทรพยสนของผคนครงใหญๆ ถง 2 ครง แมปญหาและความเสยหายจะไมหนกเทาพนทอ นๆ เชน กรณน ากอ น าชน ทจงหวดเพชรบรณ เมอป 2544 และหลายอ าเภอในจงหวดอตรดตถเมอป 2549 ทผานมา แตอ าเภอแมแจม ถอวามหลายพนททเปนพนทสแดง ทกรมทรพยากรธรณจบตาดเปนพเศษเกยวกบปญหาน าทวมและดนถลม ซงความกงวลของชาวบานมเหตผลสนบสนนจากการวจยผลกระทบปญหาโลกรอนตอแหลงน าในประเทศไทยและประเทศลมน าโขงตอนลาง (ลาว เขมร และเวยดนาม) โดยสถาบน SEA START RC จฬาลงกรณมหาวทยาลย โดยขอสรปการศกษาครงลาสดพบวา การเปลยนแปลงทางภมอากาศ จะมผลตอการมฝนตกทหนกขนแตละครงในฤดฝน สวนฤดรอนจะรอนขนและยาวขน ในขณะทฤดหนาวจะสนลง การทมปรมาณน าฝนเพมขนในแตละครง จะท าใหดนไมสามารถอมน าไดหมด ดนทหนกไปดวยน าจะทลายลงมา พนททเปนภเขาสงทางภาคเหนอของไทยจะเจอกบปญหาน าทวมเฉยบพลน และดนถลมมากขน ในอนาคตอนใกลนอยางแนนอน ประสบการณการสญเสยโดยตรง ท าใหชาวแมแจมประกาศตวจะปกปองรกษาปาตนน าของล าน าแมแจมซงเปรยบเสมอนสายเลอดทหลอเลยงชวตของพวกตนเอาไว โดยการรวบรวมผนปาในพนทต าบลตางๆ ไดมากถง 70,000 ไร เพอถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในโอกาสฉลองหกทศวรรษแหงการครองราชย และ 80 ป แหงการเฉลมพระชนมพรรษา มการประกอบพธสบชะตาแมน าแจม ชวยกนวาดแผนทขอบเขตปาอนรกษกนออกจากปาใชสอยโดยวธงายๆ เพอเปนหลกฐานบนทกวา ชาวบานจะรกษาปาไมใหมใครกาวลวงไปท าลาย ผละเมดตองถกลงโทษจากกฎเกณฑทชาวบานรวมกนตงขน และจากกฎหมายบานเมอง นอกจากน ชาวบานบางกลมยงปรบเปลยนมาใชพลงงานทางเลอก ดวยการท าโรงสพลงน าของหมบาน เปลยนจากการใชน ามนดเซลมาใชพลงน าจากเขอนขนาดเลก ซงไดรบสนบสนนเงนทนจาก UNDP ในการกอสรางและซออปกรณ ซงชวยลดการเผาไหมน ามนดเซลไดถงวนละ 10 ลตร นอกเหนอจากทดแทนการใชน ามนดเซลดวยพลงน าแลว แกลบทไดจากการสขาว ยงน ามาท าอฐบลอกส าหรบงานกอสราง ชวยใหมรายไดเสรมและทดแทนการตดไมเพอการกอสรางอกดวย

2 - 21

กรณของเครอขายมลนธกสกรรมธรรมชาต (สถาบนเศรษฐกจพอเพยง มหาวทยาลยราชภฏ

ราชนครนทร, 2553) ซงด าเนนงานสงเสรม สนบสนนการท างานของเครอขายเศรษฐกจพอเพยงทวประเทศ สงผลใหเกดตนแบบการปฏบตการกวกฤต ดวยการ (1) ฟนฟดน อาท การอนรกษดนและน าดวยการปลกหญาแฝก ใชเทคนคการฟนฟดนโดยแกลงดน การคลมดนดวยเศษวสดทางการเกษตร การท าเกษตรอนทรย เปนตน (2) การอนรกษฟนฟลมน า ตงแตตนน าจนถงปลายน า (3) การจดการปาไม ดวยหลก “ปา 3 อยาง ประโยชน 4 อยาง” การท าธนาคารตนไม และ (4) การพฒนาคน ผานการอบรมจากเครอขายกสกรรมธรรมชาตกวา 50 ศนยทกระจายอยท วประเทศ สวถเศรษฐกจพอเพยง โดยใชองคความรทมก าหนดเปนบนได 9 ข นสวถเศรษฐกจพอเพยงอยางยงยน คอ ข นท 1 พอกน ขนท 2 พอใช ข นท 3 พออย ข นท 4 พอรมเยน ขนท 5 บญ ขนท 6 ทาน ขนท 7 เกบรกษา-แปรรป ขนท 8 คาขาย และขนท 9 กองก าลงเกษตรโยธน อนหมายถงการสรางเครอขายเชอมโยงทงประเทศเพอขยายผลความส าเรจตามแนวทางเศรษฐกจพอเพยง ทงนมองวาการปฏบตการดงกลาว จะเปนทางรอดจากวกฤตการณ ทงจากภยพบตทเกดจากภยธรรมชาต และเปนการชะลอการเกดภยพบต ดวยการปฏบตตามแนวทางตามกระแสพระราชด ารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงเรยกรวมวา “ศาสตรพระราชา”

ทงน เมอพจารณาในภาพรวม ท าใหเหนแนวทางการปรบตวของทงปจเจกและชมชน ทมการปฏบตและน าเสนอแนวทางในการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ดงน

(1) รวบรวมพนธกรรมพชพนบานในแปลงเกษตรกร (2) การปรบปรงพนธพช เชน ใหทนแลง อาท มนฝรง ขาว ถวเหลอง ตลอดจนปรบเปลยนระบบ/

วธการปลกทเหมาะสม (3) กลม ชมชนทตดปา ใหความส าคญของการฟนฟปา (4) การศกษาขอมล ท าวจย และสอสารใหเกษตรกรรบทราบ เชน มเครองมอตรวจอณหภมในดน (5) การปรบเปลยนจากระบบเกษตรเชงเดยว มาการท าระบบเกษตรกรรมยงยน รวมถง การเปลยน

พนธพช ลดการใชสารเคม การปลกพชหลากหลายชนดขน ตลอดจนการท าระบบตลาดชมชนเกษตรอนทรย (6) การปฏรปทดน (7) พฒนา จดการระบบ/ แหลงน าในพนทขาดแคลน (8) ปรบเปลยนวถการด าเนนชวตสความพอเพยง เชน การใชพลงงานทดแทน พลงงานทางเลอก เชน

กงหนลม ท าการเกษตรอนทรยทหลากหลาย เปนตน อยางไรกตาม ศกยภาพในการปรบตว โดยเฉพาะเกษตรกรรายยอยนน ยงขนอยกบปจจยส าคญประการหนง คอ แรงสนบสนนหรอแรงตานในเชงนโยบาย ซงมการหยบยกอปสรรคเชงโครงสรางส าคญทม ผลกระทบตอความสามารถในการปรบตวของเกษตรกรรายยอย ไดแก ทศทางการพฒนาประเทศในปจจบน ทยงมงสความเปนอตสาหกรรมและการใชพลงงานเขมขน เชน โครงการสรางนคมอตสาหกรรมขนาดใหญ โรงไฟฟาถานหน โรงไฟฟานวเคลยร แผนพฒนาอตสาหกรรมภาคใต การสรางทาเทยบเรอน าลก เปนตน มผลใหเกดการแยงชงหรอสงผลกระทบตอพนทและทรพยากรจากภาคเกษตรและประมง บนทอนความเขมแขงของครวเรอนและชมชน ซงเปนตนทนส าคญในการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ นโยบายรฐและกลไกตางๆ ทไมสงเสรมและไมเออตอความตองการของเกษตรกรรายยอย เชน โครงการโขงชมลทผนน าใหเกษตรกรในยามทไมตองการน า สงผลใหไรนาของเกษตรกรจมอยใตน า ระบบการศกษาทไมสอดคลองกบระบบเกษตร ไมสงเสรมใหเกดการสบทอดอาชพเกษตรกรรม เจาหนาทเกษตรในทองถนไมสนบสนนการท าเมลดพนธขาวพนบานโดยใหเหตผลวาไมสามารถน าไปขายได ระบบเศรษฐกจทนนยมกบการรกพนทท าบอกง

2 - 22

ในพนทปาชายเลน เปนตน การแกไขปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศโดยพงเปามาทเกษตรกรรายยอยอยางไมเปนธรรม เชน กรณการเรยกรองคาเสยหายจากเกษตรกรจากการท าใหอณหภมโลกสงขน การปกครองแบบรวมศนย โดยใชอ านาจในการสงการและการตดสนใจแบบรวมศนยบนทอนศกยภาพของชมชนและทองถนในการสงเสรมสนบสนนการตงรบปรบสตอปญหาเฉพาะในระดบพนท เปนตน

การเสนอแนะเชงนโยบายในการปรบตวของเกษตรกรรายยอยตอปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จากการประชมกลมยอยประเดน การตงรบปรบตวของเกษตรกรรายยอยตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในงานประชม จบมอรวมใจ รบภยโลกรอน จดขนโดย สภากาชาดไทย รวมกบองคกรภาค 7 แหง ไดแก ส านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (UNDP) กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม สมชชาองคกรเอกชนดานการคมครองสงแวดลอมและอนรกษทรพยากรธรรมชาต มลนธเพอการพฒนาทย งยน สถาบนสงแวดลอมไทย กรมปองกนและบรรเทาสาธารณภย ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต และศนยเครอขายงานวเคราะห วจย และฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย เมอวนท14 ธนวาคม 2553 ณ ศนยประชมองคการสหประชาชาต ประกอบดวยประเดนหลกๆ 8 ประเดน ซงสะทอนใหเหนวาการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไมสามารถพจารณาแยกออกจากการพฒนาเศรษฐกจสงคมของชมชนไดเลย ประเดนทง 8 ประกอบดวย (1) ลดหรอขจดนโยบายและกลไกเชงโครงสรางทจะเปนอปสรรคตอการปรบตวของเกษตรกรรายยอย ไดแก โครงการทแยงชงหรอสงผลกระทบตอพนทเกษตรกรรม รวมถงพนทประมง เชน โครงการพฒนานคมอตสาหกรรม แผนพฒนาอตสาหกรรม โรงไฟฟาถานหน โรงไฟฟานวเคลยร โครงการเกษตรเชงเดยวขนาดใหญ รวมถงโครงการอนๆ ทไมสอดรบกบความตองการของชมชน (2) มาตรการหรอแนวทางแกปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศใดๆ ควรก าหนดใหสอดคลองและสนบสนนการปรบตวของเกษตรกรรายยอย รวมถงแกไขปญหาความยากจน การขจดความเหลอมล าในสงคม และการพฒนาอยางยงยนของประเทศ (3) เนองจากผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมลกษณะเฉพาะในแตละทองถน ดงนนจงตองสงเสรมศกยภาพของเกษตรกร ชมชนและทองถนในการเรยนร วเคราะหและวางแผนปรบตว โดยจดใหมการวเคราะหความเปราะบางของแตละพนทอยางบรณาการโดยพจารณาปจจยเสยงอนๆ รวมดวย เชน ปจจยเชงนโยบายดานเศรษฐกจ (4) กระจายอ านาจ งบประมาณและทรพยากรทจ าเปนในการแกไขปญหาและตงรบปรบตวใหกบทองถนและชมชน โดยอยบนพนฐานการคนหาและตอยอดศกยภาพของครวเรอนชมชนในการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (5) สรางหลกประกนดานอาหารเบองตนทงในระดบรปธรรมพนทและเชงนโยบาย โดยสรางฐานอาหารทหลากหลายใหกบครอบครวและชมชน ทงจากฐานการผลตในระบบไรนา การซอขายในระบบตลาด แลกเปลยนชวยเหลอในระบบวฒนธรรมชมชน และการหาอาหารจากปา (6) จดใหมศนยพยากรณอากาศทางการเกษตรในระดบชมชนซงเกษตรกรสามารถเขาถงขอมลไดงาย รวมทงใหมระบบการประกนความเสยงและความเสยหายของผลผลตอนเกดจากภยพบตหรอความผนผวนของสภาพภมอากาศทสอดคลองกบความสามารถของเกษตรกรในการสมทบและมสวนรวมในการด าเนนการไดในระยะยาว

2 - 23

(7) สงเสรมระบบเกษตรอนทรยใหเปนฐานทม นในการปรบตวของเกษตรกรรายยอย เพราะมการกระจายความเสยงของผลผลต และมแนวโนมไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศนอยกวา รวมทงสงเสรมการตลาดชมชนทเปนธรรมในระบบเกษตรยงยน โดย

„ จดใหมกองทนวจยและพฒนาระบบเกษตรกรรมยงยนและตลาดทเปนธรรม „ สนบสนนเงนทนหมนเวยนเพอจดตงกองทนทดนในระดบหมบานและโฉนดชมชน „ พฒนาสงเสรมการอนรกษและพฒนาพนธพชพนบานบนฐานองคความรและการมสวนรวม

จากขบวนการเกษตรกรรายยอย „ รบรองสทธของเกษตรกรและชมชนในการรกษาฐานทรพยากรอาหารทง ทรพยากร

ธรรมชาตและทรพยากรพนธกรรม „ สนบสนนการจดการปาโดยองคกรชมชนทองถน

(8) สนบสนนการวจยและการพฒนาของเกษตรกรเพอการปรบตวกบภาวะโลกรอน

2 - 24

เนอหา

บทท 2 .................................................................................................................................................... 1

การทบทวนวรรณกรรม ..................................................................................................................... 1

2.1 การทบทวนแนวคด ....................................................................................................................... 1

2.1.1 ความสมพนธของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความเปราะบางทางดานสงคม และความยดหยนของสงคม .............................................................................. 1

ภาพท 2-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม ........................................................................................................................................... 2

ภาพท 2-2 กรอบแนวคดในการศกษาความสมพนธของการจดสถาบนและความเปราะบาง ..................................................................................................................... 5

2.1.2 การจดสถาบน (Institutional arrangements) และเครอขายทางสงคม (Social networks)

ในการจดการทรพยากรชวภาพ และรบมอกบภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ........................................................................................................................................................... 6

ภาพท 2-3 กรอบคดในการวจยการจดสถาบน (Institutional arrangements) ในการจดการทรพยากรรวม (Oakerson, 1992) .................................................................... 7

2.1.3 ภมปญญาทองถน (Traditional ecological knowledge) กบการปรบตวตอภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ................................................................................................. 10

ภาพท 2-4 ระดบของการวเคราะหองคความรทองถนและระบบการจดการ ............... 12

2.1.4 การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based adaptation to climate change) ............................................................................................... 12

2.2 การทบทวนประเดนศกษา ......................................................................................................... 13

2.2.1 การศกษาความเปราะบางทางดานสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลง .............................................................................. 13

2.2.2 การศกษาดานการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศของประเทศไทย ...................... 16

2.2.3 ความไวตอผลกระทบของระบบนเวศทะเลและชายฝง และวถประมงชายฝง ........ 18

2 - 25

2.2.4 เกษตรกรกบการปรบตวเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ .................. 18

3 - 1

บทท 3 วธการศกษา

โครงการวจยนเสนอการศกษากลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ (ทงภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ-climate variability- และภาวะวกฤต-extreme-) มระดบการวเคราะหศกยภาพในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศขององคกรทางสงคมในระดบชมชน จนถงเครอขายทางสงคม โดยมสมมตฐานการวจยวากลไกหลกในการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ประกอบดวยความเขมแขงขององคกรชมชน และเครอขายทางสงคม โดยมภมปญญาทองถนเปนทางเลอกในการปรบตว งานศกษานจงเนนชมชนทมความเขมแขงของกลไกดงกลาว ในขณะเดยวกบทเปนชมชนทมความเปราะบางในเชงนเวศสง โครงการวจยจงเลอกศกษาเครอขายประมงพนบานลมน าประแส จงหวดระยองและ ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ซงทง 2 เครอขายตางกไดรบอทธพลจากลมมรสมตะวนตกเฉยงใต หากแตการเปดรบผลกระทบระดบพนท และความไวตอผลกระทบของระบบเศรษฐกจสงคมของวถประมงพนบานแตกตางกน ทงนเพอถอดบทเรยนการท างานของกลไกในการขบเคลอนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การออกแบบงานวจยเนนการศกษาเปรยบเทยบ เครอขายชมชนเขมแขงจาก 2 ลมน าทพ งพาความหลากหลายของทรพยากรประมงภายใตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ บทนน าเสนอวธการศกษา 3 สวนคอ (1) การศกษาสภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย (2) การวเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ และ (3) การน าเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม เครอขายประมงพนบานลมน าประแส จงหวดระยอง ประกอบดวย กลมประมงพนบาน 5 ต าบล คอ ต าบลปากน าประแส ต าบลทงควายกน ต าบลทางเกวยน ต าบลคลองปน และต าบลเนนฆอ ดงขอมลทแสดงในภาพท 3-1 โดยเลอกศกษาเฉพาะกลมชาวประมงพนบานทอาศยอยในต าบลปากน าประแส ต าบลเนนฆอ และต าบลทางเกวยน ซงเปนชมชนทมอาณาเขตพนทตดตอกบชายฝ งทะเลอาวไทย และมประชากรสวนใหญประกอบอาชพประมงเปนหลก ซงถอไดวาเปนพนททมความเหมาะสมตอการศกษาในแงของท าเลทตง ลกษณะการพงพงทรพยากร การมภมปญญาทองถน ตลอดจนการมเครอขายทางดานสงแวดลอมทเขมแขง

เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ประกอบดวยกลมประมงพนบาน บานทงตะเซะ ต าบลทงกระบอ อ าเภอยานตาขาว และกลมประมงพนบาน บานแหลม ต าบลวงวน อ าเภอกนตง ซงมขอบเขตพนทดงภาพท 3-2 โดยมแมน าปะเหลยนกนกลางระหวาง 2 หมบาน ประชากรสวนใหญประกอบอาชพประมงพนบาน มการพงพงทรพยากรจากฝ งทะเลอนดามน และมภมปญญาทองถนเพอใชในการด ารงชวต ตลอดจนเปนสมาชกเครอขายอนรกษทรพยากรธรรมชาตลมน าปะเหลยน ซงมบทบาทรวมกนคอ เพอดแล รกษา เฝาระวง ทงนทางกลมยงไดมการท างานรวมกบโรงเรยนบานแหลมในการพฒนาหลกสตรทองถน ครอบคลมเรองหอยนางรม น า และปาชายเลน และถายทอดความรสเยาวชน

3 - 2

ภาพท 3-1 พนทศกษาลมน าประแส จงหวดระยอง

ภาพท 3-2 พนทศกษาลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

ต าบลปากน าประแส

ต าบลทางเกวยน

ต าบลเนนฆอ

3 - 3

3.1 การศกษาสวนท 1 การศกษาความเปราะบางของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การศกษาสวนนมงเนนศกษาภาวะเปราะบางทางสงคมในการรบมอตอภาวะแปรปรวนของสภาพอากาศ (Climate variability) ในชวง 10 ปทผานมาจนถงปจจบน และตอขอสมมตฐานของสถานการณตางๆ ทเกดขนตามแนวโนมการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การคาดการณแนวโนมการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศใชขอมลแนวโนมระดบประเทศทศกษาโดย ศภกร ชนวรรโณ (2550) อ านาจ ชดไธสง (2553) และส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (2554) การสรางและประเมนตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอน ชมชนและเครอขายในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ ม 4 ข นตอนคอ (1) ทบทวนวรรณกรรมวาดวยเรองตวชวดความเปราะบางของชมชนประมง และรวบรวมตวชวดใน 3 องคประกอบของความเปราะบาง รวมทงขอมลทตยภมทางดานการประมง อตนยมวทยา และงานวจยทเกยวของกบพนท (2) อภปรายกลมตามประเภทหลกของประมงพนบาน เพอเขาใจสภาวะความเสยงทแตกตางกนของแตละประเภทของประมงพนบาน น าไปสความเขาใจในองคประกอบทง 3 ของความเปราะบาง (การเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอ) และตวชวดในแตละองคประกอบ (3) สมภาษณผเชยวชาญและปราชญชมชน เพอใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอน ชมชนและเครอขาย วเคราะหตามเทคนคการวเคราะหแบบหลายเกณฑ (Multi-criteria Analysis) (4) ประเมนความเปราะบางของชมชนและครวเรอนตามตวชวด

3.1.1 ผเขารวมวจย 4 กลม ในการศกษาสวนท 1 (1) ผเขารวมวจยในวธการอภปรายกลมตามประเภทหลกของประมงพนบาน เพอเขาใจ

สภาวะความเสยงทแตกตางกนของแตละประเภทของประมงพนบาน น าไปสความเขาใจในองคประกอบทง 3 ของความเปราะบาง (การเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอ) และตวชวดในแตละองคประกอบ

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมประมงพนบานระดบต าบล ผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามลกษณะการท าประมงพนบานของครวเรอนวามประเภทสตวน าทเปนสตวน าหลกอะไร ซงจากการปรกษาหารอกบชาวประมงในพนทไดแบงประเภทสตวน าหลกเปน กง หอย ป และ ปลา โดยท าการคดเลอกตวแทนครวเรอนจากเครอขายประมงพนบานลมน าประแส 3 ต าบล เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน 2ต าบล ซงท าประมงตามประเภทสตวน าหลก 4 ประเภท คอ กง หอย ป และปลา ไมต ากวา 10 ป เพอเปนตวแทนต าบลประเภทละ 2 ครวเรอน โดยเปนครวเรอนทท าประมงในเขตปาชายเลนและล าคลอง 1 ครวเรอน เขตชายฝ งและทะเล 1 ครวเรอน รวมผรวมอภปรายกลมของพนทจงหวดระยอง 24 คน จงหวดตรง 16 คน ดงขอมลทแสดงในตารางท 3-1 รวมทงสน 40 คน

3 - 4

ตารางท 3-1 แสดงจ านวนผเขารวมอภปรายกลมตามประเภทหลกของประมงพนบาน

ประเภทประมง

เครอขายประมงพนบานลมน าประแส (ครวเรอน) เครอขายประมงพนบาน

ลมน าปะเหลยน (ครวเรอน)

เนนฆอ ปากน า ประแส

ทางเกวยน ทงตะเซะ บานแหลม

กง 2 2 2 2 2 หอย 2 2 2 2 2 ป 2 2 2 2 2 ปลา 2 2 2 2 2 รวม 8 8 8 8 8 รวมทงสน 24 16

(2) ผเขารวมวจยในวธการสมภาษณ ซงเปนผเชยวชาญและปราชญชมชน เพอใหคาน าหนก

ตวชว ดความเปราะบางระดบชมชน วเคราะหตามเทคนคการวเคราะหแบบหลายเกณฑ (Multi-criteria Analysis)

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมและเครอขายประมงพนบานผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามเกณฑ บทบาท หนาท และความรบผดชอบทส าคญของกลมและเครอขายประมงพนบาน ประกอบดวย ผน าเครอขายประมงพนบานระดบลมน า 1 คน ผน ากลมประมงพนบานกลมละ 1 คน รวมปราชญชมชนของพนทจงหวดระยอง 5 คน พนทจงหวดตรง 3 คน และเลอกผเชยวชาญดานงานวจยชมชน (ประมงชายฝ ง) 1 คนและดานวทยาศาสตรสงแวดลอม (สภาพภมอากาศ) 1 คน รวมทงสน 10 คน

(3) ผเขารวมวจยในการเกบขอมลเชงคณภาพเพอประเมนความเสยงและสภาวะความเปราะบางของชมชนและเครอขาย ซงเปนผน าชมชน และเครอขาย การประเมนความเสยงและสภาวะความเปราะบางเปนไปตามตวชวดทพฒนาขนซงประกอบดวยการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และศกยภาพในการรบมอตอความเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

(4) ผเขารวมวจยในการเกบขอมลเชงปรมาณเพอประเมนความเสยงและสภาวะความเปราะบางของครวเรอนใชวธการสมภาษณครวเรอน ในประเดนกจกรรมทางเศรษฐกจและสงคม การเขาถงและพงพาทรพยากรธรรมชาตในกจกรรมการผลตและการบรโภคสถานภาพทางเศรษฐกจ การพงพาความหลากหลายทางชวภาพ การกระจายและความหลากหลายของรายได องคความรเกยวกบระบบนเวศ และภมอากาศ สถานการณการเปลยนแปลงสภาพลม ฝน และทะเล ผลกระทบทเกดขนในเชงเศรษฐกจ สงคมและประชากร การสงเกตและปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพอากาศในชวง 10 ปทผานมา และเจตคตตอผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพอากาศ ทงนรปแบบการปรบตวทศกษามขอบเขตอยทการปรบตวในระบบเศรษฐกจทพงพาฐานทรพยากรธรรมชาต ในทนคอการท าประมงพนบาน ซงการท าประมงพนบานมความหลากหลายในเชงระบบนเวศยอย องคความรและเครองมอในการท าประมง และมการจดการแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) ในการท าประมงตามฤดกาลและการเปลยนแปลงของระบบนเวศ เศรษฐกจและสงคม รวมถงการปรบเปลยนชนดของระบบนเวศยอยและทรพยากรประมงทพงพา ดวยเหตนการท าความ

3 - 5

เขาใจภาวะเปราะบางของประเภท/รปแบบทแตกตางกนของการท าประมงพนบานรายครวเรอนเพอเขาใจภาพความเปราะบางทหลากหลายในระดบชมชนประมงพนบานจงเปนเรองส าคญ โดยท าการเลอกกลมตวอยางใน 2 ลมน า ดงน

กลมประมงพนบานลมน าปะแส จงหวดระยอง ท าการเลอกกลมเปาหมายของการศกษาเปนการเลอกแบบเฉพาะเจาะจงต าบลทเปนสวนหนงของเครอขายลมน าประแส ทมพนทตดชายฝ งทะเล และมครวเรอนทประกอบอาชพประมงพนบาน ไดแก ต าบลปากน าประแส จ านวน 125 ครวเรอน ต าบลเนนฆอ จ านวน 118 ครวเรอน และต าบลทางเกวยน จ านวน 65 ครวเรอน รวมมครวเรอนชาวประมงพนบานโดยประมาณ 308 ครวเรอน โดยใชวธการของ Yamane (1973)

2Ne1

Nn

เมอ n คอ จ านวนตวอยางทตองการ

N คอ จ านวนประชากร e คอ คาคลาดเคลอนของการประมาณคา

ซงผวจยไดก าหนดคาคลาดเคลอนของการประมาณคาไวรอยละ 5 หรอ 0.05 ในการค านวณหาขนาดตวอยางในแตละต าบล ดงตอไปน

การหาขนาดตวอยางครวเรอนชาวประมงพนบานรวมทง 3 ต าบล

พบวา จ านวนขนาดตวอยางของครวเรอนชาวประมงพนบานรวมทง 3 ต าบล คอ 175

ครวเรอน จากนนจงน าคาทไดขางตนมาค านวณสดสวนขนาดตวอยางของครวเรอนประมงพนบาน จ าแนกตามระดบต าบล (ดรายละเอยดจ านวนครวเรอนตวอยางในตารางท 3-2) ดงน ตารางท 3-2 แสดงจ านวนครวเรอนประมงพนบานตวอยางในพนทลมน าประแส

พนท จ านวนครวเรอนประมง

ทงหมด จ านวนครวเรอนประมง

ตวอยาง ต าบลปากน าประแส 125 71 ต าบลเนนฆอ 118 67 ต าบลทางเกวยน 65 37

รวม 308 175

ทงหมด 175 ครวเรอน โดยมจ านวนขนาดตวอยางครวเรอนชาวประมงพนบานต าบลปากน าประแส 71 ครวเรอน ต าบลเนนฆอ 67 ครวเรอน และต าบลทางเกวยน 37 ครวเรอน

3 - 6

สวนการเลอกกลมเปาหมายประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยน จงหวดตรง เปนการเลอกแบบเฉพาะเจาะจงในต าบลทเปนเครอขายลมน าปะเหลยน มพนทตดชายฝ งทะเล และมครวเรอนทประกอบอาชพประมงพนบาน ไดแก บานทงตะเซะ อ าเภอยานตาขาว และบานแหลม อ าเภอกนตง โดยใชวธการเกบขอมลทกครวเรอนทท าประมงเปนหลก ประกอบดวยชาวประมงพนบาน บานทงตะเซะจ านวน 30 ครวเรอน และชาวประมงพนบาน บานแหลมจ านวน 120 ครวเรอน

3.1.2 การวเคราะหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบชมชน ดวยเทคนคการวเคราะหแบบหลายเกณฑ (Multi-criteria Analysis)

ขนตอนท 1 การใหคะแนนระดบความส าคญของแตละเกณฑการประเมน ในการก าหนดคาคะแนนนน ใชตวเลขตงแต 0-9 เปนตวก าหนดคาความส าคญ โดยเลขค (2,4,6,8) ซง

อยระหวางกลาง เราจะใชในกรณทเรามความเหนวาเกณฑนนๆ มค าความส าคญกงกลางระหวางคาความส าคญทไดก าหนดไวซงจะเปนคาทเปนเลขค (1,3,5,7,9) (ดงตารางท 3 – 3) ตารางท 3-3 ความหมายของคาระดบความส าคญ (Rank)

คาระดบความส าคญ (Rank) อธบาย

0 ไมส าคญ 1 ส าคญนอยมาก 3 ส าคญนอย 5 ส าคญปานกลาง 7 ส าคญมาก 9 ส าคญมากทสด

ในตารางการใหคะแนนนน นอกจากใหคา Ranking ในชวง 0-9 แลว ยงมการใหคาคะแนน Rating

ดวย โดยใหคาเปนตวเลขในแตละเกณฑและคาตวเลขน เมอรวมกนในทกๆ เกณฑจะมคาเทากบ 100ยกตวอยาง (ดงตารางท 3-4) ตารางท 3-4 ตวอยางการใหคาคะแนนความส าคญ (Rank) และ คาระดบ (Rate)

เกณฑ (Criteria) คาความส าคญ

Rank Rate 1. ลกษณะภมศาสตร 7 65 2. ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ 6 35

รวม 100 หมายเหต : การใหคาความส าคญในชอง Rank หรอ Rate สามารถใหคาทเทากนได

3 - 7

ขนตอนท 2 การค านวณคาน าหนกรวม (Combined Weight) ของแตละเกณฑหลก หลงจากท าการเกบขอมลโดยการใชแบบสอบถามแลวขนตอนตอไปเปนการน าขอมลทไดมา

วเคราะห ซงในขนตอนแรกท าการวเคราะหขอมลเพอจดล าดบคาความส าคญของหลกเกณฑ โดยใชเทคนค Multi Criteria Analysis (MCA) เทคนคนผน าชมชนและผเชยวชาญ เปนผใหคาระดบ (Rate) และคาคะแนนความส าคญ (Rank) ในแตละหลกเกณฑ (ดงตารางท 3-5) ตารางท 3-5 ตวอยางวธการค านวณ Combined Weight ของแตละเกณฑหลก

Criteria Expert 1 Expert 2 Average Relative weight

Combine weight Ranking Rating Ranking Rating Ranking Rating Ranking Rating

1 8 80 7 60 7.23 56.92 54.34 56.92 0.5563 2 2 20 5 40 6.08 43.08 45.66 43.08 0.4437

Total

13.31 100.00 100.00 100.00 1.0000

คาน าหนกทไดจะเปนปรมาณตวเลข ซงงายตอการจดล าดบความส าคญ (Priority) ของเกณฑหลกทใชในการประเมน จากตารางจะเหนวาเกณฑท 1 มความส าคญมากกวาเกณฑท 2

ขนตอนการใหคะแนนความส าคญของตวชวดจากแบบสอบถามแบบ Pair Wise Analysis

ขนตอนท 1 การใหคาน าหนกความส าคญของตวชว ดในแตละเกณฑ มการก าหนดความหมายตวเลขดงตอไปน

หมายเลข 1 หมายถง ตวชวดทง 2 มความส าคญเทากน หมายเลข 3 หมายถง ตวชวดตวแรกมความส าคญกวาอกตวเลกนอย หมายเลข 5 หมายถง ตวชวดตวแรกมความส าคญกวาอกตวในระดบปานกลาง หมายเลข 7 หมายถง ตวชวดตวแรกมความส าคญกวาอกตวในระดบมาก หมายเลข 9 หมายถง ตวชวดตวแรกมความส าคญกวาอกตวในระดบมากทสด สวนหมายเลข 2, 4, 6, 8 คอคากงกลาง (กรณทไมสามารถตดสนใจไดวาควรใหคา

ความส าคญเทาใดระหวางตวเลข 1, 3, 5, 7, 9) โดยผตอบแบบสอบถามจะตองท าการเปรยบเทยบและใหคาน าหนก โดยถาวงตวเลขฝ งไหน

แสดงวาผตอบแบบสอบถามใหความส าคญกบตวชวดดานนนมากกวาตวชวดอกดานหนง ยกตวอยางเชน มต 1 การเปดรบผลกระทบ เกณฑหลก 1 ลกษณะภมศาสตร 1.1 ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน

1.2 ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร

9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

3 - 8

แสดงวาผตอบแบบสอบถามใหความส าคญกบลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน เทากบ ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร 1.1 ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน

1.2 ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร

9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 แสดงวาผตอบแบบสอบถามใหความส าคญกบความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรมากกวา ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน ในระดบมาก 1.1 ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน

1.2 ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร

9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 แสดงวาผตอบแบบสอบถามใหความส าคญกบลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน มากกวา ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร ในระดบปานกลาง

ขนตอนท 2 น าคาน าหนกความส าคญทใหกบตวชวด มาใสในตารางเพอน ามาค านวณหาคาน าหนกทงนเนองจากเกณฑทใชในการตดสนใจแตละตวชวดนนมความส าคญตอเปาหมายในการตดสนใจไมเทากนดงนนจงจ าเปนทเราจะตองหาน าหนก “ความส าคญ” ของแตละตวชวดโดยมข นตอนดงน

1. การสรางตารางเมตรกซเปรยบเทยบเกณฑทใชในการตดสนใจเปนค โดยท aij คอสมาชกในแถวท i หลกท j ของเมตรกซหมายถงผลการเปรยบเทยบความส าคญ

ระหวางตวชวด Aiและ Aj หรอเปรยบเทยบตวชวดตวแรกกบตวชวดตวทสอง (ดงตารางท 3-6) ตารางท 3-6 ตวอยางตารางเมตรกซทใชแสดงการเปรยบเทยบเปนค

เกณฑในการตดสนใจ ตวชวด

A1 A2 A3

ตวชว

ด A1 a11 a12 a13

A2 a21 a22 a23 A3 a31 a32 a33

การกรอกคาน าหนกความส าคญยดหลกการใหคาเตม (1-9) แกตวชวดทมความส าคญ

มากกวาตวชวดอกตวหนง ดงนนจงสงผลใหคาความส าคญของตวชว ดนนๆ เปนสวนกลบของกนและกน (ดงตารางท 3-7) ตวอยางแสดงกรณตวชวด 3 ตว

ตวชวดท 1 และ 2 มคาความส าคญเทากน (คาคะแนนเทากบ 1) ตวชวดท 3 ไดคาคะแนน 8 เมอเทยบกบตวชวดท 1 ตวชวดท 2 ไดคาคะแนน 4 เมอเทยบกบตวชวดท 3

3 - 9

ตารางท 3-7 ตวอยางการกรอกคาน าหนกความส าคญและหาผลรวมแนวตง

เกณฑในการตดสนใจ ตวชวด

A1 A2 A3 ตว

ชวด A1 1 1 1/8

A2 1 1 4 A3 8 1/4 1

ผลรวม 10 2.25 5.125 2. การค านวณการหาคาน าหนกสมพทธ

ตารางท 3-8 วธการค านวณการหาคาน าหนกสมพทธ

ตวชวด A1 A2 A3 ผลรวมในแนวนอน คาน าหนกสมพทธ

A1 A B C A/aa B/bb … C/cc Total / No.ind A2 D E F A3 G H I

ผลรวมในแนวตง aa bb cc N0.ind: หมายถง จ านวนตวชวดในการประเมน

คาน าหนกทไดจะเปนปรมาณตวเลข ซงงายตอการจดล าดบความส าคญ (Priority) ของตวชวดทใชในการประเมน

ขนตอนท 3 น าคาคะแนนความส าคญทใหกบตวชวด มาใสในตารางเมตรกซเพอค านวณหาคาน าหนกส าหรบกลมตวชวดของแตละเกณฑ โดยใชรปแบบของตารางเมตรกซในลกษณะของตารางท 3-7โดยในสวนดานซายมอของตารางจะเปนสวนส าหรบการกรอกขอมลดบของคะแนนความส าคญระหวางตวชวดแตละคทไดจากแบบสอบถาม (แสดงดวยคา A, B, C, … ขณะทในสวนของ 2 คอลมนทางขวามอสดและรวมทงแถวลางสดของตารางจะเปนสวนของผลลพธทไดจากการค านวณ

การกรอกคาคะแนนดบของคะแนนความส าคญระหวางตวชวดแตละค จะใชลกษณะดงน ในกรณทผตอบแบบสอบถามมความเหนวาตวชวดในแนวนอนและแนวตงมความส าคญเทากน คาคะแนนทไดจะเปน 1 ถาตวชวดในแนวนอนมความส าคญมากกวา (ในระดบ x) คาคะแนนทไดกจะเปน x แตถาตวชวดในแนวตงมความส าคญมากกวา (ในระดบ x) คาคะแนนทไดกจะเปน 1/x

ตารางท 3-8 แสดงตวอยางผลการค านวณหาคาน าหนกเปรยบเทยบของตวชวด ส าหรบกรณของเกณฑหลกทมตวชวด3 ตว

ตวชวดท 1 และ 2 มคาความส าคญเทากน (คาคะแนนเทากบ 1) ตวชวดท 3 ไดคาคะแนน 8 เมอเทยบกบตวชวดท 1 ตวชวดท 2 ไดคาคะแนน 4 เมอเทยบกบตวชวดท 3

3 - 10

ตารางท 3-9 ตวอยางผลการค านวณหาคาน าหนกเปรยบเทยบของตวชวด ตวชวด A1 A2 A3 ผลรวมในแนวนอน คาน าหนกสมพทธ

A1 1 1 1/8 0.5688 0.1896 A2 1 1 4 1.3249 0.4416 A3 8 1/4 1 1.1062 0.3687

ผลรวมในแนวตง 10 2.25 5.125 3 1 จากตารางจะเหนวาตวชวดท 2 มความส าคญสงกวาตวชวดท 1 และ 3

ขนตอนท 4 ถวงคาน าหนกตวชวดดวยคาน าหนกของเกณฑ โดยน าคาน าหนกของเกณฑมาคณกบคาน าหนกเปรยบเทยบของตวชวดแตละตว กจะไดเปนคาน าหนกของตวชวดทรวมผลการพจารณาความส าคญของเกณฑอยในตว

คาน าหนกนสามารถน าไปคณกบคาคะแนนดบของตวชวดทไดจากการวเคราะหแบบสอบถามชมชนตามการวดและการใหคาของตวชวดแตละตวโดยปรบทอนคะแนนดบของตวชวดแตละตวใหมคะแนนเตมหนง 3.2 การศกษาสวนท 2 วเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศมองคประกอบหลก 5 องคประกอบคอ (1) การสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน (2) การปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง (3) การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง (4) การระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และ (5) การจดสถาบนในการจดการความเสยง การเกบขอมลเชงคณภาพในองคประกอบทง 5 เพอหาชองวางของขดความสามารถของชมชนทท าใหชมชนตกอยในความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ประกอบดวย

(1) สมภาษณเชงลกครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบานในประเดนความตระหนกในความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ และเจตคตตอความเสยงทอาจเกดขนและผลกระทบทคาดวาจะไดรบ

(2) สมภาษณเชงลกในประเดนภมปญญาทองถนกบการปรบตวในวถประมงพนบาน องคความรท งในเชงการท าความเขาใจปรากฏการณ ความรเชงเทคนค และเทคโนโลยทมอยในการรบมอกบผลทไดรบ

(3) อภปรายกลมในแตละประเภทของการประมงพนบานในประเดนการประยกตองคความรในการจดการความเสยง และ การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง

(4) สมภาษณเชงลกประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ – การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน

(5) อภปรายกลมตวแทนชมชนและหนวยงานราชการทเกยวของ เชนผน าชมชน ผน าเครอขาย อบต. ตวแทนหวหนาครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบาน ผเฒาผแก สวนหนวยงาน

3 - 11

ราชการทเกยวของ เชนหนวยงานดานการประมง ดานการพฒนาชมชน ดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาต และดานการวจยในพนท ในประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน) ในชวงเวลา 10 ปทผานมา ทงในระดบชมชนและระดบการเชอมโยงระหวางชมชนในเครอขาย และชมชนกบหนวยงานตางๆ ในพนท รวมทงขอจ ากดตางๆ ทมทงดานกฎระเบยบชมชน ขอกฎหมาย การหนนเสรมขององคกรทเกยวของ

3.2.1 ผเขารวมวจย 5 กลม ในการศกษาสวนท 2

(1) ผเขารวมวจยในวธการสมภาษณเชงลกครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบานในประเดนความตระหนกในความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ และเจตคตตอความเสยงทอาจเกดขนและผลกระทบทคาดวาจะไดรบ

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมประมงพนบานระดบต าบล ผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามลกษณะการท าประมงพนบานของครวเรอนวามประเภทสตวน าทเปนสตวน าหลกอะไร ซงจากการปรกษาหารอกบชาวประมงในพนทไดแบงประเภทสตวน าหลกเปน กง หอย ป และ ปลา โดยท าการคดเลอกตวแทนครวเรอนจากเครอขายประมงพนบานลมน าประแส 3 ต าบล เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน 2 ต าบล ซงท าประมงตามประเภทสตวน าหลก 4 ประเภท คอ กง หอย ป และปลา ไมต ากวา 10 ป เพอเปนตวแทนต าบลประเภทละ 2 ครวเรอน โดยเปนครวเรอนทท าประมงในเขตปาชายเลนและล าคลอง 1 ครวเรอน เขตชายฝ งและทะเล 1 ครวเรอนรวมผใหขอมลหลกของพนทจงหวดระยอง 24 คน จงหวดตรง 16 คน รวมทงสน 40 คน

(2) ผเขารวมวจยในวธการสมภาษณเชงลกในประเดนภมปญญาทองถนกบการปรบตวในวถประมงพนบาน องคความรท งในเชงการท าความเขาใจปรากฏการณ ความรเชงเทคนค และเทคโนโลยทมอยในการรบมอกบผลทไดรบ

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมและเครอขายประมงพนบานผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามองคความรในดานตางๆ ประกอบดวย ผรดานลมฟาอากาศ 1 คน ผรดานระบบน า 1 คน ผรดานระบบนเวศปาชายเลน 1 คน ผรดานระบบนเวศชายฝ ง 1 คน ผรดานทะเล 1 คน ผรเรองวถประมงพนบาน 1 คน ผรเรองกง หอย ป และ ปลา อยางละ 1 คนตามล าดบ รวม 10 คน ส าหรบเครอขายประมงพนบานลมน าประแส จงหวดระยอง และ 10 คนส าหรบเครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง รวมทงสน 20 คน

(3) ผเขารวมวจยในวธการอภปรายกลมในแตละประเภทของการประมงพนบานในประเดนการประยกตองคความรในการจดการความเสยง และ การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมประมงพนบานระดบต าบล ผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามลกษณะการท าประมงพนบานของครวเรอนวามประเภทสตวน าทเปนสตวน าหลกอะไร ซงจากการปรกษาหารอกบชาวประมงในพนทไดแบงประเภทสตวน าหลกเปน กง หอย ป และ ปลา โดยท าการคดเลอกตวแทนครวเรอนจากเครอขายประมงพนบานลมน าประแส 3 ต าบล เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน 2ต าบล ซงท าประมงตามประเภทสตวน าหลก 4 ประเภท คอ กง หอย ป และปลา ไมต ากวา 10 ป เพอเปนตวแทนต าบลประเภทละ 2 ครวเรอน โดยเปนครวเรอนทท าประมงในเขตปาชายเลนและล าคลอง 1 ครวเรอน เขตชายฝ งและทะเล 1 ครวเรอน รวมผรวมอภปรายกลมของพนทจงหวดระยอง 24 คน จงหวดตรง 16 คน ดงขอมลทแสดงในตารางท 3-1 รวมทงสน 40 คน

3 - 12

(4) ผเขารวมวจยในวธการสมภาษณเชงลกประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ – การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน

ในการเลอกผใหขอมลหลกทเปนตวแทนกลมและเครอขายประมงพนบานผวจยใชวธเลอกแบบเจาะจง (Purposive selection) ตามเกณฑ บทบาท หนาท และความรบผดชอบทส าคญของกลมและเครอขายประมงพนบาน ประกอบดวย ผน าเครอขายประมงพนบานระดบลมน า 1 คน และผน ากลมประมงพนบานกลมละ 1 คน รวมผใหขอมลหลกของพนทจงหวดระยอง 5 คน จงหวดตรง 3 คน รวมทงสน 8 คน

(5) ผเขารวมวจยในวธการอภปรายกลมตวแทนชมชนและหนวยงานราชการทเกยวของ ประกอบดวยผน าเครอขาย ผน ากลม นายก อบต. ตวแทนหวหนาครวเรอนตามประเภทหลกของประมงพนบาน ผเฒาผแก สวนหนวยงานราชการทเกยวของ เชนหนวยงานดานการประมง ดานการพฒนาชมชน ดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาต และดานการวจยในพนท ในประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (การระดมทรพยากรทมอย และการจดสถาบน) ในชวงเวลา 10 ปทผานมา ทงในระดบชมชนและระดบการเชอมโยงระหวางชมชนในเครอขาย และชมชนกบหนวยงานตางๆ ในพนท รวมทงขอจ ากดตางๆ ทม ทงดานกฎระเบยบชมชน ขอกฎหมาย การหนนเสรมขององคกรทเกยวของ รวมผเขารวมอภปรายกลมพนทละ 15 คน รวม 30 คน

การวเคราะหขอมลจากการสมภาษณเชงลกและการอภปรายกลมชวยใหเหนกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ นอกจากการวเคราะหเนอหาความเชอมโยงขององคความรเบองหลงการด าเนนกจกรรมประมงพนบานแลว ยงวเคราะหกระบวนการจดการความรตามปจจยส าคญ 4 ปจจยหลกท Folke et al. (2003) เสนอวาเปนปจจยทสรางความยดหยนทางสงคม ซงประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร (การประสานองคความรเดม ซงรวมความถงองคความรดานระบบนเวศและความหลากหลายทางชวภาพ และกระบวนการในการจดการความรทเปนอย กบความรใหมทงทางดานเทคนคประมง เทคโนโลยในการจบสตวน า ชนดพนธสตวน า และทางเลอกในการประกอบอาชพเสรมหรออาชพใหม) และ (4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ในการน ามาซงการตงกฎเกณฑกตกาประมงพนบาน ศนยพยากรณอากาศ ศนยเตอนภย รวมถงความชวยเหลอจากภายนอกในรปแบบตางๆ

การวเคราะหเครอขายทง 2 เครอขายในประเดน ความเขมแขงขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ในการสรางความยดหยนของสงคมเพอการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ เนนแนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตวตามองคประกอบส าคญ 4 ประการ (Hahn et al., 2006) คอ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยนและระบบการปกครองทมหลายระดบ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอกเชนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

กระบวนการวเคราะหเปนการผสมผสานขอมลจากการสมภาษณเชงลก รวมในการจดอภปรายกลมตวแทนชมชนและหนวยงานราชการทเกยวของในประเดนการรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ในแตละพนท โดยเนนประเดนการสรางความยดหยนของสงคมเพอการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ จากอดตถงปจจบน และมองสอนาคต วาการบรหารจดการความเสยงจาก

3 - 13

การแปรปรวนของสภาพอากาศมพฒนาการอยางไร มทางเลอกอยางไร ดวยเหตผลอะไร ชวยใหสงคมมความยดหยนในการรบมอกบปญหาอยางไร มประสทธภาพเพยงใด และจะรบมอกบความเปลยนแปลงในอนาคตอยางไร ทางเลอกดานภมปญญาทองถนจะปรบเปลยนอยางไรในอนาคต กลไกดานความเขมแขงขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคมจะมบทบาทอยางไรในอนาคต ในการสรางขดความสามรถใหชมชนสามารถด าเนนการปรบตวไดอยางเหมาะสม (ทงทางดานการตระหนกถงความเสยง การจดหาองคความรในการรบมอกบความเสยง เทคนควธการและทรพยากรทตองใชเพอการปรบตว และการสนบสนนใหเกดการปรบตวอยางยงยน) 3.3 การศกษาสวนท 3 การเสนอแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม

การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตวและความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศม 3 ลกษณะ (Agrawal, 2008) คอ (1) การสงผลตอโครงสรางการเกดผลกระทบและความเปราะบาง (2) การประสานการตอบสนองในระดบปจเจกเขากบระดบกลมกอใหเกดผลลพธของของการปรบตว และ (3) การท าหนาทดงทรพยากรจากภายนอกเพอเอออ านวยใหเกดการปรบตว และเขาถงทรพยากรนนๆ การจดสถาบนและเครอขายทางสงคมจงน ามาซงความยดหยนในการปรบตวเขากบภาวะการเปลยนแปลงตางๆ ทงนการวเคราะหน ามาซงขอสรปของปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการความเสยง

ผลการวจยจากทง 2 พนทมการสอบทาน (Verification) อยางมสวนรวมกบชมชนและหนวยงานทเกยวของในแตละพนท เพอเชอมโยงสความเปนไปไดในการเปลยนแปลงพฤตกรรมของชมชน ความรและเทคโนโลย การท างานขององคกรชมชนและเครอขาย และองคกรหนนเสรม สการสรางศกยภาพชมชนในการรบมอตอความเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

4 - 1

4-1

บทท 4 ผลการศกษา:

บรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การพฒนาเศรษฐกจสงคมลมน า และความเสยงของประมงพนบาน

บทนเปนการน าเสนอภาพพนทศกษาทง 2 ลมน า โดยแบงออกเปน 4 หวขอประกอบดวย (1) สภาพภมศาสตร (2) ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบนและการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศอนาคต (3) การพฒนาเศรษฐกจ-สงคมของลมน า และ (4) ความเสยงของประมงพนบาน บทนเปนการปพนฐานความเขาใจปญหาตางๆ ทชาวประมงพนบานก าลงเผชญ และเปนการปรบตวพนฐานทเปนอย ซงน าไปสการอภปรายกลมของชาวประมงพนบานในประเดนความเสยงของประมงพนบานจากปจจยตางๆ รอบดานตอนทายบท กอนทจะท าความเขาใจความเปราะบางของชาวประมงพนบานตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (บทท 5) ศกยภาพการปรบตวดวยภมปญญาทองถน (บทท 6) และการเผชญหนากบวกฤตสภาพภมอากาศป 2554 (บทท 7) จากนนจงวเคราะหกลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ (บทท 8) จากกรอบแนวคดในภาพท 4-1 จะเหนวาความเขาใจเรองการปรบตวของสงคมหนงๆ ตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศนนมปจจยอนๆ มาเกยวของ เชนการพฒนาเศรษฐกจและสงคมทสงคมนนๆ เผชญอย ซงปจจยทไมเกยวของกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศนสงผลตอการตดสนใจในการวางแผนการปรบตวของสงคมนนๆ ดงนนบทนจงท าความเขาใจปจจยแวดลอมทก าหนดความเสยงของวถประมงพนบานโดยรวม กอนทจะกลาวถงเฉพาะความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสงผลตอความเสยงใน 2 มตคอ การเปดรบผลกระทบ และความไวตอผลกระทบ วถประมงพนบานเปดรบผลกระทบตอการท าประมงพนบานในรปแบบตางๆ ทงการเปดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ นโยบายการพฒนาของรฐ อทธพลจากตลาด สภาพภมศาสตร ผลกระทบตอระบบนเวศ และวถชาวบานเอง และมความไวตอผลกระทบดวยลกษณะทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรมทเปนอย ทงจากการถกก าหนดจากภายนอก และการก าหนดดวยตนเอง ความเสยงตอการไดรบผลกระทบ (การเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ) และศกยภาพในการรบมอ เปนตวก าหนดความเปราะบางของสงคม ซงผลกระทบทจะเกดขนตอสงคมหนงๆ นนจะมากหรอนอยขนอยกบระดบความเปราะบางของสงคมตอปญหานนๆ ความเขาใจในมตทแยกยอยนชวยใหเหนปจจยทควรปรบปรงหรอแกไขได ซงทงการจดการความเสยง และการเสรมศกยภาพในการรบมอ ลวนน าไปสการวางแผนปรบตวในอนาคตทดข นได

4 - 2

4-2

��

� � �

��

� � � �

ภาพท 4-1 กรอบแนวคดในการประเมนความเปราะบางของระบบนเวศและระบบสงคม ปรบจาก Klein et al. (1998)

4.1 สภาพภมศาสตร

สภาพภมศาสตรของพนทมความเกยวของกบการเปดรบผลกระทบจากความเปลยนแปลงของสภาพ

ภมอากาศและการพฒนาเศรษฐกจสงคมของลมน า ซงสงผลตอความเสยงของชาวประมงพนบาน ลมน าประแส จงหวดระยอง พนทลมน าประแส เกอบทงหมดอยในจงหวดระยอง ครอบคลมเกอบทกอ าเภอของจงหวดระยอง มตน

น าอยทางตอนเหนอซงน าไหลผานหลายจงหวด ลกษณะภมประเทศของลมน าเปนทราบลกคลน และเนนเขา สลบกบทราบ และมทราบชายฝ งบรเวณตอนใตตดกบอาวไทยทชายฝ งมลกษณะเวาแหวง ความสงจากระดบน าทะเล ตงแตประมาณ 0-400 เมตร ทราบสลบเนนเขาทางตะวนออกลาดต าลงทางทศใต แมน าจงไหลจากทศเหนอสอาวไทยทางทศใต บรเวณปากแมน าทราบชายฝ งและชายคลองแมน าประแส มตะกอนล าน าทบถม เกดเปนระบบนเวศปาชายเลน แสดงลกษณะภมประเทศในภาพท 4-2 ดวยลกษณะภมประเทศดงกลาว สงผลใหคนในบรเวณนประกอบอาชพ เกษตรกรรม ในบรเวณทราบลกคลน เนนเขา และทราบลมแมน า ประกอบอาชพ ประมงจบสตวน า และเพาะเลยงสตวน า บรเวณทราบชายฝ งทะเล แตปจจบนมการพฒนาดานเศรษฐกจและสงคมมากขน จงมการเปลยนแปลงตางๆ ทสงผลตอทรพยากร เชน การสรางอางเกบน าประแสเพอแกปญหาภยแลงและอทกภยในพนทเกษตรและบานเรอน และส ารองน าเพอภาคอตสาหกรรมในพนทใกลเคยง การเพมพนทเพาะเลยงชายฝ ง ท าใหเกดปญหาตามมาคอ พนทปาชายเลนลดลง หรอระบบนเวศเปลยนแปลง ซงสงผลกระทบตอสตวน าและอาชพประมง เปนตน

4 - 3

4-3

ประกอบกบการประสบปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ สงผลใหบางชมชนทพงพาทรพยากรทไวตอการเปลยนแปลงของสภาพอากาศไดรบผลกระทบเชนกน

ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง แมน าปะเหลยนเปนอกแมน าทส าคญของจงหวดตรงนอกจากแมน าตรง มขอบเขตพนทลมน า

ครอบคลมอ าเภอปะเหลยน อ าเภอยานตาขาว อ าเภอกนตง อ าเภอหาดส าราญ และอ าเภอนาโยง ตนน าเกดจากเทอกเขาบรรทดทางตะวนออกของจงหวดตรง ลกษณะภมประเทศเปนเชงเขาลาดต าลงเปนทราบลมแมน าและทราบชายฝ งทะเลทางทศตะวนตก มพนทราบลกคลนสลบเลกนอย ความสงจากระดบน าทะเล ตงแตประมาณ 0-300 เมตร แมน าไหลจากเชงเขาทางตะวนออกลงสทะเลอนดามนทางตะวนตก บรเวณปากแมน าเปนทราบกวางใหญเปนแหลงสะสมดนตะกอนจงมปาชายเลนคอนขางอดมสมบรณ

ลกษณะภมประเทศดงกลาว สงผลใหคนในพนทสวนใหญประกอบอาชพ เกษตรกรรม และอาชพประมงจบสตวน า โดยมสตวเศรษฐกจทส าคญ เชน หอยนางรม หอยตลบ เปนตน แสดงลกษณะภมประเทศในภาพท 4-3 ปจจบนมการพฒนาเศรษฐกจและสงคม มการตดไมท าลายปาบรเวณตนน าและการเพมพนทเมอง ท าใหประสบปญหาภยแลงและอทกภย เกดการเปลยนแปลงของระบบนเวศท าใหไมสมบรณเหมอนดงในอดต

4 - 4

4-4

ภาพท 4-2 พนทลมน าประแส จงหวดระยอง

4 - 5

4-5

ภาพท 4-3 พนทลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

4 - 6

4-6

4.2 ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจากอดตถงปจจบนและการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคต

ชาวประมงพนบานพงพาระบบนเวศ 3 น าคอ น าเคม น ากรอย และน าจด ความสมดลของความจด

และความเคมของน านบเปนเรองส าคญ งานวจยนจงมงเนนทการเปลยนแปลงในสมดลความเคมของน าในระบบการท าประมงพนบาน ซงปจจยจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทกระทบตอสมดลความเคมของน าในชวงจงหวะเวลาหนงในทน คอปรมาณน าฝนในรอบฤดกาล ลมน าประแส จงหวดระยอง ลมน าประแสมแมน าประแสเปนแมน าสายหลก มตนน าจากปารอยตอ 5 จงหวดภาคตะวนออก ในเขตจงหวดชลบร ไหลผานจงหวดฉะเชงเทรา ชลบร และระยอง ออกสอาวไทยในเขตต าบลปากน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง แมน าประแส กอนไหลออกสอาวไทย แยกเปนคลองเลกๆ คอ คลองหนองโพลงและคลองแสมภ ฝ งตะวนออก คลองเนนฆอ ฝ งตะวนตก และ คลองโพล ฝ งตะวนออก ปากแมน าประแสเปนพนททอดมสมบรณไปดวยทรพยากรธรรมชาตโดยเฉพาะทรพยากรปาชายเลนในพนทกวา 6,000 ไร และสตวน าชายฝ ง ระบบนเวศ 3 น า น าจด น ากรอย และน าเคมเปนระบบนเวศทคงความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ ชมชนประมงพนบานลมน าประแสพงพาทรพยากรชายฝ งและปาชายเลนของอ าเภอแกลง จงหวดระยองมวถการท าประมงทพงพาธรรมชาต การสงเกต ลม ฟา อากาศ พฤตกรรมพชและสตว การเปลยนแปลงของทองทะเล และสายน าในล าคลอง และด ารงชพดวยการปรบตวในชวตประจ าวน

ภาพท 4-4 ปรมาณน าฝนสะสมรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 จงหวดระยอง ทมา กรมอตนยมวทยา

050

100150200250300350400450500550600650

ม.ค. ก.พ. ม.ค. เม.ย. พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค.

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

เดอน

2534253525362537253825392540254125422543254425452546

4 - 7

4-7

ภาพท 4-5 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 จงหวดระยอง

ทมา กรมอตนยมวทยา

ภาพท 4-6 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดระยอง

ทมา: ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย (SEA START RC)*

*ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต (SEA START RC) ไดเคยรวมมอกบหนวยงาน Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization (CSIRO) ประเทศออสเตรเลย ท าการศกษาและจ าลองการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในภมภาคลมแมน าโขงตอนลางรวมถงประเทศไทยทงหมด โดยใชแบบจ าลองทางคณตศาสตร Conformal Cubic Atmospheric Model (CCAM) ซงไดด าเนนการในชวงป พ.ศ. 2546-2548 ภายใตโครงการน ารองศกษาในชดโครงการ Assessment of Impact and Adaptation to Climate Change in Multiple Sectors and Multiple Regions (AIACC) (http://www.aiaccproject.org) โดยททางศนยเครอขายฯไดท าการศกษาในโครงการยอย AIACC regional study AS07: Southeast Asia Regional Vulnerability to Changing Water Resource and Extreme Hydrological Events Due to Climate Change (Southeast Asia START Regional Center, 2007) โดยจดท าสถานการณจ าลองสภาพ

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

2600

2525 2530 2535 2540 2545 2550 2555 2560 2565 2570 2575 2580 2585

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

ป พ.ศ.

4 - 8

4-8

ภมอากาศขน ภายใตเงอนไขทปรมาณกาซคารบอนไดออกไซดซงเปนกาซเรอนกระจกทส าคญในบรรยากาศเพมสงขนจาก 360 ppm เปน 540 ppm และ 720 ppm หรอเพมขนประมาณหนงเทาครงและสองเทาจากชวงทศวรรษท 1980 อนเปนชวงปฐานทใชในการศกษา และค านวณสภาพอากาศรายวนของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตเปนเวลา 10 ป ในแตละเงอนไขของสภาวะความเขมขนของกาซคารบอนไดออกไซดในบรรยากาศ โดยท าการค านวณในความละเอยดเชงพนททมความละเอยดสง (10x10km) และท าการปรบผลการค านวณโดยเทคนค statistical rescaling (Snidvongs, et al., 2003)

จงหวดระยองมลกษณะภมอากาศแบบมรสมเขตรอนลมทะเลพดผานตลอดป อากาศอบอนไมรอนจด บรเวณชายฝ งทะเลเยนสบาย ในฤดฝนจะมฝนตกชก ระหวางเดอนพฤษภาคมถงตลาคมของทกป แสดงปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 ในภาพท 4-4 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 ในภาพท 4-5 และแนวโนมปรมาณน าฝนรวมรายป พ.ศ. 2525-2585 ในภาพท 4-6 จากแบบจ าลองภายใตเงอนไขดงกลาวขางตนจะเหนไดวาปรมาณฝนในจงหวดระยองมแนวโนมเพมสงขน ลมน าประแสมระบบน าขน-น าลงเปนระบบน าเดยว คอมน าขนและน าลงครงเดยวตอวน ระบบนเวศ 3 น านอกจากจะถกควบคมดวยน าขน-น าลงตามธรรมชาต จากการหนนของน าทะเลและปรมาณฝนในรอบฤดกาลทไหลลงแมน าออกสทะเลแลว ลมน าประแสยงมขอจ ากดจากการบรหารจดการน าจากโครงการอางเกบน าประแสทท าหนาทควบคมปญหาภยแลง อทกภย และการหนนของน าเคมในระบบ ซงสงผลตอประมงพนบานโดยตรง

ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง แมน าปะเหลยนเปนแมน าสายสนๆ อยทางดานทศตะวนออกของแมน าตรง มพนทรบน าทงหมดอยใน

เขตจงหวดตรง ตนน าเกดจากเขาบรรทด ไหลผาน 5 อ าเภอของจงหวด มความยาวประมาณ 80 กโลเมตร ใชเปนเสนแบงเขตอ าเภอปะเหลยน และกงอ าเภอหาดส าราญกบอ าเภอกนตง กอนทจะไหลออกสทะเลทบานปากปรนกงอ าเภอหาดส าราญและบานบางแรดอ าเภอกนตง ล าน าสาขาทส าคญไดแก คลองล าแคลง คลองล าปลอก คลองล าพกล คลองล าชาน และคลองบางดวน สภาพบรเวณปากแมน าเปนทราบปาชายเลน สภาพคอนขางอดมสมบรณ สภาพภมอากาศโดยทวไป ไดรบอทธพลจากลมมรสมตะวนตกเฉยงใตและมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ ระหวางเดอนพฤษภาคมถงพฤศจกายน และพฤศจกายนถงธนวาคม ตามล าดบ สงผลใหมฝนตกชกเปนระยะเวลานาน 8 เดอน ตดตอกน แสดงปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 ในภาพท 4-7 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 ในภาพท 4-8 และแนวโนมปรมาณน าฝนรวมรายป พ.ศ. 2525-2585 ในภาพท 4-9 จากแบบจ าลองภายใตเงอนไขดงกลาวขางตนจะเหนไดวาปรมาณฝนในจงหวดตรงมแนวโนมเพมสงขน

4 - 9

4-9

ภาพท 4-7 ปรมาณน าฝนสะสมรายเดอน พ.ศ. 2534-2553 จงหวดตรง

ทมา: กรมอตนยมวทยา

ภาพท 4-8 ปรมาณน าฝนเฉลยรายเดอน พ.ศ. 2554 จงหวดตรง

ทมา: กรมอตนยมวทยา

050

100150200250300350400450500550600650

ม.ค. ก.พ. ม.ค. เม.ย. พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค.

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

เดอน

2534 2535

2536 2537

2538 2539

2540 2541

2542 2543

2544 2545

2546 2547

2548 2549

2550 2551

2552 2553

4 - 10

4-10

ภาพท 4-9 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดตรง

ทมา: ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย (SEA START RC)

ลมน าปะเหลยนไมมโครงการอางเกบน า ดงนนระบบนเวศน าจด น ากรอย น าเคม ยงคงสภาพธรรมชาต ลมน าปะเหลยนมระบบน าขน-น าลงทเปนระบบน าค คอใน 1 วนมน าขนและน าลง 2 ครง ดงนนสมดลความเคมจงเกดขนจากปรมาณน าฝนในรอบฤดกาล 4.3 การพฒนาเศรษฐกจสงคมของลมน า

4.3.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง ลมน าประแส จงหวดระยองอยภายใตอทธพลการพฒนาเศรษฐกจสงคมของแผนพฒนาจงหวดระยอง พ.ศ. 2553-2556 ทงในดานการพฒนาอตสาหกรรม ดานการเกษตร ดานการทองเทยว และดานการพฒนาคณภาพชวตตามแนวเศรษฐกจพอเพยง ดงรายละเอยดของแผนพฒนาจงหวดดงน

(1) แผนพฒนาจงหวดระยอง พ.ศ.2553-2556 วสยทศน: “เปนแหลงอตสาหกรรม ผลตสนคาเกษตรกรรม การทองเทยวทอยรวมกบชมชน ภายใต

การพฒนาอยางยงยน” ประเดนยทธศาสตรท 1 สงเสรมและพฒนาใหเปนแหลงอตสาหกรรมของภมภาคทไดมาตรฐานดาน

ความปลอดภยตอสงแวดลอม และสามารถอยรวมกบชมชน สงคมไดอยางยงยน เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. สถานประกอบการใชเทคโนโลยสะอาด และจดท าหลกระบบธรรมาภบาลสงแวดลอม 2. การใชประโยชนทดนภาคอตสาหกรรมเปนไปอยางเหมาะสม

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

2525 2530 2535 2540 2545 2550 2555 2560 2565 2570 2575 2580 2585

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

ป พ.ศ.

4 - 11

4-11

3. การจดการ การอนรกษ และฟนฟสงแวดลอมทไดรบผลกระทบจากกระบวนการผลตของภาคอตสาหกรรมมการด าเนนการอยางตอเนอง

4. การบรรเทาปญหาอบตภยมการด าเนนการและเปนทยอมรบจากผเกยวของ 5. วสาหกจขนาดกลางและขนาดยอม (SMEs) และวสาหกจชมชนมขดความสามารถในการ

แขงขน กลยทธ 1. สงเสรม เผยแพร ประชาสมพนธ และตดตาม ประเมนผล ใหสถานประกอบการ

อตสาหกรรมมการใชเทคโนโลยสะอาด (Cleaner Technology) 2. สงเสรมผประกอบการใหมการจดท าระบบธรรมาภบาล/บรรษทภบาลในสถานประกอบการ

และการอนรกษ และฟนฟสงแวดลอมของภาคอสาหกรรม อนๆ 3. สงเสรมการจดการ และตดตาม ประเมนผล โครงสรางพนฐานและการใชประโยชนทดนใน

ภาคอตสาหกรรมใหเปนไปอยางเหมาะสม 4. ศกษาวจย การจดการ การอนรกษ และการฟนฟสงแวดลอมทไดร บผลกระทบจาก

กระบวนการผลตของภาคอตสาหกรรม 5. เสรมสรางการปองกน และแกไขปญหาอบตภยไดอยางเปนระบบ 6. สงเสรมการพฒนาขดความสามารถของวสาหกจขนาดกลางและขนาดยอม (SMEs) และ

วสาหกจชมชนใหแขงขนไดในเชงธรกจ (เพมขดความสามารถดานการแขงขนใหกบผประกอบการ SMEs ในจงหวดระยอง: การเสรมสรางผประกอบการ SMEs รายใหม)

ประเดนยทธศาสตรท 2 สงเสรมและพฒนาใหเปนแหลงผลตสนคาและผลตภณฑเกษตรกรรมทไดมาตรฐานสามารถสรางและขยายโอกาสทางการตลาดได

เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. สนคาเกษตรปลอดภยไดมาตรฐานเปนทยอมรบ 2. ทรพยากรน าของจงหวดไดร บการจดการอยางสมดลระหวางภาคเกษตรกรรมกบ

ภาคอตสาหกรรม 3. เกษตรกรปรบพฤตกรรมการใชสารเคมโดยใชสารอนทรยชวภาพในการผลต 4. เกษตรกรเขาถงการบรการภาครฐและวชาการเกษตร 5. มศนยการเรยนรและพฒนาอาชพตามแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยงกระจายอยทกอ าเภอ 6. สตวปกไดรบการปองกนและแกไขการระบาดของไขหวดนก 7. แหลงทองเทยวเชงเกษตรไดรบการปรบปรงและพฒนา 8. มตวบงชการเปลยนแปลงของมลคาผลผลตทางการเกษตร กลยทธ 1. สงเสรม วจย พฒนา และถายทอดเทคโนโลยดานการผลต การตลาด การจดการทได

มาตรฐานสเกษตรกร 2. พฒนาการสรางมลคาเพมใหกบสนคา พฒนาผลตภณฑและบรรจภณฑ พฒนาคณภาพ

ชวตของเกษตรกรใหอยดมสข 3. พฒนาและกอสรางโครงสรางพนฐาน สนบสนน เพมผลผลตและมลคาสนคาเกษตร 4. สรางและขยายเครอขายการตลาดสนคาผลตภณฑชมชนและสนคาเกษตร

4 - 12

4-12

ประเดนยทธศาสตรท 3 พฒนาและฟนฟการทองเทยว (ระยอง) อยางยงยน เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. การบรหารจดการดานการทองเทยวในจงหวดไดรบการพฒนา 2. แหลงทองเทยวเดมไดรบการฟนฟ และพฒนา 3. แหลงทองเทยวใหมไดรบการพฒนา

- มการคมนาคมทสะดวก (การมปายบอกทางทชดเจน เปนตน) - ความปลอดภย (อาชญากรรม การคมนาคม)

4. การบรณาการการตลาดและประชาสมพนธรวมระหวางภาครฐและภาคเอกชน ทงใน และตางประเทศ

กลยทธ 1. พฒนา

1.1 การบรหารจดการดานการทองเทยว 1.2 แหลงทองเทยวเดม 1.3 กจกรรมการทองเทยวใหมๆ

2. ฟนฟ แหลงทองเทยวเดม (เกาะเสมด หาดแมร าพง บานเพ) 3. บรณาการการตลาดและประชาสมพนธ ระหวาง ภาครฐและเอกชน

ประเดนยทธศาสตรท 4 สรางเสรมสงคม (ระยอง) ใหมคณธรรมน าความร สการด ารงชวตตามแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยง

เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. ชมชนมคณภาพชวตทดตามแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยง 2. ชมชนสามารถอยรวมกบภาคอตสาหกรรมอยาง ยงยน 3. ชมชนตระหนก/มจตส านกทดตอสาธารณะ 4. ชมชนสามารถบรหารจดการทรพยากรสงแวดลอมอยางยงยน 5. ชมชนใสใจในสขภาพและมสขภาพทด 6. มมาตรการปองกนการกระท าผด โดยบรณาการทกภาคสวนในการบงคบใชกฎหมาย 7. การใหบรการทดและการพฒนาขดความสามารถของบคลากรภาครฐ 8. กระบวนการมสวนรวมของชมชน/องคกรชมชน/ภาคเครอขายทเขมแขง 9. เสรมสรางความเขมแขง และความอบอนในครอบครว กลยทธ 1. สงเสรมและใหความร “การด ารงชวตตามแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” 2. สงเสรมใหสงคมระยองตระหนกถงพฒนาทควบคกบคณธรรม มจตส านกรบผดชอบตอ

สงคม/จตสาธารณะ 3. เสรมสรางมาตรปองกน โดยบรณาการทกภาคสวนในการบงคบใชกฎหมาย เพอแกไข

ปญหาในดานตางๆ อาท การประชาสมพนธใหความรดานกฎหมาย และบทลงโทษ การอธบาย/ชแจงผลเสย/ความเสยหายทจะเกดขนจากการกระท าผด (เพอสราง/กระตนจตส านก)

4. สงเสรมกระบวนการการมสวนรวมขององคกรชมชนและภาคเครอขายใหเกดความยงยน

4 - 13

4-13

5. สงเสรมการมสวนรวมเพอการพฒนาทางสงคมของผประกอบการ (ภาคอตสาหกรรม/ทองเทยว ฯลฯ)

(2) โครงการอางเกบน าประแส ลมน าประแส มขนาดพนทลมน ามากกวา 1,500 ตร.กม. โครงการอางเกบน าประแส เปนการพฒนาแหลงน าธรรมชาตทเกษตรกรสามารถน าน าไปใชประโยชนในการเพาะปลก อปโภค–บรโภค และเปนแหลงน าดบส ารองเพอการอตสาหกรรม การทองเทยว การประปา นอกจากนยงอ านวยประโยชนในดานการบรรเทาอทกภยในพนทบรเวณล าน าประแส ซงเกดขนเปนประจ าทกปในชวงฤดฝน คณะรฐมนตรมมตอนมตใหเปดโครงการประแส จงหวดระยอง และอนมตแผนปฏบตการปองกนและตดตามตรวจสอบผลกระทบสงแวดลอมโครงการ “อางเกบน าประแส” เมอวนท 12 พฤษภาคม 2541 มวตถประสงคเพอพฒนาแหลงน าบรเวณลมน าประแสใหมน าเพยงพอส าหรบสงน าใหพนทเพาะปลกในเขตโครงการและเพมผลผลตตอไร รวมทงปองกนการรกล าของน าเคม และเปนแหลงน าดบส ารองส าหรบนคมอตสาหกรรมในเขตพนทชายฝ งทะเลดานตะวนออก โครงการนสามารถเกบกกน าได 248 ลานลกบาศกเมตร เปนโครงการประเภทเขอนตงอยในเขตบรเวณบานแกงหวาย ทองทหมท 6 ต าบลชมแสง อ าเภอวงจนทร จงหวดระยอง โดยหางจากตวจงหวดประมาณ 50 กโลเมตรไปทางตะวนออก แสดงแผนทโครงการฯ ในภาพ ท 4-10

ตวเขอนเปนเขอนดน อางเกบน าประกอบดวยบรเวณกกเกบน าพรอมระบบสงน า สงน าเขาคลองสงน าฝ งซายไปยงพนทเพาะปลกโดยอาศยระบบแรงโนมถวง (Gravity) มพนทเพาะปลกประมาณ 54,000 ไร ความยาวทงสน 23.723 กโลเมตร และพนทฝ งขวาของแมน าซงมพนทเพาะปลกประมาณ 83,000 ไร สงน าดวยระบบทอสงน าขนาดเสนผาศนยกลาง 1.40-1.60 เมตร ความยาวทงสน 25.824 กโลเมตร รวมพนทเพาะปลกทงโครงการ 137,000 ไร (ปจจบนก าลงขยายพนทชลประทานเพมเตม)

น าทไหลเขาสอางเกบน า ประกอบดวย น าจากตนน าทางทศเหนอ และน าฝนทตกลงบนพนทเหนอเขอน ซงมปรมาณน าไหลเขาอางเกบน ารวมจากทงสองแหลง เฉลย 275 ลานลกบาศกเมตรตอป

ส าหรบการบรหารจดการสงจายน าของอางเกบน าโดยปกตจะมการจายน าแบงเปน 3 สวนหลกๆ ไดแก

1. เพอการเกษตรบรเวณฝ งซาย (ระบบแรงโนมถวง) และขวา (ระบบทอสงน า ซงมคาไฟฟา) ประมาณ 70 และ 100 ลานลกบาศกเมตร ตามล าดบ (แตละปปรมาณน าทจายจรงแปรผนไปตามความตองการน าดวย) โดยจายลงสคลองชลประทานแลวน าจะแยกไปตามคลองสาขาทมพนทเกษตรจากนนจะไหลไปรวมกบแมน าประแส

2. เพอการรกษาระบบนเวศเดมของแมน าประแส จะมการปลอยน าลงสแมน าประแส ประมาณ 10 ลานลกบาศกเมตร

3. เพอการอปโภค-บรโภค ประมาณ 10 ลานลกบาศกเมตร นอกจากนยงมแผนจายน าเพอส ารองน าแกภาคอตสาหกรรมแกอางเกบน าบรเวณใกลเคยง ประมาณ

40 ลานลกบาศกเมตร (รบมาจากจงหวดจนทบรอกทอดหนง) ผานทางทอสงน าทเชอมตอระหวางอางเกบน าซงเชอมตอกนทงภาคตะวนออก กรณทน าลนเขอนออกทาง spill way (ประมาณ 20 ลานลกบาศกเมตร) น าจะลนออกแลวไหลลงไปรวมกบแมน าประแสทหลงสนเขอน หรอเมอฝนตกบรเวณทายเขอนน าจากล าน าสาขาตางๆ

4 - 14

4-14

จะไหลมารวมในแมน าประแสดวย (ประมาณ 2000 ลานลกบาศกเมตร) ซงจะท าใหแมน าประแสจะมน ามากกวาทถกปลอยจากอางเกบน าฯ

กรณเตรยมพรอมรบน าเมอเกดพายตองมการพรองน าออก (ประมาณ 100 ลานลกบาศกเมตร) ซงในแมน าจะมน ามากกวาปกตเชนกน หรอกรณอนๆ จะมการพจารณาวางแผนการเปดปดประตน าเปนกรณๆ ไป โดยการส ารวจความตองการใชน าจะมกลมผใชน าซงประกอบดวยนายอ าเภอ เจาหนาทองคการบรหารสวนทองถน และเกษตรกร รวมทงสน 75 คน มตวแทนดแลประตน าแตละบาน ซงกลมผใชน าจะมการประชมอยเปนระยะ และมการตดตอประสานงานเรองความตองการน าเพอใหมน าเพยงพอในแตละพนท และในอนาคตจะมการน า JMC (Joint Management Committee for Irrigation) หรอการจดการน าอยางมสวนรวมมาเปนสวนหนงในการวางแผนการจดการน าดวย

ประโยชนทไดรบจากโครงการ 1. เปนแหลงน าส าหรบกกเกบน าและสงน าใหแกพนทชลประทานทจะเกดขนใหม ในเขต

อ าเภอวงจนทร กงอ าเภอเขาชะเมาและอ าเภอแกลง จงหวดระยอง 2. สงน าดบส าหรบผลตน าประปาในเขตเทศบาลต าบลทางเกวยน เทศบาลทงควายกน

เทศบาลสนทรภ และเทศบาลปากน าประแส เปนปรมาณ 21,000 ลบ.ม./วน 3. สงน าใหพนทเพาะเลยงสตวน า โดยเฉพาะการเลยงกงบรเวณปากน าประแส ไดประมาณ

7,200 ไร คดเปน 114,000 ลบ.ม./วน 4. ชวยปองกนและลดความเสยหายจากอทกภยในพนทอ าเภอแกลง จงหวดระยอง 5. ผลกดนน าเคมทหนนเขามาในแมน าประแสในชวงฤดแลง 6. อางเกบน าทเกดขนจะเปนแหลงเพาะพนธปลา และเปนแหลงประมงน าจดขนาดใหญ 7. เปนแหลงทองเทยวทส าคญ 8. ท าใหเศรษฐกจของจงหวดระยองขยายตวมากขน

4 - 15

4-15

ภาพท 4-10 แผนทโครงการอางเกบน าประแส จงหวดระยอง ทมา: กรมชลประทาน

ส าหรบชาวประมงพนบาน ปรมาณน าจดทปลอยจากอางเกบน าเพอผลกดนน าเคมทหนนในชวงฤดแลงเปนเรองส าคญ และทส าคญกวานนกคอระบบน าขน-น าลง น าเกด-น าตายทถกรบกวนจากการบรหารจดการของโครงการอางเกบน าประแส เนองจากวถประมงพนบานตองพงพาระบบน าธรรมชาตทเหมาะสมตอทรพยากรสตวน าทชาวประมงพงพา จากประวตศาสตรการบรหารจดการอางเกบน า ชาวประมงพนบานเผชญ

4 - 16

4-16

กบปญหา 2 ลกษณะคอ (1) ไมมน าจดลงมาผลกดนน าเคมในชวงทมการเกบกกน าตอนสรางอางเกบน า สงผลกระทบตอปาชายเลน และสตวปาทอาศยในปาชายเลน และกระทบตอประมงพนบาน (2) การพรองน าออกมามากและตอเนอง จากกรณอางเกบน ารบน าฝนมากเกนระดบทเหมาะสม ท าใหทายน ามน าไหลลงมาตลอดกระทบตอระบบนเวศน ากรอย สตวน าหนน าจดอพยพออกสปากอาว สตวน าบางชนดทอพยพไมไดกจะสญพนธไปจากพนท สงผลกระทบตอการท าประมงพนบาน

(3) ปญหาน าเสยและการท าประมงแบบท าลายลาง กบ เครอขายประมงพนบานลมน า ประแส 5 ต าบล

จากปญหาน าเสยบรเวณลมน าประแส ท าใหกลมคนเฒาคนแกวยเกษยณในทองถน เกดความเปนหวงกลววาอนาคตของลกหลานจะไมมอะไรใหหากน จงรวมตวกนกอตง "เครอขายลมน าประแส" ในป 2547 ประกอบดวย 5 ต าบล คอ ต.ปากน าประแส ต.ทองเกวยน ต.เนนฆอ ต.ทงควายกน และ ต.คลองปน เพอดแลรกษา เฝาระวง และตอสกบกลมโรงงานทปลอยน าเสย ปลกปาชายเลนเสรม ท าจลนทรยบ าบดน า ปลอยสตวน า ถายทอดความรสเยาวชน รวมทงการท ากระชงปลาสาธต และสงเสรมใหเกดประเพณวฒนธรรมตางๆ สงผลใหพนทปาชายเลนเพมขนอยางตอเนอง สตวน ากลบมาอาศยในแหลงน ามากขน ชาวบานมรายไดพออยพอกน ไมตองออกไปท างานภายนอกชมชน

กลมผอาวโส จงขยายการท างานออกไปอก เลงเหนวากลมคนอายมากกลมเลกๆ ไมสามารถฟนฟทรพยากรไดดนก จงชกชวนชาวบานจากหม 7 หม 8 และต าบลใกลเคยงอก 4 ต าบล ไดแก ต.ทางเกวยน ต.เนนฆอ และ ต.ทงควายกน มาตงเปนคณะกรรมการ รวมประชมกบสถาบนพฒนาองคกรชมชน ประสานงานเชอมรอยเครอขายต าบลเขาดวยกน เพอจดตงเปน "องคกรชมชนชายฝ งภาคตะวนออก" โดยเรมประชมกนมาตงแตเดอนกนยายน 2547 พฒนาเปน "โครงการพลกฟนวถชมชนลมน าประแส" รวมกนปลกปาชายเลนสองฝ งลมน าในพนทวางรกรางในชวงเดอนกมภาพนธ-พฤษภาคม ซงเปนชวงทน าลดตอนกลางวน เพอกลาไมทปลกจะไดหนน าทน

หลงจากนนไดพาคณะกรรมการไปศกษาดงานทศนยกสกรรมธรรมชาตมาบเออง จ.ชลบร และน าความรทได มาท าจลนทรบ าบดน าเสย โดยตงถงหยดบรเวณทชาวบานขอมา จนสภาพน าเรมดข น ชาวบานเรมเหนความส าคญ จงมคนมารวมกจกรรมเพมขน แตงบประมาณเครอขายมอยนอย กจกรรมสวนใหญท าไปตามก าลง เชน การเฝาระวงรกษาลมน าประแส อาศยชาวบานเปนหเปนตา

และเพอปองกนไมใหสารเคมจากการท าเกษตรไหลลงแหลงน าธรรมชาต จงตองชกชวนใหเกษตรกรเขามาเปนเครอขาย จงมการขยายเครอขายเพมอก 4 ต าบลซงสวนใหญเปนเกษตรกร นอกจากนนยงมยทธศาสตรในการสรางคนรนหลงมาท างานตอ โดยมการอบรมเดกๆ นกเรยนทอยบรเวณแมน าประแส 5 ต าบล ในเรองการอนรกษสงแวดลอม ใหความรเรองตนไม สมนไพรและประโยชน เพอปลกฝงใหเดกๆ ซมซบคณคาของทรพยากรลมแมน าประแส และท าหนาทดแลในวนขางหนา

ปจจบน แมยงตองเฝาระวงการวางทอจากโรงงานเชอมลงสแมน า แตสถานการณบรเวณลมน าประแสกถอวามการเปลยนแปลงไปในทางทดข น พนทปาชายเลนบรเวณแมน าประแสเพมขนอยางตอเนอง ท าใหแหลงผสมพนธและอนบาลสตวน าเพมขนตามมา แมน าประแสไดรบการฟนฟท าใหสภาพน าในแมน าสะอาด ปญหามลพษทางน าทสงผลกระทบตอตอชมชนและสตวลดลง ทรพยากรสตวน าตางๆ กมปรมาณเพมขน เชน ปลากด ปลากะรง ปลากระบอก กงขาว กงกามกราม เคยตวใส ปมา ปด า หอยนางรม กกลบมาในแหลงน า

4 - 17

4-17

มากขน ชาวบานมรายไดมากขน โดยไมตองออกไปหางานตางถน บางคนตดสนใจลาออกจากโรงงานมาท าประมง

เครอขายประมงพนบานลมน าประแสประกอบดวยกลมอนรกษอกหลายกลม เชนกลมบานปลาธนาคารป กลมปแสม เปนตน ซงตางกมจดยนรวมในการตอตานการท าประมงแบบท าลายลาง สมาชกเครอขายไดปรบเครองมอประมงของตนใหเปนเครองมอประมงทอนรกษทรพยากรสตวน า และมกฎเกณฑการท าประมงอยางอนรกษ รวมทงรวมกนฟนฟปาชายเลนใหมพนทเพมมากขนตามภมปญญาทองถน

4.3.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

ลมน าปะเหลยน จงหวดตรงอยภายใตอทธพลการพฒนาเศรษฐกจสงคมของแผนพฒนาจงหวดตรง พ.ศ. 2553-2556 ทงในดานการพฒนาอตสาหกรรม ดานการเกษตร และดานการทองเทยว ดงรายละเอยดของแผนพฒนาจงหวดดงน

(1) แผนพฒนาจงหวดตรง พ.ศ.2553-2556

วสยทศน: “เมองเกษตรยงยน ศนยกลางการเรยนร ประตการทองเทยวเชงอนรกษแหงอนดามน เปาประสงครวม: “การสรางฐานเศรษฐกจทม งคง สงคมคณภาพ ฐานทรพยากรธรรมชาตทย งยน และ

สงแวดลอมทด ดงภาพท 4-11 ประเดนยทธศาสตรท 1 การสรางฐานเศรษฐกจของจงหวด (ดานเกษตรกรรมและอตสาหกรรมตอเนอง และการทองเทยว) ทม งคงและมเสถยรภาพ

เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. จงหวดตรงมรายไดจากการเกษตรเพมขน 2. จงหวดตรงมรายไดจากการทองเทยวเพมขน 3. ผลผลตทางการเกษตรของจงหวดตรงมมลคาเพมขน

ประเดนยทธศาสตรท 2 การพฒนาสงคมและคณภาพชวตทด และการศกษาใหมคณภาพ เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. ตรงเปนสงคมด 2. ประชาชนมรายไดและหลกประกนทม นคง 3. ประชาชนมสขภาวะ 4. ประชาชนมการศกษาเรยนรดและมคณภาพ

ประเดนยทธศาสตรท 3 การบรหารจดการฐานทรพยากรใหยงยนและสรางสงแวดลอมทด เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. จงหวดตรงมทรพยากรธรรมชาตทสมบรณ 2. จงหวดตรงมสงแวดลอมทด

4 - 18

4-18

ภาพท 4-11 วสยทศน ประเดนยทธศาสตร และเปาประสงค ของแผนพฒนาจงหวดตรง พ.ศ.2553-2556

ประเดนยทธศาสตรท 4 การบรหารจดการภาครฐตามแนวทางการพฒนาคณภาพการบรหารจดการภาครฐ

เปาประสงคเชงยทธศาสตร 1. การบรหารจดการของจงหวดตรงสามารถขบเคลอนยทธศาสตรไดอยางมประสทธภาพ 2. จงหวดตรงมรายไดจากการทองเทยวเพมขน 3. ผลผลตทางการเกษตรของจงหวดตรงมมลคาเพมขน

โดยแผนพฒนาจงหวดตรง พ.ศ.2553-2556 จะเนนการน าจดแขงของจงหวดทสอดรบกบโอกาสจากการเปลยนแปลงของปจจยภายนอก มาพฒนาศกยภาพใหโดดเดนและเปนฐานในการพฒนาจงหวดในอนาคต อาท การมงเนนพฒนาดานการทองเทยวโดยเฉพาะการทองเทยวเชงอนรกษ ซงชวยเตมศกยภาพของกลมจงหวดทมจดมงเนนการทองเทยวกระแสหลก และจากจดแขงของจงหวดทมทรพยากรการเรยนรทหลากหลายและมากมาย ทสามารถตอยอดเปนฐานในการพฒนาจงหวด ภมภาค และประเทศตอไปในอนาคต จงหวดตรงจงมงเนนสรางสงคมแหงการเรยนรใหเกดขน

การพฒนาจงหวดตรงไปสวสยทศนในระยะยาวนน ตองค านงถงความยงยน ซงจะเกดขนไดโดย ไมกระท าการพฒนาทจะสรางผลกระทบเชงลบระยะยาว โดยการท าลายฐานความมนคง ความมงคงและความดงาม อาท การมงเนนพฒนาเพอสรางความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจแตสรางปญหาทางสงคมและท าลายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ดงนนการก าหนดยทธศาสตรการพฒนาจงหวดตรง จงมงเนนทการพฒนา

4 - 19

4-19

อยางสมดล โดยมประเดนยทธศาสตรในการสรางเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอม โดยมหนวยงานราชการและภาคในจงหวดเปนกลไกการขบเคลอนยทธศาสตรอยางมประสทธภาพ (2) ปญหาการตดไมท าลายปาและการท าประมงแบบท าลายลาง กบเครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยน เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยนประกอบดวยกลมอนรกษหลากหลายกลม กลมทโดดเดนคอ กลมอนรกษบานทงตะเซะ และกลมอนรกษบานแหลม - การจดการปาชายเลนของชมชนบานทงตะเซะ

ปาชมชนบานทงตะเซะ เปน 1 ใน 10 ปาชายเลนชมชนในจงหวดตรง มเนอทประมาณ 5,000 ไร เปนพนททเคยผานการท าสมปทานปาไมมากอน สวนทเปนปาชายเลนชมชนมประมาณ 2,000 ไร สภาพปายงคงความอดมสมบรณ มพนธไมทมความโดดเดนและหลากหลาย ยงเหลอไมขนาดใหญจ านวนมาก เชน ไมตะบน ไมโกงกาง พนธพชหลายชนดเปนสมนไพร นอกจากนปาชายเลนยงเปนแหลงอาศยของสตวน าหลายชนด

กระบวนการสรางปาชายเลนชมชนเกดจากปญหาทรพยากรเสอมโทรม ทงจากการสมปทานปาชายเลนใหกบธรกจเผาถานมาตงแตป พ.ศ. 2484 รวมทงการลกลอบตดและแปรรปไมในบรเวณปาใชสอยของหมบาน การลดลงของปาชายเลนสงผลตอสตวน าทเรมลดลง โดยเฉพาะหอยกนซงมแหลงอาศยอยใตบรเวณปาไมใหญและหนาแนน ประกอบกบชมชนจากตางถนเรมเขามาท าประมงดวยเครองมอท าลายลาง เชน อวนรน นอกจากนนสตวปาในปาชายเลนกลดลง ทงจากการลาเพอบรโภค

การดแลปาของชมชนบานทงตะเซะ ใชกลยทธสนตวธ เรมขนตงแตป พ.ศ. 2534 โดยเรมจากแนวคดของกลมแกนน าในหมบานและชาวบาน ปรกษาหารอกนและเหนรวมกนถงความจ าเปนในการก าหนดแนวเขตทชดเจน ระหวางพนทปาสมปทานกบพนทปาใชสอยของหมบาน เพอปกปองทรพยสนของชมชน มการเรมสอบถามขอมลทงจากผเฒาผแกในหมบาน จากปาไมอ าเภอและปาไม จงหวดตรงเวลาลวงถงป พ.ศ. 2535 แตไมไดขอมลทชดเจน ในระหวางป พ.ศ. 2536 – 2538 คณะกรรมการปาซงประกอบดวยผใหญบาน ผชวยผใหญบาน แกนน าในหมบาน รวมกบชมชนด าเนนการปลกปาชายเลนในบรเวณรอบๆ หมบานหลายครง จนถงป พ.ศ. 2538 สมาคมหยาดฝนไดสงเจาหนาทเขาไปท าการศกษาชมชนบานทงตะเซะ โดยไดรวบรวมแนวความคดชมชน และไดรบทราบวาชมชนมความตองการทจะจดการพนทปาใชสอยของชมชน ป พ.ศ. 2536 – 2539 ชมชนจดกจกรรมเกยวกบปาชายเลนชมชนเปนระยะ ทงกจกรรมการปลก การสาง การปลกเสรมในพนทปาเสอมโทรม ความพยายามในการด าเนนงานปาชายเลนชมชนของบานทงตะเซะเกดขนอยางตอเนอง ตงแตป พ.ศ. 2538 – 2542 ทงการประสานความรวมมอกบหนวยงานตางๆ การจดกจกรรมดานการอนรกษในรปแบบตางๆ การประชมสมมนา มทงกจกรรมการปลก การสาง การปลกเสรมในพนทปาเสอมโทรม โดยไดรบความรวมมอจากกลมประชาชนในพนทองคกรภาครฐและเอกชน สมาคมหยาดฝน คณะครและนกเรยนโรงเรยนต ารวจตระเวนชายแดนบานทงตะเซะ และกลมตางๆ ในหมบาน เชน กลมยาวชนรกปา กลมสตร กลมแมบาน กลมท าใบจาก นอกจากนชมชนยงมการสมมนา การพดคย และรวมปรกษาหารอถงแนวทางการจดการใหเปนระบบและเปนรปธรรมมากขน รวมกนระดมความคดกบปญหาทเกดขนโดยแบงการจดการพนทปาชายเลนชมชนทมประมาณ 2,000 ไร ออกเปน 4 แปลง ไดแก (1) แปลงปาอนรกษ สภาพพนทเปนปาทมความอดมสมบรณ ทไมอนญาตใหเขาไปใชประโยชน (2) แปลงปาจาก มการปลกจากลงในพนทปาชายเลนเพอใหชมชนไดใชสอย และสามารถหาซอเพอไปประกอบอาชพเกยวกบจาก (3) แปลงปาใชสอยของ

4 - 20

4-20

หมบาน โดยการสลบกนใชประโยชนภายในแปลง กลาวคอ ถาแปลงไหนกรรมการพจารณาเหนวาไดตดไมออกไปพอสมควรแลว กจะไมอนญาตใหตดแตจะท าการฟนฟปลกเพม และใหใชไมในแปลงอนแทน และ (4) แปลงปาสมนไพร ใชเปนพนทเพอการศกษา เรยนรระบบนเวศปาชายเลน และเพอการใชประโยชนของคนในชมชน ตอเนองจากการรกษาและฟนฟผนปาเพอเปนแหลงอนบาลสตวน าวยออนตางๆ และเปนถนทอยอาศยและแหลงอาหารของสตวนานาชนด สมาชกกลมอนรกษยงขยายกจกรรมครอบคลมการอนรกษหอยปะทอยใน ล าน าปะเหลยน ใหรอดพนจากการท าประมงแบบท าลายลาง มการเฝาระวง หามการท าประมงดวยเครองมอทท าลายลางและผดกฎหมาย มการกนแนวเขตเพอการอนรกษ ก าหนดหลกเกณฑในการใชประโยชนและบทลงโทษหากละเมดกฎ

กจกรรมทเกดขนไดพสจนใหเหนศกยภาพของชมชนในการดแลรกษาปาและทรพยากรสตวน า อกทงยงไดขยายเครอขายการประสานความรวมมอ ระหวางคนตนน ากบคนปลายน าในเขตลมน าปะเหลยนและลมน าตรง รวมทงภาครฐ คอ กรมปาไม

การดแลปาของชมชนบานทงตะเซะกอใหเกดผลกระทบใน 3 ระดบ กลาวคอ ในระดบชมชน กอใหเกดการดแลปาชมชนชายเลนขนหลายแหงในเขตลมน าปะเหลยน ทงกอใหเกดความมนคงดานอาหาร (Food Security) ในอยางนอย 6 หมบาน 3 อ าเภอ ในระดบจงหวด ปาชมชนบานทงตะเซะเปนทศกษาดงานดานปาชมชน ของชมชนและเยาวชนในจงหวดใกลเคยงและหลายจงหวดทวประเทศและขยายสหลายประเทศในระดบภมภาค

- การอนรกษหอยนางรม บานแหลม บรเวณชายฝ งหนาหมบานแหลมเปนแหลงหอยนางรมธรรมชาตทอดมสมบรณและใหญทสดในจงหวด

ตรง รายไดหลกของหมบานแหลมไดมาจากการท าประมงและจบหอยนางรม ปจจบนประชากรของชมชนเพมขนมาก มการจบหอยนางรมทมอยตามธรรมชาตกนมากขน น าเครองมอทไมเหมาะสมมาใช ประกอบกบปญหามลพษทางน า จากการปลอยน าเสยของโรงงานบอกง คณะกรรมการหมบานจงไดประกาศเขตอนรกษหอยนางรมบรเวณแมน าปะเหลยน หม 3 บานแหลม ในป พ.ศ. 2537 ตอมาในป พ.ศ.2539 ไดรบการสนบสนนใหมการรวมกลมมคณะกรรมการบรหารกลม และไดรบการสนบสนนจากสมาคมหยาดฝน ส านกงานพฒนาชมชนอ าเภอ ประมงอ าเภอ และโรงเรยนบานแหลม (หลกสตรทองถน "ภมปญญาทองถน") ท าใหเกดองคกรชมชน ในการจดการทรพยากรธรรมชาต เกดความยงยนชมชน เกดโครงการอนรกษหอยนางรมธรรมชาตบรเวณหนาหมบานแหลม และไดจดตงคณะกรรมการขนมาดแล จนท าใหปรมาณของหอยนางรมเพมขน แตละปจะมการจบหอยนางรมขาย น ารายไดจดตงเปนกองทนสวสดการของหมบาน จนถงปจจบนนมกฎระเบยบใหชาวบานปฏบตรวมกน อาท (1) กอนจบหอยนางรมจะตองส ารวจขนาดของหอยพรอมกบประชมพจารณาจากคณะกรรมการกอนทกครง (2) คนทลงไปจบหอยจะตองเปนชาวบานทมความร ความเขาใจ และมประสบการณทคณะกรรมการไววางใจได ซงจะเกบเฉพาะหอยทโตไดขนาดเทานน (3) การจบหอยในแตละปจะเปดใหจบ 3 วนและจะเปดใหชาวบานลงไปจบในพนทอนรกษ 2 วน โดยใชเครองมอท เหมาะสมหามใชเครองทนแรง (4) คาแรงงานส าหรบผทรบจางจบหอยในแตละปขนอยกบทางคณะกรรมการจะพจารณาตามความเหมาะสม (5) รายไดจากการขายหอยนางรมจะจดตงเปนกองทนสวสดการของหมบาน หรอกจกรรมอนทเหมาะสมตามมตของคณะกรรมการ

4 - 21

4-21

4.4 ความเสยงของประมงพนบาน

ความเสยงของประมงพนบานเปนทงการเปดรบผลกระทบดานตางๆ ตอการท าประมงพนบานและความไวของครวเรอน/ชมชนตอผลกระทบนนๆ

4.4.1 การประเมนความเสยงของประมงพนบานระดบครวเรอน: ลมน าประแส จงหวดระยอง การประสบปญหาของครวเรอน จากการสอบถามในประเดนปญหาทครวเรอนก าลงประสบ

เรยงล าดบตามความส าคญ พบวาครวเรอนสวนใหญ ก าลงประสบปญหาสงแวดลอมเสอมโทรมเปนอนดบแรก รองลงมาคอ ความแปรปรวนของสภาพอากาศ วกฤตเศรษฐกจ และการพฒนาของรฐไมตรงกบความตองการของชมชน ตามล าดบ เมอถามวาครอบครวของทานมความเสยงตอการสญเสยจากปญหาใดบาง พบวา ครวเรอนสวนใหญเสยงเกดความสญเสยจากปญหาสงแวดลอมเสอมโทรมเปนอนดบแรก รองลงมาคอ ความแปรปรวนของสภาพอากาศ วกฤตเศรษฐกจ และการพฒนาของรฐไมตรงกบความตองการของชมชน ตามล าดบ เชนกน

การด ารงชวตพงพาลม ฟา อากาศ จากครวเรอนทงหมด 175 ครวเรอน 74.3 %ของครวเรอนด ารงชวตพงพาลม ฟา อากาศในระดบสง 9.7 %ของครวเรอนพงพาปานกลาง 8.0 % ของครวเรอนพงพานอย และ 8.0 % ของครวเรอน ไมพงพาลม ฟา อากาศ 62.3% ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนมความเสยงนอย 18.9 % ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนไมมความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ 10.9% ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนอยทามกลางความเสยงของความแปรปรวนของสภาพอากาศมาก และ 8.0%ของครวเรอนไมไดระบขอมล

การจดการระดบครวเรอนเพอใหไมตองเผชญกบความสญเสยจากการแปรปรวนของสภาพอากาศในการปองกนไมใหเผชญกบปญหา 39.4% ของครวเรอนประยกตภมปญญา เชน การดธรรมชาต ดทองฟา จากประสบการณของตวเอง จากปยาตายาย สงเกตการกอตวของเมฆ การเกดฟาแลบ หยดออกเรอ หรอท างานอนแทน เปนตน 12.0% ของครวเรอนระดมทรพยากรทมอยเพอปองกนตนเอง เชน ปลกปาชวยลดแรงลมทเขามาปะทะ ยกบานใหสง ท าบอเพาะเลยงใหสง ท าอปกรณลวงหนา ตามคนอนๆ ใหทน 8.0% ของครวเรอนเขาเปนสมาชกกลมเพอรบความชวยเหลอในการปองกนตนเองไมใหเผชญกบปญหา เชนการขนทะเบยนเรอ การเขารวมกลมทตรงความตองการ เพอการเงนในการลงทน เพอคาชดเชย เมอเครองมอสญหาย หรอการรวมกลมเพอควบคมปญหากนเองได เชน สรางแนวกนคลน หรอปลกปาชายเลน

การอยรวมกบปญหา 32.0% ของครวเรอนประยกตภมปญญา เชน ใชภมปญญาทมท าประมงและเผชญหนา ซงอาจจะอยไดบางบางครง เพราะยงคงอาศยทเดมและท าประมงไปจนกวาจะเลกท า บางกตองปรบตวใหตนตวตลอดเวลา บางกยอมรบธรรมชาต บางกพรอมพฒนาเปลยนแปลงการท ามาหากนตามสภาพแวดลอมทเปลยนแปลงไป เชนเปลยนจากสองกงมาเปนดกลอบแทน หรอเมอเกดปญหาจะท าการเกบสตวน าทหาไดไวกอน เพอรอขายในชวงทไดราคาดไมขาดทน 12.6% ของครวเรอนระดมทรพยากรทมอยเพออยรวมกบปญหา เชน สรางบานปลาเพอเพมทรพยากร 9.7% ของครวเรอนเขารวมกลมเพอเตรยมตวอยรวมกบปญหา

การแกไข เยยวยา เมอเผชญกบปญหา 14.3% ของครวเรอนประยกตภมปญญา เชน พยายามหาสตวน าใหได และใชน า EM เพอบ าบดน าใหคณภาพน าดข น 12.6% ของครวเรอนระดมทรพยากรทมอยในการเยยวยาปญหา และ 11.4 % ของครวเรอน เขารวมกลมรวมพลงเพอเรยกรองขอใหเกดการแกปญหา รวมทงเขารวมกลมเพอเรยกรองขอคาชดเชย

4 - 22

4-22

ความคดเหนตอแนวทางในการปองกนครวเรอนไมใหเผชญกบปญหาการแปรปรวนของสภาพอากาศจนเกดการสญเสย 50.9 % ของครวเรอนไมไดท าอะไร 21.7% ของครวเรอน เกบออมและปรบตวเพอรบมอ 17.1 % ของครวเรอนสงเกตสภาพฝน ฟา อากาศ น าขน-ลง หลกเลยงการท าประมงขณะทเกดสภาพอากาศแปรปรวน ไมประมาท 7.4% ของครวเรอนมอาชพอนส ารอง 0.6% ของครวเรอนรวมกลมอนรกษ ส าหรบขอคดเหนตอบทบาทของกลมตางๆ ในชมชนในการปองกนการเผชญปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศ 74.9%ของครวเรอน มองวาตนเองไมไดรวมกลมจงไมทราบเรองการจดการของกลมตางๆ ในชมชน ในขณะท 13.1% มองวากลมตางๆ มบทบาทในการรวมกลม ใหความชวยเหลอกน รวมมอกน แจงขาว เตอนภย และเสนอมาตรการตางๆ เชนการปลอยน าจากบอกง ขอมลฝน ฟาแปรปรวน น าจด แตกอยากใหรวมตวกนมากกวาน ชมชนจะไดเขมแขง 12.0% ของครวเรอน มองวากลมตางๆ มบทบาทในการปลกปาชายเลน อนรกษทรพยากรสตวน า ส าหรบกรณบทบาทของหนวยงานตางๆ ในพนท 16.0% ของครวเรอน มองวาหนวยงานตางๆ ควรมบทบาทในการลงพนทใหความร ดแล จดการและฟนฟ ไมตองรอใหชมชนรองขอ 14.9% ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการสงเสรมการอนรกษสงแวดลอมและจดการของเสย 6.9% ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการจดการการรวมกลม และ 5.1% ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการแจงเตอนเรองสภาพอากาศ และสวนใหญไมสามารถระบขอมลการมบทบาทของหนวยงานได 57.1%

4.4.2 การประเมนความเสยงของประมงพนบานระดบครวเรอน: ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง การประสบปญหาของครวเรอน จากการสอบถามในประเดนปญหาทครวเรอนก าลงประสบ

เรยงล าดบตามความส าคญ พบวาครวเรอนสวนใหญ ก าลงประสบปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศ เปนอนดบแรก รองลงมาคอ วกฤตเศรษฐกจ สงแวดลอมเสอมโทรม และการพฒนาของรฐไมตรงกบความตองการของชมชน ตามล าดบ เมอถามวาครอบครวของทานมความเสยงตอการสญเสยจากปญหาใดบาง พบวา ครวเรอนสวนใหญเสยงเกดความสญเสยจากปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศเปนอนดบแรก รองลงมาคอ สงแวดลอมเสอมโทรม วกฤตเศรษฐกจ และการพฒนาของรฐไมตรงกบความตองการของชมชน ตามล าดบ

การด ารงชวตพงพาลม ฟา อากาศ จากครวเรอนทงหมด 150 ครวเรอน 93.2 %ของครวเรอนด ารงชวตพงพาลม ฟา อากาศในระดบสง 3.0 %ของครวเรอนพงพาปานกลาง 0.8 % ของครวเรอนพงพานอย และ 3.0 % ของครวเรอน ไมพงพาลม ฟา อากาศ 58.3% ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนอยทามกลางความเสยงของความแปรปรวนของสภาพอากาศมาก 33.3% ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนมความเสยงนอย 4.5 %ของครวเรอนประเมนวาครวเรอนของตนไมมความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ และ 3.8% ของครวเรอนไมสามารถระบได

การจดการระดบครวเรอนเพอใหไมตองเผชญกบความสญเสยจากการแปรปรวนในการปองกนไมใหเผชญกบปญหาของสภาพอากาศ 7.6 %ของครวเรอนประยกตภมปญญา โดยการสงเกตสภาพอากาศ จากประสบการณของตวเอง เชน ดฟา เมฆ ลม กอนออกไปจบสตวน า เปนตน 0.8%ของครวเรอนระดมทรพยากรทมอยเพอปองกนตนเอง เชน ส ารองวตถดบไว แปรรปเปนรายได และไมมครวเรอนเขาเปนสมาชกกลมเพอรบความชวยเหลอในการปองกนตนเองไมใหเผชญกบปญหา

ความคดเหนตอแนวทางในการปองกนครวเรอนไมใหเผชญกบปญหาการแปรปรวนของสภาพอากาศจนเกดการสญเสย 53.8 %ของครวเรอนเหนวาควรมการหาอาชพส ารองหรออาชพเสรม 25.0 %ของครวเรอนไมไดท าอะไร 14.4 %ของครวเรอนคดวาตองปรบตวและรบมอใหได 4.5 %ของครวเรอนคดวาตองตดตามสภาพอากาศแลวประยกตชวงเวลาการจบสตวน าตามสภาพอากาศ 2.3 % ของครวเรอนรวมกลม

4 - 23

4-23

อนรกษ ส าหรบขอคดเหนตอบทบาทของกลมตางๆ ในชมชนในการปองกนการเผชญปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศ 61.4% มองวากลมตางๆ มบทบาทในการรวมกลม ใหความชวยเหลอกน รวมมอกน แกปญหาในทกๆ เรองรวมกน 27.3 %ของครวเรอน มองวากลมตางๆ มบทบาทในการอนรกษทรพยากรสตวน าและปาชายเลน ในขณะท 3.0 %ของครวเรอน มองวาตนเองไมไดรวมกลมจงไมทราบเรองการจดการของกลมตางๆ ในชมชนและไมมความเหน ส าหรบกรณบทบาทของหนวยงานตางๆ ในพนท 54.5 %ของครวเรอน มองวาหนวยงานตางๆ ควรมบทบาทในการลงพนทใหความร ดแล จดการและฟนฟ ไมตองรอใหชมชนรองขอ 3.8 %ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการแจงเตอนเรองสภาพอากาศ 3.0 %ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการสงเสรมการอนรกษสงแวดลอมและจดการของเสย และ 0.8 %ของครวเรอนมองวาควรมบทบาทในการจดการการรวมกลม

4.4.3 การประเมนความเสยงของประมงพนบานในระดบชมชน: ลมน าประแส จงหวดระยอง จาการอภปรายกลมชาวประมงพนบาน ความเสยงในวถประมงพนบานอยทปรมาณทรพยากรประมง

นนคอทรพยากรก าลงจะหมดไป วถประมงพนบานเปดรบผลกระทบรอบดานทงจากการพฒนาเศรษฐกจสงคม การขยายพนทท าการเกษตร เพาะเลยงสตวน า และอตสาหกรรม การตกตวงทรพยากรประมงเกนขดจ ากด การท าลายสภาพปาชายเลนและแมน า ในขณะทวถประมงพนบานเองเปนวถทอยอยางพงตนเอง ไมตกตวง มเครองมอจบสตวน าทไมซบซอน ไมท าลายลาง ชาวประมงอยรวมกนเปนชมชนเลกๆ รมชายฝ งและปากแมน า สทธการท าประมงพนบานไมเปนทยอมรบจากตวบทกฎหมายประมงเทาทควร ดวยสภาพเศรษฐกจสงคมการเมองและวฒนธรรมทเปนอยวถประมงพนบานจงไวตอผลกระทบทเกดขน

ในทศนะชาวประมงพนบาน สาเหตของทรพยากรประมงทลดนอยลงมาจาก (1) นโยบายภาครฐ ไมมการควบคมเรองขนาดของตาอวนและไมควบคมการจบปลากระตก

ซงเปนปลาขนาดเลกซงเปนอาหารในหวงโซอาหารของสตวน าในทะเล ปลากระตกกนแพลงตอนในทะเล ปลากนสตวกนปลากระตกเปนอาหาร การท าประมงปลากระตกจงเปนการตดตอนหวงโซอาหารในทะเล

(2) ความเสยงเรองสารเคมจากโรงงานอตสาหกรรม/ การเลยงกงในบอกง/ และครวเรอน เปนการท าลายสตวน าวยออน และปาชายเลนทเปนแหลงอนบาลสตวน าวยออน

(3) วธการท าประมงแบบไมอนรกษ เชนการใชอวนตาเลกในการจบสตวน า ซงชาวบานเรยกวา “อวนตามง” ท าใหปลาวยออนขนาดเลกถกจบตดอวนไปดวย การใชไฟสองลงทะเลเพอลอปลามาอยรวมกน ปลาใหญกจะกนปลาเลก การท าลอบปมาใชตาขายขนาดตาเลกเพอจบปมาขนาดเลกตามความนยมของตลาด เปนตน

(4) กฎหมายทเออประโยชนใหแกประมงพาณชยมากกวาประมงพนบาน ส าหรบการประเมนความเสยงอนเนองมาจากการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมถงปรมาณและ

คณภาพน าในระดบประเภทการประมงหลก จากการอภปรายกลม ชาวประมงจดล าดบความเสยงตอการสญเสยทรพยากรสตวน า รวมทงการทชาวประมงไมไดผลผลตทางการประมงดงตารางท 4-1

4 - 24

4-24

ตารางท 4-1 ความเสยงทเกดขนกบประเภทของประมงพนบาน ลมน าประแส จงหวดระยอง กลมประมง

(หลก) ความเสยงในการท าประมงพนบาน

หอย เสยงมากทสด เสยงตอสารเคม น าจดทมากเกนไป หรอน าทเคมเกนไป เพราะหอยเคลอนตวชา บางชนดเคลอนตวไมไดเพราะตดกบหนหรอหลก

ป เสยงอนดบสอง ประสบปญหามากถาเปนน ารอน (ปชอบน าทมอณหภม 20 °C) แตเมอมน าจดหลากมา ปสามารถวายน าหนได

กง เสยงอนดบสาม กงแชบวยน าขน ขนตามน า กงกลาสามารถหมกตวใตทราย ปลา เสยงอนดบส ปลาสามารถวายน าหนไดทน กะพงขาว และกระพงแดงทนตอน าจดและ

เคมไดหมด

4.4.4 การประเมนความเสยงของประมงพนบานในระดบชมชน: ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ผน าชมชนลมน าปะเหลยน สะทอนความเสยงของประมงพนบานในประเดน น าเสยจากโรงงานผลตยางพารา ความเสอมโทรมของปาชายเลน และการท าประมงแบบท าลายลาง โดยเฉพาะการคราดหอยปะ จงเกดการรวมกลมสรางกจกรรมการอนรกษนางรมและหอยปะ และมการแลกเปลยนเรยนรในกลมเยาวชน ตารางท 4-2 ความเสยงทเกดขนกบประเภทของประมงพนบาน ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

ประเภท สตวน า

น าจดมาก น าเคมมาก น าเนา/น าเสย คลนลมแรง

มาก

ปลา - กลมปลากระบอก ปลาบาส ปลาหลอบน และปลาลกหระจะวายออกไปบรเวณปากอาว - ปลาเกาจะไมเขาไซ

ลกปลาจะวายเขาไปในคลอง ท าใหปลาโลมาวายตามเขามากนลกปลา

ปลาผวน าวายหนไปหาน าทสะอาด สวนปลาทวายไมทนจะตาย และพบซากปลาลอยอยบนผวน า

ปลาฝ งวายเขาคลอง

หอย - หอยทเคลอนทไดฝงตวลกลงในพนทราย สวนทเคลอนทไมทนจะตาย - สวนหอยทเคลอนทไมไดจะตาย เชน หอยแมลงภ หอยนางรม

- หอยยงมชวตรอดแตชาวประมงกลาววาคณภาพของเนอหอย และความอรอยจะลดลง

หอยทงทเคลอนทได และไมไดจะตาย

ไมเปนปญหา

ป - ปมาจะวายหนออกบรเวณทะเล - ปด าจะวางลงไปททองคลอง

ไมเปนปญหา เพราะปชอบน าเคม

- ปมาจะวายหนออกบรเวณทะเล

ไมเปนปญหา

กง ไมเปนปญหาเพราะกงสามารถปรบตวกบน าทเปลยนแปลงไดด

กงสามารถปรบตวอยกบน าเคมได

กงสามารถหนได แตบางสวนทวายหนไมทนจะตาย

ไมเปนปญหา

4 - 25

4-25

จากตารางท 4-2 แสดงใหเหนวาสตวน าทกชนดมความเสยงเหมอนกน แตสตวน าทมความเสยงมากทสดเมอเกดภยพบตตางๆ คอ หอยเนองจากหอยเคลอนทชา ไมทนตอคณภาพน าทเกดการเปลยนแปลงอยางรวดเรว และดวยหอยเปนทรพยากรสตวน าทส าคญตอชาวประมงพนบานในพนทบานแหลม สวนสตวน าอนๆ เคลอนตวไดเรวกวา สามารถวายหนไปหาแหลงน าทสะอาด หรอหาทปลอดภยได จงเปนทรพยากรทสามารถฟนฟตวเองไดเมอเกดเหตการณผดปกตอนเนองจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จากความเขาใจบรบทของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Climatic stress) และบรบทของความกดดนจากการพฒนาเศรษฐกจสงคมหรอปจจยอนๆ ซงเปนปจจยทไมเกยวของกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Non-climatic stress) ตามกรอบแนวคดในภาพท 4-1 พบวาชาวประมงพนบานทง 2 พนทด ารงชวตทามกลางกระแสการพฒนาเศรษฐกจและสงคม การพฒนาพนทใหเปนแหลงส าคญทรองรบการพฒนาทางดานอตสาหกรรม ดานการทองเทยวและดานการเกษตร ท าใหพนทปาชายเลนและแหลงทรพยากรประมงของทง 2 ลมน าขาดความสมดลของฐานทรพยากรธรรมชาตในการรองรบการพฒนาดงกลาว พนทท ง 2 ลมน าประสบปญหาทงทรพยากรธรรมชาตทเสอมโทรม การบกรกเขาใชทรพยากรจากภายนอกทงในดานการตดไมท าลายปา การท าประมงอยางท าลายลาง และการทงน าเสยลงสปาชายเลนซงเปนแหลงอนบาลทรพยากรสตวน า ชาวประมงพนบานลมน าประแส ยงเผชญกบปญหาการจดการน าในลมน าประแส ซงเปนการจดสรรน าเพอการใชประโยชนในภาคการเกษตรและอตสาหกรรม และรองรบการทองเทยว ปรมาณน าจดทเพยงพอจงเปนทตองการในการรกษาสมดลความเคมในแมน าประแส ทงนเนองจากแมน าประแสเปนแมน าทมเขอนประแสกน ท าใหการไหลของน าจด และการหนนของน าเคมไมเปนไปตามธรรมชาต ความผดปกตของปรมาณน าฝนในบางวน บางเดอน และบางปจงเปนกรณออนไหว ส าหรบการอยรอดของทรพยากรสตวน าในระบบนเวศปาชายเลน ซงชาวประมงพงพาในการยงชพ ชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน ใชชวตพงพาทรพยากรหอย (หอยตลบ) เปนหลก นบเปนสตวน าเศรษฐกจ ซงหอยเปนสตวน าทไวตอการเปลยนแปลงของสมดลความเคมของน าในระบบนเวศน ากรอย ความผดปกตของปรมาณน าฝนในบางวน บางเดอน และบางปจงเปนกรณออนไหว ส าหรบการอยรอดของทรพยากรหอย ซงชาวประมงพงพาในการยงชพ ความแปรปรวนของสภาพอากาศส าหรบชาวประมงพนบานไมนบเปนปญหาของการประกอบอาชพ แตเปนเงอนไขในการด ารงชพ เปนเงอนไขในการปรบตวในชวตประจ าวนตามการปรบตวของสตวน า ความส าคญสงสดอยทฐานทรพยากรและระบบนเวศทอดมสมบรณมปาชายเลน มเกาะแกงบงคลนลม มทรพยากรประมงทหลากหลายตามฤดกาล มภมปญญาในการสงเกตระบบเตอนภยธรรมชาต และหาทางเลอกในการท าประมงอยางเหมาะสม อยางอนรกษ อยางพอเพยง และไมประมาท

5 - 1

บทท 5 ผลการศกษา: ความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน

บทนน าเสนอการศกษาเปรยบเทยบความเปราะบางของชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน าตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ซงเปนความเปราะบางทงในระดบครวเรอนและระดบชมชน การน าเสนอประกอบดวย (1) หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา (2) สภาวะความเปราะบางระดบชมชนของ 2 ลมน า (3) หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา (4) สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของ 2 ลมน า และ (5) สรปความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน 5.1 หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา การประเมนผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตอระบบนเวศและมนษย จ าเปนตองพจารณาภาวะกดดนจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และภาวะความเปราะบางของระบบนเวศและสงคมเมอเผชญกบภาวะกดดนนนๆ ค าวา ความเปราะบาง (Vulnerability) มกจะใชหมายถง ศกยภาพในการเยยวยาจากภาวะการรบกวนหรอกดดน อนเกดจากสภาวะแวดลอมทางธรรมชาตและเศรษฐกจ สงคม ตอผคนและระบบนเวศ ซงความเปราะบางของระบบหนงๆ นมความสมพนธใกลชดกบ ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) และการปรบตว (Adaptation) ของระบบนนๆ ความไวตอผลกระทบมกจะใชหมายถงระดบความสามารถของระบบกายภาพ-ชวภาพ และสงคมในการเผชญปญหา สวนการปรบตวคอการปรบเปลยนทงในเชงการปฏบต กระบวนการและโครงสรางเพอรบมอกบปญหานน ดวยเหตน ความเปราะบางของระบบสงคมตอผลกระทบทเกดขน (Social vulnerability) จงเปนฟงกชนของ

(1) การเปดรบผลกระทบ (Exposure) (2) ความไวตอผลกระทบของระบบกายภาพ-ชวภาพ และสงคม (Biophysical and social

sensitivity) (3) ขดความสามารถในการปรบตวเขากบการเปลยนแปลงในอนาคต (Adaptive capacity) ซงการ

รบมอกบการเปลยนแปลงนเปนการตอบสนองระยะสนตอการเปลยนแปลงทฉบพลน ในขณะทการปรบตวตอการเปลยนแปลงเปนการตอบสนองในระยะยาวจนเกดเปนแบบแผนทางพฤตกรรมทอยรวมกบภาวะกดดนนนๆ องคประกอบทง 3 ของความเปราะบางจงนบเปนหลกเกณฑในการประเมนความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยมตวชวดทพจารณาจากกระบวนการทบทวนงานวจยทเกยวของในบทท 2 ดงแสดงในตารางท 5-1

5 - 2

�

- - -

ภาพท 5-1 กรอบแนวคดในการศกษาความสมพนธของการจดสถาบนและความเปราะบางทาง

ดานสงคม จากภาพท 5-1 จะเหนวาความเปราะบางทางดานสงคมประกอบดวย ความเปราะบางเชงปจเจก (Individual vulnerability) และ ความเปราะบางรวมในระดบชมชน (Collective vulnerability) ความเปราะบางเชงปจเจกพจารณาจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยน (ขดความสามารถในการรบมอและปรบตว) ในระดบปจเจก ในขณะทความเปราะบางรวมในระดบชมชน สามารถพจารณาไดจากการเปดรบผลกระทบ ความไวตอผลกระทบ และความยดหยน (ขดความสามารถในการรบมอและปรบตว) ทางสงคม หรอโครงสรางและความยดหยนของสถาบนทเออตอการปรบตวของสงคม การวเคราะหความเปราะบางทงเชงปจเจกและความเปราะบางรวม ลวนมมตของสถาบนเขามาเกยวของ การวเคราะหสถาบนจะชวยใหเหนโครงสรางความเปราะบางทางสงคมทเกดขน ความเปราะบางทางสงคมนอกจากจะเปนเรองของการทวถชวตไมสามารถทจะรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนแลว ยงมมตของการเขาถงและระบบกรรมสทธในทรพยากรธรรมชาต ความสมพนธเชงอ านาจในสถาบนทเกยวของ และมบรบททางวฒนธรรมและประวตศาสตร ทงนตวชวดทพฒนาขนดงรายละเอยดในตารางท 5-1 ไดรบการกลนกรองพรอมใหคาน าหนกของความส าคญในกระบวนการปรกษาหารอกบผเชยวชาญทเกยวของและผน าชมชนดงแสดงในตารางท 5-2

5 - 3

ตารางท 5-1 ความหมายตวชวดความเปราะบางของชมชนและเครอขายในการรบมอตอการแปรปรวนสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา 1. มตการเปดรบผลกระทบ (Exposure) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability)

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน 1.1 ลกษณะภมศาสตร ลกษณะภมศาสตร ทงในดาน (1) ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาหรอตงถนฐาน และ (2) ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรในระบบนเวศ ลวนสงผลตอการเปดรบผลกระทบจากสภาพภมอากาศแปรปรวนของชมชน หากระบบนเวศทชมชนพงพามความเสยงตอสภาพภมอากาศแปรปรวน ระบบเศรษฐกจชมชนทพงพาระบบนเวศนนๆ ยอมไดรบผลกระทบไปดวย เชนเดยวกบความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรของชมชนทงในธรรมชาต ความหลากหลายจะชวยกระจายระดบของการเปดรบผลกระทบตอสภาพภมอากาศแปรปรวนได

1.1.1 ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพภมอากาศแปรปรวน ลกษณะของระบบนเวศทชมชนพงพาหรอตงถนฐานสงผลตอการเปดรบผลกระทบจากสภาพภมอากาศแปรปรวน ระบบนเวศทเสยงตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศยอมสงผลใหชมชนเผชญความเสยงตอปญหาทเกดขนไปดวย ตวอยางระบบนเวศทเสยงตอสภาพภมอากาศแปรปรวน เชน ชายฝ งทรบคลนลม ทราบลมรมฝ งแมน าทเปดรบการขนลงของน า พนททประสบภยน าทวมซ าซาก หรอแหงแลงตลอดป ระบบเศรษฐกจชมชนทพงพาระบบนเวศนนๆ ยอมไดรบผลกระทบไปดวย 1.1.2 ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร การเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศของระบบเศรษฐกจชมชนทอยบนฐานของทรพยากรธรรมชาต ขนอยกบลกษณะการพงพาทรพยากรทขนกบสภาพภมอากาศ เชน ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากรในระบบนเวศ หากการพงพาทรพยากรในระบบนเวศมความหลากหลาย ความแปรปรวนของอากาศทกระทบกบการมอยของทรพยากรหนงๆ จะสงผลกระทบตอระบบเศรษฐกจชมชนในภาพรวมนอยกวาชมชนทพงพาทรพยากรเพยงอยางเดยว จงกลาวไดวา ชมชนทมความหลากหลายของทรพยากรทพงพามการเปดรบผลกระทบทนอย

1.1.1.1 ประสบการณในการรบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศแบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD) (มาก = 2, ปานกลาง =1, นอย= 0) 1.1.1.2 ความสญเสยของชมชนอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (ม =1, ไมม =0) 1.1.2.1 จ านวนชนดของทรพยากรทชมชนพงพา แบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD) (มาก = 0, ปานกลาง =1, นอย= 2)

5 - 4

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน 1.2 ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ หลกเกณฑน เ นนสภาพเศรษฐกจของชมชนทมทมาทหลากหลาย ความหลากหลายของแหลงรายไดของชมชน ชวยกระจายระดบของการเปดรบผลกระทบตอสภาพภมอากาศแปรปรวนได นอกจากนสดสวนรายไดจากภาคประมง/ รายไดทงหมดชวยชใหเหนวาภาคการประมงทตองอาศยธรรมชาตน นมความเสยง ตอสภาพภมอากาศแปรปรวน ดงนนหากรายไดจากภาคประมงอยในสดสวนทสง นนคอการเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทสง

1.2.1 ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ นอกจากจะขนอยกบการพงพาทรพยากรทแปรปรวนไปตามสภาพภมอากาศแลว การเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศของระบบเศรษฐกจชมชนทอยบนฐานของทรพยากรธรรมชาต ยงขนอยกบความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ ในตรรกะเดยวกน 1.2.2 สดสวนรายไดจากภาคประมง/รายไดทงหมด เน องจากชมชนประมงพงพาฐานทรพยากรธรรมชาต การพจารณาสดสวนรายไดจากภาคประมง / รายไดทงหมดของชมชน สามารถบงบอกถงภาวะทางเศรษฐกจของชมชนทอยในสภาวะเสยงจากการทส ดสวนรายไดสวนหน งขนกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ หากรายไดจากภาคประมงอยในสดสวนทสง นนคอการเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทสง

1.2.1.1 จ านวนแหลงรายไดของชมชนแบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD) (มาก = 0, ปานกลาง =1, นอย= 2) 1.2.2.1 สดสวนรายไดจากภาคประมงตอรายไดทงหมด (<1 = 0, 1=1)

5 - 5

2. มตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability) หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน

2.1 ความเทาเทยมกนในการเขาใชประโยชนและแบงปนผลประโยชนทรพยากรรวม ความเทาเทยมกนในสงคม สงผลตอความเทาเทยมในการเขาถงสนทรพยทางเศรษฐกจและสทธในทท ากน และการตงถนฐาน ซงเปนฐานในการปรบตวเมอเผชญกบปญหาใดๆ รวมทงความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในขณะทการจดสรรทรพยากรหรอผลประโยชนทไมเปนธรรมในชมชน เปนปญหาส าคญของทกชมชน เปนปญหาทกอใหเกดความขดแยง และบนทอนความเขมแขงของชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาต 2.2 ความมนคงในสทธทดนท ากน ความมนคงในสทธทดนท ากนและการตงถนฐานเปนฐานส าคญส าหรบชมชนในการตดสนใจเผชญกบปญหาทเกดขน รวมทงการลงทนตางๆ เพอการปรบตวตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ สทธทดนท ากนและการตงถนฐานแสดงถงความเปนเจาของ เปนโครงสรางระบบกรรมสทธทรองรบสทธชมชน เปนระบบแรงจงใจใหเกดการลงทนในกจกรรมตางๆ เชนการจดการทรพยากรธรรมชาต เปนตน

2.1.1 การเขาถงทรพยากรอยางเทาเทยม ความเทาเทยมกนในสงคม สงผลตอความเทาเทยมในการเขาถงสนทรพยทางเศรษฐกจและสทธในทท ากน และการตงถนฐาน ซงเปนฐานในการปรบตวเมอเผชญกบปญหาใดๆ รวมทงความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 2.1.2 การไดรบการแบงปนผลประโยชนเทาเทยม การจดสรรทรพยากรหรอผลประโยชนทไมเปนธรรมในชมชนเปนปญหาส าคญของทกชมชนเปนปญหาทกอใหเกดความขดแยง แ ล ะบ น ท อนค ว าม เ ข ม แ ข ง ข อ ง ช ม ช น ใ นก า ร จด ก า รทรพยากรธรรมชาต สามารถวดภาวะกดดนไดจากการเพมขนหรอลดลงของความขดแยง

2.2.1 สทธในทดนท ากน สทธในทดนท ากนในทนหมายถง ความมสทธในการใชประโยชนทดนหรอนานน า หรอชายฝ ง รปแบบสทธในทดนท ากนมหลายแบบเชน สทธทางวฒนธรรม เอกสารสทธตามกฎหมาย เปนตน 2.2.2 สทธในการตงถนฐาน สทธในการตงถนฐานในทนหมายถง ความมสทธทจ ะตงบานเรอนและท ามาหากนในชมชนอยางเปนทยอมรบตามกฎหมาย

2.1.1.1 การเขาถงทรพยากรอยางเทาเทยม (เทาเทยม =0, ไมเทาเทยม=1) 2.1.2.1 การเพมขน/ลดลงของความขดแยงในชมชน (ลดลง =0, ไมเปลยนแปลง/ไมเปนปญหา =1, เพมขน = 2)

2.2.1.1 สทธในทดนท ากน (มสทธ = 0, ไมมสทธ = 1) 2.2.2.1 สทธในการตงถนฐาน (มสทธ = 0, ไมมสทธ = 1)

5 - 6

3. มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping capacity) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability) หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน

3.1 โครงสรางเชงสถาบนในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขนโครงสรางเชงสถาบนหรอสงท Ostrom (1990) เรยกวา Institutional Arrangements ทท าใหชมชนประสบความส าเรจในการจดการทรพยากรรวม (Common Property resource หรอ Common Pool Resource) ประกอบดวยหลกการส าคญ 8 ประการ และใชเปนตวชวดโครงสรางเชงสถาบนในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขนในทน

3.1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากรมขอบเขตทชดเจน/หรอเปนทรบรขอบเขตทรพยากรรวมและขนาดของสมาชกผใชทรพยากรตองมความชดเจนหรอเปนทรบรกน จงจะท าใหองคกรสามารถจดการปญหาและวางแผนตางๆ ได โดยเฉพาะเรองการบงคบใชกฎเกณฑ กตกา ตอตวบคคลและในพนทจดการ 3.1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม ผน ามบทบาทในการจดโครงสรางสถาบนทเออตอเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม ซงประกอบดวยการตระหนกในความเสยงจากอดตถงปจจบนและมองสอนาคต 3.1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรรทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท กฎเกณฑในการใชและจดสรรทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนทเปนเรองของการสรางโอกาสในการจดองคกร/สถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง ในรปแบบของการประเมนความเสยง การลดความเสยง การกระจายความเสยง และการประกนความเสยง

3.1.1.1 ขอบเขตทรพยากรรวมชดเจน (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.1.2 ขนาดของสมาชกชดเจน (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.2.1 ผน าหรอการประชมหมบานมบทบาทในการสรางเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม (การตระหนกในความเสยง) (ม = 0, ไมม = 1)

3.1.3.1 การประเมนความเสยง (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.3.2 การลดความเสยง (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.3.3 การกระจายความเสยง (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.3.4 การประกนความเสยง (ม = 0, ไมม = 1)

5 - 7

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน

3.1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรงกฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรงกฎเกณฑในการจดสรรทรพยากรเปนเรองของการสรางโอกาสในการจดการทนมนษย ใหเกดการมสวนรวมในกจกรรมการจดการความเสยงระดบชมชน ซงประกอบดวยการวางแผน การตรวจตราประเมนผล และการปรบเปลยนกฎเกณฑ 3.1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปนล าดบขนตามระดบความผด การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปนล าดบขนตามระดบความผดเปนสวนหนงของการสรางโอกาสในการจดองคกร/สถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง 3.1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการยอมรบ วธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการยอมรบเปนสวนหนงของการสรางโอกาสในการจดองคกร/สถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง 3.1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจากภายนอก สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจากภายนอก

3.1.4.1 การวางแผน (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.4.2 การตรวจตรา ประเมนผล (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.4.3 การปรบเปลยนกฎเกณฑ (ม = 0, ไมม = 1)

3.1.5.1 กฎระเบยบของชมชนสามารถบงคบคนในชมชนใหมการจดการทรพยากรรวมกนได (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.5.2กฎระเบยบของชมชนสามารถเปนแรงจงใจใหคนนอกเขามาสนบสนน/ชวยเหลอได 3.1.6.1 วธการจดการความขดแยงเปนทยอมรบของผทเกยวของ (ม = 0, ไมม = 1)

3.1.7.1 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจากภายนอก (ม = 0, ไมม = 1)

5 - 8

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน

3.2 การจดการความเสยงเชงบรณาการและมพลวต การจดการความเสยงเปนการเพมขดความสามารถในการปรบตวเนองจากผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมลกษณะเฉพาะในแตละทองถน การสงเสรม

เปนสวนหนงของการสรางโอกาสในการจดองคกร/สถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยงทงนสถาบนหรอองคกรตองมการสรางองคความรและความเขาในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ ผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) มระบบการปกครองทเชอมโยงหลายระดบ มการจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก 3.1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมประสานผลประโยชนกบระบบทใหญกวา ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมประสานผลประโยชนกบระบบทใหญกวาเปนสวนหนงของการสรางโอกาสในการจดองคกร/สถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง 3.2.1 การประเมนความเสยง (risk assessment) รวมกนในชมชน การประเมนความเสยงระดบชมชนเปนการสรางการตระหนกในความเสยงของสมาชกในชมชน ดานการประเมนความ

3.1.7.2 สถาบน/องคกรทอ านวยใหเกดการปรบตว (รวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง) (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.8.1 มการเชอมโยงเครอขายการจดการรวมในเชงพนท (การมสวนรวมกบเครอขายอนๆ) (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.8.2 มการเชอมโยงเครอขายการจดการมตอนทหนนเสรมกน (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.8.3 มการเชอมโยงกลไกการจดการของรฐ (ม = 0, ไมม = 1) 3.1.8.4 มการเชอมโยงกบแหลงทนภายนอก (ม = 0, ไมม = 1)

3.2.1.1 การประเมนความเสยงรวมกนในชมชนดวยความรดานสภาพภมอากาศทมการบรณาการแหลงขอมล (ม = 0, ไมม = 1)

5 - 9

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน ศกยภาพของเกษตรกร ชมชน และทองถนในการเรยนร วเคราะหและวางแผนจดการความเสยงและปรบตวจงเปนเรองส าคญ

เสยง ชาวประมงมความรทางดานภมอากาศจากสภาพภมอากาศทแปรปรวนหรอจากภยพบตทางธรรมชาตทอาจจะเกดขนแกผลผลตทางการประมง ครวเรอน และชมชนของตน แตละชมชนอาจมการแลกเปลยนเรยนรในเรองความเสยงทเกดขนในรปแบบตางๆ ทงจากการพดคยจนถงการรเรมพฒนาศนยขอมลพยากรณสภาพชมชน โดยอาศยขอมลจาก 3 แหลงคอ 1) การสงเกตธรรมชาตและการเปลยนแปลงสภาพดนฟาอากาศรอบตว ทส าคญคอ เกษตรกรตองรจกสภาพพนทและพชทปลกวามความไวตออากาศอยางไร 2) ตดตามขอมลขาวสารการพยากรณอากาศอยางใกลชดจากหนวยงานทเกยวของ เชน กรมอตนยมวทยา 3) องคความรของคนในพนท นอกจากการประเมนปจจยเสยงจากสภาพภมอากาศแลว ปจจยเสยงดานอนๆ กไมสามารถละเลยได เชนปจจยนโยบายดานการพฒนาเศรษฐกจ ทงนปจจยดงกลาวตางกรวมก าหนดภาวะเปราะบางของชมชน 3.2.2 การลดความเสยง (risk reduction) รวมกนในชมชน ดานการลดความเสยง โดยปรบเปลยนรปแบบการประมงใหสามารถรบมอกบความเปลยนแปลงทางธรรมชาตไดดขน เชน การปรบเปลยนเครองมอประมง การเปลยนการพงพาชนดสตวน า การเปลยนสถานทและเวลาในการท าประมงให

3.2.1.2 การประเมนความเสยงสอดคลองกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (ม = 0, ไมม = 1) 3.2.2.1 การลดความเสยงรวมกนในชมชนดวยการปรบเปลยนรปแบบการผลตและเทคโนโลยดวยการ บรณาการองคความรในพนท (ม = 0, ไมม = 1) 3.2.2.2 การแลกเปลยนเรยนรในการลดความเสยง (ม = 0, ไมม = 1)

5 - 10

หลกเกณฑ ตวชวดและค าอธบาย การวดและการใหคาคะแนน เรวขนหรอชาลงเพอใหสอดคลองกบสภาพการเปลยนแปลงของอากาศ 3.2.3 การกระจายความเสยง (risk diversification) รวมกนในชมชน ดานการกระจายความเสยง โดยการกระจายการผลตในชมชนใหมความหลากหลาย เชน การท าประมงทหลากหลาย เพอลดผลกระทบทอาจจะเกดขน หากเกดภยพบตขนกบกจกรรมในการประมง กสามารถหาอาหารหรอรายไดจากแหลงอนๆ มาทดแทน หรอหารายไดจากการท ากจกรรมนอกภาคประมง 3.2.4 การประกนความเสยง (risk assurance) ใหแกชมชน ดานการประกนความเสยง ไดแก การสรางระบบการเฉลยทกข-เฉลยสขในชมชนหรอสงคมสวนรวม เพอชวยเหลอในยามทประสบปญหาภยพบตทมผลกระทบในลกษณะทเกนกวาครวเรอนจะรบมอเองได เชน ระบบสวสดการชมชน การประกนภย นอกจากนชมชนสามารถสรางหลกประกนดานอาหาร โดยสรางฐานอาหารทหลากหลายใหกบครอบครวและชมชน ทงจากฐานการผลตในไรนา การซอขายในระบบตลาด แลกเปลยนชวยเหลอในระบบวฒนธรรมชมชน

3.2.3.1 การกระจายความเสยงรวมกนในชมชนดวยการสรางความหลากหลายเพอเปนทางเลอกในการปรบตวดวยการบรณาการองคความรในพนท (ม = 0, ไมม = 1) 3.2.3.2 การแลกเปลยนเรยนรในการกระจายความเสยง (ม = 0, ไมม = 1)

3.2.4.1 การเขาถงการประกนความเสยงทมในชมชน (หลากหลายแหลงและหลากหลายรปแบบ) (ม = 0, ไมม = 1) 3.2.4.2 มกระบวนการแลกเปลยนเรยนรในการสรางระบบประกนความเสยงในระดบชมชนและเครอขาย (ม = 0, ไมม = 1)

5 - 11

5 - 11

ตารางท 5-2 ผลการใหคาน าหนกเกณฑและตวชวดความเปราะบางระดบชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

เกณฑหลก (Principle Criteria)

ตวชวด (Indicators)

คาน าหนก (Relative Weighting) คาล าดบ

ความส าคญ (Priority)

คาน าหนกของตวชวดถวงดวยน าหนกของเกณฑ

(Indicators Criteria)

ตวชวด (Indicators)

เกณฑ (Criteria)

1. มตการเปดรบผลกระทบ (Exposure) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability)

เกณฑ 1.1 1.1.1 0.3546

0.4943 2 0.1738

1.1.2 0.6454 0.3162

เกณฑ 1.2 1.2.1 0.5251

0.5056 1 0.2678

1.2.2 0.4749 0.2422 2. มตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability)

เกณฑ 2.1 2.1.1 0.6107

0.5153 1 0.3175

2.1.2 0.3893 0.2025

เกณฑ 2.2 2.2.1 0.6815

0.4846 2 0.3271

2.2.2 0.3185 0.1529 3. มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping capacity) ระดบชมชนและเครอขาย (Collective vulnerability)

เกณฑ 3.1

3.1.1 0.1424

0.3930 2

0.0555 3.1.2 0.1495 0.0583 3.1.3 0.1161 0.0453 3.1.4 0.1459 0.0569 3.1.5 0.0879 0.0343 3.1.6 0.1386 0.0541 3.1.7 0.0838 0.0327 3.1.8 0.1358 0.0530

เกณฑ 3.2

3.2.1 0.2193

0.6069 1

0.1338 3.2.2 0.2984 0.1820 3.2.3 0.2378 0.1451 3.2.4 0.2445 0.1491

มตการเปดรบผลกระทบ ระดบชมชนและเครอขาย จากตาราง 5-2 จากการปรกษาหารอผเชยวชาญทางดานสงคมศาสตร ทางดานวทยาศาสตร

สงแวดลอม และผน าชมชน จ านวน 9 ทาน ถงความส าคญของเกณฑและตวชวดความเปราะบางระดบชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การใหคาน าหนกจะเหนไดวามตการ

5 - 12

5 - 12

เปดรบผลกระทบ หลกเกณฑความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ (คาน าหนก 0.5056) มความส าคญมากกวาหลกเกณฑดานลกษณะภมศาสตร (คาน าหนก 0.4943)

มตการเปดรบผลกระทบ ระดบชมชนและเครอขาย ประกอบดวยตวชวด 4 ตวเรยงตามล าดบความส าคญคอ (1) ความหลากหลายของการเขาถงและพงพาทรพยากร (คาน าหนก 0.3162) (2) ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ (คาน าหนก 0.2678) สดสวนรายไดจากภาคประมง/รายไดทงหมด (คาน าหนก 0.2422) (3) ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาทเสยงตอสภาพภมอากาศแปรปรวน (คาน าหนก 0.1738)

มตความไวตอผลกระทบ ระดบชมชนและเครอขาย จากตาราง 5-2 พบวาหลกเกณฑดานความเทาเทยมกนในการเขาใชประโยชนและแบงปนผลประโยชน

ทรพยากรรวม (คาน าหนก 0.5153) มความส าคญมากกวาหลกเกณฑความมนคงในสทธทดนท ากน (คาน าหนก 0.4846)

มตความไวตอผลกระทบ ระดบชมชนและเครอขาย ประกอบดวยตวชวด 4 ตวเรยงล าดบความส าคญคอ (1) สทธในทดนท ากน (คาน าหนก 0.3271) (2) การเขาถงทรพยากรอยางเทาเทยม (คาน าหนก 0.3175) (3) การไดรบการแบงปนผลประโยชนเทาเทยม (คาน าหนก 0.2025) (4) สทธในการตงถนฐาน (คาน าหนก 0.1529)

มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ระดบชมชนและเครอขาย จากตาราง 5-2 พบวาหลกเกณฑดานการจดการความเสยงเชงบรณาการและมพลวต (คาน าหนก 0.6069)

มความส าคญมากกวาหลกเกณฑโครงสรางเชงสถาบนในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขน (คาน าหนก 0.3930) มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ระดบชมชนและเครอขาย

ประกอบดวยตวชวด 12 ตว เรยงล าดบความส าคญคอ (1) การลดความเสยงรวมกนในชมชน (คาน าหนก 0.1820) (2) การประกนความเสยงใหแกชมชน (คาน าหนก 0.1491) (3) การกระจายความเสยงรวมกนในชมชน (คาน าหนก 0.1451) (4) การประเมนความเสยงรวมกนในชมชน (คาน าหนก 0.1338) (5) บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม (คาน าหนก 0.0583) (6) สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรงกฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร (คาน าหนก 0.0569) (7) ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากรมขอบเขตทชดเจน/หรอเปนทรบร (คาน าหนก 0.0555) (8) มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการยอมรบ (คาน าหนก 0.0541) (9) ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมประสานผลประโยชนกบระบบทใหญกวา (คาน าหนก 0.0530) (10) กฎเกณฑในการใชและจดสรรทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท (คาน าหนก 0.0453) (11) การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปนล าดบขนตามระดบความผด (คาน าหนก 0.0343) และ (12) สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจากภายนอก (คาน าหนก 0.0327)

5.2 สภาวะความเปราะบางระดบชมชนของ 2 ลมน า การวเคราะหความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยแบงชวงคาความเปราะบางเปน 3 ชวง คอ

คาความเปราะบางต า มคะแนนระหวาง 0-1.00 คาความเปราะบางปานกลาง มคะแนนระหวาง 1.10-2.00 คาความเปราะบางสง มคะแนนระหวาง 2.10-3.00

5 - 13

5 - 13

พบวา สภาวะความเปราะบางระดบชมชนของทง 2 ลมน า มคาคะแนนความเปราะบางอยในระดบต าถงระดบปานกลาง โดยทชมชนและเครอขายลมน าประแส มคาความเปราะบาง 1.25 ซงเปนคาความเปราะบางระดบปานกลาง เมอจ าแนกตามมต พบวาคาความเปราะบางทง 3 มต อยในระดบทต า ซงในแตละมตมคาคะแนนเตม 1 คะแนน ดงน มตการเปดรบผลกระทบ มคาคะแนนเทากบ 0.17 มตความไวตอผลกระทบมคาคะแนนเทากบ 0.31 และมตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนสภาพภมอากาศมคาคะแนนเทากบ 0.77

สวนคาความเปราะบางของชมชนและเครอขายในพนทลมน าปะเหลยน พบวา มคาความเปราะบางอยในระดบต า เทากบ 0.64 เมอจ าแนกคาความเปราะบางตามมต พบวา มตการเปดรบผลกระทบมคาคะแนนเทากบ 0.12 มตความไวตอผลกระทบมคาคะแนนเทากบ 0.10 และมตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนสภาพภมอากาศมคาคะแนนเทากบ 0.42 ซงเปนคาความเปราะบางทอยในระดบต าทง 3 มต มตการเปดรบผลกระทบ ในชวงเวลา 10 ปทผานมา (พ.ศ. 2544-2554) ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน า ประสบกบปญหาภยพบตจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศคอนขางนอยและไมรนแรงมากนก สภาพภมอากาศแปรเปลยนไปตามฤดกาล มเพยงลม พาย ทสงผลกระทบตอทอยอาศย ซงตองหยดการท ามาหากนไปชวขณะหนงแตยงสามารถหาแหลงรายไดจากชองทางอนได เชน ท าประมงพนบานในล าคลอง รบจางในโรงงาน ท าสวนยางพารา สวนผลไม เลยงปลาในกระชง ลอกใบจาก เปนตน การทชมชนมความหลากหลายของทรพยากรทงในเชงปรมาณและเชงคณภาพ หมนเวยนกนไปตามฤดกาล เกดเปนแหลงรายไดเลยงชพทหลากหลายนบวาเปนการกระจายระดบการเปดรบผลกระทบจากสภาพภมอากาศทแปรปรวนได มตความไวตอผลกระทบ การท าประมงพนบานของชมชนสามารถเขาถงทรพยากรในชมชนไดอยางเทาเทยมกน ภายใตกฎกตกาของชมชน ไมมการกดกน ยกเวนในพนทอนรกษของชมชน ทงนคนในชมชนและคนภายนอกทจะเขามาเกบหาทรพยากรจะตองเคารพกฎ กตกา ทชมชนรวมกนตงขน ซงความขดแยงสวนใหญทเกดขนเปนความขดแยงกบนายทนทจะเขามาบกรกพนท แตดวยกฎ กตกาของชมชนททกคนมสวนรวมในการปรบปรง ดแล รกษา จงท าใหการบกรกของนายทนไมเกดขนในพนท ประกอบกบการปรบปรงเครองมอประมงใหมความเหมาะสมและไมท าลายทรพยากร จงท าใหความขดแยงในชมชนลดลงกระทงไมมความขดแยงกนในปจจบน แตในเรองสทธในทดนท ากนของชาวประมงพนบานนน เครองมอประมงพนบานทชาวบานมในครอบครองถอวาผดกฎหมายและไมสอดคลองกบกฎหมายประมง พ.ศ. 2493 สงผลใหสทธในการท ากนมขอจ ากด สวนสทธในการตงถนฐานของชาวประมงพนบานสวนใหญเปนคนในพนท มพนทอยอาศยเปนของตนเอง แตเมอมการขยายขนาดของครอบครวทใหญขน บางครวเรอนจงตองตงถนฐานในพนทสาธารณะประโยชนหรอรมคลอง แตดวยความเทาเทยมกนในการเขาใชประโยชนและแบงปนผลประโยชนทรพยากรรวมในชมชน เมอชมชนเผชญกบปญหาตางๆ ไมวาจะเปนปญหาทางดานเศรษฐกจ สงคม หรอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การมสทธและความเทาเทยมกนจงเปนฐานในการปรบตวและเปนระบบจงใจในการจดการทรพยากรธรรมชาตรวมกน

5 - 14

5 - 14

มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การรบมอกบภาวะความเดอดรอนทเกดขนจากธรรมชาตทเขามากระทบนน ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน า ยงไมมการจดองคกรระดบชมชนในการจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเปนรปธรรมมากนก ซงส าหรบชาวประมงแลว ขอบเขตในการท าประมงพนบานคอนขางอสระ การจบ หา ทรพยากรขนอยกบความสามารถของบคคลภายใตความถกตองเหมาะสมและสอดคลองกบกฎเกณฑของชมชน และเปนทรบรของสมาชกผใชทรพยากรในพนท ทงเรองเขตพนท (zone) ในการเปดสาธารณะหรอเปนทหวงหามเพอการอนรกษและสมาชกผใชทรพยากรทงในและนอกพนท ซงในการท าประมงแตละครงไมตองมการบอกกลาว เพยงแตเคารพกฎทชมชนตงขน บทบาทผน าทเออตอเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม โดยเฉพาะการตระหนกในความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศนน ยงเปนประเดนทมการหยบยกขนมาพดคยกนคอนขางนอย ทงผน าจากสวนราชการในทองถน หรอผน าชมชน ทงนอาจเนองมาจาก ในพนทยงไมไดรบผลกระทบจากภยธรรมชาตทกอใหเกดความเสยหายในระดบทรบมอไมไดกเปนได เชนเดยวกบการสรางโอกาสในการจดการองคกรหรอสถาบนเพอใหเกดการรวมแรงรวมใจกนในการจดการความเสยง ในรปแบบของการประเมนความเสยง การลดความเสยง การกระจายความเสยง และการประกนความเสยงของชมชนประมงพนบาน ทมการพดคยกนในเบองตน หรอปรบรปแบบการท าอาชพใหมความหลากหลาย แตยงไมมความชดเจนและเปนรปธรรมเทาทควร แตในขณะเดยวกนชมชนยงมการตดตามขอมลขาวสารและไดรบการแจงเตอนภยจากหนวยงานทองถน เชน อบต. เทศบาล อยเปนระยะเชนกน ส าหรบบทลงโทษของผทกระท าความผดในการเขาใชทรพยากร หรอความขดแยงทเกดขนจากการใชทรพยากรของชมชนประมงพนบาน เปนไปในลกษณะของการพดคยและยอมรบกฎระเบยบของชมชน อกทงเปนการสรางโอกาสใหคนในชมชนรวมแรงรวมใจกนจดการความเสยงมากขน เนองจากทกคนมสวนรวมในการวางแผน ตรวจตรา ประเมน และปรบปรงกฎเกณฑของชมชน สงผลตอเนองในเรองของสทธในการจดการทรพยากรทไมถกแทรกแซงจากภายนอก เพราะกฎระเบยบการใชทรพยากรรวมของชมชนสามารถบงคบคนในชมชนใหมการจดการทรพยากรรวมกนได รวมถงกฎระเบยบดงกลาวสามารถเปนแรงจงใจของคนนอกเขามาสนบสนน ชวยเหลอในเรองการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศได เชน กรมประมง ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก กลม NGO เปนตน ทงนรปแบบในการจดการความเสยงและรบมอกบความเสยงโดยการเชอมโยงเครอขายการจดการรวมในเชงพนท ควรมเวทพดคยสอสารใหขอมลกบชาวบานทนอกเหนอจากกลมอนรกษเพยงกลมเดยว เพอสงเสรมศกยภาพใหคนในทองถนมการเรยนร วเคราะหและวางแผนจดการความเสยงไดทนทวงท 5.3 หลกเกณฑและตวชวดความเปราะบางของครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา

การศกษาสภาวะความเปราะบางตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศของครวเรอนประมงพนบานเปนการศกษาภายใตกรอบแนวคดการประเมนความเปราะบางของ IPCC โดยพจารณาผานองคประกอบหลก 3 มตส าคญทสะทอนถงความเปราะบางของครวเรอนตอผลกระทบทเกดขนประกอบดวย

1. การเปดรบผลกระทบ (Exposure) 2. ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity)

5 - 15

5 - 15

3. ศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping capacity) ซงมจ านวนตวชวดทงหมด 28 ตวชวด (จ าแนกตามมตได 5, 9 และ 14 ตวชวด ตามล าดบ) โดย

ผเชยวชาญทางดานการศกษาความเปราะบาง การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ตลอดจนผเชยวชาญในดานการศกษาชมชนรวมทงปราชญชาวบานเปนผใหคาน าหนกความส าคญในแตละตวชวดดวยกระบวนการการตดสนใจล าดบชนเชงวเคราะห (Analytical Hierarchy Process: AHP) โดยใชแบบสอบถามแบบ Pair wise Analysis เปนเครองมอวจย และน าขอมลทไดไปวเคราะหโดยใชเทคนค Multi Criteria Analysis (MCA) หรอการวเคราะหแบบหลายเกณฑ เพอหาคาน าหนกความส าคญเฉลยของแตละตวชวด ในแตละมต ซงจะน ามาใชศกษาตอเนองในสวนของการหาคาความเปราะบางของครวเรอนตอไป สวนขอมลจากการส ารวจครวเรอนจะน ามาใหคาตามเกณฑการวด ดงตารางท 5-3 เพอน ามาวเคราะหหาคาของความเปราะบางในระดบครวเรอน ดงขอมลทแสดงในตารางท 5-6 และ 5-7

5 - 16

ตารางท 5-3 ความหมายตวชวดความเปราะบางของครวเรอนในการรบมอตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ การวดและการใหคา

มต ตวชวด การวด 1. การเปดรบผลกระทบ (Exposure) หมายถง ระดบของการเผชญกบปญหาทเกดจากการเปลยนแปลงทงทางกายภาพ ชวภาพ และคณภาพของทรพยากรหรอสงแวดลอมในทองถนของครวเรอนชาวประมงพนบานทอาศยอ ย ใ น ล ม น า ใ น ขณ ะ ท ป ร ะ ส บ ก บ ก า รเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ รวมถงความแปรปรวนและความรนแรงของสภาพภมอากาศ

1.1 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพงพา ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทเกดขนยอมสงผลกระทบตอความหลากหลายทางชวภาพทางทะเล โดยเฉพาะทรพยากรสตวน าซงเปนทรพยากรหลกส าหรบชาวประมงพนบานทมการพงพาโดยตรงตอการท ามาหากน ฉะนนการพงพาชนดพนธสตวน าทหลากหลาย ยอมชวยใหครวเรอนชาวประมงมการเปดรบผลกระทบนอยกวาการพงพาทรพยากรเพยงอยางเดยว

- จ านวนชนด แบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD)

1.2 ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา การเขาถงแหลงทรพยากรทหลากหลาย ของชาวประมงพนบาน มความสอดคลองกบผลผลตจากระบบนเวศทชาวประมงพนบานสามารถเกบหาและน ามาใชประโยชนได ซงสงผลกระทบตอระบบเศรษฐกจของครวเรอน และเปนการสรางความไดเปรยบในกรณทตองเผชญกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศพรอมกน เนองจากการท าประมงนนมความหลากหลายของพนท เชน การท าประมงในล าคลอง การท าประมงบรเวณชายฝ งปากแมน าจนถง 3 ไมลทะเล เปนตน

- จ านวนลกษณะ (1 = 1, >1 = 0)

1.3 ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน การทชาวประมงพนบานมการครอบครองเครองมอประมงพนบานทหลากหลาย แสดงใหเหนถงการมความสามารถ ความรอบร และความถนดในการใชอปกรณในการแสวงหาผลผลตในระบบนเวศทางทะเล อกทงยงชวยใหชาวประมงมความพรอมรบกบการเปลยนแปลงของทรพยากร ทงในกรณของการเปลยนฤดกาล หรอจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

- จ านวนชนด แบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD)

5 - 17

มต ตวชวด การวด 1.4 ความอดมสมบรณของแหลงทรพยากรทครวเรอนเขาถง

ประเมนความรสกนกคดของชาวประมงพนบาน (เจตคต) ตอระบบนเวศทตนพงพาและสามารถเขาใชประโยชนได เนองจากเปนผใชประโยชนโดยตรง ซงความอดมสมบรณของระบบนเวศนนๆ ยอมมการเปลยนแปลงไปตามสถานการณของสภาพแวดลอม

- สอบถามเจตคตของชาวประมงพนบาน อดมสมบรณมาก = 0 อดมสมบรณปานกลาง = 1 เสอมโทรม = 2

1.5 ความสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ เปนการประเมนคารอยละ (%) ความเสยหายจากเหตการณภยพบต ภยธรรมชาต หรอสาเหตอนเนองมาจากปญหาสงแวดลอมทท าใหชาวประมงพนบานตองสญเสยรายไดไปจากเดม เมอเทยบกบภาวะปกต

- คารอยละ (%) ความเสยหาย (0-25% = 0, 26-50% = 1, >50% = 2)

2. ความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) หมายถ ง ร ะ ดบ ค ว าม ไ วขอ งค รว เ ร อ นชาวประมงพนบานตอการเผชญปญหากบการเปลยนแปลงหรอความแปรปรวน ตลอดจนความรนแรงทางสภาพภมอากาศ โดยมผลมาจากปจจยภายในของแตละครวเรอน ซงในการศกษาครงนผวจยมงเนนประเมนความไวของครวเรอนชาวประมงพนบานผานสภาพทางเศรษฐกจ และสงคมของครวเรอน เนองจากสภาวะทางเศรษฐกจและสงคมของครวเรอนแสดงถงความเขมแขงของครวเรอนทพรอมจะเผชญปญหา

2.1 ความเพยงพอของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา ประเมนความรสกนกคดของชาวประมงพนบาน (เจตคต) เกยวกบความเพยงพอในการเกบหาทรพยากรสตวน าของครวเรอนตอความตองการทแทจรง ซงปรมาณสตวน าหรอความหลากหลายทางชวภาพทางทะเลนนเปนระบบนเวศทมความเปราะบาง อาจมการแปรเปลยนของจ านวนและชนดพนธจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ หรอจากการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมกเปนได ทงนทรพยากรทเกบหามาไดถอวาเปนสงทชวยจนเจอกบระดบเศรษฐกจของครวเรอน

- สอบถามเจตคตของชาวประมงพนบาน พอเพยง = 0, ไมพอเพยง = 1

2.2 ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน การมประสบการณเปนเวลานาน แสดงถงการมความสามารถในการสงเกตสภาพ ลม ฟา อากาศ เพอความปลอดภยขณะท าประมง รวมถงสามารถเกบหาและแสวงหาแหลงทรพยากรสตวน าใหไดเพยงพอตอการด ารงชพของครวเรอน ซงชวยใหภาวะทางเศรษฐกจของครวเรอนดขน

- จ านวนป แบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD)

5 - 18

มต ตวชวด การวด 2.3 จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของลม ฝน ฟา ขณะท า

ประมง ในขณะทก าลงท ากจกรรมกลางทะเลอาจมการเปลยนแปลงไปของสภาพภมอากาศ การมประสบการณแสดงถงความสามารถตอการเผชญปญหาทางสภาพภมอากาศทเกดขนอยางกะทนหน ซงมผลตอการเอาชวตรอดในกรณเชนเดยวกนนในครงตอๆ ไป

- จ านวนครง แบงเปน 3 ชวง (พจารณาจาก mean และ SD)

2.4 เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต เปนปจจยหนงทชวยเตรยมความพรอมในการรบมอกบปญหาทเกดขน การไมใสใจในปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศท าใหครวเรอนนนๆ มความไวตอผลกระทบของปญหา

- สอบถามเจตคตของชาวประมงพนบาน เหนวามความส าคญและอาจเปนปญหาในอนาคตและตองมการปรบตว = 0, เหนวาไมเปนปญหา = 1

2.5 ความเพยงพอของรายไดในครวเรอน การทครวเรอนใดมรายไดทมาสนบสนนมากกวารายจาย ยอมท าใหครวเรอนนนมความสามารถในการเผชญปญหาทเกดจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศไดดกวา

- รายไดทงหมด/รายจายทงหมด (<1 = 2, 1 = 1, >1 = 0)

2.6 รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน ครวเรอนใดทท าการพงพาทรพยากรจากภาคการประมงเพยงอยางเดยว แสดงถงการมคาความไวตอผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยในระดบสง เนองจากระบบนเวศทางทะเลเปนระบบนเวศทมความเปราะบางและการท าประมงนนยงขนอยกบสภาพลม ฟา อากาศ ท าใหภาวะทางเศรษฐกจของครวเรอนอยในภาวะเสยง ฉะนนการมรายไดทมาจากนอกภาคการประมง เพอมาชวยสนบสนนครวเรอนถอวาเปนการชวยใหระดบเศรษฐกจของครวเรอนดขน

- รายไดทมาจากภาคการประมง/รายไดทมาจากนอกภาคการประมง (<1 = 0, 1 = 1, >1 = 2)

5 - 19

มต ตวชวด การวด 2.7 สภาพคลองของครวเรอน

การมหนสนถอเปนการสรางภาระใหแกครวเรอน ฉะนนการมภาระหนสนมากกวาการออมยอมท าใหประสทธภาพในการเผชญปญหาของครวเรอนมนอยลง

- หนสน/การออม (<1 = 0, 1 = 1, >1 = 2)

2.8 สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน คนไมท างาน หมายถง บคคลทกเพศ ทกวย ทไมสรางรายไดใหแกครวเรอน คนท างาน หมายถง บคคลทกเพศ ทกวย สรางรายไดใหแกครวเรอน การทครวเรอนใดมจ านวนคนไมท างานจ านวนมากถอวาเปนภาระของครวเรอนและสงผลตอเศรษฐกจครวเรอน ท าใหมความออนไหวในการรบผลกระทบ

- จ านวนคนไมท างาน/จ านวนคนท างาน (<1 = 0, 1 = 1, >1 = 2)

2.9 การเขาถงตลาด การเขาถงตลาด หมายถง การมตลาด แหลงจ าหนายผลผลตหรอทรพยากรทครวเรอนเกบหามาไดเพยงพอตอความตองการของครวเรอน

- เขาถง = 0, ไมเขาถง = 1

3. ศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping Capacity) หมายถง ความสามารถในการรบมอของครวเรอนชาวประมงพนบานในการตอบสนองตอการเปลยนแปลงทเกดขนจรงหรออาจจะเกดขนอนเน องมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศเพอลดความเปราะบางหรอความรนแรงของการเปลยนแปลง

3.1 การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอก กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ การเขาถงความชวยเหลอจากหนวยงานภาครฐและภาคเอกชน ทงการเขาถงระบบการเงน ระบบขนสง-สอสาร ระบบบรรเทาสาธารณภย เปนตน 3.2 การเขาถงแหลงสนบสนนภายใน กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ การเขาถงความชวยเหลอจากหนวยงานภายในชมชน (ระดบหมบานและต าบล) ทงการเขาถงระบบการเงน ระบบขนสง-สอสาร ระบบบรรเทาสาธารณภย เปนตน 3.3 การมทอยส ารองในพนทอน กรณเกดภยพบต หมายรวมถงบาน ทพกอาศย ทดน ทงของตนเองและของญาตสนทมตรสหาย ทสามารถใหความชวยเหลอไดในกรณทเกดปญหา 3.4 การมอาหารส ารอง กรณเกดภยพบต การทครวเรอนไดจดท าการแปรรปอาหาร รวมทงมการส ารองขาวสาร อาหารแหง ทกชนดไวใชในครวเรอน

- เขาถง = 0, ไมเขาถง = 1 - เขาถง = 0, ไมเขาถง = 1 - ม = 0, ไมม = 1 - ม = 0, ไมม = 1

5 - 20

มต ตวชวด การวด 3.5 มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความ

ผดปกตในดานสภาพภมอากาศ หรอคณภาพสงแวดลอม มการแสวงหารายไดจากแหลงอนกรณทไมสามารถออกเรอท าประมงได

- ม = 0, ไมม = 1

3.6 การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลมและสหกรณ การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลมและสหกรณ เปรยบเสมอนการออมทรพยไวใชกรณฉกเฉน หากประสบอบตเหตหรอยามเจบไขไดปวยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

- ม = 0, ไมม = 1

3.7 มการดดแปลงและพฒนาเครองมอประมงทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน การดดแปลงและพฒนาเครองมอประมงใหเหมาะสมกบสภาพปจจบน เพอชวยใหไดทรพยากรทเพยงพอ ซงเครองมอทผานการดดแปลงและพฒนาจะตองไมเปนการท าลายแหลงทรพยากร ลดปรมาณชนดพนธและจ านวน

- ม = 0, ไมม = 1

3.8 การมเทคนคหรอวธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน หากมการเปลยนแปลงไปของสภาพภมอากาศ การมเทคนควธการทพเศษและแตกตางยอมชวยใหชาวประมงพนบานสามารถรบมอกบปญหาทเกดขนไดแตกตางกน

- ม = 0, ไมม = 1

3.9 ความสามารถในการเพมมลคา (จดการ) ทรพยากรทหามาได การจดการทรพยากรทหามาได แสดงถงลกษณะการพงพาทรพยากรทางอาหารของครวเรอน การสรางรายได และการจดเกบถนอมอาหาร แปรรปอาหาร เพอใชประโยชนตอไปในอนาคต ทงยงสะทอนใหเหนถงบทบาทหนาทของสตรในครวเรอนตอการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

- ขาย/บรโภค/แปรรป (เกบส ารอง) = 0, ขายและบรโภค = 1, บรโภคหรอขายทงหมดอยางใดอยางหนง = 2

5 - 21

มต ตวชวด การวด 3.10 การเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน เชน

กลมประมง, กลมอนรกษ, กลมสงเสรมอาชพในชมชน เปนตน ในกรณทเกดปญหาตางๆ การเปนสวนหนงของกลมทเออตอการประกอบอาชพ จะชวยใหชาวประมงพนบานมอ านาจตอรองมากขน อกทงการรวมกลมยงชวยเสรมสรางกระบวนการแลกเปลยนเรยนร และการสรางรายได เปนตน

- เปน = 0, ไมเปน = 1

3.11 มการสงเกตและตดตามขาวสาร การพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ และสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ การสงเกตและตดตามชวยใหชาวประมงพนบานมความปลอดภยในการประกอบอาชพ สามารถประเมนสถานการณไดลวงหนาและมสวนชวยในการตดสนใจ ชวยลดความเสยงตอการเผชญปญหา

- สงเกตและตดตาม = 0, ไมสงเกตและตดตาม = 1

3.12 การเขาถงความรและทกษะใหมๆ ทเออตอการประกอบอาชพ การมความรใหมเ ปนการชวยเพมและพฒนาทกษะในการประกอบอาชพนอกเหนอไปจากอาชพประมงพนบานทมความเปนอยขนอยกบสภาพภมอากาศ ปรมาณและแหลงทรพยากรทสามารถแปรเปลยนไดตลอด ฉะนนการมความรใหมๆ ในดานอนถอเปนทางเลอกหนงของชาวประมงพนบานในการรบมอกบปญหาทอาจเกดขนตอไป

- เขาถงทงความรดานประมงและดานอนๆ = 0, เขาถงเฉพาะดานประมง = 1, เขาไมถง = 2

3.13 มการถายทอดความร/ภมปญญา เกยวกบนเวศทางทะเล การสงเกตลม ฝน ฟา สรนลกรนหลาน ภมปญญาทองถนเชงเทคนคดานนเวศทางทะเล ถอไดวาเปนความรทส าคญมผลตอความร ความสามารถ และการเอาตวรอดของลกหลานทจะตองเผชญกบปญหาสภาพแวดลอม

- ม = 0, ไมม = 1

3.14 การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต หมายถง การประกอบอาชพเสรมทสรางรายไดใหแกครวเรอนควบคกบการท าประมงพนบาน

- ม = 0, ไมม = 1

5 - 22

5 - 22

ตารางท 5-4 ผลการใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในพนทลมน าประแส

ตวชวด คาความส าคญ

เฉลย คาล าดบ

ความส าคญ

1. มตการเปดรบผลกระทบ (Exposure) 1.1 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพงพา 0.1859 3 1.2 ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา 0.2595 1 1.3 ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน 0.1757 4 1.4 ความอดมสมบรณของระบบนเวศทครวเรอนเขาถง 0.1735 5 1.5 การสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 0.2054 2

2. มตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity)

2.1 ความพอเพยงของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา 0.1082 5 2.2 ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน 0.1503 1 2.3 จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ขณะท าประมง

0.0654 9

2.4 เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต 0.1369 2 2.5 ความพอเพยงของรายไดในครวเรอน 0.1333 3 2.6 รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน 0.1000 7 2.7 สภาพคลองของครวเรอน 0.1008 6 2.8 สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน 0.0800 8 2.9 การเขาถงตลาด (แหลงจ าหนายผลผลต) 0.1251 4

3. มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping Capacity)

3.1 การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอก กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ

0.0522 11

3.2 การเขาถงแหลงสนบสนนภายใน กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ

0.0345 12

3.3 การมทอยส ารองในพนทอนกรณทเกดภยพบต 0.0278 14 3.4 การมอาหารส ารองในกรณทเกดภยพบต 0.0336 13 3.5 มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพภมอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม

0.0728 8

3.6 การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลมและสหกรณ 0.0619 10 3.7 มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน 0.0731 7 3.8 มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน

0.0832 4

3.9 ความสามารถในการเพมมลคาทรพยากรทหามาได 0.1049 3 3.10 ความเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน 0.0736 6

5 - 23

5 - 23

ตวชวด คาความส าคญ

เฉลย คาล าดบ

ความส าคญ 3.11 การสงเกตและตดตามขาวสาร การพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ

0.0783 5

3.12 การเขาถงความรและทกษะใหมๆ ทเออตอการประกอบอาชพ 0.1140 2 3.13 มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเลสรนลกรนหลาน 0.1225 1 3.14 การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต 0.0677 9

มตการเปดรบผลกระทบ ระดบครวเรอน จากตารางท 5-4 จะเหนไดวาในมตการเปดรบผลกระทบจากการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

(Exposure) ตวชวดทมคาน าหนกความส าคญสงสดคอ ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา (คาน าหนก 0.2595) รองลงมาคอ การสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (คาน าหนก 0.2054) ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพ งพา (คาน าหนก 0.1859) ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน (คาน าหนก 0.1757) และความอดมสมบรณของระบบนเวศทครวเรอนเขาถง (คาน าหนก 0.1735) ตามล าดบ

มตความไวตอผลกระทบ ระดบครวเรอน ตวชวดทมคาน าหนกความส าคญสงสดคอ ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน (คาน าหนก

0.1503) รองลงมา 3 ล าดบคอ เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต (คาน าหนก0.1369) ความเพยงพอของรายไดในครวเรอน (คาน าหนก 0.1333) และการเขาถงตลาดหรอแหลงจ าหนายผลผลต (คาน าหนก 0.1251) สวนตวชวดทมคาน าหนกนอยลงไปอก 5 ตวชวดทเหลอคอ ความเพยงพอของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา (คาน าหนก 0.1082) สภาพคลองของครวเรอน (คาน าหนก 0.1008) รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน (คาน าหนก 0.1000) สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน (คาน าหนก 0.0800) และจ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศขณะท าประมง (คาน าหนก 0.0654)

มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ระดบครวเรอน ตวชวดทมคาน าหนกความส าคญสงสดคอ มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเล สรน

ลกรนหลาน (คาน าหนก 0.1225) รองลงมาคอ การเขาถงความรและทกษะใหมๆทเออตอการประกอบอาชพ (คาน าหนก 0.1140) ความสามารถในการเพมมลคาทรพยากรทหามาได (คาน าหนก 0.1049) มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน (คาน าหนก 0.0832) และตวชวดทมคาน าหนกความส าคญนอยลงไปตามล าดบทเหลอคอ การสงเกตและตดตามขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ (คาน าหนก 0.0783) การเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน (คาน าหนก 0.0736) มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน (คาน าหนก 0.0731) มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพภมอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม (คาน าหนก 0.0728) การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต (คาน าหนก 0.0677) การมประกนภย/

5 - 24

5 - 24

ประกนสงคม/สวสดการของกลม-สหกรณ (คาน าหนก 0.0619) การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอก (คาน าหนก 0.0522) การเขาถงแหลงสนบสนนภายใน (คาน าหนก 0.0345) กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ การมอาหารส ารองในกรณทเกดภยพบต (คาน าหนก 0.0336) และสดทายคอ การมทอยส ารองในพนทอ นกรณทเกดภยพบต (คาน าหนก 0.0278) ตารางท 5-5 ผลการใหคาน าหนกตวชวดความเปราะบางระดบครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในพนทลมน าปะเหลยน

ตวชวด คาความส าคญ

เฉลย คาล าดบ

ความส าคญ

1. มตการเปดรบผลกระทบ (Exposure)

1.1 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพงพา 0.193 3 1.2 ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา 0.222 2 1.3 ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน 0.180 4 1.4 ความอดมสมบรณของระบบนเวศทครวเรอนเขาถง 0.174 5 1.5 การสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 0.229 1

2. มตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity)

2.1 ความพอเพยงของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา 0.107 5 2.2 ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน 0.113 4 2.3 จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศขณะท าประมง

0.080 8

2.4 เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต 0.132 1 2.5 ความพอเพยงของรายไดในครวเรอน 0.121 3 2.6 รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน 0.127 2 2.7 สภาพคลองของครวเรอน 0.132 1 2.8 สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน 0.085 7 2.9 การเขาถงตลาด (แหลงจ าหนายผลผลต) 0.096 6

3. มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping Capacity)

3.1 การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอก กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ

0.057 10

3.2 การเขาถงแหลงสนบสนนภายใน กรณเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ

0.034 12

3.3 การมทอยส ารองในพนทอนกรณทเกดภยพบต 0.030 13 3.4 การมอาหารส ารองในกรณทเกดภยพบต 0.047 11 3.5 มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพภมอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม

0.081 9

3.6 การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลมและสหกรณ 0.067 5 3.7 มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน 0.076 8

5 - 25

5 - 25

ตวชวด คาความส าคญ

เฉลย คาล าดบ

ความส าคญ 3.8 มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน 0.087 7 3.9 ความสามารถในการเพมมลคาทรพยากรทหามาได 0.091 4 3.10 ความเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน 0.066 3 3.11 การสงเกตและตดตามขาวสาร การพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ

0.080 9

3.12 การเขาถงความรและทกษะใหมๆ ทเออตอการประกอบอาชพ 0.103 6 3.13 มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเลสรนลกรนหลาน 0.107 2 3.14 การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต 0.066 1

จากตารางท 5-5 จะเหนไดวาในมตการเปดรบผลกระทบ (Exposure) ตวชว ดทมคาน าหนก

ความส าคญสงสดคอ การสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (คาน าหนก 0.229) รองลงมาคอ ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา (คาน าหนก 0.222) ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพ งพา (คาน าหนก 0.193) ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน (คาน าหนก 0.180) และความอดมสมบรณของระบบนเวศทครวเรอนเขาถง (คาน าหนก 0.174) ตามล าดบ

ส าหรบมตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) ตวชวดทมคาน าหนกความส าคญสงสดคอ สภาพคลองของครวเรอน (คาน าหนก 0.132) เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคต (คาน าหนก 0.132) รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน (คาน าหนก 0.127) ความเพยงพอของรายไดในครวเรอน (คาน าหนก 0.121) สวนตวชวดทมคาน าหนกนอยลงไปอก 5 ตวชวดทเหลอคอ ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน (คาน าหนก 0.113) ความเพยงพอของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา (คาน าหนก 0.107) การเขาถงตลาดหรอแหลงจ าหนายผลผลต (คาน าหนก 0.096) สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน (คาน าหนก 0.085) และ จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ขณะท าประมง (คาน าหนก 0.080)

ส าหรบมตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping Capacity) ตวชวดทมคาน าหนกความส าคญสงสดคอ มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเล สรนลกรนหลาน (คาน าหนก 0.107) รองลงมาคอ การเขาถงความรและทกษะใหมๆ ทเออตอการประกอบอาชพ (คาน าหนก 0.103) ความสามารถในการเพมมลคาทรพยากรทหามาได (คาน าหนก 0.091) มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน (คาน าหนก 0.087) และตวชวดทมคาน าหนกความส าคญนอยลงไปตามล าดบทเหลอคอ มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพภมอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม (คาน าหนก 0.081) การสงเกตและตดตามขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ (คาน าหนก 0.080) มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน (คาน าหนก 0.076) การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลม-สหกรณ (คาน าหนก 0.067) การมอาชพเสรมนอกภาคการประมงในภาวะปกต (คาน าหนก 0.066) การเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน (คาน าหนก 0.066) การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอก (คาน าหนก 0.057) การมอาหารส ารองในกรณทเกดภย

5 - 26

5 - 26

พบต (คาน าหนก 0.047) การเขาถงแหลงสนบสนนภายใน (คาน าหนก 0.034) และสดทายคอการมทอยส ารองในพนทอ นกรณทเกดภยพบต (คาน าหนก 0.030)

5.4 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของ 2 ลมน า

5.4.1 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของชาวประมงพนบานในพนทลมน าประแส จากกการวเคราะหความเปราะบางของครวเรอนชาวประมงพนบาน ทอาศยอยในพนทลมน าประแสทงหมด 175 ครวเรอน ซงเปนตวแทนชาวประมงพนบานทอาศยอยใน 3 ต าบล เครอขายอนรกษลมน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง ซงประกอบดวย ต าบลปากน าประแส ต าบลเนนฆอและต าบลทางเกวยน พบวา สวนใหญครวเรอนชาวประมงพนบานในลมน าประแส มความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอยในระดบปานกลาง จ านวน 122 ครวเรอน คดเปนรอยละ 69.71 โดยมคาความเปราะบางของครวเรอนเฉลย 2.18 และคาคะแนนเฉลยของมตการเปดรบผลกระทบ ความไวของระบบ และศกยภาพในการรบมอ คอ 0.92, 0.63 และ 0.63 ตามลาดบ

รองลงมาคอ มครวเรอนจ านวน 27 ครวเรอน ทมความเปราะบางต า นนหมายถงครวเรอนดงกลาวมความยดหยนสงในการรบมอกบสถานการณทอาจเกดขนจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ คดเปนรอยละ 15.43 โดยมคาความเปราะบางของครวเรอนเฉลยอยท 1.46 เมอจ าแนกคาความเปราะบางตามมตพบวา มตการเปดรบผลกระทบมคาเฉลย 0.55 มตความไวของระบบมคาเฉลย 0.46 และมตศกยภาพในการรบมอ มคาเฉลย 0.45

สวนครวเรอนทมความเปราะบางสงมเพยง 26 ครวเรอนเทานน คดเปนรอยละ 14.86 มคาความเปราะบางของครวเรอนเฉลยอยท 3.01 โดยมคาความเปราะบางเฉลยในมตการเปดรบผลกระทบอยท 1.21 มตความไวของระบบอยท 0.93 และมตศกยภาพในการรบมออยท 0.87

ตารางท 5-6 คาความเปราะบางเฉลยของครวเรอนประมงพนบานลมน าประแส จ าแนกตามระดบความเปราะบาง

มต ชวงคะแนน

ความเปราะบาง

ระดบความเปราะบาง

ต า (0-1.68)

ปานกลาง (1.69-2.69)

สง (2.70-4.59)*

การเปดรบผลกระทบ 0-1.74 0.55 0.92 1.21 ความไวตอผลกระทบ 0-1.63 0.46 0.63 0.93 ศกยภาพในการรบมอ 0-1.22 0.45 0.63 0.87 ความเปราะบางเฉลยของครวเรอน 0-4.59 1.46 2.18 3.01 จ านวนครวเรอน (175 ครวเรอน) 27 122 26 รอยละ 15.43 69.71 14.86

*ก าหนดชวงความเปราะบาง โดยแบงเปน 3 ชวง พจารณาจาก S.D.

5 - 27

5 - 27

จะเหนไดวา สงทระบบครวเรอนควรปรบปรงคอ ควรลดการเปดรบผลกระทบใหต า โดยเพมการพงพาทรพยากร การขยายขอบเขตแหลงท ามาหากน และการเลอกใชเครองมอประมงใหมความหลากหลายมากยงขน ตลอดจนควรเพมศกยภาพในการรบมอตอผลกระทบ เชน การเขาถงแหลงสนบสนนทงภายนอกและภายในชมชน การส ารองอาหารและทอยอาศย การเขาถงขอมลเกยวกบการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ รวมทงควรสนบสนนใหครวเรอนท าการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเลสรนลกรนหลานใหมากขน

มตการเปดรบผลกระทบ ครวเรอนประมงพนบานลมน าประแสมการพงพงทรพยากรสตวน าทหลากหลาย ซงสวนใหญพงพา

มากกวา 1 ชนดพนธ ทงนอาจเนองมาจากพนทลมน าประแสมระบบนเวศทหลากหลาย ทงระบบนเวศปาชายเลน ระบบนเวศแมน าประแสและล าคลองสาขา ระบบนเวศชายฝ งทะเลจนถงบรเวณเกาะมนนอก ระบบนเวศบรเวณทเปนเนนทราย เนนดน และระบบนเวศชายหาด ดวยความหลากหลายของระบบนเวศทเออตอการพงพงทรพยากรสตวน า ชาวประมงพนบานจงตองมการเตรยมพรอมในเรองของเครองมอใหมความเหมาะสมกบทรพยากรสตวน าในแตละประเภทดวยเชนกน ซงเครองมอประมงทชาวประมงพนบานในลมน าประแสมไวครอบครองในครวเรอนสวนใหญจะมเครองมอและอปกรณทสามารถจบไดทง ป ปลา กง และหอย โดยมไวสลบสบเปลยนไปตามฤดกาลหรอชวงเวลาทเหมาะสม แตส าหรบการท ามาหากนในชวตประจ าวนชาวประมงสวนใหญมกจะเลอกใชเครองมอและอปกรณทตนเองถนดในการจบหาทรพยากรเปนหลก ซงเครองมอประมงทนยมใชและชาวประมงเกอบทกครวเรอนตองมคอ อวนป อวนปลา อวนสามชน ลอบป ลอบปลา แห สวง แหลน ชป ผาบาง เบดตกปลา เปนตน สวนการเกบหาหอยสวนใหญนยมใชมอเกบ โดยมอปกรณทใชรวมไดแก มด เสยมและคราด ส าหรบการครอบครองเรอของชาวประมงพนบาน พบวา ชาวประมงพนบานสวนใหญมเรอเปนของตนเอง โดยมเรอทน าไปขนทะเบยนอาญาบตร 69 ครวเรอน จากทงหมดทมเรอเปนของตนเองจ านวน 159 ครวเรอน (ท าการเกบขอมลทงสน 175 ครวเรอน)

เมอใหชาวประมงพนบานประเมนถงความอดมสมบรณของระบบนเวศทตนเองเขาถงในการเกบหาทรพยากร พบวา ชาวประมงสวนใหญมความเหนวาแหลงท ามาหากนของตนยงมความอดมสมบรณอยในระดบปานกลาง ทงนอาจเนองมาจากครวเรอนสวนใหญทท าการศกษาไดรบความเสยหายจากเหตการณภยธรรมชาตหรอสาเหตอนเนองมาจากปญหาสงแวดลอมทท าใหชาวประมงพนบานตองสญเสยรายไดไปจากเดมเมอเทยบกบภาวะปกต ซงปญหาสวนใหญทสรางความเสยหายใหแกชาวประมงพนบานมากทสดคอ ปญหาน าเสยจากบอกงและโรงงาน รองลงมาคอ การเกดพายและลมมรสม ท าใหชาวประมงตองหยดกจกรรมการออกทะเลชวคราว

มตความไวตอผลกระทบ จากการศกษาพบวา ครวเรอนชาวประมงพนบานมากกวาครงมการเกบหาทรพยากรสตวน าอยาง

พอเพยงตอความตองการทแทจรง และสวนใหญมประสบการณในการท าอาชพประมงพนบานมากกวา 10 ปขนไป โดยสวนมากมชาวประมงพนบานทเคยประสบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศจนท าใหตองยกเลกการท ากจกรรมตางๆ สอดคลองกบการประเมนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในปจจบนเทยบกบในระยะเวลา 10 ปทผานมา พบวา ชาวประมงพนบานสงเกตเหนวาสภาพภมอากาศเปลยนแปลงไปจากเดม และคดวาปญหาความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในอนาคตมความส าคญและอาจจะเปนปญหาใน

5 - 28

5 - 28

อนาคตทตองมการปรบตว โดยการเปลยนแปลงทสงเกตไดคอ การเกดฝนฟาคะนองทมความรนแรงมากขน คลนใหญและลมแรงสงผลใหจ านวนวนและชวงเวลาในการออกเรอนอยลง นอกจากนชวงเวลาการเกดและทศทางการพดของลมประจ าถนเรมมความคลาดเคลอนท าใหชาวประมงคาดการณการเกดลมไดยากมากขน รวมถงอณหภมทสงมากขน กระแสน าไหลเชยวและแรงมากขนในชวงน าขน น าลง และฤดกาลเปลยนไปจากเดม ทรพยากรสตวน าหาไดนอยลง เปนตน ซงรายไดสวนใหญของชาวประมงพนบานไดมาจากการออกเรอเพอจบสตวน า การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศจงอาจสงผลใหรายไดของชาวประมงพนบานลดลงและไมแนนอน

มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในกรณทเกดภยพบตหรอเกดปญหาการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและ

การด ารงชพ ชาวประมงพนบานสามารถเขาถงแหลงสนบสนนทมาจากภายนอกได เชน - กรมเจาทา กรณทชาวประมงขนทะเบยนเรอไดรบความชวยเหลอ เชน การขดลอกคลองใหลกมาก

ขนบรเวณปากคลอง และในกรณเรอลมจากภยพบต ชาวประมงจะไดรบเงนชดเชยคาความเสยหายทเกดขน ซงกลมชาวประมงพนบาน ลมน าประแส ทข นทะเบยนเรอสวนใหญเปนสมาชกกลมประมงพนบานต าบล เนนฆอ และชาวประมงพนบาน ต าบลปากน าประแส บางสวนเทานน

- กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝ ง และกรมประมง ชวยเหลอในเรอง การปลกปาชายเลน การปลอยทรพยากรสตวน า ลกป กง ปลา

- ประมงอ าเภอ ใหขอมลและสงเสรมเกยวกบการเพาะเลยงสตวน า - ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร (ธ.ก.ส.) และ ธนาคารออมสน ชาวประมงเขาถงใน

เรองของ การกยมเงน สวนการเขาถงแหลงสนบสนนภายในชมชน ไดแก - เครอขายลมน าประแส ความชวยเหลอทชาวประมงตองการคอ ชวยฟนฟทรพยากรปาชายเลน

ทรพยากรน าใหดข น - เทศบาล และองคการบรหารสวนต าบล (อบต.) ความชวยเหลอทชาวประมงตองการคอ สนบสนน

เงนชวยเหลอ หรอเงนชดเชย หากชาวบานไดรบความเสยหายจากภยธรรมชาต หรอปลาในกระชงตายเนองมาจากน าเสย การสงเจาหนาทมาตรวจสอบการปลอยน าเสยของโรงงานและนากง ตลอดจนเรองการตกเตอนผกระท าผด เปนตน

- กลมประมงพนบาน ต าบลเนนฆอ รปแบบการชวยเหลอสมาชกกลม เชน การใหเงนก เพอซอมแซมเรอ เครองมอ และอปกรณ

นอกจากนชาวประมงพนบานยงไดรบการชดเชย กรณทไดรบความเสยหายจากปญหาสขภาพ การเสยชวตและทรพยสน เรอลม เครองมออปกรณการท ามาหากนเสยหาย ปญหาทรพยากรสตวน า อนเนองมาจากการเกดภยพบตรนแรงหรอไดรบผลกระทบอนเน องมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จากการท าประกนชวต ประกนสขภาพ ประกนสงคม สวสดการจากกลมและสหกรณ สทธรกษาฟร และสทธเบกตรงขาราชการ แตเมอพจารณาในระดบครวเรอนพบวาหากเกดภยพบตทางธรรมชาต ครวเรอนประมงพนบานครงหนงจากครวเรอนทงหมดทท าการศกษาไมมทอยอาศยส ารองในพนทอน และไมมการเตรยมอาหารส ารอง แตพบวามครวเรอนทประกอบอาชพเสรมนอกเหนอจากการท าประมงเพยงอยางเดยว ซงอาชพ

5 - 29

5 - 29

เสรมของกลมชาวประมงพนบาน ลมน าประแส สวนใหญคอ การประกอบอาชพรบจางทวไป เชน ท างานกอสราง รบจางขบรถ รบจางจบกงขนจากบอเพาะเลยง เปนตน

ส าหรบกรณทเขาสชวงมรสมหรอชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพภมอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม ซงเปนเหตใหครวเรอนชาวประมงพนบานทศกษาตองขาดรายได พบวา ชาวประมงพนบานมการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาจนเจอครอบครว เชน รบจางกรดยาง รบจางซอมเรอ ซอมอวนโพงพาง ซอมอวน ซอมลอบ ท าสวน และคาขาย

การดดแปลงและพฒนาเครองมอประมงของชาวประมงพนบานสวนใหญจะหาซอวสด อปกรณ มาประดษฐเครองมอท ามาหากนเอง หรอชวยกนท าในกลมเครอญาต เชน การท าลอบป หรอการเยบอวนป อวนโพงพาง ท าชปไซเคย ทาคนเบด แตงตะขอเบด เยบแห ตดตะกว ตดทน ตามแบบทตนถนด ซงการเกบหาทรพยากรสตวน าของแตละครวเรอนมเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะครวเรอน ส าหรบเทคนควธการจบหาทรพยากรสตวน า โดยสวนใหญไมนยมถายทอดองคความรทเปนความรทตกทอดมาแตบรรพบรษใหกบบคคลภายนอกครอบครว แตถาเปนองคความรพ นฐานทชาวประมงพนบานสวนใหญตางกร จงจะมการน ามาพดคยเลาสกนฟง เชน

- ในขณะตกปลาในทะเล จะตองสงเกตกระแสน า เพอปรบการปลอยสายเบดใหเหมาะสม - การตกปลากะพงในคลองจะตองใชเหยอกงเปน ตองดกระแสน า และตองเลอกตะขอเบดใหเหมาะสม - การหาหอย จะตองสงเกตการเปดปากของหอย ตองอาศยประสบการณและความเรวในการสงเกต - ชาวประมงจะตองจดจ าต าแหนงทเคยหาทรพยากรไดมาก โดยมการหมายต าแหนงในแบบของ

ตวเอง เชน บางคนมองเปนมมฉาก ระหวางพนททท าประมงตงฉากกบเกาะ ฝ ง หรอสถานทใกลๆ เคยงทพอใหสงเกตเหนได นอกจากนยงตองจดจ าวน เวลา ททรพยากรแตละชนดเขาฝ งใหแมนย าดวย

นอกเหนอจากภมปญญาของชาวประมงพนบานทเออตอการจบสตวน าแลว การรบขอมลขาวสารจากสอตางๆ กมสวนส าคญในการปรบตวรบมอกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ดงนนชาวประมงพนบานจงมการเขาถงขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ นบวาเปนการเพมทกษะและเปดรบความรใหมๆ ผสมผสานกบภมปญญาดงเดมเพอสงเสรมใหศกยภาพในการรบมอตอสถานการณทเกดจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมประสทธภาพยงขน

5.4.2 สภาวะความเปราะบางระดบครวเรอนของชาวประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยน จากกการวเคราะหความเปราะบางของครวเรอนชาวประมงพนบาน ทอาศยอยในพนทลมน าปะเหลยน

ทงหมด 150 ครวเรอน ซงเปนตวแทนชาวประมงพนบานทอาศยอยใน 2 ต าบล เครอขายอนรกษลมน าปะเหลยน อ าเภอยานตาขาวและอ าเภอกนตง จงหวดตรง ซงประกอบดวย บานทงตะเซะและบานแหลมจ านวน 150 ครวเรอน พบวา สวนใหญครวเรอนชาวประมงพนบานในลมน าปะเหลยน มความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอยในระดบปานกลาง จ านวน 103 ครวเรอน คดเปนรอยละ 68.67 โดยมคาความเปราะบางครวเรอนเฉลยอยท 3.43 และคาคะแนนเฉลยของมตการเปดรบผลกระทบ ความไวของระบบ และศกยภาพในการรบมอ คอ 0.73, 0.53 และ 0.76 ตามล าดบ ส าหรบ 23 ครวเรอนทมคาความเปราะบางต า นนหมายถง ครวเรอนดงกลาวมความยดหยนสงในการรบมอกบสถานการณทอาจเกดขนจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ คดเปนรอยละ 15.33 โดยมคาความเปราะบางของครวเรอนเฉลยอยท 2.21 เมอจ าแนกคาความเปราะบางตามมตพบวา มตการเปดรบผลกระทบมคาเฉลย 0.68 มตความไวของระบบมคาเฉลย 0.44 และมตศกยภาพในการรบมอมคาเฉลย 0.77

5 - 30

5 - 30

สวนครวเรอนทมความเปราะบางสงมจ านวน 24 ครวเรอน คดเปนรอยละ 16 มคาความเปราะบางของครวเรอนเฉลยอยท 1.05 โดยมคาความเปราะบางเฉลยในมตการเปดรบผลกระทบอยท 0.77 มตความไวของระบบอยท 0.49 และมตศกยภาพในการรบมออยท 0.78 ตารางท 5-7 คาความเปราะบางเฉลยของครวเรอนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จ าแนกตามระดบความเปราะบาง

มต ชวงคะแนน

ความเปราะบาง

ระดบความเปราะบาง

ต า (0-1.71)

ปานกลาง (1.72-2.70)

สง (2.71-4.64)*

การเปดรบผลกระทบ 0-1.78 0.57 0.75 1.15 ความไวตอผลกระทบ 0-1.66 0.28 0.54 1.01 ศกยภาพในการรบมอ 0-1.20 0.61 0.79 0.81 ความเปราะบางเฉลยของครวเรอน 0-4.64 1.46 2.08 2.97 จ านวนครวเรอน (150 ครวเรอน) 23 103 24 รอยละ 15.33 68.67 16.00

* ก าหนดชวงความเปราะบาง โดยแบงเปน 3 ชวง พจารณาจาก S.D. เมอพจารณาความเปราะบางของชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยน ซงความเปราะบางทเกดขนนนเกดจากคาของตวชวดทง 3 มต คอ การเปดรบผลกระทบ (Exposure) มตความไวตอผลกระทบ (Sensitivity) ศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ (Coping Capacity) พบวามตการเปดรบผลกระทบและมตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศมสดสวนคาคะแนนทสงกวามตความไวตอผลกระทบซงแตละมตมตวชวดทส าคญแตกตางกนออกไปตามมต คอ

มตการเปดรบผลกระทบ ชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยนมการพงพงทรพยากรสตวน ามากกวา 2 ชนด ในระบบนเวศท

หลากหลาย เชน ปาชายเลน ล าคลอง เนนทราย และชายฝ งทะเล ท าใหเครองมอประมงพนบานทชาวประมงมในครอบครองมความหลากหลายตามไปดวย เชน อวน เบด และลอบ ซงในแตละชนดยงสามารถจ าแนกชอตามประเภทของทรพยากรสตวน าไดอกมากมาย แตเครองมอทชาวประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยนนยมมากทสดคอ คราดหอย เพอเกบหอยตลบ (หอยปะ) ซงเปนทรพยากรสตวน าทมความอดมสมบรณมาก แตในชวงระยะเวลา 10 ปทผานมา ชาวประมงเรมไดรบความเสยหายในการประกอบอาชพจากการทมปรมาณน าจดทมากผดปกต ซงสงผลตอการเกบหาหอยตลบทเปนแหลงรายไดหลกของครวเรอน

มตความไวตอผลกระทบ การมประสบการณในอาชพประมงพนบานของชาวบานมผลใหการรบรขอมลขาวสารการเปลยนแปลง

สภาพภมอากาศในพนทมอยอยางสม าเสมอ โดยเฉพาะการทชาวประมงพนบานเคยประสบกบปญหาภยพบต ซงชาวประมงสามารถประยกตภมปญญาทองถนผสมผสานกบความรทางวทยาศาสตรอยางเหมาะสมกบ

5 - 31

5 - 31

ทองถน นอกจากนยงพบวาชาวประมงพนบานมความพอเพยงตอการเขาถงทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา รวมถงมความพอเพยงดานรายไดในครวเรอน ซงรายไดสวนใหญไดมาจากการท าประมงพนบาน ทงนยงมสภาพคลองของครวเรอนในระดบทด นนคอ มภาระหนสนนอยกวาเงนออม

มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ จากการศกษาพบวา ชาวประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยนยงขาดการสนบสนนจากหนวยงาน

ทงหนวยงานทอยในพนทและหนวยงานทเปนหนวยงานภายนอก ในกรณทเกดภยพบตจากการแปรปรวนของสภาพภมอากาศ นอกจากนนชาวประมงพนบานยงขาดการเลงเหนถงการส ารองอาหารและการหาทอยส ารองในกรณเกดภยพบต และสวนใหญไมมอาชพเสรมนอกภาคประมง และบางครวเรอนไมมการหารายไดจากแหลงอนมาทดแทน

ในกรณทเกดอบตเหตหรอเจบไขไดปวย ชาวประมงพนบานสวนใหญมสทธในการรกษาพยาบาล นอกจากนชาวประมงพนบานสวนใหญไมมการดดแปลงเครองมอประมงพนบานและไมมความจ าเปนทจะตองใชเทคนคพเศษในการเกบหาทรพยากรสตวน า เนองจากชาวประมงท าการจบหอยตลบ (หอยปะ) ทใชมอและคราดหอยเปนสวนใหญ อกทงเปนชนดพนธสตวน าทมความตองการสงในตลาด ชาวประมงพนบานจงยดอาชพหาหอยตลบ (หอยปะ) เปนอาชพหลก เมอเกบหาไดแลวสามารถสงขายแมคาทมารบซอโดยไมตองแปรรป

จากการศกษายงพบอกวาชาวประมงในพนทสวนใหญไมมการรวมกลมในการประกอบอาชพและยงไมมการเขาถงความรใหมๆ แตชาวประมงสามารถเขาถงขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณดานสงแวดลอมเปนอยางด มการตดตามอยางสม าเสมอ และชาวประมงพนบานมการถายทอดภมปญญาดานประมงใหแกลกหลาน นบเปนการสบทอดความร ท าใหความรดานประมงยงด ารงอยถงลกหลานในอนาคตตอไปได 5.5 สรปความเปราะบางของชมชนประมงพนบาน ถงแมระบบนเวศชายฝ งจะเปนพนททมความเปราะบางเชงนเวศทสง ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามความเปราะบางเชงสงคมตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า ทงนดวยความทชาวประมงพนบานทง 2 พนทเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า ชมชนจงยงไมมการเตรยมความพรอมในการรบมอและปรบตวในระดบชมชน ดงจะเหนไดจากคาคะแนนของศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า ประกอบกบชมชนทง 2 พนทมความไวตอผลกระทบทต าอยแลว จงไมไดรบผลกระทบเพยงพอถงขนทจะเกดการเตรยมรบและปรบตว การเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า เปนผลมาจากภมปญญาทองถนเปนส าคญทก าหนดวถการท าประมงทพงพาระบบนเวศ ความหลากหลายของทรพยากรและแหลงรายไดเลยงชพ (ดรายละเอยดในบทท 6 ภมปญญาทองถนกบการปรบตวในวถประมงพนบาน) สวนความไวตอผลกระทบทต าเปนผลมาจากความเขมแขงขององคกรทางสงคมเปนส าคญทก าหนดการเขาถงทรพยากร การแบงปนผลประโยชน สทธในทดนท ากนและการตงถนฐาน สวนศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต านนเปนผลมาจากองคกรทางสงคมยงไมมบทบาทดานนในระดบชมชน (ดรายละเอยดในบทท 8 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพ

5 - 32

5 - 32

ภมอากาศ) ดงแสดงภาพความสมพนธของความเขมแขงขององคกรทางสงคมและภมปญญาทองถนกบความเปราะบางทางสงคมในภาพท 5-2

ภาพท 5-2 สรปความสมพนธของความเขมแขงขององคกรทางสงคมและภมปญญาทองถนกบ

ความเปราะบางทางสงคม ในสวนครวเรอนความเปราะบางอยในระดบปานกลาง ครวเรอนมการเปดรบผลกระทบจากความ

แปรปรวนของสภาพภมอากาศทสง มการตงรบกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยอยางสม าเสมอ เปนการรบมออยางบานใครบานมน ซงครวเรอนสามารถหาวธลดระดบการเปดรบผลกระทบลงไดอก และเพมศกยภาพในการรบมอใหมากขนไดอก ซงหากครวเรอนรวมกลมกนกอรปองคกรรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในรปแบบของการจดการความเสยงรวมกน หรอการเสรมศกยภาพในการวางแผนเพอการปรบตวรวมกน กจะเกดการผลกดนใหเกดการขบเคลอนองคกรระดบชมชนตอไป ซงองคกรระดบชมชนสามารถทจะมกจกรรมในการประเมนความเสยงรวมกน ลดความเสยงรวมกน หาทางกระจายความเสยงและประกนความเสยงรวมกนในชมชนได

ภมปญญาทองถน

ความเขมแขงขององคกรทางสงคม

6 - 1

บทท 6 ผลการศกษา:

ภมปญญาทองถน กบการปรบตวในวถประมงพนบาน บทนน าเสนอบทวเคราะหภมปญญาทองถนในลกษณะของศกยภาพในการปรบเปลยนเรยนรขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ซงสงผลส าคญตอความเปราะบางทางดานสงคมในชมชนทพงพาทรพยากรประมงในระบบนเวศปาชายเลน ชายฝ งและทะเล และอาศยอยทามกลางความแปรปรวนและความรนแรงของสภาพอากาศจากอดตจนถงปจจบน โดยน าเสนอการปรบตวในวถประมงพนบานของชมชนลมน าประแสจงหวดระยอง และชมชนลมน าปะเหลยน จงหวดตรง บทนแบงการน าเสนอเปน 4 หวขอคอ (1) ภมปญญาทองถน สงเกตลม น า อธบายการเปลยนแปลงของทรพยากร ปรบตวรบมอกบการท าประมง (2) ภมปญญาดานการจดการทรพยากรประมง เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอ เลอกเวลาและเลอกสถานท (3) การปรบประยกตภมปญญาทองถน กอรปองคกรชมชน ปรบตวตอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร และ (4) โลกทศนการปรบตวในวถประมงพนบาน (การปรบตวตอวกฤตการเปลยนแปลงภมอากาศน าเสนอในบทท 7) ภมปญญาทองถนในทนคอองคความรทมตอระบบนเวศซงเปนองคความรทผกตดกบระบบการจดการทรพยากร และการจดการองคกร/สถาบนทางสงคม รวมทงทศนะการมองความสมพนธของสงมชวตในระบบนเวศ ทงนผวจยมสมมตฐานวาสงคมชาวทะเลมพลวต และมวถประมงทมความยดหยนเพยงพอทจะรบมอและปรบตวตอภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ อนเนองมาจากภมปญญาทองถน ความเขมแขงขององคกรชมชน และเครอขายทางสงคม ซงประสบการณจากการปรบตวตอการแปรปรวนของสภาพภมอากาศในปจจบนจะเปนบทเรยนส าคญในการสรางเสรมศกยภาพในการปรบตวและรบมอกบความเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคต กระบวนการขบเคลอนการปรบตวนจงเปนเรองส าคญทควรศกษา ซงจะเปนประโยชนตอชมชน องคกรปกครองสวนทองถน และผก าหนดนโยบายในการเขาใจสาเหตของความเปราะบางทางดานสงคม เพอหาทางลดภาวะความเปราะบาง และเพมความยดหยนทางสงคม จากภาพท 6-1 จะเหนไดวาภมปญญาทองถนมหลายระดบจากองคความรทมตอทรพยากรหนงๆ ในระบบนเวศโยงไปสองคความรในการจดการทรพยากรนนๆ ซงเชอมรอยผกตดกบการจดองคกรและสถาบนทางสงคมในการจดการทรพยากรรวมกน ซงอยภายใตโลกทศนหรอทศนะการมองความสมพนธของสงมชวตในระบบนเวศ ความคดและความเชอตางๆ ภมปญญาทองถนเปนองคความรทก ากบพฤตกรรมการปรบตวของมนษยในการด ารงอย พงพาอาศยทรพยากรตางๆในระบบนเวศ และเปนองคความรทก ากบการกอรปองคกรทางสงคมเพอน าภมปญญาทองถนมาประยกตและปรบใชใหการปรบตวมประสทธภาพเขากบสถานการณการเปลยนแปลงตางๆทเกดขน ในทนการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศหมายถง การปรบเปลยนในระบบนเวศ สงคม และเศรษฐกจ เพอตอบสนองตอภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ (Climate variability) และภาวะวกฤต (Extreme) และผลกระทบทเกดขนเพอลดผลดานลบของการเปลยนแปลงทเกดขน หรอพลกวกฤตใหเปนโอกาส (Adger et al., 2005) การปรบตวรวมความถงทง (1) การสรางศกยภาพในการปรบเปลยนเรยนรซงเปนการเพมขดความสามารถในการปรบตวของบคคล กลมคน หรอองคกร และ (2) การตดสนใจในการปรบตวเพอแปรศกยภาพสการปฏบต การปรบตวจงเปนความตอเนองของกจกรรม การกระท า การตดสนใจ และทศนคตทชวยในการตดสนใจในการด ารงชวต ซงสะทอนใหเหนคานยมและกระบวนการทางสงคมทมอย และ

6 - 2

เปนพฤตกรรมทเกดขนอยเสมอในการด ารงชวตของชมชนตลอดชวงประวตศาสตรทผานมา การศกษาเกยวกบกระบวนการการปรบตวทเกดขน ทางเลอกในการปรบตว รวมถงศกยภาพในการปรบตวจงทวความส าคญในการชวยตดสนใจเชงนโยบายในการเสรมศกยภาพการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

ภาพท 6-1 ระดบของการวเคราะหองคความรทองถนและระบบการจดการ (Berkes and Folke, 2000)

6.1 ภมปญญาทองถน สงเกตลม น า อธบายการเปลยนแปลงของทรพยากร ปรบตวรบมอกบการ ท าประมง ชาวประมงเรยนรทจะอยทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน มการธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆทงชนดสตวน าทพ งพา และชนดเครองมอประมงทม มการประสานความรประเภทตางๆเพอการเรยนรท งภมปญญาทตนม จากการเรยนรจากพอแมปยาตายาย จากประสบการณตรง และการแลกเปลยนกบเพอนบานชาวประมง ซงนบเปนศกยภาพในการปรบตว เรยนร และตอบสนองตอการเปลยนแปลง เปนกระบวนการจดการความรและเปนปจจยความยดหยนของสงคม ชาวประมงปรบตวในชวตประจ าวนใชความรและทกษะความช านาญเฉพาะทม และเรยนรจากประสบการณทเกดขนทกวน ภมปญญาทชวยชาวประมงในการปรบตวมากทสด คอ (1) ภมปญญาดานลม ลมทน าพาฝน กระแสน า พายและคลนในทะเล ท าใหสตวน าตองปรบตวรบกบการเปลยนแปลงของธรรมชาตในรอบฤดกาล และชาวประมงตองปรบตวตามสตวน าเพอท าประมงอยางสอดคลอง การอานสญญานลมจงเปนเรองส าคญในการอธบายการเปลยนแปลงของทรพยากร ชวยใหชาวประมงเตรยมตวในการท าประมง เชนการอานสญญานจากทศทางลม ลกษณะน าและคลน เมฆ หมอกและน าคาง (2) ภมปญญาดานน าขน-น าลง น าขน-น าลงเปนจงหวะการท าประมงทส าคญ การสรางเครองมอประมงตางอาศยจงหวะน าเปนหลก การอานสญญานน าขน-น าลงจงเปนเรองส าคญ เชนการอานสญญานจากพฤตกรรมสตวตางๆ ทบงบอกจงหวะเวลาน าขน-น าลง ชวยให

การจดองคกรและสถาบนทางสงคม

Common-property

โลกทศน

ระบบการจดการทรพยากร

ระบบความรตอทรพยากร

6 - 3

ชาวประมงเตรยมพรอมในการเรมกจกรรมประมง ชาวประมงพนบานทงทลมน าประแส จงหวดระยอง และลมน าปะเหลยน จงหวดตรง มการสงเกตธรรมชาตทใกลเคยงกน และตางกยงพงพาภมปญญาทองถนในการตดสนใจในการท าประมง

ภาพท 6-2 พนทศกษาลมน าประแส จงหวดระยอง และลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ทมา: Google Earth, 2011

ภาพท 6-3 ระบบน าขน-น าลง ลมน าประแส จงหวดระยอง และลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ทมา: กรมอทกศาสตร กองทพเรอ

6.1.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง

ลมน าประแสมแมน าประแสเปนแมน าสายหลก มตนน าจากปารอยตอ 5 จงหวดภาคตะวนออก ในเขตจงหวดชลบร ไหลผานจงหวดฉะเชงเทรา ชลบร และระยอง ออกสอาวไทยในเขตต าบลปากน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง แมน าประแส ปากแมน าประแสเปนพนททอดมสมบรณไปดวยทรพยากรธรรมชาตโดยเฉพาะทรพยากรปาชายเลนในพนทกวา 6,000 ไร และสตวน าชายฝ ง ระบบนเวศ 3 น า น าจด น ากรอย และน าเคมเปนระบบนเวศทคงความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาต และความหลากหลายทางชวภาพ ชมชนประมงพนบานลมน าประแสมวถการท าประมงทพงพาธรรมชาต การสงเกต ลม ฟา อากาศ พฤตกรรมพชและสตว การเปลยนแปลงของทองทะเล และสายน าในล าคลอง และด ารงชพดวยการปรบตวในชวตประจ าวน ลมน าประแสตงอยฝ งตะวนออกของอาวไทย อยในทศทางทรบลมมรสมตะวนตกเฉยงใตทพดผานอาวไทยเขาสชายฝ ง และลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอจากตอนบนของพนทลมน า ระบบน าขน-น าลงเปนน าเดยว น าขน-น าลงวนละ 1 ครง (ดภาพท 6-2 และ 6-3) โดยมน าแหงกลางวนในเดอนกมภาพนธ-กรกฎาคม และน าแหงกลางคน เดอนสงหาคม – มกราคม ในขณะทลมน าปะเหลยนมระบบน าขน-น าลงเปนระบบน าค น าขน-น า

6 - 4

ลงวนละ 2 ครง ชมชนชาวประมงพนบานทตงถนฐานทปากแมน าประแสไดรบอทธพลจากลมประจ าถน 8 ทศทเวยนตามวงรอบฤดกาล ซงสงผลหลกตอการปรบตวของทรพยากรสตวน า ท าใหชาวประมงตองปรบตวตามในการท าประมงตามวงรอบฤดกาล

ภาพท 6-4 ทศทางลมประจ าถน ลมน าประแส จงหวดระยอง ตารางท 6-1 ลกษณะลมทง 8 ทศทมผลตอทรพยากรสตวน า และการเตรยมตวของชาวประมงลมน าประแส จงหวดระยอง

ลม ลกษณะการเกด ชวงเวลา ประเภททรพยากร

การเตรยมตว

วาว/ลมเหนอ

-พดจากทศเหนอลงทศใต -เปนลมหนาวทไมรนแรง -น าทะเลใส สตวทะเลกนขน -ฝนนอย ฝนกลบ(ฝนจะตกมากทางภาคใต) น าจะเรมเตมฝ งในตอนกลางวน

พ.ย.-ธ.ค. หอย ปลาท ปลาจะกนขน (แพลงคตอนตางๆ)

น าใส ประมงทะเลหากนยาก ชาวประมงใชเครองมอ 2 ชนด อวนลอมชายฝ ง ดกปลากระบอก ปลากระตก และอวนลากปกต การหาในล าคลองตองขนดานบนของล าน า เพราะน าเคมสงเนองจากฝนไมคอยตก

ลมตะวนตก ลมตะวนออก

ลมตะเภา

ลมกลาง

ลมอกา

ลมวาว

ลมตะโก, ลมพดหลวง

ลมสลาตน

6 - 5

ลม ลกษณะการเกด ชวงเวลา ประเภททรพยากร

การเตรยมตว

อกา -ในแตละครงจะเกดขนเรวและสงบลงอยางรวดเรว -เปนลมตะวนออกเฉยงเหนอ -ลมแรงจด -เปนลมค อาจเกด 1, 3, 5 วน -มกมาพรอมลมตะวนออกท าใหเกดคลนสามเหลยม กระแสน ากบทศทางลมจะสวนทางกน ชาวประมงเรยกวา “น าตงเลา” อนตรายตอเรอประมงมาก -ทองฟามสแดงจด -สงเกตปลากระเบน หากกระโดดหนหนาไปทางไหน ลมจะมาทางนน -ปลาอนทรยจะกนเหยอมากกวาปกต -ปลายลมจะมความรนแรงมากขนกวาตนลม

ปลาย ธ.ค.-ก.พ.

หาไดนอยในทะเล เพราะลมแรงมาก คลนใหญ แตประมงพนบานจบหาไดคอนขางด

ตองรบหาทหลบ ก าบง หรอเขาฝ งทนท

ตะวนออก

-เกดทางทศตะวนออก -น าแหงกลางวน -การไหลของน าจะมทศสวนทางกบลม ท าใหการควบคมเครองมอจบสตวน ายากขน อวนลงไมถงดน จงมกจะจบสตวน าไดยาก -คลนเรยบ ไมคอยแรง -คลนมทศทางสวนกบลม

ม.ค.-ก.พ. ทรพยากรมนอยทงในทะเลและในคลองเพราะน าใส

เรอเลกท ามาหากนล าบาก จะตองมอาชพเสรม (กอสราง รบจางโรงงาน)

ตะเภา

-เปนลมตะวนออกเฉยงใต -เกดคลนลกพดถงพนดน ท าใหน าขน คลนโตแตกวางไมเปนอนตรายเพราะคลนหาง -สงเกตจากน าคาง ถาวนนนมน าคางมาก อกประมาณ 8 ชวโมง จะเกดลมตะเภา -ชวงทเกดลมตะเภาจะไมมพรายน า

ม.ค.-เม.ย. ทรพยากรสมบรณ น าจะขน (เมอน าขนจะจบสตวไดดกวาน าใสเพราะน าขนสตวจะมองไมคอยเหน)

-เตรยมเครองมออวนกง อวนป ในปาชายเลนหาปด า หอยพอก -ระบบน าเรมเปลยน มการลงโพงพาง 2 น าในชวงตอนเยนและตอนเชามด เพราะน าจะแหงกลางวน

6 - 6

ลม ลกษณะการเกด ชวงเวลา ประเภททรพยากร

การเตรยมตว

กลาง -เปนลมทพดมาจากทางทศใต เปนลมทพดเขาหาฝ ง แตเปนลมพดออกจากฝ งในพนทภาคใต -ลมไมแรง คลนไมสง -ตนลมและปลายลมจะมความแรงเทากน -อากาศรอน ไมมพาย น าใส

เม.ย.-พ.ค. ทรพยากรสมบรณด

หากนไดปกตทงในทะเลและล าคลอง

สลาตน -เปนลมตะวนตกเฉยงใต -ลมไมแรง คลนไมสงมาก มกมาพรอมๆ กบลมอกา -น าความชนและฝนมา -เปนชวงรอยตอของการเปลยนระบบน าจากน าแหงกลางวนเปลยนเปนน าแหงกลางคน

ปลาย พ.ค. –ส.ค.

ทรพยากรสมบรณด

-เรมปรบชวงเวลาในการท ามาหากน -งดการท าโพงพางเพราะยงอยในชวงน าแหงกลางวน

ตะวนตก -คลนหางลกใหญ พดแคผวน า

ส.ค.-ต.ค. ไมเกน 2 เดอน

หากนไดดทสด เพราะน ากรอย

ถาคลนสง สามารถลงอวนกง

ตะโก/พทยา/พดหลวง

-เปนลมตะวนตกเฉยงเหนอ -เกดไมนาน เกดลมหมน ลมงวงชาง

ต.ค.-พ.ย. ปลายฝนตนหนาว

ทรพยากรหาไดปกต

ชาวประมงตองหาทหลบภยเพราะลมจะหยดกตอเมอฝนตก

จากตารางท 6-1 สามารถแบงกลมของลมตามความอดมสมบรณของทรพยากรไดเปน 3 กลม ไดแก ลมทพดเขามาแลวท าใหชาวประมงหาทรพยากรไดมาก หาทรพยากรไดปกตปานกลาง และลมทสงผลกระทบตอชาวประมงมากหาทรพยากรสตวน าไดนอย กลมแรก ไดแก ลมอกาทชาวประมงพนบานจะจบสตวน าไดมาก ลมตะเภาทน าจะมลกษณะขนซงเปนผลดตอชาวประมงทสตวจะมองไมเหนเครองมอตางๆของชาวประมงและจะตดเครองมอตางๆไดงาย ลมสลาตนเปนลมทหอบความชนกบฝนมาดวยท าใหทรพยากรอดมสมบรณ และลมตะวนตก กลมทสอง ไดแก ลมวาวหรอลมเหนอทเปนลมหนาวทปลาจะกนขนหรอแพลงคตอนตางๆ ลมกลางทลมไมมความรนแรงและคลนไมสง และลมตะโก และกลมสดทาย ไดแก ลมตะวนออก ทน ากบลมจะมทศทางตรงขามกน ท าใหชาวประมงสามารถควบคมเครองมอประมงไดยากมากขน จงจบสตวน าไดยากมากขนตามไปดวย ชาวประมงจงตองหนไปประกอบอาชพเสรมทไมเกยวของกบอาชพประมงเพอการมชวตตอไปของตนเองและครอบครว

จากการแบงกลมของคลนตามความอดมสมบรณของทรพยากร เราจะเหนไดวาลม 4 ชนดจาก 8 ชนดจะชวยสงเสรมใหชาวประมงจบสตวน าไดด 3 ชนดทชาวประมงสามารถหาสตวน าไดปกต และมลมเพยงชนด

6 - 7

เดยว คอ ลมตะวนออกเทานนทชาวประมงพนบานลมน าประแส ไมสามารถออกเรอหาทรพยากรสตวน าไดดนก ซงสรปไดวาลมถง 7 ชนดจาก 8 ชนดทวนเวยนกนเขามาในลมน าประแสในแตละปนนมผลดตอการท าประมง แตถาวนหนงวนใดในอนาคตลมเหลานเกดการเปลยนแปลงไป เชน มความรนแรงมากขน หรอมทศทางการมาหรอชวงเวลาทเกดนนเปลยนไปจากปจจบนอยางมาก อาจจะมผลกระทบตออาชพประมงพนบานไมมากกนอย แมในปจจบนชาวประมงเรมสงเกตเหนความเปลยนแปลงของชวงเวลาการเกดลมบางแลวกตาม แตการสงเกตลมกยงเปนองคความรทชาวประมงใชในการตดสนใจในการท าประมง และใชประกอบการพยากรณอากาศรายวนจากกรมอตนยมวทยา

ตารางท 6-2 สภาพอากาศและการเตรยมตวของชาวประมงลมน าประแส จงหวดระยองจากการสงเกตเมฆ น า ดาว และหมอก/น าคาง

สงทสงเกต ลกษณะการเกด/ชวงเวลา การเตรยมตว

น าและคลน -คลนหวขาว (แตกหว) หรอคลนเกาะหลง กระแทกแรง น าเขาเรอ ท าใหเรอจมได

ชาวประมงยกหวเรอและปลอยเรอลงตามคลนเพอไมใหจม โดยเฉพาะเรอใหญ ถาเรอเลกจะไปตามคลนได

- คลนสามเหลยม ท าใหเรอจมได เกดจากการเปลยนทศทางลม ท าใหคลนพดเขาหากนจากหลายทศทาง

ชาวประมงยกหวเรอและปลอยเรอลงตามคลนเพอไมใหจม โดยเฉพาะเรอใหญ ถาเรอเลกจะไปตามคลนได

-คลนลากไส (ภาษาใตเรยก สาง หรอเดง) ท าใหเมาคลน

ชาวประมงจะเปลยนเครองมอเปนอวนปและอวนกง พวกกง ป ปลาจะเขาฝ งทบรเวณปาชายเลน ชาวประมงจะหากนไดดในชวงเวลาน นอกจากนชาวประมงยงมการน าทนมาใชเพอใหอวนลอยน าใหปมาตดอวน

-คลนเรยบ

ชาวประมงจะเอาทนออก เพอใหอวนจมลงถงกนทะเลโดยอวนไมตง ปเขามาตดอวนงาย ถาอวนตงปจะเดนมาชนแลวเดนหน ไมเขาอวน

-น าใสทนท ขางลางเปนตะกอน ลมแรงมพาย -น าไหลเชยวแรงกวาปกตจะมคลนกอตวขน หาทหลบก าบงหรอรบกลบเขาฝ ง

เมฆ -เมฆเปนขนแกะในเวลากลางวน ลมป นปวนไมเปนทางเดยว สามารถท านายไดวาอาจจะเกดพายขนได ในขณะเดยวกนน าทะเลจะเกดคลนใตน า น าเชยว -เมฆเปนขนกยาง (เปนสาย) ลมไปทางเดยว -เมฆเปนเกลด ฟาสง ลมเรมสงบลง -เมฆตกตา ฝนก าลงจะตก

การสงเกตลกษณะการกอตวของเมฆเปนสญญาณใหชาวประมงทราบวาชวงเวลาดงกลาวจะเกดพาย ตองมการเตรยมตวเพอหาทหลบหรอกลบเรอเขาฝ ง

ดาว -ดาวกระพรบถ คอ มลมบนพดแรง สงผลใหเมฆเคลอนตวมาบงดาวถข น ท าใหเรารไดวาพรงนลมจะแปร (ลมอนเขามา)หรอไม ประกอบกบตอนเชาตองสงเกตน าคาง

จะเกดลมแรง ตองรบหาทก าบงเพอหลบพาย หรอเขาฝ งใกลๆ กอน

6 - 8

สงทสงเกต ลกษณะการเกด/ชวงเวลา การเตรยมตว

ดวย เชน สมมตวาถาชวงเชามน าคางนอย ลมอกาแรงกจะแปรชา

น าคาง/หมอก -มน าคางมาก ถาชวงเดอนทมลมอกา ธ.ค.-ก.พ.ชวงเชาไมมน าคาง หรอยอดหญาแหง แสดงวาลมอกาจะมา

วนนอากาศเปลยนแปลง

ชาวประมงสงเกตทงสงบงชทเปนกายภาพเชน น า คลน เมฆ ดาว น าคาง หมอก และชวภาพ เชน

พฤตกรรมป หมก กง หอย นก ปลา แมลงสาบ มด ผง เปนตน ดงรายละเอยดในตารางท 6-2 และ 6-3 การบงชการเปลยนแปลงของสภาพอากาศบอกลวงหนาไดไมเกน 1 วน แตกเพยงพอส าหรบชาวประมงในการตดสนใจในการท าการประมง โดยปรบเปลยนรปแบบการท าประมง ตงรบ หรอหยดพกผอน ตารางท 6-3 ตวชวดทางชวภาพ (Bio Indicator) ทบงชสภาพอากาศ ลมน าประแส จงหวดระยอง

สงทสงเกต ลกษณะทเกด/ชวงเวลา เหตการณทจะเกดขน

ปมา, หมก, เคย -วายทวนน าออกทะเล /ก าลงจะเกดฝนหรอน าจดลงมาก -ปมาจะลงไปอยใตทรายในทะเลกอนทจะมพาย เพอหนน าจดทจะไหลลงมาในทะเล แตถาใตทะเลแปรปรวนกง ป กจะขนมาเหนอน าเชนกน

จะเกดฝนตก ชาวประมงตองตดสนใจวาจะออกทะเลหรอกลบเขาฝ ง

นกกะปด, นกกระเตน

รอง น าก าลงจะขน ตองรบเกบโพงพาง

หอยจบแจง, หอยอนน

ขน-ลง ตนไม จะเกดเหตการณน าขน-น าลง

เหยยวแดง (ขนาดปกกวาง 1 เมตร)

กนมากกวาปกต น าจะขน

ปกามดาบ เรมปดร จะเกดเหตการณน าขน-น าลง แมลงสาบ (ทะเล) วงไป-มา บนเรอ จะเกดพาย ปลากระเบนนก กระโดดเหนอน า หนหนาไปทางไหนคอลม ฝนจะมา

ทางนน จะเกดพายภายในระยะเวลา 1 วน 1 คน

ปลาอนทรย กนเหยอมากกวาปกต วนถดไปจะเกดลมมรสม ปลากระบอก (คลอง)

วายเปนฝงหนออกทะเล ฝนจะตก

ปแปน (ปใบไม) ลอยบนผวน าทะเล จะเกดคลนลมแรง เพราะปกตมนจะอยบรเวณพนผวดน

สตวน าจะหนไปหลบภย ชาวประมงจงไมตองลงอวน

มดด า ขนบาน น าจะทวมสง ผง ท ารงสง น าจะทวมสง

6 - 9

6.1.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ลมน าปะเหลยนตงอยฝ งทะเลอนดามน อยในทศทางทรบลมมรสมตะวนตกเฉยงใตทพดผานทะเลอนดามนเขาสชายฝ ง และลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอจากตอนบนของพนทลมน า ระบบน าขน-น าลงเปนน าค ในขณะทลมน าประแสมระบบน าขน-น าลงเปนระบบน าเดยว (ดภาพท 6-2 และ 6-3) ชมชนชาวประมงพนบานทตงถนฐานทปากแมน าปะเหลยนไดรบอทธพลจากลมประจ าถน 4 ทศทเวยนตามวงรอบฤดกาล ซงสงผลหลกตอการปรบตวของทรพยากรสตวน า ท าใหชาวประมงตองปรบตวตามในการท าประมงตามวงรอบฤดกาล

ภาพท 6-5 ทศทางลมประจ าถน ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ตารางท 6-4 ลกษณะลมทง 4 ทศทมผลตอทรพยากรสตวน า และการเตรยมตวของชาวประมงลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

ลม ลกษณะ ชวงเวลา ประเภททรพยากร การเตรยมตว

ลมตะหลา(พทยา)

ชาวประมงพนบานลมแมน าปะเหลยนเรยกลมทพดมาจากทางทศเหนอโดยตรงหรอพดมาจากมมทแยง โดยรวมวา “ลมตะหลา” ซงจากการสงเกตชาวประมงสวนใหญพบวาลมตะหลามกพดมาทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ ลมพดแรง กระแสน าไหลเชยว แตการพด

ม.ค.-ก.พ. สามารถออกท ามาหากนไดทกประเภทและทกทรพยากร

ชาวประมงพนบานสวนใหญกลวการพดของลมตะหลามากทสด เนองจากกอใหเกดคลนสามเหลยมการวงเรอหลบหลกไดยาก ชาวประมงบานแหลมมกออกไปท าประมงทบรเวณเกาะเหลาต า

ลมตะหลา/ลมพทยา

ลมตะวนออก/ ลมหวะปา/ ลมแลง

ลมพลด

ลมหวนอน

6 - 10

ลม ลกษณะ ชวงเวลา ประเภททรพยากร การเตรยมตว ของลมเกดไมนาน ถาพดหมดแลวกหมดเลย

ลมออก (ลมตะวนออก) หรอลมหวะปาหรอเมาะตะร

ลมพดมาจากทศตะวนออก หรอพดจากบกออกสทะเล การพดของลมจะพดเรอยๆแตพดนาน บางคนเรยก “ลมแลง” เพราะไมกอใหเกดฝน สวนบรเวณเกาะลบงชาวบาน เรยกวา “เมาะตะร” ทรพยากรหาไมคอยได

ก.พ.-เม.ย. สามารถออกท ามาหากนไดทกประเภทและทกทรพยากร

การท าประมงในคลองท าการจบหาสตวน าไดไมคอยดชาวประมงพนบานสวนใหญออกไปหากนแถวชายฝ งทะเล ถาท าประมงในทะเลหาจ าพวกปลาอนทรย หมก ไดด

ลมหวนอน(ใต)

ลมพดมาจากทศใต การพดของลมมความแรง มาไวไปไวพดไมเปนชวง-เปนฤด พบไดทกวน

ม.ค.-เม.ย. สามารถออกท ามาหากนไดทกประเภทและทกทรพยากร

การพดของลมชนดนไมมผลตอการท าประมงพนบาน

ลมพลด(ตะวนตก)

ลมพดมาจากทางทศตะวนตก หรอพดจากทะเลเขาสฝ ง ลมชนดนจะพดพาทรพยากรเขาหาฝ ง คลนใหญ ลมพดจดน าทะเลขน ลมประเภทนอาจเกดตดตอประมาณ 7-10 วน นอกจากนลมพลดยงกอใหเกด “ลมแหง” เกดในชวงน าลง (น าแหง) ลมพดจด และมคลนสง

พ.ค.-พ.ย. สามารถออกท ามาหากนไดทกประเภทและทกทรพยากร ทงกง หอย ป ปลา

ชาวประมงพนบานจะหากนในแมน า เพราะท าการจบหาทรพยากรไดด ลมพลดยงกอใหเกดฝน ชาวประมงจะสงเกตลมพดตดยอดเมฆซงสามารถคาดการณไดวาอกประมาณ 3 ชวโมง จะเกดฝนตก

ชาวประมงลมน าปะเหลยนสงเกตการเกดฝน หรอมรสมโดยพจารณาจากลกษณะทางกายภาพของสงแวดลอมรอบตว โดยเรมสงเกตจากการเปลยนแปลงของกระแสน า เมฆ และดวงดาว ดงน

(1) กระแสน า สงเกตจากกระแสน าทมการเปลยนแปลง ทงความเรว และทศทางการไหลเชยวของกระแสน าไมเปนไปตามปกต

(2) สของเมฆ (ขเมฆ) เปนลกษณะการสงเกตเมฆทบอกถงความรนแรงของลม และฝน หรอพาย โดยถาทองฟามเมฆหนาแนนมาก ชาวบานจะเรยกเมฆในลกษณะนวา “เมฆหวยกษหวมาร” ซงเปนสญญาณเตอนวาจะเกดมรสมใหญ

- ขเมฆสเหลองอมด า (อกาฟาเหลอง) เมฆในลกษณะน เปนสญญาณเตอนใหชาวประมงทราบวาภายในระยะเวลา 30 นาทโดยประมาณ จะเกดพายฝนฟาคะนอง ประกอบกบคลนมความสงระดบ 2 – 4 เมตร เมอเหนเมฆในลกษณะดงกลาว ชาวประมงจะเตรยมตวในการรบมอกบพายโดยอาจปลอยเรอลอยล า หรอแลนเรอเขาฝ ง หรอหาทก าบงทมความปลอดภย

- ขเมฆสด านล เมฆในลกษณะนเปนสญญาณใหทราบถงการเกดของพาย ความรนแรงจะรองลงมาจากเมฆสด าอมเหลอง คลนมความสงระดบ 2 เมตร มเวลาใหชาวประมงเตรยมตว 45 นาทโดยประมาณ ซงการเตรยมตวของชาวประมงจะเหมอนกบเมฆสด าอมเหลอง คอ การลอยล าเรอ หรอหาทปลอดภยตามประสบการณของชาวประมง

6 - 11

- ขเมฆสด าเทา เมฆในลกษณะนจะมความรนแรงนอยกวาเมฆสด าอมเหลอง และเมฆสด านล มคลนสงประมาณ 1 – 2 เมตร จะเกดลมแรง และฝนตกภายในระยะเวลา 1 ชวโมงโดยประมาณ

(3) ดวงดาว สงเกตจากดวงดาวทมการสองแสงกระพรบจากกระแสลมดานบนทมความรนแรงพดพาเมฆไปบงผานดวงดาว แสดงถงเหตการณขณะนนไมปกต การออกเรอจงตองระวงฝนตกหรอพาย การสงเกตดาว หากสงเกตเหนดาวกระพรบ เนองจากเมฆผานดาว ใหสงเกตการพดของลม โดยดวาลมพดโชยออนๆ มาจากทางทศใด คาดการณไดวาลม ฝน จะมาทางทศนน นอกจากนชาวประมงสงเกตความผดปกตตางๆของธรรมชาตเพอหลกเลยงภย และสงเกตความชกชมของทรพยากรสตวน าจากสงแวดลอมรอบตว ดงน

(1) การตนตระหนกของแมลงสาบทะเลทอาศยอยในเรอ โดยมอาการวงไปมา เปนสญญาณเตอนวาจะเกดลมแรง

(2) การเปรยบเทยบมลคาของทรพยากรสตวน าทชาวประมงจบได จากมลคาทลดลงอยางชดเจน เชน วนแรกจบทรพยากรสตวน าได 2,000 – 3,000 บาท แตวนตอมาจบสตวน าไดเพยง 200 – 300 บาท ชาวประมงใหสนนษฐานวาจะเกดพาย

(3) ปลาโลมาวายเขามาในคลอง แสดงวาชวงเวลานนทรพยากรสตวน ามความอดมสมบรณ (4) ความผดปกตของการขน – ลงของน า เชน ในชวง 9 – 10 ค า ซงเปนเวลาน าตาย การ

ขน–ลงของน าจะนอย และไมไหลเชยว แตถากระแสน าไมเ ปนไปตามปกต กระแสน าไหลเชยว มคลน คาดการณวาจะเกดพายในอกประมาณ 1 เดอน

(5) ระบบการไหลของน า ชาวประมงจะระมดระวงเปนพเศษในการสญจร และออกไปจบทรพยากรสตวน าเมอถงชวงน าใหญ เนองจากเปนชวงทกระแสน าขน และลงรวดเรว กระแสน าจะไหลเชยว และคลนมขนาดใหญ

นอกจากน ชาวประมงจ าเปนตองรจกสงเกตสถานการณ และสงแวดลอมรอบตวเฉพาะหนาวนตอวน ส าหรบประเมนสถานการณ เพอหลกเลยงความรนแรงของการเกดลม ฝน เชน แลนเรอกลบเขาฝ ง ชาวประมงบางคนอาจทงสมอ ในกรณทตองลอยเรออยกลางแมน า ห รอทะเลขณะทเกดคลน ลมแรง ชาวประมงใหค าแนะน าในการรบมอวาจะตองไมวงเรอขวางทศทางทเกดคลน ลม การแลนเรอควรหนหว หรอทายเรอส หรอเขาหาคลน เปนตน

(6) การสงเกตปเสฉวน หากพบวาปเสฉวนวงเขาหาฝ งเปนฝง ลกษณะแบบเรยงหนากระดานแสดงวาอาจเกดสงผดปกต

(7) การสงเกตฟาแลบ เมอเกดฟาแลบ หรอไดยนเสยงฟารองทางทศใด คาดการณวาลม ฝน จะมาทางทศนนๆ

(8) การสงเกตฝกโกงกางบรเวณปากอาว ถาเหนวาฝกโกงกางลอยตงตรงอยในผวน า (ปกตฝกโกงกางจะนอนลอยไปบนผวน า) แสดงถงสญญาณการหมนของน า และเตอนการเกดลม ซงจะเกดขนภายในครงถงหนงคน

(9) การสงเกตคลน คลนลกไก ลกษณะคลนมขนาดเลก ลอนคลนถ และชดกน คลนชนดนจะเกดไมนาน และไหลตามกระแสน าขน หากเกดคลนลกไกตอนชวงน าลง และเกดในชวงกระแสน าไหลเชยวลกคลนจะมขนาดใหญ อาจม

6 - 12

ลมเขามาสมทบ แตไมสงผลกระทบกบชาวประมงเพราะเกดในชวงน าลงเปนชวงทชาวประมงสวนใหญกลบขนฝ งแลว คลนลกโหลน เปนคลนหวไมแตก หรอเรยกวา “เดง” เปนคลนทเกดเปนล าขนาดใหญ มความสงแตเกดหาง สวนใหญเกดจากการพดของลมพลด (ลมพดจากทางทศตะวนตก) ชาวประมงสวนใหญสามารถรบมอได คลนหกหนามา เปนคลนหวแตก คลนประเภทนอนตรายตอการท าประมง เพราะหากรบมอไมได คลนดงกลาวจะท าใหเรอจม โดยการรบมอของชาวประมงสวนใหญจะไมหนหว หรอทายเรอเขาสกบคลนแตจะท าการแลนเรอแบบเฉยงล าเรอสคลน หรอทชาวบานสวนใหญเรยกวา “การวงเรอแบบฝานลกกลวย” และตองลดแรงเครองยนต นอกจากการสงเกตสงแวดลอมรอบตวแลว ปจจบนชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยนใหความส าคญกบขอมลทไดจากการรายงานขาวพยากรณอากาศ การประกาศเตอน และค าแนะน าตางๆ ของกรมอตนยมวทยารวมกน จากการเปรยบเทยบการสงเกตสญญานเตอนภยจากความแปรปรวนของธรรมชาตของชาวประมงพนบาน 2 พนท จะเหนไดวาชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ามองคความรทคลายคลงกน แมลกษณะทางธรรมชาตจะแตกตางกนแตตางกสงสญญานใหชาวประมงไดอาน ท าความเขาใจ และเตรยมตวรบมอลวงหนา สญญานทชาวประมงสงเกตหลกๆคอ ลม และน า ทสงผลตอ คลน เมฆ หมอก ความสวางของดวงดาว และพฤตกรรมพชและสตวทเปลยนแปลงไป องคความรในการอานสญญานเตอนภยนไดถกถายทอดในชมชนผานประสบการณการเรยนรระหวางท าประมงของแตละครวเรอน เปนการถายทอดความรขามรน และรบมอรวมกนในกลมผท าประมงรวมกน ชาวประมงพนบานทง 2 พนทตางกเหนสญญานธรรมชาตทชดเจนนอยลง และความไมเปนระบบของฤดกาล แมลมประจ าถนจะยงคงอยแตชวงเวลาการพดเรมมการเหลอมซอนกนของลมประจ าฤดกาลทพดมาจากแตละทศ แตกยงสามารถสงเกตลมหลกของทศนนๆได แตกระนนกตามการอานสญญานธรรมชาตโดยปกตเปนการอาศยสญญานทหลากหลายเปนฐานอยแลว ในปจจบนชาวประมงใหความส าคญและเชอมนในขอมลพยากรณอากาศของกรมอตนยมวทยาในการประกอบการตดสนใจในการท าประมงในแตละวนเพมเตมกบการอานสญญานธรรมชาต 6.2 ภมปญญาดานการจดการทรพยากรประมง เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอ เลอกเวลา และเลอกสถานท การปรบตวในวถประมงพนบานบนฐานของภมปญญาทองถนสะทอนใหเหนใน 4 รปแบบคอ (1) การมเครองมอประมงทหลากหลาย (2) การพงพาทรพยากรสตวน าทหลากหลาย (3) การท าประมงในเวลาทหลากหลาย และ (4) การท าประมงในสถานททหลากหลาย ภมปญญาทองถนเปนตวชวยในการตดสนใจเลอกความหลากหลายนนๆอยางเหมาะสมเพอใหสามารถจบสตวน าไดอยางมประสทธภาพ ตามสถานการณการเปลยนแปลงตางๆทเกดขน การจบสตวน าของชาวประมงพนบานอาศยองคความรทมตอระบบนเวศทงระบบ เรมจากการสงเกตลม ฟา อากาศ คลนทะเล และพฤตกรรมสงมชวตรอบตวทเปนสญญานบงบอกภยพบต และสญญานบงบอกเวลาน าขน-น าลง ซงทง 2 สญญานนเปนเครองชวยใหชาวประมงพนบานตดสนใจไดถกตองในการเตรยมการท าประมง

6 - 13

ตารางท 6-5 แสดงใหเหนความสมพนธของน าขน-น าลง น าเกด-น าตาย และเวลาขางขน-ขางแรม ของลมน าประแส จงหวดระยอง ซงความสมพนธนชวยก าหนดการเลอกเครองมอประมง การเลอกสถานทท าประมง เลอกเวลาท าประมง และเลอกชนดพนธทรพยากรประมง นกกะปด นกกระเตน หอยจบแจง หอยอนน เหยยวแดง และปกามดาบ เปนสตวทชาวประมงสงเกตกอนการตดสนใจท าประมง ประกอบกบการนบจงหวะเวลาทขยบเหลอมไปรายวน ซงจะชากวากนในแตละวนประมาณ 45 นาท ตารางท 6-5 น าเกดและน าตายของพนทลมน าประแส จงหวดระยอง

ชอ ลกษณะของน า ค า (ทงขางขนและขางแรม) น าเกด หรอน าโต ระดบน าสงสดและต าสดมความแตกตางกนมาก 12 ค า – 4 ค า น าตาย หรอน าไมโต ระดบน าสงสดและต าสดมความแตกตางกนเลกนอย 5 ค า – 11 ค า

น าเกดหรอน าโต เปนลกษณะน าขนทข นสงมากในทะเล ตลอดแมน าล าคลองทมทางตดตอโดยตรงกบทะเล และน าลงทลงต ามากเชนกน เนองมาจากแรงดงดดของดวงจนทรและดวงอาทตย น าเกดจะเกดขนในจงหวะทดวงจนทรและดวงอาทตยโคจรอยในแนวเดยวกบโลกจงไดรบอทธพลของแรงดงดดดงกลาว ในชวงจงหวะน าเกด (น าขนมากและลงมากจนแหงในบางพนท) เปนโอกาสในการท าประมงแทบทกประเภท แตส าหรบน าตายหรอน าไมโต ระดบน าสงสดและต าสดมความแตกตางกนเลกนอย น าตายจะเกดขนในจงหวะดวงจนทร โลก และดวงอาทตยอยในแนวตงฉากกน ในชวงจงหวะน าตายชาวประมงไมนยมออกจบสตวน า เนองจากหาจบสตวน าไดยากกวาดวยลกษณะน าทเออนง ตองอาศยความช านาญและประสบการณในการสงเกตสตวน า และเครองมอประมงสวนมากตองอาศยจงหวะการเปลยนน าขน -ลง เชน โพงพาง เฝอก ลอบ เปนตน และหลายชนดเปนเครองมอส าหรบหาสตวน าในชวงน าแหง เชน คราด แหลน เปนตน เครองมอทเหมาะกบชวงน าตายคอ การวางอวน

ตารางท 6-6 น าเกด – น าตายพนทลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

พนท ลกษณะน า

น าเกด น าตาย บานทงตะเซะ 11 ค า – 5 ค า ขางขน และขางแรม 6 ค า – 10 ค า ขางขน และขางแรม บานแหลม 12 ค า – 4 ค า ขางขน และขางแรม 5 ค า – 11 ค า ขางขน และขางแรม

ส าหรบชาวประมงลมน าปะเหลยน เรยกน าเกดวา “น าใหญ” ใน 1 วนของชาวปะเหลยนมการขน-ลง

ของน า 2 ครง ชวงน าเกดเปนชวงทการชน-ลง-ของน ามระดบทแตกตางกนมาก สวนน าตายระดบน าขนและน าลงไมแตกตางกนมากนก การขน-ลง ของน าในพนทลมน าปะเหลยน มการขน -ลง 2 ครงตอ 1 วน เวลาคลาดเคลอนชากวาวนกอนหนาประมาณ 45 นาท นอกจากน ในชวง 15-3 ค า มการขน-ลงของน า 2 ครง ในเวลากลางวน สวนชวง 4-14 ค า จะเกดการขน-ลงของน าครงท 2 ในเวลากลางคน

6 - 14

สามารถแบงกลมเครองมอตามชวงเวลาในการหาเปน 2 กลม ดงน (1) กลมเครองมอประมงทใชในชวงน าเกด ไดแก ไซปด า คราดหอยปะ เบด อวน

ปลากระบอก และโพงพาง (2) กลมเครองมอประมงทใชในชวงน าตาย ไดแก อวนปลา อวนปลาทราย อวน 3 ชน อวน

ปลากระบอก ไซปลาเกา ไซปลามหลน และไซจมกง 6.2.1 ความหลากหลายของเครองมอประมง

ตารางท 6-7 แสดงใหเหนความหลากหลายของเครองมอประมงทเปนทางเลอกของชาวประมงพนบานทง 2 พนทซงมทงความเหมอนและความตาง ซงสวนใหญแลวเครองมอประมงจะคลายคลงกน ทงนเครองมอถกสรางขนเพอตอบสนองตอทรพยากรประมงทหลากหลาย เครองมอประมงจงตองมลกษณะเฉพาะทเหมาะสมกบทรพยากรประมง ชาวประมงแตละครวเรอนจงมเครองมอประมงหลายชนดใหเลอกใชตามแตทรพยากรประมงทครวเรอนตองการ

6 - 15

ตารางท 6-7 เครองมอการท าประมง จ าแนกตามลกษณะการท างาน ประเภทของเครองมอ เครองมอพนทลมน าประแส เครองมอพนทลมน าปะเหลยน

เครองมอประมงประเภทเคลอนท (Moveable Fishing Gears)

(1) ประเภทเครองมออวน (Nets) -อวนปลากะพง ปลากะรงแดง ปลาสาก -อวนปลาเหดโคน -อวนปลากด -อวน 3 ชน -อวนลอมเคย (อวนเกยด) -อวนลอมกร า -แห -ผาบาง -ชปเคย (2) ประเภทเครองมอเบด (Hooks and Line) -เบดคน -เบดโทง -เบดราว เชน เบดราวปลากระเบน เบดราวปลากะพง -เบดสาย -เบดธง -กงปลอมสายเอน (เบดหมก) (3) ประเภทเครองมอเบดเตลด (Miscellaneous Gears) -แหลนแทงกง -แหลนแทงปลา -ชนกหอยนางรม -คราดหอย -จอบขดหอย

(1) ประเภทเครองมออวน (Nets) -อวนป -อวน 3 ชน -อวนกนคลอง -อวนลอย -อวนลอยหนาน า -อวนลอยปลากระบอก -อวนอาว -อวนลอม -อวนถวง -อวนทบหน -อวนปลากะตก -อวนปลาทราย -อวนปลาหลงเขยว -แห -สหรง -สหรงปดบาง -รนกง (2) ประเภทเครองมอเบด (Hooks and Line) -เบดโทง -เบดราว -เบดยว หรอเบดตาเดยว -เบดธรรมดา

6 - 16

ประเภทของเครองมอ เครองมอพนทลมน าประแส เครองมอพนทลมน าปะเหลยน

-เคยว, มด หาหอย -ตะขอลวงป -กระบอกดกป ดกปลา -กระนางชอนกง -สวง -หอย (สงข) หลอกหมก (อวนหมกสาย) (4) ประเภทเครองมอกร า (Bush-Piles and Lures) -กร าปลากะพง

(3) ประเภทเครองมอเบดเตลด (Miscellaneous Gears) -เหลกแทง -สวง/สวงครอบ -นางชอนกง -คราดหอย -บวงคลอง -ตะขอ -คอนและลม

เครองมอประมงประเภทประจ าทหรอไมเคลอนท (Stationary Fishing Gears) เครองมอประมงประเภทกงประจ าท (Semi Stationary Fishing Gears)

-โพงพาง -ยอปลา -ยอเคย -ลอบหมก -ลอบปลาเกา -ลอบใหญ (ทรงสเหลยมขนาดใหญ) -ลอบกงกามกราม (กงหลวง) -ลอบงเหลอม -อวนจมป -แรวป -จนป -อวนปด (เฝอก) -ระวะรอเคย

-โพงพาง -ไซจมกง -ลอบป (ไซเหลยม) -ไซปลาเกา -ไซซหลง/ไซซหนา -ไซใหญ -หยองป -จงโกย

6 - 17

6 - 17

เครองมอประมงมพฒนาการ มการปรบประยกตตามความเหมาะสมตามแตสถานการณในพนทท งเนองมาจากการเขามาของวตถดบแบบใหมส าหรบประกอบเครองมอทหาซอไดงายขน หรอการเขามาของเครองมอส าเรจรปแบบใหมทวางขายในตลาด หรอปรบเปลยนรปทรง/ อปกรณของเครองมอประมงเพอการจบสตวน าทมประสทธภาพมากขน หรอเพอตอบสนองเปาหมายการอนรกษทรพยากรสตวน า ตวอยางเชน การใชอวนในลมน าปะเหลยน มพฒนาการตงแตอดตจนถงปจจบนดงน

ยคอดต ชาวประมงใชอวนดายเปนเครองมอทใชจบทรพยากรสตวน า อวนท าจากเชอกสเขยว ชาวประมงสวนใหญจะเยบอวนกนเอง

ยคกลาง การซออวนเรมเกดขน อวนทซอมาชอวา “อวนซงซ” หรออวนเอน ใชมาจนถงปจจบนเนองจากหาซอไดงาย ราคาถก ท าใหการท าอวนเองลดจ านวนลง

ยคปจจบน ชาวประมงสวนใหญจะซออวนเกอบทงหมด ซงอวนเปนอวนสามชน ปจจบนนยมใชกนอยางแพรหลาย เนองจากสามารถจบหาสตวน าไดทกชนด

นอกจากนเครองมอในการจบปกมพฒนาการจากจงโกยวงกลม ไปสจงโกยสเหลยม และมาเปนไซจมปในปจจบน เพอใหเกดประสทธภาพในการจบปมากขน

ส าหรบพนทลมน าประแส ชาวประมงปรบขนาดตาอวนของโพงพางใหมขนาดใหญขนทงนเพออนรกษทรพยากรสตวน า

6.2.2 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพงพา ตามสถานทและฤดกาลทแตกตาง ชาวประมงพนบานแตละครวเรอนพงพาสตวน าหลากหลายชนด แตการจบสตวน าของแตละครวเรอนขนอยกบความถนด ครวเรอนจะมเครองมอประมงหลายชนดเพอเลอกใชใหเหมาะกบสถานการณ เหมาะกบฤดกาล เหมาะกบจงหวะน าขน-น าลง และเหมาะกบชนดพนธทตองการจบ และการท าประมงของครวเรอนกเปนไปทงเพอการบรโภคในครวเรอนและเพอขายในตลาด ตารางท 6-8 และ 6-9 แสดงชนดพนธโดยรวมของทรพยากรประมงพนบานของพนทลมน าประแส และลมน าปะเหลยน ตารางท 6-10 แสดงการแบงประเภทปลาของชาวประมงลมน าประแส และตารางท 6-11 - 6-14 และ 6-15 แสดงชนดพนธและการท าประมงปลา กง หอย ป และหมกของลมน าประแส และตารางท 6-16 แสดงประเภททรพยากรประมงจ าแนกตามแหลงท าประมงของชาวประมงลมน าปะเหลยน ตารางท 6-17 - 6-22 แสดงชนดพนธและการท าประมงปลา กง หอย และป ของลมน าปะเหลยน ซงมรายละเอยดเรองเครองมอประมง และชวงเวลาท าประมง

5 - 18 5 - 18

6 - 18

ตารางท 6-8 ชนดพนธโดยรวมของทรพยากรประมงพนบานของพนทลมน าประแส

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

ปลา Adrianichthyidae Oryzias sp. ปลาขาวสาร Songkhram river ricefish Anabantidae Anabas sp. ปลาหมอทะเล Climbing perch Apogonidae Apogon ellioti Day ปลาอมไข Elliot's cardinal fish Ariidae Ariidae ปลากดทะเล Sea catfish Belonidae Strongylurus strongylura Van Hasselt ปลากะทงเหว/ปลาปากเขม Needlefish Betrachoididae Batracchomoeus sp. ปลาอก Tree-spined fogfish Carangidae Alectis indicus Bloch ปลาโฉมงาม Thread funned trevally Carangidae Caranx sexfasciatus Quoy & Gaimard, 1825 ปลาสขน Bigeye trevally Centropomidae Psammoperca sp. ปลากะพงตาแมว Waigieu seaperch Chanidae Chanos sp. ปลานวลจนทรทะเล Milk fish Chirocentridae Chirocentrus dorab Forskal ปลาดาบลาว Whitefin wolf - herring Clariidae Plotosus anguillaris van Martens ปลาดกทะเล Striped sea catfish Clupeidae Opisthopterus tardoore Cuvier ปลาอโปง/อปด Tardoore Dasyatidae Dasyatis imbricatus Bloch & Schneider ปลากระบาง Imbricated stingray Dasyatidae Himantura sp. ปลากระเบนเหลอง Roughback whipray Eleotridae Oxyeleotris sp. ปลาบมะเขอ - Engraulidae Encrasicholina sp. ปลาหวออนตวกลม Anchovy Engraulidae Stolephorus sp. ปลาหวออนตวแบน Indian anchovy Gerreidae Gerres abbreviatus Bleeker ปลาดอกหมาก Silver biddy

5 - 19 5 - 19

6 - 19

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Gobiidae mystacina sp. ปลาบขาว Sand goby Gobiidae Periophthalmus chysospilos ปลาตน Mudskipper Istiophoridae Histiophorus orientalis Temminck & Schlegel ปลากะโทงรม Marlin, Spearfish, Sailfish, Billfish Lactariidae Lactarius lactarius ปลาใบขนน False trevally Lamnidae Carcharhinus sp. ปลาฉลาม Blacktip reef shark Latidae Lates calcarifer ปลากะพงขาว Barramundi, Silver perch, White perch Leiognathidae Leiognathidae ปลาแปน Ponyfish Lethrinidae Acanthopagrus berda Forsskål, 1775 ปลาอคด Picnic Seabream Lutjanidae Lutjanus argentimaculatus ปลาองเกย Snapper Lutjanidae Lutjanus sp. ปลากะพงแดง Red Snapper, Mangrove snapper Megalopidae Megalops sp. ปลาขาวเหนยวบด Indo-Pacific tarpon Mugilidae Liza subviridis Valeneiennes, 1936 ปลากระบอกหม/ปลากระบอกด า Green-back grey mulle Mugilidae Liza vaigiensis Smith, 1950 ปลากระบอกทอนใต Diamond-scaled grey mullet Mugilidae Valamugill buchanani Bleeker, 1853 ปลากระบอกขาว Blue-tail mullet Muraenidae Muraenidae Anguilliformes ปลาไหลมอเรย Moray eel, Moray Ophichthidae Anguilliformes sp. ปลาไหลทราย Eel Osphronemidae Trichogaster sp. ปลากระด Three-spot gourami Perciformes Lutjanus russellii ปลาขางปาน Russell's snapper, Moses perch Polynemidae Eleutheronema sp. ปลากเลา Fourfinger threadfin, Indian salmon Pomacentridae Dascyllus aruanus Linnaeus ปลาสลดหน Damsel fish Potamotrygonidae Himantura sp. ปลากระเบน Stingray

5 - 20 5 - 20

6 - 20

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Rachycentridae Rachycentron canadum Linnaeus ปลาชอนทะเล Black kingfish, Black salmon Scatophagidae Scatophagus argus ปลาไอโกหรอปลาเสอดาว Spotted scat, Green scat Sciaenidae Bahaba sp. ปลาจวด Croaker, Drum Scombridae Euthynnus affinis Cantor ปลาโอ Eastern little tuna Scombridae Rastrelliger sp. ปลาท Short-bodied mackerel Scombridae Scombridae ปลาอนทรย Mackerel, Tuna, King mackerel Serranidae Epiephelus sp. ปลาเกา Brown spotted grouper, Estaury grouper Serranidae Plectropomus sp. ปลากะรงแดง Blue-spotted seabass Sillaginidae Sillago sp. ปลาทราย/ปลาเหดโคน Sillago trumpeter sillage Soleidae Cynoglossus lingua Hamilton-Buchanan, 1802 ปลาลนหมา Long tongue sole Sphyraenidae Sphyraena barracuda, Sphyraena putnamiae ปลาสาก/โชกน Great barracuda , Black barracuda Trichiuridae Trichiurus lepturus ปลาดาบเงน Longhead ribbon fish unidentified Unidentified ปลากะรอน/ปลากะหลอน - unidentified Unidentified ปลาหวออนทะเล - unidentified Unidentified ปลาขาไก - unidentified Unidentified ปลาลง - unidentified Unidentified ปลาปนแกว - unidentified Unidentified ปลาพรวด -

5 - 21 5 - 21

6 - 21

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

กง

Euphausiidae Acetes sp. เคย Krill Palaemonidae Macrobrachium equidens กงกะตอม Dwarf prawn Palaemonidae Macrobrachium rosenbergii กงหลวง/กงกามกราม Giant freshwater prawn Penaeidae Metapenaeus sp. กงโอคก Pink shrimp Penaeidae Metapenaeus sp. กงขควาย/กงตะกาด Jinga shrimp Penaeidae Metapenaeopsis stridulans กงตาแฉะ Fiddler shrimp Penaeidae Penaeus indicus กงขาว/กงแชบวย Indian white prawn Penaeidae Penaeus japonicus กงมาลาย Kuruma prawn Penaeidae Penaeus latisulcatus กงหน King prawn/ Blue tail yellow shrimp Penaeidae Penaeus merguiensis กงขาว/กงแชบวย Banana prawn Penaeidae Penaeus monodon กงสกะลา/กงกลาด า Giant tiger prawn Scyllaridae Thenus orientalis กงกระดาน/กงแกว Flathead lobster Squillidae Oratosquilla solicitans Manning, 1978 กงกระดาน/กงตกแตน Variable squillid mantis shrimp Thalassinidae Thalassina anomala กงแมหอบ Mud lobster, Mangrove lobster unidentified Unidentified กงขาวสาร - unidentified Unidentified กงทองปอง - unidentified Unidentified กงเมดมะขาม - unidentified Unidentified กงเกยะ หรอกงเตารด - unidentified Unidentified กงครก -

5 - 22 5 - 22

6 - 22

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

หอย

Ampullariidae Pila sp. หอยโขง Apple snail Arcidae Anadara antiquata หอยปากเบยว Antique ark Arcidae Anadara granosa หอยแครง Blood Cockle Arcidae Scapharca inaequivalvis Bruguire, 1789 หอยคาง Inaequivalve ark Arcidae Scapharca subcrenata หอยกระสน Common vertagus Babyloniidae Babylonia areolata Link, 1807 หอยหวาน Spotted babylon snail Conidae Cone aulicus หอยเตาปน Textile cone Corbulidae Polymesoda (Beloina) erosa Solander, 1786 หอยพอก Common geloina Diadematidae Diadema setosum หอยเมน/หอยเมนด า Long spined sea urchin Donacidae Donex faba Gmelin, 1791 หอยเสยบ Wedge shell bean clam Haliotidae Haliotis sp. หอยโขงทะเล Abalone, Aurora shell Lingula Lingula unguis หอยปากเปด Tongue shell Littoridae Littoraria pallescens Pholippe, 1846 หอยขนก Periwinkles shell Malleidae Malleus sp. หอยขวาน Hammer oyster Muricidae Drupa morum หอยมะระ Purple pacific drupe Muricidae Murex pecten Lightfoot, 1786 หอยหนาม Venus comb murex Mytilidae Arcuatula arcuatula Hanley, 1844 หอยกะพง Horse mussel Mytilidae Perna viridis Linnaeus, 1758 หอยแมลงภ Green mussel Neritidae Clithon sowerbyana Riduz, 1843 หอยทะนน Nerite Ostreidae Crassostrea gigas หอยนางรม Pacific oyster

5 - 23 5 - 23

6 - 23

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Ostreidae Crassostrea belcheri Sowerby, 1871 หอยตะโกรมกรามขาว - Ostreidae Crassostrea iredalei Faustino, 1932 หอยตะโกรมกรามด า - Pinnidae Atrina pectinata Linnaeus, 1758 หอยจอบ Combed pen shell Potamididae Cerithidea obtusa Lamarck, 1819 หอยจบแจง Horn snail Potamididae Telescopium telescopium หอยคอน Telescope creeper Pteriidae Pinctada sp. หอยจาน Pearl shell, Pearl oyster Solenidae Solen strictus Gould หอยถาน Leather donex Solenidae Solen regularis Dunker, 1861 หอยหลอด Rozor clam Strombidae Laevistrombus canarium Linnaeus, 1758 หอยสงข wing shell Tridacnidae Tridacnidae หอยมอเสอ Giant clam Tridanidae Tridacna squamosa Lamark, 1819 หอยมอแมว/หอยตนแมว Fluted giant clam Trocidae Trochus maculates Linnaeus, 1758 หอยนมสาว Maculated top Turbinidae Angaria delphinus Linnaeus, 1758 หอยตาวว Angarian shell Veneridae Marcia hiantina หอยกะปก Hiant venus Veneridae Meretrix meretrix หอยตลบ Venus shell Volutidae Cymbiola sp. หอยสงขลาย Noble volute unidentified Unidentified หอยฉลอง - unidentified Unidentified หอยจาก - unidentified Unidentified หอยคกคก - unidentified Unidentified หอยแปะ - unidentified Unidentified หอยใบไม -

5 - 24 5 - 24

6 - 24

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

unidentified Unidentified หอยสปปะนก - ป

Gecarcinidae Cardiosoma carnifex ปไก Hairy leg mountain crab Grapsidae Sesarma mederi ปแสม Meder's mangrove crab Grapsidae Varuna litterata Fabricius, 1798 ปใบไม/ปแปน Oceanic paddler crab Portunidae Scylla serrata ปด า Mangrove crab, Black crab Portunidae Portunus pelagicus ปมา Blue swimming crab Portunidae Thalamita crenata ปหน Spiny rock crab unidentified unidentified ปเหลอง - unidentified unidentified ปแปน - unidentified unidentified ปด ากามแดง - unidentified unidentified ปกามดาบ -

ตารางท 6-9 ชนดพนธโดยรวมของทรพยากรประมงพนบานของพนทลมน าปะเหลยน

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

ปลา

Anguilidae Anguilla bicolor ปลาตหนา Shortfin eel, Level-finned eel Ariidae Ariidae ปลาหนาม/ปลากด Sea catfish, Crucifix catfish Carcharhinidae Carcharhinus amblynchos Bleeker, 1856 ปลาฉลาม Grey reef shark Clupeidae Nematalosa galatheae, Nematolosa nasus ปลาบะส/ปลาโคบ Gizzard shad

5 - 25 5 - 25

6 - 25

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Clupeidae Sardinella gibbosa Bleeker, 1849 ปลาหลงเขยว - Delphinidae Delphinus capensis Gray, 1828 ปลาโลมา Common dolphin Drepaneidae Drepane punctata Linnaeus ปลาใบปอ Spotted sicklefish Engraulidae Stolephorus sp. ปลากะตก Anchovy Engraulidae Setipinna melanochir ปลาแมว Dusky-hairfin anchovy Istiophoridae Xiphias gladius ปลากะโทง Perciformes Latidae Lates calcarifer Bloch ปลากะพงขาว Silver perch, White perch Leiognathidae Leiognathidae ปลาแปน Ponyfish, Slipmouth, Slimy; Lobotidae Lobotes surinamensis ปลาหมอแตก(หมอแตก) Tripletail, Atlantic tripletail Lutjanidae Lutianus argentimaculatus ปลากะพงแดง Red Snapper, Mangrove snapper Lutjanidae Lutjanus russellii ปลาปาน Russell's snapper Megalopidae Megalops cyprinoides Broussonet, 1782 ปลาเดอน Indo-Pacific tarpon Monacacacidae Paramonacanthus japonicus Tilesius, 1809 ปลาวว Hirfinned leatherjacket Mugilidae Valamugill buchanani Bleeker, 1853 ปลากระบอกขาว Blue-tail mullet Mullidae Parupeneus heptacanthus ปลาฤาษ Spotted golden goatfish Muraenesocidae Congresox talabon Cuvier ปลายอดจาก Yellow pike-conger Platycephalidae Platycephalus indicus Linnaeus, 1758 ปลาบาหย/ปลาหางควาย Bartail flathead Polynemidae; Polynemidae ปลากเลา Threadfin Potamotrygonidae Himantura signifier ปลาจองมอง/ กระเบนเลก Stingray Preophthalmodon Periophtalmus chrysosphilos ปลาหลาจะ/ ปลาตน Mudskipper Psettodidae Psettodes erumei Schneider ปลาซกเดยว/ปลาจกรผาน Indian spiny tubot

5 - 26 5 - 26

6 - 26

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Rachycentridae Rachycentron canadum ปลาชอนทะเล Cobia, Black salmon Scatophagidae Scatophagus argus Linnaeus, 1766 ปลาขตง Spotted scat Sciaenidae Sciaenidae ปลาจวด Croaker, Drum Scombridae Rastrellige Kanagurta Cuvier, 1816 ปลามอง/ปลามอง Indian mackerel Scombridae Rastrelliger brachysoma Bleeker ปลาท Short-bodied mackerel Scorpaenidae Scorpaenopsis oxycephala ปลาละหน Scorpionfish Serranidae Epiephelus malabaricus ปลาเกา Estaury Grouper Serranidae Epinephelus lanceolatus ปลาหมอทะเล Giant grouper Serranidae Serranidae ปลาตะหรง Grouper Sillaginidae Sillago sihama Forsskal, 1775 ปลาหมอหลอด/ปลาทราย Silver sillago Siluridae Phalacronotus bleekeri ปลาปลาแดง/ปลาองเกย

Siluriformes Plotosus anguillaris van Martens; ปลาดกทะเล/มหลน Striped sea catfish Soleidae Sokea ovata Raichardson, 1846 ปลาลนหมา/ปลายอดมวง Ovate sole Sparidae Acanthopagrus berda Forsskal, 1775 ปลากรอด/ปลาอคด Picnic seabream Sphyraenidae Sphyraena obstusata ปลาดอกไม Obtuse barracuda Sphyraenidae Sphyraena barracuda ปลาสาก Great barracuda Trygonidae Taeniura lymma Forskal ปลากระเบน Blue-Spotted Fantail Ray Unidentified unidentified ปลายมเปด/ปลาเสอ - Unidentified unidentified ปลาซหลง - Unidentified unidentified ปลาแม/ปลาไมแกว - Unidentified unidentified ปลามะเลยะ/ปลาขมน -

5 - 27 5 - 27

6 - 27

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Unidentified unidentified ปลากะไป - Unidentified unidentified ปลาแกแดด - Unidentified unidentified ปลาหละหมาด า - Unidentified unidentified ปลาหละหมาขาว - Unidentified unidentified ปลาแกะหรอง - Unidentified unidentified ปลาเกลดขาว - Unidentified unidentified ปลาลอบน - Unidentified unidentified ปลาหยมโปย - Unidentified unidentified ปลาลกหละ - Unidentified unidentified ปลาบะเกา - Unidentified unidentified ปลาหลงเซยน/ปลาขเลยด -

กง

Alpheidae Alpheaus euphrosyne กงรงตะ/ดดขน Common snapping shrimp Euphausiidae Acetes sp. กงเคย Krill Palaemonidae Macrobrachium equidens กงหวแขง Dwarf prawn Palaemonoidea Macrobrachium rosenbergii กงกามกราม Common snapping shrimp Palinuridae Panulirus vesicolor กงมงกร Painted spiny lobster Penaeidae Penaeus indicus กงขาว/แชบวย Indian white prawn Penaeidae Penaeus japonicus กงมาลาย/สเหลอง Kuruma prawn Penaeidae Penaeus merguiensis De Man, 1888 กงแชบวย/หลงเขยว Banana prawn

5 - 28 5 - 28

6 - 28

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Penaeidae Penaeus monodon กงกลาด า/ลาย Giant tiger prawn Penaeidae Penaeus semisulcatus De Haan, 1844 กงแคบ/กงเขบ Green tiger prawn Thalassinidae Thalassina anomala กงยาหรอกงหอบ Mud lobster, Mangrove lobster Unidentified unidentified กงตนแดง - Unidentified unidentified กงดาด - Unidentified unidentified กงดน - Unidentified unidentified กงหลงเขยว -

หอย Arcidae Anadara granosa หอยแครง Blood cockle Astropectinidae Astropecten bengalensis Dododerlein, 1917 หอยดาว Sand sea star Corbiculilae Polymeaoda spp หอยกน/หอยพอก Hard clam Inarticulata Lingula unguis หอยราก/หอยเมดเหรยง Tongue Shell Melampidae Cassidula multiplicatus หอยไมพก/หอยหม Bat cassidula Mytilidae Perna viridis Linnaeus หอยแมลงภ Green mussel Ostreidae Crassostrea commer cialis หอยตเตบ - Ostreidae Crassostrea gigas หอยนางรม Pacific oyster Placunidae Placuma placento Linnaeus, 1758 หอยแวน Windowpan Oyster Potamididae Cerithidea obtusa Lamarck, 1819 หอยจบแจง/หอยปากแดง Horn snail Tellinidae

Phylloda foliacea หอยกาบ - Unionidae scabies crispata Gould, 1843 หอยเมดขนน/หอยรจมก -

5 - 29 5 - 29

6 - 29

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร ชอพนบาน ชอสามญ

Veneridae Meretrix meretrix หอยปะ/หอยตลบ - Unidentified unidentified หอยเดอน - Unidentified unidentified หอยขง - Unidentified unidentified หอยสนขวาน - Unidentified unidentified หอยหวมน/หอยลอเนอะ - Unidentified unidentified หอยเขม - Unidentified unidentified หอยอหน า - Unidentified unidentified หอยลกโท -

ป

Portunidae Scylla serrata ปด า Mangrove crab, Black crab Grapsidae Sesarma mederi ปแสม Meder's mangrove crab Portunidae Portunus pelagicus ปมา Blue swimming crab Raninidae Ranina vanima ปจกจน Red Frog Crab, Spanner Crab Unidentified unidentified ปโง -

6 - 30

5 - 30 5 - 30

6 - 30

6.2.2.1 ชมชนประมงพนบานลมน าประแส จงหวดระยอง จากการอภปรายกลมชาวประมงพนบานลมน าประแส ไดแบงกลมปลาออกเปน 5 กลมตามการพงพาปาชายเลนทแตกตางกนคอ ปลาทพงพาปาชายเลนอยางเดยวตลอดชวต ปลาทออกสทะเลเมอน าจดมา ปลาทอาศยปาชายเลนเปนแหลงอนบาลกอนออกสทะเลเมอโต ปลาทอาศยทงปาชายเลนและคลอง ปลาทไมไดพงพาปาชายเลน และปลาทเขามาในปาชายเลนชวคราวตามวงจรการอพยพ ดงรายละเอยดในตารางท 6-10 ตารางท 6-10 แบงประเภทของปลาทพบในพนทลมน าประแสตามลกษณะการพงพาปาชายเลน

ลกษณะการพงพา ชนดพนธปลา

ปลาทพงพาปาชายเลนอยางเดยวตลอดชวต -ปลาลนหมา -ปลากระบอกทอนใต -ปลากระบอกหม หรอปลากระบอกด า -ปลากด -ปลาดอกหมาก -ปลากะพงขาว -ปลากะพงขาวตาแมว -ปลาพรวด -ปลาดกทะเล -ปลาไหลทะเล -ปลากะรงแดง -ปลาใบขนน -ปลาอโปง -ปลากะหลอน -ปลาเสอดาว -ปลาบขาว หรอปลาบทราย -ปลาบมะเขอ -ปลากะทงเหว -ปลาตน -ปลาอมไข -ปลาหวออนตวแบน

ปลาทออกสทะเลเมอน าจดมา -ปลาหวออนตวกลม -ปลาสลดหน -ปลาสาก -ปลากระบอกขาว

ปลาทอาศยปาชายเลนเปนแหลงอนบาลกอนออก สทะเลเมอโต

-ปลาเกา -ปลานวลจนทร -ปลาขางปาน -ปลาอคด หรอปลาหมอแตก

ปลาทอาศยทงปาชายเลนและคลอง -ปลาไหลมอเรย -ปลาขาวเหนยวบด

6 - 31

5 - 31 5 - 31

6 - 31

ลกษณะการพงพา ชนดพนธปลา -ปลาทราย หรอปลาเหดโคน

ปลาทไมไดพงพาปาชายเลน -ปลาดาบลาว -ปลาดาบเงน -ปลาอนทรยใหญ -ปลาโอ -ปลาขาวสาร

ปลาทเขามาในปาชายเลนชวคราวตามวงจร การอพยพ

-ปลาท

จากตารางท 6-11 - 6-15 แสดงใหเหนภมปญญาทองถนทมตอการเลอกชนดพนธสตวน าในการท าประมง เลอกเครองมอประมง เลอกสถานทและจงหวะเวลาในการท าประมงของชาวประมงพนบานลมน าประแส จะเหนไดวาทรพยากรประมงมความหลากหลายในรอบฤดกาล และชาวประมงมภมปญญาทงในดานวงจรชวตและพฤตกรรมของชนดพนธทท าประมง กายภาพของถนทอยอาศยของทรพยากรประมง และมความรในวธการจดการทงในดานการจบหา และการอนรกษตามวงจรชวตของสตวน า

5 - 32 5 - 32

6 - 32

ตารางท 6-11 ชนดพนธปลา บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส

ชอชนดพนธ (ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาชายเลน/

ล าคลอง ปากแมน า/ ทะเลชายฝง

ทะเลน าลก

ปลากด / / - อวนลอย อวนลอม โพงพาง เบด - โพงพางวางในชวงน าลงกลางคน - อวนลอย อวนลอม และเบดหาไดตลอดป

ปลากระด / - อวนลอย - ตลอดป ปลากะโทงรม / / - อวนลอย อวนลอม เบด - ตลอดป ปลากะทงเหว / / - แห เบด - ตลอดป ปลากระบอกขาว / / / - แห ยอ อวนลอม อวนปดชายฝ ง อวนลอย - ตลอดป

- อวนปดชายฝ งท าตอนน าแหงกลางคน ปลากระบอกทอนใต / / / - อวนลอย - อวนลอยท ากลางคนหรอตอนกลางวน

น าขน ปลากระบอกหม / / / - อวนลอย - อวนลอยท าตอนกลางคนหรอตอนกลางวน

น าขน ปลากระบาง / / - เรออวนลาก เรออวนรน - ตลอดป ปลากระเบน / / / - อวน และเรอขนาด 3 วา เบดตกปลา เบอร 15 - วางอวนในชวงเยน และเกบในตอนเชา

- ตลอดป ชาวประมงจะไมท าประมงชวงมรสมในเดอนพฤษภาคม-กรกฎาคม

ปลากระเบนเหลอง / / - อวน และเรอขนาด 3 วา เบดตกปลา เบอร 15 - วางอวนในชวงเยน และเกบในตอนเชา - ตลอดป ชาวประมงจะไมท าประมงชวงมรสมในเดอนพฤษภาคม-กรกฎาคม

ปลากะพงขาว / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอยขนาด 4 – 5 นว ความยาว 400 - 500 เมตร

- ตลอดป

5 - 33 5 - 33

6 - 33

ชอชนดพนธ (ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาชายเลน/

ล าคลอง ปากแมน า/ ทะเลชายฝง

ทะเลน าลก

ปลากะพงแดง / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอยขนาด 4 – 5 นว ความยาว 400 - 500 เมตร

- ตลอดป

ปลากะพงตาแมว / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอยขนาด 4 – 5 นว ความยาว 400 - 500 เมตร

- ตลอดป

ปลากะรอน / / / - โพงพาง เบด อวนปด อวนลอย - ตลอดป ปลากะรงแดง / / - เบดตกปลา เบอร 15 - ตลอดป ปลากเลา / / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอย - ตลอดป ปลาเกา / / - ลอบปลาเกาทมขนาดเสนผานศนยกลาง 6 นว 8 นว

และ 10 นว - ปลาเกาจะวางไข และเรมโตในคลองชวงเดอนพฤศจกายน-ธนวาคม เมอถงเดอนพฤษภาคมจะกลบลงสทะเล - บรเวณปาชายเลนและล าคลองจะหาไดในฤดน าเคม* (พ.ย. – ม.ย.)

ปลาขางปาน / / / - เบด อวนลอย - ในคลองหาไดในเดอน ต.ค. – ส.ค. - ในทะเลหาไดตลอดป - บรเวณปาชายเลนและล าคลองจะหาไดในฤดน าเคม* (พ.ย. – ม.ย.)

ปลาขาวสาร / / - อวนลอมตาพรกไทย(ตาถ) เรอป นไฟ - ตลอดป ปลาขาวเหนยวบด / / / - อวนลอย เบด - ตลอดป ปลาจวด / / / - โพงพาง เบด อวนลอย - โพงพางหาไดในชวงน าเคม ม.ค. – ส.ค.

- อวนลอยหาไดตลอดป ปลาฉลาม / / / - อวนลอยมขนาดตาอวน 3 นว เรอขนาด 3 วา

เบด อวนลาก - เดอนมนาคม-เมษายน - เดอนกนยายน-ตลาคม

5 - 34 5 - 34

6 - 34

ชอชนดพนธ (ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาชายเลน/

ล าคลอง ปากแมน า/ ทะเลชายฝง

ทะเลน าลก

ปลาโฉมงาม / / - เบด อวนลอย - ตลอดป ปลาชอนทะเล / / - เบด อวนลอย - ตลอดป ปลาดอกหมาก / / / - อวนลอย อวนลอม

- อวนปด โพงพาง - ตลอดป

ปลาดาบเงน / / - เรอป นไฟ อวนลอย อวนลอม - ตลอดป ปลาดาบลาว / / - เรอป นไฟ อวนลอย อวนลอม - ตลอดป ปลาดกทะเล / / - ลอบปลา เบดลาว - ตลอดป ปลาตน / - แห อวนปดชายฝ ง - ชาวงน าแหง ปลาท / / / - อวน และเรอขนาด 3 วา อวนลอย เรอป นไฟ

เรอพานช - วางอวนในชวงเยน และเกบในตอนเชา – ตลอดป ชาวประมงจะไมท าประมงชวงมรสมในเดอนพฤษภาคม-กรกฎาคม - ในคลองจะมเฉพาะฤดน าเคม* (พ.ย.–ธ.ค.)

ปลานวลจนทร/ ปลาไฮลน

/ / - อวนลอย - ตลอดป

ปลาบขาว / / - ลอบ แห เบด อวนปดชายฝ ง - ตลอดป ปลาบมะเขอ / / - ลอบ แห เบด อวนปดชายฝ ง - ตลอดป ปลาใบขนน / / / - ลอบ แห เบด โพงพาง - ตลอดป ปลาปนแกว / / - แห ลอบปลา โพงพาง อวนลอย อวนลอม - ตลอดป ปลาแปน / / / - อวนลอย อวนลอม - ตลอดป ปลาพรวด / / - อวนปดชายฝ ง โพงพาง - น าแหงกลางคน ปลาลนหมา / / / - อวนลาก อวนรน - ตลอดป

5 - 35 5 - 35

6 - 35

ชอชนดพนธ (ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาชายเลน/

ล าคลอง ปากแมน า/ ทะเลชายฝง

ทะเลน าลก

ปลาสลดหน / / - แห อวนลอย - ตลอดป ปลาสาก / / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอย - ตลอดป ปลาเสอดาว / / - แห อวนลอย - ในฤดน าเคม* (ก.พ. – ม.ย.) ปลาหมอทะเล / - อวนลาก - ตลอดป ปลาหวออนตวกลม / / - เรอปนไฟ - ตลอดป ปลาหวออนตวแบน / / - โพงพาง - ในฤดน าเคม* (พ.ย. – ก.พ.) ปลาหวออนทะเล / / - เรอปนไฟ อวนลอม - ตลอดป ปลาเหดโคน / / - อวน เรอขนาด 3 วาเบด - วางอวนในชวงเชามด ใชเวลาวางอวน

1 ชวโมง ใชตาอวนขนาด 3 เซนตเมตร ยาว 400 – 500 เมตร - บรเวณปาชายเลนและล าคลองจะหาไดในฤดน าเคม* (ธ.ค. – ม.ย.)

ปลาไหลทราย / / - โพงพาง ปลาไหลมอเรย / / - เบด - ตลอดป ปลาอมไข / / - แห เบด ลอบปลา - ตลอดป ปลาองเกย / / / - แห เบด ลอบปลา อวนลอม - ในคลองจะมเฉพาะชวงน าเคมธ.ค. – ส.ค.

- ในทะเลหาไดทงป ปลาอนทรย / / - เบดตกปลา เบอร 15 อวนลอย - ตลอดป ปลาอคด / / - เบด อวนลอยหนาดน ลอบปลา อวนลอม - ตลอดป ปลาอก / / - ลอบ เบด แห อวนปดชายฝ ง โพงพาง อวนลอย - ตลอดป ปลาอโปง / / - แห เบด อวนลอย - ตลอดป

5 - 36 5 - 36

6 - 36

ชอชนดพนธ (ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาชายเลน/

ล าคลอง ปากแมน า/ ทะเลชายฝง

ทะเลน าลก

ปลาโอ / - เครองมอพานช อวนลอม อวนลอย - ตลอดป ปลาสขน / / - เครองมอพานช อวนลอม อวนลอย อวนลาก - ตลอดป ปลาขาไก / / - เครองมอพานช อวนลอม อวนลอย อวนลาก - ตลอดป ปลาลง / - เครองมอพานช อวนลอม อวนลอย เรอป นไฟ - ตลอดป

* ฤดน าเคมคอ ชวงเวลาทน าทะเลขน โดยปกตจะอยในชวงเดอนพ.ย.-ม.ย.ของทกป (8 เดอน) สวนฤดน าจดจะอยในชวงเดอนก.ค. – ต.ค. (4 เดอน) ตารางท 6-12 ชนดพนธก ง บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส

ชอชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา

คลอง แนวปา ชายเลน

ทะเลชายฝง(ไมเกน 3,000 เมตรจากฝง)

ทะเลน าลก(มากกวา 3,000 เมตรจากฝง)

กงขควาย/ กงตะกาด

/ / - ไฟสองกง และใชแหลนหรอสวงครอบ - แหลนแทงในน าและใชแห - โพงพาง - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน

- ตอนกลางคนโดยเรอหรอเดนเกบ - นยมหาตอนน าลง โดยจะหาแองน าทม ความลกทเหมาะสม แลวใชเหยอโปรยบนผวน าเพอลอกง และปกหลกไมไวตรงกลาง แลวจงทอดแหใหคลมหลกทปกไว - กางโพงพางในชวงน าเกด และจะกโพงพางตอนน าลง และหยดท าในชวงน าลงกลางวนซงอยในชวงเดอนเมษายนถงพฤษภาคม - อวนลอยสามารถวางไดตลอดป

5 - 37 5 - 37

6 - 37

ชอชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา

คลอง แนวปา ชายเลน

ทะเลชายฝง(ไมเกน 3,000 เมตรจากฝง)

ทะเลน าลก(มากกวา 3,000 เมตรจากฝง)

กงหลวง/กงกามกราม

/ / - ลอบกงหลวง - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน - แหลนแทงในน า - แห

- การวางลอบกงหลวง ตองวางหนปากใหสวนทางกบทางน าไหล เพราะกงจะเดนทวนน า -การใชแหตองใชเหยอลอดวย เชน ร าคว มะพราวเผา และกลอยเผาเปนตน

กงขาว/กงแชบวย

/ / / / - ไฟสองกง และใชแหลนหรอสวงครอบ - แหลนแทงในน าและใชแห - โพงพาง - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน

- ตอนกลางคนโดยเรอหรอเดนเกบ - นยมหาตอนน าลง โดยจะหาแองน าทม ความลกทเหมาะสม แลวใชเหยอโปรยบนผวน าเพอลอกง และปกหลกไมไวตรงกลาง แลวจงทอดแหใหคลมหลกทปกไว - กางโพงพางในชวงน าเกด และจะกโพงพางตอนน าลง และหยดท าในชวงน าลงกลางวนซงอยในชวงเดอนเมษายนถงพฤษภาคม - อวนลอยสามารถวางไดตลอดป - ในคลองหาไดในฤดน าเคม

กงกะตอม / / - สวง - กระนางชอนกง

- ชวงน าลงกลางวน

กงขาวสาร / - ชป - กระนางชอนกง

- ชวงน าทน าแหง

กงทองปอง / - ชป - กระนางชอนกง

- ชวงน าทน าแหง

5 - 38 5 - 38

6 - 38

ชอชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา

คลอง แนวปา ชายเลน

ทะเลชายฝง(ไมเกน 3,000 เมตรจากฝง)

ทะเลน าลก(มากกวา 3,000 เมตรจากฝง)

กงสกะลา/ กงกลาด า

/ / / / - ไฟสองกง และใชแหลนหรอสวงครอบ - แหลนแทงในน าและใชแห - โพงพาง - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน

- ตอนกลางคนโดยเรอหรอเดนเกบ - นยมหาตอนน าลง โดยจะหาแองน าทม ความลกทเหมาะสม แลวใชเหยอโปรยบนผวน าเพอลอกง และปกหลกไมไวตรงกลาง แลวจงทอดแหใหคลมหลกทปกไว - กางโพงพางในชวงน าเกด และจะกโพงพางตอนน าลง และหยดท าในชวงน าลงกลางวนซงอยในชวงเดอนเมษายนถงพฤษภาคม - อวนลอยสามารถวางไดตลอดป

กงมาลาย / / / - ไฟสองกง และใชแหลนหรอสวงครอบ - แหลนแทงในน าและใชแห - โพงพาง - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน

- ตอนกลางคนโดยเรอหรอเดนเกบ - นยมหาตอนน าลง โดยจะหาแองน าทม ความลกทเหมาะสม แลวใชเหยอโปรยบนผวน าเพอลอกง และปกหลกไมไวตรงกลาง แลวจงทอดแหใหคลมหลกทปกไว - กางโพงพางในชวงน าเกด และจะกโพงพางตอนน าลง และหยดท าในชวงน าลงกลางวนซงอยในชวงเดอนเมษายนถงพฤษภาคม - อวนลอยสามารถวางไดตลอดป

กงหน / / - เรออวนลาก - เรออวนรน

- ตลอดป

5 - 39 5 - 39

6 - 39

ชอชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา

คลอง แนวปา ชายเลน

ทะเลชายฝง(ไมเกน 3,000 เมตรจากฝง)

ทะเลน าลก(มากกวา 3,000 เมตรจากฝง)

กงโอคก / - เรออวนลาก - เรออวนรน

- ตลอดป

กงตาแฉะ / / - เรออวนลาก - เรออวนรน

- ตลอดป

กงเมดมะขาม / - เรออวนลาก - เรออวนรน

- ตลอดป

กงเกยะ/ กงเตารด

/ / - อวนลอยกง หรออวน 3 ชน - เรออวนลาก - เรออวนรน

- ชวงน าเกด หรอหรอชวงทระดบน าขน-น าลงในระดบทแตกตางกนมากอยางเหนไดชดเจน

กงกระดาน/ กงแกว

/ / - ถบร - ใชมอ - โพงพาง - อวนลาก - อวนรน

- ชวงน าทน าแหง

กงกระดาน/ กงตกแตน

/ / / - โพงพาง - อวนลาก - อวนลอย

- โพงพางวางตอนน าลงกลางคน - อวนลอยและอวนรนหาไดตลอดป

กงครก / - โพงพาง - อวนรน - ถบ

- กางโพงพางชวงน าเกด หรอชวงทระดบน าขน-ลงแตกตางกนมากอยางชดเจน กโพงพางตอนน าลง และงดใชโพงพางเดอนเมษายน-พฤษภาคมซงเปนชวงทน าลงตอนกลางวน

5 - 40 5 - 40

6 - 40

ชอชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา

คลอง แนวปา ชายเลน

ทะเลชายฝง(ไมเกน 3,000 เมตรจากฝง)

ทะเลน าลก(มากกวา 3,000 เมตรจากฝง)

กงแมหอบ / - โพงพาง - อวนรน

- โพงพางวางตอนน าลงกลางคน - อวนรนหาไดตลอดป

เคย / / / / - อวนตาเลก หรออวนตาพรกไทย - สวงตก - ชป - ผาบาง(ใชแรงงาน 2 คน) - ยอจะใชบรเวณล าคลองประแส

- ในคลองจะหาไดในเดอนมถนายน – กรกฎาคม

ตารางท 6-13 ชนดพนธหอย บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส

ชอชนดพนธ(ทองถน) แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลา ทเกบหา คลอง

พนดนเลน

หาดทราย ชายฝงถง 2,000 เมตร

น าลก (2,000-5,000 เมตร จากฝง)

หอยพอก / / - มด ถงมอ น าแหงกลางวน หอยหลอด / - ปนขาว น าแหงกลางวน หอยจบแจง / - มด ถงมอ น าแหงกลางวน หอยคอน / / - คราด มอ น าแหงกลางวน หอยขนก / / - มอ น าแหงกลางวน หอยทะนน/หอยปากมน / / - มอ มด น าแหงกลางวน หอยปากเบยว / / - มอ มด น าแหงกลางวน หอยฉลอง / / - มอ มด น าแหงกลางวน หอยจาก / / - มอ มด น าแหงกลางวน

5 - 41 5 - 41

6 - 41

ชอชนดพนธ(ทองถน) แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลา ทเกบหา คลอง

พนดนเลน

หาดทราย ชายฝงถง 2,000 เมตร

น าลก (2,000-5,000 เมตร จากฝง)

หอยคกคก / / - มอ เครองดด คราด หอยกะพง / / / - คราด มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยแมลงภ / / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยหวาน / / / - ลอบ จน อวนหนาดน น าแหงกลางวน หอยตะโกรม / / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยนางรม / / / - มด ถงมอ ลมสกด น าแหงกลางวน หอยแครง / / / - มอ คราด เรอคราด น าแหงกลางวน หอยคาง / / / - มอ คราด เรอคราด น าแหงกลางวน หอยแปะ / / / - มด เสยม น าแหงกลางวน หอยกะปก / / - มอ คราด น าแหงกลางวน หอยมะระ / / / - ลอบ อวน น าแหงกลางวน หอยถาน / / - มอ ลอบ น าแหงกลางวน หอยจอบ / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยตลบ/หอยขาว / - คราด มอ น าแหงกลางวน หอยสงข / / / / - ลอบ อวน น าแหงกลางวน หอยปากเปด / / - เสยมขด มอ น าแหงกลางวน หอยมอเสอ / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยนมสาว / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยตาวว / / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยเสยบ / - คราด น าแหงกลางวน หอยกระสน/หอยชายตะแคง / / - มอ คราด เรอคราด น าแหงกลางวน

5 - 42 5 - 42

6 - 42

ชอชนดพนธ(ทองถน) แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลา ทเกบหา คลอง

พนดนเลน

หาดทราย ชายฝงถง 2,000 เมตร

น าลก (2,000-5,000 เมตร จากฝง)

หอยใบไม / - มอ น าแหงกลางวน หอยจาน / - มอ คราด น าแหงกลางวน หอยมอแมว/หอยตนแมว / - มอ เครองชวยหายใจ น าแหงกลางวน หอยโขงทะเล / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยสงขลาย / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยโขง / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยขวาน / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยสปปะนก / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยเตาปน / - เรออวนลาก ตลอดป หอยหนาม / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป หอยเมน / / - อวนลอยหนาดน เรออวนลาก เรออวนรน ตลอดป

5 - 43 5 - 43

6 - 43

ตารางท 6-14 ชนดพนธป บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส

ชอ ชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาพร/ บอกงราง

ปาชายเลน

คลอง แหลงหญาทะเล/

สาหรายทะเล

ทะเลชายฝง

ทะเล น าลก

ปด า / / / / - อวนป ขนาด 3-5 นว มความยาว 25-30 เมตร - ลอบปทงขนาดเลกและขนาดใหญ ซงลอบปขนาดใหญจะวางในทะเลลกลงไป 10 เมตร - ใชขอเหลกลวงในร

- ตลอดป - อาศยอยในปาชายเลนตลอดชวต เวลาวางไขจะลอยตวในทะเล ลอยตวไปไดไกลถงเกาะมนนอก วางไขทวนน าในบรเวณน าไหล ชอบความเคม

ปมา / / / / / - ลอบราว(เครองมอตองหนก) เชน ตะกวหนก และลวดใหญจบปมาตวใหญในทะเล - อวนปขนาด 3–5 นว ยาว 400 – 500 เมตรตอแถว ม 25 ลก มลกตะกวเปนตวถวงใหจมน า วางตามแมน า ตามลม และวางในทะเลลก

- หาไดตลอดป - ในคลองหาไดในฤดน าเคม ก.พ.-ส.ค. - อนบาลในปาชายเลน - สลดไขในทะเล

ปแสม / / / / - ไฟลอป - มอจบ - กระสอบป นและถงมอ - ใชไมแบนแทงปดร - กระปองนมดกคลายกรงดกหน(ไมใหปไตขน)

- วางไขตามแหลงน านง พ.ย.-ธ.ค.ผสมพนธเดอน เม.ย. (1) ปกามขาว จะวางไขทปาชายเลน (2) ปกามแดง จะวางไขทแหลงหญาทะเล

5 - 44 5 - 44

6 - 44

ชอ ชนดพนธ(ทองถน)

แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา ปาพร/ บอกงราง

ปาชายเลน

คลอง แหลงหญาทะเล/

สาหรายทะเล

ทะเลชายฝง

ทะเล น าลก

ปใบไม / / / / - ลอบขนาดเลก - สวง - โพงพาง

- ลอบดกไดตลอดป - โพงพางหาไดมาก ต.ค. – ธ.ค.

ปเหลอง / / / / - ลอบปขนาดเลกและขนาดใหญ - สวง - อวนปขนาด 3 นว ยาว 250 – 300 เมตร

- ตลอดป

ปไก / / / / - ลอบปขนาดเลก - สวง - อวนปขนาด 3 นว ยาว 400 – 500 เมตร

- ตลอดป - ในคลองหาไดในฤดน าเคม*

ปหน / / / / / - ลอบปขนาดเลก - สวง - อวนปขนาด 3 นว ยาว 400 – 500 เมตร

- ตลอดป

ปแปน / / - ลอบปขนาดเลก - สวง - อวนปขนาด 3 นว ยาว 400 – 500 เมตร

- ตลอดป

ปด ากามแดง / / - โพงพาง - ลอบ - ใชสวงตกไดเพราะปจะลอยอยบนผวน า

ปกามดาบ / / / / - ใชไมไผกวาดปากร - เสยมขด

- ชวงน าแหง อาศยในปาพร(ออกสทะเลตามกระแสน า)

* ฤดน าเคมคอ ชวงเวลาทน าทะเลขน โดยปกตจะอยในชวงเดอนพ.ย.-ม.ย.ของทกป (8 เดอน) สวนฤดน าจดจะอยในชวงเดอน ก.ค. – ต.ค. (4 เดอน)

5 - 45 5 - 45

6 - 45

ตารางท 6-15 ชนดพนธหมก บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าประแส

ชอชนดพนธ(ทองถน) แหลงทพบ

เครองมอทใช ชวงเวลาทเกบหา พนดนเลน

หาดทราย ชายฝง ถง 2,000 เมตร

น าลก (2,000-5,000 เมตร จากฝง)

หมกกระดอง / / / - ฉมวก อวนลอย โพงพาง - ในแมน าจะหาไดในชวงธ.ค.-ส.ค. - ในทะเลหาไดตลอดป

หมกยกษ /หมกสาย / / / - เปลอกหอยลอ โพงพาง เบดราว ลอบ อวนลาก

- ในแมน าจะหาไดในชวงธ.ค.-ส.ค. - ในทะเลหาไดตลอดป

หมกหอม / / / - ลอบหมก สวง ลากเบด(ใชเรอลากใสและเหยอปลอม)

- ในทะเลหาไดตลอดป

หมกกลวย/หมกหลอด / / - ป นไฟแลวใชอวนครอบ สวงตก - ตลอดป หมกกะตอย / / / - ลอบ ป นไฟแลวใชอวนครอบ สวงตก ลาก

เบด(ใชเรอลากใสและเหยอปลอม) - ตลอดป

หมกเสอ / / / - ลอบ เรออวนลาก - ตลอดป หมกกระเปา / / / - เปลอกหอยสงขลอเขาเปลอกหอย เรอ

อวนลากเรออวนรน - ตลอดป

6 - 46

5 - 46 5 - 46

6 - 46

6.2.2.2 ชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยนพงพาทรพยากรประมงหลากหลาย ทรพยากรประมงหลกม 4 ประเภทคอ ปลา กง หอย และป มแหลงท าประมงทแตกตางกนดงตารางท 6-16 ชาวประมงพนบานมองคความรดานชววทยาของสตวน าเปนอยางด ตงแตการฟกตว การอนบาลสตวน าวยออน วงจรการอพยพ การผสมพนธ และการวางไข นอกจากจะมองคความรเกยวกบวงจรชวตของทรพยากรสตวน าแตละชนดแลว ยงมความรเกยวกบถนทอยอาศยของสตวแตละชนด น ามาสการจดการเชงพนทในการท าประมงทหลากหลาย ตามระบบนเวศทแตกตาง ปาชายเลน ล าคลอง ชายฝ งทะเล เนนดนและเนนทราย และชายหาด เปนระบบนเวศหลกในการท าประมงของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน ตารางท 6-16 ประเภททรพยากรประมงจ าแนกตามแหลงท าประมงของชาวประมงลมน าปะเหลยน

ชนดพนธ ปาชายแลน ล าคลอง ชายฝงทะเล เนนดน, เนนทราย ชายหาด

ปลา / / / / กง / / / หอย / / / / / ป / /

ชาวประมงจะใชเครองมอทแตกตางกนในการจบสตวน าแตละประเภท ในชวงเวลาทแตกตางกนดวย เพราะสตวน าแตละชนดจะออกหากนและด าเนนชวตในชวงเวลาทตางกน เนองจากปลาเปนทรพยากรหนงทม ความหลากหลายดานสายพนธและชนดพนธสง งานวจยชนนจงแบงชนดพนธปลาทชาวประมงลมน าปะเหลยนจบไดในปจจบนตามความลกของน าและบรเวณทหาปลา เพอใหสอดคลองกบเครองมอประมงทมอยส าหรบหาปลาเหลานน เพอแสดงใหเหนถงภมปญญาในดานเครองมอของชาวประมงทมความแตกตางหลากหลาย ใชส าหรบหาปลาหลายหลากชนดพนธเพอธ ารง และด าเนนชวตตามวถแหงชาวประมงเชอสายลมน าปะเหลยนไวสบไป ตารางท 6-17 ชนดพนธปลาแบงตามความลกของน า และเครองมอของชาวประมงลมน าปะเหลยน ปลาหนาดน

ชอชนดพนธปลา เครองมอในการใชจบปลา ปลาเกา ไซปลาเกา, อวนทบหน, เบดตกปลา ปลาดกทะเล หรอปลามหลน อวนทบหน, เบดตกปลา ปลาจองมอง หรอปลากระเบนเลก บวง ปลากระเบน เบดตกปลา, บวง ปลาหมอหลอด หรอปลาทราย เบดตกปลา, อวนปลาทราย ปลาหนาม หรอปลากด ไซปลาเกา, เบดตกปลา, อวนปลาทราย ปลาหลาจะ หรอปลาตน เบดตกปลา ปลาตหนา หรอปลาไหลทะเล ไซปลาเกา, บวง ปลาซหลง บวง, ไซซหลง

6 - 47

5 - 47 5 - 47

6 - 47

ชอชนดพนธปลา เครองมอในการใชจบปลา ปลายอดจาก หรอปลาไหลทะเล ไซปลาเกา, ไซปลามหลน, บวง ปลาแม หรอปลาไมแกว เบดโทง, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลามะเลยะ หรอปลาขมน อวนทบหน, เบดตกปลา, อวนถวง ปลาซกเดยว หรอปลาจกรผาน อวนปลาทราย, อวนป ปลาลนหมา หรอปลายอดมวง อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนป ปลาบาหย หรอปลาหางควาย อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนป ปลาฤาษ อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนป

ปลากลางน า

ชอชนดพนธปลา เครองมอในการใชจบปลา ปลากะพงขาว เบดตกปลา, อวนปดคลอง, อวนลอย, เบดราวกลางน า, อวนลอย, เบดธรรมดา ปลากะพงแดง เบดตกปลา, อวนปดคลอง, อวนลอย, เบดราวกลางน า, ไซใหญ ปลาแดง หรอปลาองเกย เบดตกปลา, เบดราว, อวนปดคลอง, อวนลอย, เบดราวกลางน า, ไซใหญ, ไซปลา

มหลน ปลาปาน เบดตกปลา, อวนปดคลอง, เบดราวกลางน า, ไซใหญ ปลากรอด หรอปลาอคด เบดตกปลา, อวนปดคลอง, เบดราวกลางน า, อวนลอยน า, เบดธรรมดา, ไซใหญ ปลาฉลาม อวนทบหน, เบดตกปลา, เบดราวกลางน า, อวนป ปลาสาก อวนทบหน, เบดตกปลา, เบดราวกลางน า, อวนป ปลามอง หรอปลามอง อวนทบหน, เบดตกปลา, เบดราวกลางน า, อวนป ปลาขตง ไซปลาเกา, เบดตกปลา, ไซใหญ, ไซปลามหลน, อวนป ปลาแกแดด เบดตกปลา, ไซปลาเกา, ไซใหญ, ไซปลามหลน, อวนป ปลาละหน เบดตกปลา, อวนปดคลอง, อวนลอย, เบดราวกลางน า, ไซใหญ ปลากเลา เบดตกปลา, อวนลอย, เบดราวกลางน า, ไซใหญ ปลาหละหมาด า เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย ปลาหละหมาขาว เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย ปลาจวด เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย ปลาแกะหรอง เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย ปลากะไป เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนลอยปลากระบอก, ไซใหญ ปลาใบปอ อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนปดคลอง, ไซใหญ, อวนป ปลาวว ไซปลาเกา, เบดตกปลา, อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, ไซใหญ, อวนป ปลาตะหรง เบดตกปลา, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม ปลาแปน อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนลอย, อวนลอม, ไซใหญ ปลาชอนทะเล เบดราว, เบดตกปลา, ไซใหญ ปลาหมอทะเล เบดราว, อวนถวง, ไซใหญ ปลาหมอแตก อวนทบหน, เบดราว, เบดตกปลา, อวนถวง, ไซใหญ ปลาเดอน อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, ไซใหญ

6 - 48

5 - 48 5 - 48

6 - 48

ปลาผวน า ชอชนดพนธปลา เครองมอในการใชจบปลา

ปลากระบอก ปลาหลงเขยว

อวน 3 ชน, อวนลอยปลากระบอก อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก, อวนปลาหลงเขยว

ปลาท อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก, อวนปลาท

ปลากะโทง อวน 3 ชน, อวนปลาทราย, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก

ปลากะตก อวนปลากะตก ปลายมเปด หรอปลาเสอ อวน 3 ชน, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาเกลดขาว อวนปลาทราย, อวนลอม ปลาลอบน อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาหยมโปย อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาลกหละ อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาบะเกา อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาบะส หรอปลาโคบ อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาแมว อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาดอกไม อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก ปลาหลงเซยน หรอปลาขเลยด อวน 3 ชน, อวนลอย, อวนลอยหนาน า, อวนลอม, อวนลอยปลากระบอก

ปลาหนงชนดจะสามารถถกจบไดดวยเครองมอประมงหลากหลายชนดและเครองมอเพยงหนงชนดกสามารถจบปลาไดหลากหลายชนดเชนเดยวกน ชาวประมงสามารถสรางเครองมอขนหลายชนดเพอจบปลาทมความหลากหลายนนได นบเปนภมปญญาความรทส งสมมาพรอมกบประสบการณทกนเวลาหลายชวอายคนของชาวประมงตงแตอดตถงปจจบน แตจะด าเนนตอไปยงอนาคตหรอไมนนสวนหนงขนอยกบวาคนรนปจจบนนนจะถายทอดใหคนรนตอไปหรอไม และอกสวนหนงทส าคญนนขนอยกบทรพยากรประมง หากหมดไปเครองมอประมงชนดนนกคงหมดคณคาทจะสานตอ

ตารางท 6-18 เครองมอทใชในการหาปลา ชอเครองมอ ลกษณะ/ขนาด วธใช

อวนกนคลอง / อวนปดคลอง

เปนอวนทมขนาดใหญ ความยาวอวนประมาณ 50 เมตร

-ใชจบปลาทมขนาดประมาณ 0.5-1 กโลกรมขนไป การวางอวนตองวางบรเวณน าลกประมาณ 5 เมตรขนไปและตองวางอวนใหถงพน ความหางจากตลงไมไกลมาก สวนใหญวางชวงฤดฝน เพราะน าขน(เดอน เม.ย.-พ.ย.) ท าใหสตวมองไมเหนอวนและตดอวนไดงายกวาชวงน าใส ชาวประมงมกจะวางอวนในชวงน าตาย (5 ค า-11 ค า)

อวนลอย มทงตาอวนขนาดเลกและตาอวนขนาดใหญ

-มกวางชวงน าเปน วธการจะเอาอวนไปปลอยขวางคลองตามกระแสน า มทนตะกว

6 - 49

5 - 49 5 - 49

6 - 49

ชอเครองมอ ลกษณะ/ขนาด วธใช อวนอาว -วางอวนลอมแนวปาชายเลนโดยชาวประมงจะมการวางอวน

ในชวงน าแหง(น าลง)จากนนรอใหน าขนและน าลงอกครงจงมาเกบสตวน าทตดอวน

อวนลอม -สามารถวางไดตลอดทงป ทงชวงทน าขนและน าใส ไมจ ากดชวงน าใหญและน าตาย บรเวณทท าประมงอวนลอมตองมความลกประมาณ 3 เมตรขนไป ชาวประมงตองสงเกตใหเหนฝงปลากอนจงจะสามารถท าการวางอวนลอม โดยใชไมพายตน าเปนการตอนฝงปลาใหวายมาชนอวน ซงอวนลอมของพนทลมน าปะเหลยนม 3 ประเภทไดแก (1) อวนลอมหน ใชกบบรเวณทเปนโขดหน (2) อวนลอมพา ใชกบบรเวณทมกงไม ตองลมไมลงในน า ซงอวนลอมพานจะมลกษณะคลายกบเปนบานปลา และการใชเครองมอชนดนมกจะไดลกกงและลกปลาตดมาดวย (3) อวนลอมเกาะ ใชกบบรเวณเกาะ ซงบรเวณรอบเกาะมกมปลาวายมาหลบคลนลม

เบดโทง คนเบดจะมความยาวประมาณ 3-4 เมตร สวนใหญท ามาจากไมไผ

- สามารถใชตกปลาไดทงชวงน าขนและน าลง แตสวนใหญจะใชในชวงน าใหญโดยจะน าเบดมาปกเรยงกนตามรมตลง ถาปลาตดเบดใหสงเกตจากการสนของคนเบด

เบดราว เบด 1 ราว อาจมตะขอประมาณ 25 ตะขอ ซงระยะหางระหวางตะขอแตละอนประมาณ 1.5 เมตร

- การวางสายเบดราวจะวางขวางคลอง คลายอวนกนคลอง โดยบรเวณหวทายของเบดจะมการถวงสมอใหสายเบดจมดวยกอนหนเปนระยะๆตามความหางของตะขอ ซงมกใชกอนหนขนาดใหญ ชาวประมงสามารถใชเครองมอนไดทงในชวงน าใหญและน าตาย และถาใชในชวงฤดฝนหรอชวงทมน าขนจะสามารถหาปลาไดมาก

เบดยวหรอเบดตาเดยว

คนเบดท าจากไมไผ - สวนใหญใชลอปลากะพงขาวตามซอกหน โขดหน หรอตามปาชายเลน เหยอทใชลอสวนใหญใชกงรงตะหรอกงดดขน ผย วปลาบางครงจ าเปนตองมการฟงเสยงปลาดวย ปจจบนในบานทงตะเซะมผทสามารถใชเบดยวปลากะพงเพยง 3 คนเทานน

จมไซปลา - สามารถจมไซไดทงน าเปนและน าตาย ซงจะสามารถหาไดทงป สวนใหญชาวประมงจะจมไซปลาตามรองคลองทวงน าและบรเวณน าลกโดยสงเกตจากสน า ซงบรเวณน าลกจะสงเกตจากสของน าทมสเขม

แห - ใชตอนน าแหง ทอดบรเวณวงน า(น าลก) อวน 3 ชน

- ใชหาทรพยากรไดเกอบทกชนดสตว ทงขนาดเลกไปจนถงขนาดใหญ สวนใหญจะวางในชวงน าตาย โดยชาวประมงจะวางอวนทงไวหลายวนจงจะกลบไปเกบ สวนใหญจะวางในคลองเลกๆ และจะวางในแนวเฉยงไมวางขวางคลอง การใชอวน 3 ชน สามารถวางไดทงในทะเล ในคลอง หรอวางทบตลงกได

6 - 50

5 - 50 5 - 50

6 - 50

ชอเครองมอ ลกษณะ/ขนาด วธใช อวนปลากะตก บวงคลอง ไซซหลง/ไซซหนา อวนทบหนและอวนถวง

-วางตามแนวหนทมหอยนางรม และวางกนคลองกได

ภาพท 6-6 บรเวณวางเครองมอประมงปลา ลมน าปะเหลยน

จากตารางเครองมอประมงกง ชนดพนธกง และชวงเวลาทออกหากง ตารางท 6-19 และ 6-20 จะเหนไดวาชาวประมงลมน าปะเหลยนจะสามารถหากงเกอบทกชนดพนธไดตลอดทงป ตารางท 6-19 ชนดพนธก ง บรเวณทพบและวธการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน

ชอ สถานทพบ เครองมอทใช ลกษณะน า ชวงเวลาการหาในรอบป กงขาวหรอกงแชบวย

หาดทรายรมตลง รมคลอง ปากอาว

-โพงพาง -อวนกง - เหลกแทง

น าเกด ชวงลมพด(ลมตะวนตก)และชวงหนาฝน รมคลองชวงน าใหญ

กงรงตะหรอกงดดขน

คลองยอย -มอเปลา และใชเทากระทบรใหกงรงตะออกมาแลวเอามอจบ

น าแหง น าใกลขน (น าสงประมาณเขา) น าแหงเวลาน าขนจะดด

ตลอดทงป

6 - 51

5 - 51 5 - 51

6 - 51

ชอ สถานทพบ เครองมอทใช ลกษณะน า ชวงเวลาการหาในรอบป กงกลาด าหรอกงลาย

รากไม แถวปาชายเลน และรมตลง

-อวน -โพงพาง -เหลกแทงใชไฟสอง(เหนกงตาแดง) -สวง (นางชอนกง)กงจะไมช าท าใหราคาด

น าตายกลางคน เพราะน าจะใส

ตลอดทงป

กงมาลาย(สเหลอง)

บรเวณเดยวกบกงกลาด า กงขาว และหอยปะ

-อวน -โพงพาง -คราดหอยปะ

น าขน น าใหญ ชวงลมพลด(ลมตะวนตก)และชวงหนาฝน น าขนชวงน าใหญ

กงเคยหรอกงสานสมโอ

รมตลง -โพงพาง -สวง -สหรง -เดนรนกง

14-15 ค า น าขน น าใหญ เมอมน าจดลงมากงจะหนน าออกทะเล

ชวงลมพลด(ลมตะวนตก) น าลงกลางวน

แชบวยหรอกงหลงเขยว

ในล าคลอง -อวน 3 ชน -อวนกง จะวางขวางคลองตดกบพนดน ยาว 200 เมตร สง 2 เมตร

14-15 ค า น าขน น าใหญ เพราะกงจะอาศยน าในการเคลอนท

ชวงลมพลด(ลมตะวนตก)

กงมงกร โขดหน -มอ หนาแลง น าเคมจด น าตาย น ามาก ตามซอกหน

กงหวแขง รองน าลก -ใชสวงตอนน าแหง -ใชโพงพางหาตอนน าหลาก -ทอดแห

ตลอดทงป

กงแคบหรอกงเขบ(กง)

คลอง -อวน 3 ชน -โพงพาง -อวนปลาทราย -ลอบป -ทอดแห -ลอบปมา (ไซเหลยม)

-ใชอวน 3 ชนและโพงพางตอนน าใหญ -อวนปลาทรายและลอบปหาตอนน าตาย

ตลอดทงป

กงยาหรอกงหอบหรอกงหวเรยว (ตวแดง)

ปาชายเลน -ใชอวนลอมรหรอวางไวบนร (สงเกตจากการดนดนขนสงคลายจอมปลวก กงชนดนจบไดยาก และไมชอบน าจด

กลางคนน าใหญ ตลอดทงป

6 - 52

5 - 52 5 - 52

6 - 52

ชอ สถานทพบ เครองมอทใช ลกษณะน า ชวงเวลาการหาในรอบป กงตนแดง(หลงไมเขยว)

ในล าคลอง บรเวณเดยวกบกงแชบวย ไดแก ดอนทราย, เลน และเลนปนทราย

-อวน -ไซ

14 ค า - 15 ค า น าขน น าใหญ กงชนดนจะอาศยน าชวยในการเคลอนท แตเมอน าแหงจะอยในร

ตลอดทงป

กงดาด หาดทราย รมตลง รมคลอง ปากอาว ซงอยบรเวณเดยวกบกงขาว และกงหวเรยว

-อวน 3 ชน -โพงพาง -ทอดแห

น าใหญ ทงป

กงดน บอกงราง รองคลอง มกเจอพรอมกบกงรงตะ

-สวง -อวน

ตลอดทงป

กงหลงเขยว หาดทราย รองน าลก

-อวน 3 ชน -โพงพาง

น าใหญ ตลอดทงป

กงกามกราม รมตลง

- เหลกแทง -สวง

น าตาย ตลอดทงป

ตารางท 6-20 เครองมอทใชในการหากง ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน

ชอ บรเวณทหา ชวงเวลาทหา วธการ เหลกแทง ชายหาด รมตลง

ชายฝ ง และชายเลน พบมากทเกาะฮองไล

ชวงน าแหงและใส หาในคนเดอนมด

ใชเรอและใชไฟสองหาตากง กงทไดมกมขนาดใหญ

สวงครอบ กลางคน ปจจบนนยมใชวธนเพราะกงจะไมเปนแผล โดยอาศยไฟสองหาตากงทมสแดง เมอเหนต าแหนงของกงแลวจงใชสวงครอบเพอใหกงตกใจและดดตวขนมาชนสวงเอง บางครงชาวประมงจะรวมกลมไปหากง 6-7 คน โดยอาศยเรอล าเดยว จากนนจงลงเดนหากง

แห -คลองสาขายอย เชน คลองหญาคาไท -ปาชายเลน

-สามารถหาไดทงป ในชวงน าแหง ทงกลางวนและกลางคน ทงคนเดอนมดและเดอนแจง

สหรงหรออวนตาเลก

-บรเวณรมตลง -ล าคลองเลกๆ

-นยมหาในตอนกลางวนในชวงน าแหงกลางวนในหนาแลง (พ.ย.-เม.ย.)

6 - 53

5 - 53 5 - 53

6 - 53

ชอ บรเวณทหา ชวงเวลาทหา วธการ สามารถสงเกตเหนไดงายเปนแนวสแดงเพราะกงจะรวมตวกนเปนกลมกอน

รนกง รนตอนกลางคน อวนทใชท าทรนม 2 แบบ คอ อวนตาใหญ (อวนทใชท าแห) และอวนตาเลกๆ (อวนสหรง)

สหรงปดบาง

-ท ามาจากอวนตาขายผามง (เนอสฟา) ใชวางขวางคลองเลกๆ จะไดสตวน าตอนน าลง

ไซจมกง -บรเวณทวาง เชน วางในวงน าลก

-การจมไซจะวางชวงน าแหง

-ใชมะพราวแกเผาเปนเหยอลอกง วางทงไวประมาณ 4-7 วน แลวจงกไซขนมา -วางแอบขอนไมไว ทน าลกอยางนอยประมาณ 4 เมตร และตองใชหนถวงใหไซจม ซงผวางจะตองจ าต าแหนงทวางใหได เพราะจะไมมการหมายบอกต าแหนงเครองมอ และจะเกบไซโดยการใชตะขอเกยวขนมา

นางซอนกง

-บรเวณทน าตน เชน คลองเลกๆ

ชวงน าแหง (11 ค า-5 ค า) เวลากลางวน สามารถใชไดทงป

เครองมอนถอวาเปนเครองมอโบราณ ท ามาจากตนคลม หรอตนคลา -ถากงอยบรเวณตนเหงอกปลาหมอ ใชวธ เจย (ชอนลง) ถากงอยบรเวณเนนทราย ใชวธ ชอน (ชอนขน)

6 - 54

5 - 54 5 - 54

6 - 54

ภาพท 6-7 บรเวณวางเครองมอประมงกง ลมน าปะเหลยน หอยในพนทลมน าปะเหลยนคอนขางจะมความหลากหลายทางชนดพนธสง จงแบงประเภทตามลกษณะทอยอาศยได 2 ลกษณะ คอ หอยทอาศยอยในล าน าปะเหลยน และหอยทอยอาศยอยในปาชายเลน ดงตารางท 6-21 ส าหรบชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยนหอยปะ หรอหอยพอกเปนทรพยากรทมคาทางเศรษฐกจหลกของพนท ตารางท 6-21 ชนดพนธหอย บรเวณทพบและการเกบหา ของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน หอยทอาศยอยในล าน าปะเหลยน

ชอ ลกษณะ บรเวณทพบ วธการการหา หอยปะหรอหอยตลบ

-พบบรเวณทเปนพนทรายซงจะอยในบรเวณทมหน สามารถเกบหาไดตลอดทงป ชวงน าแหงชาวบานสวนใหญมกหาในเขตอนรกษ 1500 เมตร สวนชวงน าขนบรเวณน าลกกสามารถหาได แตตองเปนบรเวณนอกเขตอนรกษ

1.หาดวยมอ โดยใชมอกวนหาในทราย 2. ใชฝาพดลม หรอชาวบานเรยกวา “สวง” ตกหอยขนมาจากดอนทราย 3. คราดหอย ส าหรบบานทงตะเซะถอวาการใชคราดหอยบรเวณเขตอนรกษนนเปนการกระท าทผดกฎของหมบาน ซงการคราดหอยม 2 แบบ คอ (1) คราดเรอ ตองอาศยน าทไหลแรง ตงเรอขวางน า แลวนงดงคราดอยบนเรอ สามารถท าไดตอนน าขน หรอบรเวณทน าลก (2) คราดมอโดยใชคนเดนคราด

6 - 55

5 - 55 5 - 55

6 - 55

ชอ ลกษณะ บรเวณทพบ วธการการหา หอยเดอน พบบรเวณพนทราย ในบรเวณท

หาหอยปะ หอยชนดนมอยทวไป แตหาไดนอยในพนทหมบาน แตพบมากทหาดส าราญ

ใชมอเกบหา ซงบางครงจะไดมาพรอมกบการหาหอยปะ

หอยขง มลกษณะคลายหอยสงข แตมขนาดเลกกวา

-พบบรเวณทเปนรอยตอของพนททรายและเนนโคลน มกพบอยกนเปนกลม ไมฝงตว พบมากบรเวณทายเกาะฮองไล -อาศยอยบรเวณเดยวกบหอยปะ

ใชมอ แตชาวบานไมคอยนยมน ามารบประทาน เพราะหอยชนดนถารบประทานมากจะท าใหทองรวงได

หอยนางรม -อาศยอยตามโขดหน -พบตามแหลงหนบรเวณบานแหลม ต.วงวน อ.กนตง, บานหนคอกควาย อ.ปะเหลยน, บรเวณหนลกชางหมบานทงตะแซะ ซงอยในพนทอนรกษหอยปะ(เขตอนรกษ 1500 เมตร พนทปลายสดทงสองฝ งโดยนบจากดานนอกเขามา 250 เมตรของหมบานบานแหลม จะเปนพนททชาวบานสามารถเกบหาหอยได

การเกบหาตองใชคอนหรอลมแงะ เพราะหอยนางรมจะเกาะตดกบโขดหน หากเมอตองการหาบรเวณน าลก ตองใชเครองมอด าน าลกดวย

หอยแครง สงเกตบรเวณทอยเปนแองหลมในเลน

พบบรเวณพนทโคลนรมตลง ซงจะพบมากบรเวณใตเกาะกลาง

ใชมอ

หอยกาบ บรเวณรอบตวหอยกาบจะมลกษณะเปนรอง

พบบรเวณขอบเลนทน าแหง ใชมอ

หอยสนขวาน

อยเปนกลม บรเวณปาชายเลน ใชมอ

หอยเมดขนน หรอหอยรหมก(จมก)

สงเกตแหลงทอยทเปนรเลกๆ บรเวณพนดนท มลกษณะเหมอนรจมก ซงหอยชนดนจะอยรวมกนเปนกลม

พบในพนททเปนโคลนบรเวณรากไมโกงกางในปาชายเลน ซงพบมากแถบขางตลง ซงอยตามคลองเลกๆ บรเวณปาชายเลน (ชาวบานเรยกวา“ในบาง”) ในคลองเกาะเคยมและคลองหญาคาไท หอยชนดนมกชอบอยบรเวณน ากรอย เดมพนทบานทงตะเซะนนไมเคยพบหอยชนดนเลย ซงเดมหอยชนดนจะพบเฉพาะบรเวณ ท อ.ละง จ.สตล แต

ตองใชเสยม หรอจอบขดขนมา

6 - 56

5 - 56 5 - 56

6 - 56

ชอ ลกษณะ บรเวณทพบ วธการการหา หลงจากเมอมการฟนฟปาชายเลนใหกลบมาสมบรณ จงพบหอยชนดนบรเวณบานทงตะเซะ

หอยแวน อาศยอยบรเวณเดยวกบหอยกาบ แตจะฝงตวอยลกลงไปประมาณระดบเขาจากพนเลน

ใชมอ

หอยทอยในบรเวณปาชายเลน

ชอ ลกษณะ บรเวณทพบ วธการการหา หอยเขม คลายหอยจบแจง พบทวไปในปาชายเลน ปาจาก หอย

ชนดนชอบน าขน แตพอน าลงจะลงไปอยพนโคลน

ชาวบานเกบหาโดยใชมอ

หอยจบแจง หรอหอยปากแดง

โดยเกาะอยตรงตามตนไมทน าทวมไมถง พบทวไปในปาชายเลน ปาจาก หอยชนดนชอบหนน าชวงน าขน(หอยชนดนมการจ าศล)

ใชมอเกบตามตนไมในปา เพราะหอยจบแจงจะหนน าขนมาบรเวณปาชายเลน

หอยกน หรอหอยพอก

พบอยในโคลน หอยชนดนไมหนน า ชาวบานสวนใหญมวธการหาโดยใชไมแหลม มด เขยหาในพนโคลน เมอมดสะกด โดนเปลอกหอยจงท าการงดขนมา

หอยไมพก หรอหอยหม

จะมความยาวประมาณ 4 นว

พบบรเวณบนโคกในปาชายเลน อยทชนๆทมการทบถมของใบไมเยอะๆหรอใตโคนไมใหญ หรอบรเวณทมไมผๆซงหอยชนดนจะอยในทพนน า

ชาวบานเกบหาโดยใชมอ

หอยแมลงภ พบบรเวณปาชายเลน หรออาจพบทบรเวณสายสมอของโพงพางเพราะมเชอหอยชนดนอย

ใชมอเกบหา

หอยตเตบ คลายหอยนางรมแตมขนาดเลกกวาและจะไมโต

รากไมปาโกงกาง และบรเวณโขดหน คอน ลม และตะขอ แงะ ซงถาหอยเกาะอยกบหนชาวประมงจะเอาแตเนอหอยออกมา แตถาหอยอาศยอยกบไม ชาวประมงจะเอามาทงตว

หอยรากหรอหอยเมดเหรยง

สงเกตบรเวณทอยของหอยจากรลกษณะวงร ซงเปนลกษณะเฉพาะของหอยราก ซงหอยรากจะอาศยอยตวเดยว แตอาศยอยเปนแนว

ใชมอเกบ

6 - 57

5 - 57 5 - 57

6 - 57

ชอ ลกษณะ บรเวณทพบ วธการการหา หอยอหน า คนนยมรบประทาน

หอยอหน ามากกวาหอยขง

ใชมอเกบ

หอยดาว ใชมอเกบ หอยลกโท หอยชนดนสามารถ

ปนขนตนไมเพอหนน าได

อาศยอยบรเวณปาชายเลนระดบทสงขนมาจากปาโกงกางอกชนหนง

ใชมอเกบ

หอยหวมนหรอหอยลอเนอะ

ใชมอเกบ

หอยเปนอกทรพยากรหนงทชาวประมงสามารถเกบหาเพอเลยงชพไดตลอดทงป และหอยเปนทรพยากรทสามารถเคลอนทไดชามากทสดเมอเปรยบเทยบกบทรพยากรปลา กง และป ดงนนถาหากแหลงทรพยากรแหลงทอยอาศยของหอยชนดตางๆ ในทนไดแก ปาชายเลนและเขตอนรกษพนธหอย 1500 เมตร นนถกท าลายดวยสาเหตจากการเปลยนแปลงของธรรมชาต หรอจากการกระท าใดๆ ของมนษยกตาม จงมความเสยงสงมากททรพยากรหอยเกอบทกชนดจะสญพนธไปพรอมกบการเปลยนแปลงทเกดขนเหลานน นอกจากนตารางขางตนยงแสดงใหเหนวา กฎเกณฑการอนรกษในปจจบนชาวประมงลมน าปะเหลยนไดรวมกนตงไวนนยงมความสอดคลองและเออเฟอตอการด ารงอยของทรพยากรหอยชนดตางๆอย แตหากวากฎเกณฑเหลานมการเปลยนแปลงไปในทศทางทไมสอดคลองกบธรรมชาตการมชวตอยของหอยในอนาคต รวมถงสตวนานาชนดทอาศยอยบรเวณลมน าปะเหลยนแหงนกคงจะคอยๆ ลดจ านวนประชากรลงไปสงผลตอคนทอาศยอยบรเวณเดยวกนนดวยอยางหลกเลยงไมได

6 - 58

5 - 58 5 - 58

6 - 58

ภาพท 6-8 บรเวณเกบหาหอย ลมน าปะเหลยน ชนดพนธปทชาวบานลมน าปะเหลยนเกบหาเพอน ามาบรโภคม 5 ชนด ดงตารางท 6-22 ตารางท 6-22 ชนดพนธป บรเวณทพบและวธการหาของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน

ชอ บรเวณทพบ ฤดกาลทพบ/ชวงน า เครองมอและวธการจบป ปเปยวหรอปแสม

คลองเลกซงอยในร พบบรเวณรากตนไมปาชายเลน และจะหาไดบรเวณหมบานปากปรน

ชวงน าเปนตลอดทงป น าแหง-บนพน ซงจะอาศยอยบรเวณรากตนไมโกงกางและตนตะเคยน

ใสถงมอ ตะเกยงและถงใสป -สวนใหญจบไดในเวลากลางคน เพราะปแสมจะเคลอนทไดอยางรวดเรวในเวลากลางวน และชวงเวลาน าขนปแสมจะหนน าอยตามรากไม แตชาวบานทงตะเซะมกไมนยมน ามาบรโภค

ปด า ปาชายเลน ปาชายหาด โดยจะอาศยอยบรเวณปาโกงกาง

-สามารถหาไดตลอดทงป และมกหาตอนชวงน าเปน (11 ค า ถง 5 ค า) -ไซเหลยมหรอลอบเหลยมจะวางไดทงชวงน าใหญ

-นงเรอตกปโดยใชจงโกย(กลม) ซงจะหาไดเฉพาะบรเวณน าตนๆแถบชายปามกจะจบไดเรวกวา จะใชหวปลาททตายแลวเปนเหยอลอ -ใชหยองปปกตอนน าลงบรเวณรมคลองหรอในปาชายเลน ในชวงทน าก าลงขนและรอน าแหงอกครงจงเกบหยอง ซงการปกหยองปจะตองดทศทางการไหลของน า โดยตองหน

6 - 59

5 - 59 5 - 59

6 - 59

ชอ บรเวณทพบ ฤดกาลทพบ/ชวงน า เครองมอและวธการจบป ปากหยองไปทางปลายน า เพอปองกนเศษใบไมและเศษขยะอดปากหยอง -ไซเหลยมหรอลอบดกป(เหลยม) สามารถใชในน าลกได โดยจะหนปากลอบทวนน าและเสยบเหยอหลงแกนกลาง -ขดหารปซงเปนวธทไมคอยนยมมากนก

ปมา ทะเล หรอในคลองทมความเคมสงเหมาะสม สวนมากจะพบบรเวณเดยวกบทพบหอยปะ

ฤดแลง (ม.ค.-เม.ย.) กอนฝนตก เพราะปชนดนชอบน าเคม

-ไซเหลยม จงโกย อวนจมปวางตามแนวแมน า ชวงน าตายชาวประมงจะใชอวน สวนชวงน าเปนจะใชไซเหลยม - บางครงกตดมากบหยองป และไซป

ปหน หรอปโง

มกอยตามปาหน บรเวณรองน าลก มกจะพบบรเวณซอกหนทพบหอยนางรม

ตลอดทงป

-ไซปลาเกาจะใชในชวงน าตาย (ไซป และไซปลาสามารถใชไดทงหมด) -ไซเหลยม

ปจกจน บรเวณเกาะฮองไล มระดบความเคมของน าทเหมาะสม

-ใชสวงตก

จากตารางขางตนจะเหนไดชาวประมงสามารถหาปไดตลอดทงป แตจะสลบสบเปลยนชนดพนธใหชาวประมงเกบหาในแตละชวงเวลาตามความเหมาะสมของสภาพแวดลอมส าหรบปแตละชนด ซงชาวประมงจะมวธในการจบปจากการเรยนรจากธรรมชาตรอบตวของพวกเขา ยกตวอยางเชน ในการปกหยองปชาวประมงตองปกบรเวณรมคลองหรอในปาชายเลนทเปนเสนทางการเดนของปเทานน ซงการปกหยองนจะตองดทศทางการไหลของน า โดยคนปกตองหนปากหยองไปทางปลายน า ดวยเหตผลทพวกเขานนทราบวาวาปจะเดนทวนน าและเพอเปนการปองกนไมใหเศษใบไมและเศษขยะอดปากหยอง ยงไปกวานนคนปกหยองตองรวาควรปกในชวงรอยตอระหวางน าแหงกบชวงทน าก าลงจะขน เมอปกเสรจแลวกรอใหถงเวลาน าแหงอกรอบหนงเพอเกบหยองพรอมกบป แตถาคนทวไปทไมรจกและไมเขาใจในธรรมชาตดงกลาวและวางหยองผดวธ ท าใหแทนทจะไดปกลบบานกลบไดใบไมกลบบานแทนสงทไดกลาวไวขางตนนแสดงใหเหนอยางชดเจนไดอยางหนงวาชาวประมงมความเขาใจทงในธรรมชาตของทะเล ธรรมชาตของปาชายเลน ธรรมชาตของน าและธรรมชาตของปเปนอยางด รวมไปถงจะตองมความอดทนมากพอทจะรอใหถงเวลาแหงความส าเรจทจะมาถงในเวลาเหมาะสมนนดวย

6 - 60

5 - 60 5 - 60

6 - 60

ภาพท 6-9 บรเวณเกบหาป ลมน าปะเหลยน 6.3 การปรบประยกตภมปญญาทองถน กอรปองคกรชมชน ปรบตวตอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร

6.3.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง ในอดตชมชนในบรเวณนประกอบอาชพประมงเปนหลก นอกจากนท าอาชพ ตดฟน เผาถาน ท านา ท าสวน คาขาย รบจาง เปนตน ปจจบนการประกอบอาชพของชมชนเรมเปลยนจากการผลตเพอยงชพ เปนการผลดเพอขาย จากการจบสตวน าแบบประมงพนบาน เปลยนเปนเพาะเลยงสตวน า จากเทคโนโลยการประมงพนบานเรมพฒนาเปนเทคโนโลยเพอธรกจประมงขนาดกลาง ขนาดใหญ มการจางแรงงานภาคประมง ประเดนปญหาทส าคญของพนททกระทบการประมงพนบานมากทสดคอ การเกดโรงงานอตสาหกรรมและการท านากงในเขตลมน า ซงขยายพนทบกรกพนทปาชายเลนและปลอยน าเสยลงสแมน าประแส สงผลกระทบวงกวางสระบบนเวศในปาชายเลน ปากน า ชายฝ ง และทะเล แมน าประแสประสบวกฤตน าเนาเสยครงใหญเมอป 2535 จากน าเสยจากบอกง ประกอบกบการบกรกพนทปาชายเลนเพอขยายพนทบอกง เปนวกฤตทท าใหวถชมชนประมงพนบานตองลมสลายกวา 10 ป หลงจากทเวลาไดชวยเยยวยาใหระบบนเวศปาชายเลนและชายฝ งไดฟนตว ทรพยากรเรมกลบคนมา แมน าประแสประสบวกฤตเนาเสยอกครงเมอป 2547 จากการปลอยน าทงของโรงงานอตสาหกรรมสงผลกระทบวถประมง เครอขายลมน าประแส ประกอบดวย กลมชาวประมงต าบลปากน าประแส ต าบลทางเกวยน ต าบลเนนฆอและต าบลทงควายกน กอตวขนจากวกฤตน าเสยครงน น าโดยกลมอาชพผเลยงปลาเกา เรยกรองตอภาครฐใหจดการปญหาการปลอยน าเสยของโรงงานอตสาหกรรมลงแมน า ขอความรวมมอจากภาคประชาชนในชมชนใหดแลรกษาแมน า ล าคลอง ด าเนนกจกรรมอนรกษ ปลกปาชายเลนบ าบดน าในแมน าดวยน าหมกชวภาพ ปลอยพนธสตวน า อบรมประชาชนและเยาวชน และอนรกษปาชายเลน รวมทงประสานหนวยงานราชการ

6 - 61

5 - 61 5 - 61

6 - 61

หลายหนวยงานเปนแรงสนบสนนการอนรกษและฟนฟแมน าประแสและระบบนเวศทงลมน า จนไดรบการยอมรบระดบประเทศวาเครอขายลมน าประแส 5 ต าบลเปนเครอขายทเขมแขงและเปนทแลกเปลยนเรยนรดงานจากเครอขายอนๆ จากหลายพนท จากการอภปรายกลมพบพฒนาการปญหาทเกดขนในพนทศกษาและพฒนาการการเกดการรวมกลมดงแสดงในตารางท 6-23 ตารางท 6-23 ปฏทนเวลาพฒนาการปญหาและการเกดเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล

ป พ.ศ. ปฏทนเวลา

2490 -สมปทานปาไม 2530 -เรมวกฤตน าเสยในแมน าประแส เรมมบอกงกลาด า 2535 -เกดปญหาน าเสยทเกดจากการลางบอกง น าจดลง ลกขโมย สารเคมจากสนามกอลฟ สงผลให

ชาวบาน ตองแยกยายกนออกไปท างานรบจางตางจงหวด 2536 -ขโมยเครองมอท ากน (เครองมอประมง) 2537 -ปญหาลกขโมย, เรออวนรนอวนลาก

-เกดปญหาของเสยไหลลงสทะเลลมน าประแส ท าใหทรพยากรโดยเฉพาะสตวน าตาย และไมมการเกดใหมมาทดแทน ท าใหชาวบานตองลกขนมาสเพอจดการกบปญหาดงกลาว

2544 -มการจดตงกลมผเลยงปลาเกา “บานดอนมะกอกลาง” 2545 -มการรวมกลมประมงพนบานเนองจากมเหตการณลกขโมย ท าใหเครองมอประมงสญหาย จงเกด

การรวมตวตงกลมประมงพนบานขนมา 2546 -กระทรวงพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย มโครงการพฒนาลมน าประแส 2547 -เกดเครอขายอนรกษลมน าประแส 4 ต าบล คอ ต าบลปากน าประแส ต าบลทางเกวยน ต าบลเนน

ฆอ และต าบลทงควายกน -กจกรรมของกลมทท าเปนงานแรกคอ น าคณะกรรมการในแตละต าบลไปอบรมเรองการท าน าหมกจลนทรย ซงไปเรยนรทหมบาน มาบเออง จงหวดชลบร (มลนธกสกรรมธรรมชาต)

2548 -ต าบลคลองปนเขามารวมในเครอขาย รวมเปน 5 ต าบล เกดเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล -มการจดตงกลม บานปลา-ธนาคารป ต าบลเนนฆอ โดยมต าบลคลองปนมารวมดวย -กจกรรมทเกดในต าบลทางเกวยน เชน กลมเยาวชนปลกปา (พนธไมจากกรมปาไม), น าหมกจลนทรยเพอบ าบดน าเสย (รวมกบมลนธกสกรรมธรรมชาต) , ปลอยพนธสตวน า (รวมกบกรมประมง) -เนนหนกในเรองการฟนฟคณภาพน าดวยการใชน าหมกจลนทรย -กลมเครอขายและชาวบานรวมตวกนตอตานหนวยงานรฐและบรษท CP ทมการวางทอน าเสยลงแหลงน าธรรมชาตทต าบลปากน าประแส

2549 -ชาวบานเรยกรองใหหนวยงานทเกยวของชแจงเรองการวางทอน าเสยของโรงงานลงในทสาธารณะและมการท าขอตกลงรวมกนโดยใหโรงงานถอดทอออกไป 2 ทอ เพอไมใหน าเสยเชอมตอกบบอน าสาธารณะ และมการเชญใหเจาหนาทดานสงแวดลอมของจงหวดมาตรวจวเคราะหคณภาพน า -ภาคประชาชนเรมเพมมากขน ประชาชนกลบเขามาท ากน เพราะทรพยากรเรมกลบมาดขน

2551 -เรมเกดปญหากบโรงงานอตสาหกรรม

6 - 62

5 - 62 5 - 62

6 - 62

ป พ.ศ. ปฏทนเวลา

2552 -ปลอยพนธสตวน า (ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก) -กลมลมน าประแส 5 ต าบล ไดรบรางวล “ลกโลกสเขยว” ครงท 11 ดเดนดานการอนรกษและฟนฟทรพยากรปาชายเลน (กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝ ง)

2553 -รางวลท 3 ประกวดการจดการทรพยากรน าชมชนตาวแนวพระราชด าร ครงท 4 2554-ปจจบน -คนทออกไปท างานตางจงหวดเรมกลบมาท ามาหากนทบานเกดอกครง (เกอบ 100%) ชาวบาน

เหนความส าคญของอาชพในทองถนมากขน ตอนนมการจบจองพนทท ากนกนมากขน

เครอขายลมน าประแส 5 ต าบล ประกอบดวยกลมประมงพนบานจากต าบลปากน าประแส ต าบลทาง

เกวยน ต าบลเนนฆอ ต าบลทงควายกน และต าบลทางเกวยน จากการอภปรายกลมไดภาพการท างานประสานกนของทงเครอขายในการด าเนนงานเพอตอบสนองตอการธ ารงรกษาวถประมงพนบาน ดงตาราง ท 6-24 ตารางท 6-24 เครอขาย กลม และกจกรรมทเกยวของกบการประมงในแตละต าบลในพนทศกษา

รายชอสมาชก ลกษณะการท างาน ต าบลปากน าประแส -กลมผเลยงปลาเกา

-ปลกปาชายเลน -บ าบดน าดวยจลนทรย -ปลอยพนธสตวน า -อบรมเยาวชนเรองการอนรกษทรพยากร -สงเสรมอาชพเลยงปลาเกา และปลากะพง -สงเสรมดานวฒนธรรมประเพณของต าบลประแส

ต าบลทางเกวยน -ชมรมผเลยงกงคณภาพ COC -มคคเทศนอยลมน าประแส เพอเผยแพรความรเรองประวตศาสตรและการอนรกษธรรมชาต -กลมผเลยงผกกระชด (อาชพเสรมของชาวประมงพนบาน) -ปลกปาชายเลน -ท าน าหมกจลนทรย -กลมผเลยงปลาเกา -โครงการสงสรมการเลยงปลาในกระชง -โครงการเลยงหอยนางรม

ต าบลเนนฆอ -โครงการบานปลาธนาคารป เกดจากกลมประมงบานเนนฆอหมท 2 4 8 และ 9 เสนอตอนายอ าเภอ ซงเปนโครงการฟนฟทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม -กลมธนาคารปแสม สนบสนนโดยศนยพฒนาปาชายเลนจงหวดระยอง -กลมสจจะออมทรพย -กลมกะป-น าปลา -ชมรมผเลยงกงคณภาพ

6 - 63

5 - 63 5 - 63

6 - 63

รายชอสมาชก ลกษณะการท างาน ต าบลทงควายกน -กลมท าน าหมกจลนทรย

-ปลกปาชายเลน บ าบดน าเสย -ปลอยพนธสตวน า

ต าบลคลองปน -กลมท าน าหมกจลนทรย -ปลกปาชายเลน บ าบดน าเสย -ปลอยพนธสตวน า

กจกรรมทท ารวมกนทง 5 ต าบล -ประเพณผาปากลางน า -การสงเสรมวฒนธรรมประมงพนบาน ของลมน าประแส

ตารางท 6-25 ลกษณะการท างานขององคกรภาคของเครอขาย

กลม/องคกร ลกษณะการท างาน

ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก และศนยเพาะพนธสตวน า

- สนบสนนเรองพนธปลาและสตวน าทะเลชนดอนๆ ใหกบทางกลมเครอขายเพอปลอยลงในแหลงน าสาธารณะทกป - สนบสนนเรองขอมลทางดานวชาการใหกบกลมเครอขาย เชน ขอมลเรองความอดมสมบรณของแพลงตอนและสตวน าในโครงการบานปลาธนาคารป ขอมลเรองคณภาพน า

โรงเรยนมกฎเมองราชวทยาลย อ าเภอเมองแกลง

- รวมเปนเครอขายการท าน าหมกจลนทรย และเปนทปรกษาอ านวยความสะดวกดานการจดท าเอกสารตางๆ ของกลมเครอขาย

เทศบาลเมองแกลง -มการจดกจกรรมการอนรกษและรวมกนท าน าหมกจลนทรยกบเครอขายเปนประจ า

ภมปญญาการฟนฟปาชายเลน สงเกตการเปลยนแปลง ตดตามตรวจสอบ จดการฐานขอมล

ภมปญญาปาชายเลนของเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล แสดงใหเหนการจดการความรทเกดขน เนองจากสมาชกเครอขายตระหนกในประโยชนของปาชายเลนในฐานะทเปนระบบนเวศทเปนฐานทางทรพยากรของประมงพนบาน และเคยไดรบประสบการณมาแลวจากการสญเสยปาชายเลนจากวกฤตน าเนาเสยจากโรงงานอตสาหกรรมและการท านากง สมาชกในเครอขายตางกตระหนกในความเสยงอนเนองมาจากการสญเสยปาชายเลนทเกดแกอาชพประมงพนบานของตน ซงความเสยงนกยงคงด ารงอยในพนท ซงเครอขายกยงคงตองเฝาระวงตอไป กรณการจดการความรดานปาชายเลนของเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล แสดงใหเหนการปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง การระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และจดสถาบนในการจดการความเสยง ซงนบเปนกลยทธส าคญในการสรางขดความสามารถของชมชนผานองคกรเขมแขงและเครอขาย ตงแตป 2545 เครอขายลมน าประแส 5 ต าบลไดด าเนนการศกษาการเปลยนแปลงทรพยากรปาชายเลน ตดตามตรวจสอบขอมลปาชายเลน และจดการฐานขอมลปาชายเลนชมชนใหเกดความยงยน และพบวาปา

6 - 64

5 - 64 5 - 64

6 - 64

ชายเลนบรเวณปากน าประแสประสบปญหาการบกรกและการสมปทาน รวมทงการเขาใชประโยชนปาชายเลนทไมถกตอง กอผลกระทบทงทางตรงและทางออมตอระบบนเวศและทรพยากร เชน สตวน า ธาตอาหาร และสตวในปาชายเลนลดลง การตดตามตรวจสอบขอมลทรพยากรปาชายเลนของเครอขายลมน าประแส 5 ต าบลเปนลกษณะการตดตามในชวดประจ าวนจากการเขาท าประมง หรอหาสมนไพรของสมาชกเครอขายในปาชายเลน ทงในชวงทปาชายเลนก าลงถกบกรก ฟนตว หรออยในชวงฟนฟปลกปาโดยสมาชกเครอขาย หวขอการตดตามส ารวจขอมลประกอบดวย (1) การปลกปาชายเลน อตราการรอดและการเจรญเตบโต และ (2) การตดตามปจจยทท าลายปาชายเลน เครอขายลมน าประแส 5 ต าบล มการแตงตงผน ากลมและคณะกรรมการ มบทบาทหนาทในการพฒนาและอนรกษปาชายเลน มการแลกเปลยนเรยนรกบปราชญชมชนในพนท มกจกรรม (1) การอนรกษปาชายเลนซงประกอบดวย การปลกปาเพมขนโดยการจดกจกรรมและสรางจตส านกภายในชมชน การชวยสอดสองดแลทรพยากรปาชายเลนไมใหเกดการท าลาย และการจดหางบประมาณจากหนวยงานตางๆ เพอการดแลรกษาและซอมแซมปาชายเลน (2) การบนทกขอมลการส ารวจของชมชน (3) การเกบรกษาขอมล (4) การแลกเปลยนเรยนรในการจดการฐานขอมลปาชายเลน และ (5) การสรางเครอขายและเยาวชนในการรวมกนในการจดการฐานขอมล จากเอกสารโครงการศกษาบทบาทของเครอขายลมน าประแส 5 ต าบลในการจดการฐานขอมลทรพยากร เครอขายลมน าประแส 5 ต าบล ลงวนท 17 ธนวาคม 2552 ผวจยเหนวาภมปญญาปาชายเลนของชมชนประมงพนบานลมน าประแส เปนภมปญญาทมลกษณะองครวมมองความสมพนธของสงมชวตในระบบนเวศปาชายเลน ”ปาชายเลนประกอบดวยพชหลายชนดและหลายชน ไมชนลางมขนาดเลกเปนเถาและคลมดน เปนแหลงอาศยหลบภยของปขนาดเลกและคลมดนมใหแสงแดดสองถงดนเลนมากเกนไป ซงท าใหดนเลนแหง ซงไมเหมาะกบปหลายชนดเชน ปแสม และปด า” “ปแสมในปาชายเลนท าหนาทยอยใบไม และกงไมทรวงลงมาท าใหเปนชนเลกๆ เพอเปนอาหารของสตวขนาดเลก เชน ลกกง ลกปลา และเปนป ยใหกบปาชายเลนตอไป และการขบถายของปชวยใหดนรวนขน ลดความแขงลง เหมาะกบการอยอาศยของสตวหนาดน ตลอดจนการขดรของปเปนการเพมปรมาณออกซเจนลงไปในดนเพอเปนการชวยยอยสารอนทรยได” และ “คลองคดเคยวในธรรมชาตในบรเวณปาชายเลน จะชวยใหปาชายเลนมความสมบรณยงขน เพราะเปนการเพมชนดของสตวน าทเขามาอยในเขตปาชายเลนและเปนแหลงของพชบางชนดทชอบขนรมคลอง เชนตนจาก โกงกาง เปนตน หากคลองมความคดเคยวมาก กจะชวยเพมออกซเจนใหแกน า เนองจากการไหลผานและกระทบกบสวนโคงของล าคลอง” นอกจากนภมปญญาปาชายเลนของชมชนประมงพนบานลมน าประแส เปนภมปญญาทเกดจากการสงเกตพลวตของระบบนเวศ ดงตวอยาง “สตวบางชนดเปนตวชวดความอดมสมบรณของปาชายเลนได ซงไดแก กระรอกหางแดงและเหยยวแดง ชวงทปาชายเลนเสอมโทรมสตวเหลานไดหายไป และหลงจากทปลกปาไปแลวประมาณ 10 กวาป ซงปาเรมมความอดมสมบรณขนสตวเหลานเรมกลบมาอกครง” ชาวประมงพนบานลมน าประแสไดแบงเขตพชในปาชายเลนเปน 3 ระดบคอ (1) ปาชนนอก เปนสวนทอยบรเวณหนาทะเลและลกษณะน าทวมถงเกอบตลอดเวลา สภาพดนเปนดนเลน ไมเดนทพบ คอ โกงกางใบใหญ โกงกางใบเลก (2) ปาชนกลาง เปนสวนทอยถดเขามาจากบรเวณหนาทะเล มลกษณะน าทวมเปนครงคราว มสภาพพนดนแบบโคลนปนทราย พบไมเดน เชน โปรงแดง แสมขาว แสมด า ล าพ และถวขาวและ (3)

6 - 65

5 - 65 5 - 65

6 - 65

ปาชนใน เปนสวนทอยดานในสด มลกษณะน าทวมไมถง มกอยตดกบปาหาดหรอปาบก สภาพดนเปนทรายและดนแขง พบไมเดน ไดแก ปอทะเล และปรง โดยแบงกลมพชปาชายเลนเปน 3 กลมคอ (1) วชพช เชน ไมลมลก เถาวลย แพรพนธตามธรรมชาต ลอยตามน า เชน ขล เปนแหลงอนบาลสตวน าวยออน (2) ไมไมมรากแกว เชนโกงกาง ประสก ขยายพนธโดยฝก ปกเลนลก ¼ ของฝก ปลกไดดเดอนกมภาพนธ-เมษายน เพอโตทนชวงน าหนนสงในเดอนสงหาคม และ (3) ไมมรากแกว แพรพนธตามธรรมชาตโดยเมลด ลอยตามน า งอกประมาณเดอนตลาคม-พฤศจกายน เชนตาตม แสม ล าพ กระบน กระบน ฝาด และแบงกลมสตวทพบบอยทอาศยปาชายเลนเปนแหลงทอยอาศย เปน 6 กลมคอ (1) กลมปลา ประกอบดวย ปลากระพง ปลากดทะเล ปลากระบอก และปลานวลจนทร (2) กลมหอย ประกอบดวย หอยหวาน หอยพอก หอยนางรม หอยแครง หอยคราง หอยหม และหอยขคอน (3) กลมกง ประกอบดวย กงแชบวย กงกลาด า กงกะตาด กงหวมน และกงเคย (4) กลมป ประกอบดวย ปด า ปมา และปกามดาบ (5) กลมนก ประกอบดวย นกกระยาง นกกวก นกตอยตวด นกเปลา นกรง และนกเหยยวแดง และ (6) กลมสตวอนๆ ประกอบดวย ตะกวด ง กระแต กระรอก คางคาว ลงแสมและหงหอย จากเขตพชทง 3 เขตดงกลาวประกอบดวยปา 5 ประเภทคอ (1) ปาชายหาด เปนปาทข นอยบนเนนทราย ประกอบดวย เตย โพธทะเล ผกบงทะเล เทยน พรวด จกทะเล (2) ปาชายเลน เปนปาทข นอยบนดนเลน ประกอบดวย โพธทะเล โกงกางใบเลก โกงกางใบใหญ แสม ล าพ โปรงแดง โปรงขาว ตะบนขาว ตะบนด า ตาตม ปะสกดอกแดง ปะสกดอกขาว ลย (ถวด า) ลงกะแท (ถวขาว) หงอนไก ฝาดแดง ฝาดขาว แคปา ประดทะเล ฝาดเลย โปรงหม ปอทะเล ล าแพน และเสมดขาว มไมพนลางประกอบดวย โครงเครง ขล ปรง หวายลง ส ามะงา ชะเลอด เถาวลยเปรยง มไมเดนคอ โกงกาง แสม ล าพ ขล ส ามะงา ชะเลอด เถาวลยเปรยง ชาวบานน าตนจากมาปลก เปนแหลงอนบาลสตวน า (3) ปาชายกลาง มลกษณะดนเปนทราย ดนเลน และดน พชพนธมความหลากหลายสงสดประกอบดวย โปรงแดง โปรงขาว ตาตม ตะบน ตะบน ฝาดแดง ล าแพน มไมพนลางประกอบดวย ล าบด เหงอกปลาหมอ เถาวลยเปรยง เถาถอบแถบ เปง อมไก (ก าแพง 7 ชน) เปนทอยของหอย และปแสม ถามความเคมสงจะมเพรยงมากนรากไม สตวทเปนศตรพชมมาก ปาชนดนตองการการไหลเวยนของน า ถาน าขงพชจะตายหมด (4) ปาชายบน มลกษณะดนทประกอบดวยทราย ดนเลน และดนทแขงกวาปาชายกลาง พชพนธประกอบดวย เสมด ฝาดยาว ตาตม แสมขาว แสมด า มไมพนลางประกอบดวย ล าบด เหงอกปลาหมอ เถาวลยเปรยง เถาถอบแถบ เปง อมไก (ก าแพง 7 ชน) พบกระรอก นก และสตวเลอยคลานตางๆ (5) ปาพร เปนปาทข นอยบนดนปนทราย ดนมกรด พชพนธ ประกอบดวย เสมด แสมขาว แสมด า มไมพนลางประกอบดวย ล าบด เหงอกปลาหมอ เถาวลยเปรยง เถาถอบแถบ เปง อมไก (ก าแพง 7 ชน) พบหนและกระรอก ปาทถกบกรกเพอท าบอกงและทนา คอปาพรและปาชายบน และบางสวนของปาชายกลาง

6 - 66

5 - 66 5 - 66

6 - 66

ภาพท 6-10 การแบงประเภทปาชายเลนลมน าประแส จงหวดระยอง

เครอขายลมน าประแส 5 ต าบล ไดน าภมปญญาปาชายเลนมาใชในการฟนฟและรกษาปาชายเลน โดย

เรมจากการสงเกตและท าความเขาใจในระบบนเวศของปาชายเลน ลกษณะดน ระดบน า การขนลงของน า เขตพช และลกษณะเฉพาะของการแพรพนธ ขยายพนธ (การออกดอก ออกฝก) และชวงเวลาการเจรญเตบโตของแตละชนดพนธพช และไดขอสรปวา พนธไมโกงกางออกดอกในเดอนตลาคม ฝกแกปลายเดอนมกราคม-เมษายน ซงเปนฤดกาลทน าแหงตอนกลางวน เครอขายลมน าประแส 5 ต าบลไดแบงกลาไมปาชายเลนออกเปน 2 กลมคอ กลมชนดพนธทแพรพนธดวยฝกและกลมชนดพนธทแพรพนธดวยผล ชนดพนธทเครอขายใชในการปลกปาประกอบดวย โกงกางใบเลก โกงกางใบใหญ ฝาดดอกขาว ฝาดดอกแดง ประสกดอกแดง ปรงขาว ล าแพนหน แสม จาก ล าพ กระบน และกระบน (สะอง ประสงคศลปและคณะ, 2552) ไมททนน าทวมไดดคอล าพ ล าแพนหน โกงกางใบเลก โกงกางใบใหญ การปลกปาชายเลนตองค านง (1) ปลกถกชวงเวลา ตองปลกชวงน าแหงกลางวน เรมกมภาพนธ -กรกฎาคม ไมจะเรมขยายพนธทนชวงน าแหงกลางคน (2) ปลกถกชนดพนธ ตองปลกเถาวลย วชพชดวยเพอชวยสรางรมเงา และปลกพนธทขยายพนธดวยฝก (มรากแกว) และ (3) ปลอยเตบโตตามธรรมชาต โดยไมตองตดแตง

6 - 67

5 - 67 5 - 67

6 - 67

ภมปญญาการอนรกษปมา สงเกตการเปลยนแปลง ตดตามตรวจสอบ จดการฐานขอมล ภมปญญาปมา จากการท าประมงของชาวประมงทสงเกตพฤตกรรมและการเปลยนแปลง ชวยใหชาวประมงสามารถก าหนดแบบแผนการท าประมงไดด โดยเฉพาะความรในการก าหนดระยะเวลาการท าประมง และสถานททเปนแหลงทอยอาศยของปมาทเหมาะแกการวางเครองมอประมง บรเวณชายฝ งทะเลลมน าประแส จากการสงเกตของชาวบานพบวา ปมาขนาดเลกพบมากใกลกบแหลงหญาทะเลและแหลงปะการงเทยม พนทต าบลเนนฆอ ซงเปนททชมชนกอตงธนาคารป ตลอดจนบรเวณปาชายเลน และชายฝ งตลอดแนว ปมาขนาดกลางพบมากบรเวณหางจากชายฝ งออกประมาณ 500 เมตรขนไป ซงชาวบานนยมวางลอบพบ อวนจมป ปมาขนาดใหญมกพบอาศยบรเวณใกลกบเกาะมนนอกไปถงบรเวณอาวคงกระเบน และบรเวณเกาะมนในไปถงบรเวณเกาะทะล เปนแหลงทมการท าประมงปมาประเภทอวนจมป และลอบพบ ชมชนประมงพนบานนยมท าประมงปมาบรเวณ 500 เมตรจากชายฝ งออกไป และนยมท าตลอดป แตชวงเวลาทท าผลผลตไดสงทสดจะอยในชวงเดอนกรกฎาคม-กนยายน ประมาณ 40 กโลกรม/ ล า เทยบกบ ประมาณ 5-20 กโลกรม/ล าในชวงเดอนอนๆ ชวงฤดคลนลมปกตปมาจะตดอวนนอย แตจะเขาลอบปมากกวา เนองจากใชเหยอลอในลอบป แตชวงทมคลนลมแรงอวนจมปจะไดปมามากกวาลอบป (ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก. ม.ป.พ.) ชมชนประมงพนบานสงเกตเหนการลดลงของทรพยากรปมา (มความนยมบรโภคปมาขนาดเลก หรอลกปมา ราคาถก และนยมบรโภคปไข) ประกอบกบปญหาการบกรกเขาใชประโยชนจากคนภายนอกดวยเรออวนรนและอวนลากทท าลายทรพยากร รวมทงปญหาการลกขโมยเครองมอประมงพนบานในพนท ชาวบานจงรวมตวกนตงกลมโดยใชภมปญญาปมาเปนหลกในการขบเคลอนกลม ความรเรองปมาถกจดการ มการปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยงตอผลผลตประมง มการสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง มการระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และจดสถาบนในการจดการความเสยงในรปของบานปลา ธนาคารป โดยมคณะกรรมการกลมประมงพนบานต าบลเนนฆอก ากบ สนบสนนโดยศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก จงหวดระยอง และเทศบาลต าบล ต าบลเนนฆอ ซงนบเปนกลยทธส าคญในการสรางขดความสามารถของชมชนผานองคกรเขมแขงและเครอขาย ชมชนบรเวณลมน าประแส ต าบลเนนฆอเรมกอตงธนาคารปมาตงแตป 2548 โดยน าปมาไขนอกกระดอง มาใสในกระชงปมา เรยกวาธนาคารป อยบรเวณหางจากชายฝ งต าบลเนนฆอออกไป 500 เมตร จ านวน 2-5 ตว/กระชง ใชเวลาฟกเปนตวประมาณ 4-5 วน ลกปมาขนาดเลกจะลอยออกจากกระชงลงไปเกาะทพนทรายประมาณ 1-2 วนจงเตบโตเปนปเลก และอยอาศยบรเวณนน ชาวประมงทรวมโครงการไดรวมมอกนใหอาหารแมปมาในกระชง จากปลาทท าประมงมา และสามารถมาท าประมงปมาในพนทธนาคารปมา ธนาคารปมาด าเนนการโดยกลมประมงพนบานต าบลเนนฆอ ไดตงกฏหามสมาชกเรองการใชตาอวน โดยใหสมาชกใชอวนจมปและลอบป ทมขนาดตาอวน 3 นวขนไป และมการเฝาระวงชาวประมงตางถนทใชเครองมอตองหาม เชนอวนตาเลก เรออวนลากคหรอเดยว เขามาท าลายทรพยากรปมาในพนท ทงนการเฝาระวงเรออวนลากครอบคลมถงพนท 3,000 เมตรจากฝ ง มกจกรรมเรยนร ปลกฝงจตส านกตอเยาวชนในพนท มการพฒนาและสรางแหลงหลบภยของลกปมามากขน เชน การวางปะการงเทยม รวมทงมการขยายเครอขายในการอนรกษใหครอบคลมพนททกวางขน

6 - 68

5 - 68 5 - 68

6 - 68

ภมปญญาการอนรกษปแสม สงเกตการเปลยนแปลง ตดตามตรวจสอบ จดการฐานขอมล การท าประมงปแสม ท าใหชาวประมงสงเกตเหนปญหาและความเปลยนแปลงของทรพยากรปแสม เหนสาเหตของความรอยหรอทเกดขน เกดการปรกษาหารอ และรวมกลมแกปญหาบนฐานภมปญญาปแสม เกดการจดการความร ปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยงตอผลผลตประมง สรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง ระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง และจดสถาบนในการจดการความเสยงในรปของธนาคารปแสม โดยมคณะกรรมการกลมอนรกษปแสมในต าบลเนนฆอก ากบ และมสถานพฒนาปาชายเลนท 1 และเทศบาลต าบลเนนฆอสนบสนน ซงนบเปนกลยทธส าคญในการสรางขดความสามารถของชมชนผานองคกรเขมแขงและเครอขาย ปแสมในผนปาชายเลนบรเวณลมน าประแสม 2 ชนดคอ ชนดกามสมวงปลายสขาวและกามสแดง ชนดทมกามสมวงปลายสขาวพบบรเวณดอนและพบอยตามตนแสมในปาชายเลน สวนกามสแดงมกพบอยในดนเลนและพบตามพนดนเลน ชาวประมงหม 2 ต าบลเนนฆอ บรเวณปาชายเลนนยมท าประมงปแสมทงป เวลากลางคนเนองจากปแสมออกหากนเวลากลางคน ชวงทมปแสมไขนอกกระดองมากทสดคอเดอนพฤษภาคม ชวงทนยมท าประมงปแสมมากทสดคอชวงเดอนพฤษภาคม-สงหาคม ปแสมลดนอยลงจากความนยมบรโภคปแสมขนาดเลกหรอวยออน และปไขนอกกระดอง ชมชนเรมมแนวคดในการท าธนาคารปแสมและกอตงกลมในป 2547 โดยน าปแสมไขนอกกระดองมาใสกระชงวางครงบกครงน าในปาชายเลน ใชอวนตาถกนเปนกระชง เมอลกปโตขนกออกหากนในปาชายเลนตอไป สมาชกทรวมโครงการจะมาชวยกนคดปแสมทเขยไขออกหมดแลวเพอขาย เนองจากถาทงไวนานปแสมจะตายภายใน 2 วนหลงจากเขยไขหมด รายไดจากการขายปแสมในกระชงน ามาเปนรายไดของธนาคารปแสมตอไป มการตงกฎขอหามระหวางสมาชกดวยกน ใหใชมอเปลาจบปแสมเทานน และรณรงคไมใหคนในชมชนและเยาวชนกนและจบปแสมไขนอกกระดอง และใหจบปแสมอยางถกวธ (ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก. ม.ป.พ.)

ภมปญญาการฟนฟคณภาพน าประแส สงเกตการเปลยนแปลง ตดตามตรวจสอบขอมล จดการฐานขอมล นอกจากกลมอนรกษลมน าประแสขบเคลอนกจกรรมดานอนรกษตางๆอยางตอเนองภายใตการน าของกลมชาวประมงรนลายครามทมากดวยประสบการณจนเราอาจจะเรยกพวกเขาวาเปนปราชญแหงทองทะเลกคงจะไมเปนการกลาวเกนไปนกแลว และภายใตหวรถจกรไอน ารนเกาทยงเคลอนทไปขางหนาดวยแรงไฟแหงความหวง ตอสเรองการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม และเพอความเปนอยของคนรนหลงแลว ยงมการกระตน สนบสนน และปลกฝงใหกลมเยาวชนในพนทลมน าประแสทง 5 ต าบล ไดแก ต าบลปากน าประแส ต าบลทางเกวยน ต าบลทงควายกน ต าบลเนนฆอ และต าบลคลองปนนนมการรวมกลมกนอยางเขมแขงเพอใหเกดความรกและหวงแหนในธรรมชาตทมคณแกพวกเขาเหลานนโดยการกอตงกลมเยาวชน 12 โรงเรยนขน ซงมนกเรยนตงแตระดบชนประถมศกษาไปจนถงระดบมธยมศกษา และมกลมเยาวชนทจบการศกษาแลวมาเปนพเลยง กจกรรมของกลมเยาวชนลมน าประแส 12 โรงเรยน นนเปนกจกรรมทเกยวของกบการอนรกษสงแวดลอมซงครอบคลมทงเชงรกและเชงรบ

กจกรรมเชงรก ไดแก (1) เตมน าจลนทรยลงในแหลงน าเพอเพมความอดมสมบรณใหกบแหลงน าและเพอใหมความเหมาะสมส าหรบการด ารงชวตของสตวน า ซงกลมเยาวชนฯจะน าจลนทรยใสถงน าหยด รวม

6 - 69

5 - 69 5 - 69

6 - 69

ทงหมด 37 จด ครอบคลมทง 5 ต าบลของลมน าประแส และจะหยดน าจลนทรยตลอดทงวนในปรมาณ 35 ลตรตอวน สงผลใหจ านวนสตวน ากลบมามปรมาณเพมขน แตถาหากมการหยดน ามากเกนไปจะท าใหสงมชวตเจรญเตบโตมากเกนไป และเกดปญหาตามมาได เชน การทปรมาณหอยตลบซงเปนหอยทชาวบานไมนยมน ามาบรโภคมการเพมจ านวนขนอยางรวดเรว ยงท าใหเกดปญหาเรองการเจรญเตบโตทมากเกนไปของหอยชนดดงกลาว มผลกระทบตอการเดนเรอ ทางกลมเยาวชนฯ จงตองมการควบคมอตราการหยดน าจลนทรยใหมความเหมาะสมกบสงมชวตในแหลงน าอยเสมอ กจกรรมเกยวกบจลนทรยดงกลาวนประสบความส าเรจจนท าใหกลมเยาวชนลมน าประแสนมความเขมแขง และไดรบรางวล “จลนทรยดเดน” จากกระทรวงพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย โดย ดร.สเมธ ตนตเวชกล พรอมกบไดรบงบประมาณสนบสนนกจกรรมตางๆจากกระทรวงเดยวกนนเปนเงนจ านวน 4 แสนบาทตอป กลมเยาวชนยงไดรบการชวยเหลอจากสถาบนสารสนเทศน า โดย ดร.รอยล จตรดอน กระทรวงเกษตรและสหกรณ และเชญใหเขารวมกจกรรม 1 – 2 ครงตอเดอน (2) กจกรรมท าจดพกด GIS ของ “โพงพาง” ซงถอไดวาเปนเครองมอทมความส าคญอยางมากตอชวตของชาวประมงลมน าประแส และมการจดกจกรรม “โพงพางเกบขยะ” ชวยอนรกษแมน าล าคลอง เพอใหเหนความส าคญของหลกการดแลสงแวดลอมของประชาชน เพอชวตของประชาชน โดยประชาชนเอง และเขยนฎกาถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเพอไมใหโพงพางทเปนเหมอนสญลกษณและชวตของชาวประมงพนบานถกก าจดออกไป

กจกรรมเชงรบ ไดแก การตรวจวดและประเมนคณภาพน า 12 จดทมผลตอการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมอยางรวดเรวจากกจกรรมตางๆของมนษย เชน จดปลอยน าของโรงงานอตสาหกรรมยาง จดปลอยน าจากตลาดสล าคลอง จดปลอยน าจากบอเลยงกง เปนตน โดยทางกลมฯจะมการตรวจคณภาพทงน าจด น ากรอย และน าเคม ทางกายภาพ ทางเคม และทางชวภาพ ไดแก การตรวจวดอณหภมของแหลงน า การตรวจวดคาความเปนกรด-ดาง(pH) คาออกซเจนในน า(DO) ปรมาณออกซเจนใชยอยสลายสารอนทรยในน า(BOD) ปรมาณออกซเจนทสารเคมใชยอยสลายสารอนทรย(COD) การตรวจหาโลหะหนก และการตรวจหาสตวหนาดนทเปนตวบงชความอดมสมบรณของธรรมชาตของทงน าจด น ากรอย และน าเคม เปนตน หลงจากทท าการตรวจวดคณภาพสงแวดลอมตางๆแลว กลมเยาวชนฯจะสงผลการตรวจวดใหกบหนวยงานทมหนาทดแลรบผดชอบในพนทนนๆ เชน เทศบาล องคการบรหารสวนต าบล เปนตน เพอใหด าเนนการกบผกอก าเนดของเสยตอไปในกรณทผลการตรวจวดมคาเกนมาตรฐานสากล และกลมเยาวชนฯจะขยายเครอขายไปในต าบลประแสบนในป 2556 เพอใหเกดความเขมแขงและประสทธผลในการด าเนนการอยางยงยนตอไป

ภมปญญาการจดการทรพยากรรวม ภมปญญาการจดการทรพยากรรวมประกอบดวย การวางแนวเขต การก าหนดโควตา การก าหนดเขต

อนรกษ และการก าหนดลกษณะเครองมอประมง การท าประมงเปนการสงสมความรในหมชาวประมง ทงความรในระบบนเวศ พฤตกรรมพชและสตว ความรเชงเทคนคในการท าประมง และความรเกยวกบปญหาและเหตแหงปญหา การรวมกลมพดคยถงปญหาความเดอดรอนทเกดขนน ามาซงการรางกฎเกณฑกตกาการท าประมง หากแตกฎกตกาของชนหมมาก อาจจะยงยากทจะบงคบใชไดทวถง กฎเกณกตกาการท าประมงประกอบดวย

(1) การตดไมในปาชายเลน ครวเรอนตองขออนญาตคณะกรรมการกลมประมงพนบาน ไมจ ากดจ านวนการตด แตตองตดดวยวธการทอนรกษ

6 - 70

5 - 70 5 - 70

6 - 70

(2) การบงคบขนาดตาอวนและจ านวนเครองมอประมง เชน จ ากดจ านวนโพงพาง โดยจ ากดเจาละไมเกน 3 ลก และไมใหมจ านวนเพมกวา 117 ลกในพนท การจบสตวน าจ ากดขนาดตาอวน 3 นวขนไป การจบปแสม จ ากดขนาดป เลกสดไดแคประมาณ 26-27 ตว/กโลกรม ไมมการจ ากดชวงเวลาการจบ (แตกลมอนรกษปแสม หามจบปขณะมไข)

(3) การก าหนดเขตการจดการทรพยากรรวม การเขาใชประโยชนทรพยากรประมงจากบคคลภายนอกกระท าไดภายใตกฎเกณฑของชมชน

6.3.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ตงแตป พ.ศ.2484 รฐจดสรรพนทปาชายเลนธรรมชาตกวา 5,000 ไรในลมน าปะเหลยน ใหเปนพนทสมปทานแกนายทนตดไมโกงกางเพอเผาถานเปนพนทกวา 3,000 ไร ทรพยากรปาชายเลนเรมเสอมโทรมลงเรอยๆ ประกอบกบการลกลอบตดและแปรรปไมในบรเวณปาใชสอยของหมบานทงตะเซะ สงผลกระทบตอปรมาณสตวน าทอาศยปาชายเลนเปนแหลงทอยอาศยและอนบาล ในขณะเดยวกบทชมชนจากตางถนเรมเขามาท าประมงดวยอวนรนและอวนลาก ทรพยากรประมงในพนทจงเสอมโทรมและรอยหรอลง ตารางท 6-26 ประวตความเปนมาของกลมอนรกษในลมน าปะเหลยน

ปทเกด เหตการณทเกด 2529 ปาชายเลนชมชนบานทงตะเซะอยในชวงยคสมปทาน ปาชายเลนถกท าลาย ทรพยากรนอย หากน

ล าบาก 2534 ชมชนบานทงตะเซะมพนทปาชายเลนทจะฟนและจดท าเปนพนทปาชมชนจ านวน 5,000 ไร ซงบาน

ทงตะเซะไดเรมกอตงกลมอนรกษทรพยากรปาชายเลนบานทงตะเซะ เนองจากทรพยากรปาชายเลนถกท าลายจากสมปทานปาชายเลนเพอเผาถาน ท าใหปาชายเลนในพนทถกท าลาย และเรมสงผลตออาชพประมงพนบานของชาวบาน เมอตงกลมแลวไดมการจดคณะท างานและก าหนดพนทปาเปน 4 แบบ คอ ปาอนรกษ ปาฟนฟเสรม ปาใชสอย และปาสมนไพร

2538 มลนธหยาดฝนเขามามบทบาทในการชวยเหลอใหความร จดเวทสมมนาจนเปนทรแกบคคล ภายนอก 2539 ชมชนบานแหลมเรมตงกลมอนรกษหอยนางรม เนนเรองการสรางจตส านกในการอนรกษ 2540 กลมอนรกษทรพยากรปาชายเลนบานทงตะเซะไดรบรางวลจาก สมเดจพระนางเจาฯ

พระบรมราชนนาถเรองการอนรกษปาชายเลน 2543 บานทงตะเซะไดรบรางวลลกโลกสเขยวประเภทชมชน 2546 บานแหลมมพนทปาชายเลนทอยในเปาหมายของการฟนฟและใชประโยชนจ านวน 700 ไร เปดปา

ชมชนชวงกลางป โดยมมลนธหยาดฝนเขามาใหความชวยเหลอดานความรและสรางจตส านกดานอนรกษ สวนใหญกจกรรมด าเนนตอ แตไมเพมเตม

2548 บานแหลมไดรบรางวลลกโลกสเขยวประเภทกลมเยาวชน เรองการอนรกษหอยนางรมแหงทะเลตรง 2550 2552

กลมอนรกษหอยนางรม บานแหลม เรมเทศกาลหอยนางรม เดอน มนาคม-เมษายน บานทงตะเซะ กอตงกลมอนรกษหอยปะ (หอยตลบ)

2553 บานแหลมไดรบประกาศนยบตร กรมทรพยากรทะเลและชายฝ ง(ทช.) ดานการตงหลกสตรทองถนหอยนางรมและปาชายเลน

2555 เครอขายประมงพนบานลมน าปะเหลยนรบรเรองโรงไฟฟาถานหนทมแผนงานกอสรางทต.วงวน

6 - 71

5 - 71 5 - 71

6 - 71

ภมปญญาการอนรกษปาชายเลน สงเกตการเปลยนแปลง ตดตามตรวจสอบ จดการฐานขอมล

บานทงตะเซะ ตงอยท 9 ต.ทงกระบอ อ.ยางตาขาว จ.ตรง มประชากรรอยละ 80 นบถอศาสนาอสลาม รอยละ 20 นบถอศาสนาพทธ อาชพส าคญของครวเรอนคอท าสวนยาพารา ประมงชายฝ ง และรบจาง บานทงตะเซะมพนทปาชายเลนทจะฟนและจดท าเปนพนทปาชมชนจ านวน 5,000 ไร ซงบานทงตะเซะ ไดเรมกอตงกลมอนรกษทรพยากรปาชายเลนบานทงตะเซะ เนองจากทรพยากรปาชายเลนถกท าลายจาก สมปทานปาชายเลนเพอเผาถาน ท าใหปาชายเลนในพนทถกท าลาย และเรมสงผลตออาชพประมงพนบานของชาวบาน เมอตงกลมแลวไดมการจดคณะท างานและก าหนดพนทปาเปน 4 แบบ คอ ปาอนรกษ ปาฟนฟเสรม ปาใชสอย และปาสมนไพร

ภาพท 6-11 การแบงประเภทปาชายเลนลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

ชาวประมงพนบานบานทงตะเซะแบงเขตพชของปาชายเลนออกเปน 4 เขตคอ เขตน าทวมตลอดเวลา เขตน าทวมตอนน าขน-น าลง มเลนออน เขตน าใหญทวมถง เลนมความแขงปานกลาง และเขตน าทวมไมถง มเลนแขง

เขตน าทวมตลอดเวลา ประกอบดวย เสมด ตาเสอ ใกลควาย ไกแพะ แดง ยานโนต เปรา ยอ สมย โครงเครง กน ก าแพงเจดชน แซะ หวายปงกา สาบแรงสาบกา รกทะเล ออยชาง ยานนาง นมแมว กอบนาง ขใต กระดกไก ตาเปด ราม สก โต คอแหง วา คลอง ล าเพง จาก เหงอกปลาหมอ ตบเตา เคราเลก/ใหญ

เขตน าทวมตอนน าขน-น าลง ประกอบดวยโกงกางใบเลก โกงกางใบใหญ แสมขาว ปาด ล าพ

6 - 72

5 - 72 5 - 72

6 - 72

เขตน าใหญทวมถง ประกอบดวย ตะบนด า ตะบนขาว ตาตมทะเล ล าแพน หงอนไกทะเล เขตน าทวมไมถง ประกอบดวย ถวด า ถวขาว หวสมดอกแดง หวสมดอกขาว แสม

เลบมอนาง เสมดขาว เนยน น านอง หลอกลงหลอกคาง ตนเปดทะเล จก สมมา เถาวลย กระพอ เปง เตาราง ลบง ปรงเลก ปรงใหญ

ปาชมชนบานทงตะเซะ เปน 1 ใน 10 ปาชายเลนชมชนในจงหวดตรง มเนอทประมาณ 5,000 ไร เปนพนททเคยผานการท าสมปทานปาไมมากอน สวนทเปนปาชายเลนชมชนมประมาณ 2,000 ไร สภาพปายงคงความอดมสมบรณ มพนธไมทมความโดดเดนและหลากหลาย ยงเหลอไมขนาดใหญจ านวนมาก เชน ไมตะบน ไมโกงกาง พนธพชหลายชนดเปนสมนไพร นอกจากนปาชายเลนยงเปนแหลงอาศยของสตวน าหลายชนด

กระบวนการสรางปาชายเลนชมชนเกดจากปญหาทรพยากรเสอมโทรม ทงจากการสมปทานปาชายเลนใหกบธรกจเผาถานมาตงแตป พ.ศ. 2484 รวมทงการลกลอบตดและแปรรปไมในบรเวณปาใชสอยของหมบาน การลดลงของปาชายเลนสงผลตอสตวน าทเรมลดลง โดยเฉพาะหอยกนซงมแหลงอาศยอยบรเวณปาไมใหญและหนาแนน ประกอบกบชมชนจากตางถนเรมเขามาท าประมงดวยเครองมอท าลายลาง เชน อวนรน นอกจากนนสตวปาในปาชายเลนกลดลงจากการลาเพอบรโภค

การดแลปาของชมชนบานทงตะเซะ ใชกลยทธสนตวธ เรมขนตงแตป พ.ศ. 2534 โดยเรมจากแนวคดของกลมแกนน าในหมบานและชาวบาน ปรกษาหารอกนและเหนรวมกนถงความจ าเปนในการก าหนดแนวเขตทชดเจน ระหวางพนทปาสมปทานกบพนทปาใชสอยของหมบาน เพอปกปองทรพยสนของชมชน มการเรมสอบถามขอมลทงจากผเฒาผแกในหมบาน จากปาไมอ าเภอและปาไม จงหวดตรงเวลาลวงถงป พ.ศ. 2535 แตไมไดขอมลทชดเจน ในระหวางป พ.ศ. 2536 – 2538 คณะกรรมการปาชงประกอบดวยผใหญบาน ผชวยผใหญบาน แกนน าในหมบาน รวมกบชมชนด าเนนการปลกปาชายเลนในบรเวณรอบๆ หมบานหลายครง จนถงป พ.ศ. 2538 สมาคมหยาดฝนไดสงเจาหนาทเขาไปท าการศกษาชมชนบานทงตะเซะ โดยไดรวบรวมแนวความคดชมชน และไดรบทราบวาชมชนมความตองการทจะจดการพนทปาใชสอยของชมชน ป พ.ศ. 2536 – 2539 ชมชนจดกจกรรมเกยวกบปาชายเลนชมชนเปนระยะ ทงกจกรรมการปลก การสาง การปลกเสรมในพนทปาเสอมโทรม ความพยายามในการด าเนนงานปาชายเลนชมชนของบานทงตะเซะเกดขนอยางตอเนอง ตงแตป พ.ศ. 2538 – 2542 ทงการประสานความรวมมอกบหนวยงานตางๆ การจดกจกรรมดานการอนรกษในรปแบบตางๆ การประชมสมมนา มทงกจกรรมการปลก การสาง การปลกเสรมในพนทปาเสอมโทรม โดยไดรบความรวมมอจากกลมประชาชนในพนทองคกรภาครฐและเอกชน สมาคมหยาดฝน คณะครและนกเรยนโรงเรยนต ารวจตระเวนชายแดนบานทงตะเซะ และกลมตางๆ ในหมบาน เชน กลมยาวชนรกปา กลมสตร กลมแมบาน กลมท าใบจาก นอกจากนชมชนยงมการสมมนา การพดคย และรวมปรกษาหารอถงแนวทางการจดการใหเปนระบบและเปนรปธรรมมากขน รวมกนระดมความคดกบปญหาทเกดขนโดยแบงการจดการพนทปาชายเลนชมชนทมประมาณ 2,000 ไร ออกเปน 4 แปลง ไดแก แปลงปาอนรกษ สภาพพนทเปนปาทมความอดมสมบรณ ทไมอนญาตใหเขาไปใชประโยชน แปลงปาจาก มการปลกจากลงในพนทปาชายเลนเพอใหชมชนไดใชสอย และสามารถหาซอเพอไปประกอบอาชพเกยวกบจาก แปลงปาใชสอยของหมบาน โดยการสลบกนใชประโยชนภายในแปลง กลาวคอ ถาแปลงไหนกรรมการพจารณาเหนวาไดตดไมออกไปพอสมควรแลว กจะไมอนญาตใหตดแตจะท าการฟนฟปลกเพม และใหใชไมในแปลงอนแทน และแปลงปาสมนไพร ใชเปนพนทเพอการศกษา เรยนรระบบนเวศปาชายเลน และเพอการใชประโยชนของคนในชมชน นอกจากนนชมชนยงไดก าหนดหลกเกณฑในการใชประโยชนและบทลงโทษหากละเมดกฎดวย

6 - 73

5 - 73 5 - 73

6 - 73

พสจนใหเหนศกยภาพของชมชนในการดแลรกษาปา อกทงยงไดขยายเครอขายการประสานความรวมมอ ระหวางคนตนน ากบคนปลายน าในเขตลมน าปะเหลยนและลมน าตรง รวมทงภาครฐ คอ กรมปาไม

การดแลปาของชมชนบานทงตะเซะกอใหเกดผลกระทบใน 3 ระดบ กลาวคอ ในระดบชมชน กอใหเกดการดแลปาชมชนชายเลนขนหลายแหงในเขตลมน าปะเหลยน ทงกอใหเกดความมนคงดานอาหาร (Food Security) ในอยางนอย 6 หมบาน 3 อ าเภอ ในระดบจงหวด ปาชมชนบานทงตะเซะเปนทศกษาดงานดานปาชมชน ของชมชนและเยาวชนในจงหวดใกลเคยงและหลายจงหวดทวประเทศและขยายสหลายประเทศในระดบภมภาค การจดการปาชายเลนสงผลตอเนองใหเกดกลมตางๆมากมายในชมชนเชน กลมหอยปะ กลมหอยนางรม กลมอนรกษปาชายเลน กลมอาสาสมครสาธารณสข (อสม.) กลมแมบาน กลมปด าในปาชายเลน กลมแปรรปออย กลมหอยแมลงภ และกลมเยาวชนอนรกษสงแวดลอม

ภมปญญาหอยปะ กลมอนรกษหอยปะ (หอยตลบ) เรมตงขนเมอป 2552 ทบานทงตะเซะ โดยมพนท 250 ไร เปนพนทในน า โดยกรรมการ หรอสมาชกเปนสวนหนงของกลมอนรกษปาชายเลนบานทงตะเซะ ทไดแบงสวนออกมาอนรกษหอยปะ เนองจากมการท าการประมงอยางท าลายลางในพนท

กอนการสมปทานปา หอยปะในพนทมเปนจ านวนมาก นอกจากหอยปะแลวในพนทมกยงมหอยชนดอนๆ อกซงแบงตามบรเวณทหอยอาศยอยดงน

อาศยอยในโคลน: หอยกาบ หอยแครง อาศยอยในทรายตามชายหาด: หอยปะ(หอยตลบ) หอยเดอน อาศยอยในเลน ปาชายเลน: หอยกน(หอยพอก) หอยเมดขนน(หอยเมดหนน) อาศยอยทหน: หอยหน(หอยนางรม) จากการทหอยปะมราคาด ท าใหมการใชอวนลาก หรอเครองมออนๆ ทใชจบกนมากเพอสงนายทน สง

ขายทงตว กโลกรมละ 10 บาท และมราคาเพมขนเรอยๆ ในปจจบน ท าใหหอยปะลดลง พนทอ นทเปนแหลงหอยปะไมสามารถท าการอนรกษไดเนองจากไมมคนคอยสอดสองดแลหามเครองมอประมงทท าลายลาง เชนการคราดหอยดวยเรอคราด กรรมการกลมอนรกษหอยปะ และชาวบานบานทงตะเซะคอยสอดสองดแลตลอดคนไมใหมการเขามาคราดหอยปะโดยใชเครองมอทไมเหมาะสม และผดกฎหมาย ซงถาพบผฝาฝนเขามาจบหอยปะในพนทอนรกษกจะแจงเจาหนาทจบ และด าเนนการตามกฎหมาย ในสวนการอนรกษทรพยากรสตวน าอยางอน เชน ปลา ป กง หมก นน กจกรรมการอนรกษรวมอยในกลมอนรกษปาชายเลน และกลมอนรกษหอยปะ ซงมกฎเกณฑในการดแล การใชเครองมอทเหมาะสม และเฝาระวงการใชเครองมอทผดกฎหมาย เชน การระเบด หรอเครองมออนๆ ซงกลมอนรกษทง 2 กลมมการท างานรวมกนแตแบงกลมเพอใหเกดการจดการทชดเจน การจดการการอนรกษปาชายเลน ทรพยากรสตวน าทงหอย ปลา กง ป ตางกมความเกยวของกน ตองจดการไปดวยกนในระบบนเวศ

ภมปญญาหอยนางรม บานแหลม มประชากรเกอบทงหมด นบถอศาสนาอสลาม ทเหลอนบถอศาสนาพทธ ครวเรอนประกอบอาชพประมงชายฝ ง และท าสวนยางพารา บรเวณชายฝ งหนาหมบานแหลมเปนแหลงหอยนางรมธรรมชาตทอดมสมบรณและใหญทสดในจงหวดตรง รายไดหลกของหมบานแหลมไดมาจากการท าประมงและจบหอยนางรม ปจจบนประชากรของชมชนเพมขนมาก มการจบหอยนางรมทมอยตามธรรมชาตกนมากขน น า

6 - 74

5 - 74 5 - 74

6 - 74

เครองมอทไมเหมาะสมมาใช ประกอบกบปญหามลพษทางน า จากการปลอยน าเสยของโรงงานบอกง คณะกรรมการหมบานจงไดประกาศเขตอนรกษหอยนางรมบรเวณแมน าประเหลยน หม 3 บานแหลม ในป พ.ศ. 2537 ตอมาในป พ.ศ.2539 ไดรบการสนบสนนใหมการรวมกลมมคณะกรรมการบรหารกลม และไดรบการสนบสนนจากกลมหยาดฝน ส านกงานพฒนาชมชนอ าเภอ ประมงอ าเภอ และโรงเรยนบานแหลม (หลกสตรทองถน "ภมปญญาทองถน") ท าใหเกดองคกรชมชน ในการจดการทรพยากรธรรมชาต เกดความยงยนชมชน เกดโครงการอนรกษหอยนางรมธรรมชาตบรเวณหนาหมบานแหลม และไดจดตงคณะกรรมการขนมาดแล จนท าใหปรมาณของหอยนางรมเพมขน แตละปจะมการจบหอยนางรมขาย น ารายไดจดตงเปนกองทนสวสดการของหมบาน จนถงปจจบนนมกฎระเบยบใหชาวบานปฏบตรวมกน อาท 1. กอนจบหอยนางรมจะตองส ารวจขนาดของหอยพรอมกบประชมพจารณาจากคณะกรรมการกอนทกครง 2. คนทลงไปจบหอยจะตองเปนชาวบานทมความร ความเขาใจ และมประสบการณทคณะกรรมการไววางใจได ซงจะเกบเฉพาะหอยทโตไดขนาดเทานน 3. การจบหอยในแตละปจะเปดใหจบ 3 วนและจะเปดใหชาวบานลงไปจบในพนทอนรกษ 2 วน โดยใชเครองมอทเหมาะสมหามใชเครองทนแรง 4. คาแรงงานส าหรบผทรบจางจบหอยในแตละปขนอยกบทางคณะกรรมการจะพจารณาตามความเหมาะสม 5. รายไดจากการขายหอยนางรมจะจดตงเปนกองทนสวสดการของหมบาน หรอกจกรรมอนทเหมาะสมตามมตของคณะกรรมการ 6.4 โลกทศนการปรบตวในวถประมงพนบาน ในทศนะของชาวประมงพนบานการจดการทรพยากรธรรมชาตคอการปรบตวเพอการด ารงชวตอยรอด และการปรบตวเพอการอยรอดอยางยงยนตองรกษาฐานทรพยากรใหมนคง เพอเปนฐานความมนคงทางอาหารของชมชนและลกหลาน การอานสญญานธรรมชาต อานลม อานฟา อานน า อานพชและสตวรอบตว ทชวยบงบอกสญญานเตอนภย เปนการประเมนความเสยงทจะเกดขน และยงชวยบงบอกจงหวะเวลา เปนการเตรยมความพรอมในการท าประมง เพอลดความเสยง หรอกระจายความเสยงในการท าประมงในแตละครงดวยรปแบบการท าประมงแบบตางๆ เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอประมง เลอกเวลา และสถานททเหมาะสม ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศเปนเพยงเงอนไขใหชาวประมงรบมอ โดยมภมปญญาทองถนชวยน าทางใหชาวประมงตดสนใจในการท าประมง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร เปนปญหาทชาวประมงพนบานตองรวมแรงรวมใจกนรบมอ และหาทางแกไข น ามาสการปรบตวเพอการอยรอดอยางยงยนดวยการรกษาฐานทรพยากรรวม กอรปเปนเครอขายอนรกษรวมปกปกรกษาทรพยากร ตดตามตรวจสอบ เฝาระวง และสรางกระบวนการเรยนรสเยาวชนเพอความยงยนในการจดการทรพยากรธรรมชาต

7 - 1

บทท 7 ผลการศกษา: วกฤตน าจด 2554 ความเสยง และการรบมอของชาวประมงพนบาน

บทนเปนการน าเสนอการรบมอของชาวประมงพนบานตอวกฤตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยน าเสนอลกษณะความผดปกตของปรมาณน าฝนและน าจด ทสงผลกระทบตอทรพยากรของพนทศกษาทงสองพนท วามความรนแรงอยางไร สงผลกระทบตอทรพยากรใด อยางไร สงผลอะไรตอประมงพนบาน และชาวประมงมกลยทธทใชรบมอกบผลกระทบดงกลาวอยางไรบาง

ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในปจจบนเรมมความรนแรง และสงผลกระทบตอทรพยากรและการด ารงชวตของมนษยมากขน เชนเดยวกนกบพนทศกษา โดยเฉพาะในป พ.ศ. 2554 ทซงเปนททราบกนดวาเปนชวงทมปรมาณน าฝนมากกวาปกตในทกภาคของประเทศ ตารางท 7.1 แสดงใหเหนความเสยงของวกฤตน าจด/น าหลากในชวงป 2554 ตอทรพยากรประมงในลมน าประแส และลมน าปะเหลยน และภาพท 7-1 และ 7-2 แสดงใหเหนความผดปกตของปรมาณน าฝนของป 2554 เทยบกบป 2524-2553 ตารางท 7-1 ความเสยงของวกฤตน าจด/น าหลากตอทรพยากรประมง ทรพยากร ลมน าประแส

วกฤตฝน ชวงป 2553-2554 ลมน าปะเหลยน

วกฤตฝน ชวงป 2554 ปลา

- ปลากระบอกอพยพออกไปปากอาว - ปลาดกทะเล ปลากะพงยงทนน าจดได

- ปลากระบอก ปลาบะส ปลาหลอบน อพยพออกไปปากอาว

หอย

- หอยหลอดตาย

- หอยทอาศยบนพนทองน าฝงลกลงพนทราย - หอยทเกาะหลก หรอโขดหน เชน หอยแมลงภ หอยนางรมตาย -หอยตลบซงเปนหอยเศรษฐกจหลกของพนทตาย

ป

- สญเสยแหลงอาหารและแหลงทอยอาศยของปมา (จากวกฤตน าจดนานมาแลว) ปจจบนเหลอปด า

- ปมาอพยพออกไปปากอาว - ปด าลงทองคลองน าลก และอพยพออกไปปากอาว

กง

-กงแชบวยอพยพออกไปปากอาว - กงกลา ยงทนน าจดได

กงสามารถปรบตวกบน าทเปลยนแปลงไดดพอควร

7 - 2

ภาพท 7-1 ปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน Moving average) ปพ.ศ. 2524-2553 ยกเวนป 2526 และ 2531(สด า) และเทยบกบ ปพ.ศ. 2554 (สแดง)

จงหวดระยอง

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1 9 17 25 33 41 49 57 65 73 81 89 97 105113121129137145153161169177185193201209217225233241249257265273281289297305313321329337345353361

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

วนท

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1 9 17 25 33 41 49 57 65 73 81 89 97 105113121129137145153161169177185193201209217225233241249257265273281289297305313321329337345353361

ปรมา

ณน า

ฝน (ม

ลลเมตร

)

วนท

ภาพท 7-2 ปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน Moving average) ปพ.ศ. 2524-2553 ยกเวนป 2526 และ 2531(สด า) และเทยบกบ ปพ.ศ. 2554 (สแดง) จงหวดตรง

7 - 3

5 - 3

ปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน moving average) ปพ.ศ. 2554 ของจงหวดระยอง (ภาพท 7-1) แสดงใหเหนรปแบบการตกของฝนทไมไดแตกตางเมอเทยบกบปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน moving average) ของปพ.ศ.2524-2553 โดยพบปรมาณน าฝนเฉลยรายวนมากกวาปกตเลกนอยในเดอนมถนายนและสงหาคม ในขณะทปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน moving average) ปพ.ศ. 2554 ของจงหวดตรง (ภาพท 7-2) แตกตางอยางมากจากปรมาณน าฝนเฉลยรายวน (5 วน moving average) ของปพ.ศ.2524-2553ในเดอนมนาคม และแตกตางเลกนอยในเดอนตลาคม ความเสยงทเกดขนกบทรพยากรประมงแสดงในตารางท 7-1 ส าหรบลมน าประแส จงหวดระยองในชวงเวลาทไดรบผลกระทบจากน าจด ปลากระบอก (Liza dussumieri) จะหนน าจดจากระบบนเวศน ากรอยในล าน าประแสอพยพออกไปปากอาว (ระยะทางประมาณ 10 กโลเมตร) ในขณะทปลาดกทะเล (Plotosus anguillaris van Martens) และปลากะพง (Lates calcarifer) ยงทนน าจดได หอยหลอด (Solen regularis) ทอาศยอยบรเวณชายตลงของล าน าประแสตายเนองจากไมสามารถยายทไดและไมสามารถปรบตวอยกบสภาพน าจดได หอยชนดทเปนอาหารของปกตายเชนกน ล าน าประแสจงสญเสยแหลงอาหารและแหลงทอยอาศยของปมา (จากวกฤตน าจดทสะสมหลายปตดตอกน) ปมา (Portunus pelagicus) จงไมสามารถอาศยอยในพนทได ปจจบนชาวประมงจงจบปด า (Scylla serrate) แทนปมา กงแชบวย (Penaeus indicus) อพยพออกไปปากอาวเชนกน ในขณะทกงกลา (Penaeus monodon) ยงทนน าจดได ส าหรบลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ในชวงเวลาทไดร บผลกระทบจากน าจด ปลากระบอก (Liza dussumieri) ปลาบะส (Nematalosa galatheae, Nematolosa nasus) และปลาหลอบนอพยพหนน าจดออกไปปากอาว หอยทอาศยบนพนทองน าฝงลกลงพนทราย หอยทเกาะหลกหรอโขดหน เชน หอยแมลงภ (Perna viridis) หอยนางรม (Crassostrea gigas) ตาย หอยตลบ (Meretrix meretrix) ซงเปนหอยเศรษฐกจหลกของพนทตาย ปมา(Portunus pelagicus) อพยพออกไปปากอาว ปด า(Scylla serrate) ลงทองคลองน าลกและอพยพออกไปปากอาว สวนกงสามารถปรบตวกบน าทเปลยนแปลงไดดพอควร 7.1 วกฤตน าจดลมน าประแส จงหวดระยอง ป 2554

จงหวดระยองประสบปญหาอทกภยและภยแลงเปนปกตในทกๆป เนองจากบรเวณพนทอ าเภอแกลงมลกษณะคอนขางเปนทราบ รบน าจากล าน าสาขาของแมน าประแสเปนปรมาณมาก จนตองเกดโครงการอางเกบน าขนเพอแกปญหาดงกลาว แตในปจจบนเรมมปญหานอยลงเนองจากมระบบการบรหารจดการน าโดยอางเกบน าฯ ทเกบน าไวไมใหหลากทวมลงมาและมน าไวใชในชวงแลง

ปรมาณน าฝนจงหวดระยองในป พ.ศ. 2554 ไมไดมความผดปกตแตกตางจากปอนมากนก (ดภาพท 7-1)แตอาจมปญหาจากน าฝนในวนทฝนตกตดกนหลายวน และมปรมาณน าฝนมากในชวงนน แตดวยลมน าประแสไมไดมระบบการไหลของน าตามธรรมชาต มการสรางอางเกบน าดงทกลาวขางตน ปรมาณน าจดในพนทจงขนอยกบปรมาณน าในอางเกบน าประแสดวย ซงตามปกตตงแตป พ.ศ. 2548 ปรมาณน าไหลเขาอางเกบน าฯ เฉลยปละประมาณ 275 ลานลกบาศกเมตร แตในป พ.ศ. 2554 มปรมาณน าไหลเขาอางเกบน าฯ ประมาณ 400 ลานลกบาศกเมตร แสดงกราฟปรมาณน าไหลเขาอางเกบน าฯ พ.ศ. 2548-2554 ในภาพท 7-3 ขณะทมน าสะสมอยแลว

7 - 4

5 - 4

ดวย ท าใหในชวงฤดฝนมปรมาณน าลนเขอนถง 150 ลานลกบาศกเมตร (ปกต 20 ลานลกบาศกเมตร) ปรมาณน าดงกลาวจะลนออกจากอางเกบน าฯ ไปรวมกบแมน าประแส ท าใหในแมน ามปรมาณน ามากกวาปกต บรเวณปากแมน าจงมปรมาณน าจดมากในชวงเวลาดงกลาวดวย ซงโดยปกตในปอนๆ มปรมาณน าถกปลอยหรอลนเขอนออกมาอยแลว แตในป พ.ศ. 2554 มปรมาณน าลนออกมามากเปนพเศษ สงผลใหมน าจดไหลลงสปากแมน ามากกวาปอนๆ เชนกน

ผลกระทบทเกดขนตอทรพยากรและอาชพประมง สวนใหญเกดขนกบบรเวณระบบนเวศน ากรอย ชาวประมงทไดรบผลกระทบอยในต าบลทางเกวยน พงพาสตวน า เชน ปลากระบอก ปมา หอยหลอด ซงทรพยากรเหลานลวนเกดการเปลยนแปลงโดยมปรมาณลดลงมากจนถงไมพบเลย เนองจากไมสามารถทนน าจดไดจงเปลยนทอยถอยรนลงไปทางปากแมน ามากขน สงผลใหชาวประมงทพงพาสตวเหลานในบรเวณดงกลาวตองปรบตวดวยวธการตางๆ เพอใหมรายไดในการด ารงชวต

ภาพท 7-3 ปรมาณน าทาสะสม (ลานลบ.ม.) อางเกบน าประแส ในเดอนตลาคม ป พ.ศ. 2548-2554

7.1.1 การประเมนความเสยงจากวกฤตน าจดโดยชาวประมงลมน าประแส ชาวประมงพนบานลมน าประแสอธบายผลกระทบตอระบบนเวศจากปรมาณน าฝนประกอบกบการจดการน าจากอางเกบน าทมตอสมดลน าจด-น าเคมวา แมน าประแสหลงจากมการสรางอางเกบน าประแสและเขอนขนาดเลกเพอการชลประทาน คาความเคมของน าในแมน าประแสไมเปนไปตามฤดกาล สงผลใหสตวน าบางชนดหายไปและบางชนดมปรมาณลดลง โดยตามปกตในเดอนพฤษภาคม-มถนายน ฝนจะเรมตกในฤดฝน น าจดในแมน ามปรมาณมากขนท าใหคาความเคมลดลง จนกระทงฝนเรมหมดในเดอนตลาคม-พฤศจกายน น าทะเลทหนนขนมาตามธรรมชาตจะท าใหความเคมของน าในแมน าเพมมากขน พาสตวน าเขามาวางไข อาศย และเปนทหลบภยของลกปลา อาท ในวนท 18 ตลาคมของทกปจะมปลาเกา ปลากะลงแดง ปลาใบขนน ปลาเหดโคน ปมา ปทองเหลอง ฯลฯ เขามาในแมน า แตปจจบนนในเดอนมถนายนกลบมปรมาณน าจดในแมน านอยลง เนองจากเขอนทางดานบนไดกกเกบน าไว ไมทยอยปลอย จะปลอยลงมาเมอน าเตมเขอนจนไมสามารถกกเกบไดอกตอไป ซงเขอนจะพรองน าชวงทมพายเขาในชวง

150

200

250

300

350

400

2548 2549 2550 2551 2552 2553 2554

ปรมา

ณน า

(ลาน

ลบ.ม.)

ป พ.ศ.

7 - 5

5 - 5

เดอนตลาคม-พฤศจกายน ท าใหแมน าประแสไดรบน าจดในปรมาณมากทงจากน าฝนและจากเขอน ทวผลใหความเคมลดนอยลงในชวงทสตวน าก าลงเขามาพอด กง ป ปลาซงปกตจะเขามาวางไขในชวงตลาคม-พฤศจกายน จงถกน าจดดนกลบลงไปทางตอนลาง ท าใหจากเดมทชาวบานสามารถท าประมงพนบานไดดในชวงดงกลาวนและตอเนองไปจนถงเดอนมกราคม-มนาคมปหนา กลบจบสตวน าไดในปรมาณลดลงกวาเดมมาก ในขณะเดยวกนผประกอบการเลอกเวลาปลอยน าเสยจากการท านากงลงสแมน าพรอมๆกบการปลอยน าจดของเขอน เพอเจอจางความสกปรกของน า สงผลใหน าในแมน ามสใสผดปกตจากสารเคมตางๆ ท าใหสตวน าหลายชนดไมสามารถด ารงชวตอยได และเนองจากเขอนไมมก าหนดการปลอยน าทแนนอนในแตละป รวมทงไมไดแจงใหชาวบานทราบลวงหนา ชาวบานทท าประมงพนบานจงตองอาศยการสงเกตสของน าในแมน า โดยสน าธรรมชาตจะมสแดงเปนตะกอนขน หากเปนน าจากเขอนจะมสขาวนวล และน าเสยจากนากงผสมกบน าจากเขอนจะมสใสผดปกต ซงสงผลกระทบตอการท าประมงพนบานเปนอยางมาก ทงนชาวบานและเขอนประแสไดมขอก าหนดรวมกนวาเขอนจะปลอยน าไดเดอนละประมาณ 10 ลานลกบาศกเมตรในชวงน าทะเลหนนเพอผลกดนน าเคมเปนหลก แตจะปลอยทกวนหรอไม ในปรมาณเทาใดนนชาวบานไมทราบขอมลแนชด 7.1.2 การเปลยนแปลงในระบบนเวศทสงเกตเหน และการเฝาตดตาม ในปจจบน ประมาณ 50-70 % ของสตวน าทชาวประมงพนบานจบไดจากแมน าประแสนนเปนสตวน าทรฐบาลน ามาปลอย เชน ปลากะพง กงขาว เปนตน สตวน าเคมตามธรรมชาตหลายชนด เชน กงกะตอม หอยหลอด ปมา ปใบไม ปลาสาก ปลาไหลทราย และปลาเสอพนน าไดสญหายไปจากแมน า สวนปลาดอกหมาก ปลากเลา ปลาตะเพา พบไดในปรมาณนอยลงมาก และเนองจากคาความเคมของน าลดต าลงท าใหพบสตวน าจดในแมน าเพมมากขน เชน ปลานล ทเรมเขามาเมอป พ.ศ.2545 ซงเปนปเดยวกนกบการสรางเขอนประแส และเมอป พ.ศ.2554 เรมมปลาชะโดเขามาจาการปลอยสตวน าทตนเขอน ซงปลาชนดนจะสงผลกระทบตอระบบนเวศเปนอยางยง เนองจากการกนกงเปนอาหาร การพบสตวน าจดในแมน าประแสนถอเปนสญญาณอนตราย เนองจากหมายถงสภาพแมน าไมเหมาะสมกบสตวน าเคมอกตอไป นอกจากนยงมปญหาเรองนกปากหางจากจงหวดอยธยาตามมากนหอยเชอรรท เร มแพรพนธในแมน า และยงกนหอยชนดอนๆ ดวย ท าใหหอยหลอด หอยพอก หอยจบแจง หอยคอน หอยปากคอน(หอยฉลอง) หอยขนก มปรมาณลดนอยลงอยางมาก ตอนกลางของแมน าประแสเคยเปนบรเวณทมหอยคกคกชกชม หอยชนดนเปนอาหารปมาและปลากะพง ท าใหพบปมาและปลากะพงจ านวนมากตามไปดวย แตปจจบนนปญหาน าจดและน าเสยไดสงผลใหหอยคกคกเรมหายไป ท าใหปมาซงกลวน าจดมากและปลากะพงมจ านวนนอยลงดวยเนองจากไมมแหลงอาหาร ในขณะเดยวกนหมกทเคยชกชมในป พ.ศ.2553 กไมพบอกเลยในป พ.ศ. 2553-2554 ทางตอนบนของแมน าประแสมความกวางของล าน านอยกวาตอนกลางและตอนลาง รวมทงในปจจบนเหลอปาชายเลนนอยลงมาก เนองจากมการใชประโยชนจากชาวบานในการตงทอยอาศย และท านากงในปรมาณมาก ท าใหเกดปญหาน าแหง และดวยปาทมนอยท าใหทอยอาศยของสตวน านอยลง ปกตในเดอนมนาคม-เมษายน น าในตอนบนจะเรมเคมแลวแตปจจบนนกลบไมเคม ท าใหสตวน าไมสามารถขนไปถง จากผลกระทบอยางตอเนองดงกลาวท าใหตงแตป พ.ศ.2552 ชาวประมงพนบานทางตอนบนของ

7 - 6

5 - 6

แมน าประแส ประมาณ 13 กโลเมตรจากปากอาว ไดแก พนทแหลมยาง แหลมทาตะเคยน ต าบลทางเกวยน หมบานเนนมะกอก และหมบานอนๆ ในทกวนนกลบมสตวน านอยมาก ไมสามารถท ามาหากนดวยโพงพางไดอยางแตกอน ท าใหพวกเขาตองถอยรนลงมาท าประมงในแถบดานลางของแมน ามากขนเรอยๆ เมอพนทท ามาหากนนอยลงแตจ านวนคนมากขนท าใหเกดความแออดของพนทท ากน จบสตวน าไดลดลง และมรายไดลดลง นอกจากนยงท าใหชาวบานตอนบนเรมเปลยนอาชพจากการท าประมงพนบานหนไปท างานในโรงงานอตสาหกรรม หรอเปลยนอาชพไปท าอยางอนกนมากขน ชาวบานและกลมเยาวชนจาก 12 โรงเรยนในพนทไดรวมกนตรวจสอบคาความเคม ปรมาณออกซเจนทละลายในน าอยางสม าเสมอ ซงโครงการนก าลงขยายไปถงระดบขององคกรทองถน หนวยงานภาครฐเองกรบฟงชาวบาน และไดรวมกนวเคราะหผลกระทบทเกดขน 7.1.3 ผลกระทบตอประมงพนบานและการรบมอกบวกฤต ปกตฝนจะเรมตกในเดอนพฤษภาคม-มถนายน จากลมมรสมทพดเขามาจากทะเลจนใตและออกไปสเวยดนามในเดอนกรกฎาคม-สงหาคม และจะกลบเขามาสภาคตะวนออกทางอาวไทยในเดอนกนยายน -ตลาคม กอนจะเคลอนลงไปสภาคใตในเดอนพฤศจกายน-ธนวาคม หากมลมมรสมเขาเพยงครงเดยวตามปกตจะสงผลดตอการท าประมงพนบานในตนปถดไป เพราะจะมสตวน าเขามามากได แตหากมพายเขาตงแต 2 ลกขนไปจะสรางผลเสย กอใหเกดน าทวมเนองจากฝนตกหนกและน าทะเลหนน หากเปรยบเทยบระหวางฤดหนาว ฤดรอน และฤดฝน ชาวบานเปนกงวลกบชวงฤดฝนมากทสด เนองจากแมอากาศจะรอนหรอหนาวแคไหน กมชวงเวลาทสตวน าออกมาหากนตามธรรมชาต และชาวบานตางคนเคยกบการปรบตวตามธรรมชาตดงกลาว แตหากเปนฤดฝนซงมกสงผลใหมน าจดในปรมาณทงจากฝนและเขอน จะท าใหสตวน าจะไมสามารถอาศยอยในบรเวณนได ในเดอนมถนายน-กรกฎาคม ป 2554 ฝนเรมตกหนก ซงนบวาฝนมามากและเรวกวาปกต น าในแมน าเรมมากขนแตยงเปนน าตามธรรมชาต และเขอนดานบนยงคงกกเกบน าไวไมปลอยลงมา จนกระทงเดอนสงหาคม-กนยายนเรมเกดปญหาน าทวมจากฝนตกหนก เดอนตลาคม-พฤศจกายนฝนเรมแลงแตน าทปลอยลงมาจากเขอนกลบสงผลใหแมน าประแสยงคงมน าปรมาณมาก มคาความเคมต า และมแตน าทไหลลง ไมมน าทะเลหนนขนเลย ท าใหชาวบานท ามาหากนล าบากเนองจากไมสามารถใชโพงพางตานทานกระแสน าลงได ในเดอนธนวาคมเกดน าทะเลหนนท าใหน าเคมเออลนตลง ผลกระทบจากน าปรมาณมากในป 2554 สงผลตอป 2555 ความเคมของน าในเดอนมกราคมไมสงเทาทควร กลบเรมเคมในเดอนกมภาพนธซงถอวาชากวาปกต สตวน าเคมเขามาในแมน าชากวาเดม 1-2 เดอน ท าใหชาวบานเสยโอกาส เนองจากตามปกตเดอนทชาวบานจบสตวน าไดมากคอเดอนมกราคม -เมษายน และนอกจากนในชวงเดอนมนาคม-เมษายนซงมสตวน านอยกวา 2 เดอนแรกอยแลว เพราะสตวน าจะเรมขนไปทางตอนบน กลบมการปลอยน าจากเขอนลงมาอกท าใหสตวน าสญหายไปจากแมน าจ านวนมาก การสญเสยรายไดจาก 4 เดอนส าคญนถอเปนผลกระทบทงปของการท าประมงพนบาน กลาวถงทรพยากรสตวน าในป พ.ศ.2554 พบวาเดอนกรกฎาคม-ตลาคมมกงหลวงและปลากดน าจดชกชม ถงขนตองเกบเครองมอปองกนเครองมอเสยหาย แตในป พ.ศ.2555 น กลบเปนปลากดน าเคมทพบไดในปรมาณมาก สวนปลาชนดอนพบไดนอยลง

7 - 7

5 - 7

ส าหรบประมงพนบานในพนทลมน าประแสทไดรบผลกระทบจากวกฤตน าจด จากฝนทตกตงแตเดอน มนาคม ถงเดอน พฤศจกายน 2554 ทผานมา จากการส ารวจครวเรอนพบวามชาวประมงทอาศยอยในชวงพนทบรเวณรมแมน าประแสของ หม 6 ต าบลทางเกวยน อ าเภอแกลง จ านวน 10 หลงคาเรอนโดยประมาณ ทไดรบผลกระทบจากภาวะวกฤตดงกลาว โดยทรพยากรสตวน าทเคยหาไดในภาวะปกตมจ านวนลดลงอยางเหนไดชด กลาวคอ 50% ของครวเรอนทเคยจบสตวน าไดทกชนด ไมวาจะเปน ปลา ป กง หอย เมอประสบกบปญหาวกฤตน าจดท าใหไมสามารถจบหา ไดเลย 12% ของครวเรอนทเคยจบป (ปด า ปมา) กจบไดนอยลงเชนเดยวกน ในระหวางนนชาวประมงพนบานบางครวเรอนทไดรบผลกระทบจงไดมรปแบบในการปรบตวทแตกตางหลากหลาย เชน ปรบตวโดยการออกทะเลไปในพนททไกลขน ใชเวลามากขน บางครวเรอนออกทะเลไปไกลถง 5 กโลเมตร และใชเวลาในการท ามาหากนเปนเทาตว บางครวเรอนหยดท าอาชพประมง และท าอาชพเสรม โดยท าอาชพรบจางทวไป 12% ท าอาชพคาขาย และกรดยาง ท าสวน ท านา 25 % และเมอทองทะเลกลบเขาสภาวะปกตชาวประมงกจะกลบมายดอาชพประมงพนบานเปนหลก ซงการทชาวประมงจะทราบวาสภาวะทเปนปกต สามารถออกเรอไปท ามาหากนไดนน ชาวประมงจะอาศยภมปญญาดงเดม จากการสงเกตน า ปรมาณฝน คลน และสงเกตจากสตวน าทจบได ซงพบวาครงหนง (50%) ของครวเรอนทอาศยการสงเกตน า ปรมาณฝน คลน 25% ของครวเรอนสงเกตจากสตวน าทจบได ในป 2554-2555 นระบบธรรมชาตในลมน าประแสไดเปลยนแปลงไปจนไมสามารถคาดการณได และเนองจากคาความเคมของน าไดลดลงจากเดมมาก ท าใหวงจรชวตของสตวน าในแมน าเปลยนไปจากเดม เชน กงหลวงเขามาผดฤดกาล พบสตวน าจดบางชนดทไมเคยพบในบรเวณน เชน ปลานล เปนตน ซงสงผลใหชาวบานทประกอบอาชพประมงพนบานตองปรบตวใหเขากบทรพยากรสตวน าทแตกตางไปจากเดม โดยการเลอกใชเครองมอทมอยแลวใหตรงกบชนดของสตวน าทเขามาในแตละวนโดยน าในแมน ามความเคมไมมากพอ ท าใหสตวน าเขามานอย กจะไมคมคากบการลงทนวางโพงพาง ชาวบานจงตองเปลยนไปใชเครองมออนทเหมาะสมกบชนดของสตวน าซงเปลยนแปลงไปจากเดมมาก และตองตดสนใจเลอกใชเครองมอเปนวนตอวน ขนอยกบชนดสตวน าทพบเจอในวนนนๆ ตองท างานใหหนกมากขนเพอใหไดปลาเพมขน จากปกตทดกลอบปมาเพยงอยางเดยวกพออยได แตปนกลบตองท าหลายอยาง ทงหาปลากระบอก ปลากะพง ตโพงพาง ตปลากด ลอยอวนกง วางเบด ทงนข นกบความถนดของชาวบานแตละคน อาท ในเดอนมกราคม-กมภาพนธวางเฝอกทชายปาในการหาสตวน าซงจะไดทกชนดไมวาจะเปน กง ป ปลา แตหากวางเฝอกไมไดกจะวางโพงพาง และดกลอบเพมเตม ชาวประมงพนบานสวนใหญในแถบนไมไดท าอาชพเสรมอยางอน แตจะใชเวลาในการท าการประมงเพมมากขน บางครวเรอนกไปชวยกนทงบาน บางครวเรอนออกไปจบสตวน าในบรเวณทไกลขน และบางกรบซอปลามาท าปลาเคมขาย จากปญหาทเกดขนกบกลมประมงพนบาน ชาวบานยงคงไมมวธการรบมอและแกปญหาทแนชด และคดวาการรวมกลมเพอแกปญหานนท าไดยาก เนองจากท ามาหากนคนละรปแบบ และไมมความพรอมมากพอ และในปจจบนนพวกเขายงคงพงพาตนเองได ตางคนจงตางปรบตวแบบตวใครตวมน อยางไรกตามชาวบานตางเหนดวยวาเมอถงจดๆหนงทไดรบผลกระทบจากภยพบตแลว การรวมมอกนระหวางชาวบานในชมชนหนวยงานตางๆเปนหนทางแกไขปญหาทส าคญทางหนงทควรเกดขน

7 - 8

5 - 8

7.2 วกฤตน าจดลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ป 2554 จากภาพท 7-2 จงหวดตรงมฝนตกผดปกตทชดเจนในเดอนมนาคม-เมษายน และเดอนตลาคม สอดคลองกบสถานการณเฉพาะทเกดในลมน าปะเหลยนดงแสดงในตารางท 7-2 ซงโดยปกตมรสมภาคใตฝ งตะวนตกจะเกดในเดอน สงหาคมถงเดอนตลาคมของทกป ตารางท 7-2 เหตการณวกฤตน าจดลมน าปะเหลยน จงหวดตรง ป 2554

เดอน เหตการณ เม.ย. - เกดลมมรสมผดฤดกาลท าใหสวนยางเสยหาย ก.ย. - พ.ย. - ลมมรสมรนแรงพดเขาชมชนสงผลท าใหสวนยางเสยหายรนแรงขนกวาเดอน เม.ย.

ในป 2554 มฝนตกหนกและน าจดหลากทวม 2 ครง ครงแรกเกดขนในเดอนเมษายนตอเนองหลายวนซงปกตแลวจะเปนฤดทน าในล าคลองมนอย ครงทสองเกดขนในเดอนตลาคม ซงปรมาณน าจดทไหลหลากทงสองครงนนสงผลกระทบตอการประมงพนบานทตองพงพงธรรมชาต 7.2.1 การประเมนความเสยงจากวกฤตน าจดโดยชาวประมงลมน าปะเหลยน ชาวประมงทประกอบอาชพเกบหอยปะหรอหอยตลบไดรบผลกระทบจากการทเกบหอยไดนอยลง เนอง จากหอยสวนใหญฝงตวลงไปในเลนเพอหนน าจดดวยสญชาตญาณการเอาตวรอดตามธรรมชาต แตหากวาน าจดทลงมาเปนน าทมโคลนมากบน าเปนจ านวนมาก มผลตอหอยทฝ งตวลงไปในเลนและไมสามารถลอยตวกลบขนมาไดนนตายเปนจ านวนมากกวารอยละ 45 ชาวประมงผหาหอยกยงหาหอยไดนอยลง ซงปกตแลวหอยจะสามารถลอยตวขนมาไดหลงน าจดผานไป รวมไปถงชาวประมงผเลยงหอยนางรมไดรบผลกระทบจากหอยนางรมตายเพราะโคลนทมากบน าจด เพราะในชวงฤดแลงหอยนางรมจะอาปากรอรบอาหารทมากบน า แตเมอน าดงกลาวมโคลนมาดวยจงท าใหหอยตายในทสด ฝนตกนอกฤดกาลสงผลกระทบโดยตรงตอชาวประมงผเลยงปลาในกระชง และหอยแมลงภในกระชง ซงมความเปราะบางตอการเปลยนแปลงของน าทตองการน าทมความเคมทเหมาะสม เมอเจอน าจดปรมาณมากอยางกะทนหนจะตายเปนจ านวนมากทงกระชง ปญหาดงกลาวขางตนสามารถปองกนไดหากชาวประมงผเลยงปลาและหอยแมลงภในกระชงทราบเหตการณลวงหนา (ไมต ากวา 15 วน) ชาวประมงจะปรบตวโดยการเกบขายกอนทน าจดจะไหลลงมา สตวน าเกอบทกชนดมจ านวนลดลง ยกเวนปด าทชาวประมงยงสามารถเกบหาไดเปนปกต เนองจากปด าเปนปทแขงแรงและทนตอสภาพอากาศทเปลยนแปลงไดด สามารถหลบเขารไดเมอมพายฝน อกปจจยหนงทท าใหชาวบานสามารถเกบปด าไดปกตคอปาชายเลนซงเปนทอยอาศยของปด ารวมไปถงสตวน าชนดอนทสามารถหนลงไปอยในน าทะเลไดเมอเกดวกฤตน าจด เชน ปแสม กง จะไดรบผลกระทบคอนขางนอยจากวกฤตการณน าจดน

7 - 9

5 - 9

อากาศทรอนจดท าใหน าในทะเลและในคลองรอน สงผลใหหอยตายเปนจ านวนมากไดนอกเหนอจากวกฤตน าจดทหอยและทรพยากรสตวน าจะตองเผชญ และจากการทฝนไมตกตามฤดกาลท าใหชาวประมงไมสามารถเลยงปลาเกาได จงตองเปลยนมาเลยงปลากะพงในกระชงแทน ซงชาวประมงกยงตองเจอกบปญหาวกฤตน าจด 7.2.2 การประเมนรปแบบการรบมอของประมงพนบานในภาวะวกฤตน าจด 2554 ส าหรบชาวประมงพนบานในพนทลมน าปะเหลยน ไดรบผลกระทบวกฤตน าจดในป 2554 จากฝนทตกตงแตเดอนมนาคม ถงเดอน ธนวาคม 2554 โดยทง 2 หมบานคอ บานทงตะเซะ อ าเภอยานตาขาว และบานแหลม อ าเภอกนตง ไดรบผลกระทบจากภาวะวกฤตดงกลาวคอ ทรพยากรสตวน ามปรมาณลดลง จากการส ารวจครวเรอนจ านวน 25% ของครวเรอนทงหมดทท าการศกษา พบ 30.0% ของครวเรอนทไดรบผลกระทบจากปรมาณหอยลดลง (โดยเฉพาะหอยปะ และหอยกน) 17.1% ของครวเรอนทไดรบผลกระทบจากปรมาณปลาลดลง 10.0% ของครวเรอนทไดรบผลกระทบจากปรมาณปลดลง 1.4% ของครวเรอนทไดรบผลกระทบจากปรมาณกงลดลง และ 17.1% ของครวเรอนทไดรบผลกระทบจากปรมาณของสตวน าทกชนดลดลง ชาวประมงพนบานหลายครวเรอนจงไดมการปรบตวโดยการหาอาชพเสรม เชน 38.6% หาอาชพเสรมดวยการรบจางทวไป 14.3% ท าอาชพลอกใบจาก 17.1% ท าอาชพสวนยางพารา ปาลม ปลกพชผกสวนครว และ 1.4% ท าอาชพคาขายและออกเรอเพอหาทรพยากรสตวน าชนดอนทดแทน (มเปอรเซนตของครวเรอนทเทากน) สวนชาวประมงทไมไดประกอบอาชพเสรมไดมการปรบเปลยนวธการออกเรอไปในพนททไกลขนและใชเวลาในการออกเรอเพอท ามาหากนเพมขน โดยมครวเรอนทยอมรบกบสภาวะเสยงในการออกไปท ามาหากนในทะเลขณะทเกดภาวะวกฤต คดเปน 1.4% ในขณะท 7.1% รอใหกลบเขาสสภาวะปกต และ 47.1% ใชภมปญญาดงเดมในการสงเกตธรรมชาตจากการดสของน าทะเล สงเกตปรมาณฝนทลดลง หรอการสงเกตจากคลน ซงเปนการปรบตวของชาวประมงทเกดขนในภาวะวกฤตน าจดทผานมา อาชพของคนในชมชนบานแหลมกบการด ารงชวตของคนบานแหลมไดแก จบปเปยวหรอปแสม จมปด า ไซปด า ลงไซหมก เลยงปลาในกระชง เลยงหอยแมลงภในกระชง เลยงหอยนางรมเลยงหอยจบแจงหรอหอยปากแดง ตกเบด วางอวนลอยในคลอง และลอกใบจากขาย คนในชมชนบานแหลมเกอบทงหมดมอาชพทตองพงพาทะเล ซงนบเปนอาชพหลกของคนบานแหลม ทพวกเขามความเชอมน พวกเขาโชคดทไดเกดมาเปนคนบานแหลมซงเปนพนททมอาหารทอดมสมบรณทสดแหงหนง เพราะคนในชมชนบานแหลมแตละครวเรอนจะประกอบอาชพทหลากหลายมากกวา 3 หรอ 4 อาชพ โดยชาวบานแหลมจะตดสนใจในการประกอบอาชพจากความถนดในอาชพและเครองมอทพวกเขาม หลงจากน าจดไหลหลากไมเกน 10 วน ชาวบานแหลมกกลบไปหาทรพยากรประมงเหมอนเดมได นนจงเปนเหตผลทสนบสนนใหชาวบานมความยดหยนในการประกอบอาชพสง เมอเปรยบเทยบกบคนทอาศยอยบนพนททไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงดานสภาพแวดลอมทมากกวาอยางเกาะลบง และทงหมดทกลาวมาท าใหคนบานแหลมรสกรกและภมใจในถนฐานบานเกดของพวกเขาเปนอยางด เมอฝนแลงชาวประมงจะลงไปคราดหอยดวยมอเนองจากหอยมปรมาณมาก สวนในฤดมรสมชาวประมงบานแหลมจะสามารถลงไปจบปเปยวหรอปแสมในปาชายเลนได และยงเปนประโยชนกบอาชพลอกใบจากขายเพราะตนจากจะสามารถเตบโตไดอยางดภายใตฝนทตกหนกน

7 - 10

5 - 10

ส าหรบการรบมอกบวกฤตน าจด ป 2554 การรบมอของชาวประมงบานแหลมแบงไดเปน 5 กลมตามลกษณะของการท าประมงซงเปนการรบมอเฉพาะหนาประกอบดวย (1) กลมชาวประมงทเพาะเลยงหอยนางรม จะรบมอดวยการเลยงหอยใหอยในระดบสงกวาเดม จากเดมแขวนเชอกสงจากพนคลอง 1 เมตรปรบเปน 1.5 เมตร เพอใหหอยรอดตายไดมากขนจากโคลนทมากบน าหลากซงโคลนจะมน าหนกมากและไหลในระดบลางและขายกอนทฝนจะตกหนกและน าจดจะไหลบาลงมาเปนจ านวนมาก (2) กลมชาวประมงทมเรอเครองจะสามารถออกไปในทะเลทไกลกวาเดมประมาณ 2 กโลเมตรจนถงเกาะเหลาต าและเกาะลบง แตชาวประมงจ าเปนตองยอมเสยคาใชจายไปกบคาน ามนเชอเพลงทตองใชมากขนกวาเดมเปน 2 เทา เพอทจะสามารถหาทรพยากรได ซงเปนน ามนปรมาณ 3 – 5 ลตร และคดเปนจ านวนเงน 300-500 บาทตอการเดนทาง 1 ครง ขนอยกบขนาดของเครองยนตทใช (3) กลมชาวประมงทไมมเรอแตมเครองมอประมงชนดอนๆทยงสามารถหาสตวน าชนดอนๆทไดรบผลกระทบนอยจากวกฤตน าจด และมทกษะในการใชเครองมอชนดนนๆ จะยงคงประกอบอาชพประมงพนบานอยไดโดยการหาสตวน าชนดอนหลายชนด ทดแทนสตวน าทมจ านวนลดลงจากน าจด เชน ใชอวนลอยปลากระบอก ใชเบดตกปลา นอกจากนนเมอชาวประมงบานแหลมเกบหาหอยไดนอยกจะมการแปรรปเพอใหสามารถเกบไดนานขน เปนการเพมมลคาทรพยากร และยงมประโยชนในการทจะไดรบเงนทนสนบสนนจากหนวยงานตางๆไดงายขนโดยการรวมเปนกลมแปรรปผลตภณฑหอยปะรวมไปถงทรพยากรอนๆ ไดอกดวย (4) กลมชาวประมงทไมมเครองมอและทกษะทหลากหลาย จะรบมอโดยการประกอบอาชพอนๆทไมเกยวของกบการท าประมง เชน ปลกผกสวนครว ท าสวนยาง ซงอาจจะท าเปนอาชพหลก และมการท าประมงเปนอาชพรอง (5) กลมชาวประมงทไมมเครองมอ และไมมทดนส าหรบท าสวน จะประกอบอาชพเสรมชวคราวอนๆ เชน ลอกใบจาก รบจางทวไปเปนชางกอสรางนอกพนท เพอใหตนเองและครอบครวมความเปนอยทด 7.3 รปแบบการรบมอตอวกฤตน าจด ป 2554 วกฤตทแตกตางกนของพนทท ง 2 ลมน า กลบน ามาซงการรบมอกบวกฤตทคลายคลงกน นนคอ การลดการเปดรบผลกระทบ ดวยการพงพาความหลากหลายทมอย ไมวาจะเปนความหลากหลายทางชวภาพของชนดสตวน า ความหลากหลายของเครองมอประมง ความหลากหลายของระบบนเวศทท าประมง หรอความหลากหลายของทกษะอาชพทตนม นอกจากนการเพมศกยภาพในการรบมอ ดวยการพงพาการส ารองเงน ส ารองความชวยเหลอจากการรวมกลม หาทางเลอกของรายไดเสรม หรอทางรอดในการพลกวกฤตใหเปนโอกาส เชนการสรางเครองมอประมงแบบใหมเพอรบมอกบสตวน าชนดพนธใหมทมากบวกฤต เปนตน

7 - 11

5 - 11

ตารางท 7-3 รปแบบการรบมอตอวกฤตน าจด การลดความเปราะบาง

(Vulnerability) พนท / วธการ

การลดการเปดรบผลกระทบ ลมน าปะเหลยน

(Exposure) - เปลยนพนทท าประมง และชนดสตวน า จากปลา หอย และกงในพนทวกฤต เปน ปด าในปาชายเลน ใชไซป และหยองป

- ชาวประมงทมเรอขนาดกลาง-ใหญ เดนทางไปท าประมงทปากอาว เรอเลกหยดท าประมงชวคราว

- เตรยมตวลวงหนา เปลยนชนดปลาทเลยงในกระชงจากปลาเกาเปนปลากะพง

ลมน าประแส - เปลยนชนดสตวน าในการท าประมงทเดม ดวยเครองมอประมงทมอย - เตรยมตวลวงหนา เตรยมเครองมอประมงทม และพรอมเดนทางไกลขน

เพอท าประมงในน ากรอย/ น าเคม ตามทรพยากรประมงทอพยพไปปากอาว

การลดความไวตอผลกระทบ (Sensitivity)

การเพมศกยภาพในการรบมอ ลมน าปะเหลยน (Coping capacity) - เตรยมหาทางเลอกของรายไดเสรม เชนลอกใบจากขาย ลมน าประแส - สะสมเงนเพอใชในชวงทไมสามารถท าประมงไดปกต

- เตรยมหาทางเลอกของรายไดเสรม เชนลอกใบจาก ตดลกจาก ท าปลาเคม - เตรยมตวลวงหนา ลงทนท าเครองมอประมงแบบใหม เพอท าประมงในน า

จด - รวมกลม/แบงปน ชวยเหลอ

รปแบบการรบมอกบวกฤตน าจดดงรายละเอยดในตารางท 7-3 เปนการลดความเปราะบางทมตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในทนคอวกฤตจากฝนทผดปกตในป 2554 ซงสงผลตอสมดลน าจด-น าเคมในระบบนเวศของล าน าประแสและปะเหลยน ซงจากการประเมนความเปราะบางระดบครวเรอนของชาวประมงพนบานทง 2 ลมน าในบทท 5 พบวาสวนใหญชาวประมงมความเปราะบางในระดบปานกลาง ชาวประมงพนบานสามารถลดความเปราะบางไดดวยการลดการเปดรบตอผลกระทบ และเพมศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ จากรปแบบการรบมอดงกลาวสามารถจดเปนกลมยทธศาสตรได 5 กลมคอ (1) ยทธศาสตรการรวมกลม

7 - 12

5 - 12

(2) ยทธศาสตรการส ารอง (3) ยทธศาสตรความหลากหลาย (4) ยทธศาสตรการพงตลาด และ (5) ยทธศาสตรการยายท ดงแสดงในภาพท 7-4

ภาพท 7-4 ยทธศาสตรการรบมอกบวกฤตของชาวประมงลมน าประแสและลมน าปะเหลยน (1) ยทธศาสตรการรวมกลม ชาวประมงมการรวมกลมพดคยกนเปนปกตอยแลว เมอเกดเหตการณฝน ฟาผดปกต การปรกษาหารอ หาทางออกรวมกนในการปรบเปลยนรปแบบการท าประมงหรอทางเลอกในการท าอาชพอนจงเกดขนโดยธรรมชาต นอกจากนชาวประมงยงรวมกลมในรปการแปรรปผลผลตทางการประมง เชนการท าปลาเคมทประแส การแปรรปหอยปะทปะเหลยน การลอกใบจากทปะเหลยน เปนตน (2) ยทธศาสตรการส ารอง ชาวประมงทประแสเตรยมส ารองเงนลวงหนาเพอเตรยมตวท าเครองมอประมงใหมใหเหมาะกบสถานการณทจะมน าจดมามากเนองจากรลวงหนาจากสถานการณน าจดทเกดซ าซากทกป เชนท าอวนเฉพาะเพอจบปลานลซงเปนปลาน าจดทมากบน า ในขณะทชาวประมงทปะเหลยนไมมโอกาสไดรลวงหนาวาจะเกดวกฤตแตดวยวถประมงพนบาน ชาวประมงแทบทกครวเรอนจะมเครองมอประมงทหลากหลายอยในครอบครองและใชอยในชวตประจ าวนอยแลว จงสามารถเลอกเครองมอทมอยมาปรบใชไดในสถานการณ เชน จบปและหอยไมได กเลอกมาจบปลาเปนตน (3) ยทธศาสตรความหลากหลาย การท าประมงมความหลากหลายของเครองมอและสถานทและมทรพยากรสตวน าทหลากหลาย ถาจบสตวน าประเภทนไมได กไปจบสตวน าประเภทอนแทน จงท าใหไดรบ

7 - 13

5 - 13

ผลกระทบเลกนอย กลาวคอความหลากหลายของการท าประมงชวยไมใหเกดผลกระทบมาก เชน เมอหาหอยปะทปะเหลยนไมได เนองจากหอยตายเพราะน าจดและโคลนทน าหลากพามา และปหนน าจดลงทองคลองลก ชาวประมงจ าเปนตองออกท าประมงในระยะทางทไกลมากกวาเดม ชาวประมงกหนมาวางเบดหาปลากระบอกแทน เพราะเครองมอของชาวบานมความหลากหลาย เชนเดยวกบชาวประมงทประแสทเปลยนจากการท าประมงปลากระบอกมาจบปลาดกทะเลแทน ซงตองเปลยนประเภทเครองมอประมง บางกใชเครองมอประมงหลายชนดประกอบกนเชนวางเฝอก โพงพาง และลอบปลาไปพรอมกน เนองจากสตวน ามนอยลง (4) ยทธศาสตรการพงตลาด ชาวประมงทง 2 พนทพ งตลาดมากขนในภาวะวกฤต เชนการจบสตวน าในกระชงออกขายทนททเกดวกฤต หรอหาทางเลอกในการรวมกลมแปรรปสงตลาด เชนการท าปลาเคมทประแส และหอยแปรรปทปะเหลยน ในบางครวเรอนทหยดท าประมงเนองจากวกฤต การพงตลาดจงหมายถงการพงพาแหลงอาหาร (5) ยทธศาสตรการยายท ชาวประมงทปะเหลยนตองเดนทางไกลกวาเดมประมาณ 2 กโลเมตร ในขณะทชาวประมงทประแสตองเดนทางไกลกวาเดมประมาณ 5-10 กโลเมตรออกไปทางปากอาวเพอไปท าประมงในททไมไดรบผลกระทบจากน าจดหรอททมทรพยากรสตวน าใหท าประมงได จะเหนไดวาชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ารบมอกบวกฤตทเกดจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไดอยางมประสทธภาพดวยยทธศาสตรทง 5 ประการ ชาวประมงน าภมปญญาทองถนทส งสมมาประยกตใชในการรบมอกบวกฤต การตดสนใจตางๆเกดขนในระดบครวเรอน มการปรกษาหารอกนในกลมเครอญาตและเพอนบานบางตามวถ ลกษณะการรบมอกบวกฤตทเกดขนสามารถแบงไดเปน 3 ลกษณะคอ (1) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน เชน การแบกรบความสญเสยรวมกน การอดทน/ แบกรบการสญเสยเอง โดยการหยดท าประมงในภาวะวกฤต หรอลงทนในการเดนทางและการเตรยมเครองมอประมง การเปลยนชนดสตวน า เครองมอประมง และสถานทท าประมง การพลกวกฤตใหเปนโอกาส เชนการสรางเครองมอประมงแบบใหม และการปองกนผลกระทบ โดยการหาแหลงรายไดใหม/ อาชพเสรม การส ารองเงน การรวมกลม/แบงปน จะเหนไดวายทธศาสตรทง 5 ขอขางตน ทชาวประมงพนบานรบมอกบวกฤตเปนการรบมอเพอผลประโยชนสวนตน เปนไปเพอความอยรอดของเศรษฐกจครวเรอนเปนหลก (2) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยแหลงทอยอาศยของทรพยากรประมง/ ระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต เมอเกดวกฤตธรรมชาตแตละครงระบบนเวศเองยอมไดรบผลกระทบ และระบบนเวศตองการเวลาในการฟนตว สงมชวตในระบบนเวศตางกปรบตวเพอการอยรอด แตกระนนกตามการปรบตวตามการเปลยนแปลงทเกดขนของชาวประมงพนบานเกดขนในลกษณะบานใครบานมน การตดสนใจอยทครวเรอน ไมมการมองภาพรวมของระบบ การสงเกตเหนทรพยากรบางชนดพนธทสญหายไปจากพนทจากภาวะวกฤตน าจดจงไมน ามาสการหาทางแกไขฟนฟ นอกจากนนการไมมองภาพรวมของระบบท าใหชาวประมงหนมาใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต เชนการเดนทางไปท าประมงตามฝงปลาทอพยพหนน าจด หรอการกลบมาหาหอยปะอยางเขมขนทนททเขาใจวาหอยนาจะฟนตวแลว เปนตน

7 - 14

5 - 14

(3) การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม การท าประมงหลงภาวะวกฤตเปนภาวะทเปราะบางของระบบนเวศ ชวงเวลาดงกลาวควรเปนชวงเวลาของการฟนฟระบบนเวศ ควรเปนโอกาสทชาวประมงจะท าการประมงแบบอนรกษมากกวาจะท าประมงอยางเขมขนมากกวาเกาอนเนองมาจากพนทท าประมงนอยลง หรอสตวน าหนวกฤตมากระจกตวอยรวมกน เปนตน การจะอนรกษ หรอฟนฟระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรวมนตองการการจดการรวม ตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม ซงยงไมเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท การรบมอตอภาวะวกฤตอนเนองมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท เปนการรบมอทอยบนฐานการตดสนใจของครวเรอนมากกวาชมชน เปนการใชภมปญญาระดบครวเรอนในการแกปญหาเฉพาะหนา มการพงพากลมแบบหลวมๆ เพอหาทางเลอกและทางรอดรวมกนเฉพาะหนา และการตดสนใจอยบนความไมแนนอนสงและไมสามารถมนใจวาจะเกดเหตการณซ าอกครงในปถดไป จงไมสามารถวางแผนรบมอใหดกวาเดมได จงไมเกดการพดคยเพอสรางกระบวนการกลม ไมประเมนผลกระทบจากการรบมอทผานมา และไมประเมนความเสยงทจะเกดขนอกครงในอนาคต

8 - 1

บทท 8

ผลการศกษา: กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบาน ในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

บทนเปนการน าเสนอผลการวเคราะหศกยภาพในการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ซงเปนการเสรมขดความสามารถของชาวประมงพนบานจากศกยภาพในการปรบตวในวถประมงพนบานซงประกอบดวยการรบมอกบวกฤตทไมเกยวกบสภาพภมอากาศ ในทนคอวกฤตการท าลายฐานทรพยากร (บทท 6) และการรบมอกบวกฤตสภาพภมอากาศ (บทท 7) (ดงแสดงในภาพท 8-1) การน าเสนอในบทนม 2 หวขอ คอ 8.1 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ซงประกอบดวยหวขอยอย 4 หวขอคอ (1) ความทาทายในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (2) การสรางความยดหยนทางสงคม (3) กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการจดการความเสยงจากวกฤต (4) กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอระดบชมชน และ (5) แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตว และ 8.2 การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตวและความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศซงประกอบดวยหวขอยอย 3 หวขอคอ (1) ลมน าประแส จงหวดระยอง: ความเปนไปไดขององคกรการจดการน าทบรณาการการจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสการจดการระบบนเวศลมน าประแส (2) ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง: เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา และ(3) การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าตอศกยภาพในการการปรบตว

ภาพท 8-1 การปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Community-based adaptation to climate change)

8 - 2

8.1 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ชมชนประมงพนบานลมน าประแส ประกอบดวย ชมชนประมงพนบานในต าบลปากน าประแส ต าบลเนนฆอและต าบลทางเกวยน อ าเภอแกลง จงหวดระยอง สวนชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยน ประกอบดวยชมชนประมงพนบานในต าบลวงวน อ าเภอกนตง และต าบลทงกระบอ อ าเภอยานตาขาว จงหวดตรง ทง 2 พนทเปนชมชนทมการรวมกลมองคกรชมชน และสรางเครอขายในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตรวมไปถงทรพยากรประมงในพนทลมน าถงทะเล การสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในทนเนนการกอรปของสถาบนทางสงคมเพอการปรบตวในระดบชมชน จากภาพท 8-2 แสดงใหเหนวาการเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรมมงสการปรบตวนนระบบหนงๆตองไดรบผลกระทบทมากเพยงพอ ซงผลกระทบนมากหรอนอยขนอยกบระดบความเปราะบางของระบบนนๆในการรองรบวกฤต รวมทงความรนแรง ความถ และความตอเนองของภาวะวกฤต และการปรบตวเพอรองรบวกฤตนกเปนการรกษาระบบใหด ารงอยตอไป

ภาพท 8-2 กระบวนการเกดการปรบตวของระบบนเวศและระบบสงคม

8 - 3

8.1.1 ความทาทายในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความทาทายในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศปจจบน และการรบมอกบการคาดการณการเปลยนแปลงในอนาคตประการหนงคอการกอรปของสถาบนทางสงคมเพอรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเกดขนไดยากกวากรณท ไมเกยวกบสภาพภมอากาศ จากตารางท 8-1 แสดงใหเหนความเหมอนตางของวกฤตการท าลายฐานทรพยากรและวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจากทศนะของชาวประมงพนบานโดยมองผานกรอบ Driver-Pressure-State-Impact-Response (ในทน คอปรมาณฝนตกมากและตอเน องผดปกตส งผลกระทบตอทรพยากรประมง) ซงการตอบสนอง (Response) ในทนคอการปรบตว ตวขบเคลอนของปญหา (Driver) มความแตกตางกน ในกรณวกฤตการท าลายฐานทรพยากร ตวขบเคลอนของปญหามความชดเจน ชมชนรสาเหตของปญหา และสามารถประเมนผลกระทบและหาวธการแกไขปญหาได ในขณะทวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ตวขบเคลอนของปญหามความไมชดเจน ชมชนไมรสาเหตของปญหา ไมสามารถประเมนผลกระทบและหาวธการแกไขปญหาได ภาวะความกดดน (Pressure) มความคลายคลงกนคอมความชดเจนวาเกดอะไรผดปกตขนในระบบจนเกดเปนภาวะวกฤต เชนมการปลอยมลพษในแมน า หรอการท าลายปาชายเลน เชนเดยวกบปรมาณฝนทตกมากตอเนอง หรอปรมาณน าจดในระบบนเวศทเพมมากขน สภาวะทเกดขน (State) มความคลายคลงกนคอมความชดเจนวาเกดปญหาอะไรขน เชนเกดภาวะทรพยากรรอยหรอเสอมโทรม หรอเกดภาวะความเปลยนแปลงของพฤตกรรมสตวน า เหนทรพยากรประมงปรบตวอพยพหนน าจด บางชนดตาย ผลกระทบทไดรบ (Impact) มความคลายคลงกนคอมความชดเจนวาเกดความเดอดรอนขนกบตนหรอชมชน เชน กระทบความมนคงทางอาหาร การด ารงชวตและสภาพเศรษฐกจครวเรอน หรอ การทครวเรอน/ชมชนไมสามารถท าประมงตามปกต ตองปรบเปลยนวธการท าประมง สถานทวางเครองมอประมง และชนดทรพยากร แตระดบความรนแรงของวกฤตมความแตกตางกน ซงผลกระทบทมตอสงคมหนงๆจะมากหรอนอยขนอยกบความเปราะบางของสงคมนนๆตอวกฤต จากการวเคราะหความเปราะบางระดบชมชนในบทท 5 พบวา ถงแมระบบนเวศชายฝ งจะเปนพนททม ความเปราะบางเชงนเวศทสง ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามความเปราะบางเชงสงคมตอความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ทงนดวยความทชาวประมงพนบานทง 2 พนทเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ชมชนจงยงไมมการเตรยมความพรอมในการรบมอและปรบตวในระดบชมชน ดงจะเหนไดจากคาคะแนนของศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ประกอบกบชมชนทง 2 พนทมความไวตอผลกระทบทต าอยแลว จงไมไดรบผลกระทบเพยงพอถงขนทจะเกดการเตรยมรบและปรบตว การตอบสนอง (Response) มความแตกตางกนชดเจน ในกรณวกฤตการท าลายฐานทรพยากร เกดการจดการกบปญหาในระดบกลม/ชมชน การจดการปญหาเกดขนไดเมอมการประเมนความเสยงทจะเกดปญหาอกครง โดยใชองคความรทเพยงพอและเหมาะสม การจดการปญหาจะบรรลผลเมอมการระดมทรพยากรทมและจดสถาบนเพอจดการปญหาในรปแบบทสอดคลองกบสภาพทองถน และกลไกการบรหารจดการของรฐ สวนในกรณวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ไมเกดการแกปญหาในระดบกลม/ชมชน ไมมการประเมนความเสยงทจะเกดปญหาอกครงเนองจากสภาพภมอากาศเปนสงทองคความรทมอยไมสามารถคาดการณไดแนนอน ตนเหตของปญหาไมชดเจน ไมสามารถแกไขได ผลกระทบทไดรบไมมากพอใหเกดการตอบสนอง

8 - 4

ระดบกลม ยงสามารถทนได ยงมทางเลอกในการตางปรบตวหรอมทางเลยงการรบผลกระทบโดยตรงจากวกฤต การกอรปสถาบนทางสงคมระดบชมชนในการรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจงไมเกดขนทง 2 พนท ถงแมทง 2 พนทจะเปนททมการใชภมปญญาทองถนในการจดการทรพยากรธรรมชาต มองคกรชมชนและเครอขายอนรกษทเขมแขง แตการรวมตวกน การประยกตใชภมปญญาทองถน เปนไปเพอการแกไขปญหาการจดการวกฤตการท าลายฐานทรพยากรมากกวาจะเปนการจดการความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ตารางท 8-1 เปรยบเทยบทศนะของชาวประมงวาดวยความเหมอนตางของวกฤตการท าลายฐานทรพยากรและวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

วกฤตการท าลายฐานทรพยากร วกฤตการเปลยนแปลง

สภาพภมอากาศ ตวขบเคลอน (Driver)

ชดเจน รทมาของปญหา ไมชดเจน ไมรท มาของปญหา

ภาวะความกดดน (Pressure)

ชดเจน เหนภาวะมลพษในระบบนเวศ เหนภาวะของการท าลายลาง

ชดเจน เหนปรมาณฝนทตก ปรมาณน าจดในระบบนเวศทมากขน

สภาวะทเกดขน (State)

ชดเจน เหนภาวะทรพยากรรอยหรอเสอมโทรม

ชดเจน เหนทรพยากรประมงปรบตวหนน าจด บางชนดตาย

ผลกระทบทไดรบ (Impact)

ชดเจน กระทบความมนคงทางอาหาร การด ารงชวต สภาพเศรษฐกจครวเรอน

ชดเจน ไมสามารถท าประมงตามปกต ตองปรบเปลยนวธการท าประมง สถานทวางเครองมอประมง และชนดทรพยากร

การตอบสนอง (Response)

เกดการจดการกบปญหา การจดการปญหาเกดขนไดเมอมการประเมนความเสยงทจะเกดปญหาอกครง โดยใชองคความรทเพยงพอและเหมาะสม การจดการปญหาจะบรรลผลเมอมการระดมทรพยากรทมและจดสถาบนเพอจดการปญหาในรปแบบทสอดคลองกบสภาพทองถน และกลไกการบรหารจดการของรฐ

ไมเกดการแกปญหา ไมมการประเมนความเสยงทจะเกดปญหาอกครงเนองจากสภาพภมอากาศเปนสงทองคความรทมอย ไมสามารถคาดการณไดแ นนอน ตนเหตของปญหาไมสามารถแกไขได ผลกระทบทไดรบไมมากเพยงพอใหเกดการตอบสนองระดบกลม ยงสามารถทนได ยงมทางเลอกในการปรบตวหรอมทางเลยงการรบผลกระทบโดยตรงจากวกฤต

8.1.2 การสรางความยดหยนทางสงคม ความยดหยนทางสงคมเปนแนวคดทใหความส าคญตอศกยภาพในการปรบตว (Adaptive capacity) และศกยภาพขององคกร/ สถาบนทางสงคมในการเรยนรและปรบตวในการสนองตอบตอการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน (Adaptive management) กระบวนการจดการความรใน 4 รปแบบทกอใหเกดความยดหยนทางสงคม Folke et al. (2003) ประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และ

8 - 5

(4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ การสรางความยดหยนทางสงคมเปนการสรางขดความสามารถในการรบมอวกฤตตางๆรวมทงวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน ชาวประมงพนบานเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน โดยเฉพาะวถการท าประมงพนบานทตองพงพาธรรมชาตทงระบบนเวศปาชายเลน ชายฝ ง และทะเล ทไดรบอทธพลของน าขน-น าลง น าเกด-น าตาย คลนและลมทมความแปรปรวนตามธรรมชาต ชาวประมงอาศยการสงเกตธรรมชาตทงในเชงกายภาพจากดาว เมฆ น า คลน ลมและน าคาง และในเชงชวภาพจากพฤตกรรมสตวเชน ปลา หอย ป หมก นกและแมลง ธรรมชาตเปนเสมอนสญญาณเตอนภยใหชาวประมงเตรยมปรบตวรบการสถานการณทผดปกตในรปแบบตางๆ เชน รบมอโดยการหลกเลยงการเผชญหนากบพายฝน คลนลมแรง หรอเปนสญญาณบงบอกใหชาวประมงหาทางเลอกในการท าประมง เชน ลมประจ าถนในแตละฤดกาลทมากบความอดมสมบรณของทรพยากรประมงทแตกตางกน หรอเสยงรองของนกทบงบอกชวงเวลาน าขน -น าลงเพอบอกชาวประมงใหจดการกบเครองมอประมงทอาศยจงหวะน าขน-น าลง เชน โพงพาง หรอทรพยากรประมงทตองจบชวงน าลงเชน กงและหอย เปนตน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ ชาวประมงพนบานทง 2 พนทธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ เชนพงพาทรพยากรประมงทหลากหลาย ระบบนเวศหลากหลาย และมเครองมอประมงทหลากหลาย ผลการส ารวจครวเรอนชาวประมงพนบานทลมน าปะเหลยนสะทอนใหเหนถงความหลากหลายของชนดทรพยากรประมง ดงน ปลา 55 ชนดพนธ กง 13 ชนดพนธ หอย 18 ชนดพนธ ป 5 ชนดพนธ ความหลากหลายของเครองมอประมงรวม 36 ชนด ความหลากหลายของระบบนเวศทเปนแหลงในการหาทรพยากรประมงทมความแตกตางตามลกษณะของถนทอยอาศยและแหลงอาหารของทรพยากรประมงตงแตปาชายเลน ถงชายฝ ง และทะเล รปแบบการพงพาความหลากหลายของทรพยากรประมงหลกของครวเรอน ซงมทงครวเรอนทพงพาประเภททรพยากรอยางเดยวเชน หอย ป หรอปลา แตหลากหลายทชนดพนธ และครวเรอนทพงพา ปลาและป ปลาและกง ปและหอย หอย-ปและปลา และกง-หอย-ปและปลา ส าหรบครวเรอนชาวประมงพนบานทลมน าประแสพงพาความหลากหลายของปลา 58 ชนดพนธ กง 13 ชนดพนธ กง 6 ชนดพนธ หอย 42 ชนดพนธ ป 10 ชนดพนธ หมก 7 ชนดพนธ ความหลากหลายของเครองมอประมงรวม 40 ชนด ครวเรอนพงพาชนดพนธสตวน าในชวง 1-14 ชนดพนธ ความหลากหลายของระบบนเวศทครวเรอนชาวประมงลมน าประแสใชประโยชนอยในชวง 1-5 ลกษณะ คอ ระบบนเวศปาชายเลน ระบบนเวศแมน าประแสและล าคลองสาขา ระบบนเวศชายฝ งจนถงบรเวณเกาะมนนอก ระบบนเวศบรเวณเนนทราย-เนนดน และระบบนเวศชายหาด ความหลากหลายท าใหชาวประมงมทางเลอกในการปรบตวหากเกดวกฤตตอทรพยากรบางชนด ระบบนเวศบางแหง (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร การประสานความรประเภทตางๆเพอการเรยนรเปนเรองของการประสานองคความรเดม รวมความถงองคความรดานระบบนเวศและความหลากหลายทางชวภาพ และกระบวนการในการจดการความรทเปนอย กบความรใหมทงทางดานเทคนคประมง เทคโนโลยในการจบสตวน า ชนดพนธสตวน า และทางเลอกในการ

8 - 6

ประกอบอาชพเสรมหรออาชพใหม ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามพฒนาการในการปรบเครองมอประมงใหสอดคลองกบสภาพระบบนเวศและเศรษฐกจสงคมทเปลยนแปลงไปและสอดคลองกบวตถประสงคของการอนรกษ เชนการปรบขนาดของตาขายเครองมอประมงใหใหญขนของชาวประมงพนบานลมน าประแส การจดโซนนงและก าหนดประเภทเครองมอประมงของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน มการผสมผสานการเพาะเลยงชายฝ งเขากบการประมงพนบานและงานอนรกษ เชน บานปลาธนาคารปของชาวประมงพนบานลมน าประแส มทางเลอกของอาชพนอกภาคการประมงเชนการตดใบจากขายของชาวประมง 2 พนท รวมทงการผสมผสานความรในการพยากรณอากาศจากกรมอตนยมวทยาและภมปญญาทองถน กอนการตดสนใจท าประมงของชาวประมงทง 2 พนท (4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ น ามาซงการตงกฎเกณฑกตกาประมงพนบาน รวมถงความชวยเหลอจากภายนอกในรปแบบตางๆ ชาวประมงพนบานทลมน าประแส มการประสานการรวมกลมประมงพนบานในต าบลตางๆ และสรางเครอขายลมน าประแส 5 ต าบล รวมทงการประสานการท างานกบศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออกและศนยเพาะพนธสตวน า โรงเรยนมกฎเมองราชวทยาลย อ าเภอเมองแกลง และเทศบาลเมองแกลง ชาวประมงพนบานทลมน าปะเหลยน มกระบวนการเคลอนไหวสรางเครอขายลมน าปะเหลยน และเชอมโยงเครอขาย 23 ชมชน จากตนน าเขาบรรทดจนถงปลายน าทปากน าแมน าตรง ประสานการท างานดานการอนรกษในลมน ากบหนวยงานทเกยวของทงหนวยงานราชการ สถาบนการศกษา และองคกรพฒนาเอกชน ชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ามสงคมทมความยดหยนสามารถรบกบวกฤตตางๆได ดงตวอยางของวกฤตการท าลายฐานทรพยากรทเกดขนทง 2 ลมน า รวมทงวกฤตน าจดป 2554 ซงเปนวกฤตทเกยวของกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ 8.1.3 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการจดการความเสยงจากวกฤต กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการจดการความเสยงอนเกดจากวกฤตการท าลายฐานทรพยากร และวกฤตน าจด 2554: ปรบเปลยนเรยนรจากอดตถงปจจบน (1) การสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน วกฤตการท าลายฐานทรพยากร: จากวกฤตสมปทานเผาถานทลมน าปะเหลยน ป 2534 ปาชายเลนถกท าลาย และวกฤตน าเสยในแมน าประแส ป 2530 ทรพยากรประมงไดรบผลกระทบอยางรนแรง ชาวประมงไดเรยนรจากประสบการณตรง จากผลกระทบทมตอความมนคงทางอาหาร การด ารงชวต และสภาพเศรษฐกจครวเรอน ชาวประมงไดตระหนกถงคณคาของปาชายเลนทเปนฐานทรพยากรส าคญหลอเลยงวถประมงพนบานของชมชน การรวมกลมประมงพนบาน และสรางเครอขายระดบลมน าเปนการสรางความตระหนกในความเสยงทอาจจะเกดปญหาวกฤตการท าลายฐานทรพยากรขนอกในวนหนา ทง 2 พนทมกจกรรมในการถายทอดองคความรระบบนเวศปาชายเลนรวมทงองคความรเกยวกบผลกระทบจากการเปลยนแปลงของระบบนเวศปาชายเลนทเชอมโยงกบความตระหนกในความเสยงทวกฤตอาจจะเกดขนหากไมรวมกนดแลรกษา กจกรรมตดตามตรวจสอบตางๆ เชน กจกรรมการดแลรกษาปา การเฝาระวงเครองมอผดกฎหมาย/ท าลายลาง การเฝาระวง

8 - 7

คณภาพน า การถายทอดความรใหแกเยาวชน การสรางเครอขายความสนใจรวมเปนการตอกย าใหความตระหนกในความเสยงยงด ารงอยและขยายผลเชงเวลาและพนท วกฤตน าจด 2554: สถานการณทเกดทลมน าประแส ชาวประมงเกดความตระหนกในความเสยง มการส ารองเงนทนลวงหนาเพอเตรยมท าอปกรณส าหรบท าประมงสตวน าทมากบน าจด ความตระหนกเกดขนจากการเกดขนซ าซากของเหตการณน าจดมากผดปกตทคลายคลงกนทกปจากการจดการน าของเขอนประแส แมป 2554 จะมวกฤตจากฝนทมากกวาปกอนหนากตาม แตส าหรบลมน าปะเหลยนชาวประมงไมไดเตรยมตวอะไรลวงหนา แตรบมอเฉพาะหนาในเวลาวกฤต และปรบตวหลงจากนนมาตลอดจนถงปจจบน เชนการแขวนเชอกเลยงหอยนางรมสงกวาพนดน 1.5 เมตรแทนทจะเปน 1 เมตรเหมอนเมอกอนหนาวกฤต จากการเรยนรการรบมอกบวกฤตทง 2 เหตการณ จะเหนไดวาการสรางความตระหนกในความเสยงสามารถสรางไดจาก (1) ประสบการณการเกดผลกระทบทรนแรงมากพอ (2) ความซ าซากของเหตการณ และ (3) การสรางกจกรรมตดตามตรวจสอบและเฝาระวงทตอเนอง (2) การปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร: การปลกปาชายเลนทลมน าประแสเปนตวอยางทดของการปรบประยกตภมปญญาทองถนในการจดการความเสยง ทงนเปนการชวยลดการเปดรบผลกระทบจากการท าลายฐานทรพยากร และลดความไวตอสถานการณของปญหา กลมประมงพนบานไดรวบรวมองคความรดานชนดพนธไมในปาแตละระดบทน าเคมทวมถง (ปาชนนอก ปาชนกลางและปาชนใน) ลกษณะการแพรพนธ (ฝกและผล) และฤดกาลออกดอกออกผล เพอน ามาประยกตใชในการฟนฟปาชายเลน นอกจากน ภมปญญาปมา ปแสมทประแส และภมปญญาหอยปะ หอยนางรมทปะเหลยน (รายละเอยดในบทท 6) กนบเปนตวอยางส าคญของการปรบภมปญญาทองถนมาใชในการจดการความเสยงทเกดขนกบตวทรพยากรนนๆ น ามาสนวตกรรมจดการอยางชาญฉลาด นอกจากนการรวมกลมท ากจกรรมรกษาฐานทรพยากรอยางเขมแขงเปนสวนส าคญในการปองกนไมใหความเสยงเกดขนไดอก วกฤตน าจด 2554: ชาวประมงพนบานทง 2 พนทสามารถรบมอกบวกฤตทเกดขนไดดวยความรและเทคโนโลยทมอย เครองมอประมงทหลากหลายทมในมอและภมปญญาทองถนทมตดตวท าใหสามารถตดสนใจหาทางเลอกทดทสดในเวลาทประสบวกฤตเพอจบสตวน าทหาได การเลอกเวลา สถานท เลอกใชเครองมอ และตามหาสตวน าทตางกก าลงปรบตวเอาตวรอดจากวกฤตธรรมชาต เปนทกษะเฉพาะตวทตองการภมปญญาเฉพาะถน เฉพาะตว จากการเรยนรการรบมอกบวกฤตทง 2 เหตการณ จะเหนไดวาในการจดการความเสยงนนการปรบประยกตภมปญญาทองถนเปนสงทส าคญมาก นบเปนทางรอดและเปนทางเลอกหลกของชาวประมงพนบานของทง 2 พนท และการปรบประยกตภมปญญาทองถนนนบเปนบทเรยนส าคญทท าใหชมชนทง 2 พนทสามารถฝาฟนวกฤตตางๆไดอยางเขมแขง และทส าคญชมชนเองเหนความส าคญทจะถายทอดสลกหลานตอไป (3) การสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร: ชาวประมงพนบานลมน าประแสไดเรยนรการท าน าหมกชวภาพใชในการบ าบดคณภาพน าในแมน าประแส และไดรบการสนบสนนขยายขอบเขตการใชครอบคลมพนทเทศบาลเมองแกลง แมแมน าประแสปจจบนยงคงเสยงตอการลกลอบทงน าเสย กลมประมงพนบานกยงคงรบมอกบปญหาดวยเทคนคทเกดจากองคความรใหมน นอกจากนมการผสมผสานการเพาะเลยงชายฝ งเขากบการประมง

8 - 8

พนบานและงานอนรกษ เชน บานปลาธนาคารปของชาวประมงพนบานลมน าประแส เพอเปนการลดความเสยงตอการลดลงของทรพยากรปมาและปแสม จากผลกระทบของการเปลยนแปลงทเกดขนทปาชายเลนและปรมาณการจบทเพมมากขน วกฤตน าจด 2554: ชาวประมงลมน าประแสเฝาระวงสมดลความจด-ความเคมในล าน าประแสจากการจดการน าทเปนอย ดวยเทคนคการตรวจวดคณภาพน าทไดเรยนรจากการประสานงานกบหนวยงานภายนอก (รายละเอยดในบทท 6) แตการเฝาระวงเปนกจกรรมทเกดขนในโครงการเรยนรของเยาวชน ไมไดเกดจากการกระตนของวกฤตน าจด 2554 หากแตชาวประมงไดน าความรจากโครงการมาอธบายสถานการณวกฤตน าจดไดอยางเปนเหตเปนผล ทลมน าปะเหลยนประสบการณจากวกฤตน าจด 2554 ท าใหชาวประมงแขวนเชอกเลยงหอยนางรมสงกวาพนดน 1.5 เมตรแทนทจะเปน 1 เมตรเหมอนกอน และปรบมาเลยงปลากะพงแทนการเลยงปลาเกาในกระชงมากขน จากการเรยนรการรบมอกบวกฤตทง 2 เหตการณ จะเหนไดวาการรบมอกบวกฤตท าใหชาวประมงพนบานหนมาหาความมนคงในการท าประมง การเพาะเลยงชายฝ งจงเปนทางออกในเชงเทคนคของชาวประมงมากกวาการออกไลลาสตวน าในทะเล ล าคลอง หรอปาชายเลน การเพาะเลยงชายฝ งทเขากบภาวะวกฤตตองเปนการเพาะเลยงทเขาใจวงจรชวตของสตวน า เปนการเพาะเลยงในสภาพกงธรรมชาต เลอกชนดพนธทไมไวตอภาวะวกฤต และสามารถควบคมปจจยการเพาะเลยงไดในระดบหนง รวมทงมตลาดรองรบ (4) การระดมทรพยากรทมอยเพอจดการความเสยง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร: ทรพยากรมนษย เปนทนทางสงคมทส าคญ กลมเยาวชนและกลมสตรเปนก าลงส าคญของทง 2 พนท นอกจากนมการดงงบประมาณจากกลไกการบรหารสวนทองถนมาชวยสนบสนนการอนรกษฐานทรพยากร การเกดกลมและกจกรรมตางๆเปนการปองกนไมใหเกดความเสยงในการเกดการท าลายฐานทรพยากรขนอกครง วกฤตน าจด 2554: การรบมอกบความเสยงเปนลกษณะการระดมทรพยากรของครวเรอนเองเพอรบมอกบความเสยงของครวเรอนเอง ไมเหนการระดมทรพยากรในระดบทใหญกวาครวเรอน การรวมกลมท าปลาเคมทประแสและแปรรปหอยทปะเหลยนเปนกลมทเกดขนอยแลวกอนหนาวกฤต เมอเกดวกฤตการพงพากลมเปนการพงพาในเรองแหลงรายได (5) การจดสถาบน (institutional arrangement) เพอการจดการความเสยง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร : สถาบนในทนหมายถงกฎเกณฑ กตกาตางๆ ในการควบคมพฤตกรรมซงไดถกรางขนเพออนรกษปาชายเลนและทรพยากรประมง เชน การปรบขนาดของตาขายเครองมอประมงใหใหญขนและการก าหนดจ านวนโพงพางของชาวประมงพนบานลมน าประแส การจดโซนนงการท าประมงและก าหนดประเภทเครองมอประมงของชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน เปนตน การสอดสองดแลทงคนในชมชนและคนนอกชมชนใหเปนไปตามกฎเกณฑนบเปนเรองส าคญ เพอไมใหปญหาเกดขนซ ารอย นอกจากนการรวมกลมและสรางเครอขายชวยสรางความตระหนกรวม และส านกรวมในการด าเนนชวตอยางไมท าลายฐานทรพยากรประมงของชาวประมงพนบาน วกฤตน าจด 2554: ไมเกดขน จากการวเคราะหในบทท 7 พบวา การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยแหลงทอยอาศยของทรพยากรประมง/ ระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขน

8 - 9

ในพนทนอกวกฤต เมอเกดวกฤตธรรมชาตแตละครงระบบนเวศเองยอมไดรบผลกระทบ และระบบนเวศตองการเวลาในการฟนตว สงมชวตในระบบนเวศตางกปรบตวเพอการอยรอด แตกระนนกตามการปรบตวตามการเปลยนแปลงทเกดขนของชาวประมงพนบานเกดขนในลกษณะบานใครบานมน การตดสนใจอยทครวเรอน ไมมการมองภาพรวมของระบบ การสงเกตเหนทรพยากรบางชนดพนธทสญหายไปจากพนทจากภาวะวกฤตน าจดจงไมน ามาสการหาทางแกไขฟนฟ นอกจากนนการไมมองภาพรวมของระบบท าใหชาวประมงหนมาใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต เชนการเดนทางไปท าประมงตามฝงปลาทอพยพหนน าจด หรอการกลบมาหาหอยปะอยางเขมขนทนททเขาใจวาหอยนาจะฟนตวแลว เปนตน และ การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม การท าประมงหลงภาวะวกฤตเปนภาวะทเปราะบางของระบบนเวศ ชวงเวลาดงกลาวควรเปนชวงเวลาของการฟนฟระบบนเวศ ควรเปนโอกาสทชาวประมงจะท าการประมงแบบอนรกษมากกวาจะท าประมงอยางเขมขนมากกวาเกาอนเนองมาจากพนทท าประมงนอยลง หรอสตวน าหนวกฤตมากระจกตวอยรวมกน เปนตน การจะอนรกษ หรอฟนฟระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรวมนตองการการจดการรวม ตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม ซงยงไมเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท การรบมอตอภาวะวกฤตอนเนองมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เปนการรบมอทอยบนฐานการตดสนใจของครวเรอนมากกวาชมชน เปนการใชภมปญญาระดบครวเรอนในการแกปญหาเฉพาะหนา มการพงพากลมแบบหลวมๆเพอหาทางเลอกและทางรอดรวมกนเฉพาะหนา และการตดสนใจอยบนความไมแนนอนสงและไมสามารถมนใจวาจะเกดเหตการณซ าอกครงในปถดไป จงไมสามารถวางแผนรบมอใหดกวาเดมได จงไมเกดการพดคย ไมสรางกระบวนการกลม ไมประเมนผลกระทบจากการรบมอทผานมา และไมประเมนความเสยงทจะเกดขนอกในอนาคต จากการเรยนรการรบมอกบวกฤตทง 2 เหตการณ จะเหนไดวากลยทธทง 5 ขอเกดขนในการจดการความเสยงอนเนองมาจากวกฤตการท าลายฐานทรพยากร แตมเพยง 3 ขอแรกซงเปนกลยทธระดบครวเรอนทเกดขนในกรณวกฤตน าจดป 2554 ซงกลยทธขอท 4 และ 5 ไมเกดขนในวกฤตน าจดป 2554 ซงตองการการจดการระดบชมชน 8.1.4 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอระดบชมชน การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศเปนอกปญหาหนงทไมยงหยอนไปกวาปญหาการใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตอยางไมยงยน ชมชนชาวประมงพนบานเองตางกมการจดการทรพยากรธรรมชาตทอยบนค าถามของความยงยน ทยงตองการการเสรมศกยภาพเพอใหเกดการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน ประเดนเรองการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศจะสอดประสานกบปญหาในการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางไรเพอใหเกดการปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เพอมงสความยงยนในการจดการทรพยากรธรรมชาต ความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศสงผลตอการด าเนนชวตของชาวประมงพนบานทงในรปของผลกระทบทเกดขนในปจจบน และผลกระทบทสะสมซงจะสงผลใหเกดวกฤตในอนาคต ดงนนการพจารณาในมมมองการพฒนาชมชน หรอการจดการทรพยากรธรรมชาตบนฐานของชมชนจงมความจ าเปนตองรวมประเดนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเขาไวในกรอบแนวคดเดยวกน ทงนมมมมองทขยายระยะเวลาใหยาวขนสการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคต

8 - 10

การสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศระดบชมชนนน ไมสามารถแยกองคกรการจดการออกมาจากองคกรชมชนทมอย แตเปนลกษณะการเสรมศกยภาพองคกรทมอยใหมความพรอมมากขนในการน าองคความรเกยวกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมาสกรอบคดในการจดการฐานทรพยากรอยางยงยน ซงเปนลกษณะการจดการทรพยากรอยางยดหยน ปรบตว (Adaptive management) นนคอมการตดตามตรวจสอบการเปลยนแปลงของทรพยากรในระบบนเวศอยางตอเนอง และมการปรบเปลยนการจดการและเฝาประเมนการเปลยนแปลงเพอใหเกดประสทธภาพของการจดการทดขนตลอดเวลา แมจะมวกฤตหรอมการเปลยนแปลงใดๆเกดขนการจดการทรพยากรในระบบกพรอมจะปรบเปลยนยดหยนตามสถานการณทเกดขน ทส าคญระบบการจดการใดๆควรตระหนกวากระบวนการในการปรบตวในอดตนนไมสามารถน ามาใชในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศในอนาคตได ทงนเนองจาก ประการท 1 ความรนแรงของผลกระทบ: ความรนแรงของผลกระทบทมตอชมชนจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนเนองมาจากการปลดปลอยกาซเรอนกระจกนนขนอยกบมาตรการการลดผลกระทบและการปรบตวทเปนอยปจจบน ดงนนสภาพภมอากาศในอนาคตจงมความเปลยนแปลงเชงสมพทธ ประการท 2 ชวงเวลาของการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ: ชมชนหรอเกษตรกรไมสามารถคาดการณความแปรปรวนของสภาพอากาศไดดวยภมปญญาทองถนทตนม หลายครงเกษตรกรตองเผชญกบภาวะฝนแลง น าหลาก เปนวกฤตทรนแรงเกนการจดการ ประการท 3 ขนาดพนทของผลกระทบของการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ: จากเมอกอนทผลกระทบเกดในพนทเลกๆ รบมอไดในชมชน ปจจบนมแนวโนมทวกฤตเกดขนในพนททกวางขน การรบมอกบผลกระทบตองการการเชอมรอยความชวยเหลอในพนททกวางกวาชมชนใดชมชนหนง ประการท 4 ผลกระทบทเกดขนทงเชงเวลาและพนท: การรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศตองการการค านงความเชอมโยงของผลกระทบระยะสน ระยะยาว จากตนน าสปลายน า ประการท 5 การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ความยงยน และความยากจน : การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศเปนอกปญหาหนงทไมยงหยอนไปกวาปญหาการพฒนาในระดบโลกทดงทรพยากรธรรมชาตมาใชอยางไมยงยน ชมชนเองหรอเกษตรกรตางกมการจดการทรพยากรธรรมชาตทอยบนค าถามของความยงยน ทยงตองการการเสรมศกยภาพเพอใหเกดการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน ประเดนเรองการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศจะสอดประสานกบปญหาในการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางไรเพอใหเกดการปรบตวบนฐานของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เพอมงสความยงยนในการจดการทรพยากรธรรมชาต ความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศสงผลตอการด าเนนชวตของชาวประมงพนบานทงในรปของผลกระทบทเกดขนในปจจบน และผลกระทบทสะสมซงจะสงผลใหเกดวกฤตในอนาคต ดงนนการพจารณาในมมมองการพฒนาชมชน หรอการจดการทรพยากรธรรมชาตบนฐานของชมชนจงมความจ าเปนตองรวมประเดนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเขาไวในกรอบแนวคดเดยวกน ทงนมมมมองทขยายระยะเวลาใหยาวขนสการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคต เมอมการขยายทงระยะเวลา และพนทในการจดการทรพยากร เครอขายประมงพนบานจงมความจ าเปนตองเชอมโยงการจดการทรพยากรทสงผลกระทบตอทรพยากรประมงไปยงภาคสวนทเกยวของ เชนขยายเครอขายประมงพนบานเชอมโยงกบเครอขายการจดการน า เปนตน

8 - 11

8.1.5 แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตว แนวทางสความส าเรจในการจดสถาบนในการจดการระบบนเวศในลกษณะทรพยากรรวมอยางมความยดหยนปรบตว ประกอบดวยองคประกอบส าคญ 4 ประการ (Hahn et al., 2006) คอ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยน ปรบตว (Adaptive management) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยนและระบบการปกครองทมหลายระดบ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก การจดสถาบนในทนเปนการจดสถาบนเพอการจดการความเสยงตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ดงนนการจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอกจงเปนวกฤตจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ เชนความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ และวกฤตจากอากาศทรนแรงตางๆ (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ ชาวประมงพนบานทงลมน าประแสและปะเหลยนมองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรประมงและระบบนเวศ 3 น า น าจด-น ากรอย-น าเคม และเขาใจระบบลม น าขน-น าลง น าเกดและน าตาย เครอขายประมงพนบานทง 2 ลมน าตางกมกระบวนการจดการความร ตดตามขอมล จดการฐานขอมลเพอการอนรกษและฟนฟ และมการสรางกระบวนการเรยนรถายทอดองคความรสเยาวชน การจดสถาบนเพอเพมขดความสามารถในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศนน จ าเปนตองเพมองคความรและความเขาใจในระบบภมอากาศโลกทกระทบตอสภาพภมอากาศทองถน ท าความเขาใจการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทแตกตางไปจากอดต ตลอดจนความเปลยนแปลงทเกดขนในการอานสญญาณธรรมชาตทไมสอดคลองกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศปจจบน และทส าคญคอการเขาถงขอมลและน าขอมลการพยากรณอากาศอนาคตไปใชประกอบการตดสนใจในการปรบตวเพอมงสการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยนในอนาคต (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) การจดการทรพยากรประมงแบบยดหยนปรบตว มการตดตามตรวจสอบการเปลยนแปลงของทรพยากรในระบบนเวศอยางตอเนอง และมการปรบเปลยนการจดการและเฝาประเมนการเปลยนแปลงเพอใหเกดประสทธภาพของการจดการทดข นตลอดเวลา แมจะมวกฤตหรอมการเปลยนแปลงใดๆเกดขนการจดการทรพยากรในระบบกพรอมจะปรบเปลยนยดหยนตามสถานการณทเกดขน เมอมภาวะวกฤตเกดขนตองมการประเมนความเสยง ตดตามตรวจสอบความเปลยนแปลงทเกดขน ประเมนผลกระทบ และหาแนวทางรบมอรวมกน และตดตามผลทเกดขน (ดงเชนการอธบายวกฤตน าจดของลมน าประแสในบทท 7) (3) การสนบสนนสถาบนทมความยดหยนและระบบการปกครองทมหลายระดบ กฎเกณฑ กตกาตางๆมความยดหยนปรบเปลยนได การเชอมรอยของกลมการจดการมหลายระดบ เชนกลมเยาวชน กลมสตร กลมอนรกษ เพอใหเกดการระดมทรพยากรทมอยมาใชใหเกดประโยชนสงสด และเพอใหกจกรรมตางๆเกดขนไดงายและเปนรปธรรม ปรบเปลยนงายตามสถานการณ

8 - 12

การเชอมรอยของกลมตางๆจากกลมเลกๆสเครอขาย และเชอมรอยสระบบการบรหารจดการสวนทองถน การบรหารจดการของรฐ สถาบนการศกษา และองคกรพฒนาเอกชนจะชวยเชอมโยงความชวยเหลอในรปแบบตางๆเขาหากน เชน ความชวยเหลอในรปของความร งบประมาณ หรอโครงการพฒนาตางๆ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก ตวขบเคลอนจากภายนอกในรปของปญหาตางๆ วกฤตตางๆ กระทบชมชนอยตลอดเวลา เชนโครงการพฒนาเศรษฐกจสงคมตางๆ อทธพลจากระบบตลาด ขยะ มลพษ หรอน าเสย องคกรชมชนจะจดการอยางไรใหยงคงรกษาการจดการฐานทรพยากรอยางยงยน โดยเฉพาะในภาวะทมความแปรปรวนของสภาพอากาศเขามาสงผลใหปญหาตางๆสงผลกระทบทรนแรงขน เชนการจดการน าโดยเขอนประแสทมการพรองน านอกฤดน าหลากธรรมชาต ในจงหวะทมการซ าเตมของฝนทตกปรมาณมาก สงผลกระทบตอสตวน าในล าน าประแสอยางหลกเลยงไมได และกระทบตอประมงพนบานในทสด 8.2 การวเคราะหผลของกลไกขบเคลอนการปรบตวตอศกยภาพในการการปรบตวและความเปราะบางของสงคมตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ 8.2.1 ลมน าประแส จงหวดระยอง: ความเปนไปไดขององคกรการจดการน าทบรณาการ การจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสการจดการระบบนเวศลมน าประแส จากการอภปรายกลมประมงพนบาน องคกรพฒนาเอกชน และหนวยงานราชการทเกยวของถงการขบเคลอนการปรบตวของชาวประมงพนบานตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ผเขารวมการอภปรายกลมไดเนนความส าคญทการยอมรบประมงพนบาน กฎ กตการวมในการเขาใชประโยชนทรพยากรประมง และการเฝาระวงผลกระทบทจะมตอทรพยากรประมง องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน า (Joint Management Committee for Irrigation - JMC) หรอคณะกรรมการการจดการน าอยางมสวนรวม ทก าลงด าเนนการโดยเขอนประแสนบเปนตวอยางขององคกรระดบลมน าทขยายพนทการจดการน าตงแตตนน าสปลายน า รวมตวแทนทกภาคสวนเขารวมในคณะกรรมการ มการจดทะเบยนเปนนตบคคล วตถประสงคตงตนคอการตงรบกบการดงน าจากลมน าประแสไปยงนคมอตสาหกรรมมาบตาพด องคกรผใชน าประแสมเปาหมายหลกของการใชน าทภาคการเกษตร และการรกษาระบบนเวศ การจดการน าแมน าประแสเปนการจดการทรวมความเสยงเรองความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยในแผนการจดการน าอยแลว ดงนนหากมการน าการจดการทรพยากรประมงใหเปนทประจกษในการจดการน าทงลมน า และค านงถงภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยางเปนองครวมทงระบบลมน าและตงร บกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคต กจะเปนการเพมศกยภาพในการจดการทรพยากรธรรมชาตและระบบนเวศอยางยงยน จากการวเคราะหปญหาการจดการน าในอนาคตรวมกนในกลมผเขารวมอภปราย มองวา ลมน าประแสมแนวโนมวาอาจจะขาดแคลนน าจดเนองจากการผนน าสภาคอตสาหกรรม อาจจะมปญหาการลกของน าเคมไดซงเปนไปในทศตรงขามกบการเผชญปญหาในชวงวกฤตน าจดป 2554 และตรงขามกบแนวโนมการคาดการณจากระบบการพยากรณอากาศอนาคตทน าเสนอในวงพดคย แตกระนนกตามความเสยงทเกดขนจากการจดการน าทกระทบตอทรพยากรประมงเปนสงทชาวประมงพนบานใหควมส าคญและตางกมองวา องคกรการจดการน า

8 - 13

หรอองคกรผใชน า เปนรปแบบการจดสถาบนทมความส าคญ ทจะชวยจดการความเสยงจากผลกระทบทจะเกดตอทรพยากรประมงได องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน า ประกอบดวยตวแทนของกลมตางๆทเปนกลมผใชน าในลมน าประแส โดยอางองกลมผใชน าทางการเกษตรในพนทชลประทาน ประกอบดวยผใชน า 75 กลม กลมประมงพนบานนบเปน 1 กลมผใชน า การจดล าดบความส าคญในการใชน า ประกอบดวย 1. การอปโภคบรโภค 2. ระบบนเวศ 3. การเกษตร 4.อตสาหกรรม เมอองคกรผใชน าลมน าประแสเปนนตบคคลกสามารถบรหารจดการน าได ทรพยากรน าจงเปนเสมอนทรพยากรสวนรวม (Common property resource) ทสมาชกขององคกรผใชน าจดการรวมกน เมอชาวประมงพนบานมตวแทนเปนสมาชกคนหนงในองคกรผใชน าและมสวนรวมในการบรหารจดการน า ระบบนเวศปาชายเลนและทรพยากรประมงกยอมไดรบการดแลรกษาดวย 8.2.2 ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง: เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา จากการอภปรายกลมประมงพนบานถงการขบเคลอนการปรบตวตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ชาวประมงลมน าปะเหลยนไดเนนความส าคญทภมปญญาทองถน และมองการเชอมรอยชมชนรอบปาทงลมน า ไมเพยงแตเครอขายประมงพนบาน หากแตเปนเครอขายทงลมน า เชอมรอยกนดวยภมปญญาทองถนในการปรบตวกบการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ดวยความชวยเหลอจากวชาการ เนองจากมองวาประมงพนบานตงถนฐานอยปลายน ายอมไดรบผลกระทบจากกจกรรมตางๆ จากตนน า เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา เปนการหนนเสรมเครอขายลมน าปะเหลยน เปนการรวมกลมของคนในชมชนทมอย โดยมเปาหมาย กรอบการท างาน และกจกรรมทชดเจนในการอนรกษ กจกรรมการรวมกลมกอใหเกดรายไดเพอทสมาชกสามารถน าไปเลยงตนเองและครอบครวไดจงจะเปนกลมทย งยนได เครอขายทเกดขนควรมองถงการใหความรในเชงวชาการแกชมชน เพอน าไปผสมผสานกบภมปญญาทองถนของชมชนอยางลงตว มเหตและผลสามารถอางองในเชงวชาการได เกดการเรยนรภายในกลมอนรกษและการเรยนรระหวางกลมอนรกษ โดยมเยาวชน โรงเรยนและสถานศกษาเปนแกนกลางในการขบเคลอน ทงดานสถานการณสงแวดลอม และกจกรรมดานการอนรกษทรพยากรดวยการปลกปาชายเลนและปลกปาบก รวมไปถงการสรางปาชมชนทชาวบานรวมกนดแลปาและสามารถใชประโยชนจากปาทพวกเขาดแลไดภายใตกฎ เกณฑทตงรวมกน เพราะการทหลกการตางจะสามารถด ารงอยอยางยงยนไดนน ชาวบานตองรในสงทเปนประโยชนเหมอนกบทผน าชมชนรเพอสามารถน าไปปฏบตและประยกตใชใหเกดประโยชนรวมกนจรง และสรางศนยการเรยนรชมชนใหเกดขนอยางเปนรปธรรม กลมอนรกษลมน าปะเหลยน มจดเดนของกลมทควรรกษาเอาไวใหไดและท าอยางตอเนอง ตองมความรวมมอทเขมแขงของชมชนอยางมสวนรวมของสมาชกกลมอนรกษลมน าปะเหลยน ทง 4 สวน 2 รมน า คอ รม(ทะ)เลและรมคลอง ไดแก ตนน า กลางน า ปลายน า และปากน า รวม 27 หมบาน และทกสวนตองมอตลกษณของตวเองในการด าเนนการภายใตเปาหมายอนรกษเดยวกนของกลมอนรกษลมน าปะเหลยน ยกตวอยางเชน ชมชนตนน ามปาสาคเปนจดเดนกด าเนนการตามวถตามแบบฉบบของตน ชมชนกลางน ามการอนรกษปาชายเลนและใชทรพยากรทมอยางชาญฉลาด ชมชนปลายน ามการก าหนดเขตทเปนแหลงอนรกษหอยปะ เปนตน และตองอาศยการชวยเหลอของนกวชาการทงจากในและนอกพนทในการสนบสนนเรองขอมลสวนอนๆทจ าเปนดวย ในปจจบนทกสวนมการประสานงานกนโดยการจดประเพณลองเรอสบสานวฒนธรรมลมน าปะเหลยนขนในวนเพญเดอน 6 ทมเอกลกษณเฉพาะทองถน จงเปนจดเดนของชมชนลมน าปะเหลยน แหงจงหวดตรง

8 - 14

การมกจกรรมหลายอยางดานการอนรกษทรพยากรสามารถชวยใหทรพยากรสตวน าหลายชนดยงคงมปรมาณมาก เชน เขตอนรกษหอยนางรม การปลกปาและมเขตอนรกษปาชายเลนนอกจากจะชวยใหทรพยากรสตวน ายงคงอยแลวยงสามารถลดผลกระทบจากลมมรสมตางๆทพดเขามาในบรเวณบานแหลม 8.2.3 การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าตอศกยภาพในการสรางความยดหยนของสงคม ความยดหยนทางสงคมเปนแนวคดทใหความส าคญตอศกยภาพในการปรบตว (Adaptive capacity) และศกยภาพขององคกร/ สถาบนทางสงคมในการเรยนรและปรบตวในการสนองตอบตอการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน (Adaptive management) กระบวนการจดการความรใน 4 รปแบบทกอใหเกดความยดหยนทางสงคม Folke et al. (2003) ประกอบดวย (1) การเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน (2) การธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ (3) การประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และ (4) การสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ การสรางความยดหยนทางสงคมเปนการสรางขดความสามารถในการรบมอวกฤตตางๆรวมทงวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน าลมน าประแส และเครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา ลมน าปะเหลยน เปนองคกรทมชมชนประมงพนบานเปนสมาชกสวนหนง และกลมอนๆ หรอหนวยงานอนๆเปนสมาชกอกสวนหนง องคกรทางสงคมทง 2 รปแบบมการเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน มการธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ มการประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และมการสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ความหลากหลายทเกดขนนเออใหเกดความยดหยนในสงคม องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน าลมน าประแส มความหลากหลายของสมาชกผใชน าทเปนตวแทน 75 กลมผใชน า ซงลวนเปนผทพ งพาทรพยากรน าเปนหลก และมองคความรในการจดการระบบนเวศทไมยงหยอนไปกวาชาวประมงพนบาน การไดบรหารจดการน ารวมกนเปนการสรางโอกาสในการสรางเครอขายเชอมโยงกนและกนขามอาชพ และ เชอมโยงการสนบสนนระหวางหนวยงานทเกยวของกบการจดการน าและระหวางภาคสวนทเกยวของอกดวย นอกจากนนการไดจดการน าดวยตนเองเปนการสรางความยดหยนในการรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขนในระบบนเวศดวย และเปนการลดการเปดรบผลกระทบโดยตรง เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา ลมน าปะเหลยน มความหลากหลายของสมาชกเครอขายทตองการประสานองคความรพ นบานเขากบองคความรทางวทยาศาสตร เปนการสรางศกยภาพในการรบมอกบความเปลยนแปลงทจะเกดขน ไมวาความเปลยนแปลงนนจะเกดจากสภาพภมอากาศหรอการเปลยนแปลงของเศรษฐกจและสงคม รอบปาของลมน าปะเหลยนมกลมอนรกษหลากหลายกลมการเชอมรอยกลมอนรกษดวยกระบวนการเรยนร โดยมเยาวชน โรงเรยนและสถานศกษาเปนแกนกลางในการขบเคลอน จะเปนการสรางเครอขายไดอยางกวางขวางซงนอกจากจะมสวนชวยใหเกดการรกษาทรพยากรธรรมชาตแลว เครอขายการประสานความรพนบานและความรวทยาศาสตรวาดวยทรพยากรธรรมชาตและระบบนเวศทองถนและการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจะชวยสรางความเขาใจและเปนการเตรยมความพรอมในการรบมอกบความเปลยนแปลงทจะเกดขนในอนาคตได นอกจากนเครอขายการเรยนรจะดงหนวยงานตางๆทเกยวของเขารวมมอในกระบวนการตางๆ

8 - 15

8.2.4 การวเคราะหผลของขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าตอศกยภาพในการการปรบตว ในบรบทอนาคต (1) การสงผลตอโครงสรางการเกดผลกระทบและความเปราะบาง กลไกขบเคลอนการปรบตวทเนนการจดสถาบนในระดบลมน าใหเกดการจดการทรพยากร โดยประสานองคความรวทยาศาสตรและภมปญญาทองถน เปนการขยายพนทการจดการ และขยายศกยภาพในการจดการ ซงตองมการผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) จงน าสความส าเรจในการจดการทรพยากรในภาวะของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การประสานองคความรวทยาศาสตรและภมปญญาทองถนจะชวยในการลดการเปดรบผลกระทบ ลดความไวตอผลกระทบ และเพมศกยภาพในการรบมอตอความแปรปรวนจากสภาพภมอากาศได หากมการดงองคความรในการพงพาความหลากหลายทางชวภาพมาเปนฐานในการปรบตวจะชวยลดความเปราะบางของชมชนได ทงนหนวยงานราชการสามารถหนนเสรมไดมาก (2) การประสานการตอบสนองในระดบปจเจกเขากบระดบกลมกอใหเกดผลลพธของการปรบตว การรบมอตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทเกดขนเปนการตดสนใจในระดบครวเรอน ซงสงผลกระทบตอสวนรวมและฐานทรพยากรรวม การเชอมรอยเครอขายเขาดวยกนดวยองคความรทประสาน ภมปญญาทองถนและวทยาศาสตรจะเปนสอกลางทเชอมการรบมอของครวเรอนใหอยภายใตกฎกตกาสวนรวมได ส าหรบองคผใชน ากฎเกณฑกตกาตางๆเกดขนในระดบกลมอยแลว เนองจากการจดการน าเปนการจดการทรพยากรสวนรวม (Common property management) (3) การท าหนาทดงทรพยากรจากภายนอกเพอเอออ านวยใหเกดการปรบตว และเขาถงทรพยากรนนๆ การจดรปองคกรเปนเครอขายเออตอการเชอมโยงกบเครอขายอน และประสานงานกบหนวยงานทเกยวของ การเรยนรดงานจะเกดขนไดงายขน และการสรางกจกรรมตางๆไดรบความชวยเหลองายขน ขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าเปนกลไกทอยในระดบลมน า ทมกลมเลกๆเปนองคประกอบ หรอมตวแทนของกลมเลกๆเขามาเปนกรรมการ การรวมกลมเปนไปเพอสรางพลงในการตอรองกบปญหาจากภายนอกกลม และดงทรพยากรความชวยเหลอตางๆเขามาในกลม ทงนเพอการปรบตวตอวกฤตตางๆทเกดขน ส าหรบบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคตตามภาพท 8-3 และ 8-4 นน องคกรทง 2 รปแบบมความเหมาะสมในการรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขน ไมเพยงแตการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ แตยงสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงของการพฒนาเศรษฐกจ-สงคมได การเชอมโยงของสมาชก การแลกเปลยนองคความร การปรกษาหารอ และตดตามสถานการณยอมท าใหองคกรทางสงคมสามารถรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขนได

8 - 16

ภาพท 8-3 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดระยอง

ทมา: ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย (SEA START RC)

ภาพท 8-4 แนวโนมปรมาณน าฝนสะสมรายป (มลลเมตร) จงหวดตรง

ทมา: ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย (SEA START RC)

9 - 1

บทท 9 บทสรปและขอเสนอแนะ: แนวทางการขบเคลอนการปรบตว

ผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม บทนน าเสนอบทสรปและขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ซงประกอบดวย (1) ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และ (2) ปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการ 9.1 บทสรป

9.1.1 สภาวะความเปราะบางของชมชนประมงทเปนชมชนเขมแขงในระดบชมชนและเครอขาย ถงแมระบบนเวศชายฝ งจะเปนพนททมความเปราะบางเชงนเวศทสง ชมชนประมงพนบานทง 2 ลมน ามความเปราะบางเชงสงคมตอความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ทงนดวยความทชาวประมงพนบานทง 2 พนทเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพอากาศทต า ชมชนจงยงไมมการเตรยมความพรอมในการรบมอและปรบตวในระดบชมชน ดงจะเหนไดจากคาคะแนนของศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศในระดบชมชนทต า ประกอบกบชมชนทง 2 พนทมความไวตอผลกระทบทต าอยแลว จงไมไดรบผลกระทบเพยงพอถงขนทจะเกดการเตรยมรบและปรบตว ทงนการเปดรบผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต า เปนผลมาจากภมปญญาทองถนเปนส าคญทก าหนดวถการท าประมงทพงพาระบบนเวศ ความหลากหลายของทรพยากรและแหลงรายไดเลยงชพ สวนความไวตอผลกระทบทต าเปนผลมาจากความเขมแขงขององคกรทางสงคมเปนส าคญทก าหนดการเขาถงทรพยากร การแบงปนผลประโยชน สทธในทดนท ากนและการตงถนฐาน สวนศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทต านนเปนผลมาจากองคกรทางสงคมยงไมมบทบาทดานนในระดบชมชน สวนใหญครวเรอนชาวประมงพนบานมความเปราะบางตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอยในระดบปานกลาง ชาวประมงสามารถลดความเปราะบางไดดวยการลดการเปดรบตอผลกระทบ และเพมศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ชาวประมงพนบานทง 2 ลมน ารบมอกบวกฤตน าจดป 2554 ซงเปนวกฤตทเกดจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไดอยางมประสทธภาพดวยยทธศาสตรทง 5 ประการคอ (1) ยทธศาสตรการรวมกลม (2) ยทธศาสตรการส ารอง (3) ยทธศาสตรความหลากหลาย (4) ยทธศาสตรการพงตลาด และ (5) ยทธศาสตรการยายท ชาวประมงน าภมปญญาทองถนทส งสมมาประยกตใชในการรบมอกบวกฤต การตดสนใจตางๆเกดขนในระดบครวเรอน มการปรกษาหารอกนในกลมเครอญาตและเพอนบานบางตามวถ

ลกษณะการรบมอกบวกฤตทเกดขนสามารถแบงไดเปน 3 ลกษณะคอ (1) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน เชน การแบกรบความสญเสยรวมกน การอดทน/ แบกรบการสญเสยเอง โดยการหยดท าประมงในภาวะวกฤต หรอลงทนในการเดนทางและการเตรยมเครองมอประมง การเปลยนชนดสตวน า เครองมอประมง และสถานทท าประมง การพลกวกฤตใหเปนโอกาส เชนการ

9 - 2

สรางเครองมอประมงแบบใหม และการปองกนผลกระทบ โดยการหาแหลงรายไดใหม/ อาชพเสรม การส ารองเงน การรวมกลม/แบงปน ยทธศาสตรทง 5 ขอขางตน ทชาวประมงพนบานรบมอกบวกฤตเปนการรบมอเพอผลประโยชนสวนตน เปนไปเพอความอยรอดของเศรษฐกจครวเรอนเปนหลก (2) การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยแหลงทอยอาศยของทรพยากรประมง/ ระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต เมอเกดวกฤตธรรมชาตแตละครงระบบนเวศเองยอมไดรบผลกระทบ และระบบนเวศตองการเวลาในการฟนตว สงมชวตในระบบนเวศตางกปรบตวเพอการอยรอด แตกระนนกตามการปรบตวตามการเปลยนแปลงทเกดขนของชาวประมงพนบานเกดขนในลกษณะบานใครบานมน การตดสนใจอยทครวเรอน ไมมการมองภาพรวมของระบบ การสงเกตเหนทรพยากรบางชนดพนธทสญหายไปจากพนทจากภาวะวกฤตน าจดจงไมน ามาสการหาทางแกไขฟนฟ นอกจากนนการไมมองภาพรวมของระบบท าใหชาวประมงหนมาใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต เชนการเดนทางไปท าประมงตามฝงปลาทอพยพหนน าจด หรอการกลบมาหาหอยปะอยางเขมขนทนททเขาใจวาหอยนาจะฟนตวแลว เปนตน (3) การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม การท าประมงหลงภาวะวกฤตเปนภาวะทเปราะบางของระบบนเวศ ชวงเวลาดงกลาวควรเปนชวงเวลาของการฟนฟระบบนเวศ ควรเปนโอกาสทชาวประมงจะท าการประมงแบบอนรกษมากกวาจะท าประมงอยางเขมขนมากกวาเกาอนเนองมาจากพนทท าประมงนอยลง หรอสตวน าหนวกฤตมากระจ กตวอยรวมกน เปนตน การจะอนรกษ หรอฟนฟระบบนเวศซงเปนฐานทรพยากรรวมนตองการการจดการรวม ตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม ซงยงไมเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท การรบมอตอภาวะวกฤตอนเนองมาจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท เปนการรบมอทอยบนฐานการตดสนใจของครวเรอนมากกวาชมชน เปนการใชภมปญญาระดบครวเรอนในการแกปญหาเฉพาะหนา มการพงพากลมแบบหลวมๆเพอหาทางเลอกและทางรอดรวมกนเฉพาะหนา และการตดสนใจอยบนความไมแนนอนสงและไมสามารถมนใจวาจะเกดเหตการณซ าอกครงในปถดไป จงไมสามารถวางแผนรบมอใหดกวาเดมได จงไมเกดการพดคยเพอสรางกระบวนการกลม ไมประเมนผลกระทบจากการรบมอทผานมา และไมประเมนความเสยงทจะเกดขนอกครงในอนาคต เนองจากสภาพภมอากาศเปนสงทองคความรทมอยไมสามารถคาดการณไดแนนอน ตนเหตของปญหาไมชดเจน ไมสามารถแกไขได ผลกระทบทไดรบไมมากพอใหเกดการตอบสนองระดบกลม ยงสามารถทนได ยงมทางเลอกในการตางปรบตวหรอมทางเลยงการรบผลกระทบโดยตรงจากวกฤต การกอรปสถาบนทางสงคมระดบชมชนในการรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจงไมเกดขนทง 2 พนท ถงแมทง 2 พนทจะเปนททมการใชภมปญญาทองถนในการจดการทรพยากรธรรมชาต มองคกรชมชนและเครอขายอนรกษทเขมแขง แตการรวมตวกน การประยกตใชภมปญญาทองถน เปนไปเพอการแกไขปญหาการจดการวกฤตการท าลายฐานทรพยากรมากกวาจะเปนการจดการความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ

9 - 3

9.1.2 กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ ชาวประมงพนบานลมน าปะเหลยน จงหวดตรง และลมน าประแส จงหวดระยอง ด ารงวถประมงดวยภมปญญาทองถนทามกลางระบบนเวศทมความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ภมปญญาทองถนชวยใหชาวประมงมการจดการทรพยากรประมงไดอยางยดหยน และสอดคลองกบพลวตของระบบนเวศ

ชาวประมงเรยนรทจะอยทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน มการธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆทงชนดสตวน าทพ งพา และชนดเครองมอประมงทม มการประสานความรประเภทตางๆเพอการเรยนรท งภมปญญาทตนม จากการเรยนรจากพอแมปยาตายาย จากประสบการณตรง และการแลกเปลยนกบเพอนบานชาวประมง ซงนบเปนศกยภาพในการปรบตว เรยนร และตอบสนองตอการเปลยนแปลง เปนกระบวนการจดการความรและเปนปจจยความยดหยนของสงคม ชาวประมงปรบตวในชวตประจ าวนใชความรและทกษะความช านาญเฉพาะทม และเรยนรจากประสบการณทเกดขนทกวน ชาวประมงรบมอกบวกฤตการท าลายฐานทรพยากรดวยการจดการสถาบนในระดบชมชนและเครอขาย โดยสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ ผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว มสถาบนทมความยดหยนเชอมโยงหลายระดบ และสามารถจดการกบการเปลยนแปลงตางๆจากภายนอก การสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศในทนเนนการกอรปของสถาบนทางสงคมเพอการปรบตวในระดบชมชน ความทาทายประการหนงในการเพมขดความสามารถในการรบมอกบภาวะวกฤตจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศคอ การกอรปของสถาบนทางสงคมเพอรองรบการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเกดขนไดยากกวากรณทไมเกยวกบสภาพภมอากาศ ปรมาณน าฝนมากในป 2554 สงผลกระทบตอวถประมงพนบานของทง 2 ลมน า ชมชนประมงพนบานลมน าปะเหลยนสญเสยรายไดจากการประมงหอยตลบซงเปนสตวน าเศรษฐกจของพนท หอยตลบตายจากปรมาณน าฝนทมากและตอเนอง ในขณะทชมชนประมงพนบานลมน าประแสสญเสยรายไดจากการท าประมงสตวน าทหนน าจดจากการระบายน าลนเขอนลงปลายน าแมน าประแส ภาวะวกฤตทเกดขนจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ เชนภาวะฝนตกหนกตอเนองสงผลตอปรมาณน าจดทมากผดปกตในระบบนเวศปาชายเลนและชายฝ ง กระทบตอทรพยากรประมงยงเปนประเดนทาทายในการปรบตวของชมชนประมงพนบาน การรบมอตอวกฤตเพอผลประโยชนสวนตน สงผลกระทบตอผลประโยชนสวนรวม เชน การเพกเฉยตอการสญเสยแหลงทอยอาศยของทรพยากรประมง/ ระบบนเวศ และการสงผลกระทบตอเนองตอการใชทรพยากรประมงอยางเขมขนในพนทนอกวกฤต และ การรบมอตอวกฤตทตองการพฤตกรรรมรวม (Collective action) เชน การอนรกษ/ ฟนฟฐานทรพยากรรวม ตองการการกอรปสถาบนทางสงคมเพอควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนทรพยากรรวม ซงยงไมเกดขนในพนทศกษาทง 2 พนท ในทศนะของชาวประมงพนบานการจดการทรพยากรธรรมชาตคอการปรบตวเพอการด ารงชวตอยรอด และการปรบตวเพอการอยรอดอยางยงยนตองรกษาฐานทรพยากรใหมนคง เพอเปนฐานความมนคงทางอาหารของชมชนและลกหลาน การอานสญญาณธรรมชาต อานลม อานฟา อานน า อานพชและสตวรอบตว ทชวยบงบอกสญญานเตอนภย เปนการประเมนความเสยงทจะเกดขน และยงชวยบงบอกจงหวะเวลา เปนการเตรยมความพรอมในการท าประมง เพอลดความเสยง หรอกระจายความเสยงในการท าประมงในแตละครงดวยรปแบบการท าประมง

9 - 4

แบบตางๆ เลอกชนดสตวน า เลอกเครองมอประมง เลอกเวลา และสถานททเหมาะสม ความแปรปรวนของสภาพภมอากาศเปนเพยงเงอนไขใหชาวประมงรบมอ โดยมภมปญญาทองถนชวยน าทางใหชาวประมงตดสนใจในการท าประมง วกฤตการท าลายฐานทรพยากร เปนปญหาทชาวประมงพนบานตองรวมแรงรวมใจกนรบมอ และหาทางแกไข น ามาสการปรบตวเพอการอยรอดอยางยงยนดวยการรกษาฐานทรพยากรรวม กอรปเ ปนเครอขายอนรกษรวมปกปกรกษาทรพยากร ตดตามตรวจสอบ เฝาระวง และสรางกระบวนการเรยนรสเยาวชนเพอความยงยนในการจดการทรพยากรธรรมชาต กลยทธในการสรางขดความสามารถของชมชนประมงพนบานในการจดการความเสยงอนเกดจากวกฤตตางๆ ประกอบดวย (1) การตระหนกในความเสยงจากวกฤตการท าลายฐานทรพยากรทเกดขน (2) ปรบประยกตภมปญญาทองถนเพอจดการความเสยง (3) มการสรางองคความรในเทคนควธรบมอกบความเสยง (4) มการระดมทรพยากรทมอย และ (5) การจดสถาบนเพอการจดการความเสยง จากการเรยนรการรบมอกบวกฤตการท าลายฐานทรพยากร และวกฤตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ จะเหนไดวากลยทธทง 5 ขอเกดขนในการจดการความเสยงอนเนองมาจากวกฤตการท าลายฐานทรพยากร แตมเพยง 3 ขอแรกซงเปนกลยทธระดบครวเรอนทเกดขนในกรณวกฤตน าจดป 2554 ซงกลยทธขอท 4 และ 5 ไมเกดขนในวกฤตน าจดป 2554 ซงตองการการจดการระดบชมชน

การสรางขดความสามารถของชมชนในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศระดบชมชนนน ไมสามารถแยกองคกรการจดการออกมาจากองคกรชมชนทมอย แตเปนลกษณะการเสรมศกยภาพองคกรทมอยใหมความพรอมมากขนในการน าองคความรเกยวกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศมาสกรอบคดในการจดการฐานทรพยากรอยางยงยน ซงเปนลกษณะการจดการทรพยากรอยางยดหยน ปรบตว (Adaptive management) ความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศสงผลตอการด าเนนชวตของชาวประมงพนบานทงในรปของผลกระทบทเกดขนในปจจบน และผลกระทบทสะสมซงจะสงผลใหเกดวกฤตในอนาคต ดงนนการพจารณาในมมมองการพฒนาชมชน หรอการจดการทรพยากรธรรมชาตบนฐานของชมชนจงมความจ าเปนตองรวมประเดนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเขาไวในกรอบแนวคดเดยวกน ทงนมมมมองทขยายพนทการจดการและขยายระยะเวลาใหยาวขนสการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในอนาคต เมอมการขยายทงระยะเวลา และพนทในการจดการทรพยากร เครอขายประมงพนบานจงมความจ าเปนตองเชอมโยงการจดการทรพยากรทสงผลกระทบตอทรพยากรประมงไปยงภาคสวนทเกยวของ เชนขยายเครอขายประมงพนบานเชอมโยงกบเครอขายการจดการน าทลมน าประแส หรอเครอขายการจดการลมน าทลมน าปะเหลยน เปนตน 9.2 ขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ขอเสนอแนะแนวทางการขบเคลอนการปรบตวผานกลไกขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคม ประกอบดวย (1) ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงเกดขนได และ (2) ปจจยทท าใหบรรลผลในการจดการ ปจจยทท าใหการจดการความเสยงเกดขนได คอองคความรทชวยสรางความตระหนกในความเสยง ซงองคความรนอาจเปนภมปญญาทองถนหรอความรวทยาศาสตร หรอการผสมผสานองคความรท ง 2 รปแบบ

9 - 5

ส าหรบการจดการความเสยงจากวกฤตการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของชาวประมงพนบาน องคความรวทยาศาสตรจ าเปนตองมบทบาทมากขนในการเสรมภมปญญาทองถนในดานการพยากรณสภาพอากาศและการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ เพอน าไปสการสรางความตระหนกในความเสยงทเกดขน และสามารถประเมนความเสยงได ภมปญญาทองถนเปนองคความรทก ากบพฤตกรรมการปรบตวของมนษยในการด ารงอย พงพาอาศยทรพยากรตางๆในระบบนเวศ และเปนองคความรทก ากบการกอรปองคกรทางสงคมเพอน าภมปญญาทองถนมาประยกตและปรบใชใหการปรบตวมประสทธภาพเขากบสถานการณการเปลยนแปลงตางๆทเกดขน ในทนการปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศหมายถง การปรบเปลยนในระบบนเวศ สงคม และเศรษฐกจ เพอตอบสนองตอภาวะความแปรปรวนของสภาพอากาศ (Climate variability) และภาวะวกฤต (Extreme) และผลกระทบทเกดขนเพอลดผลดานลบของการเปลยนแปลงทเกดขน หรอพลกวกฤตใหเปนโอกาส การปรบตวรวมความถงทง (1) การสรางศกยภาพในการปรบเปลยนเรยนรซงเปนการเพมขดความสามารถในการปรบตวของบคคล กลมคน หรอองคกร และ (2) การตดสนใจในการปรบตวเพอแปรศกยภาพสการปฏบต การปรบตวจงเปนความตอเนองของกจกรรม การกระท า การตดสนใจ และทศนคตทชวยในการตดสนใจในการด ารงชวต ซงสะทอนใหเหนคานยมและกระบวนการทางสงคมทมอย และเปนพฤตกรรมทเกดขนอยเสมอในการด ารงชวตของชมชนตลอดชวงประวตศาสตรทผานมา การจดสถาบนเพอการจดการความเสยงสความส าเรจประกอบดวย (1) การสรางองคความรและความเขาใจในพลวตของทรพยากรและระบบนเวศ (2) การผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) (3) การสรางสถาบน (กฎเกณฑกตกาตางๆ) ทมความยดหยนและเชอมโยงกบระบบการจดการทรพยากรอนๆ และ (4) การจดการกบตวขบเคลอนจากภายนอก รวมทงการเปลยนแปลงตางๆ และภาวะวกฤตทเกดขนจากภายนอก ปจจยทจะท าใหการจดการความเสยงบรรลผลคอการจดสถาบนทอยบนฐานของศกยภาพในการปรบเปลยน เรยนร กอใหเกดการลดการเปดรบผลกระทบ และลดความไวของระบบเศรษฐกจสงคมตอสถานการณของวกฤต ซงภมปญญาทองถนยงคงมบทบาทในการสรางกระบวนการปรบเปลยนเรยนร และจดสถาบนใหสอดคลองกบพลวตของระบบนเวศทมความเปลยนแปลงและไมแนนอน แตกระนนกตามประเดนส าคญอยทวาภมปญญาทองถน องคกรชมชนทเขมแขง และเครอขายทางสงคมทมอยอาจยงไมเพยงพอทจะสรางความตระหนกและรบมอตอความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ภมปญญาทองถนตองมการประสานกบองคความรวทยาศาสตรในการท าความเขาใจความเปลยนแปลงของระบบนเวศ องคกรและเครอขายทมอยตองมการหนนเสรมศกยภาพเพอขยายขอบเขตการจดการเชงพนทและเวลาใหครอบคลมภาพรวมของผลกระทบจากความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ทงนเปาประสงคขององคกรชมชนและเครอขายทางสงคมทมอยยงคงเดนหนาเพอการจดการทรพยากรอยางยงยนโดยเพมลกษณะการจดการทยดหยนและปรบตว (Adaptive management) ภายใตบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ทตองอาศยกระบวนการตดตามตรวจสอบและเฝาระวงการเปลยนแปลงในระบบนเวศทมากขน เชน การจดการน าในแมน าประแส ภายใตบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จะจดสรรน าเพอหลอเลยงระบบนเวศ 3 น าและวถประมงพนบานอยางไรใหฐานทรพยากรยงคงอยอยางยงยน ในขณะทตองรกษาสมดลความตองการน าของภาคการเกษตรอนๆ การทองเทยว และอตสาหกรรมตามแผนพฒนาจงหวด เปนตน หรอ การจดการลมน าปะเหลยนดวยการประสานภมปญญาทองถนและองคความรวทยาศาสตร ภายใตบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ จะน าสทางเลอกในการปรบตวทไมสงผลกระทบตอฐานทรพยากรอยางไร เปนตน

9 - 6

ขอเสนอการจดองคกรทางสงคม ลมน าประแส จงหวดระยอง: ความเปนไปไดขององคกรการจดการน าทบรณาการการจดการความเสยงจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศสการจดการระบบนเวศลมน าประแส องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน า (Joint Management Committee for Irrigation - JMC) หรอคณะกรรมการการจดการน าอยางมสวนรวม ทก าลงด าเนนการโดยเขอนประแสนบเปนตวอยางขององคกรระดบลมน าทขยายพนทการจดการน าตงแตตนน าสปลายน า รวมตวแทนทกภาคสวนเขารวมในคณะกรรมการ มการจดทะเบยนเปนนตบคคล วตถประสงคตงตนคอการตงรบกบการดงน าจากลมน าประแสไปยงนคมอตสาหกรรมมาบตาพด องคกรผใชน าประแสมเปาหมายหลกของการใชน าทภาคการเกษตร และการรกษาระบบนเวศ การจดการน าแมน าประแสเปนการจดการทรวมความเสยงเรองความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยในแผนการจดการน าอยแลว ดงนนหากมการน าการจดการทรพยากรประมงใหเปนทประจกษในการจดการน าทงลมน า และค านงถงภาวะความแปรปรวนของสภาพภมอากาศอยางเปนองครวมทงระบบลมน าและตงร บกบการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคต กจะเปนการเพมศกยภาพในการจดการทรพยากรธรรมชาตและระบบนเวศอยางยงยน ลมน าปะเหลยน จงหวดตรง: เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา เปนการหนนเสรมเครอขายลมน าปะเหลยน เปนการรวมกลมของคนในชมชนทมอย โดยมเปาหมาย กรอบการท างาน และกจกรรมทชดเจนในการอนรกษ กจกรรมการรวมกลมกอใหเกดรายไดเพอทสมาชกสามารถน าไปเลยงตนเองและครอบครวไดจงจะเปนกลมทย งยนได เครอขายทเกดขนควรมองถงการใหความรในเชงวชาการแกชมชน เพอน าไปผสมผสานกบภมปญญาทองถนของชมชนอยางลงตว มเหตและผลสามารถอางองในเชงวชาการได เกดการเรยนรภายในกลมอนรกษและการเรยนรระหวางกลมอนรกษ โดยมเยาวชน โรงเรยนและสถานศกษาเปนแกนกลางในการขบเคลอน ทงดานสถานการณสงแวดลอม และกจกรรมดานการอนรกษทรพยากรดวยการปลกปาชายเลนและปลกปาบก รวมไปถงการสรางปาชมชนทชาวบานรวมกนดแลปาและสามารถใชประโยชนจากปาทพวกเขาดแลไดภายใตกฎ เกณฑทต งรวมกน เพราะการทหลกการตางจะสามารถด ารงอยอยางยงยนไดนน ชาวบานตองรในสงทเปนประโยชนเหมอนกบทผน าชมชนรเพอสามารถน าไปปฏบตและประยกตใชใหเกดประโยชนรวมกนจรง และสรางศนยการเรยนรชมชนใหเกดขนอยางเปนรปธรรม องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน าลมน าประแส และเครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา ลมน าปะเหลยน เปนองคกรทมชมชนประมงพนบานเปนสมาชกสวนหนง และกลมอนๆ หรอหนวยงานอนๆเปนสมาชกอกสวนหนง องคกรทางสงคมทง 2 รปแบบมการเรยนรทจะด ารงชวตทามกลางการเปลยนแปลงและความไมแนนอน มการธ ารงรกษาความหลากหลายในรปแบบตางๆ มการประสานความรประเภทตางๆ เพอการเรยนร และมการสรางโอกาสในการจดองคกร/ สถาบนและเชอมประสานองคกร/ สถาบนในระดบตางๆ ความหลากหลายทเกดขนนเออใหเกดความยดหยนในสงคม องคกรการจดการน า หรอองคกรผใชน าลมน าประแส มความหลากหลายของสมาชกผใชน าทเปนตวแทน 75 กลมผใชน า ซงลวนเปนผทพ งพาทรพยากรน าเปนหลก และมองคความรในการจดการระบบนเวศทไมยงหยอนไปกวาชาวประมงพนบาน การไดบรหารจดการน ารวมกนเปนการสรางโอกาสในการสรางเครอขายเชอมโยงกนและกนขามอาชพ และ เชอมโยงการสนบสนนระหวางหนวยงานทเกยวของกบการจดการน าและระหวางภาคสวนทเกยวของอกดวย นอกจากนนการไดจดการน าดวยตนเองเปนการสรางความยดหยนในการรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขนในระบบนเวศดวย และเปนการลดการเปดรบผลกระทบโดยตรง

9 - 7

เครอขายภมปญญาเชอมรอยชมชนรอบปา ลมน าปะเหลยน มความหลากหลายของสมาชกเครอขายทตองการประสานองคความรพ นบานเขากบองคความรทางวทยาศาสตร เปนการสรางศกยภาพในการรบมอกบความเปลยนแปลงทจะเกดขน ไมวาความเปลยนแปลงนนจะเกดจากสภาพภมอากาศหรอการเปลยนแปลงของเศรษฐกจและสงคม รอบปาของลมน าปะเหลยนมกลมอนรกษหลากหลายกลมการเชอมรอยกลมอนรกษดวยกระบวนการเรยนร โดยมเยาวชน โรงเรยนและสถานศกษาเปนแกนกลางในการขบเคลอน จะเปนการสรางเครอขายไดอยางกวางขวางซงนอกจากจะมสวนชวยใหเกดการรกษาทรพยากรธรรมชาตแลว เครอขายการประสานความรพนบานและความรวทยาศาสตรวาดวยทรพยากรธรรมชาตและระบบนเวศทองถนและการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศจะชวยสรางความเขาใจและเปนการเตรยมความพรอมในการรบมอกบความเปลยนแปลงทจะเกดขนในอนาคตได นอกจากนเครอขายการเรยนรจะดงหนวยงานตางๆทเกยวของเขารวมมอในกระบวนการตางๆ ส าหรบศกยภาพในการปรบตวในบรบทอนาคตของรปแบบขององคกรทง 2 รปแบบ: (1) สงผลตอโครงสรางการเกดผลกระทบและความเปราะบาง: กลไกขบเคลอนการปรบตวทเนนการจดสถาบนในระดบลมน าใหเกดการจดการทรพยากร โดยประสานองคความรวทยาศาสตรและภมปญญาทองถน เปนการขยายพนทการจดการ และขยายศกยภาพในการจดการ ซงตองมการผนวกองคความรทางนเวศวทยาเขาสการปฏบตในการจดการทรพยากรแบบยดหยนปรบตว (Adaptive management) จงน าสความส าเรจในการจดการทรพยากรในภาวะของการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ การประสานองคความรวทยาศาสตรและภมปญญาทองถนจะชวยในการลดการเปดรบผลกระทบ ลดความไวตอผลกระทบ และเพมศกยภาพในการรบมอตอความแปรปรวนจากสภาพภมอากาศได หากมการดงองคความรในการพงพาความหลากหลายทางชวภาพมาเปนฐานในการปรบตวจะชวยลดความเปราะบางของชมชนได ทงนหนวยงานราชการสามารถหนนเสรมไดมาก (2) ประสานการตอบสนองในระดบปจเจกเขากบระดบกลมกอใหเกดผลลพธของการปรบตว การรบมอตอความแปรปรวนของสภาพภมอากาศทเกดขนเปนการตดสนใจในระดบครวเรอน ซงสงผลกระทบตอสวนรวมและฐานทรพยากรรวม การเชอมรอยเครอขายเขาดวยกนดวยองคความรทประสาน ภมปญญาทองถนและวทยาศาสตรจะเปนสอกลางทเชอมการรบมอของครวเรอนใหอยภายใตกฎกตกาสวนรวมได ส าหรบองคผใชน ากฎเกณฑกตกาตางๆเกดขนในระดบกลมอยแลว เนองจากการจดการน าเปนการจดการทรพยากรสวนรวม (Common property management) (3) ท าหนาทดงทรพยากรจากภายนอกเพอเอออ านวยใหเกดการปรบตว และเขาถงทรพยากรนนๆ การจดรปองคกรเปนเครอขายเออตอการเชอมโยงกบเครอขายอน และประสานงานกบหนวยงานทเกยวของ การเรยนรดงานจะเกดขนไดงายขน และการสรางกจกรรมตางๆไดรบความชวยเหลองายขน ขอเสนอกลไกขบเคลอนการปรบตวของ 2 ลมน าเปนกลไกทอยในระดบลมน า ทมกลมเลกๆเปนองคประกอบ หรอมตวแทนของกลมเลกๆเขามาเปนกรรมการ การรวมกลมเปนไปเพอสรางพลงในการตอรองกบปญหาจากภายนอกกลม และดงทรพยากรความชวยเหลอตางๆเขามาในกลม ทงนเพอการปรบตวตอวกฤตตางๆทเกดขน ส าหรบบรบทการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศอนาคต องคกรทง 2 รปแบบมความเหมาะสมในการรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขน ไมเพยงแตการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ แตยงสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงของการพฒนาเศรษฐกจ-สงคมได การเชอมโยงของสมาชก การแลกเปลยนองคความร การปรกษาหารอ และตดตามสถานการณยอมท าใหองคกรทางสงคมสามารถรบมอกบความเปลยนแปลงทเกดขนได

บรรณานกรม - 1

บรรณานกรม กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝ ง. 2553. อทกศาสตรชายฝ งทะเล. ศนยสารสนเทศ กองแผนงาน.

http:/www.dmcr.go.th/marinecenter/coastalzone-lesson5.php (19 พฤษภาคม 2555). คเชนทร เฉลมวฒน. 2544. การเพาะเลยงหอย. กรงเทพ ฯ: ร วเขยว, 253 หนา. คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล. 2551. การศกษาสถานการณผลกระทบจากการ

เปลยนแปลงสภาพภมอากาศทมตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในประเทศไทย. กรงเทพฯ: ส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม.

จงหวดระยอง. แผนพฒนาจงหวดระยอง พ.ศ.2553-2556. [ออนไลน]. 2552. [สบคนเมอ 8 ต.ค. 2555]; สามารถสบคนไดจาก: http://www.rayong.go.th/Strategy/Plan_gov4y3/page3.html

จรสรณ สนตสรสมบรณ และเจยมใจ เครอสวรรณ. 2554. ภาพจ าลองภมอากาศโลกและภมอากาศอนาคต ใน รายงานการสงเคราะหและประมวลสถานภาพองคความรดานการเปลยนแปลงภมอากาศของไทย ครงท 1: องคความรดานวทยาศาสตรของการเปลยนแปลงภมอากาศ. คณะท างานกลมท 1 ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย [อศมน ลมสกล , อ านาจ ชดไธสง , และกณฑรย บญประกอบ (บรรณาธการ)].

พระมหาสทตย อาภากโร. 2547. เครอขาย: ธรรมชาต ความร และการจดการ กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส). 224 หนา.

วเชยร เกดสข, วชราพร เกดสข, และสมศกด สขจนทร. 2549. การศกษาความเปราะบางและการปรบตวของเกษตรกรชาวนาทงกลารองไหตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ. ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต กรงเทพฯ.

วเชยร เกดสข, สหสไชย คงทน, อรรถชย จนตะเวช, 2548. ผลกระทบของการเปลยนแปลงภมอากาศตอการผลตขาว ในทงกลารองไห, The Study of Future Climate Changes Impact on Water Resource and Rain-fed Agriculture Production. Proceedings of the APN CAPABLE CB-01 Synthesis Workshop, Vientiane, Lao PDR, 29 - 30 July 2004. SEA START RC Technical Report No. 13.

ศภกร ชนวรรโณ. 2550. ผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในประเทศไทย: แนวโนมและประเดนทควรพจารณา. ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต กรงเทพฯ.

ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก. ม.ป.พ. ศกษาบทบาทของชมชนลมน าประแสในการจดการฐานขอมลทรพยากรระดบทองถน ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝ ง กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

สถาบนชมชนเกษตรกรรมยงยน. 2552. โครงการศกษาการปรบตวของเกษตรกรรายยอยจากการปรบเปลยนสภาพอากาศ. สนบสนนโดย Oxfam GB.

สถาบนเศรษฐกจพอเพยง มหาวทยาลยราชภฏราชนครนทร. 2553. ปฏบตการหยดวนสนโลก 2012 ดวยศาสตรพระราชา. กรงเพทฯ : สถาบนเศรษฐกจพอเพยง.

บรรณานกรม - 2

สหสชย คงทน, วนย ศรวต, และสกจ รตนศรวงษ. 2548. ผลกระทบจากการเปลยนแปลงภมอากาศโลกตอการผลตขาวโพด ออยและมนส าปะหลง ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย: พนทศกษาจงหวดขอนแกน. ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรมการเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต กรงเทพฯ.

สะอง ประสงคศลปและคณะ. 2552. โครงการศกษาบทบาทของเครอขายลมน าประแส 5 ต าบลในการจดการฐานขอมลทรพยากร เครอขายลมน าประแส 5 ต าบล.

ส านกความหลากหลายทางชวภาพ ส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาต . 2551.เอกสารประกอบการประชมระดมความคดเหนตอรางรายการชนดพนธสตวไมมกระดกสนหลง กลมมอลลสกา (Mollusca). 134 หนา.

ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย. 2554. รายงานการสงเคราะหและประมวลสถานภาพองคความรดานการเปลยนแปลงภมอากาศของไทย ครงท 1 พ.ศ. 2554. คณะท างานกลมท 1 องคความรดานวทยาศาสตรของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ [อศมน ลมสกล, อ านาจ ชดไธสง และกณฑรย บญประกอบ (บรรณาธการ)]

ส านกงานจงหวดตรง. ยทธศาสตรการพฒนาจงหวด. [ออนไลน]. [สบคนเมอ 10 ต.ค. 2555]; สามารถสบคนไดจาก: http://www.trang.go.th/

สธาวลย เสถยรไทย. 2543. แนวคดดานเศรษฐศาสตรนเวศ. ใน ฉตรทพย นาถสภาและคณะ สถานภาพไทยศกษา: การส ารวจเชงวพากษ. ส านกพมพตรสวน (ซลคเวอรมบคส), เชยงใหม.

สวลกษณ สาธมนสพนธ . 2554. ความเสยงและความเปราะบางทางกายภาพและชวภาพของทรพยากรธรรมชาตและระบบนเวศ: ระบบนเวศทางทะเลและชายฝ งทะเล. ใน: รายงานการสงเคราะหและประมวลสถานภาพองคความรดานการเปลยนแปลงภมอากาศของไทย ครงท 1: องคความรดานผลกระทบ ความลอแหลมและการปรบตว. คณะท างานกลมท 2 ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย [อานนท สนทวงศ ณ อยธยา, อ านาจ ชดไธสง (บรรณาธการ)]

หนวยส ารวจแหลงประมง กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 2512. สตวทะเลทเปนอาหารของคนไทย. 655 หนา.

อ านาจ ชดไธสง. 2553a. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของไทย เลมท 1 สภาพภมอากาศในอดต. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

อ านาจ ชดไธสง. 2553b. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของไทย เลมท 2 แบบจ าลองสภาพภมอากาศและสภาพภมอากาศในอนาคต. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

Adejuwon, J.O. 2008. Vulnerability in Nigeria: A national-level assessment. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

Adger, W.N. 1999. Social Vulnerability to Climate Change and Extremes in Coastal Vietnam. World Development Vol.27, No. 2, pp. 249-269.

Adger, W.N. 2003. Social capital, collective action, and adaptation to climate change. EconomicGeography 79(4): 387-404.

Adger, W.N. and Kelly, P.M. 1999. Social Vulnerability to Climate Change and the Architecture of Entitlements. Mitig Adapt Strat Glob Change 4: 253-266.

บรรณานกรม - 3

Adger, W.N., Arnell. N.W., and Tompkins, E.L. 2005. Successful adaptation to climate change across scales. Global Environmental Change 15: 77-86.

Adger, W.N., Dessai, S., Goulden, M., Hulme, M., Lorenzoni, I., Nelson, D.R., Naess, L.O., Wolf, J., and Wreford, A. 2009. Are there social limits to adaptation to climate change?. Climatic Change 93:335–354.

Adger, W.N., Kelly, P.M. and Ninh, N.H. (eds.) 2001. Living with Environmental Change: Social Vulnerability, Adaptation, and Resilience in Vietnam. New York: Routledge.

Agrawal, A. 2008. The role of local institutions in adaptation to climate change. Paper prepared for theSocial Dimensions of Climate Change, Social Development Department, The World Bank, Washington DC, March 5-6, 2008.

Berkes, F. 2007. Understanding uncertainty and reducing vulnerability: lessons from resilience thinking. Nat.Hazards 41: 283-295.

Berkes, F., and Folke, C. (edited). 2000. Linking Social and Ecological Systems: Management Practices and Social Mechanisms for Building Resilience. Cambridge University Press, United Kingdom.

Blaikie, P., Cannon, T., Davis, I., and Wisner, B. 1994. At risk: Natural hazards, peoples vulnerability and disasters, Routledge, London.

Buddhaboon, C., Kongton, S., Jintrawet, A. 2005. Climate Scenario Verification and Impact on Rain-fed Rice Production. The Study of Future Climate Changes Impact on Water Resource and Rain-fed Agriculture Production. Proceedings of the APN CAPaBLE CB-01 Synthesis Workshop, Vientiane, Lao PDR, 29 - 30 July 2004. SEA START RC Technical Report No. 13.

Chinvanno, S. and Snidvongs, A. (eds.) 2005. The Study of Climate Changes Impact on Water Resource and Rain-fed Agriculture production. Proceedings of the APN CAPaBLE CB-01 Synthesis Workshop, Vientiane, Lao PDR, 29-30 July 2004. SEA START RC Technical Report No.13.

Chinvanno, S. and Snidvongs, A. 2007. Assessment of impct, vulnerability and adaptation to climate change: lessons learned from pilot study in the lower Mekong River region during 2003-2006. SEA START RC Technical Report.

Chinvanno, S., Boulidam, S., Inthavong, T., Souvannalath, S., Lersupavithnapa, B., Kerdsuk, V, and Thuan, N.T.H. 2008. Climate risks and rice farming in the lower Mekong river basin. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

Christian Aid. 2009. Module I: Framework and Approach. Christian Aid Adaptation Toolkit: Integrating adaptation to climate change into secure livelihoods. Christian Aid: UK.

Conde, C., Vinocur, M. Gay, C., Seiler, R. and Estrada, F. 2008. Climatic Threat Spaces in Mexico and Argentina. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

บรรณานกรม - 4

Dabi, D.D., Nyong, A.O., Adepetu, A.A., and Ihemegbulem, V.I. 2008. Past, present and future adaptation by rural households of Northern Nigeria. In Leary, N., Adejuwon, J., Barros, V., Burton, I., Kulkarni, J., and Lasco, R. (eds) Climate Change and Adaptation. London: Earthscan.

Dube, O.P. and Sekhwela, M.B.M. 2008. Indigenous knowledge, institutions and practices for coping with variable climate in the Limpopo Basin of Botswana. In Leary, N., Adejuwon, J., Barros, V., Burton, I., Kulkarni, J., and Lasco, R. (eds) Climate Change and Adaptation. London: Earthscan.

Eakin, H., Wehbe, M., Avila, C., Torres, G.S., and Bojorquez-Tapia, L.A. 2008. Social vulnerability of farmers in Mexico and Argentina. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

Folke, C., Colding, J. Berkes, F. 2003. Building resilience and adaptive capacity in social-ecological systems. In Berkes, F., Colding, J., and Folke, C. (eds.) Navigating social-ecological systems. Cambridge University Press. Cambridge, UK. pp. 352-387.

Fussel, H.M. 2007. Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for climate change research. Global Environmental Change. 17(2):155-167.

Gallopin, G.C. 2006. Linkages between vulnerability, resilience, and adaptive capacity. Global Environmental Change 16: 293-303.

Hahn, T., Olsson, P., Folke, C. and Johansson, K. 2006. Trust-building, knowledge generation and organizational innovations: the role of a bridging organization for adaptive comanagement of a wetland landscape around Kristianstad, Sweden. Human Ecology 34: 573-592.

IPCC. 2007. Climate Change 2007 - Impacts, Adaptation and Vulnerability: Working Group II contribution to the Fourth Assessment Report of the IPCC.

Janssen, M.A. and Ostrom, E. 2006. Linkages between vulnerability, resilience, and adaptive capacity.Global Environmental Change 16: 293-303.

Janssen, M.A., Schoon, M.L., Ke ,W., Borner, K. 2006. Schorlarly networks on resilience, vulnerability and adaptation within the human dimensions of global environmental change. Global Environmental Change 16: 242-160.

Kasperson, R. and Kasperson, J. 2001. Climate change, vulnerability and social justice. Risk and Vulnerability Programme, Stockholm Environment Institute, Stockholm, Sweden.

Kelly, P.M., and Adger, W.N. 2000. Theory and practice in assessing vulnerability to climate change and facilitating adaptation. Climatic Change 47: 325-352.

Klein, R.J.T, Smit, M.J., Goosen, H. and Hulsbergen, C.H. 1998. Resilience and vulnerability: coastal dynamics or Dutch Dikes? The Geographical Journal, Vol. 164, No. 3, pp. 259-268.

Leary et al (2008), “For whom the bell tools: Vulnerabilities in a changing climate”, in Climate Change and Vulnerability, edited by Neil Leary (et al.), Earth Scan, London.

บรรณานกรม - 5

Leed, M.S., Fraser E.D.G., and Dougill A.J. 2006. An adaptive learning process for developing and applying sustainability indicators with local communities. Ecological Economics 59, p. 406-418.

McGray, H.; Hammill, A.; and Bradley, R. (2007), Weathering the Storm: Options for Framing Adaptation and Development, World Resource Institute, Washington DC.

Mekong Wetlands Biodiversity Conservation and Sustainable Use Programme. 2005. Vulnerability Assessment of Climate Risks in the Lower Songkhram River Basin, Thailand. A Joint UNDP-IUCN-MRC GEF Funded Programme.

Nyong A., Adesina, F., and Elasha B. O. 2007. The value of indigenous knowledge in climate change mitigation and adaptation strategies in the African Sahel. Mitig Adapt Strat Glob Change 12:787–797.

Oakerson, R.J. 1992. Analyzing the Common: A Framework. In Bromley, D.W. eds. Making the Commons Work: Theory, Practice, and Policy. San Francisco, California: ICS Press.

Osman-Elasha, B., and Sanjak, E. 2008. Livelihoods and drought in Sudan. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

Ostrom, E. 1990. Governing the Commons: the Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge USA: Cambridge University Press.

Ostrom, E. 2009. A Polycentric Approach for Coping with Climate Change. Policy Research Working Paper 5095. Background Paper to the 2010 World Development Report. The World Bank.

Pulhin, J.M., Peras, R.J.J., Cruz, R.V.O., Lasco, R.D., Pulhin, F.B., and Tapia, M.A. 2008. Climatevariability and extremes in the Pantabangan- Carranglan Watershed of the Philippines: an assessment of vulnerability. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

Riedlinger, D. and Berkes, F. 2001. Contributions of traditional knowledge to understanding climate change in the Canadian Arctic. Polar Record, 37, pp 315-328.

Sarawat, V., Ratanasriwong, S., Kongton, S., 2005. Potential Impact of Climate Change on Maize, Sugarcane and Cassava Production in N.E. Thailand: Case study at Khon Kaen province. The Study of Future Climate Changes Impact on Water Resource and Rain-fed Agriculture Production. Proceedings of the APN CAPaBLE CB-01 Synthesis Workshop, Vientiane, Lao PDR, 29 - 30 July 2004. SEA START RC Technical Report No. 13.

Southeast Asia START Regional Center, 2007. Southeast Asia START Regional Center Technical Report No. 15. Final Technical Report AIACC AS07 “Southeast Asia Regional Vulnerability to Changing Water Resource and Extreme Hydrological Events due to Climate Change”.

บรรณานกรม - 6

Turner, B. L., II, Kasperson, R. E., Matson, P. A., McCarthy, J. J., Corell, R. W., Christensen, L., Eckley, N., Kasperson, J. X., Luers, A., Martello, M. L., Polsky, C., Pulsipher, A., and Schiller, A.: 2003, A framework for vulnerability analysis in sustainability science. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 100: 8074–8079.

Turner, R.K., O'Riordan, Turner, R.K., O'Riordan, T. and Kemp, R. 1991 Climate change and risk management. In Jager, J. and Ferguson, H.L.(eds) Climate change - science, impacts and policy. Proc. Second World Climate Conference. Cambridge: C.U.P.: 397-408.

Turner, R.K., Subak, S. and Adger, W.N. 1996. Pressures, trends, and impacts in coastal zones: interactions between socioeconomic and natural systems. Environmental Management 20(2): 159-73.

Ziervogel, G., Nyong, A., Osman-Elasha, B., Conde, C., Cortes, S., and Downing T. 2008. Household food security and climate change: Comparisons from Nigeria, Sudan, South Africa and Mexico. In Leary, N., Conde, C., Kulkarni, J., Nyong, A. and Pulhin, J. (eds) Climate Change and Vulnerability. London: Earthscan.

แบบสอบถามการส ารวจขอมลการใหคาล าดบความส าคญของเกณฑและตวชวดความเปราะบาง

โครงการวจย กลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ: กรณศกษาเปรยบเทยบเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง และเครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง เปนการถอดบทเรยนการท างานของกลไกในการขบเคลอนการปรบตวตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของเครอขายชมชนเขมแขงจาก 2 ลมน าทพงพาความหลากหลายของทรพยากรประมงภายใตความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ โดยการศกษาในสวนนเปนการพฒนาตวชวดความเปราะบางในการปรบตวของเครอขายชมชนประมงเขมแขง ดวยกระบวนการวเคราะหการตดสนใจแบบหลายเกณฑ (Multiple criteria analysis) โดยการใหคะแนนระดบความส าคญของแตละเกณฑและตวชวด ซงจ านวนตวชวดแตละตวมความแตกตางกนไปในแตละเกฑณ ดงรายละเอยดตอไปน

มต 1 มตการเปดรบผลกระทบ ระดบชมชนและเครอขาย การใหคาล าดบความส าคญของเกณฑ

เกณฑหลก (Criteria) คาความส าคญ

Ranking Rating 1. ลกษณะภมศาสตร 2. ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ

รวม 100 เกณฑหลก 1. ลกษณะภมศาสตร 1.1 ลกษณะระบบนเวศทชมชนพงพาท 1.2 ความหลากหลายของการเขาถงและพงพา เสยงตอสภาพอากาศแปรปรวน ทรพยากร 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

เกณฑหลก 2. ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพ 2.1 ความหลากหลายของแหลงรายไดเลยงชพของครวเรอน 2.2 สดสวนรายไดจากภาคประมง/รายไดทงหมด 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 มต 2 มตความออนไหวในการรบผลกระทบ ระดบชมชน การใหคาล าดบความส าคญของเกณฑ

เกณฑหลก (Criteria) คาความส าคญ

Ranking Rating 1. ความเทาเทยมกนในการเขาใชประโยชนและแบงปนผลประโยชนทรพยากรรวม

2. ความมนคงในสทธทดนท ากน รวม 100

เกณฑหลก 1. ความเทาเทยมกนในการเขาใชประโยชนและแบงปนผลประโยชนทรพยากรรวม 1.1 การเขาถงทรพยากรอยางเทาเทยม 1.2 การไดรบการแบงปนผลประโยชนทรพยากรอยางเทาเทยม 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 เกณฑหลก 2. ความมนคงในสทธทดนท ากน 2.1 สทธในทดนท ากน 2.2 สทธในการตงถนฐาน 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 มต 3 มตศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ ระดบชมชน การใหคาล าดบความส าคญของเกณฑ

เกณฑหลก (Criteria) คาความส าคญ

Ranking Rating 1. โครงสรางเชงสถาบนในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขน 2. การจดการความเสยงเชงบรณาการและมพลวต

รวม 100

เกณฑหลก 1. โครงสรางเชงสถาบนในการรบมอกบภาวะเดอดรอนทเกดขนจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากรม 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอความเปราะบางของ ขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร สงคม 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรรทรพยากรรวม มขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร สอดคลองกบสภาพพนท 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง มขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปน มขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร ล าดบขนตามระดบความผด 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการ มขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร ยอมรบ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก มขอบเขตทชดเจนและ/ หรอเปนทรบร ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.1 ทรพยากรและสมาชกผใชทรพยากร 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ มขอบเขตทชดเจนและ/หรอเปนทรบร ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรรทรพยากรรวม ความเปราะบางของสงคม สอดคลองกบสภาพพนท 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรงกฎเกณฑ ความเปราะบางของสงคม ในการจดสรรทรพยากร 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปน ความเปราะบางของสงคม ล าดบขนตามระดบความผด 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการ ความเปราะบางของสงคม ยอมรบ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก ความเปราะบางของสงคม ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.2 บทบาทผน าเออตอเจตคตรวมตอ 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ ความเปราะบางของสงคม ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรร 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง ทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรร 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปน ทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท ล าดบขนตามระดบความผด 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรร 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการ ทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท ยอมรบ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรร 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก ทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.3 กฎเกณฑในการใชและจดสรร 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ ทรพยากรรวมสอดคลองกบสภาพพนท ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสมเปน กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร ล าดบขนตามระดบความผด 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการ กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร ยอมรบ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.4 สมาชกชมชนมสวนรวมในการปรบปรง 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ กฎเกณฑในการจดสรรทรพยากร ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสม 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของใหการ เปนล าดบขนตามระดบความผด ยอมรบ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสม 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก เปนล าดบขนตามระดบความผด ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.5 การลงโทษมผลบงคบใชจรงอยางเหมาะสม 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ เปนล าดบขนตามระดบความผด ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของ 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจาก ใหการยอมรบ ภายนอก 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.6 มวธการจดการความขดแยงทผเกยวของ 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ ใหการยอมรบ ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.7 สทธในการจดการทรพยากรไมถก 1.8 ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมสามารถ แทรกแซงจากภายนอก ประสานประโยชนกบระบบทใหญกวา 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

เกณฑหลก 2. การจดการความเสยงเชงบรณาการและมพลวต 2.1 การประเมนความเสยงรวมกนในชมชน 2 .2 การลดความเสยงรวมกนในชมชน

9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2.1 การประเมนความเสยงรวมกนในชมชน 2.3 การกระจายความเสยงรวมกนในชมชน

9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2.1 การประเมนความเสยงรวมกนในชมชน 2.4 การประกนความเสยงใหแกชมชน 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2.2 การลดความเสยงรวมกนในชมชน 2.3 การกระจายความเสยงรวมกนในชมชน 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2.2 การลดความเสยงรวมกนในชมชน 2.4 การประกนความเสยงใหแกชมชน 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2.3 การกระจายความเสยงรวมกนในชมชน 2.4 การประกนความเสยงใหแกชมชน 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9

แบบประเมนชมชน มตการเปดรบผลกระทบ 1. ชมชนประสบภยพบตจากความแปรปรวนของสภาพอากาศในรอบ 10 ปทผานมากคร ง ______________ อธบายครงส าคญๆ___________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 2. ชมชนไดรบความเสยหายอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพอากาศหรอไม □ไดรบ □ไมไดรบ อธบายความเสยหายครงส าคญๆ_________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 3. ชมชนมพนทท าประมงครอบคลมพนทใดบาง ครอบคลมตนน าถงปลายน า ถงทะเลมนนอกมนในหรอไม (เรามขอมลทรพยากรสตวน าของตนน า กลางน า ปลายน า ทะเลชายฝ ง ทะเลมนนอกมนในแลว) ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 4. ชมชนมแหลงรายไดเลยงชพกแหลง (กอาชพ อะไรบาง) ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ตวชวด1.1 การวด 1.1.1 ประสบการณในการรบความแปรปรวนของสภาพอากาศ การวด 1.1.2 ความสญเสยของชมชนอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ

ตวชวด 1.2 การวด 1.2.1 จ านวนชนดของทรพยากรทชมชนพงพา

ตวชวด 2.1 การวด 2.1.1 จ านวนแหลงรายไดเลยงชพของชมชน

5. ชมชนมสดสวนรายไดจากภาคประมงตอรายไดทงหมดเปนกเปอรเซนต __________________________ มตความออนไหวในการรบผลกระทบ 6. ครวเรอนในชมชนมความเทาเทยมในการเขาท าประมง และตงถนฐานหรอไม มครวเรอนไหนมอทธพลมากกวาครวเรอนอน หรอครวเรอนไหนถกกดกนไมใหท าประมงไหม ครวเรอนทมอทธพล หรอทถกกดกนมกเปอรเซนต _________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 7. ชมชนมกฎกตกาส าหรบการท าประมงของคนตางชมชน หรอแรงงานตางดาวทเขามาตงถนฐานในชมชนไหม อยางไร_______________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 8. ความขดแยงเกยวกบการท าประมงในชมชนในรอบ 10 ปทผานมาเปนอยางไร □ ลดลง □เพมขน □เทาเดม □ไมมความขดแยง เปนความขดแยงดานไดบาง_____________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ตวชวด 2.2 การวด 2.2.1 สดสวนรายไดจากภาคประมงตอรายไดทงหมด

ตวชวด 1.1 การวด 1.1.1 การเขาถงทรพยากรอยางเทาเทยม

ตวชวด 1.2 การวด 1.2.1 การเพมขน/ลดลงของความขดแยงในชมชน

9. ครวเรอนมสทธในทดนท ากนในรปแบบใดบาง_______________________________________ ____________________________________________________________________________ กเปอรเซนตของครวเรอนมสทธในทดนท ากนถกตองตามกฎหมาย___________________________ กเปอรเซนของครวเรอนมสทธในการท าประมงถกตองตามกฎหมาย__________________________ กเปอรเซนของครวเรอนมสทธในเครองมอประมงถกตองตามกฎหมาย________________________ 10. ครวเรอนมสทธในการตงถนฐานในรปแบบใดบาง ____________________________________ กเปอรเซนตของครวเรอนมสทธถกตองตามกฎหมาย______________________________________ มตท 3 ศกยภาพในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ 11. ขอบเขตการท าประมงของชมชนชดเจนหรอไม _______________________________________ 12. สมาชกในชมชนชดเจนหรอไม ___________________________________________________ การทใครจะเขามาท าประมงในพนททชมชนท าประมงอย ตองขออนญาต หรอแจงใคร______________ 13. ผน าหรอการประชมหมบานมการสรางเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคมในการรบมอตอความแปรปรวนของสภาพอากาศ (หรอการตระหนกในความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศ) หรอไม __________________________________________________________________________________ สงคมตระหนกในความเสยงของลมฝนฟาแปรปรวนจากอะไร ____________________________________ __________________________________________________________________________________

ตวชวด 2.1 การวด 2.1.1 สทธในทดนท ากน

ตวชวด 2.2 การวด 2.2.1 สทธในการตงถนฐาน

ตวชวด 1.1 การวด 1.1.1 ขอบเขตทรพยากรรวมชดเจน การวด 1.1.2 ขนาดของสมาชกชดเจน

ตวชวด 1.2 การวด 1.2.1 ผน าหรอการประชมหมบานมการสรางเจตคตรวมตอความเปราะบางของสงคม (การตระหนกในความเสยง)

14. ชมชนมการประเมนความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกนหรอไม อยางไร __________________________________________________________________________________ 15.ชมชนมการลดความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกนหรอไม อยางไร __________________________________________________________________________________ 16.ชมชนมการกระจายความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกนหรอไม อยางไร __________________________________________________________________________________ 17.ชมชนมการประกนความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกนหรอไม อยางไร __________________________________________________________________________________ การชวยเหลอกนในชมชนในรปแบบใด_____________________________________________________ __________________________________________________________________________________ การขอความชวยเหลอจากหนวยงานภายนอกอยางไร _________________________________________ __________________________________________________________________________________ 18. ชมชนมการวางแผนเพอการจดการความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________ ชมชนมการวางแผนเพอการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________ 19. ชมชนมการตรวจตรา ประเมนผลการจดการความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________ ชมชนมการตรวจตรา ประเมนผลการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________

ตวชวด 1.3 การวด 1.3.1 การประเมนความเสยง การวด 1.3.2 การลดความเสยง การวด 1.3.3 การกระจายความเสยง การวด 1.3.4 การประกนความเสยง

ตวชวด 1.4 การวด 1.4.1 การวางแผน การวด 1.4.2 การตรวจตรา ประเมนผล การวด 1.4.3 การปรบเปลยนกฎเกณฑ

20.ชมชนมการปรบเปลยนกฏเกณฑในการจดการความเสยงจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________ ชมชนมการปรบเปลยนกฎเกณฑในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไมอยางไร __________________________________________________________________________________ 21. กฎระเบยบของชมชนสามารถบงคบคนในชมชนใหมการจดการทรพยากรรวมกนเพอรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศได หรอไม_____________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 22.กฎระเบยบของชมชนสามารถเปนแรงจงใจใหคนนอกเขามาสนบสนน/ชวยเหลอไดในเรองการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไม___________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 23. การจดการความขดแยงทเกดขนทเกยวเนองจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ มวธทเปนทยอมรบของผทเกยวของ หรอไม อยางไร____________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 24. สทธในการจดการทรพยากรประมง (ท าประมง) ถกแทรกแซงจากภายนอกหรอไม กรณปกต □ ถกแทรกแซง □ ไมถกแทรกแซง อยางไร________________________________________ __________________________________________________________________________________

ตวชวด 1.5 การวด 1.5.1 กฎระเบยบของชมชนสามารถบงคบคนในชมชนใหมการจดการทรพยากรรวมกนได การวด 1.5.2 กฎระเบยบของชมชนสามารถเปนแรงจงใจใหคนนอกเขามาสนบสนน/ชวยเหลอได

ตวชวด 1.6 การวด 1.6.1 วธการจดการความขดแยงเปนทยอมรบของผทเกยวของ

ตวชวด 1.7 การวด 1.7.1 สทธในการจดการทรพยากรไมถกแทรกแซงจากภายนอก การวด 1.7.2 องคกรชาวบานอ านวยใหเกดการปรบตว

กรณเกดภยพบต □ ถกแทรกแซง □ ไมถกแทรกแซง อยางไร ___________________________________ __________________________________________________________________________________ 25. การรวมกลมของชาวบาน กลมตางๆ เอออ านวยใหเกดการปรบตวตอความแปรปรวนของสภาพอากาศ หรอไม อยางไร ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 26. ในการจดการความเสยงจากการแปรปวนของสภาพอากาศ และรบมอกบความแปรปรวนของสภาพอากาศ มการเชอมโยงชวยเหลอกนกบเครอขายอนๆหรอไม อยางไร ____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 27. มการเชอมโยงเครอขายการจดการมตอนทหนนเสรมกน หรอไม _______________________________ __________________________________________________________________________________ 28.มการเชอมโยงกลไกการจดการของรฐหรอไม อยางไร________________________________________ __________________________________________________________________________________ 29. มการเชอมโยงกบแหลงทนภายนอกหรอไม อยางไร________________________________________ __________________________________________________________________________________ 30. ชมชน/ กลมในชมชนมการประเมนความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกน ดวยความรดานสภาพอากาศทมการบรณาการแหลงขอมลหรอไม อยางไร ______________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 31. การประเมนความเสยงมความสอดคลองกบการเปลยนแปลงสภาพอากาศหรอไม __________________

ตวชวด 1.8 การวด 1.8.1 มการเชอมโยงเครอขายการจดการรวมในเชงพนท (การมสวนรวมกบเครอขายอนๆ) การวด 1.8.2 มการเชอมโยงเครอขายการจดการมตอนทหนนเสรมกน การวด 18.3 มการเชอมโยงกลไกการจดการของรฐ การวด 18.4 มการเชอมโยงกบแหลงทนภายนอก

ตวชวด 2.1 การวด 2.1.1 การประเมนความเสยงรวมกนในชมชนดวยความรดานสภาพอากาศทมการบรณาการแหลงขอมล การวด 2.1.2 การประเมนความเสยงสอดคลองกบการเปลยนแปลงสภาพอากาศ

32. ชมชน / กลมในชมชนมการลดความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศรวมกนดวยการปรบเปลยนรปแบบการผลตและเทคโนโลยดวยการบรณาการองคความรในพนท หรอไม อยางไร_________________ _________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 33. ชมชน/ กลมในชมชนมการแลกเปลยนเรยนรในการลดความเสยงตอการแปรปรวนของสภาพอากาศหรอไม ____________________________________________________________________________ 34.ชมชน/ กลมในชมชนมการกระจายความเสยงรวมกนดวยการสรางความหลากหลายเพอเปนทางเลอกในการปรบตวดวยการบรณาการองคความรในพนท หรอไม อยางไร_________________________________ _________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 35. มการแลกเปลยนเรยนรในการกระจายความเสยงหรอไม _______________________________ 36. ชมชนมระบบประกนความเสยงในชมชน กรณเกดภยพบตหรอไม เชนระบบสวสดการชมชน การประกนภย การชวยเหลอยามเกดภยพบตฯลฯ □ม □ไมมอยางไร_________________________________ ครวเรอนในชมชนเขาถงการประกนความเสยงทมในชมชนหรอไม □เขาถงทกครวเรอน □เขาถงบางครวเรอน 37.มกระบวนการแลกเปลยนเรยนรในการสรางระบบประกนความเสยงในระดบชมชนและเครอขาย หรอไม อยางไร __________________________________________________________________________

ตวชวด 2.2 การวด 2.2.1 การลดความเสยงรวมกนในชมชนดวยการปรบเปลยนรปแบบการผลตและเทคโนโลยดวยการบรณาการองคความรในพนท การวด 2.2.2 การแลกเปลยนเรยนรในการลดความเสยง

ตวชวด 2.3 การวด 2.3.1 การกระจายความเสยงรวมกนในชมชนดวยการสรางความหลากหลายเพอเปนทางเลอกในการปรบตวดวยการบรณาการองคความรในพนท การวด 2.3.2 การแลกเปลยนเรยนรในการกระจายความเสยง

ตวชวด 2.4 การวด 2.4.1 การเขาถงการประกนความเสยงทมในชมชน (หลากหลายแหลงและหลากหลายรปแบบ) การวด 2.4.2 มกระบวนการแลกเปลยนเรยนรในการสรางระบบประกนความเสยงในระดบชมชนและเครอขาย

รายชอผใหคาน าหนกความส าคญของตวชวด คาน าหนกของเกณฑและตวชว ดความเปราะบางของชมชนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในทนไดมาจากการประเมนโดยผเชยวชาญทางดานสงคมศาสตร ทางดานวทยาศาสตรสงแวดลอม และผน าชมชน ประกอบดวย ผเชยวชาญทางดานสงคมศาสตร ผศ.เอกรนทร พงประชา อาจารยประจ าคณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร ผเชยวชาญดานวทยาศาสตรสงแวดลอม อ.ดร.กลวด แกนสนตสขมงคล อาจารยประจ าคณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล ผน าชมชนเครอขายลมน าประแส 1. นายณฐวชต พานทอง คณะกรรมการเครอขายลมน าประแส 2. นายส าออย รตนวจตร ประธานกลมประมงพนบาน ต าบลเนนฆอ 3. นายโสฬส ร าพงกจ คณะกรรมการเครอขายลมน าประแส 4. นายเฉลมชย หลมประเสรฐ คณะกรรมการเครอขายลมน าประแส ผน าเครอขายลมน าปะเหลยน 1. นายนอม ฮนเยก ปราชญชมชนดานการอนรกษปาชายเลน 2. นายเหยด เหลหมด รองประธานเครอขายอนรกษลมน าปะเหลยน 3. ครถวล ชอเจยง ครโรงเรยนบานแหลม ต.วงวน อ.กนตง จ.ตรง

คาน าหนกของเกณฑและตวชวดความเปราะบางของครวเรอนประมงพนบานในการรบมอกบความแปรปรวนของสภาพภมอากาศ ในทนไดมาจากการประเมนโดยผเชยวชาญทางดานสงคมศาสตร ทางดานวทยาศาสตรสงแวดลอม และผน าชมชน ประกอบดวย ผเชยวชาญทางดานการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ประมง ทรพยากรทางทะเลและชายฝง ดร.ศภกร ชนวรรโณ ทปรกษางานวชาการ ศนยเครอขายงานวเคราะหวจยและฝกอบรม การเปลยนแปลงของโลกแหงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดร.ชโลธร แกนสนตสขมงคล อาจารยประจ าคณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร รศ.ดร. จ าลอง อรณเลศอารย อาจารยประจ าคณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล รศ. ดร. สวลกษณ สาธมนสพนธ อาจารยประจ าคณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล ผน าชมชนเครอขายลมน าประแส 1. นายณฐวชต พานทอง คณะกรรมการเครอขายลมน าประแส 2. นายส าออย รตนวจตร ประธานกลมประมงพนบาน ต าบลเนนฆอ 3. นายสอง ประสงคศลป ประธานเครอขายลมน าประแส 4. นายมาโนช วงคทม ประธานกลมธนาคารปแสม ต าบลเนนฆอ 5. นายนยม บตรโคษา ประมงอ าเภอแกลง 6. นายสเทพ เจอละออง เจาหนาทศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝ งอาวไทยฝ งตะวนออก ผน าเครอขายลมน าปะเหลยน 1. นายนอม ฮนเยก ปราชญชมชนดานการอนรกษปาชายเลน 2. นายเหยด เหลหมด รองประธานเครอขายอนรกษลมน าปะเหลยน 3. นางแชม ฮนเยก กรรมการภาคใตรางวลลกโลกสเขยว 4. นายดลเลาะ เขาพรง ประธานเครอขายอนรกษลมน าปะเหลยน 5. นายชนพฒน สนทรกจจาภรณ เจาหนาทมลนธหยาดฝน 6. นายสเทพ กฤตรชตนนต หวหนาฝายสงเสรมและพฒนาทรพยากรปาชายเลน 3 จงหวดตรง

แบบสอบถามครวเรอน

เรองการศกษาความเปราะบางและการปรบตวระดบครวเรอนของชมชนชาวประมงตอ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ : กรณศกษาชมชนประมงพนบานลมน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง เลขทแบบสอบถาม.......................................... ชอผใหสมภาษณ(หวหนาครวเรอน)............................................................................................................... หมท..................ต าบล.................................................... อ.แกลง จ.ระยอง เบอรโทร...................................... 1. มตการเปดรบผลกระทบ (Exposure) 1. ประเภทของทรพยากรสตวน าหลกทท าการเกบหา............................................................................. 2. ลกษณะของระบบนเวศทพงพา(ตอบไดมากกวา 1 ขอ) ( ) ปาชายเลน ( ) ล าคลอง ( ) ชายฝงทะเล ( ) ชายหาด ( ) เนนดน, เนนทราย ( ) อนๆ....................................................................................................... 3. ความอดมสมบรณของระบบนเวศทพงพา ( ) อดมสมบรณมาก ( ) อดมสมบรณปานกลาง ( ) อดมสมบรณนอย/เสอมโทรม

ตวชวด 1.1 ความหลากหลายของชนดพนธสตวน าทพงพา 1.2 ความหลากหลายของลกษณะระบบนเวศทพงพา 1.3 ความหลากหลายของเครองมอประมงพนบาน 1.4 ความอดมสมบรณของระบบนเวศทครวเรอนเขาถง 1.5 การสญเสยอนเนองมาจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ

4. ความหลากหลายของทรพยากรสตวน าทพงพาหรอเกบหา

เดอน ชนดพนธ

เครองมอ

ปรมาณทหาได (กก./ป)

ปรมาณ การบรโภคในครวเรอน (กก./ป)

ปรมาณ การแปรรป

ปรมาณ การขาย (กก./ป)

แหลงทขาย

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 บรโภค (กก./ป)

ขาย (กก./ป)

เดอน ชนดพนธ

เครองมอ

ปรมาณทหาได (กก./ป)

ปรมาณ การบรโภคในครวเรอน (กก./ป)

ปรมาณ การแปรรป

ปรมาณ การขาย (กก./ป)

แหลงทขาย

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 บรโภค (กก./ป)

ขาย (กก./ป)

5. เหตการณทเกดจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ/ภยพบตทางธรรมชาต//ปญหาสงแวดลอม ทมผลกระทบตอทรพยากรสตวน าทางทะเลทเกบหา ท าใหขาดรายไดหรอจ าตองหยดกจกรรมการท าประมงพนบานในระยะ 10 ปทผานมา

ชอเหตการณและลกษณะทเกด พ.ศ. ระยะเวลาทประสบปญหา

(วน)

ระบบนเวศหรอทรพยากรทไดรบ

ผลกระทบ

% ความเสยหาย

2. ความออนไหวตอผลกระทบ (Sensitivity)

6. ความพอเพยงของทรพยากรสตวน าทเกบหา ( ) พอเพยง ( ) ไมพอเพยง 7. ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน.............................................ป 8. จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของลม ฟา อากาศ ขณะท าประมง.....................................ครง 9. ทานคดวาการเปลยนแปลงของสภาพอากาศ (ความแปรปรวนของการเกดลม ฝน คลน ฯลฯ) ในทองถนมการเปลยนแปลงไปจากเดมหรอไมในระยะ 10 ปทผานมา( ) ไมเปลยนแปลง( ) เปลยนแปลง อยางไร.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. และถอวาเปนปญหาในอนาคตตอการด ารงชพและการประกอบอาชพประมงพนบานหรอไม ( ) ไมเปนปญหา เพราะ.................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ( ) เปนปญหาและมความส าคญ เพราะ........................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... 10. ถาการเปลยนแปลงสภาพอากาศยงคงเกดขนตอไปและสงผลกระทบตอปรมาณผลผลตของทานมากขนเรอยๆ ในอนาคต ทานจะยงคงประกอบอาชพประมงพนบานตอไปหรอไม ( ) ท าตอไป ( ) เลกท า กรณท าตอ ถาผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาพอากาศทเกดขนมมากกวาทคาดการณไว หรอเกดขนตดตอกนทกป ทานคดวาจะสามารถรบมอกบสภาวะดงกลาวไดนานทสด...............ป กอนททานจะเลกประกอบอาชพประมงพนบาน

ตวชวด 2.1 ความพอเพยงของทรพยากรสตวน าทท าการเกบหา 2.2 ประสบการณในการท าอาชพประมงพนบาน 2.3 จ านวนครงทเคยประสบกบความแปรปรวนของลม ฟา อากาศ ขณะท าประมง

2.4 เจตคตตอปญหาความแปรปรวนของสภาพอากาศในอนาคต 2.5 ความเพยงพอของรายไดในครวเรอน (รายไดทงหมด/รายจายทงหมด) 2.6 รายไดทมาจากนอกภาคการประมงทมาสนบสนนครวเรอน

(รายไดทมาจากภาคการประมง/รายไดทมาจากนอกภาคการประมง) 2.7 สดสวนหนสนตอการออม (หนสน/การออม)

2.8 สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน (จ านวนคนไมท างาน/จ านวนคนท างาน) 2.9 การเขาถงตลาด

11. ปญหาทสงผลกระทบตอการประกอบอาชพประมงพนบานและทรพยากรหลกทเกบหามอะไรบาง (ระบเรยงล าดบความส าคญจากมากไปนอย ) (1)……………………………...................................... (2)……………………………...................................... (3)……………………………...................................... (4)……………………………...................................... (5)……………………………...................................... 12. อาชพและรายไดของครวเรอน (ล าดบท 1 หวหนาครวเรอน = ผใหสมภาษณ)

ท อาย อาชพปจจบน

ไมท างาน

อาชพหลก รายได

(บาท/เดอน) อาชพเสรม

รายได (บาท/เดอน)

1 1…………………… 2……………………

1…………………… 2……………………

2 1…………………… 2……………………

1…………………… 2……………………

3 1…………………… 2……………………

1…………………… 2……………………

4 1…………………… 2……………………

1…………………… 2……………………

5 6 7 8

รวม รวม

หมายเหต : ไมท างาน หมายถง บคคลทไมสรางรายไดใหแกครวเรอน 13. สดสวนคนไมท างานตอคนท างาน (ขอมลจากตารางในขอ 12)

- จ านวนคนไมท างาน/จ านวนคนท างาน................................................... 14. ขอมลรายไดของครวเรอนในปปกต(ขอมลจากตารางในขอ 12)

รายไดทงหมดของครวเรอน............................................................บาท/ป

รายไดทมาจากภาคการประมง............................................................บาท/ป

รายไดทมาจากนอกภาคการประมง............................................................บาท/ป

- สดสวนรายไดทมาจากภาคการประมง/รายไดทมาจากนอกภาคการประมง........................................

15. ขอมลรายไดของครวเรอนในปไมปกตรายไดทงหมดของครวเรอน.............................................. บาท/ป

คาดวาจะมรายไดมาจากแหลงใด คดเปนก%

ภาคการประมง...................% นอกภาคการประมง...................%

16. คาใชจายของครวเรอน คาใชจาย บาท/เดอน บาท/ป

คาอาหาร คาเดนทาง

- คาน ามนรถ - คารถโดยสาร

......................................................... .........................................................

......................................................... .........................................................

คาไฟฟา คาน าประปา คาโทรศพท

- โทรศพทบาน - โทรศพทมอถอ

......................................................... .........................................................

......................................................... .........................................................

คาใชจายส าหรบบตร - คาเทอม - คาใชจายรายวน

......................................................... .........................................................

......................................................... .........................................................

คาเสอผา คาใชจายเบดเตลด

รวม

17. ตนทนการประกอบอาชพประมงพนบาน

คาใชจาย บาท/เดอน บาท/ป คาน ามน คาขนสงผลผลต คาจางแรงงาน คาเครองมอ/อปกรณ คาซอมเครองมอ/อปกรณ อนๆ(ระบ) ......................................................... ......................................................... .........................................................

......................................................... ......................................................... .........................................................

......................................................... ......................................................... .........................................................

รวม

18. ขอมลคาใชจายของครวเรอน(ขอมลจากตารางในขอ 16และ 17)

คาใชจายทงหมดของครวเรอน............................................................บาท/ป

19. ความเพยงพอของรายไดในครวเรอน (ขอมลจากขอ 14 และ 18) - สดสวนรายไดทงหมด/รายจายทงหมด...................................................................

20. จ านวนหนสนของครวเรอน……………………………………….บาท 21. การออมของครวเรอน……………………………………….บาท 22. สดสวนหนสนตอการออม (ขอมลจากขอ 20 และ 21)

- หนสน/การออม........................................................... 23. การเขาถงตลาดเพอจ าหนายผลผลตทไดจากการท าประมงพนบาน(ดไดจากตารางในขอ 4) ( ) ไมเขาถงตลาด ( ) เขาถงตลาดมแหลงใดบาง........................................................................................................................... .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 3. ศกยภาพในการรบมอกบผลกระทบ (Coping Capacity)

24. ในภาวะปกตมการประกอบอาชพเสรมนอกภาคการประมงหรอไม(ดไดจากตารางในขอ 12) ( ) ไมม ( ) ม

ตวชวด 3.1 การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอกกรณเกดภยพบตหรอเกดการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพ

3.2 การมทอยส ารองในพนทอน 3.3 การมอาหารส ารองในกรณทเกดภยพบต 3.4 การมอาชพเสรมนอกภาคการประมง (ภาวะปกต)

3.5 มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสยในชวงทเกดความผดปกตทางดานสภาพอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม 3.6 การมประกนภย/ประกนสงคม/สวสดการของกลม-สหกรณ

3.7 มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะตว (ครวเรอน) 3.8 มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะตว (ครวเรอน) 3.9ความสามารถในการจดการทรพยากรทหามาได 3.10การเปนสมาชกของกลมทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบาน

3.11มการตดตามขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอ 3.12การเปดรบความรและทกษะใหมๆทเออตอการประกอบอาชพ 3.13มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเล สรนลกรนหลาน 3.14การมทางเลอกในการปรบตว

25. ในภาวะไมปกต (เกดความผดปกตทางดานสภาพอากาศหรอดานคณภาพสงแวดลอม) มการแสวงหารายไดจากแหลงอนมาชดเชยการสญเสย ( ) ไมม ( ) มจากแหลงใด.............................................................................................................................................. 26. ในกรณทเกดภยพบตทางธรรมชาตรนแรง เชน พาย, ลมมรสม, ฝนตกหนก, น าทวม, น าทะเลหนนสงผดปกต ทานมทอยส ารองในพนทอนหรอไม ( ) ม กท....................ทใดบาง............................................................................................................................ ( ) ไมม ทานคดวาจะขอความชวยเหลอจากใคร หรอหนวยงานใด…………………………………………... ……………………………………………………………………………………………………………….. 27. ในกรณเกดภยพบตทางธรรมชาตรนแรงหรอเกดการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพทานสามารถไดรบคาชดเชยความเสยหายเกยวกบทรพยากรทางทะเล, ทรพยสน และสขภาพ จากแหลงใดบาง ( ) ประกนภยทรพยสน ( ) ประกนสขภาพ ( ) ประกนสงคม ( ) สทธรกษาฟร ( ) สทธเบกตรง ( ) สวสดการของกลม/สหกรณ ชอ................................................................................................................... 28. การเขาถงแหลงสนบสนนภายในชมชน (ต าบล)กรณเกดภยพบตหรอเกดการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพเชน พาย, ลมมรสม, ฝนตกหนก, น าทวม, น าทะเลหนนสงผดปกต, น าเสย, ภาวะน าจดแดงผดปกต ( ) ไมม ( ) ม 1. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 2. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 3. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................

29. การเขาถงแหลงสนบสนนภายนอกชมชน กรณเกดภยพบตหรอเกดการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมทสงผลตอฐานทรพยากรและการด ารงชพเชน พาย, ลมมรสม, ฝนตกหนก, น าทวม, น าทะเลหนนสงผดปกต, น าเสย, ภาวะน าจดแดงผดปกต ( ) ไมม ( ) ม จากหนวยงานใดบาง [] หนวยงานรฐ 1. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 2. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 3. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ [] หนวยงานเอกชน 1. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 2. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 3. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ [] ธนาคาร 1. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 2. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 3. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ [] หนวยงานอนๆ 1. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 2. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................ 3. หนวยงาน..................................................................................................................................................... รปแบบการชวยเหลอ........................................................................................................................................

30. ทานมการจดการทรพยากรสตวน าทหามาได ในรปแบบใดบาง (ดไดจากตารางในขอ 4) ( ) บรโภคอยางเดยว ( ) ขายอยางเดยว ( ) บรโภคและขาย(สด/แปรรป) ( ) บรโภค/แปรรป (เกบส ารอง) /ขาย 31. ในครวเรอนทานมการส ารองอาหารไวใชในอนาคตหรอไมอยางไร (การส ารองขาวสาร อาหารแหงทกชนด การแปรรป การถนอมอาหาร) ( ) ไมท า ( ) ท า มอะไรบาง 1……………………………………………ส ารองไดนาน...................วน.....................เดอน....................ป 2……………………………………………ส ารองไดนาน...................วน.....................เดอน....................ป 3……………………………………………ส ารองไดนาน...................วน.....................เดอน....................ป 4……………………………………………ส ารองไดนาน...................วน.....................เดอน....................ป 5……………………………………………ส ารองไดนาน...................วน.....................เดอน....................ป 32. มการดดแปลง พฒนาเครองมอประมง ทเปนภมปญญาเฉพาะตว (ครวเรอน) หรอไม อยางไร ( ) ไมไดท าการดดแปลง ( ) มการพฒนา/ดดแปลง (ระบ)………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………………....………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..….…………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………………………………………………….. 33. มเทคนควธการเกบหาทรพยากรสตวน าทเปนภมปญญาเฉพาะตว (ครวเรอน) หรอไม อยางไร ( ) ไมมเทคนคเฉพาะตว ( ) มเทคนคเฉพาะตว (ระบ)…………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………………....………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..….…………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………………………………..

34. มการถายทอดภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเล สรนลกรนหลานหรอไม อยางไร เรองใดบาง ( ) ไมถายทอด เพราะ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ( ) ถายทอด 1. เรอง............................................................................................................................................................... วธการถายทอด................................................................................................................................................. 2. เรอง............................................................................................................................................................... วธการถายทอด ................................................................................................................................................. 3. เรอง............................................................................................................................................................... วธการถายทอด ................................................................................................................................................. 35. ทานไดเขารวมเปนสมาชกกลม/เครอขาย/สหกรณ ทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบานหรอไม ( ) ไมเขารวม ( ) เขารวม ไดแกกลม/เครอขาย/สหกรณใดบาง และไดรบประโยชนอยางไร 1.ชอ................................................................................................................................................................... ประโยชนทได................................................................................................................................................... 2.ชอ................................................................................................................................................................... ประโยชนทได................................................................................................................................................... 3.ชอ................................................................................................................................................................... ประโยชนทได................................................................................................................................................... 36. ทานไดท าการตดตามขาวสารการพยากรณอากาศ การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและสถานการณทางสงแวดลอมอยางสม าเสมอหรอไม ( ) ไมตดตาม ( ) ตดตาม 37. ทานไดท าการคาดการณถงผลกระทบจากการเปลยนแปลงของสภาพอากาศ (ความแปรปรวนรนแรงกวาทเคยประสบมา) ทอาจจะเกดขนในอนาคตหรอไม ( ) ไมเคย ( ) เคย ทานคดวาสถานการณหรอความรนแรงจะทเกดขน เปนอยางไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

38. ทานมการเปดรบความรและทกษะใหมๆ ทเออตอการประกอบอาชพประมงพนบานหรอไมเรองใดบาง ( ) ไมเปดรบ ( ) เปดรบเฉพาะความรดานประมง 1. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... 2. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... 3. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... ( ) เปดรบความรดานประมงและดานอนๆ (เชน ความรดานสภาพอากาศ ) 1. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... 2. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... 3. เรอง........................................................................................................... ................................................... จากหนวยงาน.................................................................................................................................................... 39. ในกรณเกดภยพบตทางธรรมชาตรนแรง เกดการเปลยนแปลงของสภาพอากาศ หรอปญหาดานคณภาพสงแวดลอมทสงผลตอทรพยากรและการด ารงชพ ทานมทางเลอกหรอวธการปรบตวอยางไรบาง 1........................................................................................................................................................................ 2........................................................................................................................................................................ 3........................................................................................................................................................................ 4........................................................................................................................................................................ 5........................................................................................................................................................................ 40. ทานน าองคความร/ภมปญญาทองถนดานนเวศทางทะเลมาชวยในการลดผลกระทบทเกดจากความแปรปรวนของสภาพอากาศอยางไรบาง ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................

ค ำถำมเพมเตม

1. ในชวง 10 ปมาน ครวเรอนของทานเผชญกบภาวะอทกภย □ มากขน □ เทาเดม □นอยลง

ผลผลตเสยหาย □ มากขน □ เทาเดม □นอยลง

คาดวาอนาคตจะเปนอยางไร ...........................................................................................................................................................

มแนวทางแกไขอยางไร....................................................................................................................................................................

2. ในชวง 10 ปมาน ครวเรอนของทานเผชญกบพาย ลมฟาอากาศแปรปรวน□ มากขน □ เทาเดม □นอยลง

ผลผลตเสยหาย □ มากขน □ เทาเดม □นอยลง คาดวาอนาคตจะเปนอยางไร ...........................................................

มแนวทางแกไขอยางไร..................................................................................................................................................................

3. ในชวง 10 ปมาน ครวเรอนของทานเผชญกบปญหาคณภาพน าจากบอกง□ มากขน □ เทาเดม □นอยลง

ผลผลตเสยหาย □ มากขน □ เทาเดม □นอยลง คาดวาอนาคตจะเปนอยางไร ...........................................................

มแนวทางแกไขอยางไร.................................................................................................................................................................

4. ทานคดวาครวเรอนของทานก าลงประสบ ปญหาอะไร เรยงล าดบตามความส าคญ

□ปญหาจากสงแวดลอมเสอมโทรม □ ปญหาจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ

□ ปญหาจากวกฤตเศรษฐกจ □ ปญหาจากการพฒนาของรฐไมตรงความตองการของชมชน

5. ทานคดวาครวเรอนของทานมความเสยงจะเกดความสญเสยจากปญหาอะไร เรยงล าดบตามความส าคญ

□ปญหาจากสงแวดลอมเสอมโทรม □ ปญหาจากความแปรปรวนของสภาพอากาศ

□ ปญหาจากวกฤตเศรษฐกจ □ ปญหาจากการพฒนาของรฐไมตรงความตองการของชมชน

6. ทานคดวาครวเรอนของทานด ารงชวตพงพาลมฟาอากาศมากนอยแคไหน อยางไร

..........................................................................................................................................................................................................

7. ทานคดวาครวเรอนของทานอยทามกลางความเสยงของความแปรปรวนของสภาพอากาศหรอไม อยางไร

..........................................................................................................................................................................................................

8. ครวเรอนทานมการจดการอยางไร เพอใหไมตองเผชญกบความสญเสยจากการแปรปรวนของสภาพอากาศ

□ ในการปองกนไมใหเผชญปญหา

การใชภมปญญาทองถน...................................................................................................................................................................

การระดมทรพยากรตางๆทมอย (เงน แรงงาน ขาวของเครองมอตางๆ) ...........................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................

การเขาเปนสมาชกกลมเพอรบความชวยเหลอ .................................................................................................................................

□ ในการอยรวมกบปญหา ในทกๆวน

การใชภมปญญาทองถน...................................................................................................................................................................

การระดมทรพยากรตางๆทมอย (เงน แรงงาน ขาวของเครองมอตางๆ) ...........................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................

การเขาเปนสมาชกกลมเพอรบความชวยเหลอ .................................................................................................................................

□ ในการแกไข เยยวยาเมอเผชญปญหาแลว

การใชภมปญญาทองถน...................................................................................................................................................................

การระดมทรพยากรตางๆทมอย (เงน แรงงาน ขาวของเครองมอตางๆ) ...........................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................

การเขาเปนสมาชกกลมเพอรบความชวยเหลอ .................................................................................................................................

9. ทานคดวาครวเรอนของทาน ตองท าอะไร เพอไมตองเผชญกบปญหา การแปรปรวนของสภาพอากาศจนถงขนาดทเกดการ

สญเสย ..........................................................................................................................................................................

10. ทานคดวากลมตางๆในชมชนของทาน ตองท าอะไร เพอไมตองเผชญกบปญหา การแปรปรวนของสภาพอากาศจนถงขนาด

ทเกดการสญเสย ..........................................................................................................................................................................

11. ทานคดวาหนวยงานตางๆในพนทของทาน ตองท าอะไร เพอไมตองเผชญกบปญหา การแปรปรวนของสภาพอากาศจนถง

ขนาดทเกดการสญเสย

..........................................................................................................................................................................

สรปการเสวนาวชาการ โครงการศกษากลไกการขบเคลอนการปรบตวของชมชนตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ:

กรณศกษาเปรยบเทยบเครอขายลมน าประแส จงหวดระยอง และเครอขายลมน าปะเหลยน จงหวดตรง

วนท 26 ต.ค.2555 ณ เทศบาลต าบลปากน าประแส อ าเภอแกลง จงหวดระยอง

สงทเกดขนและปญหาของพนทลมน าประแสทไดจากการเสวนา 1. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศยงไมมผลกระทบทชดเจนตอชาวประมงพนบานโดยตรง แตขนอยกบ การเปลยนแปลงของน าจดทมาจากเขอน

2. แผนพฒนาเรองชายฝ งตะวนออก Eastern seaboard ท าใหเกดผลกระทบทเกดผล และสามารถมองเหนไดงายกวา ผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศในภาพกวาง เชน หาดแสงจนทรทถกกดเซาะมากขนเรองจากการถมทะเลทมาบตาพด การรกของบอกงท าใหปาชายเลนและน ามคณภาพต าลงตอสงมชวตซงมผลตอวถชวตของชาวประมงพนบาน การจดการน าจดของกรมชลประทาน การปลอยน าจากโรงงานอตสาหกรรมลงแมน า การจดการขยะ กฎหมายทเออประโยชนใหแกประมงพาณชยมากกวาประมงพนบาน

สดทายความเปนจรงในปจจบนไมมคนรนหลงสบทอดวถชวตของชาวประมงพนบานทมองคความรเปนเรองทส าคญมากตอคนรนใหมทถงแมวาไมไดมอาชพชาวประมงมากอน เชน วชาตกปลาเกาดวยเบดไมไผ 21 ขอ วชา “ดหล า” ซงเปนการฟงเสยงปลาในทะเล แตปญหาทเกดขนในปจจบน ไดแก

(1) ในปจจบนไมมคนจดการความร (2) ชาวบานไมใหความนบถอในองคความรของชาวประมงเปนปญหาทท าใหอาชพประมงสญหายไป (3) คนรนหลงไมสนใจในการท าประมงเปนอาชพตอไป แตกลบไปท างานโรงงานทงายกวา

3. การพฒนาอยางไรขดจ ากดของภาคอตสาหกรรมจากการสนบสนนของภาครฐ โดยไปจนถงการเปดภมภาคอาเซยนในป 2558 ท าใหความตองการน าเกดขนอยางไมมขดจ ากดเชนกน สงผลตอการเกษตร และการประมงอยางหลกเลยงไมได และในอนาคตอนใกลจะสงผลกระทบในการท าใหน าจดในลมน าประแสลดลง

4. ในปจจบนประชาชนมการรวมตวกนตอรองเพอสทธของตนเองนอย ผลลพธทออกมาจงยากทจะเกดผลดตอภาคประชาชนมากกวาภาคอตสาหกรรมซงนบวามอ านาจตอรองสงมาก ณ เวลาน

5. กลมอนรกษลมน าประแสมการเกบขอมลเรองการจดการน าโดยรวมกบกลมเยาวชน 12 โรงเรยนในนามของ “มลนธอทกภย” ของ ดร.สเมธ ตนตเวชกล มผลท าใหเกดการรวมกลมของเยาวชนทมความเขมแขงตอไปในอนาคต

6. การปลอยน าออกจากเขอนนอกฤดกาลของเขอนประแสสงผลท าใหสตวน าบางชนดมจ านวนลดลงและสญพนธลงได เพราะสตวจะใชสญชาตญาณในการด ารงชวตจากสงรอบตวทเปลยนไปแบบเดม และเมอสงแวดลอมเปลยน มน าจดไหลลงมา สตวบางชนดกด าเนนชวตตามปกตทถงฤดกาลน าหลาก จงท าใหปรบสภาพกบสงแวดลอมนนไมทนและตายได เชน ท าใหเคยหายไปจากคลองประแส ปลาทลดจ านวนมากอยางมาก

7. ปญหาเรองสารเคมจากบอกงนบเปนปญหาใหญทเกดจากคนปลอยลงสล าคลองกอนทสารเคมนนจะหมดฤทธ คอ 12 วน จงสงผลตอน าและสตวทอาศยอยในน าอยางมหาศาล

8. การท าประชาคมทเกดขนในปจจบนไมเออตอการประกอบอาชพประมงและสงแวดลอมเนองจากการท าประชาคมเกดขนในระดบจงหวด ซงหากนบจ านวนประชากรแลวคนทท างานในจงหวดระยองเกนกวาครงจะเปนคนตางจงหวดทเขามาเปนลกจางในโรงงานอตสาหกรรม ดงนนขอสรปทเกดจากการท าประชาคมในระดบจงหวดดงกลาวจงไมเออตอชาวประมงผทด าเนนชวตดวยการพงพงธรรมชาตเปนหลก และขอสรปทไดยงสงผลเสยตอสภาพแวดลอมโดยรวมของจงหวดระยองเองอกดวย ดงนนจะสามารถแกปญหานไดโดยตองมการท าประชาคมในระดบต าบลกอน ซงเปนพนททชาวบานมการพงพงทรพยากรธรรมชาตและสงนเปนสงทท าใหชาวบานตระหนกถงความส าคญของธรรมชาตทมตอพวกเขา สงผลใหเกดการตอสเพอปากทองของตนเอง ท าใหผลจากการท าประชาคมทเกดขนนนเปนผลดตอสงแวดลอมดวย รวมถงตองยกระดบความส าคญของปญหาสงแวดลอมทเกดขนกบภาพรวมของจงหวดและประเทศใหกวางขน เพอใหทกคนไดตระหนกถงปญหาทเกดขนกบทกคน ไมใชเพยงแคเปนปญหาตอชาวประมงเทานน

9. บรเวณล าน าประแสจะไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงความเคมจากวกฤตน าจดหรอน าไหลทวมมากกวาชาวประมงทประกอบอาชพเดยวกนนในบรเวณปากแมน า เพราะสงมชวตทอาศยอยบรเวณปากแมน าจะมความหลากหลายทางชนดพนธมากกวาบรเวณล าน า เนองจากทงความเคมทนอยลงจนไมเหมาะสมส าหรบสงมชวตแลวยงเกดจากสารเคมจากโรงงานอตสาหกรรมทปลอยลงมาพรอมกบน าจดทไหลบาลงมาอกดวย

10. การท าประมงทไมอนรกษนนเปนสวนส าคญทสดในการท าใหทรพยากรประมงมจ านวนลดลงไปอยางรวดเรว เชน การท าประมงโดยใชไฟลอซงจะเปนการลอทงสตวใหญและสตวเลกทอยบรเวณนนมาทงหมดกอปรกบการใชอวนตาถในการจบสตวน าจงเปนการท าประมงทท าลายลางสตวน าอยางมาก

ขอเสนอแนะเพอการด าเนนการในอนาคตทไดจากการเสวนา

1. งานวจยตองแบงประเภทของปลาใหชดเจนเปน 4 ประเภท ไดแก (1) ปลาทอาศยอยในน าจด (2) ปลาทอาศยอยในน ากรอย (3) ปลาทอาศยอยในน าเคม (4) ปลาทสามารถปรบตวใหอาศยอยในน าทมความเคมแตกตางกนได

2. นอกจากการอนรกษทปลายน าประแสแลวควรค านงถงการอนรกษบรเวณตนน าดวย เพราะการดแลน าตองดแลทงระบบ คอ ตงแตตนน า กลางน า และปลายน า

3. กลมชาวประมงตองมการรวมตวกนเปนสมาคมชาวประมง กองทน หรอองคกรขน เพอใหมอ านาจในการตอรองในเรองการใชน าจากแหลงน าเดยวกนกบภาคอตสาหกรรม และภาคเกษตรกรรม เพอการ “ดแลจดการน าทงระบบ” ใหมความเหมาะสมทสด ถาหากภาคอตสาหกรรมมการใชน าในปรมาณมาก กตองจายคนแกกองทนดงกลาวเพอน าไปพฒนาในเรองการจดการน าทเหมาะสมทสดตอไป

4. เทศบาล องคการบรหารสวนต าบล กรมประมงและหนวยงานทมสวนเกยวของทงหมดตองเขามามบทบาทในการพฒนาสนบสนนและด าเนนการใหถกจดจงจะสามารถแกปญหาสตวน า รวมไปถงปญหาอนๆไดอยางถาวรและยงยน

5. ตองมการจดการความเสยงโดยตองเชอมโยงระบบนเวศกบภมปญญาทองถนอยางเปนระบบส าหรบรบมอกบสภาพอากาศในอนาคตทเปลยนแปลงรนแรงมากขนในอนาคต ดงนนจงเปนความทาทายมากส าหรบการประมงพนบานทยงไมมความพรอมทจะรบมอกบสถานการณดงกลาว

6. งานวจยควรมตอเนองอยางนอยเปนเวลา 3 ปจงจะไดประสทธผลในการด าเนนการ

7. ตองเนนการปลกฝงจตส านกในการดแลใสใจสงแวดลอม รวมไปถงการประกอบอาชพประมงดวยวถของชาวประมงพนบาน เรมจากการสรางกฎกตกาขนมาในพนทลมน าประแสทง 3 ฝายไดแก ฝายผขายหรอแมคา ฝายผประกอบการหรอชาวประมง และฝายเจาหนาทของรฐซงเปนผควบคมใหทงสองฝายด าเนนการตามกฎทไดตงรวมกน โดยอาจตงกตกาเกยวกบขนาดทเลกทสดของสตวน าทชาวประมงตองจบคอขนาดเทาไหร รวมไปถงการท าใหแมคาท าตามกตกาวาหากชาวประมงมาเสนอขายสตวน าทไมไดขนาดตามทไดตกลงรวมกนไว จะไมรบซอโดยเดดขาด ในทางปฏบตอาจะท าไดยากแตตองมจดรวมทสามารถท าใหทงสามฝายนนปฏบตตามหนาทของตนอยางถกตองเพอประโยชนสวนรวมในอนาคตของทกฝายอยางแทจรง ซงกฎกตกาทตงไวในพนทลมน าประแสนจะตองถกใชส าหรบบคคลภายนอกทเขามาประกอบอาชพประมงและบคคลทมสวนเกยวของกบอาชพประมงดวยเมอบคคลดงกลาวเขามาในพนททมกฎกตกาตางๆ น

8. การแบงพนทเพอเปนเขตอนรกษพนธสตวน าและการไมจบสตวน าขนาดเลกกเปนสวนหนงทสามารถท าใหสตวน าไมสญพนธลงไปอยางรวดเรว และมไวใหชาวประมงเกบหาไดอยางยงยนตอไป

9. ควรมการท าวจยเรองพฤตกรรมการด าเนนชวตของสตวน าแตละชนดในพนทลมน าประแสนดวย รวมไปถงควรมงานวจยในเรองการบรหารจดการน าทงน าทา น าฝนและน าเคมทมผลตอการเจรญเตบโตของสตวน าเหลานนดวย

10. การท าใหชาวบานเขามามสวนรวมในการจดการทรพยากรเพอการอนรกษตองเรมจากการชกชวนใหหวหนาชมชนเขามามสวนรวมกอน หลงจากมกลมทเกดจากการรวมตวของหวหนาชมชนแลว ชาวบานทเหลอจะเขามารวมกลมโดยไมยากมากนก โดยการท าเรองทเกดผลดตอสงแวดลอมไปอยางปกตทสด เพอลดการตอตาน และเมอเกดผลดจงน าผลดนนมาเผยแพรสสาธารณชน และชกชวนเขารวมแนวทางการอนรกษตอไป และเมอกลมเรมเขมแขงจงขยายองคความรทเปนประโยชนนตอไป