Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
ÄN NÄYI:
Matowa
Ja’ayoTzäkä te tzäki
Tu’uno
Otowa
Ä NTUNHK TÄWÄ WAKU ANHKMAYU
Ä NTÄJTZOMO1
2
TU’UMO WIT: OTE
Tëjk käkuy
Yä yoskuyomo mato anhkmaye jutzo yenhkyajpa nipitap, kutyap i joyotap. Mato nkentame jutzo yenhkyajpa äjksi.
Matowa me’etzyäki waku anhkmayu tiyo nyujatyujpa mi njantas o mi nmamantzyuwe’s.
Mi n’anhmayo’pyapo man kyume’tze man nyujaye wa’ku jayu o ntzäjku tzäki tiyo nke’nupä.
TIKE’NUPÄ ANHKMAYUPO MI NTUK
E1
3
E2Anhktzowa:
¿Tiko ijtyaju tzikinpä äjksi?
4
TUK PU’UTZYÄPÄ
Anhktzowa tiyä nyäjapyä:¿Jutzake mojk’okuy?
Tzoko äjksis tzäki wa’ke’eno tiyo nyo’ijtu. Jajyayo nyä’i.
E3
E4
E5 Tzoko jäyätap pa’tyajupä. Jajyayo nyo’i knenupo nyo’ijtupo.
5
Tu’uno eyapä jaye:
Tiyo nyo’ijtya’aju jäyä’tap
Kozat äjtzij tu’umo sunyi jäyäon wit nyo’ijtu tiyampo kene
ijtu ju’uwo ke’enpamo tumo tzika unesheeyapomo kenpa jashtzukus wyaja
anhkuakpat ja’amomo, we’tpat tzukomosunyi omompa, ajtziketpa uma sunyi
no’ijtut on une’etapäjtzinhktumo sunyi ke’enpa je täjkäjäyä
E6
E8Tu’uno eyapä jaye:
Jäyäpo’yo
Jäyä tzapaspä, jäyä tzustzipäsunyita’ampä waku wyejyayu tyuwuta’s
tzyeta’mpä kopot keye’ojyajpapäje täkuyajpapä tzyinu,
nyumanhyiajpa pyo’yo pu’utzäpä je jäyä’omo eyapä jäyä’omo
6
Je äjksi yye’nhkuy
Ujtzye tumä äjksion wit tzyukpupä pyo’yo keyeopyapä
keye’pa yay sawanhktumooktakpa eyapä mojkä jäyä’omo
tum tumo pyo’yo tumyajpa mojko jäyä’omo wyajyi ke’stzyo tzyajpa pyutzitap
tiyajke tzyukpapo mojk
E10
Tu’uno eyapä jaye:
Mojkojäyä wyajy
ρ Mojkojäyä’omo’s wyajy pujtyapa mojk’is y’äjksi.
ρ Nka jakpa mojkojäyä’s wyajy je mojk nta pujtyapya pyutzi, ta itpa sunyipo mojk.
ρ Mojkopo’e je mojkoyäyä’omo’s wyajy shunpa wa nyä’ijtyaju äjksi kukyosi, jetpyik ä tä muspato sun kyuto tumo ompapä mojk, ujkuy i ane.
E12
7
Matowa jayä je kume’tzkuy tzyukpapä’s je anhkmayäpyapä jikshenhkomo anhktzowa.
E13
Matowa jayä je kume’tzkuy tzyukpapä’s je anhkmayäpyapä jikshenhkomo anhktzowa.
E15
E14Anhktzowa:¿Tiyo ma kätoki je konhkupo nä’?
Tu’uno eyapä jaye:
Ä tä witäp
On witäp pi’tzo jekyospa pän itkuy
kyospa tityampä känhkuykyoshajpa je junhkäpyi’tz
kyoshajpa sunyi ijtu’k jamakyospa je tzu, kyoshajpa pi’tzopä
E16
8
Jutzoto kenpa tityap
Jutzo ko’spa ä tä witopta kyenpa on kinä’s ta kyenpa on tatzäjk’is
je konhkuy tat kenhkbat yäkpitzu’omotat nkenkpa jujtzyek ja itok no’a, ja itok
jama i jujtzyek ja ito oko tzyu’uwe.Nkenpapät ntanhkpashe ä nwitäp namtzu
namtzu.
E18
E20 Ko’wo jutzo kenpa junhkopyi’tz jajyayo nyäyi.
E22
E21
Ja pyäkä je jaye npäjkupä, jayo tiyo anhtzonhu.
Anhktzowa ¿Tiyo kutukpa ka kensetpa je disco?
9
TUK TZUJTZUAnhktzowa je kume’tzkuy¿Tiko nippato äjksi?
¿Tiyo anispukpa yo jaye?Nipkuy:
E23
E24
E25Tzäkä tzäki tiyo uma nu’omo yo pekatzame.¿Tiyo ntzyajmantyapa yo pekatzame’s?
Tu’uno eyapä jaye:
Pekatzame jutzo wituu’ äjksi tämpu
ρ Tu’umo jama tokoyu äjksi tämpu.
ρ Je kishtianutap ja nyä’ijtyaju inak tipiik nipyajpa tzya’mä i ishaju yu’, jikshenhkomo manhkyaju kotzokomo wa’ku wakyaju ä tä janta wa tzyi’yaju tuj jikshenhkomo te’ju.
ρ Nyä’ijtyaju tuj y ja itä tämpu jikshenhkomo ejtzaju
E26
10
E27 Ko’osa je tzäki i anhktzowa ¿Jutzo ye’nhkpa mojk?
jajtzyukus nyo’ose’omo, pujtu tumo teppo jajtzyuku tumo äjksintu’mo i puntamis wyakyaju je äjksi wa nyijpyaju, nijpyaju jejtzye wituu’ je äjksi tompu.
11
Tu’uno eyapä jaye:
Ja äjksi npi’nhkuy
Yusko’toya tatatzyuw tiko näjminayu tzajkumi je äjksi
titya’mpä kene, anhkpatepä tzäki nkokiptamu je pyutzi’tap
mi’t tap ja yit tamap, min äjksi jä’
E28
E30Tzäkä metza tzäki majk tzo’yupo¿Tiko to me’tzpa, nkospato äjksi?
E31¿Jutzo nki’pspa, ijtyajpa jujtzyek ja itäk inak nipkuy? ¿Tiyo kyutyajpa päni’stap?
12
Tu’kapo nipi
Je mojko a’unhku ye’nhkpaje säjk yempejuwä manhkpa tumo jotzkushe
na’kpasok ye’nhkpa kyoso’omopyi tipa je nas tzujtzupo abyiktum tumo nyä’ijtu juwo itpamo
nipi’s tzyipado ti wa nku’toompapo ku’tkuy yempetipyo
E32
E34 Ko’sa je tzäki i käwä
13
E35
E36
Matowa jayä je kume’tzkuy tzyukpapä’s je anhkmayäpyapä jikshenhkomo anhktzowa.
Matowa jayä je kume’tzkuy tzyukpapä’s je anhkmayäpyapä jikshenhkomo anhktzowa.
E37¿Jutzake je äjksi niptampapä mi n’itkuyomo?
Tu’uno eyapä jaye:
Je tzu’ni kamomo San Juan Cancuc nyisnye
ρ Tzunitap oktajkyaju je kamomo i kyu’spuyaju jeno ijtyajupo nipitap.
ρ Je pu’ntap nijpyajupo äjksi ishaju toya yu’is nijpyajupo’s äjksi i säjk i eyapo ku’tkuy ja ishaju yu’.
ρ Jikshenhkomo je puntap myushaju muspato käso je tzu’ni i nyu’ktzyotzyiaju, jya’shaju akanhkomo. I etpyik nyo’ijtyaju tiyo wa’ku kyu’tyaju jejtzye ta kayajpa yu’is.
Yoti tu’uno eyapä kume’tzkuy anhktzowa:
• ¿Titya’mpä pät ijshaju yu’ titya’mpä nta?
E38
14
E39 Jayo je peka tzame nujantyojupä
E40 Ja pyäkä je jaye npäjkupä, jayo tiyo anhtzonhu.
E41
Ijtushe muspapik yati, anhktzowa:
¿Tiko ijtyaju tzikinpä äjksi?
15
METZA WIT: KASTIYALee el siguiente texto:
Las partes de las flores
ρ Las flores son muy importantes para las plantas.
ρ Las flores son la forma en la que las plantas tienen a sus hijos
ρ Hay dos tipos de plantas: plantas de una casa y plantas de dos casas
ρ En casi todas las plantas podemos encontrar la flor papá y la flor mamá en la misma flor. Esa es una flor mamá y papá, y es una planta de una sola casa.
E7
16
ρ La flor mamá se parece a una olla con un cuello largo, en su estómago guarda sus huevos. La flor papá parece pequeños hilos parados dentro de la flor, cada hilo tiene una cabeza y allí se guarda el polen.
Flor papá Flor mamá
ρ Algunas plantas no tienen a la flor mama y a la flor papá juntas, están en la misma casa pero separadas.
ρ Mira cómo es una calabaza, la flor mamá da la calabaza y la flor papá sólo da una flor que nos comemos.
ρ El maíz es una planta de una casa, con la flor mamá y la flor papá separadas
ρ También hay algunas poquitas plantas de dos casas, como la papaya.
ρ La papaya mamá crece en una planta y la papaya papá crece en otra planta.
17
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Cuántos tipos de plantas hay?
• ¿A qué se parece la flor mamá y a qué se parece la flor papá?
• ¿Qué flor nos comemos de la calabaza? ¿La flor mamá o la flor papá?
Lee el siguiente texto:
Polinización
ρ De las flores salen los frutos, como las naranjas, los duraznos o los elotes.
ρ Los frutos tienen adentro a los hijos de la planta: las semillas.
ρ Para que las plantas tengan hijos, se tienen que juntar el polvito amarillo de la flor papá con los huevos de la flor mamá. El polvito amarillo necesita ayuda para viajar.
ρ Las flores son bonitas y guardan un regalo, una deliciosa miel para llamar a animales como los insectos y los pájaros que les encanta comerla.
E9
18
ρ A la flor le gusta que tomen su miel porque así cuando visiten otra flor, se llevan el polvo amarillo de la flor papá a la ollita con huevos de la flor mamá.
ρ El otro ayudante del polvito amarillo es el viento que hace que viaje lejos para que pueda encontrar a la flor mamá y hacer una nueva semilla.
ρ Cuando el polen llega a la boca de la flor mamá, se pega, entra, se encuentra con el huevo, se unen y al final se forma un fruto con su semilla.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Qué se necesita para que las plantas tengan hijos?
• ¿Quiénes ayudan a llevar el polvito amarillo de una flor a otra?
• ¿Qué le regalan las flores a los animales?
19
20
Lee el siguiente texto:
La reproducción del maíz
ρ La flor papá es la espiga y dentro tiene mucho polvito.
ρ Cuando sopla el viento el polvito vuela y cae en mi parcela o en otras parcelas.
ρ Algunos polvitos caen en el jilote que es la flor mamá y empieza el largo viaje del polen hasta el lugar donde se forma el grano de maíz.
ρ Cada pelo de jilote va a aceptar un granito de polen y cuando se junten en el vientre de la flor mamá, se van a formar los granitos del elote.
ρ Cada elote son muchos hijitos de diferentes papás que llegaron de lejos.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• En el maíz ¿cuál es la flor papá? y ¿cuál es la flor mamá?
• ¿Qué necesita el polvo amarillo de la flor papá para llegar a la flor mamá?
E11
21
Lee el siguiente texto:
Nuestros ojos
ρ El Sol brilla y nuestros ojos ven las cosas.
ρ Los rayos del Sol rebotan en todas las cosas y después entran a nuestros ojos y entonces nuestros ojos ya pueden ver todas las cosas.
ρ Podemos verlas con nuestros ojos porque los rayos del Sol entran por el hoyito de nuestros ojos y adentro forman las figuras de los árboles, los animales y las personas.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Quiénes nos ayudan para poder ver todas las cosas?
• ¿Qué cosas te gusta ver?
E17
Lee el siguiente texto:
El color de las cosas
ρ La luz del Sol alumbra las cosas en la Tierra
ρ La luz de Sol llega a un árbol, el árbol regresa esa
E19
22
Lee el siguiente texto:
La domesticación del maíz
ρ El abuelo del maíz es un pasto que se llama teocintle y que se se convirtió en el maíz que vemos en nuestras milpas.
E29
luz y entra en nuestros ojos, así vemos cómo es un árbol, así como también los colores de sus hojas o el color de su tronco.
ρ La luz del Sol es algo que vemos todos los días y vemos que su color es blanco porque tiene mucha energía, pero si le quitamos un poco de su energía ¿sabes qué pasa? Lo que le pasa es que empieza a sacar varios colores como por ejemplo rojo, verde o amarillo.
ρ Esto mismo pasa cuando los rayos del Sol rebotan sobre las cosas, una parte de su energía la guarda el árbol y otra parte la rebota y entra por nuestros ojos. Así es como podemos ver el color café de su tronco y el verde de sus hojas.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Cuál es el color de la luz solar?
• ¿Cómo podemos observar todos los colores de la luz del Sol?
23
Lee el siguiente texto:
Los tres cultivos
ρ Un día un joven mestizo visitó la Milpa de Don Mariano en Mitontic. Veía la milpa y no sabía cómo le hacían las plantas para poder crecer todas en la misma parcela. Se acercó a Don Mariano y le preguntó.
ρ Don Mariano contestó: –Es muy fácil, cada planta tiene su lugar y su forma de crecer: uno crece para arriba, otro se enreda y otro crece sobre la tierra.
ρ El frijol, el maíz y la calabaza crecen juntos en la
E33
ρ El teocintle fue domesticado por los antepasados, ellos seleccionaron los mejores granos y poco a poco el pasto creció y se convirtió en la planta de maíz que nos da un rico elote.
ρ Nuestros abuelos cuidaron el maiz para que tuviéramos qué comer, por eso les damos las gracias.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Qué planta es el antepasado del maíz?
• ¿En qué se fijaron nuestros abuelos para seleccionar el teocintle?
24
misma parcela, porque se ayudan entre ellos cuando pasa un fuerte viento, no se caen tan rápido.
ρ Esas tres plantas son las más antiguas de la milpa, después nuestros abuelos aprendieron a crecer más plantas en la misma parcela. ¿Cómo es tu parcela?
ρ En la parcela de Don Mariano crece también la papa, la blanca y la morada, el tomate, el camote y muchas plantas más.
Ahora lee las siguientes preguntas y responde:
• ¿Qué tipo de plantas hay en la milpa de tu familia?
• Dibuja cómo es la milpa de tu familia.
Esta Guía fue hecha con fines exclusivamente didácticos para que los niños del sistema educativo CONAFE puedan tener material didáctico en su lengua materna y, de preferencia, en su variante lingüística. Fue elaborado con jóvenes hablantes de zoque miembros del sistema CONAFE. Constituye una primera versión y por lo tanto, está sujeto a mejoras y modificaciones que se integrarán en la siguiente versión.
Otonkyajpapä ote:Luis Rey Pérez Velasco