De effectiviteit van primaire preventie maatregelen

bij alcohol

Kelly-Jo Feurich 12050482 kelly-jo@hotmail.comYvanka Groenia 12021733 yvanka_groenia@hotmail.comJoyce van der Heiden 10006990 j.vdheiden@hotmail.nlMarloes van der Leer 11011890 marloesvanderleer@gmail.comStephanie Terpstra 12077100 stefie93@hotmail.com

Voorwoord

Voor de minor BRAVO moeten wij een literatuurstudie doen. Deze literatuurstudie bestaat uit een aantal onderdelen. We beginnen hierbij met een vraagstelling. Gevolgd door een uitwerking van de deelvragen. Daarna behandelen we de gevonden resultaten. Vervolgens de werkwijze, daarna wordt er een discussie behandeld en ten slotte geven we een aanbeveling en conclusie.

Het onderwerp van deze literatuurstudie moet te maken hebben met één van de vijf BRAVO onderdelen. De vijf BRAVO onderdelen zijn:BewegenRokenAlcoholVoedingOntspanning

Voor deze literatuurstudie hebben wij gekozen voor een onderwerp dat te maken heeft met het 3e onderdeel: alcohol. Wat precies onze deelvragen zijn en wat onze hoofdvraag is, zal later worden toegelicht.

Wij, als projectgroep, willen Ankie Vink en Tamara Hendrix bedanken voor de samenwerking voor onze literatuurstudie.

2

Samenvatting

HoofdvraagIn dit literatuuronderzoek staat de volgende hoofdvraag centraal:Welke primaire preventie maatregelen hebben positieve effecten op het voorkomen van alcohol gebruik?

Uit het onderzoek blijkt dat er veel interventies zijn met een bewezen positief effect op het voorkomen van alcoholgebruik.

AanbevelingDe aanbeveling naar aanleiding van dit onderzoek is dat er uit het onderzoek blijkt dat er een aantal interventies zijn die niet of nauwelijks effectief bewezen zijn. Onze aanbeveling is dat er meer onderzoek gedaan wordt naar de verschillende interventies op het gebied van alcohol.

EffectenEr zijn bij tv-reclames geen effecten gemeten, omdat de effecten niet bewezen zijn uit wetenschappelijk onderzoek. Dit komt doordat het heel lastig is om te meten wie de reclame gezien heeft en of het gedrag van diegene ook daadwerkelijk naar aanleiding van deze reclame is veranderd.

Bij de andere onderdelen, namelijk overheid, verkeer, ouders en school zijn wel effecten gevonden.

Overheid Er zijn bij de overheid meerdere effectieve beleidsmaatregelen. De meest effectieve zijn het beperken van de betaalbaarheid van alcohol en het beperken van verkooppunten en van openingstijden van verkooppunten. Dit komt doordat hoe duurder de alcohol wordt en hoe minder verkooppunten er zijn, er minder alcoholconsumptie is en alcoholgerelateerde schade minder zal optreden.

VerkeerIn het verkeer is de blaastest het meest effectief. Het is beoordeeld door Loket Gezond Leven met +++, dit betekent de blaastest de één na hoogste beoordeling heeft van effectiviteit.

OudersGezinsinterventies zijn effectief bewezen. De overgang naar het voortgezet onderwijs lijkt het meest geschikt voor deze interventies. De meest effectief bevonden interventies zijn gericht op deze leeftijdsgroep. Effecten van gezinsinterventies zijn 2 tot 9 maal zo groot dan van interventies waarin alleen het kind benaderd wordt.

SchoolOp school is de best bewezen interventie De Gezonde School en Genotmiddelen (DGSG). Deze interventie is door 3 verschillende partijen beoordeeld, namelijk door de GGD, I.M. De Koning en I-database van het Loket Gezond Leven, hieruit is gebleken dat kinderen na afloop van de cursus meer kennis hebben van alcohol, de incidentie van wekelijks en zwaar wekelijks drinken tot wel 34 maanden wordt uitgesteld en de interventie goede aanwijzingen heeft voor effectiviteit en dat de interventie goed theoretisch onderbouwd is.

3

InhoudsopgaveVoorwoord..................................................................................................................................2Samenvatting...............................................................................................................................3Inleiding......................................................................................................................................51 Waarom drinken mensen alcohol?...........................................................................................72 Wat is schadelijk alcoholgebruik en wanneer is er sprake van een alcoholverslaving?..........93 Wat zijn de drie vormen van preventie?................................................................................114 Resultaten...............................................................................................................................12Wat zijn de interventies bij de primaire preventie?..................................................................12Wat is de effectiviteit van de interventies bij primaire preventie?............................................18Discussie...................................................................................................................................23Conclusie...................................................................................................................................25Toetsing inhoudsdeskundige.....................................................................................................26Werkwijze.................................................................................................................................27Bibliografie...............................................................................................................................29

4

Inleiding

Alcohol is een veelbesproken onderwerp in Nederland. Tegenwoordig is de grote hype ‘het comazuipen onder jongeren’. Maar ook ‘het alcoholverbod onder de 18 jaar vanaf 2014’ krijgt nu veel aandacht in de media.

Ook de cijfers liegen er niet om. Alcohol is een groot probleem. Hieronder worden de cijfers weergegeven.

- 80% van de Nederlandse bevolking ouder dan 12 jaar drinkt wel eens alcohol (instituut, Feiten en cijfers, 2012)

o Man 86%o Vrouw 74%

- Startleeftijd alcohol gemiddeld 12 jaar en 8 maanden (Kompas R. R., 2011). o 41% van de 12-jarigen heeft al eens gedronkeno 85% van de 16-jarigen heeft al eens gedronken

- Studenten drinken meer dan leeftijdsgenoten.o Studenten 16 glazen per week vs. leeftijdsgenoten 10 glazen per week (in

1999)o Studenten in studentenvereniging 23 glazen per week (in 2000) (instituut,

Feiten en cijfers, 2012)

- Probleemdrinker: als je drempelwaarde voor drankgebruik overschrijdt (instituut, Feiten en cijfers, 2012):

o Minimaal 21 dagen per maand <4 glazeno En/of minimaal 1x per week <6 glazeno Boven een drempelwaarde scoren voor alcoholgerelateerde problematiek:

Psychologische afhankelijkheid Symptomatisch drinken Problemen met de omgeving Gezondheidsproblemen Ongelukken Dronkenschap Kater (Kompas R. R., 2011)

5

Figuur 1 Percentage probleemdrinkers naar leeftijd en geslacht 2003

De vraag na het lezen van alle informatie over alcohol is, hoe het kan dat er toch zoveel problemen zijn op het gebied van alcohol ondanks de vele preventieve maatregelen die er zijn.De doelstelling van dit literatuuronderzoek is het onderzoeken welke primaire preventieve maatregelen er zijn op het gebied van alcohol en vooral wat de effectiviteit van die maatregelen is. Het onderzoek wordt gericht op primaire preventie. En daarin gericht op 5 verschillende gebieden: overheid, school, ouders, verkeer en reclame.

Voor het onderzoek is de volgende hoofdvraag en zijn de volgende deelvragen opgesteld.

Hoofdvraag: Welke primaire preventie maatregelen hebben positieve effecten op het voorkomen van alcohol gebruik?

Deelvragen:1. Waarom drinken mensen alcohol?2. Wat is schadelijk alcoholgebruik en wanneer spreek je van een verslaving?3. Wat zijn de drie vormen van preventie?4. Resultaten

a. Wat zijn de interventies bij primaire preventie?b. Wat zijn de positieve effecten van de interventies bij primaire preventie?

In dit onderzoek zijn eerst drie inleidende deelvragen uitgewerkt, dit ter ondersteuning van het verdere onderzoek. Daarna worden de resultaten van het daadwerkelijke onderzoek weergegeven.

6

1 Waarom drinken mensen alcohol?

De meeste mensen drinken alcohol om positieve redenen, maar er kunnen ook negatieve redenen zijn om te drinken bijvoorbeeld om zorgen, stress of problemen te vergeten (Jellinek, 2013).

Er zijn verschillende redenen waarom mensen alcohol drinken. Het drinken van alcohol is lekker en gezellig. Ook helpt alcohol tegen de dorst. Mensen drinken alcohol om er bij te horen, maar mensen drinken ook om te proberen problemen of stress te vergeten, zoals ruzies en rouw. Verder drinken mensen ook vaak alcohol om dronken te worden of in een roes te raken.

Er zijn ook redenen waarom mensen geen alcohol drinken. Het drinken van alcohol vinden zij niet lekker. Ook kunnen sommige mensen het ook gezellig hebben zonder alcohol. Verder kan alcohol ervoor zorgen dat iemand zich anders gedraagt. Het drinken van alcohol wordt tevens door veel mensen ongezond gevonden. Ook kan het drinken van alcohol nare gevolgen hebben of wordt door een religie of cultuur niet gewaardeerd. Als laatste lost het drinken van alcohol geen problemen op (GGZ, 2012).

Werking alcoholAlcohol verdooft de hersenen. Dit heeft effect op de stemming en het gedrag. Zo vallen remmingen weg, het geheugen neemt af en de concentratie neemt af, ook verdwijnt de zelfkritiek. Hoe meer er gedronken wordt, hoe sterker de effecten zijn.

Als er alcohol gedronken wordt komt dit via de slokdarm in de maag terecht. In de maag wordt 20% van de alcohol in het bloed opgenomen. De rest gaat via de maag naar de dunne darm. Hier wordt de alcohol snel in het bloed opgenomen en gaat het naar de lever. In de lever wordt de alcohol afgebroken.

Na ongeveer een minuut of 10 bereikt de alcohol de hersenen. Vanaf dat moment is de gebruiker onder invloed. Maagvulling speelt hierbij een rol. Het voedsel in de maag zorgt ervoor dat de alcohol langzamer in het bloed wordt opgenomen. Ook de lichamelijke conditie en medicijngebruik kunnen van invloed zijn op de werking van alcohol (Trimbos, Alcohol algemeen werking, 2013).

7

Effecten van alcoholHet effect van alcohol neemt toe met het aantal glazen dat men drinkt. Mensen die niet vaak drinken kunnen al bij minder glazen sterkere effecten verwachten (Trimbos, Alcohol algemeen effecten, 2013).

Aantal glazen Gevoel Lichaam 1-3 glazen (0-0,5 promille) Ontspannen - geremd – vrolijk De polsslag en ademhaling versnellen. Er

ontstaat een warm gevoel. Smaak, reuk en gezichtsvermogen gaan achteruit. De eetlust neemt toe en men moet vaker plassen.

3-7 glazen (0,5 tot 1,5 promille) Aangeschoten – tipsy Stemming en gedrag veranderen duidelijk. Zelfoverschatting kan optreden. Geheugen, reactiesnelheid en coördinatie verminderen en het beoordelen van situaties gaat moeilijker. Links en rechts van de gezichtsas neemt men steeds minder waar (tunneleffect).

7-15 glazen (1,5 tot 3 promille) Zat – dronken Alle eerder genoemde effecten versterken. Men gaat zich overdreven emotioneel gedragen en zelfkritiek verdwijnt. Er ontstaat een rood opgezwollen gezicht en de pupillen vergroten. Misselijkheid en braken.

15-20 glazen (3 tot 4 promille) Laveloos Zintuigen verdoven en warrig en afwezig; wat men hoort en ziet dringt nauwelijks door

20-25+ glazen (4 promille en hoger) Knock-out Ademhaling en polsslag vertragen zo sterk dat men in coma kan raken en zelfs doodgaan: de ademhaling stopt of men krijgt een hartstilstand.

Figuur 2 de effecten van alcohol (Trimbos, Alcohol algemeen effecten, 2013)

8

2 Wat is schadelijk alcoholgebruik en wanneer is er sprake van een alcoholverslaving?

Er zijn verschillende maten voor alcoholgebruik. Er bestaat geen harde grens tussen alcoholgebruik dat schadelijk is voor de gezondheid, en niet-schadelijk drinken (Kompas R. N., Wat is alcoholgebruik en hoe wordt het gemeten, 2011). De richtlijnen goede voeding 2006 geven een richtlijn voor het beperken van alcoholgebruik tot ten hoogste één glas (volwassen vrouwen) of twee glazen (volwassen mannen) per dag, maar deze richtlijn geeft geen absoluut veilige ondergrens aan (Kompas R. N., Wat is alcoholgebruik en hoe wordt het gemeten, 2011). Dagelijks drinken verhoogt wel het risico op gewenning. Daarom is het goed om 2 dagen per week geen alcohol te drinken. Of alcoholgebruik schadelijk voor de gezondheid is, ligt dan ook niet uitsluitend aan de totale hoeveelheid alcohol die gedronken wordt. Dit is ook afhankelijk van:

- De hoeveelheid die per keer gedronken wordt;- Hoe vaak gedronken wordt- Door wie gedronken wordt- In welke situatie gedronken wordt (Volkgezondheid, 2012).

Het ligt er dus per persoon aan hoe vaak en hoeveel men drinkt of alcohol schadelijk is. Als alcohol op de nuchtere maag wordt gedronken, komt het eerder en directer in de bloedbaan dan wanneer er voedsel in de maag zit; de alcoholconcentratie in het bloed stijgt dus sneller, het effect is dan ook groter en dus schadelijker. Hoe minder lichaamsvocht, hoe meer effect alcohol heeft: de concentratie in het bloed stijgt dan sneller. Iemand van 50 kilo heeft minder vocht in zijn lichaam dan iemand van 100 kilo, en ondervindt dus veel eerder het effect van alcohol (Kompas R. N., Wat is alcoholgebruik en hoe wordt het gemeten, 2011). Alcohol heeft daarom ook sneller en schadelijker effect bij vrouwen, want zij zijn gemiddeld lichter van gewicht en hebben bovendien naar verhouding minder lichaamsvocht dan mannen. Een ander verschil in effect is te zien bij mensen die regelmatig drinken. Het lichaam went binnen korte tijd aan alcohol. Daarom is al snel meer alcohol nodig om bepaalde effecten te bereiken. En hoe meer alcohol, hoe schadelijker (Postel).

Het risico op gezondheidsschade door alcohol hangt af van het totale alcoholgebruik van de drinker, maar ook van het drinkpatroon dat iemand heeft. Het drinkpatroon houdt in hoeveel alcohol iemand per keer drinkt en hoe vaak. In het algemeen geldt:

- Hoe hoger de totale consumptie van alcohol, hoe groter het risico op schade.- Hoe meer alcohol per keer wordt gedronken, des te ernstiger de schade (de aandoening

of verwonding) (Volkgezondheid, 2012).

Ook zijn er risicovolle situaties waarin alcohol schadelijk kan zijn, zoals in het verkeer, gedurende een zwangerschap of tijdens het werk (Kompas R. N., Wat is alcoholgebruik en hoe wordt het gemeten, 2011).

Overmatig gebruik van alcohol kan tot diverse problemen leiden:- Het kan beschadigingen veroorzaken aan het maagslijmvlies, de lever en de hersenen. - Als iemand veel heeft gedronken, neemt de kans op ongelukken toe. Mensen worden

bovendien sneller agressief met een flinke slok op.

9

- Mensen die zeer regelmatig veel alcohol drinken, lopen op wat langere termijn meer risico op leveraandoeningen en op diverse vormen van kanker aan onder meer mond, keel, slokdarm, maag, lever en darmen.

- Alcohol kan voor sociale problemen zorgen. Ontremd gedrag tegenover partner, vrienden of collega's kan leiden tot irritaties en ruzies met als gevolg relatiebreuken en verlies van werk of woning.

- Het korte-termijngeheugen kan aangetast worden. Dit kan leiden tot het Korsakov-syndroom of tot alcoholdementie.

- Drinken tijdens de zwangerschap kan leiden tot een kleinere herseninhoud en een lager geboortegewicht van de baby. Bij veel drinken tijdens de zwangerschap kan een ernstige geboorteafwijking ontstaan die bepalend is voor de rest van het leven.

- De combinatie van alcohol met verdovende drugs, stimulerende middelen of slaap- en kalmeringsmiddelen is gevaarlijk omdat al deze middelen elkaars werking kunnen versterken (Postel).

Zoals eerder besproken wordt alcohol om verschillende redenen gebruikt. Wanneer dit echter te vaak en te veel gedaan wordt kan er sprake zijn van een alcohol verslaving. Alcohol verslaving is een veelvoorkomend probleem in Nederland. Het overgaan van normaal en recreatief gebruik naar verslaving gaat vaak heel langzaam. Hierdoor hebben veel verslaafden zelf vaak niet door dat er sprake is van een verslaving (Trubendorffer). Er is sprake van een alcoholverslaving wanneer iemand lichamelijk en geestelijk afhankelijk is (Alcoholverslavingen).

Lichamelijke afhankelijkheid van alcohol betekend dat er sprake is van ontwenningsverschijnselen wanneer er wordt gestopt met het drinken van alcohol. Voorbeelden van ontwenningsverschijnselen zijn hevig zweten en trillende handen. Daarnaast moet er voor het krijgen van hetzelfde "fijne" gevoel door alcohol steeds meer worden gedronken omdat het lichaam er tolerant voor wordt. Wanneer er weer genoeg alcohol binnen is gekomen zullen de ontwenningsverschijnselen verdwijnen. Geestelijke afhankelijkheid houdt in dat je denkt dat je niet zonder alcohol kunt. Hierbij is er ook sprake van ontwenningsverschijnselen wanneer er wordt gestopt met het gebruik van alcohol. De verslaafde kan bijvoorbeeld in zeer onrustig worden of in paniek raken.

Een alcohol verslaving is te herkennen bij:- Het dagelijks veel gebruik van alcohol- Het regelmatig overdag drinken- Excessief alcohol gebruik- Het niet in staat zijn zelf te stoppen- Verplichtingen niet nakomen vanwege alcoholgebruik- Black-outs hebben na het drinken- Na een glas niet kunnen stoppen (Alcoholverslavingen)

10

3 Wat zijn de drie vormen van preventie?

Er zijn verschillende soorten preventie. Er is in dit literatuuronderzoek gekozen voor de onderverdeling van primaire preventie, secundaire preventie en tertiaire preventie.

PreventieHet doel van preventie is dat mensen gezond blijven door hun gezondheid te bevorderen en te beschermen. Ook heeft het tot doel om ziekten en complicaties van ziekten te voorkomen of deze in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen (Kompas R. N., Wat is preventie, 2011).

Primaire preventieOnder primaire preventie worden de activiteiten verstaan die voorkomen dat gezonde mensen een bepaald gezondheidsprobleem, ziekte of ongeval krijgen (Kompas R. N., Wat is preventie, 2011).

Secundaire preventieBij secundaire preventie is er vooral sprake van vroeg-signalering. Ziekten of afwijkingen worden in een vroeg stadium opgespoord bij mensen die ziek zijn, een verhoogd risico lopen of een bepaalde genetische aanleg hebben. De ziekte kan daardoor eerder behandeld worden, zodat de ziekte eerder geneest of zodat de ziekte niet erger wordt (Kompas R. N., Wat is preventie, 2011).

Tertiaire preventieBij tertiaire preventie draait het vooral om de voorkoming van het erger worden van complicaties en verergering van ziekte. Ook valt onder tertiaire preventie het bevorderen van de zelfredzaamheid van patiënten (Kompas R. N., Wat is preventie, 2011).

Ook is er nog een andere inrichting van preventie in de zorg:Universele, selectieve, geïndiceerde en zorg gerelateerde preventie.

Universele preventie: Richt zich op de hele bevolking of op specifieke groepen bijvoorbeeld kinderen of ouderen (Invoorzorg, 2011).

Selectieve preventie:Richt zich op bepaalde risicogroepen. Bijvoorbeeld chronisch zieken of de griepprik bij ouderen (Invoorzorg, 2011).

Geïndiceerde preventie:Richt zich op mensen die een ziekte of afwijking nog niet hebben maar die een verhoogd risico hebben (Invoorzorg, 2011).

Zorggerelateerde preventie:Richt zich op activiteiten voor mensen met een ziekte of afwijking met als doel de ziektelast te verlagen en verergering van ziekte te voorkomen (Invoorzorg, 2011).

11

4 Resultaten

Wat zijn de interventies bij de primaire preventie?

Alcoholpreventie van de overheidTegengaan van schadelijk alcoholgebruikDe overheid zet zich onder andere in voor het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik in onze samenleving. Dit komt voort uit de wetgeving en ook door voorlichting over de gevaren van schadelijk alcoholgebruik. Uit de wet blijkt dat mensen onder hun 18e geen alcohol mogen kopen, in het openbaar bij zich hebben en/of gebruiken.

Het doel hiervan is:- Jongeren niet voor hun 18e jaar beginnen met drinken;- Mensen die ouder zijn dan 18 jaar verantwoord laten drinken;- Dat minder mensen geestelijk of lichamelijk afhankelijk worden van alcohol;- Dat de gevolgen van alcoholmisbruik worden teruggedrongen (zoals overlast op straat

of agressie in de gezinssituatie of verkeersongelukken).

Zoals hierboven aangegeven is voorlichting belangrijk. Voorlichting op scholen is hierbij van belang. Voor de basisschool, het voortgezet (speciaal) onderwijs en het MBO zijn er lespakketten over de gevaren van alcohol. De Gemeentelijke Gezondheidsdiensten (GGD) en de instellingen voor verslavingszorg zorgen voor deze lespakketten (Rijksoverheid, Preventie en behandeling alcoholverslaving).

Het Nederlandse alcoholbeleidHet algemene doel van het Nederlands alcoholbeleid is het voorkomen van schadelijk alcoholgebruik door middel van preventie, hulpverlening en regelgeving over de productie en de verkoop van alcohol.

Het Nederlands kabinet verwacht dat het meeste effect wordt bereikt als verschillende beleidsinstrumenten samenhangend worden ingezet. Voorlichting en preventie, wetgeving en zelfregulering (en handhaving daarvan), accijnsheffing, zorg- en hulpverlening, criminaliteitspreventie, beleid ten aanzien van rijden onder invloed en internationale beleidsontwikkeling. Er komt steeds meer bewijs dat gecombineerde interventies effectiever zijn dan losstaande interventies in het terugdringen van middelenmisbruik, zoals combinaties van beleidsmaatregelen, massamediale campagnes en preventiemaatregelen.

Partijen die zorgen voor uitvoering van het landelijk alcohol beleid op lokaal en regionaal niveau zijn de gemeenten en Centrum Gezond Leven (CGL) (Carola Schrijvers, 2010).

Welke interventies zijn er op het gebied van de overheid?In Nederland zijn de volgende beleidsmaatregelen gericht op het terugdringen van alcohol gerelateerde ongevallen geïmplementeerd:

- Verkoopverbod (beperking aantal verkooppunten en openingstijden). In tankstations en winkels bij restaurants langs de snelweg mag geen alcohol verkocht worden.

- Campagne „Bob jij of Bob ik?‟. - Willekeurige ademtest analyses.

12

- Opschorten van rijbewijzen. - Alcoholsloten in auto’s. In de loop van 2010 is in Nederland een

alcoholslotprogramma worden gestart. - Verlaging van de toegestane hoeveelheid alcohol bij beginnende bestuurders (0,2

promille in plaats van 0,5). Deze limiet geldt de eerste vijf jaar na het behalen van het rijbewijs. Dit geldt ook voor rijden op de fiets en scooter.

- Bij een promillage tussen de 1,3 en 1,8 moet de bestuurder de zogenaamde Educatieve Maatregel Alcohol (EMA) volgen. Dit is een driedaagse cursus over de risico’s van alcoholgebruik in het verkeer, met als doel herhaling van alcoholgebruik in het verkeer in de toekomst te voorkomen. De Lichte Educatieve Maatregel Alcohol (LEMA) is uitsluitend bedoeld voor de beginnende bestuurder bij wie een bloed- of adem- alcoholgehalte is geconstateerd tussen 0,5‰ en 0,8‰) (Carola Schrijvers, 2010).

Internationaal zijn de beleidsmaatregelen op het terugdringen van alcohol per land verschillend. De leeftijdsgrens verschilt per land net zoals de internationale richtlijnen van het alcoholgebruik blijkt uit het onderzoek van ICAP: The International Center for Alcohol Policies (ICAP, International Drinking Guidelines, 2003) en (ICAP, Drinking Age Limits, 2002).

In Canada is er in 2011 onderzoek gedaan naar de effectiviteit van diverse interventies. Het ging hierbij om de volgende interventies:

- De belasting verhogen;- Het verlagen van het bloedalcoholgehalte (BAG) wettelijke limiet van 0,08 % tot 0,05

%;- Nul BAC beperking voor alle bestuurders onder de leeftijd van 21 jaar;- Het verhogen van de minimale wettelijke leeftijd om te mogen drinken (MLDA) van

19 tot 21 jaar;- Een veiliger uitgaansgelegenheden (bars) interventie;- Kortdurende interventies.

De resultaten van het Canadese onderzoek gaven weer dat het voorkomen van rijden onder invloed incidenten in Canada het meest effectief (met wel 19,1 %) waren bij het verlagen van het BAC niveau. Het programma Safer Bars (voor uitgaansgelegenheden) bleek de meest effectieve maatregel om doodslag en andere geweldsdelicten te vermijden met een vermindering van 3,4 %. Kortdurende interventies was het meest effectief op de andere alcohol toerekenbare criminele activiteiten te voorkomen met 2,6 % (J, J, & S, 2011).

Alcohol preventie in televisie reclameZoals eerder besproken is het overmatige alcohol gebruik een veel voorkomend probleem in Nederland. Er wordt dan ook op veel verschillende manieren geprobeerd dit gebruik te verminderen of zelfs tegen te gaan. Zo ook via de zeer invloedrijke televisie. Omdat televisie veel wordt gekeken door mensen van alle leeftijden lijkt dit een goede manier om veel mensen te bereiken.

De eerder besproken "BOB" campagne die veel wordt gebruikt langs drukke autowegen en zelfs op elektrische borden wordt ook verwerkt in televisie reclames. Deze reclame richt zich op het voorkomen en verminderen van het rijden onder invloed van alcohol. In deze televisie reclames wordt heel duidelijk laten zien dat er op het moment van een feestje altijd een persoon is die geen druppel alcohol binnen krijgt, waardoor hij degene is die iedereen veilig naar huis kan brengen (BOB, BOB, 2011).

13

Naast de BOB reclames die het initiatief zijn van de overheid is er een onafhankelijke stichting genaamd 'SIRE'. Deze stichting wil onderwerpen die te weinig aan het licht komen publiekelijk aan de orde stellen. Op deze manier zouden de onderwerpen meer besproken moeten worden onder burgers, opinieleiders en besluitvormers. SIRE wil mensen aan het denken zetten over belangrijke onderwerpen die in Nederland te weinig worden besproken. Dit doen zij door het maken van multimediale campagnes. Zo heeft SIRE ook een bekend reclame spotje gemaakt over alcoholgebruik onder kinderen waarbij kinderen vastzitten in een glas. Hierbij wordt verteld dat kinderen maar een keer groeien en dat alcoholgebruik deze groei belemmert. Op deze manier probeert SIRE het alcohol gebruik onder kinderen te verminderen door vooral ouders zich er van bewust te maken (SIRE).

Preventie van alcohol in het verkeerEr zijn verschillende preventies van alcohol in het verkeer. Een goed voorbeeld ervan is de BOB (bewust onbeschonken rijder) campagne. De BOB campagne is gestart in 1995 door het Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid. Sinds 2001 doen meerdere landen mee aan de BOB campagne, onder andere ook Nederland. Tegenwoordig is de BOB campagne niet meer weg te denken. Regelmatig wordt er voor het uitgaan geroepen: ‘wie gaat er bobben?’ (BOB, BOB).

Een ander voorbeeld van een preventie van alcohol in het verkeer is de blaastest bij verkeersdeelnemers. Bijna iedereen met een rijbewijs heeft er wel is mee te maken gehad, de blaastest. Deze blaastest wordt afgenomen door de politie. Zodra er geblazen is wordt er een resultaat gegeven in promillage. Dit geeft aan hoeveel alcohol er in het bloed aanwezig is. Als iemand niet in staat is om de blaastest te doen, wordt er in het ziekenhuis een bloedtest afgenomen. Dit is vaak iets nauwkeuriger dan blazen. Doordat er een altijd een risico aanwezig is op de blaastest, wordt er minder vaak door de bestuurder gedronken (Tester). De verlaging van het toegestaan alcohol promillage in het bloed, en de daadwerkelijke controle hiervan, zorgt voor minder dodelijke verkeersongelukken. Een beginnend bestuurder mag minder alcohol drinken dan een ervaren bestuurder (Carola Schrijvers, 2010).

Alcohol preventie op schoolEr zijn verschillende interventies op het gebied van preventie van alcohol op school. Voor deze literatuurstudie zijn er een aantal uitgewerkt.

De gezonde school en genotmiddelenDe gezonde school en genotmiddelen (DGSG) is een onderdeel van het landelijke programma 'Gezonde school'. Gezonde school is er voor scholen om planmatig de gezondheid van leerlingen te bevorderen.

De DGSG bestaat uit verschillende onderdelen: 1. Voorlichtingslessen: de voorlichtingslessen zijn er voor verschillende scholen. Voor

het basisonderwijs, voor het voortgezet onderwijs, voor het speciaal voortgezet onderwijs -en praktijkonderwijs en voor het middelbaar beroepsonderwijs. In het lesmateriaal zijn de hoofdonderdelen: kennis, houding en gedrag. En er wordt veel aandacht besteedt aan groepsdruk en weerbaarheid.

2. Ouderparticipatie: ouders worden bij de 'training' betrokken door middel van informatie en opvoedingstips. De informatie en tips worden gegeven via ouderavonden, folders en websites.

14

3. Signaleren en begeleiden: bij het signaleren en begeleiden wordt ingegaan op het signaleren van ander gedrag door alcohol -en drugsgebruik. Ook wordt er ingegaan op wat je kunt doen als er inderdaad alcohol of drugs in het spel is.

4. Regels: in het onderdeel regels wordt een goed en duidelijk reglement opgesteld wat betreft alcohol en drugs. In dit reglement wordt genoemd wat de regels zijn, voor wie de regels gelden (alleen leerlingen of ook personeel enz.) en wat de uitzonderingen zijn.

De doelstellingen van DGSG zijn per onderwijsniveau verschillend. Basisonderwijs: 'voorkomen dat leerlingen uit groep 7 en 8 tabak en alcohol gaan

gebruiken.' Voortgezet onderwijs: 'jongeren stimuleren om het drinken van alcohol uit te stellen

tot in ieder geval 18 jaar en geen tabak en drugs te gebruiken. Middelbaar beroepsonderwijs: 'een aanzet maken om roken, overmatig alcohol- en

drugsgebruik te voorkomen, beperken en verminderen bij jongeren op het mbo (genotsmiddelen).

De Alcoholvrije SchoolDe Alcoholvrije School is een onderdeel van 'Laat ze niet (ver)zuipen!'. 'Laat ze niet (ver)zuipen!' is een campagne in Zeeland. Het doel van de campagne is: 'de inwoners bewust maken van de risico's van (overmatig) alcoholgebruik door jongeren en hen actief te betrekken bij activiteiten om het alcoholgebruik onder jongeren te beperken (bureau, Aanpak jeugd en alcohol, 2014).

Het Nederlands Instituut voor Alcoholontmoedigingsbeleid (STAP) is in opdracht van 'Laat ze niet (ver)zuipen!' begonnen met het ondersteunen in het opzetten van de Alcoholvrije School.

De Alcoholvrije School zorgt ervoor dat er op school en bij buitenschoolse activiteiten geen alcohol geschonken en gedronken wordt door leerlingen én leerkrachten. De Alcoholvrije School geeft scholen kennis, praktische ondersteuning en een gezamenlijk aanpak om het alcoholgebruik onder jongeren terug te dringen.

Het doel van de Alcoholvrije School is dat leerlingen betere schoolprestaties leveren, de gezondheid van leerlingen beter is en het opleveren van voordelen voor het schoolklimaat (bureau, Alcoholvrije school, 2012).

Stichting Voorkom!De stichting Voorkom! Geeft preventieve voorlichting op scholen door het hele land. Deze voorlichting gaat over alcohol, drugs, gokken, roken en internet. De lessen worden gegeven door een preventiewerker en deze komt samen met een ervaringsdeskundige, vaak iemand die zelf verslaafd is geweest (Wat wij doen).

De stichting Voorkom! Werkt met verschillende lesbrieven. Deze lesbrieven zijn onderverdeeld in de verschillende onderwijsniveaus. Basisonderwijs, voortgezet onderwijs en speciaal onderwijs. De lesbrieven bestaan uit verschillende lessen, informatie en opdrachten (Verslavingspreventie, Lesbrieven, 2013).

Het doel van stichting Voorkom! Is jongeren weerbaar maken tegen het gebruik van verslavende middelen. Ze willen jongeren helpen om een eigen mening te vormen over de

15

verschillende middelen en te helpen dat deze jongeren ook voor hun mening uit komen (Verslavingspreventie, Wat wij doen, 2013).

Jongerenvoorstelling Hot SpotJongerenvoorstelling Hot Spot is een onderdeel van theatergroep PlayBack.PlayBack is een theatergroep die theater maakt voor jongeren over thema's die voor hen belangrijk zijn. Deze voorstellingen zijn interactief, herkenbaar en actueel. PlayBack betrekt ook de ouders, docenten en professionals erbij. Dit doen zij door middel van trainingen en thema-avonden (theater, Over ons).

Hot Spot is een verhaal over vrienden die zichzelf en elkaar steeds meer verliezen door een zoektocht naar meer. Deze zoektocht gaat continue opzoek naar ultieme spanning en ultieme kick.Hot Spot gaat over de toenemende problematiek met drank- en drugsgebruik onder jongeren. Het is een voorstelling vol vragen. Tijdens de voorstelling is er ook een interactief deel. Hierin onderzoek PlayBack met de leerlingen, hun omgang met drank en drugs. Ze leren hierna ook hoe ze weerbaar kunnen worden in bepaalde situaties.

Na de voorstelling krijg elke leerling bepaalde websites. Ook is er advies voor de docent over eventueel lesmateriaal.Ook biedt de theatergroep bij HotSpot een ouderavond aan en zijn er voor docenten trainingen en masterclasses over dit onderwerp (theater, Jongerenvoorstelling Hot Spot).

Alcohol preventie bij oudersDe manier waarop kinderen opgroeien en volwassenen hen opvoeden is van doorslaggevende betekenis op het voorkomen of terugdringen van problematisch gedrag en middelengebruik van hun kinderen. Daarom worden er bij de ouders preventiemaatregelen gebruikt, zodat hun kinderen geen alcohol gaan gebruiken (Trimbos, Preventie, 2013).

Een van de preventiemaatregelen is de opvoedcampagne ‘Roken, drinken en blowen’. Het Trimbos-instituut en STIVORO voerden in 2011 de opvoedcampagne roken, alcohol en cannabis uit. De campagne heeft tot doel om ouders met kinderen in de leeftijd van 10 tot 16 jaar te helpen nee te zeggen tegen roken, alcohol en cannabis door op het juiste moment een goed gesprek te hebben over drinken, roken en blowen. Als hoofdboodschap communiceren we aan ouders: 'Uw kind helpen nee zeggen tegen roken, drinken en blowen' met een 'goed' gesprek op het juiste moment. Met deze campagne zien ouders dat het gesprek starten niet lastig is; duizenden ouders gingen hen voor. De ouders worden bereikt doordat via een online en radio- campagne ouders naar de campagnesite worden geleid. Bovendien gaat in samenwerking met Instellingen van Verslavingszorg en GGD-en de campagne regionaal en lokaal aandacht krijgen. Hiervoor zijn diverse materialen beschikbaar: posters, gadget, een folder voor ouders en diverse interventies zoals onder andere ouderbijeenkomsten. Een andere preventiemaatregel is verschillende sites die speciaal voor ouders zijn en waar informatie en tips op staan. Een voorbeeld is de site www.hoepakjijdataan.nl. Hier krijgen ouders tips over het voeren van een goed gesprek met hun kind over roken, drinken en blowen. De gesprekken in de filmpjes vinden plaats in de context van kwetsbare, verleidelijke momenten voor kinderen om nee te zeggen tegen roken, drinken of blowen. Via deze site kunnen ouders ook voor meer informatie per middel terecht op vele andere sites die informatie verlenen over alcoholgebruik bij jongeren (Trimbos, Preventie, 2013).

16

Een andere preventiemaatregel is dat het Trimbos-instituut activiteiten onderneemt om de kennis over middelengebruik bij ouders te vergroten en de kwaliteit van hun pedagogisch handelen te vergroten. De activiteiten hebben onder andere betrekking op voorlichting geven over ontwikkeling en opvoeding binnen het gezin door middel van oudercursussen. Er zijn nu heel veel voorlichtingen voor ouders wat betreft alcoholgebruik bij jongeren, die onder andere door scholen worden gegeven. Ouders kunnen zich hiervoor opgegeven als ze informatie willen. Er is ook een speciale telefoonlijn die ouders kunnen bellen als ze vragen hebben over alcohol (Trimbos, Preventie, 2013).

Alcoholopvoeding Durf Nu is een regionaal alcoholmatigingsproject van de GGD Regio Nijmegen en Iriszorg in opdracht van 8 samenwerkende gemeenten in de regio Nijmegen. Via deze stichting worden er verschillende stapavonden speciaal voor ouders georganiseerd waar de vele ouders een kijkje kunnen nemen in uitgaansgelegenheden in hun regio op soortgelijke avonden. Als de ouders mee gaat ‘stappen’ krijgen ze op een interactieve manier informatie van verschillende organisaties (horeca, arts, politie, jongerenwerk, GGD, IrisZorg) over zaken die met jongeren, uitgaan en alcohol te maken hebben (Nu, Informatie voor ouders).

Gezinsgerichte preventie gericht op preventie van schadelijk alcoholgebruik is een jong veld met een beperkte traditie. De laatste jaren is goed opgezet onderzoek verricht naar de effectiviteit van gezinsinterventies in de algemene bevolking. Een recente meta-analyse van RCT’s gericht op ouder- en gezinsinterventies laat zien dat er bewijs is dat dergelijke interventies effectief zijn in het uitstellen van alcoholgebruik en in het verminderen van de frequentie van alcoholgebruik van adolescenten.

De overgang naar het voortgezet onderwijs lijkt het meest geschikt voor deze interventies. De meest effectief bevonden interventies zijn gericht op deze leeftijdsgroep. Mogelijk hebben vroege gezinsinterventies ook effect op later alcoholgebruik in de tienerjaren. De meest effectieve gezinsinterventies benadrukken de ontwikkeling van de sociale vaardigheden en de persoonlijke verantwoordelijkheid van adolescenten, het bespreken van middelen gerelateerde onderwerpen en actieve betrokkenheid van ouders (Instituut T. , Preventie schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren, 2010).

17

Wat is de effectiviteit van de interventies bij primaire preventie?

Effectiviteit interventies alcohol preventie van de overheidOnder het vorige kopje zijn de effecten van de Canadese richtlijnen uitvoerig behandeld. De positieve effectiviteit van de Nederlandse interventies worden hieronder weergegeven.

De effectieve beleidsmaatregelen zijn:- Het beperken van de betaalbaarheid van alcohol;- Het beperken van het aantal verkooppunten en van openingstijden van verkooppunten.

Hoe minder verkooppunten, hoe minder alcoholconsumptie en alcohol gerelateerde schade.

Beleidsmaatregelen gericht op het verminderen van de betaalbaarheid van alcohol zijn effectief in het terugdringen van alcohol gerelateerde schade. Bijvoorbeeld:

- verhogingen van de accijnzen op alcohol; - een verlaging van de toegestane persoonlijke import;- controle van promotionele verkoop en controle van verkoop onder de kostprijs.

Vermoedelijk effectieve beleidsmaatregelen zijn:- Het beperken van reclames van alcohol;- Het beperken van de verkoop van alcohol aan mensen onder invloed;- Het verhogen van de minimumprijs per gram alcohol (Carola Schrijvers, 2010)

Effectiviteit interventies alcohol preventie in het verkeerDe effectiviteit van blaastesten in het verkeer is door het Loket Gezond Leven beoordeeld met +++, dat betekend dat de interventie goede aanwijzingen geeft voor effectiviteit (Leven, Effectieve alcoholmaatregelen, 2010). De +++ is de één na hoogste beoordeling van effectiviteit (Leven, Interventieoverzicht Alcohol, 2014).

Effectiviteit interventies alcohol preventie op schoolDe Gezonde school en genotmiddelenNaar de effectiviteit van de Gezonde school en genotmiddelen zijn drie onderzoeken gedaan.

1. DGSG BasisonderwijsIn West-Friesland is in 2008-2009 een evaluatieonderzoek gedaan naar een lesmethode van DGSG. Het onderzoek is uitgevoerd door de GGD in samenwerking met Brijder Verslavingszorg en verschillende scholen (genotmiddelen). Uit het onderzoek blijkt dat kinderen na afloop van de cursus DGSG meer kennis hebben van alcohol. En als laatste hebben kinderen meer gesprekken over alcohol met hun ouders en maken meer afspraken over alcohol met hun ouders, dan kinderen die de cursus niet gevolgd hebben (Noorden, 2009).

2. DGSG Voortgezet onderwijs Van 2006-2010 is het onderzoek Preventie Alcoholgebruik Scholieren (PAS) uitgevoerd. De PAS houdt twee onderdelen van DGSG in. Een ouderinterventie en een onderdeel voor leerlingen. In het onderzoek is gekeken naar het effect van de interventies op het terugdringen van alcoholgebruik van jongeren (genotmiddelen).In het onderzoek is gebruik gemaakt van 19 middelbare scholen en in het totaal 3490 eerstejaars middelbare scholieren.

18

Uit het onderzoek blijkt dat de incidentie van wekelijks en zwaar wekelijks drinken bij sommige tot wel 34 maanden wordt uitgesteld (Koning, 2013).

3. DGSG I-databaseEen onderdeel van het Rijksinstituut Volksgezondheid en Milieu is het Loket Gezond Leven. Dit loket beoordeeld leefstijlinterventies in Nederland. De interventies staan samen met hun beoordeling in de I-database. De Preventie Alcoholgebruik Scholieren (PAS) is ook beoordeeld door het Loket Gezond Leven. Het Loket Gezond Leven heeft de interventie de beoordeling 'goede aanwijzingen voor effectiviteit' gekregen. Hieronder is de onderbouwing van de beoordeling te lezen (genotmiddelen).

'De interventie Preventie Alcoholgebruik Scholieren (PAS) richt zich op alcoholgebruik van jongeren in het voortgezet onderwijs. De interventie richt zich zowel op de jongeren als op hun ouders. De interventie is door de commissie erkend als waarschijnlijk effectief. De commissie is positief over de combinatie van ouders en jongeren en het onderzoek geeft voldoende aanwijzingen voor de effectiviteit van de interventie’ (Leven, (PAS), Preventie Alcoholgebruik Scholieren, 2010)

DGSG heeft van het Loket Gezond Leven voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs de beoordeling 'theoretisch goed onderbouwd' gekregen (genotmiddelen). Hieronder is de onderbouwing van de beoordeling te lezen.'Beoordeeld door het Panel Jeugdgezondheidszorg en Preventie, welke is opgegaan in de Erkenningscommissie. De interventie 'De gezonde school en genotmiddelen' is door het panel beoordeeld als 'deels effectief'. Aangescherpte criteria voor bewezen effectiviteit maken een herbeoordeling door de Erkenningscommissie noodzakelijk. In afwachting daarvan is het paneloordeel 'deels effectief' hier vervangen door 'theoretisch goed onderbouwd' (Leven, De gezonde school en genotmiddelen voor het voortgezet onderwijs, 2010).

Alcoholvrije SchoolNaar de effectiviteit van De Alcoholvrije School is nog weinig onderzoek gedaan. Het is bijvoorbeeld nog niet beoordeeld door Het Loket Gezond Leven. Wel is er een onderzoek gedaan door 'Laat ze niet (ver)zuipen!' zelf. Dit onderzoek geeft de verschillen weer tussen 2011 en 2013. De resultaten van dit onderzoek zijn hieronder te lezen.

- Zowel door jongeren (16- en 16+) als hun ouders worden ‘misdragingen/ agressie’ vaker genoemd als schadelijk gevolg van alcohol. Jongeren onder de 16 jaar noemen nu in vergelijking met 2011 ‘verstoring van hersenontwikkeling/ hersenschade’ minder vaak spontaan (77% versus 89%).

- Meer jongeren onder de 16 jaar en meer ouders geven in 2013 aan dat de leeftijdsgrens op 18 jaar zou moeten liggen (respectievelijk 36% en 23%) dan in 2011 (respectievelijk 14% en 15%).

- De gemiddelde startleeftijd waarop jongeren voor het eerst een glas alcohol dronken is gestegen ten opzichte van 2011; van 14,6 jaar naar 15,1 jaar.

- In vergelijking met 2011 kennen meer ouders in 2013 de activiteiten die gemeenten uitvoeren rondom alcoholmatiging (31% in 2011 en 57% in 2013)' (Zeeland, 2013).

Stichting Voorkom!Naar de effectiviteit van Stichting Voorkom! is nog geen onderzoek gedaan. Er is alleen één onderzoek naar een aantal interventies voor alcoholgebruik waarin Stichting Voorkom! ook

19

wordt bekeken. Maar in dit onderzoek wordt alleen gebruik gemaakt van de mening van een medewerker van Stichting Voorkom!. Dit is dus geen betrouwbare bron (Claasen, 2010).

Jongerenvoorstelling Hot SpotNaar de effectiviteit van Jongerenvoorstelling Hot Spot, of naar theatergroep Play Back! is geen onderzoek gedaan. In Nederland is wel een onderzoek bezig nu naar de effectiviteit van participatief theater voor jongeren in het algemeen (Instituut N. J.). Verder is er in het buitenland wel onderzoek gedaan naar (straat)theater waarin onderwerpen als alcohol, seks, drugs enz. gebruikt worden. Uit deze onderzoeken blijkt wel dat het effectief is. Bijvoorbeeld in India is het straattheater RISHTA (Research en Intervention in Sexual Health: Theory to Action) gevolgd. Dit straattheater is gericht op het veranderen van culturele normen: seksuele gezondheid, alcoholgebruik, seksueel risicogedrag enz.) Uit onderzoek naar dit theater bleek dat 90% v.d. mensen die het theater gezien had, de informatie gebruikt heeft om het eigen gedrag te bekijken en/of veranderen (Jeugd). Maar ook deze onderzoeken worden alleen gedaan door evaluatie van de doelgroep. Dit is dus eigenlijk geen betrouwbare meting.

Effectiviteit tv reclames tegen alcoholDe campagne van BOB is een initiatief van de Rijksoverheid. Om de effectiviteit van verschillende campagnes van de overheid te bekijken wordt er elk jaar een evaluatie gemaakt. Hierbij gaat het om de campagnes waarbij televisie en radiozendtijd is ingezet. Er is sprake van een positief effect als het niveau van gedrag significant is gestegen ten opzichte van het niveau van de laatste evaluatie. Bij het onderzoek naar de effecten wordt er gekeken naar de effecten van de kennis, de houding en het gedrag die ontstaan door de campagnes. Bij de kennis blijkt dat de bekendheid van de term BOB erg hoog is en dat ook de bekendheid van de slogan is gestegen. In de houding blijkt dat voor de campagne 90% van het algemeen publiek positief is over de methode van de BOB campagne en dit is gestegen tot 95%. Daarnaast zegt 64% van het algemeen publiek dat het door de campagne makkelijker is om afspraken te maken over wie er nuchter blijft.Ook in het gedrag van het algemeen publiek zijn er veranderingen gebleken. Ongeveer 11% van het algemeen publiek zegt dat het wel eens voorkomt dat zij één of twee glazen alcohol drinken wanneer zij het verkeer in gaan. In de evaluatie van 2010/2011 bleek dit nog 18% te zijn. Echter het percentage van het algemeen publiek dat helemaal geen alcohol drinkt als zij de bob zijn is hetzelfde gebleven, namelijk 81% (Rijksoverheid, Jaarevaluatie campagnes zendtijd Rijksoverheid 2012, 2012).

Uit deze evaluatie blijkt dat de BOB campagne zeker effect heeft op de kennis, de houding en het gedrag van mensen die gebruik maken van het verkeer.

Ook naar het effect van de reclame van SIRE is onderzoek gedaan. Echter het blijkt dat het effect lastig te meten valt. Het is namelijk niet makkelijk om in cijfers uit te drukken in hoeverre de houding van mensen veranderd is. Bert Pol, de auteur van het boek 'Nieuwe aanpak overheidscommunicatie' denkt dat de effectiviteit van de SIRE campagne klein is. Hij zegt namelijk dat de campagnes wel worden gezien maar dat slechts 1 tot 2 procent van de doelgroep ook daadwerkelijk zijn gedrag verandert. Daarnaast zegt hij dat de campagnes vooral mensen met een hoge intelligentie bereiken en dat de lager opgeleiden de campagnes niet zien.

20

Daarnaast zegt Pol dat de reclames die als doel afschrikken hebben vaak weinig effect hebben. "Als in een campagne angst aangejaagd wordt, hebben mensen zich daar voor af te sluiten" aldus Pol (NOS, 2007). Effectiviteit alcoholpreventie bij oudersEr is gebleken dat er met betrekking op interventies bij ouders positieve effecten zijn. De positieve effecten zijn vooral gebleken bij de gezinsgerichte interventies. Gezinsgerichte preventie gericht op preventie van schadelijk alcoholgebruik is een jong veld met een beperkte traditie. De laatste jaren is goed opgezet onderzoek verricht naar de effectiviteit van gezinsinterventies in de algemene bevolking. Een recente meta-analyse van RCT’s gericht op ouder- en gezinsinterventies laat zien dat er bewijs is dat dergelijke interventies effectief zijn in het uitstellen van alcoholgebruik en in het verminderen van de frequentie van alcoholgebruik van adolescenten.

De overgang naar het voortgezet onderwijs lijkt het meest geschikt voor deze interventies. De meest effectief bevonden interventies zijn gericht op deze leeftijdsgroep. Mogelijk hebben vroege gezinsinterventies ook effect op later alcoholgebruik in de tienerjaren. De meest effectieve gezinsinterventies benadrukken de ontwikkeling van de sociale vaardigheden en de persoonlijke verantwoordelijkheid van adolescenten, het bespreken van middelen gerelateerde onderwerpen en actieve betrokkenheid van ouders.

Effecten van gezinsinterventies zijn 2 tot 9 maal zo groot dan van interventies waarin alleen het kind benaderd wordt.

Gezinsinterventies die effectief bevonden worden hieronder beschreven.De gezinsinterventies “Preparing for the Drug Free Years‟ (PDFY), nu onder de naam: Guiding Good Choices en het „Strengthening Families Program‟ (SFP30) zijn effectief. Deze programma's laten goede effecten zien op verminderen en uitstel van alcoholgebruik, ook op langere termijn. SFP is de enige gezinsinterventie die herhaaldelijk effectief is gebleken binnen verschillende groeperingen en bij verschillende leeftijdsgroepen. Echter, SFP is tot nog toe alleen in de VS onderzocht en het is onduidelijk of deze interventies ook in Nederland uitvoerbaar en effectief zijn.

In achterstandswijken zijn enkele gezinsgerichte programma's uitgevoerd. De meeste studies tonen een verbetering aan in opvoedvaardigheden. Enkele studies rapporteren een vermindering van middelengebruik van het kind.

Het Adolescent Transitions Program (ATP) is een gezinsinterventie, die zowel aandacht besteed aan het voorkomen van alcoholgebruik als het voorkomen van problemen bij jongeren die al alcohol gebruiken. De interventie wordt via school aangeboden aan ouders van kinderen die een verhoogd risico lopen op middelen gebruik. Ouders leren effectieve opvoedstrategieën aan en werken onder andere aan een verbeterde communicatie in de familie, probleemoplossend denken en stellen van grenzen. Het lange termijn doel van het programma is om de ontwikkeling van antisociaal gedrag en experimenteergedrag met middelen te stoppen. Op korte termijn zijn de doelen: het verbeteren van de gezinsrelatie, de communicatie en de opvoedvaardigheden van de ouder. Uit onderzoek bleek dat ATP een kosteneffectieve interventie is, die effecten laat zien op uitstellen van eerste keer alcoholgebruik. De interventie Preventie Alcoholgebruik Scholieren betreft een Nederlandse ouderinterventie, die wordt aangeboden in combinatie met de e-learning module van De gezonde school en

21

genotmiddelen. Deze combinatie (samen PAS) leidde tot minder alcoholgebruik onder middelbare scholieren. De ouderinterventie van PAS betreft een ouderavond en is daarmee een kortdurende ouderinterventie. Het is opmerkelijk dat een zeer korte interventie zoals PAS een effect laat zien op het gedrag van ouders. Vanuit een kosteneffectivteits en implementatie perspectief is deze interventie daarom veel interessanter dan de veel intensievere Amerikaanse programma's gericht op ouders (Instituut T. , Preventie schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren, 2010).

22

Discussie

Er zijn bij tv-reclames geen effecten gemeten, omdat de effecten niet bewezen zijn uit wetenschappelijk onderzoek. Dit komt doordat het heel lastig is om te meten wie de reclame gezien heeft en of het gedrag van diegene ook daadwerkelijk naar aanleiding van deze reclame is veranderd.

Bij de andere onderdelen, namelijk overheid, verkeer, ouders en school zijn wel effecten gevonden. De effecten hiervan worden hieronder kort behandeld.

OverheidEr zijn bij de overheid meerdere effectieve beleidsmaatregelen. De effectiefste zijn het beperken van de betaalbaarheid van alcohol en het beperken van verkooppunten en van openingstijden van verkooppunten. Dit komt doordat hoe duurder en hoe minder verkooppunten hoe minder alcoholconsumptie en alcohol gerelateerde schade kan optreden.

VerkeerIn het verkeer is de blaastest het meest effectief. Het is beoordeeld door Loket Gezond Leven met +++, dit betekent de blaastest de één na hoogste beoordeling heeft van effectiviteit.

OudersGezinsinterventies zijn effectief bewezen. De overgang naar het voortgezet onderwijs lijkt het meest geschikt voor deze interventies. De meest effectief bevonden interventies zijn gericht op deze leeftijdsgroep. Effecten van gezinsinterventies zijn 2 tot 9 maal zo groot dan van interventies waarin alleen het kind benaderd wordt. Gezinsinterventies die effectief bevonden worden hieronder beschreven zijn:

- “Preparing for the Drug Free Years‟ (PDFY)- Guiding Good Choices- Het „Strengthening Families Program‟ (SFP30)- Het Adolescent Transitions Program (ATP) - De interventie Preventie Alcoholgebruik Scholieren

SchoolOp school worden er veel verschillende interventies gebruikt om alcoholgebruik bij jongeren te voorkomen: degene die in dit onderzoek zijn onderzocht zijn:De Gezonde School en Genotmiddelen, Alcoholvrije School, Stichting Voorkom! & Jongerenvoorstelling Hot Spot.

De best bewezen interventie is De Gezonde School en Genotmiddelen (DGSG). Deze interventie is door 3 verschillende partijen beoordeeld.

1. Door de GGD, in samenwerking met Brijder Verslavingszorg. Conclusie van het onderzoek: uit het onderzoek blijkt dat kinderen hebben na afloop van de cursus DGSG meer kennis hebben van alcohol. En kinderen die de cursus gevolgd hebben hebben meer gesprekken over alcohol met hun ouders en maken meer afspraken over alcohol met hun ouders, dan kinderen die de cursus niet gevolgd hebben

23

2. Door Koning, I.M., een Engels onderzoek over de Nederlandse interventie PAS (Preventie Alcoholgebruik Scholieren). Conclusie van het onderzoek: uit het onderzoek blijkt dat de incidentie van wekelijks en zwaar wekelijks drinken bij sommige tot wel 34 maanden wordt uitgesteld.

3. Door de I-database van het Loket Gezond Leven. Conclusie van het onderzoek: uit het onderzoek blijkt dat de interventie goede aanwijzingen heeft voor effectiviteit en dat de interventie goed theoretisch onderbouwd is.

Door alle partijen is deze interventie dus erg positief effectief bewezen.

De aanbeveling naar aanleiding van dit onderzoek is dat er uit het onderzoek blijkt dat er een aantal interventies zijn die niet of nauwelijks effectief bewezen zijn. Onze aanbeveling is dat er meer onderzoek gedaan wordt naar de verschillende interventies op het gebied van alcohol.

In deze discussie bespreken wij ook nog de sterke en zwakke punten van dit onderzoek.In dit literatuuronderzoek zijn er een aantal dingen goed en aantal minder goed gegaan. De dingen die goed zijn gegaan zijn de samenwerking en de planning. Tijdens het onderzoek heeft iedereen zich goed aan de planning gehouden. Ook hielpen we elkaar goed als iemand problemen had met zijn stuk. We waren het altijd met elkaar eens en er waren geen spanningen en discussies onderling.

De dingen die minder goed gingen zijn een goed geformuleerde hoofdvraag vormen en het vormen van Engelse bronnen. Tijdens het onderzoek hebben wij de hoofdvraag meerdere malen moeten veranderen. Dit kwam doordat wij met de subvragen niet de hoofdvraag konden beantwoorden. Uiteindelijk is onze hoofdvraag gericht op de effectiviteit van de interventies tegen alcoholgebruik, echter bleek dat niet van elke interventie de effectiviteit is gemeten. Dit komt doordat er ook niet van elke interventie een effectiviteit gemeten kan worden. Neem bijvoorbeeld tv-reclames, er kan niet worden gemeten of iemand wel of niet naar een reclame kijkt en of dit gedrag hierdoor veranderd is.

Het is belangrijk dat er Engelse bronnen gebruikt worden voor een literatuur onderzoek, echter was dit voor ons moeilijk te gebruiken omdat ons onderzoek gericht was op Nederland.

Bij een volgend literatuuronderzoek, zouden wij beter van te voren informatie kunnen zoeken over het onderwerp, zodat er op basis van deze gegevens een goede hoofdvraag gevormd kan worden. Ook zouden we van te voren moeten kijken of er Engelse bronnen over het onderwerp te vinden zijn.

24

Conclusie

In dit literatuuronderzoek was de hoofdvraag:

Welke primaire preventie maatregelen hebben positieve effecten op het voorkomen van alcohol gebruik?

Uit het onderzoek dat wij gedaan hebben blijkt dat er veel interventies zijn met een bewezen positief effect op het voorkomen van alcoholgebruik.

25

Toetsing inhoudsdeskundige

Naam: Tamara HendrixFunctie: Stagiair woonbegeleiderBedrijf: BoumanGGZ

Ten eerste vind ik het erg goed dat jullie bezig zijn te kijken naar preventie van overmatig alcohol gebruik.

Wat ik vaak zie is dat de mensen die bij ons in de begeleide woonvorm komen al vanaf jonge leeftijd (+/- 15 jaar) alcohol drinken. Hierom ben ik ook een voorstander van DGSG, hierbij worden kinderen op de gevaren en gevolgen van alcohol gewezen en ik denk dat dit erg belangrijk is omdat jongeren vaak niet weten (of willen weten) hoe slecht alcoholgebruik op jonge leeftijd kan zijn. Wanneer kinderen/jongeren hier op jonge leeftijd al bewust van worden gemaakt kan dit meespelen in de keuze van het wel of niet drinken van alcohol.Wat ik mis in het stuk is iets over groepsdruk. Dit is een ook een belangrijk gegeven bij alcoholgebruik. De één wil niet onder doen voor de ander en veel jongeren zien het drinken van alcohol als iets ‘stoers’. Dit kan op latere leeftijden ook nog meespelen, kijk naar studentenvereniging en de ontgroeningen die vaak gepaard gaan met alcohol.Het punt van ouders is ook erg belangrijk gaat als het om preventie gaat. Een kind kopieert vaak het gedrag van de ouders, wanneer deze geregeld alcohol drinken/dronken zijn zal het kind dit al snel als normaal beschouwen en sneller de keuze maken om te drinken. Ook is het belangrijk dat een ouder het kind inlicht over de gevolgen van alcohol en deze niet laat drinken voor zijn 16e/18e. Als jullie onderzoek zouden doen bij ouders zal je er al snel achter komen dat veel ouders zelf niet de gevolgen kennen van alcohol op vroege leeftijd. Het is heel moeilijk om preventieve maatregelen te bedenken om alcoholmisbruik te voorkomen omdat het zo geaccepteerd is in de maatschappij. Tegen één reclame van SIRE tegen alcoholmisbruik bij jongeren staan 10 reclames voor Heineken, Jillz, Bacardi etc.

Ten slotte wil ik jullie mijn complimenten geven voor het onderzoek.

26

Werkwijze

Website Zoektermen RedenGoogle Projecten en onderzoek →

Nationale drugmonitor → Regionaal kompas

Alcohol zoekenAlcohol preventie Waarom drinken mensen alcohol → De Hoop, Jellinek, Trimbos, Rijksoverheid

Schadelijk alcoholgebruik → Nationaal en Regionaal kompas → Alcohol de Baas

Wat is preventiePreventie in de zorg → Nationaal Kompas en InVoorZorg

Het voorkomen van alcoholgebruikWhy is the alcohol age limit 21 in AmericaDrinking age limitsBOBSireEffectiviteit bob campagneEffectiviteit Sire campagne → NederweertDe rijksoverheidEen rapport van IVO waarin de preventie van alcoholgebruik en drugsgebruik onder volwassenen is onderzochtDaar kun je mee thuiskomenSireNOS

Alcoholpreventie bij ouders → Trimbos → DurfNu

DGSG → dgsg.nl

Voorkom alcohol → stichting

Google is een goede zoekmachine voor feiten en cijfers. Ook is Google handig om op wetenschappelijke onderzoeken of op goede websites te komen door goede zoektermen te gebruiken.

27

voorkom!

Schooltheater alcohol → TG Playback

ICAP: The International Center for Alcohol Policies

Publications → Een rapport van alcoholgebruikLeeftijdsrapporten van heel de wereld

ICAP is een databank met wetenschappelijke artikelen op het gebied van alcohol.

CINAHL Alcohol policy → Artikel uit Canada

CINAHL is een databank wetenschappelijke artikelen op alle gebieden van de zorg.

Google Scholar Preventie van schadelijk alcoholgebruik → Maklukzat

Google Scholar heeft goede onderzoeken op alle gebieden. Ook op het gebied van alcohol is hier veel te vinden.

Trimbos-instituut School alcohol → De Gezonde School en Genotmiddelen

Trimbos-instituut is een instituut dat onderzoek doet naar de geestelijke gezondheid, mentale veerkracht en verslaving. Op deze website kun je veel onderzoek vinden op het gebied van alcohol.

I-database PAS → effectiviteit PAS De I-database is een database die interventies onderzoekt. Deze interventies worden uitgebreid beoordeeld in verschillende tabellen.

Stap School → Alcoholvrij → alcoholvrijeomgeving.nl

Stap heeft veel kennis en onderzoek gedaan naar het terugdringen van alcoholgebruik in de maatschappij.

Loket Gezond Leven Alcohol → interventiemaatregelen → effectieve alcoholmaatregelen

Loket Gezond Leven houdt zich bezig met de interventies op het gebied van gezondheid. De I-database is ook een onderdeel van Loket Gezond Leven.

DGSG Effecten → Long-Term Effects of a Parent and Student Intervention on Alcohol Use in Adolescents

DGSG is een goede evidence based onderzochte interventie op het gebied van alcohol op school.

28

Bibliografie(sd). Opgeroepen op december 11, 2013, van Alcoholverslavingen:

http://www.alcoholverslavingen.nl/BOB. (2011, december 1). BOB. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Nederlandveilig:

http://www.nederlandveilig.nl/bob/meer-informatie/BOB. (sd). BOB. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Daar kun je mee thuiskomen:

http://www.daarkunjemeethuiskomen.nl/bob/100procent-bob-0procent-op/bureau, C. (2012). Alcoholvrije school. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Laat ze niet

verzuipen: http://www.laatzenietverzuipen.nl/voor-wie/onderwijs/bureau, C. (2014). Aanpak jeugd en alcohol. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Laat ze niet

verzuipen: http://www.laatzenietverzuipen.nl/lznvz/aanpak-jeugd-en-alcohol-zld/C4Software. (2012). Opgehaald van http://www.c4software.nl/over-c4softwareCane. (2012). Opgeroepen op November 2012, van Cane: http://www.cane.nl/cane/over-caneCane. (2012). Opgeroepen op November 2012, van Cane:

http://www.cane.nl/oplossingen/opleidingsoplossingCarola Schrijvers, A. S. (2010, oktober). Preventie alcoholgebruik en drugsgebruik

volwassenen. Opgeroepen op december 16, 2013, van IVO: http://www.ivo.nl/UserFiles/File/Publicaties/2010-10%20Preventie%20alcoholgebruik%20en%20drugsgebruik%20volwassenen.pdf

Claasen, C. (2010, januari). Alcoholvoorlichting aan jongeren. Opgeroepen op januari 10, 2014, van UU: http://www.uu.nl/faculty/socialsciences/NL/dienstverlening/kennispunt/publicaties/Recent/Documents/Rapport_Alcohol_SP.pdf

Coachview. (sd). Opgehaald van Coachview: http://www.coachview.net/product/cursistenadministratie-module-opleidingen.htm

Computable. (2000). Opgeroepen op December 2012, van http://www.computable.nl/artikel/nieuws/130500/250449/microsoft-nadert-naamsbekendheid-coca-cola.html

Computer Profile. (2011). Opgeroepen op December 2012, van http://www.computable.nl/artikel/nieuws/crm/4321028/2333360/maatwerk-populair-in-versnipperde-crmmarkt.html

Computer Profile. (2012, April). Opgeroepen op December 2012, van http://www.computable.nl/artikel/achtergrond/erp/4499159/1276992/sap-pakt-ruim-een-derde-erpmarkt.html

Computer Profile. (2012, Augustus). Opgeroepen op December 2012, van http://www.computerprofile.com/blog_company/2010/08/marktanalyse-leveranciers-drukken-geen-stempel-op-crm-markt

Cursad. (2012). Opgehaald van http://www.cursad-smartapplication.nl/Dam, J. M. (2009). Organisatie & Management. Noordhoff Uitgever B.V.Dekker, H. (2011). Strategisch Management. Noordhoff Uitgever B.V.Dynamic People. (2008). Opgeroepen op December 2012, van

http://www.dynamicpeople.nl/?type=nieuws&id=14&t=Microsoft_zet_in_op_erpvriendelijke_software

genotmiddelen, D. g. (sd). Effecten. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Dgsg: http://www.dgsg.nl/de-gezonde-school-en-genotmiddelen/effecten

genotsmiddelen, D. g. (sd). Gezonde school. Opgeroepen op januari 7, 2014, van DGSG: http://www.dgsg.nl/de-gezonde-school-en-genotmiddelen/gezonde-school

29

GGZ, D. H. (2012). Waarom drinken mensen alcohol. Opgeroepen op december 9, 2013, van De hoop: http://www.dehoop.org/16729/waarom-drinken-mensen-alcohol.html

ICAP. (2002, maart). Drinking Age Limits. Opgeroepen op januari 5, 2014, van ICAP: http://grsp.drupalgardens.com/sites/grsp.drupalgardens.com/files/ICAP%20report4.pdf

ICAP. (2003, December). International Drinking Guidelines. Opgeroepen op januari 5, 2014, van ICAP: http://www.icap.org/LinkClick.aspx?fileticket=KtXj8PGibT8%3d&tabid=75

ICT, N. (2012).Instituut, N. J. (sd). Effecten van participatief theater. Opgeroepen op januari 10, 2014, van

NJi: http://www.nji.nl/nl/Kennis/Databanken/Effecten-van-participatief-theaterInstituut, T. (2010, augustus). Preventie schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder

jongeren. Opgeroepen op januari 21, 2014, van Maklukzat: http://www.maklukzat.nl/upload/files/Preventie_schadelijk_alcoholgebruik_en_drugsgebruik_bij_....pdf

instituut, T. (2010, augustus). Preventie van schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Maklukzat: http://www.maklukzat.nl/upload/files/Preventie_schadelijk_alcoholgebruik_en_drugsgebruik_bij_....pdf

instituut, T. (2012). Feiten en cijfers. Opgeroepen op december 9, 2013, van Trimbos instituut: http://www.trimbos.nl/~/media/Themas/7_Feiten_Cijfers_Beleid/AF1196%2013-772%20NDM%20jaarbericht%202012%20digitaal.ashx#page=204

Instituut, T. (2013, augustus 6). Preventie. Opgeroepen op januari 21, 2014, van Trimbos: http://www.trimbos.nl/onderwerpen/preventie

Invoorzorg. (2011, september 22). Betekenis preventie. Opgeroepen op december 9, 2013, van Invoorzorg: http://www.invoorzorg.nl/ivzweb/Overzichten-In-Voor-Zorg!/map-informatie/Betekenis-van-preventie-bij-ouderen.html

J, P., J, R., & S, P. (2011, Maart). Avoidable alcohol-attributable criminality and its costs due to selected interventions in Canada. Opgeroepen op januari 5, 2014, van Cinhal bibliotheek: http://web.ebscohost.com.ezproxy.hhs.nl:2048/ehost/detail?sid=c550fc53-85a3-4a9b-9c59-0a523fb7e83a%40sessionmgr112&vid=9&hid=122

Jellinek. (2013, oktober 10). Waarom drinken mensen. Opgeroepen op december 9, 2013, van Jellinek: http://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/alcohol-drugs/alcohol/alcohol-gebruik/waarom-drinken-mensen/

Jeugd, H. I. (sd). Toegankelijke opvoedsteun voor migrantenouders met tieners in Amsterdam. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Kenniswerkplaats Tienplus: http://www.kenniswerkplaatstienplus.nl/doc/Educatief%20Jeugdtheater%20Zuidoost%202010.pdf

Kempen, P. (2011). Competent afstuderen en stagelopen. Noordhoff Uitgevers B.V.Kompas, R. N. (2011, december 8). Wat is alcoholgebruik en hoe wordt het gemeten.

Opgeroepen op december 11, 2013, van Nationaal kompas: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/alcoholgebruik/wat-is-alcoholgebruik-en-hoe-wordt-het-gemeten/

Kompas, R. N. (2011, september 22). Wat is preventie. Opgeroepen op december 9, 2013, van Nationaal kompas: (http://www.nationaalkompas.nl/preventie/wat-is-preventie/

Kompas, R. R. (2011). Alcoholgebruik. Opgeroepen op december 9, 2013, van Regionaal kompas: http://www.regionaalkompas.nl/zuid-limburg/thema-s/alcoholgebruik/?printversion=true

30

Koning, I. (2013, januari 8). Long-Term Effects of a Parent and Student Intervention on Alcohol Use in Adolescents. Opgeroepen op januari 10, 2014, van AJPmonline: http://www.ajpmonline.org/article/S0749-3797(11)00065-1/fulltext

Leven, L. G. (2010, december 20). (PAS), Preventie Alcoholgebruik Scholieren. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Loket gezond leven: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/p/10943/

Leven, L. G. (2010, december 20). De gezonde school en genotmiddelen voor het voortgezet onderwijs. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Loket gezond leven: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/d/10983/

Leven, L. G. (2010). Effectieve alcoholmaatregelen. Opgeroepen op januari 22, 2014, van Loket Gezond Leven: http://www.loketgezondleven.nl/gemeente-en-wijk/gezonde-gemeente/alcohol/interventieoverzicht/effectieve-alcoholmaatregelen/

Leven, L. G. (2014, januari 21). Interventieoverzicht Alcohol. Opgeroepen op januari 22, 2014, van Loket Gezond Leven: http://www.loketgezondleven.nl/gemeente-en-wijk/gezonde-gemeente/alcohol/interventieoverzicht/interventieoverzicht-alcohol/

Microsoft. (2012/2013, December/Januari). Opgehaald van Microsoft: http://www.microsoft.com/nl-nl/dynamics/about.aspx

Molmans, C. (SOD Opleidingen en C4 Software: een succesvolle samenwerking!). http://www.c4software.nl/view/2246-C4+Testimonial+SOD.pdf. Opgeroepen op Januari 3, 2013, van www.c4software.nl.

Nederweert, G. (2011, januari 31). Hoe voorkomen we alcoholgebruik jongeren onder de 16 jaar. Opgeroepen op december 16, 2013, van Nederweert: http://www.nederweert.nl/internet/gemeente-contact-artikelen_18/item/hoe-voorkomen-we-alcoholgebruik-jongeren-onder-de-16-jaaro_21859.html

Noorden, G. H. (2009, november). Factsheet evaluatie. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Dgsg: http://www.dgsg.nl/images/upload/Documenten/Factsheet_evaluatie_AEAV_nov2009.pdf

NOS. (2007, augustus 14). Burger kiest SIRE campagne. Opgeroepen op januari 11, 2014, van NOS: http://nos.nl/artikel/63833-burger-kiest-sirecampagne.html

Nu, A. D. (sd). Informatie over ouders. Opgeroepen op anuari 7, 2014, van Durf nu: http://www.durfnu.info/informatie/informatie-voor-ouders

Nu, A. D. (sd). Informatie voor ouders. Opgeroepen op januari 21, 2014, van Durfnu: http://www.durfnu.info/informatie/informatie-voor-ouders

Phillip Kotler, G. A. (2011). Marketing De Essentie. Pearson Benelux B.V.Postel, M. (sd). Risico´s drinken. Opgeroepen op december 11, 2013, van Alcohol de baas:

http://www.alcoholdebaas.nl/Feiten/Risico-s-drinken.aspxProfile, C. (2011). Marktanalyse Computer Profile: opnieuw stijging van ERPgebruik.

Computer Profile.Promptus. (2012). Opgehaald van http://www.promptus.nl/Default.aspx?cid=1&lid=1&gr=-1Rijksoverheid. (2012). Jaarevaluatie campagnes zendtijd Rijksoverheid 2012. Opgeroepen op

januari 11, 2014, van Rijksoverheid: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/campagnes/documenten-en-publicaties/jaarverslagen/2013/06/27/jaarevaluatie-campagnes-zendtijd-rijksoverheid-2012.html

Rijksoverheid. (sd). Preventie en behandeling alcoholverslaving. Opgeroepen op december 9, 2013, van Rijksoverheid: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/alcohol/preventie-en-behandeling-alcoholverslaving

Roy Minnen, D. V. (sd). http://www.innophase.nl/Coachview.net/referenties-opleidingsinstituten-en-cursusbureaus.html. Opgehaald van www.coachview.net.

31

SIRE. (sd). Over Sire. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Sire: http://www.sire.nl/over-sireSTB Automatisering & advies bv. (2012). Opgehaald van

http://www.stb.nl/producten/producten.htmlsurveymonkey. (2012). Opgeroepen op December/Januari 2012/2013, van surveymonkey:

www.surveymonkey.netTester, A. (sd). Blaastest. Opgeroepen op januari 7, 2013, van Alcohol tester:

http://www.alcohol-tester.nl/blaastesttheater, P. i. (sd). Jongerenvoorstelling Hot Spot. Opgeroepen op januari 7, 2014, van

Tgplayback: http://www.tgplayback.nl/aanbod/voorstelling-of-product/jongerenvoorstelling-hot-spot

theater, P. i. (sd). Over ons. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Tgplayback: http://www.tgplayback.nl/over-ons

Trimbos. (2013, september 3). Alcohol algemeen effecten. Opgeroepen op december 9, 2013, van Trimbos: http://www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/alcohol/alcohol-algemeen/effecten

Trimbos. (2013, september 3). Alcohol algemeen werking. Opgeroepen op december 9, 2013, van Trimbos: http://www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/alcohol/alcohol-algemeen/werking

Trimbos. (2013, juni 6). Preventie. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Trimbos: http://www.trimbos.nl/onderwerpen/preventie

Trubendorffer. (sd). Alcoholverslaving. Opgeroepen op december 11, 2013, van Trubendorffer: http://www.trubendorffer.nl/verslavingen/alcoholverslaving?gclid=CPehirnyp7sCFQkd3godLx8AgA

Verslavingspreventie, S. v. (2013). Lesbrieven. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Voorkom: http://www.voorkom.nl/downloads/lesbrieven.html

Verslavingspreventie, S. v. (2013). Wat wij doen. Opgeroepen op januari 7, 2014, van Voorkom: http://www.voorkom.nl/voorkom/organisatie/wat-wij-doen.html

Volkgezondheid, R. k. (2012, februari 3). Wat is schadelijk alcoholgebruik. Opgeroepen op december 11, 2013, van Regionaal kompas: http://www.regionaalkompas.nl/zuid-limburg/thema-s/alcoholgebruik/wat-is-schadelijk-alcoholgebruik/

Wim Harte, M.-e. A. (sd). http://www.innophase.nl/Coachview.net/referenties-opleidingsinstituten-en-cursusbureaus.html. Opgehaald van www.coachview.net.

www.businesssoftware.nl. (2012). Opgehaald van http://www.businesssoftwaretrends.nl/trends/recente-trends/

www.ezwim.nl. (2012). Opgehaald van http://www.ezwim.nl/company/news/economische-crisis-dwingt-bedrijven-tot-forse-bezuinigingen-op-telecomuitgaven/

www.marketingfacts.nl. (2012). Opgehaald van http://www.marketingfacts.nl/berichten/hoe-sociaal-is-jouw-website-8-regels-zorgen-dat-bezoekers-op-like-klikken/

Zeeland, G. G. (2013, november). Draagvlakonderzoek alcohol en jongeren. Opgeroepen op januari 10, 2014, van Laat ze niet verzuipen: http://www.laatzenietverzuipen.nl/kp_userfiles/file/uploads/13-2898_rapportage_draagvlakonderzoek_2013_laat_ze_niet_verzuipen_-_evaluatie_lznvz_2011-2013_-_versie_2_0_definitief.pdf

32