V« s¶n tÊt c¶ c¸c n−íc, ®oµn kÕt l¹i !

V.I. Lª-Nin Toµn tËp

29

V.I. Lª-Nin Toµn tËp

29

Bót ký triÕt häc

Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia Hµ Néi - 2006

Nh÷ng t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin trong tËp nµy in theo b¶n dÞch cña Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ-néi

© Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, 1981

10102⎯742 Л014 (01)⎯81 476 ⎯ 81 0101020000

Lêi nhµ xuÊt b¶n

Kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam hµnh ®éng lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam; lµ b−íc ph¸t triÓn vÒ nhËn thøc vµ t− duy lý luËn cña §¶ng ta trong c«ng cuéc ®æi míi, quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n−íc theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa.

Nh÷ng thµnh tùu mäi mÆt do c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc mang l¹i trong nh÷ng n¨m qua thËt ®¸ng tr©n träng vµ khÝch lÖ, ®ång thêi ®ßi hái toµn §¶ng, toµn d©n ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu, ph¸t triÓn lý luËn c¸ch m¹ng khoa häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn ®ang ®Æt ra trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay.

Víi tinh thÇn ®ã, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ v« cïng quan träng vµ cÊp thiÕt ®èi víi chóng ta hiÖn nay.

§¸p øng nhu cÇu häc tËp, nghiªn cøu lý luËn cña ®«ng ®¶o b¹n ®äc, ®Æc biÖt lµ cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ nghiªn cøu, gi¶ng viªn vµ sinh viªn c¸c tr−êng ®¹i häc, nh©n dÞp kû niÖm 135 n¨m ngµy sinh cña Vla®imia IlÝch Lªnin (22-4-1870 ⎯ 22-4-2005), Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia xuÊt b¶n Bé s¸ch quý V.I. Lªnin - Toµn tËp gåm 55 tËp vµ 2 tËp Tra cøu.

Bé s¸ch V.I. Lªnin - Toµn tËp ra m¾t b¹n ®äc lÇn nµy ®−îc xuÊt b¶n theo ®óng nguyªn b¶n cña Bé V. I. Lªnin - Toµn tËp,

VII

tiÕng ViÖt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi, hîp t¸c víi Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸txc¬va, xuÊt b¶n vµo nh÷ng n¨m 70 - 80 thÕ kû XX.

* * *

Cuèn Bót ký triÕt häc, tuy kh«ng ph¶i lµ mét t¸c phÈm hoµn chØnh, song nã cã ý nghÜa lý luËn vµ chÝnh trÞ hÕt søc to lín vµ lµ nÒn t¶ng lý luËn cña mét giai ®o¹n ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt ®−îc mÖnh danh lµ giai ®o¹n Lª-nin. Néi dung tËp trung cña Bót ký triÕt häc lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña nã, lÞch sö h×nh thµnh vµ ý nghÜa cña chóng ®èi víi c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc tù nhiªn v. v.. PhÐp biÖn chøng duy vËt mµ Lª-nin ph¸t triÓn trong Bót ký triÕt häc cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn quan träng ®Ó nghiªn cøu c¸c quy luËt x©y dùng x· héi céng s¶n chñ nghÜa, phôc vô cuéc ®Êu tranh chèng triÕt häc t− s¶n, chèng chñ nghÜa gi¸o ®iÒu.

Nh÷ng néi dung chÝnh trong tËp nµy ®−îc ph©n tÝch kh¸ toµn diÖn trong phÇn Lêi tùa in ë ®Çu s¸ch, do ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin (Liªn X«) viÕt cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕt ViÖt. Trang XXVIII cña Lêi tùa cã chØ dÉn chi tiÕt gióp cho viÖc nghiªn cøu t¸c phÈm nµy.

PhÇn Phô lôc vµ c¸c B¶n chØ dÉn (víi nh÷ng sè trang t−¬ng øng cña phÇn néi dung trong tËp) ë cuèi s¸ch ®−îc tr×nh bµy hÕt søc khoa häc vµ chuÈn x¸c; ®©y lµ phÇn tra cøu rÊt bæ Ých, gãp phÇn lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò trong néi dung t¸c phÈm, gióp b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n t− t−ëng cña V. I. Lªnin.

Chó thÝch cuèi trang b»ng dÊu (*) lµ cña V. I. Lªnin; Chó thÝch b»ng ch÷ sè ArËp (1)) lµ cña ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lªnin trùc thuéc Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X« (tr−íc ®©y).

Hy väng Bé s¸ch sÏ lµ tµi liÖu nghiªn cøu vµ tham kh¶o bæ Ých cho b¹n ®äc.

Th¸ng 2 n¨m 2006 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia

Lêi tùa

TËp 29 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp gåm nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch, nh÷ng ghi chó vÒ c¸c cuèn s¸ch vµ c¸c bµi kh¸c nhau viÕt vÒ triÕt häc, vµ c¶ nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña Lª-nin ghi bªn lÒ vµ trong v¨n b¶n c¸c cuèn s¸ch triÕt häc trong tñ s¸ch riªng cña Ng−êi.

§a sè c¸c b¶n th¶o nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch vµ nh÷ng ghi chó in trong tËp nµy lÇn ®Çu tiªn ®−îc c«ng bè n¨m 1929-1930 trong V¨n tËp Lª-nin, tËp IX vµ XII; trong nh÷ng n¨m 1933-1947, nh÷ng tµi liÖu nµy ®−îc in n¨m lÇn thµnh s¸ch lÎ d−íi ®Çu ®Ò "Bót ký triÕt häc", vµ n¨m 1958 ®−îc xuÊt b¶n thµnh tËp 38 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø 4. CÊu t¹o cña nh÷ng lÇn xuÊt b¶n tr−íc ®©y kh«ng gièng nhau, trong sè nh÷ng lÇn xuÊt b¶n tr−íc ®ã th× lÇn xuÊt b¶n n¨m 1958 lµ ®Çy ®ñ h¬n c¶; so víi lÇn xuÊt b¶n n¨m 1958 th× tËp nµy ®−îc bæ sung thªm nh÷ng ý kiÕn ®−îc c«ng bè lÇn ®Çu cña V. I. Lª-nin ghi trong s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen "TËp luËn v¨n ng¾n vÒ triÕt häc" vµ nh÷ng ý kiÕn ®· ®−îc c«ng bè tr−íc ®©y ghi trong s¸ch cña I-u M. Xtª-clèp "N.G. TsÐc-n−-sÐp-xki, cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña «ng"; mét sè ghi chó lÊy tõ "Bót ký vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc" cña Lª-nin ®· ®−a vµo tËp 28 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, th× kh«ng ®Ó ë trong tËp nµy n÷a.

Nh÷ng lÇn xuÊt b¶n cuèn "Bót ký triÕt häc" tr−íc ®©y kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ cÊu t¹o, mµ cßn kh¸c nhau c¶

VIII Lêi tùa Lêi tùa IX

vÒ thø tù s¾p xÕp c¸c tµi liÖu. TËp nµy ®−îc chia thµnh ba phÇn; trong mçi phÇn cã nh÷ng tµi liÖu Ýt nhiÒu ®ång nhÊt vÒ tÝnh chÊt. PhÇn I gåm c¸c b¶n tãm t¾t vµ c¸c ®o¹n trÝch; phÇn II gåm nh÷ng ghi chó kh¸c nhau vÒ c¸c s¸ch, c¸c bµi viÕt vµ c¸c bµi phª b×nh s¸ch b¸o triÕt häc; phÇn III gåm nh÷ng ®o¹n trÝch c¸c cuèn s¸ch kÌm theo nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña Lª-nin. Trong c¸c phÇn, tµi liÖu ®−îc s¾p xÕp theo thø tù thêi gian, trªn c¬ së nh÷ng ngµy th¸ng ®· ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp tr−íc ®©y hay lµ khi so¹n tËp nµy, bëi v× hÇu nh− tÊt c¶ c¸c tµi liÖu ®Òu kh«ng ®−îc t¸c gi¶ ®Ò ngµy th¸ng.

Trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, cuèn "Bót ký triÕt häc" thuéc vÒ thêi kú chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, khi ®ã Lª-nin ®· viÕt xong phÇn chÝnh cña c¸c b¶n tãm t¾t, c¸c ®o¹n trÝch vµ c¸c ghi chó. ChÝnh trong thêi gian nµy, Lª-nin tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", vµ song song víi viÖc ®ã Ng−êi tãm t¾t phÇn mét cuèn "B¸ch khoa toµn th− c¸c bé m«n triÕt häc" cña Gi. V. Ph. Hª-ghen, "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" vµ "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc cña lÞch sö " cña Hª-ghen, t¸c phÈm cña L. Ph¬-b¸ch "Tr×nh bµy, ph©n tÝch vµ phª ph¸n triÕt häc cña Lai-bni- tx¬", cña Ph. L¸t-xan "TriÕt häc cña Hª-ra-clÝt BÝ Èn ë £-phe-x¬", "PhÐp siªu h×nh" cña A-ri-xtèt vµ mét sè cuèn s¸ch kh¸c vÒ triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn. Nh÷ng b¶n tãm t¾t vµ nh÷ng ghi chó nµy lµ néi dung cña t¸m tËp bót ký gièng nhau, b×a mµu xanh mµ Lª-nin ®Æt ®Çu ®Ò lµ "Bót ký triÕt häc. Hª-ghen, Ph¬-b¸ch vµ nh÷ng t¸c gi¶ kh¸c"; thuéc vÒ lo¹i nµy cßn cã b¶n tãm t¾t cuèn "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o" cña Ph¬-b¸ch; b¶n tãm t¾t nµy ®−îc viÕt trªn c¸c tê rêi, sím nhÊt lµ n¨m 1909.

Nh÷ng ®o¹n Lª-nin trÝch, ®«i khi ®−îc ghi vµo nh÷ng quyÓn vë riªng (vÝ dô "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (l«-gÝch) cña Hª-ghen" hay "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng"), ®«i khi ®−îc ghi trong c¸c b¶n tãm t¾t (®o¹n trÝch vÒ nh÷ng

yÕu tè cña phÐp biÖn chøng trong b¶n tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", ®o¹n trÝch vÒ lý luËn nhËn thøc trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña L¸t-xan, v.v.). ViÖc hoµn thiÖn lÇn cuèi cïng c¸c b¶n tãm t¾t, c¸c ®o¹n trÝch vµ c¸c ghi chó triÕt häc trong nh÷ng n¨m 1914-1915 tuy ch−a xong, nh−ng d−íi d¹ng nh− vËy chóng vÉn cã ý nghÜa to lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt; viÖc nghiªn cøu c¸c tµi liÖu nµy cho phÐp gi¶ ®Þnh r»ng Lª-nin dù ®Þnh viÕt mét t¸c phÈm riªng vÒ phÐp biÖn chøng.

Bªn c¹nh cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", tËp "Bót ký triÕt häc" lµ mét tµi s¶n t− t−ëng v« gi¸, cã ý nghÜa lý luËn vµ chÝnh trÞ ®Æc biÖt vµ lµ c¬ së cña giai ®o¹n Lª-nin trong sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt. Nh−ng nÕu trong t¸c phÈm triÕt häc chÝnh cña m×nh, Lª-nin chñ yÕu chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt triÕt häc, th× ®iÓm trung t©m cña tËp "Bót ký triÕt häc",⎯ n¬i ®−îc coi lµ tiªu ®iÓm quy tô nh÷ng t− t−ëng cña Lª-nin vÒ c¸c lÜnh vùc hÕt søc kh¸c nhau cña tri thøc loµi ng−êi,⎯ l¹i lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, lµ nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña nã, lÞch sö h×nh thµnh cña chóng, ý nghÜa cña chóng ®èi víi c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc tù nhiªn, tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn cña kü thuËt. PhÐp biÖn chøng duy t©m cña Hª-ghen, nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng cña Hª-ra-clÝt, cña Lai-bni-tx¬ vµ cña c¸c nhµ triÕt häc kh¸c lµ tµi liÖu ban ®Çu cña Lª-nin; trªn c¬ së tµi liÖu nµy, Ng−êi ®· ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt m¸c-xÝt.

Trong thêi ®¹i tÊt c¶ nh÷ng m©u thuÉn cña chñ nghÜa t− b¶n gay g¾t ®Õn cùc ®é vµ cuéc khñng ho¶ng c¸ch m¹ng míi ®ang chÝn muåi, phÐp biÖn chøng duy vËt cã ý nghÜa ®Æc biÖt: chØ cã ®øng trªn lËp tr−êng cña phÐp biÖn chøng duy vËt míi cã thÓ v¹ch ra tÝnh chÊt ®Õ quèc chñ nghÜa cña chiÕn tranh, v¹ch trÇn ®−îc sù ngôy biÖn vµ chiÕt trung cña c¸c thñ lÜnh Quèc tÕ II, v¹ch trÇn ®−îc chñ

X Lêi tùa Lêi tùa XI

nghÜa c¬ héi vµ chñ nghÜa x· héi - s«-vanh cña hä. ý nghÜa cña tËp "Bót ký triÕt häc" trong sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lª-nin biÓu lé ra ®Çy ®ñ khi g¾n nã víi nh÷ng t¸c phÈm thêi ®ã cña Lª-nin nh− "Chñ nghÜa ®Õ quèc, giai ®o¹n tét cïng cña chñ nghÜa t− b¶n", "Chñ nghÜa x· héi vµ chiÕn tranh", "Bµn vÒ khÈu hiÖu Liªn bang ch©u ¢u", "Bµn vÒ cuèn s¸ch nhá cña Giu-ni-ót", "C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vµ quyÒn d©n téc tù quyÕt", v.v.. Sù ph©n tÝch cña Lª-nin vÒ c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt gi÷ mét vai trß quan träng trong viÖc x©y dùng lý luËn m¸c- xÝt vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc, trong viÖc ph¸t triÓn lý luËn c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa, ph¸t triÓn häc thuyÕt vÒ nhµ n−íc, chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc cña ®¶ng. Kh«ng hiÓu tËp "Bót ký triÕt häc" th× kh«ng thÓ hiÓu ®−îc toµn bé viÖc Lª-nin tiÕp tôc ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt trong c¸c t¸c phÈm sau ®ã nh− "Nhµ n−íc vµ c¸ch m¹ng","L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn..." "BÖnh Êu trÜ "t¶ khuynh" trong phong trµo céng s¶n", "VÒ t¸c dông cña chñ nghÜa duy vËt chiÕn ®Êu", v.v..

Nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch, nh÷ng ghi chó cña Lª-nin vÒ triÕt häc chØ ra nh÷ng con ®−êng ph¸t triÓn h¬n n÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ lÞch sö khoa häc cña triÕt häc. Lª-nin viÕt: "Sù kÕ tôc sù nghiÖp cña Hª-ghen vµ cña M¸c ph¶i lµ sù x©y dùng mét c¸ch biÖn chøng lÞch sö cña t− t−ëng loµi ng−êi, cña khoa häc vµ kü thuËt" (tËp nµy, tr. 156). PhÐp biÖn chøng duy vËt mµ Lª-nin ph¸t triÓn trong "Bót ký triÕt häc" cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn quan träng ®Ó nghiªn cøu c¸c quy luËt x©y dùng x· héi céng s¶n chñ nghÜa, ph©n tÝch nh÷ng m©u thuÉn cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i, x¸c ®Þnh s¸ch l−îc cña phong trµo céng s¶n quèc tÕ trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, vµ ®Êu tranh chèng triÕt häc t− s¶n, chèng l¹i chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i vµ chñ nghÜa gi¸o ®iÒu.

* * *

TËp nµy më ®Çu b»ng b¶n tãm t¾t t¸c phÈm viÕt chung ®Çu

tiªn cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh, hay Phª ph¸n sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n"; ®ã lµ b¶n tãm t¾t sím nhÊt trong c¸c b¶n tãm t¾t cña Lª-nin mµ ta ®· biÕt vÒ c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c. Trong b¶n tãm t¾t nµy, Lª-nin chó ý xem xÐt sù h×nh thµnh thÕ giíi quan cña M¸c vµ ¡ng-ghen. Ng−êi viÕt: "ë ®©y, M¸c ®i tõ triÕt häc Hª-ghen ®Õn chñ nghÜa x· héi: sù chuyÓn biÕn ®ã lµ rÊt râ rµng ⎯ ta thÊy M¸c ®· n¾m ®−îc nh÷ng g× vµ «ng ®· chuyÓn sang mét lÜnh vùc t− t−ëng míi nh− thÕ nµo" (tr. 8). Trong nh÷ng t− t−ëng Êy, Lª-nin nªu bËt "t− t−ëng vÒ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi " (tr. 7), "quan ®iÓm ®· gÇn thµnh h×nh cña M¸c vÒ vai trß c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n" (tr. 11) quan ®iÓm duy vËt khi ph©n tÝch ý thøc x· héi, t− t−ëng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i cã "lùc l−îng thùc tiÔn" ®Ó thùc hiÖn nh÷ng t− t−ëng, v.v.. Lª-nin nhÊn m¹nh vµ ®¸nh dÊu NB mét luËn ®iÓm hÕt søc quan träng cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®· ®−îc nªu ra trong cuèn "Gia ®×nh thÇn th¸nh", luËn ®iÓm nãi r»ng ho¹t ®éng lÞch sö ⎯ ho¹t ®éng nµy lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng ⎯ cµng v÷ng m¹nh th× khèi l−îng quÇn chóng cµng t¨ng lªn; Ng−êi chó ý nghiªn cøu sù phª ph¸n cña nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi t− s¶n, bµn luËn vÒ sù c¶i biÕn mét c¸ch duy vËt cña M¸c vµ ¡ng-ghen ®èi víi triÕt häc cña Hª-ghen, sù ®¸nh gi¸ cã phª ph¸n cña hai «ng ®èi víi chñ nghÜa duy vËt tr−íc ®©y. Lª-nin cho r»ng phÇn ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ lµ phÇn "Cuéc chiÕn ®Êu phª ph¸n chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt Ph¸p" do M¸c viÕt, trong ®ã ®· v¹ch râ r»ng chñ nghÜa céng s¶n lµ kÕt luËn l«-gÝch rót ra tõ toµn bé sù ph¸t triÓn lÞch sö cña triÕt häc duy vËt.

XII Lêi tùa Lêi tùa XIII

Ng−êi dµnh mét phÇn ®¸ng kÓ trong b¶n tãm t¾t ®Ó

phª ph¸n ph¸i Hª-ghen trÎ, nh÷ng quan niÖm duy t©m chñ quan cña hä vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quan ®iÓm ph¶n ®éng cña hä vÒ vai trß cña quÇn chóng lao ®éng vµ c¸ nh©n trong lÞch sö. Lª-nin nªu ra kÕt luËn cña M¸c chèng ph¸i Hª-ghen trÎ, kÕt luËn nãi r»ng kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc hiÖn thùc lÞch sö, nÕu ®· lo¹i trõ khái nã "mèi quan hÖ lý luËn vµ thùc tiÔn gi÷a ng−êi víi giíi tù nhiªn, tøc lµ khoa häc tù nhiªn vµ c«ng nghiÖp", "ph−¬ng thøc s¶n xuÊt trùc tiÕp b¶n th©n ®êi sèng" (tr. 38,39). Trong c¸c t¸c phÈm viÕt vµo nh÷ng n¨m 90, Lª- nin ®· dùa vµo kinh nghiÖm ®Êu tranh cña M¸c vµ ¡ng- ghen chèng ph¸i Hª-ghen trÎ ®Ó phª ph¸n x· héi häc chñ quan cña ph¸i d©n tuý tù do chñ nghÜa, ®Ó ®Êu tranh chèng nh÷ng lý luËn d©n tuý vÒ vai trß lÞch sö cña "nh÷ng c¸ nh©n cã ®Çu ãc phª ph¸n", cña nh÷ng anh hïng vµ tÝnh thô ®éng cña quÇn chóng nh©n d©n, cña "®¸m ®«ng".

Lª-nin nhiÒu lÇn trë l¹i c¸c t¸c phÈm cña M¸c vµ ¡ng- ghen c¶ trong nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch, nh÷ng ghi chó viÕt sau ®ã vµ ®−îc ®−a vµo tËp "Bót ký triÕt häc". Lª-nin ®¸nh gi¸ b−íc ngoÆt c¸ch m¹ng mµ c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c ®· hoµn thµnh trong khoa häc, nªu bËt ý nghÜa cña mét sè t¸c phÈm cña hai «ng trong sù ph¸t triÓn t− t−ëng c¸ch m¹ng, ®Æc biÖt chó ý ®Õn phÐp biÖn chøng trong bé "T− b¶n" cña M¸c.

Trong tËp nµy, tiÕp theo b¶n tãm t¾t cuèn "Gia ®×nh thÇn th¸nh" lµ nh÷ng b¶n tãm t¾t hai t¸c phÈm cña L. Ph¬- b¸ch: "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o" vµ cuèn "Tr×nh bµy, ph©n tÝch vµ phª ph¸n triÕt häc cña Lai-bni- tx¬"; b¶n thø nhÊt ®−îc so¹n sím nhÊt lµ n¨m 1909, cßn b¶n thø hai lµ vµo mïa thu n¨m 1914. Tr−íc ®Êy, Lª-nin ®· tõng ®äc c¸c t¸c phÈm cña Ph¬-b¸ch ⎯ lóc Ng−êi bÞ ®i ®µy ë Xi-bi-ri vµ ®Æc biÖt khi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", trong ®ã Ng−êi

®· trÝch dÉn c¸c t¸c phÈm trong tËp hai vµ tËp m−êi lÇn xuÊt b¶n thø nhÊt, vµ tËp b¶y lÇn xuÊt b¶n thø hai Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch, ®ång thêi trÝch dÉn hai tËp "Th− tõ vµ di c¶o" cña Ph¬-b¸ch do C. Gruyn xuÊt b¶n (xem V. I. Lª- nin. Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t. 18). HiÖn cßn gi÷ ®−îc mét b¶n cña tËp hai Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch, trong ®ã cã nh÷ng bót tÝch cña Lª-nin trong thêi kú Êy. Trong nh÷ng b¶n tãm t¾t ®−îc ®−a vµo tËp "Bót ký triÕt häc", Lª-nin tiÕp tôc nghiªn cøu nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña nhµ duy vËt §øc.

Khi tãm t¾t " Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o", Lª-nin chñ yÕu chó ý ®Õn quan niÖm duy vËt cña Ph¬-b¸ch vÒ giíi tù nhiªn vµ nh÷ng tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña nã, sù phª ph¸n cña «ng ®èi víi chñ nghÜa duy t©m, t«n gi¸o vµ sù luËn chøng cña «ng vÒ chñ nghÜa v« thÇn; Lª- nin v¹ch ra "nh÷ng ph«i thai", "nh÷ng mÇm mèng" cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ch−a ®−îc ph¸t triÓn nhiÒu trong triÕt häc cña Ph¬-b¸ch. Trong b¶n tãm t¾t, Lª-nin ®· mÊy lÇn nãi ®Õn tÝnh chÊt h¹n chÕ cña triÕt häc Ph¬-b¸ch, nãi r»ng ngay trong nh÷ng n¨m 1848-1851, Ph¬-b¸ch ®· l¹c hËu xa so víi M¸c vµ ¡ng-ghen, «ng kh«ng hiÓu cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848. Khi ®¸nh gi¸ ®Þnh nghÜa cña Ph¬-b¸ch vÒ giíi tù nhiªn, Lª-nin viÕt: "Do ®ã thÊy r»ng giíi tù nhiªn ⎯ tÊt c¶, trõ c¸i g× siªu tù nhiªn. Ph¬-b¸ch s¸ng râ nh−ng kh«ng s©u s¾c. ¡ng-ghen ®· ®Þnh nghÜa mét c¸ch s©u s¾c h¬n sù kh¸c nhau gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m" (tËp nµy, tr. 54). ë cuèi b¶n tãm t¾t, Lª-nin còng chØ ra tÝnh chÊt h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬-b¸ch vµ tÝnh chÊt chËt hÑp cña thuËt ng÷ "nguyªn lý nh©n b¶n trong triÕt häc": "Nguyªn lý nh©n b¶n chñ nghÜa còng nh− chñ nghÜa tù nhiªn chØ lµ nh÷ng sù m« t¶ c h ñ n g h Ü a d u y v Ë t mét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c vµ yÕu ít" (tr. 76).

Trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña Ph¬-b¸ch viÕt vÒ triÕt häc cña Lai-bni-tx¬ còng nh− trong b¶n tãm t¾t trªn, Lª-

XIV Lêi tùa Lêi tùa XV

nin ®· chó ý xem xÐt sù tiÕn triÓn vÒ triÕt häc cña Ph¬-b¸ch, sù chuyÓn biÕn cña «ng tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt. Nh−ng trung t©m chó ý ë ®©y lµ sù tr×nh bµy tØ mØ cña Ph¬-b¸ch vÒ hÖ thèng triÕt häc phøc t¹p cña nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i §øc thÕ kû XVIII. Lª-nin ®· chÐp l¹i nhËn ®Þnh cña Ph¬-b¸ch vÒ c¸c ®¬n tö cña Lai-bni-tx¬ vµ v¹ch ra c¸ch gi¶i thÝch duy t©m cña Lai-bni-tx¬ vÒ vËt chÊt: coi vËt chÊt chØ lµ "hiÖn t−îng" dïng ®Ó "nèi liÒn c¸c ®¬n tö". Lª-nin viÕt: "TruyÒn ®¹t tù do cña t«i: §¬n tö ⎯ linh hån theo kiÓu riªng. Lai-bni-tx¬ ══ nhµ duy t©m. VËt chÊt lµ c¸i g× gièng nh− mét tån t¹i kh¸c cña linh hån hay lµ mét chÊt keo liªn kÕt c¸c ®¬n tö víi nhau b»ng mét mèi liªn hÖ thÕ tôc, nhôc thÓ" (tr. 81). Trong b¶n tãm t¾t nµy, Ng−êi ®¸nh gi¸ cao nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng cña triÕt häc Lai-bni-tx¬, ®Æc biÖt lµ "nguyªn t¾c ho¹t ®éng" vèn cã bªn trong cña thùc thÓ, cña c¸c ®¬n tö. Lª-nin viÕt: "ë ®©y lµ mét lo¹i phÐp biÖn chøng vµ rÊt s©u s¾c, mÆc dÇu cã chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa thÇy tu" (tr.83). Lª-nin còng xem xÐt sù phª ph¸n duy lý cña Lai- bni-tx¬ ®èi víi chñ nghÜa kinh nghiÖm cña Lèc-c¬; Ng−êi chØ ra sù gièng nhau gi÷a mét sè t− t−ëng trong triÕt häc cña Lai-bni-tx¬ vµ Can-t¬. KÌm theo c¸c b¶n tãm t¾t hai t¸c phÈm cña Ph¬-b¸ch lµ nh÷ng ghi chó nhá, c¸c ghi chó nµy chøng tá r»ng Lª-nin cßn ®äc c¸c t¸c phÈm kh¸c n÷a ë trong tËp IX lÇn xuÊt b¶n thø 1 vµ tËp IV lÇn xuÊt b¶n thø 2 Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch.

Trung t©m trong tËp nµy lµ nh÷ng b¶n tãm t¾t c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen; Lª-nin ®· nghiªn cøu c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen, ®Æc biÖt cuèn "Khoa häc l«-gÝch" ngay tõ khi cßn bÞ ®µy ë Xi-bi-ri; vÒ sau, n¨m 1908, khi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", Ng−êi ®· ®äc phÇn mét cuèn "B¸ch khoa toµn th− c¸c bé m«n triÕt häc". N¨m 1914-1915, Lª-nin ®· tãm t¾t tØ mØ t¸c phÈm chÝnh cña Hª-ghen ⎯ "Khoa häc l«-gÝch", vµ c¶ cuèn

"Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" vµ " Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc cña lÞch sö" cña «ng. Trong nh÷ng b¶n tãm t¾t Êy, Lª-nin phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m vµ v¹ch ra tÝnh h¹n chÕ vÒ mÆt lÞch sö cña c¸c quan ®iÓm triÕt häc cña Hª-ghen, "sù nh−îng bé chñ nghÜa thÇn bÝ", "trß ch¬i nh÷ng lo¹i suy trèng rçng", "sù ph¶n béi l¹i sù ph¸t triÓn", vµ ®ång thêi chØ ra r»ng ë Hª-ghen, d−íi h×nh thøc thÇn bÝ, th−êng biÓu hiÖn nh÷ng quan hÖ thùc t¹i cña hiÖn thùc.

Lª-nin viÕt: "Ng−êi ta kh«ng thÓ ¸p dông nguyªn xi l«-gÝch cña Hª-ghen; còng kh«ng thÓ coi nã nh− lµ mét c¸i hiÖn cã. CÇn ph¶i r ó t r a tõ trong ®ã nh÷ng mÆt l«- gÝch (nhËn thøc luËn), sau khi ®· g¹t bá Ideenmystik : ®ã cßn lµ mét c«ng viÖc lín" (tr.281). ChÝnh Lª-nin ®· tiÕn hµnh c«ng viÖc nµy trong c¸c b¶n tãm t¾t cña m×nh; Ng−êi xem xÐt nh÷ng sù chuyÓn biÕn khã kh¨n, nh÷ng khÝa c¹nh, nh÷ng chuyÓn ho¸ cña c¸c kh¸i niÖm trõu t−îng cña Hª- ghen, cè t×m "c¸i h¹t ch©n lý s©u s¾c trong c¸i vá thÇn bÝ cña chñ nghÜa Hª-ghen!" (tr.164). "Nãi chung, t«i cè g¾ng ®äc Hª-ghen theo quan ®iÓm duy vËt, ⎯ Lª-nin nªu ra trong ®o¹n ®Çu cña b¶n tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", ⎯ Hª-ghen lµ chñ nghÜa duy vËt lén ®Çu xuèng d−íi (theo ¡ng-ghen) ⎯ nghÜa lµ phÇn lín, t«i lo¹i bá Th−îng ®Õ, tuyÖt ®èi, ý niÖm thuÇn tuý etc." (tr. 111). C¸ch xem xÐt nh− vËy ®em l¹i cho Lª-nin kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn ra ý nghÜa ch©n chÝnh cña l«-gÝch cña Hª-ghen, nh×n thÊy "„®ªm h«m tr−íc“ sù chuyÓn ho¸ tõ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan sang chñ nghÜa duy vËt" (tr. 177), v¹ch ra "nh÷ng ph«i thai" cña quan niÖm duy vËt cña Hª-ghen kh«ng chØ vÒ giíi tù nhiªn mµ c¶ vÒ lÞch sö n÷a. Trong "Khoa häc l«-gÝch", khi x©y dùng hÖ thèng ®å sé nh÷ng ph¹m trï l«-gÝch cña m×nh, Hª-ghen tiÕn gÇn h¬n c¶ ®Õn chñ nghÜa duy vËt khoa häc, biÖn chøng, cßn trong triÕt häc lÞch sö, «ng l¹i ®øng c¸ch xa nhÊt víi chñ nghÜa duy vËt Êy. Lª-nin ®· viÕt: "§iÒu ®ã còng dÔ hiÓu, bëi v× chÝnh ë ®©y, chÝnh trong lÜnh

XVI Lêi tùa Lêi tùa XVII

vùc nµy, trong khoa häc nµy, M¸c vµ ¡ng-ghen ®· tiÕn mét b−íc lín nhÊt. ë ®©y, Hª-ghen ®· tá ra giµ cçi nhÊt, ®· trë thµnh mét ®å cæ" (tr. 344-345). Nh−ng ngay trong l«-gÝch häc, Hª-ghen còng chØ "® o ¸ n ®−îc mét c¸ch tµi t×nh biÖn chøng cña sù vËt", biÖn chøng cña thÕ giíi kh¸ch quan. Lª-nin hiÓu râ vµ ph¸t triÓn theo quan ®iÓm duy vËt nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, v¹ch ra mèi liªn hÖ lÉn nhau cña chóng, chØ ra sù biÓu hiÖn ®Æc thï cña chóng trong t− duy, x¸c ®Þnh sù t−¬ng quan gi÷a phÐp biÖn chøng, l«-gÝch häc vµ lý luËn nhËn thøc.

TiÕp theo c¸c b¶n tãm t¾t c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen lµ c¸c b¶n tãm t¾t c¸c cuèn s¸ch cña Gi. N«-en, Ph. L¸t- xan vµ A-ri-xtèt. B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña N«-en "L«- gich häc cña Hª-ghen" ®¸ng chó ý chñ yÕu ë chç nã lµ tÊm g−¬ng vÒ sù phª ph¸n viÖc nhµ duy t©m "nhá" "tÇm th−êng hãa" phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen. C¶ trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña L¸t-xan "TriÕt häc cña Hª-ra-clÝt BÝ Èn ë £-phe-x¬", Lª-nin còng nªu bËt th¸i ®é kh«ng phª ph¸n cña L¸t-xan ®èi víi Hª-ghen. Ng−êi viÕt: "L¸t- xan chØ gi¶n ®¬n nh¾c l¹i Hª-ghen, cãp l¹i Hª-ghen, nhai l¹i hµng triÖu lÇn nh÷ng luËn ®iÓm c¸ biÖt cña Hª-ghen vÒ Hª-ra-clÝt, nhåi nhÐt vµo t¸c phÈm cña m×nh c¶ c¸i ®èng häc vÊn cùc kú th«ng th¸i rëm kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc" (tr. 363). Lª-nin ®em sù ph¸t triÓn thùc sù cña triÕt häc do M¸c thùc hiÖn ®èi lËp víi L¸t-xan. Trong b¶n tãm t¾t nµy, Lª-nin chó ý chñ yÕu vµo viÖc tr×nh bµy c¸c quan ®iÓm cña nhµ triÕt häc Hy-L¹p cæ ®¹i, tr¸ch cø L¸t-xan r»ng «ng ta "®· ®Ó trong bãng tèi chñ nghÜa duy vËt hay lµ nh÷ng khuynh h−íng duy vËt cña Hª-ra-clÝt" (tr. 376).

PhÇn mét kÕt thóc b»ng b¶n tãm t¾t cuèn "PhÐp siªu h×nh" cña A-ri-xtèt ⎯ mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña triÕt häc Hy-l¹p cæ ®¹i; t¸c phÈm nµy, theo c¸ch diÔn t¶ cña Lª-nin, ®· "®Ò cËp tíi tÊt c¶, tÊt c¶ c¸c ph¹m

trï" (tr. 389). Khi tãm t¾t cuèn s¸ch, Lª-nin nªu ra nh÷ng "nhu cÇu, cè g¾ng t×m tßi" cña A-ri-xtèt, viÖc «ng tiÕn gÇn tíi phÐp biÖn chøng kh¸ch quan, "lßng tin chÊt ph¸c vµo søc m¹nh cña lý tÝnh", sù phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Pla-t«n; Ng−êi nãi ®Õn tÝnh phøc t¹p cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, nhÊn m¹nh r»ng "sù ph©n ®«i cña nhËn thøc cña con ng−êi vµ tÝnh kh¶ n¨ng cña chñ nghÜa duy t©m (cña t«n gi¸o) ® · c ã trong c¸i trõu t−îng ®Çu tiªn, tèi s¬", vµ chØ ra Ých lîi cña t−ëng t−îng, cña −íc m¬ "ngay trong khoa häc chÝnh x¸c nhÊt" (tr. 394,395).

Ngoµi c¸c b¶n tãm t¾t, phÇn mét cßn gåm hai ®o¹n trÝch cña Lª-nin: "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (l«-gÝch) cña Hª-ghen" vµ "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng". §o¹n trÝch thø nhÊt nªu ra ®Æc tr−ng chung cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, v¹ch ra mèi t−¬ng quan gi÷a l«-gÝch häc, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc; ®o¹n trÝch thø hai chØ ra sù ®èi lËp cña quan niÖm biÖn chøng vµ quan niÖm siªu h×nh vÒ sù ph¸t triÓn, ph©n tÝch c¸c quy luËt vµ c¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, c¸c quy luËt ph¸t triÓn lÞch sö vµ l«-gÝch cña nhËn thøc, nªu ra luËn ®iÓm quan träng nhÊt vÒ nh÷ng nguån gèc giai cÊp vµ nguån gèc nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa duy t©m. §o¹n trÝch "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng" lµ sù hoµn thµnh viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò triÕt häc trong nh÷ng n¨m 1914-1915 cña Lª-nin, mµ trung t©m cña nã lµ phÐp biÖn chøng, lÞch sö, c¸c quy luËt, c¸c ph¹m trï, vai trß cña nã trong qu¸ tr×nh con ng−êi nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc. §o¹n trÝch kh«ng lín vÒ khèi l−îng nµy lµ mét sù kh¸i qu¸t cã mét kh«ng hai vÒ chiÒu s©u vµ sù phong phó cña t− t−ëng ®èi víi toµn bé c¸i chñ yÕu vµ c¸i c¬ b¶n t¹o thµnh néi dung cña phÐp biÖn chøng duy vËt.

Trong "Bót ký triÕt häc", Lª-nin coi phÐp biÖn chøng lµ lý luËn duy nhÊt ®óng vÒ sù ph¸t triÓn; nã "cho ta ch×a kho¸ cña „sù tù vËn ®éng“ cña tÊt th¶y mäi c¸i ®ang tån

XVIII Lêi tùa Lêi tùa XIX

t¹i", lµm râ nh÷ng yÕu tè phæ biÕn "trong t Ê t c ¶ c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh cña giíi tù nhiªn (k Ó c ¶ tinh thÇn vµ x· héi)" (tr. 379), nªu ra "nh÷ng quy luËt chung cña vËn ®éng cña t h Õ g i í i vµ t − d u y" (tr. 184).

Khi lµm næi bËt nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, Lª-nin viÕt: "ë ®©y, thËt sù vµ vÒ kh¸ch quan cã ba vÕ: 1) giíi tù nhiªn; 2) nhËn thøc cña con ng−êi, ══ bé ãc cña ng−êi (víi t− c¸ch lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña giíi tù nhiªn ®ã) vµ 3) h×nh thøc cña sù ph¶n ¸nh giíi tù nhiªn vµo trong nhËn thøc cña con ng−êi; h×nh thøc nµy chÝnh lµ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng quy luËt, nh÷ng ph¹m trï etc." (tr. 193). ViÖc nghiªn cøu "h×nh thøc" nµy, viÖc ph©n tÝch t− duy mét c¸ch l«-gÝch mµ trong tiÕn tr×nh cña nã sÏ lé râ néi dung cña c¸c quy luËt vµ c¸c ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng, nh÷ng viÖc ®ã chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong "Bót ký triÕt häc" vµ cã ý nghÜa c¬ b¶n ®èi víi sù ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt.

Chó ý xem xÐt con ®−êng phøc t¹p cña nhËn thøc, Lª-nin chØ râ: t− duy ®· tiÕn nh− thÕ nµo tõ nh÷ng sù vËt riªng lÎ ®−îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp trong c¸c c¶m gi¸c vµ c¸c biÓu t−îng ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm trõu t−îng, ghi l¹i nh÷ng mÆt c¬ b¶n, nh÷ng mèi liªn hÖ, nh÷ng quan hÖ c¨n b¶n cña ®èi t−îng vµ ph¶n ¸nh ⎯ mét c¸ch gi¸n tiÕp ⎯ b¶n chÊt cña ®èi t−îng "s©u s¾c h¬n, ®óng h¬n, ®Çy ®ñ h¬n". Nh−ng nhËn thøc biÖn chøng mµ b¶n chÊt cña nã lµ "sù triÓn khai cña toµn bé nh÷ng vßng kh©u cña hiÖn thùc" (tr. 167), kh«ng h¹n chÕ ë chç t¹o ra nh÷ng c¸i trõu t−îng, mµ tiÕn lªn trªn con ®−êng tõ c¸i trõu t−îng ®Õn c¸i cô thÓ, t¸i t¹o ë trong t− duy c¸i cô thÓ víi tÝnh c¸ch lµ "sù thèng nhÊt c¸i nhiÒu vÎ" (M¸c). Lª-nin ®· chØ râ: "ý nghÜa cña c¸i chung lµ cã tÝnh chÊt m©u thuÉn: nã lµ chÕt cøng, lµ kh«ng thuÇn khiÕt, lµ kh«ng hoµn toµn etc. etc., nh−ng chØ nã míi lµ mét giai ®o¹n trªn con ®−êng ®i tíi nhËn thøc c¸i cô thÓ, bëi v× chóng ta kh«ng bao giê

cã thÓ nhËn thøc ®−îc c¸i cô thÓ mét c¸ch hoµn toµn. Mét tæng sè v« h¹n nh÷ng kh¸i niÖm chung, nh÷ng quy luËt etc, ®em l¹i c¸i cô thÓ trong tÝnh toµn thÓ cña nã" (tr. 298).

Lª nin nhÊn m¹nh r»ng nhËn thøc lý luËn kh«ng thÓ bao qu¸t ®−îc ch©n lý kh¸ch quan nÕu t¸ch khái thùc tiÔn ⎯ c¬ së, môc ®Ých vµ tiªu chuÈn cña tri thøc ®óng ®¾n. ChØ khi x¸c ®Þnh ®óng ®¾n vai trß cña thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc th× míi cã thÓ hiÓu ®−îc c¶ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña nh÷ng tri thøc cña con ng−êi vÒ hiÖn thùc kh¸ch quan lÉn sù tiÕn ho¸ cña nh÷ng h×nh thøc l«-gÝch mµ nhê ®ã tri thøc Êy ®−îc ph¶n ¸nh vµo trong t− duy ⎯ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ph¸n ®o¸n, nh÷ng suy lý, nh÷ng ph¹m trï, nh÷ng quy luËt, v.v.. Lª-nin ®· nãi: "Thùc tiÔn cña con ng−êi lÆp ®i lÆp l¹i hµng ngh×n triÖu lÇn ®−îc in vµo ý thøc cña con ng−êi b»ng nh÷ng h×nh t−îng l«-gÝch" (tr. 234). ë mét ®o¹n kh¸c, Ng−êi xem nh÷ng ph¹m trï l«-gÝch lµ nh÷ng giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh lÞch sö t¸ch con ng−êi khái giíi tù nhiªn, nhËn thøc giíi tù nhiªn, chinh phôc giíi tù nhiªn (xem tr. 102). Lª-nin kh«ng chØ gi¶i thÝch mét c¸ch duy vËt nguån gèc c¸c ph¹m trï, mµ cßn ph©n tÝch néi dung cña chóng, vai trß cña chóng trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Trong "Bót ký triÕt häc", Ng−êi ®· xem xÐt c¸c ph¹m trï quan träng nhÊt cña phÐp biÖn chøng nh− hiÖn t−îng vµ b¶n chÊt, trõu t−îng vµ cô thÓ, h×nh thøc vµ néi dung, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc, ngÉu nhiªn vµ tÊt yÕu, quy luËt, v.v..

ViÖc xem xÐt c¸c quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, ®Æc biÖt lµ quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp, gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong c¸c b¶n tãm t¾t vµ nh÷ng ®o¹n trÝch cña Lª-nin. Lª-nin ®· chØ râ: " Sù ph©n ®«i cña c¸i thèng nhÊt vµ sù nhËn thøc c¸c bé phËn m©u thuÉn cña nã, ...®ã lµ t h ù c c h Ê t (mét trong nh÷ng „b¶n chÊt“, mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng hay ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, nÕu kh«ng ph¶i lµ ®Æc tr−ng hay ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt)

XX Lêi tùa Lêi tùa XXI

cña phÐp biÖn chøng" (tr. 378). Lª-nin minh ho¹ tÝnh phæ biÕn cña quy luËt nµy b»ng nh÷ng vÝ dô trong to¸n häc, c¬ häc, vËt lý häc, ho¸ häc, khoa häc x· héi. Khi v¹ch ra néi dung cña nã, Ng−êi ®· ph©n tÝch "mÆt ®èi lËp" vµ " m©u thuÉn", chØ ra tÝnh chÊt t−¬ng ®èi cña sù thèng nhÊt cña chóng víi tÝnh c¸ch lµ h×nh thøc liªn hÖ bªn trong vµ ®ång thêi lµ h×nh thøc liªn hÖ t¹m thêi, vµ tÝnh tuyÖt ®èi cña "cuéc ®Êu tranh" cña chóng lµ nguån gèc cña sù tù vËn ®éng, tù ph¸t triÓn cña c¸c hiÖn t−îng.

Theo Lª-nin, quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. ChØ cã xuÊt ph¸t tõ quy luËt ®ã míi cã thÓ hiÓu ®−îc c¸c quy luËt vµ ph¹m trï kh¸c. Lª-nin viÕt: "Cã thÓ ®Þnh nghÜa v¾n t¾t phÐp biÖn chøng lµ häc thuyÕt vÒ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp" (tr. 240). So víi quy luËt nµy, hai quy luËt kh¸c ⎯ quy luËt chuyÓn ho¸ nh÷ng biÕn ®æi vÒ l−îng thµnh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh ⎯ ®−îc xÐt ®Õn Ýt h¬n trong tËp "Bót ký triÕt häc". Trong ®o¹n trÝch viÕt vÒ nh÷ng yÕu tè cña phÐp biÖn chøng, Lª-nin ®· coi "sù chuyÓn ho¸ l−îng thµnh chÊt vµ ng−îc l¹i" nh− mét vÝ dô vÒ sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp. Trong b¶n tãm t¾t "Khoa häc l«-gÝch", Ng−êi ®· chÐp ra vµ nªu lªn tÇm quan träng cña c¸ch nhËn ®Þnh cña Hª- ghen vÒ c¸c ph¹m trï chÊt, l−îng vµ sù thèng nhÊt cña chóng lµ ®é. Khi xÐt tÊt c¶ c¸c yÕu tè cña c¸c ph¹m trï Êy (h÷u h¹n vµ v« h¹n, giíi h¹n v.v.), Lª-nin xem xÐt tØ mØ h×nh thøc chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c biÕn ®æi vÒ l−îng vµ vÒ chÊt ⎯ nghÜa lµ sù nh¶y vät, "sù gi¸n ®o¹n cña tÝnh tiÖm tiÕn".

Lª-nin coi ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ "sù lÆp l¹i, ë giai ®o¹n cao, cña mét sè ®Æc tr−ng, ®Æc tÝnh etc, cña giai ®o¹n thÊp vµ sù quay trë l¹i d−êng nh− víi c¸i cò (phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh)" (tr. 240). NÕu quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp chØ ra nguån

gèc bªn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cßn quy luËt chuyÓn ho¸ cña nh÷ng biÕn ®æi vÒ l−îng thµnh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt lµ néi dung cña nã, th× quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh, xem mçi giai ®o¹n cña sù ph¸t triÓn lµ mét b−íc, mét ®o¹n cña toµn bé qu¸ tr×nh vµ nhÊn m¹nh mèi liªn hÖ, tÝnh kÕ thõa vµ tÝnh chÊt tiÕn bé cña sù ph¸t triÓn, trong ®ã mçi mét b−íc lµ sù phñ ®Þnh b−íc tr−íc vµ ®ång thêi lµ tiÒn ®Ò cho sù phñ ®Þnh chÝnh nã. V¹ch ra tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù phñ ®Þnh, Lª-nin viÕt: "Kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh s¹ch tr¬n, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh kh«ng suy nghÜ, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh hoµi nghi , kh«ng ph¶i sù do dù, còng kh«ng ph¶i sù nghi ngê lµ c¸i ®Æc tr−ng vµ c¸i b¶n chÊt trong phÐp biÖn chøng, ... kh«ng, mµ lµ sù phñ ®Þnh coi nh− lµ vßng kh©u cña liªn hÖ, vßng kh©u cña sù ph¸t triÓn, víi sù duy tr× c¸i kh¼ng ®Þnh, tøc lµ, kh«ng cã mét sù do dù nµo, kh«ng cã mét sù chiÕt trung nµo" (tr. 245).

Trong c¸c b¶n tãm t¾t vµ trong c¸c ®o¹n trÝch, Lª-nin trë ®i trë l¹i vÊn ®Ò l«-gÝch víi tÝnh c¸ch lµ lý luËn nhËn thøc, nã ®em l¹i "kh«ng ph¶i chØ lµ s ù m i ª u t ¶ c ã t Ý n h c h Ê t l Þ c h s ö t ù n h i ª n v Ò n h ÷ n g h i Ö n t − î n g cña t− duy..., mµ cßn lµ s ù p h ï h î p v í i c h © n l ý " , nã v¹ch ra "nh÷ng kÕt qu¶ vµ tæng kÕt cña lÞch sö t− t−ëng". Lª-nin nhËn xÐt bªn lÒ s¸ch: "Trong quan niÖm nµy, l«-gÝch nhÊt trÝ víi l ý l u Ë n n h Ë n t h ø c . Nãi chung ®©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng" (tr. 183). §Ó diÔn t¶ phÐp biÖn chøng kh¸ch quan cña cuéc sèng th× b¶n th©n c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï, c¸c quy luËt l«-gÝch ph¶i vËn ®éng, chuyÓn ®éng, liªn hÖ lÉn nhau, biÖn chøng. Kh¸c víi Hª- ghen lµ ng−êi chØ ®o¸n ra sù tù vËn ®éng cña thÕ giíi ë trong biÖn chøng cña c¸c kh¸i niÖm, Lª-nin gi¶i thÝch sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c kh¸i niÖm theo c¸ch kh¸c, c¸ch duy vËt. Ng−êi viÕt: "C¸i ý kiÕn ®−a ra s ù s è n g vµo trong l«-gÝch lµ dÔ hiÓu ⎯ vµ thiªn tµi ⎯ theo quan ®iÓm

XXII Lêi tùa Lêi tùa XXIII

qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo ý thøc (lóc ®Çu lµ c¸ thÓ) cña con ng−êi vµ kiÓm nghiÖm ý thøc Êy (ph¶n ¸nh Êy) b»ng thùc tiÔn" (tr. 216). Nãi c¸ch kh¸c, Lª-nin xem viÖc ¸p dông phÐp biÖn chøng ⎯ lý luËn duy nhÊt ®óng ®¾n vÒ sù ph¸t triÓn ⎯ vµo qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ viÖc lµm thiªn tµi; viÖc nµy Hª-ghen ®· lµm d−íi h×nh thøc duy t©m vµ M¸c ®· lµm d−íi h×nh thøc duy vËt. Trong ®o¹n trÝch "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (L«-gÝch) cña Hª-ghen", Lª-nin viÕt r»ng trong ""T− b¶n", M¸c ¸p dông l«-gÝch, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc vµo mét khoa häc duy nhÊt", vµ trong ngoÆc ®¬n, Ng−êi nhËn xÐt: "kh«ng cÇn ba tõ: ®ã lµ cïng mét c¸i duy nhÊt" (tr. 360). V¹ch ra mèi t−¬ng quan gi÷a l«-gÝch häc, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc, Lª-nin còng chØ ra nh÷ng lÜnh vùc tri thøc mµ lý luËn nhËn thøc ph¶i dùa vµo ®ã ®Ó khai th¸c tµi liÖu, ⎯ ®ã lµ lÞch sö cña triÕt häc vµ cña c¸c khoa häc riªng lÎ, lÞch sö ph¸t triÓn trÝ ãc cña trÎ em vµ cña ®éng vËt, lÞch sö ng«n ng÷, t©m lý häc, sinh lý häc c¸c gi¸c quan.

Lª-nin chó ý nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò mèi t−¬ng quan cña lý luËn vµ lÞch sö nhËn thøc, cña c¸c quy luËt t− duy vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c quy luËt Êy, chó ý ®Õn lÞch sö t− duy xÐt vÒ mÆt ph¸t triÓn vµ ¸p dông c¸c kh¸i niÖm chung, c¸c ph¹m trï cña l«-gÝch häc hiÖn ®¹i. VÒ mÆt nµy, b¶n tãm t¾t cña Lª-nin vÒ cuèn "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" cña Hª-ghen cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. Khi ®¸nh gi¸ luËn ®iÓm cña Hª-ghen cho r»ng sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong lÞch sö ph¶i phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña triÕt häc l«-gÝch, Lª-nin chØ ra r»ng: "ë ®©y cã mét t− t−ëng rÊt s©u s¾c vµ ®óng, vÒ thùc chÊt lµ duy vËt (lÞch sö hiÖn thùc lµ c¨n cø, lµ c¬ së, lµ tån t¹i mµ ý thøc b¾t nguån tõ ®ã)" (tr. 281).

"Bót ký triÕt häc" lµ mét b−íc quan träng trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö triÕt häc m¸c-xÝt víi tÝnh c¸ch lµ

mét khoa häc. Khi phª ph¸n quan niÖm duy t©m cña Hª- ghen vÒ lÞch sö triÕt häc, Lª-nin ®ång thêi chØ ra gi¸ trÞ cña viÖc nghiªn cøu cña Hª-ghen vÒ lÞch sö phÐp biÖn chøng; Ng−êi nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña yªu cÇu do Hª-ghen ®−a ra lµ ph¶i cã tÝnh lÞch sö nghiªm tóc, nh−ng b¶n th©n «ng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc yªu cÇu ®ã chÝnh lµ do chñ nghÜa duy t©m cña «ng. Lª-nin nhËn xÐt: "Hª-ghen „tin t−ëng“ vµ nghÜ mét c¸ch nghiªm tóc r»ng: chñ nghÜa duy vËt kh«ng thÓ lµ triÕt häc ®−îc, bëi v× triÕt häc lµ khoa häc vÒ t− duy, vÒ c¸i chung, mµ c¸i chung tøc lµ t− t−ëng. ë ®iÓm nµy, «ng l¾p l¹i sai lÇm cña chÝnh c¸i chñ nghÜa duy t©m chñ quan mµ «ng ta lu«n lu«n gäi lµ chñ nghÜa duy t©m „xÊu xa“" (tr. 296). Vµ Lª-nin tõng b−íc chó ý nghiªn cøu xem thiÕu sãt cè h÷u Êy cña quan niÖm Hª-ghen vÒ lÞch sö triÕt häc thÓ hiÖn ra nh− thÕ nµo khi xem xÐt nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc nµo ®ã cña qu¸ khø, do ®ã mµ Hª-ghen "nãi d«ng dµi" vÒ chñ nghÜa duy t©m trong lÞch sö triÕt häc, "che ®Ëy" nh÷ng nh−îc ®iÓm cña nã, "hÌn nh¸t bá qua" lÞch sö chñ nghÜa duy vËt.

Tr¸i víi Hª-ghen, Lª-nin ®Æt ra cho lÞch sö triÕt häc nhiÖm vô t¸ch "nh÷ng mÇm mèng cña t− duy khoa häc" ra khái sù t−ëng t−îng, khái t«n gi¸o vµ huyÒn tho¹i; Ng−êi chñ yÕu xem xÐt sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng, chØ ra nh÷ng t− t−ëng triÕt häc vµ nh÷ng t− t−ëng khoa häc tù nhiªn nµo ®ã cña thêi ®¹i, vÝ nh− nh÷ng quan niÖm vÒ cÊu t¹o cña vËt chÊt, ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn nh− thÕ nµo trong lÞch sö. Gi¶i thÝch mét c¸ch duy vËt t− t−ëng cña Hª-ghen vÒ "c¸c vßng trßn" trong lÞch sö triÕt häc, Lª-nin ph¸t triÓn t− t−ëng Êy, vµ chÝnh qua tÝnh ®Æc thï cña nhËn thøc, Ng−êi v¹ch ra kh¶ n¨ng, cçi rÔ, "nh÷ng nguån gèc vÒ nhËn thøc luËn" cña chñ nghÜa duy t©m ®−îc "lîi Ých giai cÊp cña c¸c giai cÊp thèng trÞ" cñng cè (tr. 385). Lª-nin nhÊn m¹nh r»ng lÞch sö triÕt häc lu«n lu«n lµ vò ®µi ®Êu tranh cña hai trµo

XXIV Lêi tùa Lêi tùa XXV

l−u c¬ b¶n ⎯ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m; Ng−êi v¹ch ra nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö cña hai trµo l−u ®ã, chØ cho thÊy râ lµ sù ph¸t triÓn cña triÕt häc vµ cña khoa häc tù nhiªn ®· chøng thùc tÝnh ch©n lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, phª ph¸n nh÷ng trµo l−u kh¸c nhau cña triÕt häc duy t©m t− s¶n thêi Êy ⎯ chñ nghÜa thùc chøng, häc thuyÕt Can-t¬ míi , v.v..

PhÇn hai cña tËp s¸ch nµy tËp hîp nh÷ng ghi chó cña Lª-nin vÒ c¸c cuèn s¸ch, c¸c bµi viÕt vµ c¸c bµi phª b×nh s¸ch triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn trong nh÷ng n¨m 1903- 1916; nh÷ng ghi chó Êy lµ sù bæ sung quan träng cho sù hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ viÖc Lª-nin nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò triÕt häc. Nh÷ng ghi chó Êy bæ Ých kh«ng ph¶i chØ ë chç chóng më réng quan niÖm cña chóng ta vÒ ph¹m vi nh÷ng s¸ch b¸o triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn mµ Lª-nin nghiªn cøu trong nh÷ng n¨m Êy; trong nh÷ng ghi chó Êy chøa ®ùng nhiÒu luËn ®iÓm quan träng, ®Æc biÖt lµ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn, vÒ viÖc phª ph¸n triÕt häc t− s¶n, v.v..

Trong "Bót ký triÕt häc", Lª-nin xem xÐt khoa häc tù nhiªn, coi lµ lÜnh vùc quan träng nhÊt trong nhËn thøc cña loµi ng−êi, chØ râ sù ph¸t triÓn cña nã phô thuéc vµo thùc tiÔn vµ kü thuËt, chØ ra tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn Êy. Ng−êi viÕt: "PhÐp biÖn chøng lµ c¸i cè h÷u cña mäi nhËn thøc cña con ng−êi nãi chung. Vµ khoa häc tù nhiªn chØ cho chóng ta... giíi tù nhiªn kh¸ch quan víi cïng nh÷ng tÝnh chÊt nh− vËy cña nã, sù chuyÓn ho¸ tõ c¸i riªng thµnh c¸i chung, tõ ngÉu nhiªn thµnh tÊt yÕu, nh÷ng chuyÓn ho¸, nh÷ng chuyÓn ho¸n, mèi liªn hÖ lÉn nhau cña c¸c mÆt ®èi lËp" (tr. 381-382). Lª-nin gi¶i thÝch râ r»ng qu¸ tr×nh phøc t¹p cña sù nhËn thøc c¸c quy luËt cña tù nhiªn chøa ®ùng nh÷ng nguån gèc cña viÖc gi¶i thÝch chóng mét c¸ch duy t©m. §Ò cËp tíi mét sè nhµ khoa

häc tù nhiªn ®· tõ bá chñ nghÜa duy vËt, Ng−êi chØ ra mèi liªn hÖ cña hiÖn t−îng Êy víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc tù nhiªn. Lª-nin viÕt: "§Ó cã thÓ vËn ®éng tù do h¬n trong c¸i míi, cßn ch−a râ rµng , cßn cã tÝnh chÊt lµ gi¶ thiÕt Êy, th× ®¶ ®¶o „chñ nghÜa duy vËt“, ®¶ ®¶o nh÷ng quan niÖm cò kü („ph©n tö“) „rµng buéc“ chóng ta, chóng ta h·y nªu ra mét tªn gäi míi (chÊt nguyªn sinh) ®Ó ®−îc tù do h¬n trong viÖc ®i t×m nh÷ng tri thøc míi ! NB. VÒ vÊn ®Ò nh÷ng nguån gèc vµ nh÷ng nguyªn nh©n ®Çy søc sèng vµ kÝch thÝch „chñ nghÜa duy t©m“ hiÖn ®¹i trong vËt lý häc vµ c¸c khoa häc tù nhiªn nãi chung" (tr. 423). Theo Lª-nin, c¸ch gi¶i thÝch duy t©m vÒ c¸c ph¸t minh cña khoa häc tù nhiªn còng g¾n liÒn c¶ víi viÖc c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn kh«ng hiÓu biÕt phÐp biÖn chøng, kh«ng hiÓu biÕt chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng hiÖn ®¹i. Ng−êi chØ râ: "C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn cã mét kh¸i niÖm chËt hÑp vÒ sù chuyÓn ho¸ vµ kh«ng hiÓu phÐp biÖn chøng", c¸i cÇn thiÕt ®Ó n¾m ®−îc "nghÖ thuËt vËn dông nh÷ng kh¸i niÖm" (tr. 280 ). Ngoµi sù nhËn xÐt chung vÒ sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc tù nhiªn, Lª-nin cßn nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng lÎ cña nã n÷a: tÝnh v« h¹n cña vËt chÊt, b¶n chÊt cña kh«ng gian vµ thêi gian, ý nghÜa cña nh÷ng trõu t−îng to¸n häc, vai trß cña c¸c ký hiÖu trong to¸n häc, v.v..

PhÇn cuèi cña tËp nµy gåm nh÷ng ®o¹n trÝch tõ c¸c cuèn s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen, G. V. Plª-kha-nèp, V.M.Su- li-a-ti-cèp, A.R©y, I-u. M. Xtª- clèp vµ bµi viÕt cña A. M. §ª - b«-rin víi nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña V.I. Lª-nin. Nh÷ng ý kiÕn cña Lª-nin quan träng kh«ng ph¶i chØ ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ mét t¸c gi¶ nµo ®ã; nh÷ng ý kiÕn Êy cßn ®Ò cËp ®Õn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, lÞch sö triÕt häc, nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn, chñ nghÜa v« thÇn khoa häc.

XXVI Lêi tùa Lêi tùa XXVII

Trong tËp nµy lÇn ®Çu tiªn c«ng bè nh÷ng ý kiÕn cña

Lª-nin viÕt ë bªn lÒ vµ trong v¨n b¶n cuèn s¸ch cña I. §Ýt- x¬-ghen "TËp luËn v¨n ng¾n vÒ triÕt häc"; vÒ c¬ b¶n, nh÷ng ý kiÕn nµy ®−îc Ng−êi viÕt vµo n¨m 1908, khi Ng−êi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", trong ®ã ®· sö dông phÇn lín c¸c ý kiÕn ®ã. Lª- nin ®¸nh gi¸ cao tÝnh ®¶ng cña nhµ triÕt häc tù häc, ®éc lËp ®i ®Õn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, ®¸nh gi¸ cao quan niÖm cña «ng vÒ ®èi t−îng cña triÕt häc, lý luËn ph¶n ¸nh, cuéc ®Êu tranh chèng t«n gi¸o vµ triÕt häc duy t©m, v. v.. Lª-nin cã xÐt ®Õn nh÷ng sai lÇm cña §Ýt- x¬-ghen, sù lÇm lÉn cña «ng vÒ c¸c kh¸i niÖm triÕt häc mµ nguyªn nh©n lµ ch−a cã mét häc vÊn ®Çy ®ñ vÒ triÕt häc vµ sö dông kh«ng phª ph¸n thuËt ng÷ cña c¸c ®èi thñ triÕt häc cña m×nh. MÆc dï §Ýt-x¬-ghen m¾c ph¶i "nh÷ng sai lÇm côc bé trong khi tr×nh bµy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t. 18, tr. 421), nh−ng Lª-nin vÉn coi «ng lµ ng−êi cïng t− t−ëng vÒ triÕt häc, vµ ®· sö dông c¸c t¸c phÈm cña §Ýt-x¬-ghen vµo cuéc ®Êu tranh chèng ph¸i Ma-kh¬.

Lª-nin ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸c cuèn "Sù biÖn hé cho chñ nghÜa t− b¶n trong triÕt häc T©y ¢u" do V. M. Su- li-a-ti-cèp viÕt d−íi ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh cña A. B«-g®a- nèp. Trong c¸c ý kiÕn ghi trong cuèn s¸ch nµy, Lª-nin kÞch liÖt phª ph¸n chñ nghÜa duy vËt tÇm th−êng, th« s¬ cña t¸c gi¶, mét ng−êi xuyªn t¹c sù ph¸t triÓn lÞch sö cña t− t−ëng triÕt häc T©y ¢u; Lª-nin b¸c bá viÖc «ng nµy hßa lÉn c¸c trµo l−u triÕt häc kh¸c nhau tuy chóng cã gÇn nhau, b¸c bá viÖc quy toµn bé triÕt häc t− s¶n thµnh sù biÖn hé cho chñ nghÜa t− b¶n mµ "kh«ng ph©n tÝch thùc chÊt" (tËp nµy, tr. 566), v. v.. Nh÷ng ý kiÕn cña Lª-nin ghi trong cuèn s¸ch cña Su-li-a-ti-cèp cã ý nghÜa quan träng ®èi víi cuéc ®Êu tranh chèng sù tÇm th−êng hãa chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ lÞch sö triÕt häc.

Trong nh÷ng ý kiÕn ghi trong cuèn s¸ch cña A. R©y "TriÕt häc hiÖn ®¹i", Lª-nin tiÕp tôc phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm thùc chøng cña t¸c gi¶ mµ Ng−êi ®· phª b×nh trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", ®ång thêi chØ ra r»ng khi xem xÐt mét sè vÊn ®Ò cô thÓ cña khoa häc tù nhiªn. R©y ®· ®øng trªn lËp tr−êng "chñ nghÜa duy vËt xÊu hæ" vµ thËm chÝ cßn tiÕn gÇn "®Õn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng" (xem, ch¼ng h¹n, tr. 622 vµ 620.)

Nh÷ng ý kiÕn cña Lª-nin ghi trong c¸c cuèn s¸ch cña G.V. Plª-kha-nèp vµ I-u. M. Xtª- clèp viÕt vÒ TsÐc-n−-sÐp- xki rÊt ®¸ng chó ý. Nh÷ng ý kiÕn Êy chøng tá Lª-nin chó ý rÊt nhiÒu ®Õn lÞch sö t− t−ëng x· héi Nga, nhÊt lµ lÞch sö triÕt häc Nga, ®¸nh gi¸ cao nh− thÕ nµo nh÷ng truyÒn thèng duy vËt, tiªn tiÕn cña t− t−ëng x· héi Nga. Lª-nin nhÊn m¹nh chñ nghÜa d©n chñ c¸ch m¹ng vµ chñ nghÜa duy vËt cña TsÐc-n−-sÐp-xki, cuéc ®Êu tranh kiªn quyÕt cña «ng chèng chñ nghÜa tù do, v× cuéc c¸ch m¹ng n«ng d©n. Khi so s¸nh cuèn s¸ch cña Plª-kha-nèp viÕt n¨m 1909 víi t¸c phÈm cña «ng viÕt n¨m 1899 vÒ TsÐc-n−-sÐp-xki coi lµ c¬ së cña cuèn trªn, Lª-nin ®· chØ râ r»ng nh÷ng quan ®iÓm men-sª-vÝch cña t¸c gi¶ ®· dÉn ®Õn chç ®¸nh gi¸ sai lÇm nh− thÕ nµo vÒ néi dung giai cÊp trong ho¹t ®éng cña TsÐc-n−-sÐp-xki. "V× sù kh¸c nhau vÒ lý luËn gi÷a quan ®iÓm duy t©m vµ quan ®iÓm duy vËt vÒ lÞch sö, Plª-kha-nèp ®· kh«ng nh×n thÊy sù kh¸c nhau vÒ chÝnh trÞ - thùc tiÔn vµ vÒ giai cÊp gi÷a ng−êi tù do vµ ng−êi d©n chñ" (tr. 675).

ViÖc ®èi chiÕu nh÷ng ý kiÕn cña Lª-nin ghi trong c¸c cuèn s¸ch cña Plª- kha-nèp vµ Xtª-clèp cho ta thÊy râ th¸i ®é phñ nhËn cña Lª-nin ®èi víi hai khuynh h−íng ®èi lËp trong c¸ch ®¸nh gi¸ nhµ d©n chñ c¸ch m¹ng Nga vÜ ®¹i: khuynh h−íng ®−a TsÐc-n−-sÐp-xki xÝch l¹i gÇn chñ nghÜa tù do vµ lµm lu mê nh÷ng t− t−ëng d©n chñ - c¸ch m¹ng cña «ng (Plª-kha-nèp, trong cuèn s¸ch viÕt n¨m 1909)

XXVIII Lêi tùa Lêi tùa XXIX

vµ khuynh h−íng, trªn møc ®é nµo ®ã, xo¸ mê ranh giíi gi÷a c¸c quan ®iÓm cña TsÐc-n−-sÐp-xki vµ chñ nghÜa M¸c (Xtª- clèp).

* * *

Nh÷ng b¶n th¶o cña Lª-nin, mµ chóng t«i c¨n cø vµo ®Ó c«ng bè nh÷ng tµi liÖu trong tËp nµy, ®−îc viÕt b»ng tiÕng Nga, tiÕng §øc, tiÕng Ph¸p vµ mét phÇn b»ng tiÕng Anh; trong v¨n b¶n còng cßn thÊy mét sè tªn s¸ch tiÕng la-tinh vµ tiÕng ý, mét sè tõ vµ thµnh ng÷ la-tinh vµ Hy-l¹p cæ ®¹i. Nh÷ng tõ trong c¸c b¶n th¶o mµ Lª-nin viÕt ®Ó lµm ghi chó cho b¶n th©n vµ viÕt d−íi d¹ng nh− vËy th× tÊt nhiªn kh«ng ph¶i ®Ó c«ng bè, nh÷ng tõ ®ã th−êng ®−îc viÕt t¾t, ®«i khi viÕt th¸u, do ®ã cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau ®èi víi mét sè tõ trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n kh¸c nhau. §Ó cho s¸t nhÊt víi b¶n th¶o cña Lª-nin, nh÷ng thuËt ng÷ vµ thµnh ng÷ n−íc ngoµi, trõ nh÷ng thuËt ng÷ vµ thµnh ng÷ mµ mäi ng−êi ®· biÕt, ®−îc dïng xen kÏ víi v¨n b¶n tiÕng Nga vµ ®−îc viÕt ë bªn lÒ hay cã liªn quan ®Õn v¨n c¶nh cña ®o¹n tr×nh bµy tiÕp theo, th× trong tËp nµy ®−îc gi÷ theo ng«n ng÷ cña nguyªn b¶n víi lêi dÞch ë cuèi trang, nÕu trong v¨n b¶n ch−a ®−îc Lª-nin dÞch. V¨n b¶n c¸c ®o¹n trÝch dÉn ®−îc ®Æt trong ngoÆc kÐp ®Ó ph©n biÖt víi nh÷ng tõ ng÷ do t¸c gi¶ thªm vµo, h¬n n÷a nh÷ng ®o¹n dÞch cña Lª-nin th× ®Ó trong ngoÆc kÐp h×nh dÊu phÈy („ “), cßn nh÷ng ®o¹n dÞch cña ban biªn tËp th× ®Ó trong ngoÆc kÐp th«ng th−êng cña nhµ xuÊt b¶n (" "). Sau nh÷ng chØ dÉn cña Lª-nin vÒ sè trang cña nh÷ng s¸ch ®· trÝch dÉn, ®−îc ®Ó trong ngoÆc ®¬n trßn, lµ sè trang cña lÇn xuÊt b¶n cuèi cïng c¸c cuèn s¸ch Êy ë Nga, ®−îc ®Ó trong dÊu ngoÆc vu«ng.

TÊt c¶ nh÷ng chç t¸c gi¶ nhÊn m¹nh ®Òu ®−îc in b»ng c¸c kiÓu ch÷ kh¸c nhau: nh÷ng tõ hay nh÷ng bé phËn tõ ®−îc g¹ch d−íi b»ng mét ®−êng l−în sãng hay b»ng ®−êng th¼ng m¶nh th× ®Òu ®−îc in b»ng ch÷ nghiªng; hai ®−êng th× in b»ng c h ÷ n g h i ª n g t h − a; ba ®−êng th× in b»ng ch÷ th¼ng ®Ëm; bèn ®−êng th× in b»ng c h ÷ t h ¼ n g ® Ë m t h − a ; n¨m ®−êng th× in b»ng ch÷ th¼ng ®Ëm ®−îc g¹ch d−íi; s¸u ®−êng th× in b»ng c h ÷ t h ¼ n g ® Ë m t h − a ® − î c g ¹ c h d − í i .

V¨n b¶n cña lÇn xuÊt b¶n nµy ®−îc ®èi chiÕu l¹i víi c¸c b¶n th¶o cña Lª-nin, cßn c¸c b¶n dÞch cña ban biªn tËp th× ®−îc ®èi chiÕu víi tµi liÖu gèc. Cuèi tËp, chóng t«i in c¸c chó thÝch, b¶n chØ dÉn c¸c s¸ch b¸o ®−îc V.I.Lª- nin trÝch dÉn vµ nh¾c ®Õn, b¶n chØ dÉn tªn ng−êi vµ b¶n chØ dÉn vÊn ®Ò.

ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lª-nin trùc thuéc Ban chÊp hµnh trung −¬ng

§¶ng céng s¶n Liªn-x«

I c¸c b¶n tãm t¾t

vµ c¸c ®o¹n trÝch

3

B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen

"Gia ®×nh thÇn th¸nh" 1

ViÕt sím nhÊt ngµy 25 th¸ng T− (7 th¸ng N¨m) - chËm nhÊt ngµy 7 (19) th¸ng ChÝn 1895

In lÇn ®Çu n¨m 1930 trong V¨n tËp Lª-nin, t.XII

Theo ®óng b¶n th¶o

Trang ®Çu b¶n th¶o cña V.I. Lª-nin B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen

"Gia ®×nh thÇn th¸nh". - 1895

¶nh thu nhá

7

Gia ®×nh thÇn th¸nh, hay phª ph¸n sù phª ph¸n

cã tÝnh chÊt phª ph¸n2

Chèng Bru-n« Bau-¬ vµ ®ång bän

cña Phri-§RÝch ¡ng-ghen vµ C¸c M¸c

Phran-pho trªn s«ng Manh Nhµ xuÊt b¶n v¨n häc (I. Rót-ten) 1845

QuyÓn s¸ch nhá nµy, in theo khæ giÊy gÊp 8, gåm lêi tùa (tr. III-VI)1) [7-8]2) (cã ghi: Pa-ri, th¸ng ChÝn 1844), b¶n môc lôc (tr.V-VIII) [646 - 648] vµ phÇn chÝnh v¨n (tr.1 - 335) [9 - 230] chia thµnh 9 ch−¬ng (Kapitel). Nh÷ng ch−¬ng I, II, III do ¡ng-ghen viÕt; nh÷ng ch−¬ng V, VIII vµ IX do M¸c viÕt; nh÷ng ch−¬ng IV, VI vµ VII do hai ng−êi cïng viÕt; song ai viÕt § hoÆc ®o¹n nµo, th× ký tªn vµ ®Æt ®Çu ®Ò ®Æc biÖt cho tiÕt hay ®o¹n nÊy. TÊt c¶ c¸c ®Çu ®Ò Êy ®Òu mang tÝnh chÊt ch©m biÕm ®Õn nçi „biÕn hãa cã tÝnh phª ph¸n mét anh hµng thÞt thµnh chã“ (®Çu ®Ò cña §1 ch−¬ng VIII). ¨ng-ghen viÕt c¸c trang 1-17 [9-21] (c¸c ch−¬ng I, II, III vµ § 1 vµ 2 trong ch−¬ng IV), 138 - 142 [101 - 104] (§ 2a cña ch−¬ng VI), 240 - 245 [167 - 170] (§ 2b cña ch−¬ng VII): tøc lµ 26 trang trong sè 335 trang.

Nh÷ng ch−¬ng ®Çu toµn lµ sù phª ph¸n c¸ch hµnh v¨n (t o µ n b é (!) ch−¬ng I, tr. 1 - 5 [9 - 11]) „B¸o v¨n häc“ „Allgemeine Literatur - Zeitung“ von Bruno Bauer - trong lêi tùa, cã nãi lµ chÝnh M¸c vµ ¡ng-ghen ®· h−íng sù phª

_______________________________________ 1) F.Engels und K.Marx. Die heilige Familie, oder Kritik der kritischen

Kritik. Frankfurt a. M., 1845. 2) C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen. Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø

2, t.2.

8 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 9

ph¸n cña hai «ng vµo 8 tËp ®Çu cña b¸o nµy ; phª ph¸n c¸ch b¸o Êy xuyªn t¹c lÞch sö (ch−¬ng II, tr. 5 - 12 [12 - 17], ®Æc biÖt lµ lÞch sö n−íc Anh); phª ph¸n c¸c ®Ò tµi cña b¸o Êy (ch−¬ng III, 13 - 14 [18 - 19]; chÕ giÔu Gründlichkeit1) cña viÖc tr×nh bµy cuéc tranh luËn nµo ®Êy gi÷a «ng Nauwerk vµ khoa triÕt häc tr−êng ®¹i häc BÐc-lanh3); phª ph¸n nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ t×nh yªu (ch−¬ng IV, 3, ⎯ M¸c); phª ph¸n c¸ch „B¸o v¨n häc“ tr×nh bµy Pru-®«ng (IV, 4, ⎯ Proudhon, tr. 22 [25] u.ff.bis2) 74 [59]4. B¾t ®Çu lµ c¶ mét lo¹t chØnh lý c¸ch dÞch: ng−êi ta ®· lÉn lén formule et signification3), ®· dÞch danh tõ justice lµ Gerechtigkeit thay cho Rechtspraxis etc.4)). Sau sù phª ph¸n Êy vÒ c¸ch dÞch (mµ M¸c gäi lµ Charakterisierende Übersetzung No I, II u.s.w.5)) lµ Kritische Randglosse No I u.s.w.6), trong ®ã M¸c b¶o vÖ Pru-®«ng chèng l¹i nh÷ng kÎ c«ng kÝch thuéc „B¸o v¨n häc“, vµ ®−a nh÷ng t− t−ëng x· héi chñ nghÜa râ rÖt cña m×nh ra ®Ó ®èi lËp l¹i víi sù t− biÖn.

M¸c nãi vÒ Pru-®«ng víi mét giäng rÊt t¸n d−¬ng (tuy còng cã ®«i chç dÌ dÆt, thÝ dô khi M¸c dÉn „Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie“ cña ¡ng-ghen trong „Deutsch - Französische Jahrbücher“ 5).

ë ®©y, M¸c ®i tõ triÕt häc Hª-ghen ®Õn chñ nghÜa x· héi: sù chuyÓn biÕn ®ã lµ rÊt râ rµng ⎯ ta thÊy M¸c ®· n¾m ®−îc nh÷ng g× vµ «ng ®· chuyÓn sang mét lÜnh vùc t− t−ëng míi nh− thÕ nµo.

"Thø kinh tÕ chÝnh trÞ häc ®· c«ng nhËn nh÷ng quan hÖ

_______________________________________ 1) ⎯ tÝnh chÊt c¬ së 2) ⎯ und folgende bis - vµ c¸c trang tiÕp cho ®Õn 3) ⎯ c«ng thøc vµ ý nghÜa 4) ⎯ c«ng b»ng thay cho t− ph¸p, v.v. 5) ⎯ c¸ch dÞch cã ®Æc tr−ng sè I, II, v.v. 6) ⎯ b×nh luËn cã tÝnh chÊt phª ph¸n sè I, v.v.

t− h÷u lµ nh÷ng quan hÖ nh©n tÝnh vµ hîp lý, th× kh«ng ngõng m©u thuÉn víi tiÒn ®Ò c¬ b¶n cña nã: chÕ ®é t− h÷u, ⎯ m©u thuÉn nµy gièng nh− m©u thuÉn mµ nhµ thÇn häc vÊp ph¶i khi anh ta lu«n lu«n lÊy nh©n tÝnh ®Ó gi¶i thÝch c¸c quan niÖm t«n gi¸o, do ®ã mµ lu«n lu«n ®i ng−îc l¹i víi tiÒn ®Ò c¬ b¶n cña chÝnh m×nh: tÝnh chÊt siªu nh©n cña t«n gi¸o. Ch¼ng h¹n nh− trong kinh tÕ chÝnh trÞ häc, lóc ®Çu, tiÒn c«ng ®−îc coi nh− lµ phÇn t−¬ng xøng dµnh cho lao ®éng trong s¶n phÈm. TiÒn c«ng vµ lîi nhuËn cña t− b¶n ë trong mét quan hÖ th©n ¸i nhÊt, t¹o thuËn lîi nhÊt cho nhau, vµ bÒ ngoµi cã vÎ cã nh©n tÝnh nhÊt. Nh−ng vÒ sau ng−êi ta nhËn thÊy r»ng nh÷ng quan hÖ Êy lµ nh÷ng quan hÖ thï ®Þch nhÊt, r»ng tiÒn c«ng ë trong tû lÖ nghÞch víi lîi nhuËn cña t− b¶n. Lóc ®Çu, xÐt bÒ ngoµi, gi¸ trÞ h×nh nh− ®−îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch hîp lý: nã ®−îc quy ®Þnh bëi chi phÝ s¶n xuÊt cña mét vËt phÈm vµ c«ng dông x· héi cña vËt phÈm Êy. Nh−ng vÒ sau ng−êi ta l¹i ph¸t hiÖn ra gi¸ trÞ lµ mét sù quy ®Þnh hoµn toµn ngÉu nhiªn, kh«ng cã quan hÖ chót nµo víi chi phÝ s¶n xuÊt, còng nh− víi c«ng dông x· héi. Lóc ®Çu, l−îng tiÒn c«ng ®−îc quy ®Þnh nh− lµ kÕt qu¶ cña sù tháa thuËn tù do gi÷a ng−êi c«ng nh©n tù do vµ nhµ t− b¶n tù do. Nh−ng vÒ sau ng−êi ta l¹i ph¸t hiÖn ra lµ ng−êi c«ng nh©n bÞ b¾t buéc ph¶i ®ång ý víi c¸ch nhµ t− b¶n quy ®Þnh tiÒn c«ng, cßn nhµ t− b¶n th× bÞ b¾t buéc ph¶i duy tr× tiÒn c«ng Êy thÊp chõng nµo hay chõng ®ã. Tù do cña hai Parthei1)" trong s¸ch Êy tõ nµy viÕt ®óng nh− vËy "tháa thuËn ®· nh−êng chç cho sù c−ìng bøc. §èi víi th−¬ng nghiÖp vµ tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ kh¸c, th× còng nh− thÕ. Cã lóc, b¶n th©n c¸c nhµ kinh tÕ häc còng c¶m thÊy nh÷ng m©u thuÉn Êy, vµ viÖc v¹ch râ nh÷ng m©u thuÉn Êy lµ néi dung chñ yÕu cña cuéc ®Êu tranh gi÷a hä víi nhau. Nh−ng khi hä ®·

_______________________________________ 1) ⎯ bªn

10 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 11

cã ý thøc vÒ nh÷ng m©u thuÉn Êy nh− thÕ nµo ®ã, th× b¶n th©n hä còng c«ng kÝch chÕ ®é t− h÷u biÓu hiÖn d−íi mét h×nh thøc riªng biÖt nµo ®ã, buéc téi cho mét h×nh thøc riªng biÖt nµo ®ã cña chÕ ®é t− h÷u nh− lµ ®· bãp mÐo tiÒn c«ng tù nã ®· hîp lý, hîp lý theo quan niÖm cña hä, bãp mÐo gi¸ trÞ tù nã ®· hîp lý, bãp mÐo th−¬ng nghiÖp tù nã ®· hîp lý. Ch¼ng h¹n, cã lóc A-®am XmÝt ®· c«ng kÝch c¸c nhµ t− b¶n, §ª-xtuýt ®¬ T¬-ra-xi c«ng kÝch c¸c chñ ng©n hµng, Xi-m«ng ®¬ Xi-xm«n-®i chèng l¹i chÕ ®é c«ng x−ëng, Ri-c¸c-®« chèng l¹i chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt, vµ hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ häc hiÖn ®¹i ®Òu chèng l¹i c¸c nhµ t− b¶n phi c«ng nghiÖp, mµ th«ng qua hä chÕ ®é t− h÷u thÓ hiÖn ra chØ víi tÝnh c¸ch lµ kÎ tiªu phÝ.

Nh− vËy, c¸c nhµ kinh tÕ häc cã khi, víi tÝnh c¸ch mét ngo¹i lÖ, biÖn hé cho c¸i vÎ bÒ ngoµi cã nh©n tÝnh trong c¸c quan hÖ kinh tÕ, - nhÊt lµ khi hä c«ng kÝch mét sù l¹m dông ®Æc biÖt nµo ®ã, - nh−ng th−êng lµ hä n¾m lÊy nh÷ng quan hÖ ®ã chÝnh ë trong sù kh¸c nhau râ rÖt gi÷a nh÷ng quan hÖ ®ã víi nh©n tÝnh, trong ý nghÜa kinh tÕ chÆt chÏ cña chóng. Kh«ng ý thøc ®−îc m©u thuÉn Êy vµ nghiªng ng¶ tõ phÝa nµy sang phÝa kia, hä kh«ng v−ît khái giíi h¹n cña nã.

Pru-®«ng ®· vÜnh viÔn chÊm døt sù kh«ng tù gi¸c ®ã. ¤ng ®· cã th¸i ®é nghiªm tóc víi c¸i vÎ bÒ ngoµi cã nh©n tÝnh cña c¸c quan hÖ kinh tÕ, vµ ®em nã ®èi lËp mét c¸ch s©u s¾c víi hiÖn thùc kh«ng cã nh©n tÝnh cña chóng. ¤ng ®· b¾t buéc c¸c quan hÖ Êy ph¶i biÓu hiÖn ra trong hiÖn thùc ®óng nh− chóng biÓu hiÖn ra trong quan niÖm cña ng−êi ta vÒ chóng, hoÆc, nãi cho ®óng h¬n, «ng ®· b¾t buéc c¸c quan hÖ Êy ph¶i tõ bá quan niÖm trªn ®©y cña ng−êi ta vÒ chóng vµ ph¶i thó nhËn tÝnh chÊt v« nh©n tÝnh thùc sù cña chóng. Cho nªn, hoµn toµn nhÊt qu¸n, «ng ®· kh«ng tr×nh bµy mét h×nh thøc chÕ ®é t− h÷u nµy hay lµ mét h×nh thøc chÕ ®é t− h÷u kh¸c, t¸ch riªng ra - nh− c¸c

nhµ kinh tÕ häc kh¸c ®· lµm - mµ chØ tr×nh bµy chÕ ®é t− h÷u trong tÝnh phæ biÕn cña nã nh− lµ mét nh©n tè bãp mÐo c¸c quan hÖ kinh tÕ. ¤ng ®· lµm tÊt c¶ c¸i g× mµ sù phª ph¸n kinh tÕ chÝnh trÞ häc cã thÓ lµm ®−îc, trong khi «ng vÉn ®øng trªn quan ®iÓm kinh tÕ chÝnh trÞ häc" (36 - 39) [34 - 36].

Lêi tr¸ch cø cña Ðt-ga (Edgar cña „B¸o v¨n häc“) cho r»ng Pru-®«ng ®· biÕn „c«ng b»ng“ thµnh mét vÞ „thÇn“, ®· bÞ M¸c b¸c bá. M¸c bÎ l¹i r»ng t¸c phÈm n¨m 1840 cña Pru-®«ng kh«ng ®øng trªn „quan ®iÓm cña sù ph¸t triÓn cña §øc n¨m 1844“ (39) [36]; r»ng ®ã lµ lçi lÇm chung cña ng−êi Ph¸p; r»ng còng ph¶i nhí lµ Pru-®«ng ®· dùa vµo sù phñ ®Þnh ®Ó thùc hiÖn sù c«ng b»ng, dùa nh− vËy cho phÐp bá qua c¶ c¸i tuyÖt ®èi Êy trong lÞch sö (um auch dieses Absoluten in der Geschichte überhoben zu sein - cuèi tr.39). "NÕu Pru-®«ng kh«ng rót ra ®−îc c¸i kÕt luËn triÖt ®Ó Êy, th× chÝnh lµ v× «ng ®· kh«ng may sinh ra lµ ng−êi Ph¸p, mµ kh«ng ph¶i lµ ng−êi §øc" (39 - 40) [36].

TiÕp ®Õn lµ B×nh luËn cã tÝnh phª ph¸n sè II (40 - 46) [37 - 41], nã lµm cho ta thÊy rÊt râ quan ®iÓm ®· gÇn thµnh h×nh cña M¸c vÒ vai trß c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n.

..."XuÊt ph¸t tõ sù thùc lµ sù giµu cã, do sù vËn ®éng cña chÕ ®é t− h÷u ®em l¹i tùa hå cho c¸c d©n téc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc cò ®· ®i ®Õn chç biÖn hé cho chÕ ®é t− h÷u. Pru-®«ng xuÊt ph¸t tõ sù thùc ng−îc l¹i ®· bÞ che lÊp mét c¸ch ngôy biÖn trong kinh tÕ chÝnh trÞ häc, xuÊt ph¸t tõ sù nghÌo khæ do sù vËn ®éng cña chÕ ®é t− h÷u t¹o ra, vµ ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn phñ ®Þnh chÕ ®é t− h÷u. Sù phª ph¸n ®Çu tiªn ®èi víi chÕ ®é t− h÷u ®−¬ng nhiªn lµ xuÊt ph¸t tõ c¸i sù thùc trong ®ã b¶n chÊt ®Çy m©u thuÉn cña chÕ ®é t− h÷u biÓu hiÖn ra d−íi h×nh thøc râ rÖt nhÊt, næi bËt nhÊt cña nã, d−íi h×nh thøc trùc tiÕp lµm cho t×nh c¶m con ng−êi c«ng phÉn nhÊt: tõ sù nghÌo khæ, sù khèn cïng" (41) [37].

12 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 13

"Giai cÊp v« s¶n vµ sù giµu cã lµ nh÷ng mÆt ®èi lËp. Lµ nh÷ng ®èi lËp, hai mÆt ®ã cÊu thµnh mét chØnh thÓ thèng nhÊt nµo ®ã. C¶ hai ®Òu do thÕ giíi chÕ ®é t− h÷u sinh ra. Toµn bé vÊn ®Ò lµ t×m hiÓu xem mçi yÕu tè trong hai yÕu tè Êy chiÕm mét ®Þa vÞ nhÊt ®Þnh nµo trong khu«n khæ sù ®èi kh¸ng. ChØ tuyªn bè ®ã lµ hai mÆt cña mét chØnh thÓ thèng nhÊt th× kh«ng ®ñ.

ChÕ ®é t− h÷u, víi t− c¸ch lµ chÕ ®é t− h÷u, víi tÝnh c¸ch lµ sù giµu cã, b¾t buéc ph¶i duy tr× sù tån t¹i cña b¶n th©n nã, vµ do ®ã, duy tr× c¶ sù tån t¹i cña c¸i ®èi lËp víi nã, giai cÊp v« s¶n. §ã lµ mÆt kh¼ng ®Þnh cña sù ®èi kh¸ng, lµ chÕ ®é t− h÷u tù lÊy lµm tháa m·n.

Ng−îc l¹i, giai cÊp v« s¶n, víi t− c¸ch lµ giai cÊp v« s¶n, buéc ph¶i thñ tiªu b¶n th©n m×nh, vµ do ®ã còng thñ tiªu lu«n mÆt ®èi lËp víi nã, mÆt ®èi lËp ®· chÕ −íc nã, ®· lµm cho nã thµnh giai cÊp v« s¶n: chÕ ®é t− h÷u. §ã lµ mÆt phñ ®Þnh cña sù ®èi kh¸ng, lµ sù bÊt an bªn trong b¶n th©n sù ®èi kh¸ng, lµ chÕ ®é t− h÷u bÞ xãa bá vµ ®ang tù xãa bá.

Giai cÊp h÷u s¶n vµ giai cÊp v« s¶n ®Òu lµ cïng mét sù tù tha hãa cña con ng−êi. Nh−ng giai cÊp h÷u s¶n tù c¶m thÊy tháa m·n vµ v÷ng vµng trong sù tù tha hãa ®ã, nã coi sù tha hãa lµ b»ng chøng vÒ søc m¹nh cña chÝnh nã, vµ trong sù tha hãa, nã cã ®−îc c¸i vÎ bÒ ngoµi cña mét sù tån t¹i cã nh©n tÝnh. Cßn giai cÊp thø hai th× tù c¶m thÊy bÞ tiªu diÖt trong sù tha hãa, thÊy sù tha hãa lµ sù bÊt lùc cña nã vµ lµ hiÖn thùc cña mét sù tån t¹i kh«ng cã nh©n tÝnh. Nãi theo kiÓu Hª-ghen, giai cÊp Êy lµ sù phÉn né chèng l¹i sù h¾t hñi trong khu«n khæ sù h¾t hñi, sù phÉn né tÊt nhiªn ph¶i n¶y ra trong giai cÊp ®ã do m©u thuÉn gi÷a b¶n tÝnh con ng−êi cña nã víi hoµn c¶nh sèng cña nã, hoµn c¶nh nµy lµ sù phñ ®Þnh c«ng khai, quyÕt liÖt vµ bao trïm ®èi víi chÝnh b¶n tÝnh Êy.

Nh− vËy, trong giíi h¹n cña toµn bé sù ®èi kh¸ng, kÎ t−

h÷u lµ mÆt b¶o thñ, ng−êi v« s¶n lµ mÆt ph¸ ho¹i. Tõ kÎ t− h÷u n¶y sinh ra hµnh ®éng nh»m duy tr× sù ®èi kh¸ng, tõ ng−êi v« s¶n th× n¶y sinh ra hµnh ®éng nh»m thñ tiªu sù ®èi kh¸ng.

§óng lµ trong sù vËn ®éng kinh tÕ cña nã, chÕ ®é t− h÷u tù ®Èy nã tíi chç tiªu diÖt chÝnh nã; nh−ng nã lµm nh− thÕ chØ b»ng mét sù ph¸t triÓn kh«ng phô thuéc vµo nã, kh«ng tù gi¸c, ®i ng−îc l¹i ý muèn cña nã vµ do b¶n tÝnh cña b¶n th©n ®èi t−îng quy ®Þnh, chØ b»ng c¸ch t¹o ra giai cÊp v« s¶n, víi t− c¸ch lµ giai cÊp v« s¶n, sù cïng khæ Êy, mét sù cïng khæ ý thøc ®−îc sù cïng khæ vÒ tinh thÇn vµ thÓ x¸c cña m×nh, sù phi nh©n tÝnh Êy, mét sù phi nh©n tÝnh ý thøc ®−îc sù phi nh©n tÝnh cña m×nh vµ do ®ã mµ tù thñ tiªu. Giai cÊp v« s¶n thi hµnh b¶n ¸n mµ chÕ ®é t− h÷u ®· tù tuyªn bè cho m×nh khi nã s¶n sinh ra giai cÊp v« s¶n, còng y nh− giai cÊp v« s¶n thi hµnh b¶n ¸n mµ lao ®éng lµm thuª ®· tù tuyªn bè cho m×nh khi nã s¶n sinh ra sù giµu cã cho kÎ kh¸c vµ sù cïng khæ cho chÝnh m×nh. Sau khi giµnh ®−îc th¾ng lîi, giai cÊp v« s¶n kh«ng hÒ trë thµnh mÆt tuyÖt ®èi cña x· héi, v× nã giµnh th¾ng lîi chØ b»ng c¸ch tù thñ tiªu m×nh vµ thñ tiªu c¶ mÆt ®èi lËp cña m×nh. Víi th¾ng lîi cña giai cÊp v« s¶n, b¶n th©n giai cÊp v« s¶n còng nh− mÆt ®èi lËp chÕ −íc nã, chÕ ®é t− h÷u - sÏ biÕn mÊt.

NÕu c¸c t¸c gi¶ x· héi chñ nghÜa thõa nhËn giai cÊp v« s¶n cã vai trß lÞch sö toµn thÕ giíi Êy, th× hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ - nh− sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n lµm cho ta tin nh− thÕ - v× c¸c t¸c gi¶ Êy coi nh÷ng ng−êi v« s¶n lµ thÇn th¸nh. ChÝnh lµ ng−îc l¹i. Bëi v× trong giai cÊp v« s¶n ®· h×nh thµnh, viÖc t−íc bá mäi nh©n tÝnh, ngay ®Õn c¶ c¸i vÎ bÒ ngoµi cña nh©n tÝnh, trªn thùc tÕ ®· hoµn thµnh; bëi v× trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng cña giai cÊp v« s¶n, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng cña x· héi hiÖn ®¹i ®· ®¹t tíi ®iÓm cao nhÊt cña t×nh tr¹ng kh«ng cã nh©n

14 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 15

tÝnh; bëi v× trong giai cÊp v« s¶n con ng−êi ®· ®¸nh mÊt b¶n th©n m×nh, nh−ng ®ång thêi, kh«ng ph¶i con ng−êi ®ã chØ cã c¸i ý thøc lý luËn vÒ sù mÊt ®ã mµ cßn trùc tiÕp bÞ sù khèn cïng tõ nay kh«ng thÓ tr¸nh khái, kh«ng thÓ t« ®iÓm g× ®−îc n÷a, tuyÖt ®èi cã uy lùc, ⎯ biÓu hiÖn thùc tÕ cña tÝnh tÊt yÕu ⎯ buéc ph¶i phÉn né chèng l¹i mét t×nh tr¹ng kh«ng cã nh©n tÝnh nh− thÕ, ⎯ chÝnh v× thÕ mµ giai cÊp v« s¶n cã thÓ vµ ph¶i tù gi¶i phãng m×nh. Nh−ng giai cÊp v« s¶n kh«ng thÓ tù gi¶i phãng m×nh ®−îc nÕu kh«ng thñ tiªu nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng cña b¶n th©n m×nh. Nã kh«ng thÓ thñ tiªu nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng cña b¶n th©n nã, nÕu kh«ng thñ tiªu hÕt tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng kh«ng cã nh©n tÝnh cña x· héi hiÖn nay ®ang kÕt tinh trong hoµn c¶nh cña b¶n th©n nã. Nã tr¶i qua c¸i nhµ tr−êng nghiªm kh¾c, nh−ng l¹i t«i luyÖn con ng−êi, nhµ tr−êng lao ®éng, thËt kh«ng ph¶i lµ v« Ých. VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ nãi ®Õn c¸i mµ ng−êi v« s¶n nµy hay ng−êi v« s¶n kia, hoÆc lµ thËm chÝ toµn bé giai cÊp v« s¶n, trong thêi ®iÓm Êy coi lµ môc ®Ých cña m×nh. VÊn ®Ò lµ ë chç giai cÊp v« s¶n trong thùc tÕ lµ g× vµ ®iÒu mµ nã buéc ph¶i lµm vÒ mÆt lÞch sö cho phï hîp víi sù tån t¹i Êy lµ g×. Môc ®Ých vµ sù nghiÖp lÞch sö cña nã ®· ®−îc v¹ch ra tr−íc mét c¸ch râ rÖt nhÊt vµ kh«ng thÓ b¸c bá ®−îc, bëi hoµn c¶nh sinh sèng cña b¶n th©n nã, còng nh− bëi toµn bé tæ chøc cña x· héi t− s¶n hiÖn nay. ë ®©y, kh«ng cÇn tr×nh bµy thªm r»ng mét bé phËn lín trong giai cÊp v« s¶n Anh vµ Ph¸p ®· cã ý thøc vÒ nhiÖm vô lÞch sö cña m×nh vµ ®ang kh«ng ngõng nç lùc ®Ó ®−a ý thøc Êy ®Õn chç hoµn toµn s¸ng tá" (42 - 45) [38 - 40].

B×nh luËn cã tÝnh chÊt phª ph¸n sè 3

"¤ng Ðt-ga kh«ng thÓ kh«ng biÕt r»ng «ng Bru-n« Bau-¬ ®· lÊy c¸i "tù ý thøc v« h¹n" lµm c¬ së cho tÊt c¶ nh÷ng

lËp luËn cña m×nh, vµ coi nguyªn t¾c nµy nh− lµ nguyªn t¾c s¸ng t¹o thËm chÝ cña c¸c phóc ©m, nh÷ng phóc ©m nµy, do tÝnh v« ý thøc v« h¹n cña chóng mµ tùa hå nh− m©u thuÉn trùc tiÕp víi c¸i tù ý thøc v« h¹n. Còng vËy, Pru- ®«ng coi b×nh ®¼ng lµ nguyªn t¾c s¸ng t¹o cña chÕ ®é t− h÷u, c¸i trùc tiÕp m©u thuÉn víi b×nh ®¼ng. ¤ng Ðt-ga h·y vui lßng so s¸nh mét chót sù b×nh ®¼ng cña Ph¸p víi c¸i tù ý thøc cña §øc, lµ «ng sÏ thÊy ngay r»ng nguyªn t¾c thø hai diÔn ®¹t theo kiÓu §øc, tøc lµ b»ng t− duy trõu t−îng, c¸i mµ nguyªn t¾c thø nhÊt nãi theo kiÓu Ph¸p, tøc lµ b»ng ng«n ng÷ cña chÝnh trÞ vµ cña sù trùc quan biÕt t− duy. Tù ý thøc tøc lµ sù b×nh ®¼ng cña con ng−êi víi b¶n th©n m×nh trong lÜnh vùc t− duy thuÇn tuý. B×nh ®¼ng lµ viÖc con ng−êi nhËn thøc ®−îc b¶n th©n m×nh trong lÜnh vùc cña thùc tiÔn, nghÜa lµ con ng−êi nhËn thøc ®−îc mét ng−êi kh¸c lµ ngang hµng víi m×nh, vµ lµ sù ®èi xö cña con ng−êi víi ng−êi kh¸c nh− víi ng−êi ngang hµng víi m×nh. B×nh ®¼ng lµ c¸ch nãi cña Ph¸p ®Ó diÔn ®¹t sù thèng nhÊt b¶n chÊt cña con ng−êi, ®Ó diÔn ®¹t ý thøc cã tÝnh chÊt téc lo¹i vµ hµnh vi cã tÝnh chÊt téc lo¹i cña ng−êi, sù ®ång nhÊt thùc tÕ cña ng−êi víi ng−êi, tøc lµ ®Ó diÔn ®¹t mèi quan hÖ x· héi hoÆc mèi quan hÖ nh©n lo¹i gi÷a ng−êi víi ng−êi. VËy lµ còng gièng nh− ë §øc, sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt ph¸ ho¹i, tr−íc khi ®i tíi ⎯ ë Ph¬-b¸ch ⎯ kh¶o s¸t con ng−êi hiÖn thùc, ®· t×m c¸ch thanh to¸n tÊt c¶ c¸i g× lµ x¸c ®Þnh vµ hiÖn cã, b»ng c¸i nguyªn t¾c vÒ tù ý thøc, sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt ph¸ ho¹i ë Ph¸p còng ®· t×m c¸ch ®¹t tíi cïng mét kÕt qu¶ nh− vËy b»ng nguyªn t¾c b×nh ®¼ng" (48 - 49) [42 - 43].

"ý kiÕn cho r»ng triÕt häc lµ biÓu hiÖn trõu t−îng cña hoµn c¶nh hiÖn cã cña sù vËt, truy nguyªn kh«ng ph¶i lµ cña «ng Ðt-ga, mµ lµ cña Ph¬-b¸ch, ng−êi ®Çu tiªn ®· ®Þnh nghÜa triÕt häc lµ kinh nghiÖm t− biÖn vµ thÇn bÝ, vµ ®· chøng minh ®iÓm ®ã" (49-50) [43].

16 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 17

""Chóng ta lu«n lu«n nãi trë l¹i ®iÓm nµy... Pru-®«ng viÕt v× lîi Ých cña nh÷ng ng−êi v« s¶n"*. §óng, Pru-®«ng bÞ thóc ®Èy viÕt kh«ng v× lîi Ých cña sù phª ph¸n ®Ó phª ph¸n, kh«ng ph¶i v× lîi Ých trõu t−îng vµ do ng−êi ta tù t¹o ra, mµ v× mét lîi Ých lÞch sö, hiÖn thùc, lîi Ých cña quÇn chóng, mét lîi Ých v−ît qu¸ sù phª ph¸n gi¶n ®¬n, mét lîi Ých sÏ dÉn ®Õn khñng ho¶ng. Pru-®«ng kh«ng ph¶i chØ viÕt v× lîi Ých cña nh÷ng ng−êi v« s¶n: chÝnh b¶n th©n «ng lµ ng−êi v« s¶n, lµ ouvrier1). T¸c phÈm cña «ng lµ mét b¶n tuyªn ng«n khoa häc cña giai cÊp v« s¶n Ph¸p vµ v× thÕ nã cã mét ý nghÜa lÞch sö hoµn toµn kh¸c víi c¸i thø v¨n ch−¬ng v¾t ãc ra cña mét nhµ phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n nµo ®ã" (52 - 53) [45].

"−íc mong cña Pru-®«ng muèn thñ tiªu sù kh«ng cã cña vµ h×nh thøc cã cña theo kiÓu cò, hoµn toµn gièng nh− −íc mong cña «ng muèn thñ tiªu quan hÖ tha hãa thùc tÕ cña ng−êi ®èi víi b¶n chÊt ®èi t−îng cña ng−êi, thñ tiªu sù biÓu hiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ cña t×nh tr¹ng tù tha hãa cña con ng−êi. Nh−ng v× sù phª ph¸n cña «ng ®èi víi kinh tÕ chÝnh trÞ häc cßn bÞ chi phèi bëi nh÷ng tiÒn ®Ò cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc, nªn b¶n th©n sù chiÕm ®o¹t l¹i thÕ giíi ®èi t−îng cßn ®−îc Pru-®«ng quan niÖm d−íi h×nh thøc chiÕm h÷u kinh tÕ - chÝnh trÞ häc.

Sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n buéc Pru-®«ng ®em sù cã cña ®èi lËp víi sù kh«ng cã cña; nh−ng Pru-®«ng, tr¸i l¹i, ®em chiÕm h÷u ®èi lËp víi h×nh thøc cã cña theo kiÓu cò, víi chÕ ®é t− h÷u. ¤ng tuyªn bè chiÕm h÷u lµ "chøc n¨ng x· héi". Nh−ng, trong chøc n¨ng, "lîi Ých" l¹i kh«ng ph¶i lµ "lo¹i trõ" ng−êi kh¸c, mµ lµ sö dông vµ ph¸t huy nh÷ng lùc l−îng cña b¶n th©n m×nh, nh÷ng lùc l−îng cña b¶n chÊt m×nh.

* ë ®©y M¸c dÉn lêi cña Ðt-ga.

_______________________________________ 1) ⎯ c«ng nh©n

Pru-®«ng ch−a thÓ biÓu ®¹t kü t− t−ëng nµy cña m×nh mét c¸ch thÝch ®¸ng víi nã. Quan niÖm "chiÕm h÷u b×nh ®¼ng" lµ biÓu hiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ häc, do ®ã - vÉn cßn lµ biÓu hiÖn tha hãa, cña t×nh h×nh lµ: ®èi t−îng, víi t− c¸ch lµ tån t¹i ®èi víi con ng−êi, víi t− c¸ch lµ tån t¹i cã tÝnh ®èi t−îng cña con ng−êi, ®ång thêi còng lµ sù tån t¹i hiÖn cã cña con ng−êi ®èi víi ng−êi kh¸c, lµ quan hÖ cã tÝnh chÊt ng−êi cña ng−êi ®èi víi ng−êi kh¸c, lµ quan hÖ x· héi cña ng−êi ®èi víi ng−êi. Pru-®«ng kh¾c phôc sù tha hãa kinh tÕ - chÝnh trÞ trong ph¹m vi cña sù tha hãa kinh tÕ - chÝnh trÞ" (54-55) [46 - 47].

§o¹n nµy hÕt søc ®Æc s¾c, v× nã v¹ch râ M¸c ®· tiÕn gÇn nh− thÕ nµo ®Õn t− t−ëng c¬ b¶n cña toµn bé „hÖ thèng“ cña «ng, sit venia verbo1), ⎯ tøc lµ t− t−ëng vÒ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi.

Mét chi tiÕt: chó ý lµ ë trang 64 [52], M¸c ®Ó 5 dßng ®Ó nãi vÒ viÖc „sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n“ dÞch danh tõ marÐchal thµnh „Marschall“, chø kh«ng ph¶i „Huf-schmied“2).

Nh÷ng tr. 65 - 67 [53 - 55] (M¸c ®ang ®i gÇn ®Õn lý luËn vÒ gi¸ trÞ lao ®éng); tr. 70 - 71 [56 - 57] (M¸c tr¶ lêi Ðt-ga vÒ viÖc Ðt-ga buéc téi Pru-®«ng lµ m¬ hå khi nãi r»ng ng−êi thî kh«ng thÓ mua l¹i s¶n phÈm cña m×nh), c¸c tr. 71 - 72 vµ 72 - 73 [57 - 58] (chñ nghÜa x· héi m¬ méng, duy t©m, „h− huyÒn“ (ätherisch) - vµ chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n „cña quÇn chóng“) lµ rÊt thó vÞ. Tr. 76 [61]. (§o¹n thø nhÊt cña § 1: Ph¬-b¸ch ®· bãc

trÇn nh÷ng bÝ mËt hiÖn thùc, Sª-li-ga6 - vice versa3)). Tr. 77 [61]. (§o¹n cuèi cïng: tÝnh chÊt lçi thêi cña quan

_______________________________________ 1) ⎯ xin ®−îc dïng danh tõ Êy 2) ⎯ "nguyªn so¸i", chø kh«ng ph¶i "ng−êi ®ãng mãng ngùa" 3) ⎯ ng−îc l¹i

18 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 19

hÖ ng©y th¬ gi÷a ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo: „si le riche le savait! “ 1)).

Tr. 79 - 85 [62 - 67]. (Toµn bé 7 trang nµy cùc kú høng thó. §©y lµ § 2: "BÝ mËt cña kÕt cÊu t− biÖn" ⎯ phª ph¸n triÕt häc t− biÖn, víi thÝ dô trø danh vÒ „qu¶“ ⎯ der Frucht ⎯ phª ph¸n nh»m trùc tiÕp chèng l¹i c ¶ H ª - g h e n. ë ®©y, còng cã mét nhËn xÐt cùc kú høng thó lµ trong sù tr×nh bµy t− biÖn cña m×nh, Hª-ghen „rÊt th−êng“ ®−a ra mét sù tr×nh bµy ch©n thùc n¾m ®−îc b¶n th©n ®èi t−îng ⎯ die S a c h e selbst.)

Tr. 92, 93 [71, 72] - mét vµi nhËn xÐt t õ n g ® o ¹ n chèng l¹i Degradierung der Sinnlichkeit2).

Tr. 101 [76]. "¤ng ta" (Szeliga) "kh«ng thÓ... thÊy r»ng c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp ®ang t¹o ra nh÷ng v−¬ng quèc phæ biÕn hoµn toµn kh¸c víi C¬ ®èc gi¸o vµ ®¹o ®øc, h¹nh phóc gia ®×nh vµ sù phån vinh tiÓu t− s¶n".

Tr. 102 [77]. (Cuèi ®o¹n thø nhÊt - nh÷ng nhËn xÐt chua cay vÒ sù quan träng cña nh÷ng ng−êi c«ng chøng trong x· héi hiÖn nay... "Ng−êi c«ng chøng lµ linh môc thÕ tôc. §ã lµ mét tÝn ®å thanh gi¸o nhµ nghÒ, nh−ng SÕch-xpia nãi r»ng "sù liªm chÝnh kh«ng ph¶i lµ tÝn ®å thanh gi¸o"7. §ång thêi ®ã còng lµ mét tay m«i giíi cho nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau, con ng−êi ®iÒu khiÓn nh÷ng m−u m« vµ m¸nh khoÐ t− s¶n".)

Tr. 110 [82 - 83]. ThÝ dô kh¸c vÒ sù ch©m biÕm ®èi víi t− biÖn trõu t−îng: „cÊu tróc“ vÒ viÖc mét ng−êi trë thµnh chñ nh÷ng sóc vËt nh− thÕ nµo; „sóc vËt“ (das Tier), víi t− c¸ch lµ sù trõu t−îng, biÕn tõ s− tö thµnh chã con, nh− thÕ nµo, v.v..

_______________________________________ 1) ⎯ "nÕu ng−êi giµu biÕt ®−îc ®iÒu ®ã!" 2) ⎯ sù h¹ thÊp c¶m tÝnh

Tr. 111 [83]. Mét ®o¹n ®Æc s¾c nãi vÒ ¥-gien Xuy8: do sù gi¶ nh©n gi¶ nghÜa ®èi víi bourgeoisie «ng ta lý t−ëng hãa, vÒ mÆt ®¹o ®øc, ng−êi con g¸i l¼ng l¬, kh«ng nãi ®Õn th¸i ®é cña c« ta ®èi víi h«n nh©n, ®Õn sù dan dÝu „ng©y th¬“ cña c« ta víi Ðtudiant hay ouvrier1). "ChÝnh trong khu«n khæ cña sù dan dÝu Êy mµ c« ta" (grisette) "t¹o ra sù tr¸i ng−îc thËt sù cã tÝnh chÊt con ng−êi víi ng−êi vî t− s¶n gi¶ nh©n gi¶ nghÜa, nhÉn t©m vµ Ých kû, tr¸i ng−îc víi tÊt c¶ giíi t− s¶n, tøc lµ víi tÊt c¶ x· héi quan ph−¬ng".

Tr. 117 [87]. „QuÇn chóng“ cña thÕ kû XVI vµ thÕ kû XIX ®· kh¸c nhau „von vorn herein“2).

Tr. 118 - 121 [88 - 90]. §o¹n nµy (trong ch−¬ng VI: "Sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n tuyÖt ®èi, hay lµ sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n thÓ hiÖn ë «ng Bru-n«". 1) ChiÕn dÞch thø nhÊt cña sù phª ph¸n tuyÖt ®èi. a) "Tinh thÇn" vµ "quÇn chóng") lµ cùc kú quan träng: phª ph¸n quan ®iÓm cho r»ng lÞch sö ®· kh«ng thµnh c«ng v× quÇn chóng ®· quan t©m ®Õn lÞch sö, v× lÞch sö ®· dùa vµo quÇn chóng, mµ quÇn chóng l¹i tháa m·n víi mét sù hiÓu biÕt „hêi hît“ vÒ „ý niÖm“.

"VËy, nÕu sù phª ph¸n tuyÖt ®èi thùc tÕ lªn ¸n mét c¸i g× lµ "hêi hît", th× c¸i ®ã chÝnh lµ toµn bé lÞch sö tr−íc kia nãi chung, mµ ho¹t ®éng vµ t− t−ëng cña lÞch sö Êy lµ t− t−ëng vµ ho¹t ®éng cña "quÇn chóng". Nã b¸c bá lÞch sö cña quÇn chóng vµ muèn thay lÞch sö ®ã b»ng lÞch sö cã tÝnh chÊt phª ph¸n (xem nh÷ng bµi viÕt cña «ng Giuy-l¬ Phau-x¬ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù ë Anh9)" (119) [88 - 89].

""ý niÖm" lu«n lu«n bÞ mÊt tÝn nhiÖm mét khi nã t¸ch rêi khái "lîi Ých". MÆt kh¸c, còng dÔ hiÓu r»ng,

_______________________________________ 1) ⎯ sinh viªn hay c«ng nh©n 2) ⎯ "ngay tõ ®Çu"

20 V . I . L ª - n i n B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña M¸c vµ ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh" 21

NB bÊt cø "lîi Ých" nµo cña quÇn chóng, ®· ®−îc lÞch sö thõa nhËn, th× khi xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn trªn vò ®µi thÕ giíi, kh«ng thÓ kh«ng v−ît xa, trong "ý niÖm" hoÆc trong "biÓu t−îng", nh÷ng giíi h¹n thùc tÕ cña nã vµ dÔ hßa lµm mét víi lîi Ých nh©n lo¹i nãi chung. ¶o t−ëng nµy t¹o thµnh c¸i mµ Phu-ri-ª gäi lµ s¾c ®iÖu cña mçi thêi ®¹i lÞch sö" (119) [89] - minh häa cho ®iÒu ®ã th× cã vÝ dô cña c¸ch m¹ng Ph¸p (119 - 120) vµ c©u nãi næi tiÕng (1 2 0 in fine1)) [90].

"Tuú theo sù s©u s¾c cña ho¹t ®éng lÞch sö mµ ®éi ngò cña quÇn chóng - ho¹t ®éng lÞch sö lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng - ®−îc më réng".

Bau-¬ ®· t¸ch rêi Geist víi Masse2) mét c¸ch gay g¾t nh− thÕ nµo, c©u nãi sau nµy (®· bÞ M¸c c«ng kÝch) cã thÓ chØ râ: "ph¶i t×m kÎ thï ch©n chÝnh cña tinh thÇn ë trong quÇn chóng, chø kh«ng ph¶i ë n¬i nµo kh¸c" 10 (121) [90].

VÒ ®iÒu ®ã, M¸c tr¶ lêi r»ng nh÷ng kÎ thï cña tiÕn bé, ®ã lµ nh÷ng s¶n phÈm cña t×nh tr¹ng quÇn chóng tù h¹ m×nh, s¶n phÈm cã mét sù tån t¹i ®éc lËp (verselbständigten), nh−ng ®ã lµ nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt, tån t¹i ë bªn ngoµi, chø kh«ng ph¶i s¶n phÈm cã tÝnh chÊt quan niÖm. Tê b¸o cña Loustalot 11 n¨m 1789 ®· in ë ®Ò tõ r»ng:

Les grands ne nous paraissent grands Que parce que nous sommes µ genoux. Levons-nous! 3)

Nh−ng muèn ®øng lªn (122) [90] - M¸c nãi - mµ chØ ®øng lªn trong t− t−ëng, trong ý niÖm th× ch−a ®ñ.

"ThÕ nh−ng sù phª ph¸n tuyÖt ®èi Ýt ra còng häc ®−îc ë "HiÖn t−îng häc" 12 cña Hª-ghen mét nghÖ thuËt ⎯ biÕn

_______________________________________ 1) ⎯ ë cuèi 2) ⎯ tinh thÇn víi quÇn chóng 3) ⎯ Nh÷ng ng−êi vÜ ®¹i cã vÎ vÜ ®¹i ®èi víi chóng ta

ChØ v× chóng ta ®· quú xuèng. Chóng ta h·y ®øng lªn!

nh÷ng d©y xÝch thùc tÕ, kh¸ch quan, tån t¹i ë ngoµi t«i thµnh nh÷ng d©y xÝch thuÇn tuý quan niÖm, thuÇn tóy chñ quan, tån t¹i thuÇn tuý trong t«i, vµ do ®ã biÕn tÊt c¶ nh÷ng cuéc ®Êu tranh bªn ngoµi, c¶m tÝnh thµnh nh÷ng cuéc ®Êu tranh cña c¸c ý niÖm thuÇn tuý" (122) [90].

M¸c chÕ giÔu r»ng: nh− thÕ lµ ng−êi ta cã thÓ chøng minh sù hßa hîp tiªn ®Þnh gi÷a sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n vµ c¬ quan kiÓm duyÖt, tr×nh bµy nh©n viªn kiÓm duyÖt kh«ng ph¶i nh− mét tªn ®ao phñ c¶nh s¸t (Polizei-scherge), mµ nh− c¶m gi¸c ®· ®−îc nh©n c¸ch hãa cña b¶n th©n t«i vÒ sù tÕ nhÞ vµ sù mùc th−íc.

¸m ¶nh bëi c¸i „Geist“ cña m×nh, sù phª ph¸n tuyÖt ®èi kh«ng nghiªn cøu xem trong nh÷ng cuång väng h− ¶o (windigen) cña "tinh thÇn" ®ã cã nh÷ng c©u trèng rçng, cã sù tù lõa bÞp, cã sù nhu nh−îc (Kernlosigkeit) hay kh«ng.

"§èi víi "tiÕn bé", th× còng thÕ. BÊt chÊp nh÷ng cuång väng cña "tiÕn bé", lu«n lu«n vÉn cã nh÷ng tr−êng hîp tho¸i bé vµ sù vËn ®éng vßng trßn. Sù phª ph¸n tuyÖt ®èi kh«ng pháng ®o¸n r»ng ph¹m trï "tiÕn bé" lµ hoµn toµn trèng rçng vµ trõu t−îng, nªn nã suy nghÜ s©u s¾c tíi møc c«ng nhËn "tiÕn bé" lµ tuyÖt ®èi, ®Ó cã thÓ gi¶ ®Þnh ra mét "®èi thñ riªng" cña tiÕn bé, tøc lµ quÇn chóng, nh»m môc ®Ých gi¶i thÝch sù tho¸i bé" (123 - 124) [91].

"TÊt c¶ c¸c t¸c gi¶ céng s¶n chñ nghÜa vµ x· héi chñ nghÜa ®Òu xuÊt ph¸t