Microsoft Word - Lenin 29.docV« s¶n tÊt c¶ c¸c n−íc, ®oµn kÕt l¹i !
V.I. Lª-Nin Toµn tËp
Bót ký triÕt häc
Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia Hµ Néi - 2006
Nh÷ng t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin trong tËp nµy in theo b¶n dÞch cña Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ-néi
© Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, 1981
10102742 014 (01)81 476 81 0101020000
Lêi nhµ xuÊt b¶n
Kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam hµnh ®éng lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam; lµ b−íc ph¸t triÓn vÒ nhËn thøc vµ t− duy lý luËn cña §¶ng ta trong c«ng cuéc ®æi míi, quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n−íc theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa.
Nh÷ng thµnh tùu mäi mÆt do c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc mang l¹i trong nh÷ng n¨m qua thËt ®¸ng tr©n träng vµ khÝch lÖ, ®ång thêi ®ßi hái toµn §¶ng, toµn d©n ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu, ph¸t triÓn lý luËn c¸ch m¹ng khoa häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn ®ang ®Æt ra trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay.
Víi tinh thÇn ®ã, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ v« cïng quan träng vµ cÊp thiÕt ®èi víi chóng ta hiÖn nay.
§¸p øng nhu cÇu häc tËp, nghiªn cøu lý luËn cña ®«ng ®¶o b¹n ®äc, ®Æc biÖt lµ cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ nghiªn cøu, gi¶ng viªn vµ sinh viªn c¸c tr−êng ®¹i häc, nh©n dÞp kû niÖm 135 n¨m ngµy sinh cña Vla®imia IlÝch Lªnin (22-4-1870 22-4-2005), Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia xuÊt b¶n Bé s¸ch quý V.I. Lªnin - Toµn tËp gåm 55 tËp vµ 2 tËp Tra cøu.
Bé s¸ch V.I. Lªnin - Toµn tËp ra m¾t b¹n ®äc lÇn nµy ®−îc xuÊt b¶n theo ®óng nguyªn b¶n cña Bé V. I. Lªnin - Toµn tËp,
VII
* * *
Cuèn Bót ký triÕt häc, tuy kh«ng ph¶i lµ mét t¸c phÈm hoµn chØnh, song nã cã ý nghÜa lý luËn vµ chÝnh trÞ hÕt søc to lín vµ lµ nÒn t¶ng lý luËn cña mét giai ®o¹n ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt ®−îc mÖnh danh lµ giai ®o¹n Lª-nin. Néi dung tËp trung cña Bót ký triÕt häc lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña nã, lÞch sö h×nh thµnh vµ ý nghÜa cña chóng ®èi víi c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc tù nhiªn v. v.. PhÐp biÖn chøng duy vËt mµ Lª-nin ph¸t triÓn trong Bót ký triÕt häc cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn quan träng ®Ó nghiªn cøu c¸c quy luËt x©y dùng x· héi céng s¶n chñ nghÜa, phôc vô cuéc ®Êu tranh chèng triÕt häc t− s¶n, chèng chñ nghÜa gi¸o ®iÒu.
Nh÷ng néi dung chÝnh trong tËp nµy ®−îc ph©n tÝch kh¸ toµn diÖn trong phÇn Lêi tùa in ë ®Çu s¸ch, do ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin (Liªn X«) viÕt cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕt ViÖt. Trang XXVIII cña Lêi tùa cã chØ dÉn chi tiÕt gióp cho viÖc nghiªn cøu t¸c phÈm nµy.
PhÇn Phô lôc vµ c¸c B¶n chØ dÉn (víi nh÷ng sè trang t−¬ng øng cña phÇn néi dung trong tËp) ë cuèi s¸ch ®−îc tr×nh bµy hÕt søc khoa häc vµ chuÈn x¸c; ®©y lµ phÇn tra cøu rÊt bæ Ých, gãp phÇn lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò trong néi dung t¸c phÈm, gióp b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n t− t−ëng cña V. I. Lªnin.
Chó thÝch cuèi trang b»ng dÊu (*) lµ cña V. I. Lªnin; Chó thÝch b»ng ch÷ sè ArËp (1)) lµ cña ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lªnin trùc thuéc Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X« (tr−íc ®©y).
Hy väng Bé s¸ch sÏ lµ tµi liÖu nghiªn cøu vµ tham kh¶o bæ Ých cho b¹n ®äc.
Th¸ng 2 n¨m 2006 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia
Lêi tùa
TËp 29 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp gåm nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch, nh÷ng ghi chó vÒ c¸c cuèn s¸ch vµ c¸c bµi kh¸c nhau viÕt vÒ triÕt häc, vµ c¶ nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña Lª-nin ghi bªn lÒ vµ trong v¨n b¶n c¸c cuèn s¸ch triÕt häc trong tñ s¸ch riªng cña Ng−êi.
§a sè c¸c b¶n th¶o nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch vµ nh÷ng ghi chó in trong tËp nµy lÇn ®Çu tiªn ®−îc c«ng bè n¨m 1929-1930 trong V¨n tËp Lª-nin, tËp IX vµ XII; trong nh÷ng n¨m 1933-1947, nh÷ng tµi liÖu nµy ®−îc in n¨m lÇn thµnh s¸ch lÎ d−íi ®Çu ®Ò "Bót ký triÕt häc", vµ n¨m 1958 ®−îc xuÊt b¶n thµnh tËp 38 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø 4. CÊu t¹o cña nh÷ng lÇn xuÊt b¶n tr−íc ®©y kh«ng gièng nhau, trong sè nh÷ng lÇn xuÊt b¶n tr−íc ®ã th× lÇn xuÊt b¶n n¨m 1958 lµ ®Çy ®ñ h¬n c¶; so víi lÇn xuÊt b¶n n¨m 1958 th× tËp nµy ®−îc bæ sung thªm nh÷ng ý kiÕn ®−îc c«ng bè lÇn ®Çu cña V. I. Lª-nin ghi trong s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen "TËp luËn v¨n ng¾n vÒ triÕt häc" vµ nh÷ng ý kiÕn ®· ®−îc c«ng bè tr−íc ®©y ghi trong s¸ch cña I-u M. Xtª-clèp "N.G. TsÐc-n−-sÐp-xki, cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña «ng"; mét sè ghi chó lÊy tõ "Bót ký vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc" cña Lª-nin ®· ®−a vµo tËp 28 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, th× kh«ng ®Ó ë trong tËp nµy n÷a.
Nh÷ng lÇn xuÊt b¶n cuèn "Bót ký triÕt häc" tr−íc ®©y kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ cÊu t¹o, mµ cßn kh¸c nhau c¶
VIII Lêi tùa Lêi tùa IX
vÒ thø tù s¾p xÕp c¸c tµi liÖu. TËp nµy ®−îc chia thµnh ba phÇn; trong mçi phÇn cã nh÷ng tµi liÖu Ýt nhiÒu ®ång nhÊt vÒ tÝnh chÊt. PhÇn I gåm c¸c b¶n tãm t¾t vµ c¸c ®o¹n trÝch; phÇn II gåm nh÷ng ghi chó kh¸c nhau vÒ c¸c s¸ch, c¸c bµi viÕt vµ c¸c bµi phª b×nh s¸ch b¸o triÕt häc; phÇn III gåm nh÷ng ®o¹n trÝch c¸c cuèn s¸ch kÌm theo nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña Lª-nin. Trong c¸c phÇn, tµi liÖu ®−îc s¾p xÕp theo thø tù thêi gian, trªn c¬ së nh÷ng ngµy th¸ng ®· ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp tr−íc ®©y hay lµ khi so¹n tËp nµy, bëi v× hÇu nh− tÊt c¶ c¸c tµi liÖu ®Òu kh«ng ®−îc t¸c gi¶ ®Ò ngµy th¸ng.
Trong V. I. Lª-nin Toµn tËp, cuèn "Bót ký triÕt häc" thuéc vÒ thêi kú chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, khi ®ã Lª-nin ®· viÕt xong phÇn chÝnh cña c¸c b¶n tãm t¾t, c¸c ®o¹n trÝch vµ c¸c ghi chó. ChÝnh trong thêi gian nµy, Lª-nin tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", vµ song song víi viÖc ®ã Ng−êi tãm t¾t phÇn mét cuèn "B¸ch khoa toµn th− c¸c bé m«n triÕt häc" cña Gi. V. Ph. Hª-ghen, "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" vµ "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc cña lÞch sö " cña Hª-ghen, t¸c phÈm cña L. Ph¬-b¸ch "Tr×nh bµy, ph©n tÝch vµ phª ph¸n triÕt häc cña Lai-bni- tx¬", cña Ph. L¸t-xan "TriÕt häc cña Hª-ra-clÝt BÝ Èn ë £-phe-x¬", "PhÐp siªu h×nh" cña A-ri-xtèt vµ mét sè cuèn s¸ch kh¸c vÒ triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn. Nh÷ng b¶n tãm t¾t vµ nh÷ng ghi chó nµy lµ néi dung cña t¸m tËp bót ký gièng nhau, b×a mµu xanh mµ Lª-nin ®Æt ®Çu ®Ò lµ "Bót ký triÕt häc. Hª-ghen, Ph¬-b¸ch vµ nh÷ng t¸c gi¶ kh¸c"; thuéc vÒ lo¹i nµy cßn cã b¶n tãm t¾t cuèn "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o" cña Ph¬-b¸ch; b¶n tãm t¾t nµy ®−îc viÕt trªn c¸c tê rêi, sím nhÊt lµ n¨m 1909.
Nh÷ng ®o¹n Lª-nin trÝch, ®«i khi ®−îc ghi vµo nh÷ng quyÓn vë riªng (vÝ dô "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (l«- gÝch) cña Hª-ghen" hay "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng"), ®«i khi ®−îc ghi trong c¸c b¶n tãm t¾t (®o¹n trÝch vÒ nh÷ng
yÕu tè cña phÐp biÖn chøng trong b¶n tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", ®o¹n trÝch vÒ lý luËn nhËn thøc trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña L¸t-xan, v.v.). ViÖc hoµn thiÖn lÇn cuèi cïng c¸c b¶n tãm t¾t, c¸c ®o¹n trÝch vµ c¸c ghi chó triÕt häc trong nh÷ng n¨m 1914-1915 tuy ch−a xong, nh−ng d−íi d¹ng nh− vËy chóng vÉn cã ý nghÜa to lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt; viÖc nghiªn cøu c¸c tµi liÖu nµy cho phÐp gi¶ ®Þnh r»ng Lª-nin dù ®Þnh viÕt mét t¸c phÈm riªng vÒ phÐp biÖn chøng.
Bªn c¹nh cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", tËp "Bót ký triÕt häc" lµ mét tµi s¶n t− t−ëng v« gi¸, cã ý nghÜa lý luËn vµ chÝnh trÞ ®Æc biÖt vµ lµ c¬ së cña giai ®o¹n Lª-nin trong sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt. Nh−ng nÕu trong t¸c phÈm triÕt häc chÝnh cña m×nh, Lª-nin chñ yÕu chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt triÕt häc, th× ®iÓm trung t©m cña tËp "Bót ký triÕt häc", n¬i ®−îc coi lµ tiªu ®iÓm quy tô nh÷ng t− t−ëng cña Lª-nin vÒ c¸c lÜnh vùc hÕt søc kh¸c nhau cña tri thøc loµi ng−êi, l¹i lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, lµ nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña nã, lÞch sö h×nh thµnh cña chóng, ý nghÜa cña chóng ®èi víi c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc tù nhiªn, tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn cña kü thuËt. PhÐp biÖn chøng duy t©m cña Hª-ghen, nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng cña Hª-ra-clÝt, cña Lai-bni-tx¬ vµ cña c¸c nhµ triÕt häc kh¸c lµ tµi liÖu ban ®Çu cña Lª-nin; trªn c¬ së tµi liÖu nµy, Ng−êi ®· ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt m¸c-xÝt.
Trong thêi ®¹i tÊt c¶ nh÷ng m©u thuÉn cña chñ nghÜa t− b¶n gay g¾t ®Õn cùc ®é vµ cuéc khñng ho¶ng c¸ch m¹ng míi ®ang chÝn muåi, phÐp biÖn chøng duy vËt cã ý nghÜa ®Æc biÖt: chØ cã ®øng trªn lËp tr−êng cña phÐp biÖn chøng duy vËt míi cã thÓ v¹ch ra tÝnh chÊt ®Õ quèc chñ nghÜa cña chiÕn tranh, v¹ch trÇn ®−îc sù ngôy biÖn vµ chiÕt trung cña c¸c thñ lÜnh Quèc tÕ II, v¹ch trÇn ®−îc chñ
X Lêi tùa Lêi tùa XI
nghÜa c¬ héi vµ chñ nghÜa x· héi - s«-vanh cña hä. ý nghÜa cña tËp "Bót ký triÕt häc" trong sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lª-nin biÓu lé ra ®Çy ®ñ khi g¾n nã víi nh÷ng t¸c phÈm thêi ®ã cña Lª-nin nh− "Chñ nghÜa ®Õ quèc, giai ®o¹n tét cïng cña chñ nghÜa t− b¶n", "Chñ nghÜa x· héi vµ chiÕn tranh", "Bµn vÒ khÈu hiÖu Liªn bang ch©u ¢u", "Bµn vÒ cuèn s¸ch nhá cña Giu-ni-ót", "C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vµ quyÒn d©n téc tù quyÕt", v.v.. Sù ph©n tÝch cña Lª-nin vÒ c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt gi÷ mét vai trß quan träng trong viÖc x©y dùng lý luËn m¸c- xÝt vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc, trong viÖc ph¸t triÓn lý luËn c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa, ph¸t triÓn häc thuyÕt vÒ nhµ n−íc, chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc cña ®¶ng. Kh«ng hiÓu tËp "Bót ký triÕt häc" th× kh«ng thÓ hiÓu ®−îc toµn bé viÖc Lª-nin tiÕp tôc ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt trong c¸c t¸c phÈm sau ®ã nh− "Nhµ n−íc vµ c¸ch m¹ng","L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn..." "BÖnh Êu trÜ "t¶ khuynh" trong phong trµo céng s¶n", "VÒ t¸c dông cña chñ nghÜa duy vËt chiÕn ®Êu", v.v..
* * *
TËp nµy më ®Çu b»ng b¶n tãm t¾t t¸c phÈm viÕt chung ®Çu
tiªn cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen "Gia ®×nh thÇn th¸nh, hay Phª ph¸n sù phª ph¸n cã tÝnh chÊt phª ph¸n"; ®ã lµ b¶n tãm t¾t sím nhÊt trong c¸c b¶n tãm t¾t cña Lª-nin mµ ta ®· biÕt vÒ c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c. Trong b¶n tãm t¾t nµy, Lª-nin chó ý xem xÐt sù h×nh thµnh thÕ giíi quan cña M¸c vµ ¡ng-ghen. Ng−êi viÕt: "ë ®©y, M¸c ®i tõ triÕt häc Hª-ghen ®Õn chñ nghÜa x· héi: sù chuyÓn biÕn ®ã lµ rÊt râ rµng ta thÊy M¸c ®· n¾m ®−îc nh÷ng g× vµ «ng ®· chuyÓn sang mét lÜnh vùc t− t−ëng míi nh− thÕ nµo" (tr. 8). Trong nh÷ng t− t−ëng Êy, Lª-nin nªu bËt "t− t−ëng vÒ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi " (tr. 7), "quan ®iÓm ®· gÇn thµnh h×nh cña M¸c vÒ vai trß c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n" (tr. 11) quan ®iÓm duy vËt khi ph©n tÝch ý thøc x· héi, t− t−ëng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i cã "lùc l−îng thùc tiÔn" ®Ó thùc hiÖn nh÷ng t− t−ëng, v.v.. Lª-nin nhÊn m¹nh vµ ®¸nh dÊu NB mét luËn ®iÓm hÕt søc quan träng cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®· ®−îc nªu ra trong cuèn "Gia ®×nh thÇn th¸nh", luËn ®iÓm nãi r»ng ho¹t ®éng lÞch sö ho¹t ®éng nµy lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng cµng v÷ng m¹nh th× khèi l−îng quÇn chóng cµng t¨ng lªn; Ng−êi chó ý nghiªn cøu sù phª ph¸n cña nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi t− s¶n, bµn luËn vÒ sù c¶i biÕn mét c¸ch duy vËt cña M¸c vµ ¡ng-ghen ®èi víi triÕt häc cña Hª-ghen, sù ®¸nh gi¸ cã phª ph¸n cña hai «ng ®èi víi chñ nghÜa duy vËt tr−íc ®©y. Lª-nin cho r»ng phÇn ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ lµ phÇn "Cuéc chiÕn ®Êu phª ph¸n chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt Ph¸p" do M¸c viÕt, trong ®ã ®· v¹ch râ r»ng chñ nghÜa céng s¶n lµ kÕt luËn l«-gÝch rót ra tõ toµn bé sù ph¸t triÓn lÞch sö cña triÕt häc duy vËt.
XII Lêi tùa Lêi tùa XIII
Ng−êi dµnh mét phÇn ®¸ng kÓ trong b¶n tãm t¾t ®Ó
phª ph¸n ph¸i Hª-ghen trÎ, nh÷ng quan niÖm duy t©m chñ quan cña hä vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quan ®iÓm ph¶n ®éng cña hä vÒ vai trß cña quÇn chóng lao ®éng vµ c¸ nh©n trong lÞch sö. Lª-nin nªu ra kÕt luËn cña M¸c chèng ph¸i Hª-ghen trÎ, kÕt luËn nãi r»ng kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc hiÖn thùc lÞch sö, nÕu ®· lo¹i trõ khái nã "mèi quan hÖ lý luËn vµ thùc tiÔn gi÷a ng−êi víi giíi tù nhiªn, tøc lµ khoa häc tù nhiªn vµ c«ng nghiÖp", "ph−¬ng thøc s¶n xuÊt trùc tiÕp b¶n th©n ®êi sèng" (tr. 38,39). Trong c¸c t¸c phÈm viÕt vµo nh÷ng n¨m 90, Lª- nin ®· dùa vµo kinh nghiÖm ®Êu tranh cña M¸c vµ ¡ng- ghen chèng ph¸i Hª-ghen trÎ ®Ó phª ph¸n x· héi häc chñ quan cña ph¸i d©n tuý tù do chñ nghÜa, ®Ó ®Êu tranh chèng nh÷ng lý luËn d©n tuý vÒ vai trß lÞch sö cña "nh÷ng c¸ nh©n cã ®Çu ãc phª ph¸n", cña nh÷ng anh hïng vµ tÝnh thô ®éng cña quÇn chóng nh©n d©n, cña "®¸m ®«ng".
Lª-nin nhiÒu lÇn trë l¹i c¸c t¸c phÈm cña M¸c vµ ¡ng- ghen c¶ trong nh÷ng b¶n tãm t¾t, nh÷ng ®o¹n trÝch, nh÷ng ghi chó viÕt sau ®ã vµ ®−îc ®−a vµo tËp "Bót ký triÕt häc". Lª-nin ®¸nh gi¸ b−íc ngoÆt c¸ch m¹ng mµ c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c ®· hoµn thµnh trong khoa häc, nªu bËt ý nghÜa cña mét sè t¸c phÈm cña hai «ng trong sù ph¸t triÓn t− t−ëng c¸ch m¹ng, ®Æc biÖt chó ý ®Õn phÐp biÖn chøng trong bé "T− b¶n" cña M¸c.
Trong tËp nµy, tiÕp theo b¶n tãm t¾t cuèn "Gia ®×nh thÇn th¸nh" lµ nh÷ng b¶n tãm t¾t hai t¸c phÈm cña L. Ph¬- b¸ch: "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o" vµ cuèn "Tr×nh bµy, ph©n tÝch vµ phª ph¸n triÕt häc cña Lai-bni- tx¬"; b¶n thø nhÊt ®−îc so¹n sím nhÊt lµ n¨m 1909, cßn b¶n thø hai lµ vµo mïa thu n¨m 1914. Tr−íc ®Êy, Lª-nin ®· tõng ®äc c¸c t¸c phÈm cña Ph¬-b¸ch lóc Ng−êi bÞ ®i ®µy ë Xi-bi-ri vµ ®Æc biÖt khi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", trong ®ã Ng−êi
®· trÝch dÉn c¸c t¸c phÈm trong tËp hai vµ tËp m−êi lÇn xuÊt b¶n thø nhÊt, vµ tËp b¶y lÇn xuÊt b¶n thø hai Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch, ®ång thêi trÝch dÉn hai tËp "Th− tõ vµ di c¶o" cña Ph¬-b¸ch do C. Gruyn xuÊt b¶n (xem V. I. Lª- nin. Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t. 18). HiÖn cßn gi÷ ®−îc mét b¶n cña tËp hai Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch, trong ®ã cã nh÷ng bót tÝch cña Lª-nin trong thêi kú Êy. Trong nh÷ng b¶n tãm t¾t ®−îc ®−a vµo tËp "Bót ký triÕt häc", Lª-nin tiÕp tôc nghiªn cøu nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña nhµ duy vËt §øc.
Khi tãm t¾t " Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o", Lª-nin chñ yÕu chó ý ®Õn quan niÖm duy vËt cña Ph¬-b¸ch vÒ giíi tù nhiªn vµ nh÷ng tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña nã, sù phª ph¸n cña «ng ®èi víi chñ nghÜa duy t©m, t«n gi¸o vµ sù luËn chøng cña «ng vÒ chñ nghÜa v« thÇn; Lª- nin v¹ch ra "nh÷ng ph«i thai", "nh÷ng mÇm mèng" cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ch−a ®−îc ph¸t triÓn nhiÒu trong triÕt häc cña Ph¬-b¸ch. Trong b¶n tãm t¾t, Lª-nin ®· mÊy lÇn nãi ®Õn tÝnh chÊt h¹n chÕ cña triÕt häc Ph¬-b¸ch, nãi r»ng ngay trong nh÷ng n¨m 1848-1851, Ph¬-b¸ch ®· l¹c hËu xa so víi M¸c vµ ¡ng-ghen, «ng kh«ng hiÓu cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848. Khi ®¸nh gi¸ ®Þnh nghÜa cña Ph¬-b¸ch vÒ giíi tù nhiªn, Lª-nin viÕt: "Do ®ã thÊy r»ng giíi tù nhiªn tÊt c¶, trõ c¸i g× siªu tù nhiªn. Ph¬-b¸ch s¸ng râ nh−ng kh«ng s©u s¾c. ¡ng-ghen ®· ®Þnh nghÜa mét c¸ch s©u s¾c h¬n sù kh¸c nhau gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m" (tËp nµy, tr. 54). ë cuèi b¶n tãm t¾t, Lª-nin còng chØ ra tÝnh chÊt h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬- b¸ch vµ tÝnh chÊt chËt hÑp cña thuËt ng÷ "nguyªn lý nh©n b¶n trong triÕt häc": "Nguyªn lý nh©n b¶n chñ nghÜa còng nh− chñ nghÜa tù nhiªn chØ lµ nh÷ng sù m« t¶ c h ñ n g h Ü a d u y v Ë t mét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c vµ yÕu ít" (tr. 76).
Trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña Ph¬-b¸ch viÕt vÒ triÕt häc cña Lai-bni-tx¬ còng nh− trong b¶n tãm t¾t trªn, Lª-
XIV Lêi tùa Lêi tùa XV
nin ®· chó ý xem xÐt sù tiÕn triÓn vÒ triÕt häc cña Ph¬-b¸ch, sù chuyÓn biÕn cña «ng tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt. Nh−ng trung t©m chó ý ë ®©y lµ sù tr×nh bµy tØ mØ cña Ph¬-b¸ch vÒ hÖ thèng triÕt häc phøc t¹p cña nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i §øc thÕ kû XVIII. Lª-nin ®· chÐp l¹i nhËn ®Þnh cña Ph¬-b¸ch vÒ c¸c ®¬n tö cña Lai-bni-tx¬ vµ v¹ch ra c¸ch gi¶i thÝch duy t©m cña Lai-bni-tx¬ vÒ vËt chÊt: coi vËt chÊt chØ lµ "hiÖn t−îng" dïng ®Ó "nèi liÒn c¸c ®¬n tö". Lª-nin viÕt: "TruyÒn ®¹t tù do cña t«i: §¬n tö linh hån theo kiÓu riªng. Lai-bni-tx¬ nhµ duy t©m. VËt chÊt lµ c¸i g× gièng nh− mét tån t¹i kh¸c cña linh hån hay lµ mét chÊt keo liªn kÕt c¸c ®¬n tö víi nhau b»ng mét mèi liªn hÖ thÕ tôc, nhôc thÓ" (tr. 81). Trong b¶n tãm t¾t nµy, Ng−êi ®¸nh gi¸ cao nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng cña triÕt häc Lai-bni-tx¬, ®Æc biÖt lµ "nguyªn t¾c ho¹t ®éng" vèn cã bªn trong cña thùc thÓ, cña c¸c ®¬n tö. Lª-nin viÕt: "ë ®©y lµ mét lo¹i phÐp biÖn chøng vµ rÊt s©u s¾c, mÆc dÇu cã chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa thÇy tu" (tr.83). Lª-nin còng xem xÐt sù phª ph¸n duy lý cña Lai- bni-tx¬ ®èi víi chñ nghÜa kinh nghiÖm cña Lèc-c¬; Ng−êi chØ ra sù gièng nhau gi÷a mét sè t− t−ëng trong triÕt häc cña Lai-bni-tx¬ vµ Can-t¬. KÌm theo c¸c b¶n tãm t¾t hai t¸c phÈm cña Ph¬-b¸ch lµ nh÷ng ghi chó nhá, c¸c ghi chó nµy chøng tá r»ng Lª-nin cßn ®äc c¸c t¸c phÈm kh¸c n÷a ë trong tËp IX lÇn xuÊt b¶n thø 1 vµ tËp IV lÇn xuÊt b¶n thø 2 Toµn tËp cña Ph¬-b¸ch.
Trung t©m trong tËp nµy lµ nh÷ng b¶n tãm t¾t c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen; Lª-nin ®· nghiªn cøu c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen, ®Æc biÖt cuèn "Khoa häc l«-gÝch" ngay tõ khi cßn bÞ ®µy ë Xi-bi-ri; vÒ sau, n¨m 1908, khi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", Ng−êi ®· ®äc phÇn mét cuèn "B¸ch khoa toµn th− c¸c bé m«n triÕt häc". N¨m 1914-1915, Lª-nin ®· tãm t¾t tØ mØ t¸c phÈm chÝnh cña Hª-ghen "Khoa häc l«-gÝch", vµ c¶ cuèn
"Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" vµ " Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc cña lÞch sö" cña «ng. Trong nh÷ng b¶n tãm t¾t Êy, Lª-nin phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m vµ v¹ch ra tÝnh h¹n chÕ vÒ mÆt lÞch sö cña c¸c quan ®iÓm triÕt häc cña Hª-ghen, "sù nh−îng bé chñ nghÜa thÇn bÝ", "trß ch¬i nh÷ng lo¹i suy trèng rçng", "sù ph¶n béi l¹i sù ph¸t triÓn", vµ ®ång thêi chØ ra r»ng ë Hª-ghen, d−íi h×nh thøc thÇn bÝ, th−êng biÓu hiÖn nh÷ng quan hÖ thùc t¹i cña hiÖn thùc.
Lª-nin viÕt: "Ng−êi ta kh«ng thÓ ¸p dông nguyªn xi l«-gÝch cña Hª-ghen; còng kh«ng thÓ coi nã nh− lµ mét c¸i hiÖn cã. CÇn ph¶i r ó t r a tõ trong ®ã nh÷ng mÆt l«- gÝch (nhËn thøc luËn), sau khi ®· g¹t bá Ideenmystik : ®ã cßn lµ mét c«ng viÖc lín" (tr.281). ChÝnh Lª-nin ®· tiÕn hµnh c«ng viÖc nµy trong c¸c b¶n tãm t¾t cña m×nh; Ng−êi xem xÐt nh÷ng sù chuyÓn biÕn khã kh¨n, nh÷ng khÝa c¹nh, nh÷ng chuyÓn ho¸ cña c¸c kh¸i niÖm trõu t−îng cña Hª- ghen, cè t×m "c¸i h¹t ch©n lý s©u s¾c trong c¸i vá thÇn bÝ cña chñ nghÜa Hª-ghen!" (tr.164). "Nãi chung, t«i cè g¾ng ®äc Hª-ghen theo quan ®iÓm duy vËt, Lª-nin nªu ra trong ®o¹n ®Çu cña b¶n tãm t¾t cuèn "Khoa häc l«-gÝch", Hª-ghen lµ chñ nghÜa duy vËt lén ®Çu xuèng d−íi (theo ¡ng-ghen) nghÜa lµ phÇn lín, t«i lo¹i bá Th−îng ®Õ, tuyÖt ®èi, ý niÖm thuÇn tuý etc." (tr. 111). C¸ch xem xÐt nh− vËy ®em l¹i cho Lª-nin kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn ra ý nghÜa ch©n chÝnh cña l«-gÝch cña Hª-ghen, nh×n thÊy "„®ªm h«m tr−íc“ sù chuyÓn ho¸ tõ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan sang chñ nghÜa duy vËt" (tr. 177), v¹ch ra "nh÷ng ph«i thai" cña quan niÖm duy vËt cña Hª-ghen kh«ng chØ vÒ giíi tù nhiªn mµ c¶ vÒ lÞch sö n÷a. Trong "Khoa häc l«-gÝch", khi x©y dùng hÖ thèng ®å sé nh÷ng ph¹m trï l«-gÝch cña m×nh, Hª-ghen tiÕn gÇn h¬n c¶ ®Õn chñ nghÜa duy vËt khoa häc, biÖn chøng, cßn trong triÕt häc lÞch sö, «ng l¹i ®øng c¸ch xa nhÊt víi chñ nghÜa duy vËt Êy. Lª-nin ®· viÕt: "§iÒu ®ã còng dÔ hiÓu, bëi v× chÝnh ë ®©y, chÝnh trong lÜnh
XVI Lêi tùa Lêi tùa XVII
vùc nµy, trong khoa häc nµy, M¸c vµ ¡ng-ghen ®· tiÕn mét b−íc lín nhÊt. ë ®©y, Hª-ghen ®· tá ra giµ cçi nhÊt, ®· trë thµnh mét ®å cæ" (tr. 344-345). Nh−ng ngay trong l«-gÝch häc, Hª-ghen còng chØ "® o ¸ n ®−îc mét c¸ch tµi t×nh biÖn chøng cña sù vËt", biÖn chøng cña thÕ giíi kh¸ch quan. Lª-nin hiÓu râ vµ ph¸t triÓn theo quan ®iÓm duy vËt nh÷ng quy luËt vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, v¹ch ra mèi liªn hÖ lÉn nhau cña chóng, chØ ra sù biÓu hiÖn ®Æc thï cña chóng trong t− duy, x¸c ®Þnh sù t−¬ng quan gi÷a phÐp biÖn chøng, l«-gÝch häc vµ lý luËn nhËn thøc.
TiÕp theo c¸c b¶n tãm t¾t c¸c t¸c phÈm cña Hª-ghen lµ c¸c b¶n tãm t¾t c¸c cuèn s¸ch cña Gi. N«-en, Ph. L¸t- xan vµ A-ri-xtèt. B¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña N«-en "L«- gich häc cña Hª-ghen" ®¸ng chó ý chñ yÕu ë chç nã lµ tÊm g−¬ng vÒ sù phª ph¸n viÖc nhµ duy t©m "nhá" "tÇm th−êng hãa" phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen. C¶ trong b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña L¸t-xan "TriÕt häc cña Hª-ra-clÝt BÝ Èn ë £-phe-x¬", Lª-nin còng nªu bËt th¸i ®é kh«ng phª ph¸n cña L¸t-xan ®èi víi Hª-ghen. Ng−êi viÕt: "L¸t- xan chØ gi¶n ®¬n nh¾c l¹i Hª-ghen, cãp l¹i Hª-ghen, nhai l¹i hµng triÖu lÇn nh÷ng luËn ®iÓm c¸ biÖt cña Hª-ghen vÒ Hª-ra-clÝt, nhåi nhÐt vµo t¸c phÈm cña m×nh c¶ c¸i ®èng häc vÊn cùc kú th«ng th¸i rëm kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc" (tr. 363). Lª-nin ®em sù ph¸t triÓn thùc sù cña triÕt häc do M¸c thùc hiÖn ®èi lËp víi L¸t-xan. Trong b¶n tãm t¾t nµy, Lª-nin chó ý chñ yÕu vµo viÖc tr×nh bµy c¸c quan ®iÓm cña nhµ triÕt häc Hy-L¹p cæ ®¹i, tr¸ch cø L¸t-xan r»ng «ng ta "®· ®Ó trong bãng tèi chñ nghÜa duy vËt hay lµ nh÷ng khuynh h−íng duy vËt cña Hª-ra-clÝt" (tr. 376).
PhÇn mét kÕt thóc b»ng b¶n tãm t¾t cuèn "PhÐp siªu h×nh" cña A-ri-xtèt mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña triÕt häc Hy-l¹p cæ ®¹i; t¸c phÈm nµy, theo c¸ch diÔn t¶ cña Lª-nin, ®· "®Ò cËp tíi tÊt c¶, tÊt c¶ c¸c ph¹m
trï" (tr. 389). Khi tãm t¾t cuèn s¸ch, Lª-nin nªu ra nh÷ng "nhu cÇu, cè g¾ng t×m tßi" cña A-ri-xtèt, viÖc «ng tiÕn gÇn tíi phÐp biÖn chøng kh¸ch quan, "lßng tin chÊt ph¸c vµo søc m¹nh cña lý tÝnh", sù phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Pla-t«n; Ng−êi nãi ®Õn tÝnh phøc t¹p cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, nhÊn m¹nh r»ng "sù ph©n ®«i cña nhËn thøc cña con ng−êi vµ tÝnh kh¶ n¨ng cña chñ nghÜa duy t©m (cña t«n gi¸o) ® · c ã trong c¸i trõu t−îng ®Çu tiªn, tèi s¬", vµ chØ ra Ých lîi cña t−ëng t−îng, cña −íc m¬ "ngay trong khoa häc chÝnh x¸c nhÊt" (tr. 394,395).
Ngoµi c¸c b¶n tãm t¾t, phÇn mét cßn gåm hai ®o¹n trÝch cña Lª-nin: "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (l«-gÝch) cña Hª-ghen" vµ "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng". §o¹n trÝch thø nhÊt nªu ra ®Æc tr−ng chung cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, v¹ch ra mèi t−¬ng quan gi÷a l«-gÝch häc, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc; ®o¹n trÝch thø hai chØ ra sù ®èi lËp cña quan niÖm biÖn chøng vµ quan niÖm siªu h×nh vÒ sù ph¸t triÓn, ph©n tÝch c¸c quy luËt vµ c¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, c¸c quy luËt ph¸t triÓn lÞch sö vµ l«-gÝch cña nhËn thøc, nªu ra luËn ®iÓm quan träng nhÊt vÒ nh÷ng nguån gèc giai cÊp vµ nguån gèc nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa duy t©m. §o¹n trÝch "VÒ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng" lµ sù hoµn thµnh viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò triÕt häc trong nh÷ng n¨m 1914-1915 cña Lª-nin, mµ trung t©m cña nã lµ phÐp biÖn chøng, lÞch sö, c¸c quy luËt, c¸c ph¹m trï, vai trß cña nã trong qu¸ tr×nh con ng−êi nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc. §o¹n trÝch kh«ng lín vÒ khèi l−îng nµy lµ mét sù kh¸i qu¸t cã mét kh«ng hai vÒ chiÒu s©u vµ sù phong phó cña t− t−ëng ®èi víi toµn bé c¸i chñ yÕu vµ c¸i c¬ b¶n t¹o thµnh néi dung cña phÐp biÖn chøng duy vËt.
Trong "Bót ký triÕt häc", Lª-nin coi phÐp biÖn chøng lµ lý luËn duy nhÊt ®óng vÒ sù ph¸t triÓn; nã "cho ta ch×a kho¸ cña „sù tù vËn ®éng“ cña tÊt th¶y mäi c¸i ®ang tån
XVIII Lêi tùa Lêi tùa XIX
t¹i", lµm râ nh÷ng yÕu tè phæ biÕn "trong t Ê t c ¶ c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh cña giíi tù nhiªn (k Ó c ¶ tinh thÇn vµ x· héi)" (tr. 379), nªu ra "nh÷ng quy luËt chung cña vËn ®éng cña t h Õ g i í i vµ t − d u y" (tr. 184).
Khi lµm næi bËt nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, Lª-nin viÕt: "ë ®©y, thËt sù vµ vÒ kh¸ch quan cã ba vÕ: 1) giíi tù nhiªn; 2) nhËn thøc cña con ng−êi, bé ãc cña ng−êi (víi t− c¸ch lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña giíi tù nhiªn ®ã) vµ 3) h×nh thøc cña sù ph¶n ¸nh giíi tù nhiªn vµo trong nhËn thøc cña con ng−êi; h×nh thøc nµy chÝnh lµ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng quy luËt, nh÷ng ph¹m trï etc." (tr. 193). ViÖc nghiªn cøu "h×nh thøc" nµy, viÖc ph©n tÝch t− duy mét c¸ch l«-gÝch mµ trong tiÕn tr×nh cña nã sÏ lé râ néi dung cña c¸c quy luËt vµ c¸c ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng, nh÷ng viÖc ®ã chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong "Bót ký triÕt häc" vµ cã ý nghÜa c¬ b¶n ®èi víi sù ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt.
Chó ý xem xÐt con ®−êng phøc t¹p cña nhËn thøc, Lª-nin chØ râ: t− duy ®· tiÕn nh− thÕ nµo tõ nh÷ng sù vËt riªng lÎ ®−îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp trong c¸c c¶m gi¸c vµ c¸c biÓu t−îng ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm trõu t−îng, ghi l¹i nh÷ng mÆt c¬ b¶n, nh÷ng mèi liªn hÖ, nh÷ng quan hÖ c¨n b¶n cña ®èi t−îng vµ ph¶n ¸nh mét c¸ch gi¸n tiÕp b¶n chÊt cña ®èi t−îng "s©u s¾c h¬n, ®óng h¬n, ®Çy ®ñ h¬n". Nh−ng nhËn thøc biÖn chøng mµ b¶n chÊt cña nã lµ "sù triÓn khai cña toµn bé nh÷ng vßng kh©u cña hiÖn thùc" (tr. 167), kh«ng h¹n chÕ ë chç t¹o ra nh÷ng c¸i trõu t−îng, mµ tiÕn lªn trªn con ®−êng tõ c¸i trõu t−îng ®Õn c¸i cô thÓ, t¸i t¹o ë trong t− duy c¸i cô thÓ víi tÝnh c¸ch lµ "sù thèng nhÊt c¸i nhiÒu vÎ" (M¸c). Lª-nin ®· chØ râ: "ý nghÜa cña c¸i chung lµ cã tÝnh chÊt m©u thuÉn: nã lµ chÕt cøng, lµ kh«ng thuÇn khiÕt, lµ kh«ng hoµn toµn etc. etc., nh−ng chØ nã míi lµ mét giai ®o¹n trªn con ®−êng ®i tíi nhËn thøc c¸i cô thÓ, bëi v× chóng ta kh«ng bao giê
cã thÓ nhËn thøc ®−îc c¸i cô thÓ mét c¸ch hoµn toµn. Mét tæng sè v« h¹n nh÷ng kh¸i niÖm chung, nh÷ng quy luËt etc, ®em l¹i c¸i cô thÓ trong tÝnh toµn thÓ cña nã" (tr. 298).
Lª nin nhÊn m¹nh r»ng nhËn thøc lý luËn kh«ng thÓ bao qu¸t ®−îc ch©n lý kh¸ch quan nÕu t¸ch khái thùc tiÔn c¬ së, môc ®Ých vµ tiªu chuÈn cña tri thøc ®óng ®¾n. ChØ khi x¸c ®Þnh ®óng ®¾n vai trß cña thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc th× míi cã thÓ hiÓu ®−îc c¶ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña nh÷ng tri thøc cña con ng−êi vÒ hiÖn thùc kh¸ch quan lÉn sù tiÕn ho¸ cña nh÷ng h×nh thøc l«-gÝch mµ nhê ®ã tri thøc Êy ®−îc ph¶n ¸nh vµo trong t− duy nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ph¸n ®o¸n, nh÷ng suy lý, nh÷ng ph¹m trï, nh÷ng quy luËt, v.v.. Lª-nin ®· nãi: "Thùc tiÔn cña con ng−êi lÆp ®i lÆp l¹i hµng ngh×n triÖu lÇn ®−îc in vµo ý thøc cña con ng−êi b»ng nh÷ng h×nh t−îng l«-gÝch" (tr. 234). ë mét ®o¹n kh¸c, Ng−êi xem nh÷ng ph¹m trï l«-gÝch lµ nh÷ng giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh lÞch sö t¸ch con ng−êi khái giíi tù nhiªn, nhËn thøc giíi tù nhiªn, chinh phôc giíi tù nhiªn (xem tr. 102). Lª-nin kh«ng chØ gi¶i thÝch mét c¸ch duy vËt nguån gèc c¸c ph¹m trï, mµ cßn ph©n tÝch néi dung cña chóng, vai trß cña chóng trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Trong "Bót ký triÕt häc", Ng−êi ®· xem xÐt c¸c ph¹m trï quan träng nhÊt cña phÐp biÖn chøng nh− hiÖn t−îng vµ b¶n chÊt, trõu t−îng vµ cô thÓ, h×nh thøc vµ néi dung, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc, ngÉu nhiªn vµ tÊt yÕu, quy luËt, v.v..
ViÖc xem xÐt c¸c quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng, ®Æc biÖt lµ quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp, gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong c¸c b¶n tãm t¾t vµ nh÷ng ®o¹n trÝch cña Lª-nin. Lª-nin ®· chØ râ: " Sù ph©n ®«i cña c¸i thèng nhÊt vµ sù nhËn thøc c¸c bé phËn m©u thuÉn cña nã, ...®ã lµ t h ù c c h Ê t (mét trong nh÷ng „b¶n chÊt“, mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng hay ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, nÕu kh«ng ph¶i lµ ®Æc tr−ng hay ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt)
XX Lêi tùa Lêi tùa XXI
cña phÐp biÖn chøng" (tr. 378). Lª-nin minh ho¹ tÝnh phæ biÕn cña quy luËt nµy b»ng nh÷ng vÝ dô trong to¸n häc, c¬ häc, vËt lý häc, ho¸ häc, khoa häc x· héi. Khi v¹ch ra néi dung cña nã, Ng−êi ®· ph©n tÝch "mÆt ®èi lËp" vµ " m©u thuÉn", chØ ra tÝnh chÊt t−¬ng ®èi cña sù thèng nhÊt cña chóng víi tÝnh c¸ch lµ h×nh thøc liªn hÖ bªn trong vµ ®ång thêi lµ h×nh thøc liªn hÖ t¹m thêi, vµ tÝnh tuyÖt ®èi cña "cuéc ®Êu tranh" cña chóng lµ nguån gèc cña sù tù vËn ®éng, tù ph¸t triÓn cña c¸c hiÖn t−îng.
Theo Lª-nin, quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. ChØ cã xuÊt ph¸t tõ quy luËt ®ã míi cã thÓ hiÓu ®−îc c¸c quy luËt vµ ph¹m trï kh¸c. Lª-nin viÕt: "Cã thÓ ®Þnh nghÜa v¾n t¾t phÐp biÖn chøng lµ häc thuyÕt vÒ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp" (tr. 240). So víi quy luËt nµy, hai quy luËt kh¸c quy luËt chuyÓn ho¸ nh÷ng biÕn ®æi vÒ l−îng thµnh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh ®−îc xÐt ®Õn Ýt h¬n trong tËp "Bót ký triÕt häc". Trong ®o¹n trÝch viÕt vÒ nh÷ng yÕu tè cña phÐp biÖn chøng, Lª-nin ®· coi "sù chuyÓn ho¸ l−îng thµnh chÊt vµ ng−îc l¹i" nh− mét vÝ dô vÒ sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp. Trong b¶n tãm t¾t "Khoa häc l«-gÝch", Ng−êi ®· chÐp ra vµ nªu lªn tÇm quan träng cña c¸ch nhËn ®Þnh cña Hª- ghen vÒ c¸c ph¹m trï chÊt, l−îng vµ sù thèng nhÊt cña chóng lµ ®é. Khi xÐt tÊt c¶ c¸c yÕu tè cña c¸c ph¹m trï Êy (h÷u h¹n vµ v« h¹n, giíi h¹n v.v.), Lª-nin xem xÐt tØ mØ h×nh thøc chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c biÕn ®æi vÒ l−îng vµ vÒ chÊt nghÜa lµ sù nh¶y vät, "sù gi¸n ®o¹n cña tÝnh tiÖm tiÕn".
Lª-nin coi ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ "sù lÆp l¹i, ë giai ®o¹n cao, cña mét sè ®Æc tr−ng, ®Æc tÝnh etc, cña giai ®o¹n thÊp vµ sù quay trë l¹i d−êng nh− víi c¸i cò (phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh)" (tr. 240). NÕu quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp chØ ra nguån
gèc bªn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cßn quy luËt chuyÓn ho¸ cña nh÷ng biÕn ®æi vÒ l−îng thµnh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt lµ néi dung cña nã, th× quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh, xem mçi giai ®o¹n cña sù ph¸t triÓn lµ mét b−íc, mét ®o¹n cña toµn bé qu¸ tr×nh vµ nhÊn m¹nh mèi liªn hÖ, tÝnh kÕ thõa vµ tÝnh chÊt tiÕn bé cña sù ph¸t triÓn, trong ®ã mçi mét b−íc lµ sù phñ ®Þnh b−íc tr−íc vµ ®ång thêi lµ tiÒn ®Ò cho sù phñ ®Þnh chÝnh nã. V¹ch ra tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù phñ ®Þnh, Lª-nin viÕt: "Kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh s¹ch tr¬n, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh kh«ng suy nghÜ, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh hoµi nghi , kh«ng ph¶i sù do dù, còng kh«ng ph¶i sù nghi ngê lµ c¸i ®Æc tr−ng vµ c¸i b¶n chÊt trong phÐp biÖn chøng, ... kh«ng, mµ lµ sù phñ ®Þnh coi nh− lµ vßng kh©u cña liªn hÖ, vßng kh©u cña sù ph¸t triÓn, víi sù duy tr× c¸i kh¼ng ®Þnh, tøc lµ, kh«ng cã mét sù do dù nµo, kh«ng cã mét sù chiÕt trung nµo" (tr. 245).
Trong c¸c b¶n tãm t¾t vµ trong c¸c ®o¹n trÝch, Lª-nin trë ®i trë l¹i vÊn ®Ò l«-gÝch víi tÝnh c¸ch lµ lý luËn nhËn thøc, nã ®em l¹i "kh«ng ph¶i chØ lµ s ù m i ª u t ¶ c ã t Ý n h c h Ê t l Þ c h s ö t ù n h i ª n v Ò n h ÷ n g h i Ö n t − î n g cña t− duy..., mµ cßn lµ s ù p h ï h î p v í i c h © n l ý " , nã v¹ch ra "nh÷ng kÕt qu¶ vµ tæng kÕt cña lÞch sö t− t−ëng". Lª-nin nhËn xÐt bªn lÒ s¸ch: "Trong quan niÖm nµy, l«-gÝch nhÊt trÝ víi l ý l u Ë n n h Ë n t h ø c . Nãi chung ®©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng" (tr. 183). §Ó diÔn t¶ phÐp biÖn chøng kh¸ch quan cña cuéc sèng th× b¶n th©n c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï, c¸c quy luËt l«-gÝch ph¶i vËn ®éng, chuyÓn ®éng, liªn hÖ lÉn nhau, biÖn chøng. Kh¸c víi Hª- ghen lµ ng−êi chØ ®o¸n ra sù tù vËn ®éng cña thÕ giíi ë trong biÖn chøng cña c¸c kh¸i niÖm, Lª-nin gi¶i thÝch sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c kh¸i niÖm theo c¸ch kh¸c, c¸ch duy vËt. Ng−êi viÕt: "C¸i ý kiÕn ®−a ra s ù s è n g vµo trong l«-gÝch lµ dÔ hiÓu vµ thiªn tµi theo quan ®iÓm
XXII Lêi tùa Lêi tùa XXIII
qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo ý thøc (lóc ®Çu lµ c¸ thÓ) cña con ng−êi vµ kiÓm nghiÖm ý thøc Êy (ph¶n ¸nh Êy) b»ng thùc tiÔn" (tr. 216). Nãi c¸ch kh¸c, Lª-nin xem viÖc ¸p dông phÐp biÖn chøng lý luËn duy nhÊt ®óng ®¾n vÒ sù ph¸t triÓn vµo qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ viÖc lµm thiªn tµi; viÖc nµy Hª-ghen ®· lµm d−íi h×nh thøc duy t©m vµ M¸c ®· lµm d−íi h×nh thøc duy vËt. Trong ®o¹n trÝch "Dµn môc cña phÐp biÖn chøng (L«-gÝch) cña Hª-ghen", Lª-nin viÕt r»ng trong ""T− b¶n", M¸c ¸p dông l«-gÝch, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc vµo mét khoa häc duy nhÊt", vµ trong ngoÆc ®¬n, Ng−êi nhËn xÐt: "kh«ng cÇn ba tõ: ®ã lµ cïng mét c¸i duy nhÊt" (tr. 360). V¹ch ra mèi t−¬ng quan gi÷a l«-gÝch häc, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc, Lª-nin còng chØ ra nh÷ng lÜnh vùc tri thøc mµ lý luËn nhËn thøc ph¶i dùa vµo ®ã ®Ó khai th¸c tµi liÖu, ®ã lµ lÞch sö cña triÕt häc vµ cña c¸c khoa häc riªng lÎ, lÞch sö ph¸t triÓn trÝ ãc cña trÎ em vµ cña ®éng vËt, lÞch sö ng«n ng÷, t©m lý häc, sinh lý häc c¸c gi¸c quan.
Lª-nin chó ý nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò mèi t−¬ng quan cña lý luËn vµ lÞch sö nhËn thøc, cña c¸c quy luËt t− duy vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c quy luËt Êy, chó ý ®Õn lÞch sö t− duy xÐt vÒ mÆt ph¸t triÓn vµ ¸p dông c¸c kh¸i niÖm chung, c¸c ph¹m trï cña l«-gÝch häc hiÖn ®¹i. VÒ mÆt nµy, b¶n tãm t¾t cña Lª-nin vÒ cuèn "Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc" cña Hª-ghen cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. Khi ®¸nh gi¸ luËn ®iÓm cña Hª-ghen cho r»ng sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong lÞch sö ph¶i phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña triÕt häc l«-gÝch, Lª-nin chØ ra r»ng: "ë ®©y cã mét t− t−ëng rÊt s©u s¾c vµ ®óng, vÒ thùc chÊt lµ duy vËt (lÞch sö hiÖn thùc lµ c¨n cø, lµ c¬ së, lµ tån t¹i mµ ý thøc b¾t nguån tõ ®ã)" (tr. 281).
"Bót ký triÕt häc" lµ mét b−íc quan träng trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö triÕt häc m¸c-xÝt víi tÝnh c¸ch lµ
mét khoa häc. Khi phª ph¸n quan niÖm duy t©m cña Hª- ghen vÒ lÞch sö triÕt häc, Lª-nin ®ång thêi chØ ra gi¸ trÞ cña viÖc nghiªn cøu cña Hª-ghen vÒ lÞch sö phÐp biÖn chøng; Ng−êi nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña yªu cÇu do Hª-ghen ®−a ra lµ ph¶i cã tÝnh lÞch sö nghiªm tóc, nh−ng b¶n th©n «ng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc yªu cÇu ®ã chÝnh lµ do chñ nghÜa duy t©m cña «ng. Lª-nin nhËn xÐt: "Hª-ghen „tin t−ëng“ vµ nghÜ mét c¸ch nghiªm tóc r»ng: chñ nghÜa duy vËt kh«ng thÓ lµ triÕt häc ®−îc, bëi v× triÕt häc lµ khoa häc vÒ t− duy, vÒ c¸i chung, mµ c¸i chung tøc lµ t− t−ëng. ë ®iÓm nµy, «ng l¾p l¹i sai lÇm cña chÝnh c¸i chñ nghÜa duy t©m chñ quan mµ «ng ta lu«n lu«n gäi lµ chñ nghÜa duy t©m „xÊu xa“" (tr. 296). Vµ Lª-nin tõng b−íc chó ý nghiªn cøu xem thiÕu sãt cè h÷u Êy cña quan niÖm Hª-ghen vÒ lÞch sö triÕt häc thÓ hiÖn ra nh− thÕ nµo khi xem xÐt nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc nµo ®ã cña qu¸ khø, do ®ã mµ Hª-ghen "nãi d«ng dµi" vÒ chñ nghÜa duy t©m trong lÞch sö triÕt häc, "che ®Ëy" nh÷ng nh−îc ®iÓm cña nã, "hÌn nh¸t bá qua" lÞch sö chñ nghÜa duy vËt.
Tr¸i víi Hª-ghen, Lª-nin ®Æt ra cho lÞch sö triÕt häc nhiÖm vô t¸ch "nh÷ng mÇm mèng cña t− duy khoa häc" ra khái sù t−ëng t−îng, khái t«n gi¸o vµ huyÒn tho¹i; Ng−êi chñ yÕu xem xÐt sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng, chØ ra nh÷ng t− t−ëng triÕt häc vµ nh÷ng t− t−ëng khoa häc tù nhiªn nµo ®ã cña thêi ®¹i, vÝ nh− nh÷ng quan niÖm vÒ cÊu t¹o cña vËt chÊt, ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn nh− thÕ nµo trong lÞch sö. Gi¶i thÝch mét c¸ch duy vËt t− t−ëng cña Hª-ghen vÒ "c¸c vßng trßn" trong lÞch sö triÕt häc, Lª-nin ph¸t triÓn t− t−ëng Êy, vµ chÝnh qua tÝnh ®Æc thï cña nhËn thøc, Ng−êi v¹ch ra kh¶ n¨ng, cçi rÔ, "nh÷ng nguån gèc vÒ nhËn thøc luËn" cña chñ nghÜa duy t©m ®−îc "lîi Ých giai cÊp cña c¸c giai cÊp thèng trÞ" cñng cè (tr. 385). Lª-nin nhÊn m¹nh r»ng lÞch sö triÕt häc lu«n lu«n lµ vò ®µi ®Êu tranh cña hai trµo
XXIV Lêi tùa Lêi tùa XXV
l−u c¬ b¶n chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m; Ng−êi v¹ch ra nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö cña hai trµo l−u ®ã, chØ cho thÊy râ lµ sù ph¸t triÓn cña triÕt häc vµ cña khoa häc tù nhiªn ®· chøng thùc tÝnh ch©n lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, phª ph¸n nh÷ng trµo l−u kh¸c nhau cña triÕt häc duy t©m t− s¶n thêi Êy chñ nghÜa thùc chøng, häc thuyÕt Can-t¬ míi , v.v..
PhÇn hai cña tËp s¸ch nµy tËp hîp nh÷ng ghi chó cña Lª-nin vÒ c¸c cuèn s¸ch, c¸c bµi viÕt vµ c¸c bµi phª b×nh s¸ch triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn trong nh÷ng n¨m 1903- 1916; nh÷ng ghi chó Êy lµ sù bæ sung quan träng cho sù hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ viÖc Lª-nin nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò triÕt häc. Nh÷ng ghi chó Êy bæ Ých kh«ng ph¶i chØ ë chç chóng më réng quan niÖm cña chóng ta vÒ ph¹m vi nh÷ng s¸ch b¸o triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn mµ Lª-nin nghiªn cøu trong nh÷ng n¨m Êy; trong nh÷ng ghi chó Êy chøa ®ùng nhiÒu luËn ®iÓm quan träng, ®Æc biÖt lµ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn, vÒ viÖc phª ph¸n triÕt häc t− s¶n, v.v..
Trong "Bót ký triÕt häc", Lª-nin xem xÐt khoa häc tù nhiªn, coi lµ lÜnh vùc quan träng nhÊt trong nhËn thøc cña loµi ng−êi, chØ râ sù ph¸t triÓn cña nã phô thuéc vµo thùc tiÔn vµ kü thuËt, chØ ra tÝnh chÊt biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn Êy. Ng−êi viÕt: "PhÐp biÖn chøng lµ c¸i cè h÷u cña mäi nhËn thøc cña con ng−êi nãi chung. Vµ khoa häc tù nhiªn chØ cho chóng ta... giíi tù nhiªn kh¸ch quan víi cïng nh÷ng tÝnh chÊt nh− vËy cña nã, sù chuyÓn ho¸ tõ c¸i riªng thµnh c¸i chung, tõ ngÉu nhiªn thµnh tÊt yÕu, nh÷ng chuyÓn ho¸, nh÷ng chuyÓn ho¸n, mèi liªn hÖ lÉn nhau cña c¸c mÆt ®èi lËp" (tr. 381-382). Lª-nin gi¶i thÝch râ r»ng qu¸ tr×nh phøc t¹p cña sù nhËn thøc c¸c quy luËt cña tù nhiªn chøa ®ùng nh÷ng nguån gèc cña viÖc gi¶i thÝch chóng mét c¸ch duy t©m. §Ò cËp tíi mét sè nhµ khoa
häc tù nhiªn ®· tõ bá chñ nghÜa duy vËt, Ng−êi chØ ra mèi liªn hÖ cña hiÖn t−îng Êy víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc tù nhiªn. Lª-nin viÕt: "§Ó cã thÓ vËn ®éng tù do h¬n trong c¸i míi, cßn ch−a râ rµng , cßn cã tÝnh chÊt lµ gi¶ thiÕt Êy, th× ®¶ ®¶o „chñ nghÜa duy vËt“, ®¶ ®¶o nh÷ng quan niÖm cò kü („ph©n tö“) „rµng buéc“ chóng ta, chóng ta h·y nªu ra mét tªn gäi míi (chÊt nguyªn sinh) ®Ó ®−îc tù do h¬n trong viÖc ®i t×m nh÷ng tri thøc míi ! NB. VÒ vÊn ®Ò nh÷ng nguån gèc vµ nh÷ng nguyªn nh©n ®Çy søc sèng vµ kÝch thÝch „chñ nghÜa duy t©m“ hiÖn ®¹i trong vËt lý häc vµ c¸c khoa häc tù nhiªn nãi chung" (tr. 423). Theo Lª-nin, c¸ch gi¶i thÝch duy t©m vÒ c¸c ph¸t minh cña khoa häc tù nhiªn còng g¾n liÒn c¶ víi viÖc c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn kh«ng hiÓu biÕt phÐp biÖn chøng, kh«ng hiÓu biÕt chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng hiÖn ®¹i. Ng−êi chØ râ: "C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn cã mét kh¸i niÖm chËt hÑp vÒ sù chuyÓn ho¸ vµ kh«ng hiÓu phÐp biÖn chøng", c¸i cÇn thiÕt ®Ó n¾m ®−îc "nghÖ thuËt vËn dông nh÷ng kh¸i niÖm" (tr. 280 ). Ngoµi sù nhËn xÐt chung vÒ sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc tù nhiªn, Lª-nin cßn nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng lÎ cña nã n÷a: tÝnh v« h¹n cña vËt chÊt, b¶n chÊt cña kh«ng gian vµ thêi gian, ý nghÜa cña nh÷ng trõu t−îng to¸n häc, vai trß cña c¸c ký hiÖu trong to¸n häc, v.v..
PhÇn cuèi cña tËp nµy gåm nh÷ng ®o¹n trÝch tõ c¸c cuèn s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen, G. V. Plª-kha-nèp, V.M.Su- li-a-ti-cèp, A.R©y, I-u. M. Xtª- clèp vµ bµi viÕt cña A. M. §ª - b«-rin víi nh÷ng ý kiÕn vµ bót tÝch cña V.I. Lª-nin. Nh÷ng ý kiÕn cña Lª-nin quan träng kh«ng ph¶i chØ ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ mét t¸c gi¶ nµo ®ã; nh÷ng ý kiÕn Êy cßn ®Ò cËp ®Õn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, lÞch sö triÕt häc, nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn, chñ nghÜa v« thÇn khoa häc.
XXVI Lêi tùa Lêi tùa XXVII
Trong tËp nµy lÇn ®Çu tiªn c«ng bè nh÷ng ý kiÕn cña
Lª-nin viÕt ë bªn lÒ vµ trong v¨n b¶n cuèn s¸ch cña I. §Ýt- x¬-ghen "TËp luËn v¨n ng¾n vÒ triÕt häc"; vÒ c¬ b¶n, nh÷ng ý kiÕn nµy ®−îc Ng−êi viÕt vµo n¨m 1908, khi Ng−êi viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", trong ®ã ®· sö dông phÇn lín c¸c ý kiÕn ®ã. Lª- nin ®¸nh gi¸ cao tÝnh ®¶ng cña nhµ triÕt häc tù häc, ®éc lËp ®i ®Õn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, ®¸nh gi¸ cao quan niÖm cña «ng vÒ ®èi t−îng cña triÕt häc, lý luËn ph¶n ¸nh, cuéc ®Êu tranh chèng t«n gi¸o vµ triÕt häc duy t©m, v. v.. Lª-nin cã xÐt ®Õn nh÷ng sai lÇm cña §Ýt- x¬-ghen, sù lÇm lÉn cña «ng vÒ c¸c kh¸i niÖm triÕt häc mµ nguyªn nh©n lµ ch−a cã mét häc vÊn ®Çy ®ñ vÒ triÕt häc vµ sö dông kh«ng phª ph¸n thuËt ng÷ cña c¸c ®èi thñ triÕt häc cña m×nh. MÆc dï §Ýt-x¬-ghen m¾c ph¶i "nh÷ng sai lÇm côc bé trong khi tr×nh bµy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t. 18, tr. 421), nh−ng Lª-nin vÉn coi «ng lµ ng−êi cïng t− t−ëng vÒ triÕt häc, vµ ®· sö dông c¸c t¸c phÈm cña §Ýt-x¬-ghen vµo cuéc ®Êu tranh chèng ph¸i Ma-kh¬.
Lª-nin ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸c cuèn "Sù biÖn hé cho chñ nghÜa t− b¶n trong triÕt häc T©y ¢u" do V. M. Su- li-a-ti-cèp viÕt d−íi ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh cña A. B«-g®a- nèp. Trong c¸c ý kiÕn ghi trong cuèn s¸ch nµy, Lª-nin kÞch liÖt phª ph¸n chñ nghÜa duy vËt tÇm th−êng, th« s¬ cña t¸c gi¶, mét ng−êi xuyªn t¹c sù ph¸t triÓn lÞch sö cña t− t−ëng triÕt häc T©y ¢u; Lª-nin b¸c bá viÖc «ng nµy hßa lÉn c¸c trµo l−u triÕt häc kh¸c nhau tuy chóng cã gÇn nhau, b¸c bá viÖc quy toµn bé triÕt häc t− s¶n thµnh sù biÖn h&