T?K TTK ICOT' - UMinterclassica.um.es/var/plain/storage/original/application/3cda226b4… · QUSB attuli pertinent omnino ad prasceptum Virgilii, nam dissidia quas in auctoribus reperi,

CERDAE COMM. IN VERG. G. II 177-225

uovov T?K EupwnTK oAAa icat TTK oAAn? anaoiK lepaTtoni ICOT' buhv Sofcav hoxlv 'IraAta, non Europat solum, sed etiam totius orbis, meo iudicio, princeps est Italia; i terum: tautnv rcpattotnv cTvat AoytCouat, puto hanc esse principem. Maiore adhuc Artemidorus lib.2 cap.73: woncp yap 6 oupavoc 6e£v cottv oTico , oiStw icai fi 'haAta paotAcwv, quemadmodum caelum est deorum domus, ita Italia regum. A Philone in Flaccum: cuoatuovoc 'ItaAtae, beatae Italiaz. Ab Sophoc. in Antig. <1118>: icAutav 'ItaAtav, Italiam inclytam. Ab Strab. quoque aptotrj uocatur, prastantissima. A Propert. <III 22.29> pulcerrima sedes. Sidon: cui non dedit optima quondam/ rerum opifex natura parem.

38/175 INGREDIOR. Pa r i in re Ouid. 2 Fast. <15>: at tua prosequimur studioso pectore Cazsar/ nomina per titulos ingredimurque tuos.

39/175 AVSVS SANCTOS RECLVDERE FONTES. Ductum, ut uult Columna, ab Enn., qui 1 Annal. <217, Vahlen>: nons ausi reserare fores.

40/176 A S C R J E V M Q V E CANO. Ita Propert. 2 <II 34.77>: tu canis Ascraei ueteris pratcepta poetat.

ARGVMENTVM (177-225)

Docet quatuor, uidelicet qu«e terra aptior sit primum oleis, deinde u i t ibus , t e r t i o pascuis, qua r to f rumen t i s ; ista seorsum, nam in fine coniunctim ponit indicia terrse illius quae apta ad haec quatuor simul, oleas, uites, pascua, frumenta.

Nunc locus a ruorum ingeniis, quae robora cuique, quis color , et quae sit rebus na tura ferendis.

374


EXPLICATIO A (177-178)

Est haec quarta libri huius pars. Praemittit duobus uersibus dicturum se de ingeniis, id est, conditione aruorum; de robore ac uirtute quae est cuique loco; de colore, qui aptior ad fructum; de natura, quae idonea rebus ferendis. Et obseruabis redigi commode in hunc tractum materiam eandem, e t i amsi pe r t i nea t ad diuersos l ibros Georgicorum. Nam quae dicet de frumentis pert inent ad librum primum, quae de oleis et uitibus ad secundum, quae de armentis ad tertium.

NOT/E

1/177 ARVORVM INGENIIS. Ita Plin. 14 cap.l <XIV 10>: ad cceli mores solique ingenia. Sil. lib.4 <90>: collis ingenium. Ouid. in Epist. <VI 117>: dos tibi Lemnos erit, terra ingeniosa colenti. Tertul . de Hab. Mul.: herbarum ingenia.

2 /178 QV/E SIT REBVS NATVRA FERENDIS. A t t i n g i t hic rusticorum curam, quae esse maxima debet in consideranda natura et ingenio terrae, ut uideat quid potissimum ibi mandari debeat, quid non. De quo praecepto dictum iam 1 Georg. <2/51>.

Sed auctoribus ibi a me indicatis addi isti possunt, in quos postea incidi. Plato in Theaet. ait: ytvwoicav cl<; noiav yflv notov «putov te icou onepua (caiapATjtcov, considerandum quod in solum quam plantam quodue semen iaci debeat. Claudian. Paneg. Manl. et Theod. <178>: nosse soli uires nemori quae commoda rupesj qui felix oleae tractus, quae gleba faueret/ frugibus aut quales tegeret uindemia colles.

Difficiles p r imum terrae collesque maligni , 180 tenuis ubi argil la et dumosis calculus aruis,

Palladia gaudent sylua uiuacis oliuae.

375


Indicio est tractu surgens oleaster eodem plurimus et strati baccis syluestribus agri.

EXPLICATIO B (179-183)

Primo loco explicat qui locus aptus ad oliueta. Ergo, terrae difficiles tractatu, colles qui maligni, id est, male ferentes; ad haec locus omnis argillosus, dumosus, calculosus, aptus est syluis Palladis, id est, oleis, quae diu uiuunt et quas dea Pallas inuenit . Huius rei indicium est reperiri frequentissime in eo tractu (id est, loco) oleastros et baccas syluestrea Oleastri per solum sparsas: cur non ergo hic locus oleas feret, si colatur?

NOTJE

3/179 DIFFICILES TERR^E. Vide quot modis indigetet: difficiles terree, maligncB, tenues, duomosae, calculosae; infra <212sqq.>: ieiunae, glareosae, tophaceae, scabrae, exesae. Theoph.: uavfi, Xtnxn, om\a$, Xvnpa, icaicotpopot;, icaicn. Eurip. axaptt; z8a>v, a quo Varro et Mart. <X 47.4>: ingrata.

Pergo ad prasceptum Virgilianum. Illud firmant Theophr.2 Caus. c.l <II 4.4>: n ontAat; 8e ctt uaAAov n Acuicoycio^ cAaiocpopot;, argilla et tellus albicans optima oliuetis. Cato c.6 <VI 2>, qui prascipit oleam Licinianam seri in macro solo. Eadem ex eodem Plinius 15 cap.5 <XV 20>. Idem Plin.17 cap.4 <XVII 31>: glareosum oleis solum aptissimum in Venafrano. Auctor Geopon. lib.9 <IX 4.8> loquens de oleis: f| 8e Xcnxoycios cntmScia icat uapiupc? n 'Attiicn, apta est (oleis) tenuis terra, testimonium dat Attica; iterum ad oleas probat terram AewapytAAov et OKAnpapytAAov, argillae albat, argillae durae.

QUSB attuli pertinent omnino ad prasceptum Virgilii, nam dissidia quas in auctoribus reperi, qui interdum assignant oleis pingue et fertile solum, ut non necessaria ad Virgilium, hinc amputaui cum parauissem.

Iuuat tamen uehementer (hoc non omittam) sententiam Virgilii praeceptum commune de arboribus, quae amant solum non fertile. Theophr. 1 Caus. cap.22 ait arbores prouenire in terris xaXc, t|ra<papaK ieat ta?c ncxpmBcm, sabulosis saxosique; et 2 c.5 <II 4.2> ait proficere cv raTt; AcntaTt; ta 8ev5pa. Iterum: tnv 5c AcriTotcpav 5cv5poq>6pov e?vat. Et cap.6 <II 4.10> loquens in

376


uniuersum de plantis: uavn ncv icai Acrcrn 5ev8pocp6poe aYa8n. Dat duplicem ra t ionem, et cur obsit pinguis et cur prosit tenuis . Obest pinguis qui exsiccat supra modum; prodest tenuis quia hyberni imbres alte prae tenuitate descendunt et perueniunt ad radices arborum, quae in profundo. Eandem rationem reddit 1 Caus. cap.22.

Paria cum illo scriptores omnes rei rusticae, et cum his Xenophont in Oecon. <XX 12>: UYpotcpa tc ouoa (YH) rtpoe TOV onopov n aAuwScotcpa npoq cpuTctav, terra uliginosior frugibus, sterilior arboribus aptior.

Hoc i taque praeceptum commune de arboribus, quis dubitet pertinere ad oleas? Sed est contra ea quaB dixi telum Theophrasti, qui 3 Caus. c.7 <III 6.8> ait consentire plures rnv CUYCIOV OYa8nv cAatac;, fertile habile esse oleis. Ab hoc telo duplex f uga. Prima, lectionem Theophrasti esse corruptam, nam Gaza cuYctov interpretatur solidum, sitiens, ad quas uoces nihil euYctov: non ergo Gaza cuYCtov legit . Altera Scaligeri, qui negat particulam eu no ta re bonitatem illam, qu® aruo ad segetes destinatur. Alia tela quae iaci possunt, nimirum Plinium dixisse 17 cap.4 <XVII 31> pinguissimum solum in Boetica apt iss imum esse oleis e t similia, nihil me laedunt: nam Poeta generale praeceptum persequitur.

4 / 1 8 1 V I V A C I S . T h e o p h r . 4 Hist. c.15 <IV 13.5> uoca t oleam uaKpo&imaxov, uitat longissimat; et 2 c.8 <II 7.3> noXvxpovmxaxov, et alias idem. Plin. 16 cap.44 <XVI 241>: firmissimae ergo uiuendum oleat, ut quas durare annis CC inter auctores conueniat. Sumsit hoc a Theophr. in primo adducto loco <H.P.W 13.5>. Ait enim: avoueTpcTv TOV xpovov uaAtoTa ncpl ctn Staicoota. Huc per t inent tria loca eiusdem Plinii in eodem capite ita scribentis <XVI 234>: durant in Linternino Africani prioris manu satae oliuae. Paulo infra <XVI 239>: Argis olea nunc etiam durare dicitur, ad quam Io in uaccam mutatam Argus alligauerit. Demum <XVI 240>: Athenis quoque olea durare traditur in certamine edita a Minerua. Haec omnia, relatione habita ad aeuum Plinii , longissimam aetatem indicarent, nisi pleraque fabulis admista.

Caussam longissimae uitae arborum habes in Theoph. 2 Caus. c.15 <II 11.1>. Hanc uero Arist. lib. ncpi uaicpo0. icoi 0paxu0. <467b 1>: T£V q>ut£v ro (ccfaAopapn uaicpo^tuTcpa, stirpes sunt uitat longiores, quibus firmiores radices.

377


5/182 INDICIO EST. Est hoc certissimum, nam ars nihil est aliud quam imitatio naturae. Igitur tales loci quaerendi ad sationem arborum, quales natura ipsa indicat. Theoph. 3 Caus. c.7 iuxta Gazam, 8 iuxta Scaligerum <III 6.7>: OJTOU yap r\ (puotc auTti ycvva TOUTOV oircctoTaTov cTvat ronov, ubi sponte natura ipsa progenerat, ille locus aptissimus. Praecessit nimirum arbores melius prouenire in imis montibus, cuius rei argumentum inquit ille esse spontaneam generationem.

Idem est, etiamsi de re alia, Xenophontis argumentum lib. de Re Equestri, ubi ait optimum fore equum qui a magistro talis componatur doceaturque qualem se ipse equus effingit, cum pulcerrimus uideri cupit.

At quae pinguis humus dulcique uligine laeta, 185 quique frequens herbis et fertilis ubere campus,

qualem saepe caua montis conualle solemus despicere: huc summis liquuntur rupibus amnes felicemque trahunt limum; quique editus austro et filicem curuis inuisam pascit aratris:

EXPLICATIO C (184-189)

Exponit secundo loco quae terrae aptae uitibus. lllae uidelicet quibus insit pinguendo, quibus uligo atque uuiditas perpetua, dum hic humor dulcis sit, non salsus; quse herbosae sint, quae fertiles ad erumpendum in alia quaepiam prse nimia ubertate.

Definiuit, ut uidisti, locum a rebus quatuor: pinguedine, uligine, herbositate, fertilitate. Ante uero quam ulterius procedat, adhibet exemplum loci definiti. Vidisti aliquando conuallem, in quam occipiente tepore ueris humor plurimus (hoc est enim amnes) liquitur e montibus, qui secum trahit felicemque foecundumque limum: huic similem uolo existimes terram ad uites.

Procedit et adhibet duas alias conditiones. Campus qui austro est expositus, non boreas; deinde, qui fert filicem, idoneus erit uineto. Hic

378


obiter attingit f ilicem inuisam esse aratris, ut ad quam euertendam opus sit multiplici iteratione, propter uiuidas ac sibi ipsis implexas inhasrentesque radices.

NOTVE

6/184 AT QVJE PINGVIS HVMVS. Hic aliqui in Virgilium exsultant: quod ne faciant, attende lector.

In pinguedine, quae necessaria ad terram, in qua sint uites , consentiunt cum Poeta Columella 3 cap.l <III 1.3>, qui ait uitem ssepe feliciter prouenire pingui terra; et ex Celso ait uiti esse aptum solum nec exile, nec laetissimum, proximum tamen uberi. Paria Pallad. lib.2 tit.13: nec exile, nec laetissimum, tamen laeto proximum. Deinde Colum. c.2 <III 2.10> de quopiam genere uuarum: Campaniae celeberrimos Vesuuii colles Surrentinosque uestit. Est uero nemo qui nesciat pinguedinem et ubertatem CampaniaB. Auctor Geopon. lib.5 <V 1.1>: cjutnficia ouncAot? yn r\ ucAayycto , terra nigra apta uitibus, id est, ut postea apparebit, pinguis. Columella quoque lib.3 c . l l <III 11.6> ait pullam terram esse maxime habilem uinetis. Ita Plin. 17 cap.4 <XVII 25>: nec pulla, qualem kabet Campania, ubique optima uitibus. Ergo alicubi et certe in ipsa Campania, ut uisum ex Columella. Et lib.14 cap.2 <XIV 25> de uite graecula ait illam non prouenire nisi pinguissimo solo. Et Colum. 3 cap.2 <III 2.9> de quodam genere Amineae: non est uineis apta, uix etiam arbusto, nisi praepingui et uuida terra. Cato c.6 <R.R. VI 4>, postquam prsecepit quasdam uites locandas in loco exposito soli, quasdam in crasso, addit: ceteras in quemuis agrum conuenire, maxime miscellas. Ergo in pinguem quoque et uberem, sicuti in exilem: quia in quemuis. Eadem ex Catone habet Plinius 14 c.4 <XIV 44>. Haec firmant sententiam Virgilii.

Sunt enim qui inepte illum reprehendant, quod in scriptoribus rei rusticae aliquando detur uitibus terra exilis, leuis, rara, tenuis; quin Theophrast. 2 Caus. c.5 <II 4.4> nominat c<pauuov, arenaceam. Sed aduertant uariam esse rerum naturam pro uarietate locorum. Et expendant Poetam non dixisse pinguissimum atque uberrimum solum, sed signate humum pinguem, campum kerbosum et fertilem ubere, omni amota excellentia, ut hoc pene est, quod Columella et Pallad. dixerunt non lastissimum, sed proximum laeto

379


et uberi. Ideo Ioseph. Scaliger merito Theophrastum reprehendit, qui lib.2

Caus. c.S <II 4.4> et lib.3 c.7 <III 6.8> ait Xctnoviav, id est, solum pratense esse uitiferum. Nam prata (inquit Scaliger) laetissimum amant solum, quod uitibus est inimicum; nam in solo lastissimo uini quidem plus erit , sed tenerum, aqueum, cito uapescens, acescens, marescens, situm contrahens. Graecinus quoque apud Colum. 3 c.12 <III 12.3> loquens de uitibus superlationem assumsit improbans; ait enim: pinguissimam et laetissimam luxuria laborare, et ideo aptam non esse. Itaque non improbat pinguem et lsetam, sed pinguissimam et laetissimam. Ideo Columella lib.3 c.l <III 1.5>: laeto solo, rari sarmenti committendam uitem, non laetissimo. Et Plinius lib.17 c.24 <XVII 223>: nocet plerunque uitibus atque oleis nimia fertilitas.

Sed, ut uideas Poetam scientissimum fuisse rei rusticae, infra in hoc lib. raram terram dat Baccho. Quo loco uide me <II 4/229>.

7/184 DVLCIQVE VLIGINE. Addit duas alias conditiones loci uitiferi: uliginem et hanc ex dulci humore. Vliginem firmant Theoph. 2 Caus. c.5 <II 4.4>: auncAocpopoc e<pu5po<;, solum uitiferum, humidum; et 3 Caus. c.7 <III 6.8> adducit non ex suo tantum, sed ex multorum consensu c<pu£pov ayaOTtv ctvat tai^ anjrcAatc, humidum uitibus esse habile. Columel. 3 c.l <III 1.5> ait uitem felicem esse cum multis locis, tum in terra uliginosa. Qui postea praeceptum explicat hunc in modum: humido loco sciet non recte mandari fructus teneri et amplioris acini, sed callosi et angusti frequentisque uinacei; et ex Celso ita <III 1.8>: nec siccum et uliginosum, modice tamen rosidum, quod fontibus non in summo, non in profunda terrae scaturiat; sed ut uicinum radicibus humorem subministret. Verba illa, nec siccum, nec uliginosum, modice tamen rosidum, habet etiam Pallad. lib.2 tit 13. Auctor Geopon. 1.5 <V 1.4> loquens de uitibus: icaAAtoTn 8c yn *at n uno rSv pcovnov irotanSv xaodctoa, optima, quat fluminibus rigatur, quod probat argumento ^gypti ; et postea inter alias conditiones ait illam esse aptiorem ad uites <V 1.5> trnaSa cxouoa, quat habeat humiditate.

Transeo ad dulcedinem; hanc firmant Celsus apud Colum. 3 c.l <III 1.9>: eumque (humorem) nec amarum nec salsum, ne saporem uini corrumpat et incrementa uirentium ueluti quadam scabra rubigine coerceat. Sumsit

380


Pallad. 2 tit.13: nec salsum, nec amarum, quod uitium sapore corrupto uina contristat. Auctor Geopon. lib.5 <V 1.1> cum plures conditiones posuerit terr® illius, quae apta ad uites, tum ait: icoct ufioop yAuicu cxouoa, quae habeat aquam dulcem; et lib.2 <II 9.1> ait terram limosam, uliginosam atque etiam yAuiee?av, dulcem, utilem esse cum ad arbores, ad sata; tum etiam Jipoc auncAouc, ad uites: imo has numerat principe loco. Demum Virgilius ipsa infra de salsa et amara terra <240>: nec Baccho genus aut pomis sua nomina seruat.

Obiter obseruabis inueniri in auctoribus rei rusticae dulcedinem de agro frumentario. Sed omitto, quia ista non res Virgilii.

8/185 FERTILIS VBERE. Graeci ou9otp otpoupnc et rjnap. Poeta ipse <JEn. I 531, III 164> ubere glebae. Lucretius lib.l <211> fcecundas glebas.

9/186 QVALEM S>EPE. Per t inen t ad hac praeceptum uerba ista Colum. 3 c. l l <III 11.8>: Hyginus quidem secutus Tremellium praecipue montium ima, qua a uerticibus defluentem humum receperint; uel etiam ualles, quae fluminum alluuie et inundationibus concreuerint, aptas esse uineis asseuerat, me non dissentiente. Et haec Pallad. 2 tit.13 loquentis de terris uitiferis: uel ualles, quas fluminum saturabit aggestio.

10/188 EDITVS AVSTRO. Duo dicit et uinetum debere esse in loco edito et uersus austrum. De primo multa iam ad illud Bacchus amat colles <II 6/112>. De altero uix quicquam statuas. Nam Pallad. 1 tit .7 discriminans ait agrum uinet i in locis frigidis debere respicere aut orientem aut meridiem; in calidis septemtrionem. Latius lib.2 tit.13: plagam catli uinea spectare debet locis frigidis meridianam, calidis septentrionalem, tepidis orientem, si tamen austros uel euros regio non habeat inimicos. Quod si hoc est uitium, melius in aquilonem uel fauonium, uineta dirigimus. Colum. 3 c.12 multa de hac l i te ; post quaa ille sic s ta tu i t <III 12.6>: nobis in uniuersum praecipere optimum uisum est, ut in locis frigidis meridiano uineta subiiciantur, tepidis orienti aduertantur, si tamen non infestabuntur austris eurisque uelut orae maritimat in Boetica. Sin autem regiones prasdictis uentis fuerint obnoxiae,

381


melius aquiloni uel fauonio committentur: nam feruentibus prouincis, ut in Mgypto et Numidia, uni septentrioni rectius opponentur. A u c t o r Geopon. multa etiam de hac re lib.5 <V 4.2> et ipse demum sic: ro?<; ucv xAtotptttcpoic xbnoiq oi apictSot avcuot cJUtriSctoi, tot"? hh Ifvxooiq ot vonot, tepidioribus locis septentrionales uenti commodi sunt, frigidis austri. Alia est rat io Colum. 3 c.2 <III 12.6>: magis exuberant aquiloni prona, sed sunt generosiora sub austro. Consenti t in ea ratione Pallad. lib.l tit.6: aquilo uites sibi obiectas faecundat, auster nobilitat. Plin.17 c.23 <XVII 206> discriminat inter ui tes et palmites; ait enim: uites aquilonem spectare debent ipsae, palmites autem earum meridiem.

De uniuersis arboribus in communi Theophr. et quidem laudans uconupptov, meridiem intueri; habetur hoc 3 Caus. c.9 <III 8.9>. Vide etiam Plinium lib.17 c.2 <XVII 19> ad finem, ubi meminit uersus Virgiliani, quem iam uidisti in Columella. Ex tam multiplici dissensione nihil mirum dici a Pap. 5 Sylu. <V 1.146>: maligno/ afflantur uineta noto.

11/189 FILICEM. Plin. 17 cap.4 <XVII 29>: Virgilius et quae filicem serat non improbat uitibus. Columel. 2 c.2 <II 2.9> iubet considerandum esse agrum, qui sit filictis impeditus.

190 Hic tibi praeualidas ol im mul toque f luentes sufficiet Baccho uites, hic fert i l is uuae, hic laticis, qualem pateris l ibamus et auro , inf laui t cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras, lancibus et pandis fumantia reddimus exta.

EXPLICATIO D (190-194)

Post definitum locum, exponit quales ibi ui tes proueniant. Hic (inquit) locus qui pinguis, qui uliginosus, qui herbosus, qui fertilis, qui austro expositus, qui fer t filicem dabit tibi uites primum fortes ac ualidas;

382


deinde copioso uino fluentes atque uuae fertilissim»; tertio tantae bonitatis, ut eo uino possis diis libare in pateris et auro, id est, in aureis pateris. Obiter uero a t t ing i t r i tus sacrorum, nam adest minister pinguis ex Etruria (ut frequenter solebat) accitus, qui inflat tibias ex ebore; et redduntur diis exta in lancibus pandis, id est, patulis. Particulam olim quae praecessit, explica quouis tempore.

N O T J E

12/190 PR./EVALIDAS VITES. Fortasse non commune epithetum, nam Pallad. lib.3 tit.9 inter multa uitium genera meminit eorum, quas dicunt ualidas. Et Auctor Geopon. lib.4 <IV 3.1>: loxupdc,, aicuaiae auncAoo<.

13/193 PINGVIS TYRRHENVS. Vel notauit uitium gentis, nam Catul. Epig. in Egnatium <XXXIX 11>: aut parcus Vmber aut obesus Etruscus. Et Dionys. in 9 scribit Etruscos laute uiuere solitos. Vel expressit habitudinem eorum qui t ibi is canunt: ii enim, ut plurimum, pingues et obesi.

Tangit quoque obiter inuentum tubae, quod fuit Etruscorum. Ideo Sophoc. in Aiace <17>: xaAicootouou icuSuvoc a>£ Topoimicik, tanquam sonum tubae Tyrrhenicae.

14/194 LANCIBVS. Lances ad sacra p e r t i n u e r u n t : in his exta imponebantur. Inter supellectilem templi Iunonis lances quoque enumerantur ab Apul. 2 Flor. <XV 4>: enimuero fanum Iunonis antiquitus famigeratum; ibi donarium deat per quam opulentum: plurima auri et argenti ratio in lancibus, speculis, poculis et huiusmodi utensilibus.

15/194 REDDIMVS. Notat Seru.: sacerdotum usus «st uerbo. Reddi enim dicebantur exta, cum probata et elixa arat superponebantur. Vide ut Seruianum hoc illustret Briss. 1 Form.

383


195 Sin armenta magis studium uitulosque tueri aut foetus ouium aut urentes culta capellas, saltus et saturi petito longiqua Tarenti, et qualem infelix amisit Mantua campum pascentem niueos herboso flumine cycnos:

200 non liquidi gregibus fontes, non gramina desunt; et quantum longis carpent armenta diebus, exigua tantum gelidus ros nocte reponet.

EXPLICATIO E (195-202)

Exposuit terram quae apta oliuetis et uinetis; transit iam tertio loco ad explicandum quae sit pascuis commoda. Ergo qui armenta curat et uitulos (id est, armenta uitulorum, uere uitulos: est enim cv Sia Suotv), qui oues, qui capellas, eligat pascua qualia habet Tarentum, qualia urbs Mantua. Quibus in locis pascua sunt saltuosa, herbosa, rigua, rorida. Ad has enim quatuor conditiones reduco, quae hic Poeta.

Saltus clare ponit; herbas in illis herboso flumine et non gramina desunt et saturi Tarenti, id est, foecundi. Aquas, cum nominat flumen Mantuanum et fontes liquidos. Rorem in extremis illis exigua tantum gelidus ros nocte reponet.

NOT/E

16/195 SIN ARMENTA. Illustro breuiter quatuor illas conditiones. De terra saltuosa Columel. lib.7 c.2 <VII 2.3> assignat cuidam ouium generi situm syluestrem et montosum, et alteri collinum. Eo pertinent uerba Varronis lib.2 Rei Rust. cap.5 <II 5.11>: pascuntur armenta commodissime in nemoribus, ubi uirgulta et frons multa; et eiusdem lib.4 Ling. Lat. <V 36> explicantis quid sit saltus: quos agros non colebant propter syluas aut id genus, ubi pecus possit pasci et possidebant, ab usu suo saltus nominarunt. Haec etiam Graeci tot aAoca icai vouac, nostri nemora.

384


Obiter nota indicari a Varrone <L.L. V 36> nemora dici dn6 TWV VOUWV, a pascuis.

Redeo. Plato in Timaeo de re alia agens pastores ouium et boum constituit cv opcot, in montibus.

Transeo ad herbas, aquam, rorem: nam uicina haec omnia. De bobus loquens Colum. lib.5 cap.3 <VI 3.2> praefert uiride pabulum omnibus, et addit consentanee ad Poetam: quod tamen nisi riguis aut rosidis locis non contingit. Varr. de uaciis c.6 lib.2 <R.R II 5.14>: eas pasci oportet in locis uiridibus et aquosis. Homer. alludit 18 Iliad. <521>: cv notauw, ort T' dpSuo^ cr\v navxcooi ppotoTot, in fluuio, ubi erat aquati armentis omnibus. Ab eodem Odys. 13 <246> Ithaca dicitur 0oupoToc, bona pascenbdis bobus, quia uidelicet illi inerant tum cpon, tum dpSuot cnntavot, ros et rigui perpetui. A u c t o r Geopon. lib.18 <XVIII 2.7> ait oues deducendas ad pastum in aestate nplv nAiov avaoxcTv, ante solis exortum, et reddit rationem: quia tunc ros nondum solutus. Ita Virgil. 8 Ecloga <15>: cum ros in tenera pecori gratissimus herba est. Gregor. Nazianz. Orat. 1 ait pastori et bubulco id esse muneris, ut quaerat td cvuSpa icat cntvoaua, irrigua et compascua loca. De equis Aristot. lib.8 Histor. cap.14 <604b 9>: xatpouot 8c ot tnjrot xolc, Actuwot icat TOK cXcot, gaudent pratis riguis et paludibus. De pascuis caprarum lege signate uersus Eupolidis apud Macrobium lib.7 cap.5 <Sat. VII 5.8> et Colum. lib.6 c.7 <VII 6.1>.

17/196 VRENTES CVLTA CAPELLAS. Capr» exitialeg sunt sationi, frugibus, fructibus. In praediorum rusticorum locatione excipi solitum fuit colonus in agro surculario capra natum ne pascat, quae uerba sunt in Varr. 1 Rei Rust. c.2 . Iterum 1.2 c.3 <II 3.7>: in lege locationis fundi excipi solet, ne colonus capra natum in fundo pascat; addit rationem: harum enim dentes inimici sationis. Seruius hic: omne enim, quod momorderint, urunt. Vnde est admorso signata in stirpe cicatrix. Scholiastes Aristophan. loquens de capro in celebritate Ascoliasmi: ho<ci ydp cxdpov ctvat auncXw tb Cwov, uidetur esse hoc animal uiti inimicum. De eadem re Zetzes Comment. in Hesiod.: 6 8c tpaYoc toi>e SaAouc tf»? duncAou tpwywv, Auuatvctat tautnv, hircus pampinos uitium rodens, illis plurimum nocet. Plin. 8 cap.50 <VII 204>: morsus earum (caprarum) arbori exitialis; oliuam lambendo quoque sterilem faciunt eaque ex caussa Minerum non immolantur. Et 17 cap.24 <XVII 237>:

385


oleam quidem, etiam si lambat capra, sterilescere auctor est Varro. Sed lib.15 c.8 <XV 34> assignat tempus: oleam, si lambendo capra lingua contigerit depaueritque primo germinatu, sterilescere, auctor est Varro.

Hasc fortasse caussa cur Athenis caprae in arcem non agerentur, nisi semel ad necessarium sacrificium, ne oleam ibi primum editam uiolarent: ita notat Dalecampius.

Redeo ad Plinium, qui lib.12 cap.17 <XII 73>: capras maleficum frondibus animal. Demum Seruius infra hoc lib.: caper, qui obest uitibus; iterum: cum capra nunquam sine febre sit. Quod extremum testimonium habet rationem dictorum hactenus. Ideo enim exitialis, urens malefica, noxia: quia semper aegra. Vide etiam quae infra <II 13/380> adducam ex Varrone ad illud <II 380>: non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris cmditur. Ad Virgilii uerba allusit Symmanchus 1 Epist.25: an uereris atmuli uenena lectoris, ne libellus tuus admorsu duri dentis uratur.

18/197 SATVRI TARENTI. Tarentinae oues in pretio. Tertul. de Pal. cum Milesiis aliisque, ut praecipuas, coniungit. Plin. 8 c.48 <VIII 190>: circa Tarentum Canusiumque summam nobilitatem habent. Meminit et pecoris Tarenti Colum. in Praefat. .

Sed quare saturil Seruius: aut fcecundi aut quod est iuxta oppidum Saturum. Tarentum enim et Saturum uicinae sunt Calabriat ciuitates. Primum praefero.

19/198 INFELIX MANTVA. Petenda haec ex 1 Ecl. et 9 <IX 10/28>.

20/199 HERBOSO FLVMINE. Ait Vrs. expressum Homeri epithetum, qui JIOTOUOV AcxcnotTjv dixit <//. II 697; IV 383>.

21/199 CYCNOS. Quia in fluuio Mantuano cycnorum copia, dictus est Virgilius cycnus Mantuanus. Qusere indicem.

Ceterum quis nescit auis huius ingenium amantis aquas? Nazianz. in Epist. de hac aue: auqu TOUC AauSvac Scayctv icat TOUG notauouc. Apul. 3

386


Flor. <XVII 17>: olores apud auios fluuios carmen senectae meditantur. Ouid. <Ep. VII 2>: ad uada Maeandri concinit albus olor. Dio Chrysost. Orat. 12 <4> cycni musicam exhibet npoe o*6nv notctuou uvoc, ad ripam alicuius fluminis.

22/201 ET QVANTVM LONGIS ETC. Quod hic scribit Poeta, pene prodigiosum est. Paria ista Varr. 1 Rei Rust. cap.7 : Caesar Vopiscus Mdilitius, causam cum ageret apud censores campos Roseaz, ltaliae dixit esse sumen, in quibus relicta pertica postridie non appareret propter herbam. Eadem scribit Plinius lib.7 cap.4 <XVII 32>.

23/201 LONGIS DIEBVS. Sumtum ab Homer., qui nuata uaicpa <Od. X 470>

24/201 CARPENT. Nil tritius hoc uerbo in re rustica exprimendum pastum animalium. Virg. 3 Georg. <465> carpentem herbas. Calpur. 5 Ecl. <V 8>: decerpere gramina campo. Nemes. 1 <34>: decerpant gramina tauri.

Notat uero Germ. sententiam horum duorum uersuum similitudinem habere cum illo Hesiod. Theog. <524> de hepate Promethei, quod interdiu deuoratum ab aue, tamen: defccto Toov dndvtn/ vuicto? ooov npojtav fiuap c8oi tavootmepos opvt , crescebat par ubique/ noctu, quantum toto die edidisset auis, cui extentat alat.

Nigra fere et pinguis presso sub uomere terra, et cui putre solum (namque hoc imitamur arando),

205 optima frumentis: non ullo ex aequore cernes plura domum tardis decedere plaustra iuuencis. Aut unde iratus syluam deuexit arator et nemora euertit multos ignaua per annos, antiquasque domos auium cum stirpibus imis

210 eruit. Illae altum nidis petiere relictis:

387


at rudis enituit impulso uomere campus.

EXPLICATIO F (203-211)

Extremo et quarto loco explicat agrum qui aptus frumentis: ille uidelicet qui niger, qui pinguis, qui putris natura, id est, solutus ac facilis (hoc enim ars ipsa arando imitatur) frumentis erit optimus. Videas certe in hunc agrum multos aratores ire, multos ex illo decedere et ex nullo plures.

Sane per aratra innuit aratores. Cum uero ait plaustra, respicit genus illud aratri, quod rotulis agebatur: de quo ego iam locutus.

Pergit. Ille etiam ager bonus erit frumentis qui habuit prius syluam, nemora, arbores; quam tamen syluam arator deuexit demum ad usus suos, iratus tandiu inibi perstitisse, cum sui incommodo; euertit nemora, eruit arbores stirpitus, in quibus aues nidos habebant, quae euersis domibus in ccelum auolant. At uero statim loco syluae, nemorum, arborum inutilium apparet enitesc i tque campi illius bonitas, ut primum arator uomerem inducit; qui sane campus hactenus rudis fuerat, quia nunquam aratus.

NOT^

25/203 NIGRA. Pr»fert ad frumenta terram nigram, pinguem, putrem. De primo Hom. 19 Odys. <111>: «pcpnot 5e youa ucAatva/ nupou^ icat icpteac, fert autem nigra terra/ triticum et hordeum; qu® uerba etiam aduoccat Plato 2 Polit. Theoph. 1 Caus. c.6 <II 4.12>: 6uo£o>$ bh oi ir>v iicAayycwv cnatvouvTcc, &ancp Acaxpavnc, hoc etiam idem sentiunt, qui solum nigrum commendant, ut Leophanes. Plin. 18 cap.6 <XVIII 34> loquens de agrorum bonitate: item nigra terra. Auctor Geopon. lib.2 <II 9.1>: aptotn yn h ucAayycto?, terra nigra optima omnium; addit rationem: ott icat ouppov cpcpct icat auxuov, quoniam fert imbrem et siccitatem. Cato 1 Rei Rust. c.151 <CLI 2> terram pullam uocat proprio elogio teneram, cum ait: ubi terra tenerrima erit, quam pullam uocant. Cuius sententiam, uide ut explicet et celebret, Homeri etiam exemplo, Plinius lib.17 c.5 <XVII 37>. Meminit terraB idem Plin. 18 c.23 <XVIII 191>. Quantum uero colligi ex Catone, Plinio, Columella et aliis potest, nihil est aliud terra tenera quam putris: putris autem, ut

388


plurimum, nigra est. Scias quoque Columellam lib.2 cap.2 <II 2.16> cum dixerit ex aliorum

consensu nigrum colore esse indicium bonitatis terras, in hoc ipsum haerere et dubitare: quia hic color aliunde potest prouenire quam ex bonitate terrae. Ideo fortasse consideratissimus Poeta non absolute nigra, sed nigra fere, quia hoc ut plurimum contingat, non semper.

De altero, Theophrast. 2 Caus. cap.6 <II 4.12> ait commendari ab omnibus terram ntetpav, pinguem; e t 2 lib. c.5 <II 4.2>: T£ Tnv uev ntctpav duetvw otTO<popov, solum pingue melius est frumentis. Et 1 Caus. cap.22 ut negat ntctpav arboribus, ita fatetur esse dptotnv OITU, optimam frumentis; et 3 c.26 <III 21.2>: n 5e mctpa nupotpopot;, pinguis ferax est tritici. Columel. lib.2 c.2 <II 2.5> in laude ponit ad frumentum agrum pinguem. Adeo hoc uerum ut Colum. pinguem et frumentarium pro eodem capiat, cum scribit lib.2 cap.2 <II 2.17>: frumentarius ager, id est, pinguis. Ita uero il le probat p inguedinem, ut eam dicat nihil prodesse sine dulcedine. Ai tque signa confessa neque dubia apud omnes agri pinguis et fertilis ad frumenta esse dulcedinem soli, herbarum et arborum prouentum.

De t e r t i o , hoc est, putr i ac soluto et resoluto agro, Theoph. 3 Caus. c.7 <III 6.8>: wc; h% dnAtot; ctne?v, aptoin naotv ri uavn icai icoucpn icai evticuot;, in summa, ager ille optimis est qui solutus, leuis, udus; addit rationem: euTpatpnc; yap uaAioTa icat cuautn^, hic enim et ad alendum et ad augendum praecipuus. Eadem dixerat lib.2 c.6 <II 4.9> ubi hanc terram uocat dptornv npbs oncpuata. Eadem c.5 eiusdem libri <II 4.3>, ubi adducit rationem hanc: cu5to6o? ydp OUTW TOTC ptCatc eort icai euTpo^oc, facile enim penetratur usque ad radices et frugifera est. Columel. 2 cap.2 <II 2.4>: nihil non melius resoluta humo, quam densa prouenit, quod firmat uersu isto Virg. <G. II 204>: et cui putre solum etc. Reddit uero rationem istam <II 2.5>: pinguis ac putris, quia eum plurimum reddat, minimum poscit; et quod postulat, exiguo labore atque impensa conficitur; quare absoluit: praestantissimum igitur tale solum iure dicatur. Palladius quoque 1 t i t .6 ita statuit: frumenta omnia maxime laetantur patenti campo et soluto. Ita uero hoc necessarium, ut dicat Colum. 2 c.4 <II 4.2> ueruactum compluribus iterationibus resoluendum &sse in puluerem. Non aliam, quam putrem, uidetur iEschylus intelexisse, quem aduocat Plato 2 Polit. cum dixit: (taectav aAoica icapnouucvov, profundum sulcum frugiferum esse.

389


26/207 AVT VNDE IRATVS SYLVAM. Duo dicam et de epitheto et de prascepto.

Primum illustrat Victorius in 2 Rhet. Arist. Arator iratus dicitur uel quia pauper irasci solet in eas res a quibus ille paupertatem contraxit, quod fere scribit Arist. dicto loco, arator autem penuria grauatus, quod ex angusto agello modicos fructus capit, syluas irascitur; uel eo uerbo Poeta expressit studium uehemens agricolae in euertenda sylua.

Alterum ego ex Colum. sic scribente lib.2 cap.2 <II 2.11>: nemorosi fruteosique tractus duplex cura est, uel exstirpandis radicitus arboribus et remouendis uel, si rarae sint, tantum succidendis incendendisque et inarandis. Palladio lib.l tit.6 : si tibi ager est syluis inutilibus tectus, ita eum diuide, ut loca pinguia puras reddas nouales, loca sterilia syluis tecta esse patiaris: quia illa naturali uebertate respondent; haec beneficio laetatur incendii. Plinio 17 c.5 <XVII 39>: talis fere est in noualibus caesa uetere sylua, quae consensu laudatur.

27/209 DOMOS AVIVM. Fatentur omnes ductum hoc ex Lucret., qui lib.l <18>: frondiferasque domos auium camposque uirentes. Sed Virgilii integrum locum reddidit Manilius lib.2 <775> his uersibus: ruit ecce nemus saltusque uetusti/ procumbunt solemque nouum, noua sidea cernunt/ pellitur omne loco uolucrum genus, omne ferarum/ antiquasque domos et nota cubilia linquunt. Paria cum Virgilio Sil. lib.4 <683> ubi de populo uastata igne: demisit in altum/ populus assuetas ramis habitare uolucres; et lib.5 <504> loquens de arbore nutante , eandem rem auium attingit: ceu zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,/ fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens/ luctatur, nido pariter luctante uolucris.

Haec eo pe r t i nen t , ut ad imita t ionem Virgili i excisam arborem exornes illata querimonia uolucrum ibi degentium.

Sed ut et domus pro nido, ita Calab. lib. 12 <XII 494> philomelam inducit flentem aiift Souov icevcov, circa uacuam domum, id est, nidum. Affine quiddam Hom.5 Odys. <65>, nam translationem sumit a cubili: opviScc, inquit, cuvatovto. Inde et Cic. 2 Nat. <II 129>: aues cubilia sibi nidosque construunt. Pap. in Achil. : alta cubilia, id est, nidos. Opp. quoque 1 Hal. <34, 502, 530 e t c > CUVTK d ix i t pro nido. Idem saepe in

390


Aristotele obseruaui.

28/211 RVDIS ENITVIT. Colum. 2 c.2 <II 2.14>: expediendi rudis agri rationem. Theophr. 3 Caus.9 <III 7.4> dixit cputcwv natSctav, plantarum eruditionem. Ager enim eruditus dicitur: est enim nihil aliud erudiri quam amittere ruditatem.

Nam ieiuna quidem cliuosi glarea ruris uix humiles apibus casias roremque ministrat; et tophus scaber et nigris exesa chelydris

215 creta negant alios aeque serpentibus agros dulcem ferre cibum et curuas praebere latebras.

EXPLICATIO G (212-216)

Non contentus dixisse indicia terrae aptas ad frumenta, addit indicia illius quae inepta est, ut ita melius cultorem agrorum perducat ad notitiam. Pendet sententia ex superioribus, hunc in modum: quae nigra est, quae pinguis, quas putris, quae habuit syluam optima est frumentis: nam glarea, tophus, creta probanda non sunt. Non glarea, quia ieiuna, id est, infoecunda, praesertim si sit in cliuo, ubi humor nequit consistere, et quae prae tenuitate uix fert casiam apibus, uix rorem; non tophus, quia hic scaber est; non creta, quia haBC aptior potius ad chelydros: et qui rerum naturam sciunt, negant alios agros aeque aptos esse ad proferendos cibos serpentibus, ad praebendas illis latebras: id est, af f irmant terram tophaceam, cretosam aptissimam esse serpentibus.

Quae tenuem exhalat nebulam fumosque uolucres et bibit humorem et, cum uult, ex se ipsa remittit, quaeque suo uiridi semper se gramine uestit,

391


220 nec scabie et salsa laedit rubigine ferrum: illa tibi lastis intexit uitibus ulmos, illa ferax oleae est, illam experiere colendo et facilem pecori et patientem uomeris unci. Talem diues arat Capua et uicina Veseuo

225 ora iugo et uacuis Clanius non aequus Acerris.

EXPLICATIO H (217-225)

Discriminauit hactenus terras quae seorsim aptae essent oliuetis, uinetis, pascuis, frumentis; nunc coniunctim ponit indicia quatuor terrae illius quae apta quoque ad ea quatuor. Itaque ait: quae exhalat nebulam et f umos, quae humorem bibit et remittit cum uult (hoc est explicatore Scalig. in Theoph., quae uliginosa est proprio succo, utique cviicuoc), quae semper est uestita uirenti gramine, quae non inficit ferrum scabricie et rubigine, haec apta erit texendis uitibus cum ulmis, ferax olearum, facilis pascendo pecori, patientissima aratri ad f rumentum. Talis est ager Capuanus, talis Campanus, qui uicinus est Veseuo monti; talis ille, qui proximus Clanio fluuio, qui fluuius iniquus est urbi Acerrarum, nam hanc saepe suis inundationibus delet uacuamque efficit.

NOTJG

29/217 TENVEM EXHALAT NEBVLAM. Theophr. 2 Caus. c.6 <II 4.11>: UCTOI TO nputov x>8u>p atuttciv, post imbrem primum, uaporem exhalare; loquitur de terra. Lucret.5 <253>: pulueris exhalat nebulam. Plin. 17 c.4 <XVII 25>: aut (terra) quat tenues exhalat nebulas.

30/217 FVMOSQVE VOLVCRES. Alas dat fumo; ita 7 /En. <466>: uolat uapor ater ad auras. Manil. lib.l <823>: rara uagantur/ principia aurarum uolucrique simillima fumo. Silius lib.13 <652>: fumoque uolucri/ et nebulis similes animas. Eurip. Troad. ad finem <1320>: KOVI? Toa icanvS nrcpuyt, puluis similis uolanti fumo; et paulo ante <1298>: ntcpuyt 8e icanvo ,

392


fumus cum ala, aut fumus alatus. Lucret. 1.1 <1102>: uolucrum flammarum. Transtuli t idem ad nubes lib.5 <1191>: nubesque uolantes. Et Ouid.l Metam. <602>: nebulas uolucres. Affinis Homerus //.15 <170>: cic vcq>cwv ntiiTai vtcpa , ne zaAata, ex nubibus uolat nix atque grando; et 19 <//. XIX 357>: vttpaScc cicnoTcoviai, uolant niues. Vt uero nebulas uocat fumos, ita Seneca Tragic. uel quis auctor in Thebaide <Phoen. 395>: fumoque similes campus in caelum erigat/ nebulas. Et ante hunc Calab. lib.4 <IV 518>: JIOAUC; 5' aieep' ticavc icovioaAoc; cic neSioto,/ icanvw r\ ouaAp cvaAiyiciot;, multum autem pulueris in sublime ferebatur e campo/ fumo aut nebulae similis.

31/219 SE GRAMINE VESTIT. Vetus poeta in Tragoed.: herbis prata conuestirier. Cic. 2 Nat. <II 98>: terra uestita floribus, herbis, arboribus, frugibus. Martial. lib.10 Epigr.51 <X 51.3>: ridet ager, uestitur humus, uestitur et arbos. Salust. Jug.: collis uestitus oleastro. Auson. <Mosella 157>: iugum uindemia uestit. Claud. 3 Rap. <231>: uestitos gramine campos.

Pari forma, etiamsi uerbo alio, Plinius Paneg. Traian. <XXX 1>: Mgyptus tantis segetibus induebatur. Colum. 4 c.24 <IV 24.12> de uitibus: se induunt uuis. Calaber lib.13 <XIII 488> de monte: icaTaeiuevov uApc» indutus syluis. Accepit ab Hom. OdyssA3 <351> et 19 <431>: opoc; Krataciucvov uAp, mons indutus sylua.

Ita e contrario Symmach. Epist.52 l ib.l: rosas humo exsuit. Et Alcymus lib.4: nudati colles, spoliati arbore syluis. Basil. 6u.5 'Efc. de arboribus: yuuvouueva, nudata.

32/220 L/EDIT RVBIGINE REFFVM. Plin. 17 cap.4 <XVII 27> de quodam genere terrae: ferroque omnis rubiginem obducit.

33/224 VESEVO. Errorem Serui i in hoc loco sa t i s iam mult i reprehenderunt. Abstineo.

34/225 ORA IVGO. Quae hic de Nola Italiae urbe nonnulli fuse, ut improbabilia omit t imus. Tu lege Agell. 7 Noct. c.20 <VI 20.1>, utrunque

393


Pontanum, priorem in Actio ridentem, posteriorem in Virgilium. Insuper lepidum epigram. Sannaz. lib.l ad finem assentientis ulgatae opinioni.

35/225 ACERRIS. Praeter Seruium, lege Plinium 3 c.14 <III 114>.

ARGVMENTVM (226-258)

Docet uti cognoscenda terra densa, rara, salsa, pinguis, humida, grauis, leuis, nigra, frigida.

Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam. Rara sit an supra morem si densa requiras (altera frumentis quoniam fauet, altera Baccho, densa magis Cereri, rarissima quoque Lyaeo),

230 ante locum capies oculis alteque iubebis in solido puteum demitti omnemque repones rursus humum et pedibus summas aequabis arenas. Si deerunt, rarum pecorique et uitibus almis aptius uber erit; sin in sua posse negabunt

235 ire loca et scrobibus superabit terra repletis, spissus ager: glebas cunctantes crassaque terga exspecta et ualidis terram proscinde iuuencis.

EXPLICATIO A (226-237)

Post praecedentem doctrinam commode sequitur ut doceat qua ratione quodque solum cognosci queat, ne erret agricola, si uni committat, quod est alterius. Primo uero loco docet qui cognoscatur solum rarum aut densum; quod plurimum interest, nam densum frumentis est aptius, rarum uinetis. Ratio uero haec est. Cape locum oculis, id est, elige; iube puteum

394

Documents

T?K TTK ICOT' - UMinterclassica.um.es/var/plain/storage/original/application/3cda226b4… · QUSB attuli pertinent omnino ad prasceptum Virgilii, nam dissidia quas in auctoribus reperi,