Embed Size (px)
Citation preview
Abstracts 7
Political Knowledge Vol.14, No.2, (Serial 28), Automn 2018 & Winter 2019
The Duality of Political Protest and Political Stability in the Islamic
Republic of Iran
GholamReza Khajeh Sarvi * Received: 2018/11/22
Sayyed Javad Hosseini ** Accepted: 2019/02/24
Abstract Political protest is currently a major problem for the Islamic Republic of Iran, since this political-social phenomenon has challenged its political stability in various dimensions. On the one hand, Iranian society is involved in a progressive protesting movement for various reasons and at various levels, and on the other, the Islamic Republic as a political system needs to maintain its political stability in order to rule. Hence, one of the main problems of the Islamic Republic is the solution to the conflict between political protest and political stability. To find an answer to this conflict, the grounds for the formation of political protest in the Islamic Republic have been examined based on the qualitative method and the choice of a theoretical framework for political stability as an equilibrium, at two micro and macro levels; then the mechanism of the effectiveness of the political protest has been discussed as a destabilizing factor in the Islamic Republic of Iran. Finally, it became apparent that political protest may occur as an active destabilizer in any political system, and for its management, it is necessary first to obtain an accurate understanding of the concept of political protest, then to distinguish the effective levels of political stability and political opposition so that one could take the necessary steps and make decisions. Based on this analytical model, three levels of operational strategy are proposed to solve the dual conflict of political protest and political stability. The innovation of this research paper is an attempt to provide solutions to the dual conflict of political protest and political stability in the Islamic Republic as an objective and real issue for the society and the Islamic Republic's system.
Keywords:
Political protest, Political Stability, Islamic Republic of Iran. * Professor of Political Sciences Faculty at Alameh Tabataba’I University, [email protected]
** Ph.D. in Political Sociology at Alameh Tabataba’I University,
195-165 صص ،28 پیاپی ،1397 ستانز و زمیپائ ،دوم شمارة ،چهاردهم سال ،یاسیس دانش یپژوهش -یعلم دوفصلنامه
رانیا یاسالم یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س دوگانه
01/09/1397 دریافت: تاریخ یغالمرضا خواجه سرو
05/12/1397 پذیرش: تاریخ ینید جواد حسیس
دهکیچ
یدهپدن یشود. ا یمران محسوب یا یاسالم یجمهور یمسئله برا یک یاسینون اعتراض سکا
سو یکران از یا جامعهده است. یشکرا به چالش یاسیدر ابعاد مختلف ثبات س یاجتماع - یاسیس
یاسالم یگر جمهورید یباشد و از سو یم یاعتراض یر روندیو متعدد درگ در سطوح مختلف
یاز مسائل اصل یکیرو نیاست. از ا یمرانکود به منظور حخ یاسیخواهان حفظ ثبات س رانیا
باشد. یم یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س دوگانهن یتعارض ب یاسالم یجمهور
به یاسیثبات س یچارچوب نظربر ین مبتنیو همچن یفکیبر روش یمبتن سؤالن یپاسخ به ا یبرا
در یاسیاعتراض س یریگ لکش یها و بسترها نهیالن به زمک، در دو سطح خرد و تعادل نقطه مثابه
عامل یکبه عنوان یاسیعتراض سا یپرداخته شده است؛ آنگاه اثرگذار رانیا یاسالم یجمهور
قرار گرفته است. یمورد بحث و بررس رانیا یاسالم یتعادل در جمهور نقطه یننده بر روک ثبات یب
یاسیفعال در هر نظام س کننده ثبات یبعامل یکبه عنوان یاسیعتراض ست مشخص شد، ایدر نها
به یاسیاز مفهوم اعتراض س یحیت آن الزم است ابتدا فهم صحیریمد یان وقوع دارد و براکام
شوند تا کیکگر تفیدیکاز یاسیاز اعتراض س یاسیثبات س یریآنگاه سطوح اثرپذد، یدست آ
رد.یصورت پذ یساز میمتناسب با هر سطح اقدام و تصم
و یاسیاعتراض س دوگانهجهت حل تعارض یاتیار عملکل، سه سطح راهیتحل ین الگویبر ا یمبتن
حل یبرا ییارهاکراهارائه یتالش برا یپژوهش مقالهن یا یرائه شده است. نوآورا یاسیثبات س
مسئله یکران به عنوان یا یاسالم یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س دوگانهتعارض
باشد. یران میا یاسالم یاز جامعه و نظام جمهوریو مورد ن یو واقع ینیع
:کلیدی واژگان .رانیا یاسالم ی، جمهوریاسی، ثبات سیاسیاعتراض س
[email protected] )نویسنده مسئول(رهیطباطبائستاد علوم سیاسی دانشگاه عالمه ا*
رهشناسی سیاسی دانشگاه عالمه طباطبائی جامعه یدکتر [email protected]
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 166
مقدمه
ر در یفراگ یتیل به واقعیتبد یاجتماع – یاسیس پدیده یکبه عنوان یاسیاعتراض سروبرو یاسیاعتراض س مسئلهه با کست ین یتیمکچ حایزه هجوامع شده است. امرو
ین در حالیم را به خود مشغول نسازد. اکحا یاسینخبگان س دغدغهاز ینباشد و بخشدر جوامع، ساالر مردم های نظامه با گسترش کبود گونه این ها بینی پیشه کاست
ن یو همچن یاسیس های بحران، یر اجتماعییچون تغ یناظر به مسائل یتحوالت اجتماع (.109 : 1386نگتون، ی، هانت249: 1388نش، ) رسد یمبه حداقل یاسیاعتراض س
یاز تصلب ساختارها یرا ناش یاسیس های اعتراضش یعلت افزا یبرخ هرچند رو ازاین یاسیس های اعتراض، روند ها بینی پیشن یا رغم علیرسد یمدانند اما به نظر یم یاسیس (.14 :1389ان، یطالب) استافته یش یز افزاین
یاسیاعتراض س مسئلهر یدرگ یاسینظام س یکز به عنوان ین رانیا یاسالم یجمهورز نشان از رشد یانقالب ن یروزیپ پس از های سالدر یاسیشده است. روند اعتراض س
های جنبش، 1359اسفندماه های اعتراضران دارد. یا جامعهدر یاسیاعتراض س فزایندهو 1396 ماه دی های اعتراض، 1388، حوادث سال 1378رماه ی، ت1371سال یاعتراض ای مسئلهل به یتبد یاسیه اعتراض سکن مطلب دارد ینشان از ا 1397ن تابستان یهمچن
(.33: 1389، یلیاسماع) استران شده یا یاسالم یجمهور یو مهم برا چندبعدی
ران یا یاسالم یجمهور یت برایمسئله با اهم یک یاسیموضوع اعتراض س رو ازاین مسئلهاست. پرداختن به آن ایجابین مسئله در بعد یت ایشود. اهم یممحسوب را یاسیدولت و نخبگان س یسازم یو تصم گیری تصمیمتواند مدل یم یاسیاعتراض سن یگر فقدان اید یارآمدتر سازد. از سوک یاعتراض – یاسیس های جنبشو ها در بحران
یاجتماع های جنبشدولت در مقابل پذیری آسیبن یو همچن یثبات یبپژوهش منجر به ران و در یا جامعهت در یواقع یک یاسیه اعتراض سکم یرینوظهور خواهد شد. اگر بپذ
.هست یار نشدنکان یش است؛ پرداختن به آن ضرورتیافزا حال
ن یاز مهمتر یکیت و ضرورت آن؛ یو ابعاد اهم یاسیاعتراض س مسئلهناظر به و "یاسیاعتراض س"ر ین دو متغینسبت ب یاسالم یجمهور یش رو برایپ های چالش
167 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
سو یکران معاصر از یا جامعهدر یاسیاعتراض س فزاینده. روند هست "یاسیثبات س"ر دارد. ین دو متغین ایگر نشان از چالش بید یاز سو یاسیمولد اعتراض س یو بسترها
و یاسیت سیمکدن ساختار و حایشکبه چالش یاسیاعتراض س یه هدف اصلکچراو یمحور نقطه که درحالی؛ هست یاسیثبات نمودن تعادل نظام س یبواضح صورت به
.هست "ثبات" یاسیت و نظام سیمکحا یکتعادل نقطهن یهمچن
و قدرت مستقر در یاسینظام س یکه کنیل ایبه دل سو یکاز رانیا یاسالم یجمهور یبه عنوان مفهوم محور یاسی، مولد و محافظ ثبات سساز زمینهد یجامعه است با
مولد و بسترساز اعتراض ه جامعهکل ین دلیگر به اید یباشد اما از سو یمرانکحه کن است یا یچالش اصل رو ازاینشود. یمده یشکشده است؛ ثبات به چالش یاسیس
"یاسیثبات س"و "یاسیاعتراض س" دوگانهن یتواند ب یمچگونه یاسالم یجمهور دوگانهن یتعادل ب نقطهه کآن است ین پرسش اصلیابد. بنابرایتعادل خود را ب نقطه
توان یمن چالش یحل ا یبرا ییارهاکست و چه راهیچ یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س ارائه داد؟
های پژوهشن پژوهش از سنخ یاتخاذ شده است. ا یقیتلف یردیکز رویدر روش نو (.65 :1394، یفسائ ی)صادق یاسناد های تکنیکبر یسنده در آن مبتنیبوده و نو یفکی
ل یاما در مقام تحلپرداخته است. ها ل دادهیو سپس تحلها داده آوری جمعبه ای کتابخانهل روند به صورت مشخص بهره گرفته شده است. ین و تحلییاز دو روش تبها داده
بروز، سرعت توسعه و های علتت، یشف ماهک یل روند به معنایمنظور از روش تحلن منظور در دو یدن به ایرس یبرا (.10 :1386، یمنزو) هستروندها بالقوه یامدهایپ
و ها پرداخته شده است. با فهرست نمودن نشانهها نشانه ییشناساالن به کسطح خرد و در ینییبا اتخاذ روش تب نیالن و همچنکدر سطح یاسیاعتراض س گیری شکلعلل
شده یاوکوا یاسالم یرا در جمهور یاسیاعتراض س گیری شکلسطح خرد، علل است.
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 168
یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س یریرپذیو تأث ی: روند اثرگذار1ل شماره کش
موجود در سؤاالت ینتر مهماز یکیه به کن پژوهش آن است یا یهدف اصل
یاسالم یران را پاسخ دهد. جمهوریا یاسالم یدر جمهور یاسینشگران سکذهن ن ی. اهست ییها حل راها ی حل راهازمند ین یاسیو اعتراض س یاسیثبات س دوگانهدر
یاسیاز روند اعتراض س یق و علمیدق کدره هنوز کضرورت دارد رو ازآنپژوهش یاسالم یجمهور ین روند بر رویا ین اثرگذاریران و همچنیدر جامعه معاصر ا
به یاسیت اعتراض سیریجهت مد ای یهالسه یارکوجود ندارد. در انتها به ارائه راه ارائه خواهد شد. یاسیانت از ثبات سیمنظور حفظ و ص
یمفهوم شناس .1 یاسیاعتراض س .1.1
یرد. اعتراض در لغت به معنایگ یماز مفهوم اعتراض سرچشمه یاسیاعتراض سآمده ، واخواهییریگ نکته، مواخذه، یریگ خردهانتقاد، ایراد، بازخواست، تعرض،
نش ک یکخود یدر نهاد مفهوم یاسیاعتراض س (.168: 1381ن، یمعاست )ت یند: )فعالک یمف یتعر گونه ینارا "ینش اعتراضک "تر یشود. د یممحسوب
و ها استیال وارد ساختن به سکبا هدف اش یاسینش سکاز ای یوهش یاعتراضاز از یگرفتن امت ینامتعارف برا یژگیو یکش یآن، نما مشخصهه کط است یشرابور در داخل ت مزیه فعالکاست یدر حال ینااست، یو اقتصاد یاسیس یها نظام
(.77 :1395تر، ید) رد(.یگ یمنظام صورت
169 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
از جامعه نسبت به یا بخشیتمام ی: به رفتار جمعیاسین اعتراض سیبنابراه هدف آن مخالفت و کشود یمت اطالق یمکدولت و حا یعنیقدرت یه رسمکشب
تر، یدخورد ) یمرقم یاسیامر س یطهحر ز دیبوده و موضوع آن ن یریگ خرده (.29: 1391، ینیو حس 36: 1380، اپتر، 73 :1395
یاسیس ثبات .1.2از یاریاست. بس "یاسیثبات س"ن مجال، مفهوم یدر ا ین مفهوم محوریدوم
بودن آن یجامعه و ذات یکدر یاسیبودن ثبات س یعیپژوهشگران با توجه به طبن حال یدانند. با ا ین مییف و تبیاز از توصین یبا ن مفهوم ری، ایمرانکدر امر ح
ن یمتفاوت است. همچن یاسیف از ثبات سیتب، تعارکم یکرد یکمتناسب با رو. به عبارت هست ای یسهمقاو ی، هنجارینسب یه ثبات مفهومکان داشت ید بیبا
معنا یاسیس یها نظامگر یسه با دیه در مقاکاست یتیوضع یاسیثبات س تر روشن (.63-62: 1387، یمیعظ) یابد یم
یک یعیت طبیرا به عنوان وضع یاسیاز پژوهشگران ثبات س یبرخ رو ازاین، اند گرفتهدر نظر یاسیسامان س ییایپا یو به معنا یاسیا سازمان سیومت کح
ر انقالب، ینظ نندهکثبات یبنبود عوامل یرا به معنا یاسیگر ثبات سید یا دستهگر ید ین برخیهمچن (.107: 1390 ساندرز،اند ) کردهشورش، اعتراض و ... معنا
اند نمودهف یتعر یاسیستم سیس یکتعادل در نقطه یرا به معنا یاسیز ثبات سین (.87 :1396ه، یریبش)
ا ی "وقوع"چون ییها معرف یف انتقادیتعر یکبر یه مبتنکان داشت ید بیالبته با، "بینی پیش یرقابلغ"از نوع "راتییتغ"ا ی "ها چالش"، "احتمال وقوع "ر یغ"ا ی "یزآم خشونت"، "موجود های یهروخارج از نهادها و "و "رمتعارفیغ"
، "یومتکمقامات ح"، "یومتکم حیرژ"، "یاسینظام س" یبرا "یزآم خشونت "، "یومتکمقامات ح"، "یومتکح های یاستس"ا ی "مکن و مقررات حایقوان"
و یاسیف ثبات سیدر تعر "یاتخاذ های یاستس"ا ی "مکن و مقررات حایقوان (.6: 1394، یدالورباشند ) یمل یدخ یاسیس یثبات یب
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 170
:ینظرات یادب .2 :ینه نظریشیپ .2.1
قات و یتحق یاسی، ثبات سیاسیم اعتراض سیدر خصوص مفاه یقیبه صورت تحقن پژوهش یا یاصل مسئلهرفته است اما با توجه به یانجام پذ یمتعدد یها پژوهش
یران، پژوهش مستقلیا یاسالم یجمهور یر بر روین دو متغیا یاثرگذار یعنی است.رفته یصورت نپذ
توان در سه دسته یمه یاول بندی یمتقس یکپژوهش را در یشینهپن حال یبا ا نمود. بندی یمتقس
ران یا یاسالم یدر جمهور یثبات یبو ها : رسانهیاسیس یثبات یب حوزهتب ک الف:ران یا یاسالم یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسی، رقابت س(.1381؛ ی)افتخار
یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیمنازعات نخبگان س، (.1382؛ ی)خواجه سرو؛ یران )محمدیدر ا یاسیثبات س پژوهی یندهآ، (.1387؛ یمی)عظ ران یا یاسالمو اند گرفتهمعلول در نظر یکرا به عنوان یثبات یب یتب همگکن یا (.1393. اصغر اند نمودهل یتحل یاسیس یثبات یب گیری شکلمختلف را عامل یها علت
یران؛ استراتژیا یاسالم یدر جمهور یثبات یبو ها تاب رسانهکدر یافتخارران یا یاسالم یدر جمهور یاسیس یثبات یب گیری شکلنوظهور را عامل یها رسانه
از یرا ناش یاسیس یثبات یبعامل یگر غالمرضا خواجه سروید یداند. از سو یممسئله یوجه اصل رو ازاینند؛ ک یمبدون چارچوب قلمداد یاسیس یها رقابت
در یاسیو رقابت س یاسیر ثبات سیشان ناظر به دو متغیتاب اکدر یوارگ یاسیتاب خود عدم اجماع نخبگان سکدر یمی. عظهستران یا یاسالم یجمهور
یعلت اصل یکند آن را به عنوان ک یمداند و تالش یم یاسیس یثبات یبرا عامل ، روند پژوهانه یندهآ یردیکخود تالش داشته با روتاب کز در ین یند. محمدکن ییتب یدر جمهور یثبات یب دهنده شکلعوامل همهل نموده و یران را تحلیدر ا یثبات یب
ند.کفهرست یثرکرد حدایکران را با رویا یاسالماز مسائل یکی یز بر روکه متمرکنیسندگان با این نویه وجه همت اکاست یهیبد
. هست یاسیس یثبات یبمعلول گرا به یردیک، رواند بودهران یا یاسالم یجمهور
171 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
ن به یین تبی، تا ااند نبوده یاسیس یثبات یبوار ن مسئلهییبه دنبال تبها ن تالشیان پژوهش ناظر یا یو پرسش اصل سؤاله کاست ین درحالیمنجر شود. ا یپاسخ
تب کدر ینظرن خالء یا رو ازایناست. یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س دوگانهبه احصاء شده مشهود است.
در یاسیس یثبات یبثبات و یرکف های ینهزمهم چون: هایی نامه یانپارساالت و ب: یدر جمهورها یثبات یبو ها ، بحران(.1387؛ ینیران )حسیا یاسالم یجمهور
بعد از انقالب یها دولتدر یاسیثبات س ،(.1387فر؛ یعیران )شفیا یاسالم (.1389؛ یران )توسلیا یاسالم یثبات یبر یمتغ یپژوهشگران بر رو یرد اصلیکو رو دغدغهز ین بخش نیدر ا
یرکف ینهزمبه نامه یانپادر ینیر وابسته بوده است. حسیمتغ یکبه عنوان یاسیسبه هرچندرد یکن رویپرداخته است. ا یاسالم یدر جمهور یثبات یب ای یشهاندو
ران یدر ا یاسیس یثبات یبو یاسیثبات س یبررس یها حوزهن یاز مهمتر یکیعنوان برخوردار یافک یی، پژوهش را از رواای ینهزمبر علل یز انحصارکاما تمر هست
ز پژوهشگر ین یاسالم یدر جمهورها یثبات یبو ها بحران رسالهسازد. در یمندر ن یز ساخته است. همچنکمتمرها ف بحرانیخود را بر توص یز اصلکتمر
یاصل مسئله، محقق یبعد از انقالب اسالم یها دولتدر یاسیپژوهش ثبات س ف نموده است.یتعر یاسالم یدر جمهورها خود را حول دولت
یمطالعه مورد ت:یمکحا گانه سه یدار قوایپا یر: بحران ناهماهنگینظ یمقاالت ج: یاف اجتماعکو ش یاسیس یها کشمکش، ی، انقالب اسالم(.1389؛ یشیران )قریا
ت یری، مد(.1396پورفرد؛ ) ینید ساالر مردمدر نظام یاسی، ثبات س(.1381؛ ی)داود یبرا یمدل آشوب، یهنظر، (.1386پور؛ ی)عال یزآم اعتراضاجتماعات یحقوق، علل و ها ینهزم ی، بررس(.1392؛ یوانکران )ایا یاسیس یفضا یدگیچیل پیتحل
، (.1394؛ یران )اشرافیا یاسالم یدر جمهور یان وقوع انقالب رنگکام، انتخابات و (.1389؛ یران )خسرویر آن در این و تأثیرنگ یها انقالب یافکالبدشک
یاسیدر ثبات س یت و رهبری، نقش وال(.1394؛ هاشمی یبنران )یدر ا یاسیثبات س "یاسیثبات س"ف یبا تعر اند داشتهتالش (.1395؛ یعیران )شفیا یاسالم یجمهور
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 172
عامل یکرا به عنوان یاسیاثرگذار بر ثبات س یرهایو متغ "یاسیس یثبات یب"و یسنجش و بررس یاسالم یجمهور یند و اثرات آن را بر روین نماییل و تبیتحل ند.ینما
ا یمسئله یز بر روکل تمریاز مقاالت به دل یشده بخش برده نام یها مقالهاما در در یگرد عبارت بهدارند. یشتریر، عمق بین دو متغیب یو معلول یعل رابطهجاد یا
ر وابسته در نظر گرفته یمتغ یکبه عنوان یاسیس یثبات یبشده برده نام یها پژوهشبه یاسیه اعتراض سکان داشت یتوان ب یمها ن پژوهشیشده است. اما در نقد ا
یژه در جمهوریبه و یومتکح های یستمسننده در کثبات یبعامل یکعنوان ن یا یپژوهش یرفته است. نوآوریانجام نپذ یران پژوهش مجزا و مستقلیا یاسالم
و یاسیاعتراض س دوگانهحل تعارض ین هم نقطه است، تالش برایمقاله در ان ابعاد یاز مهمتر یکی یاسیران. اعتراض سیا یاسالم یدر جمهور یاسیثبات س
شود. به یممحسوب یاسینظام س یک یثبات یبن عالئم یو از بارزتر یاسیس یثبات یب یاسینظام س یک یبرا یاسیس یثبات یبنشانه و نماد نیتر شاخص تر عبارت روشن
مستقر است. یاسیه نظام سیا علیدر آن نظام و یاسیثر اعتراض سکزان و تیمبا یاسیس یثبات یبن نقطه است. یشده در هم پژوهش انجام یشینهپ ینقد اصل
ن یاش و پژوهش قرار نگرفته است. اکنکر خود مورد یمتغ نیتر ن و شاخصیمهمتر د.یل نمایمکن و تیین خالء را تبیپژوهش درصدد است ا
:یچارچوب نظر .2.2آن یبر رو یاسیاعتراض س یو اثرگذار یاسین مقاله ثبات سیدر ا یر اصلیمتغ
.اند شده ی بند طبقهل یذ یها دستهدر یاسیس یثبات یب گیری شکل های یهنظراست. یت نسبیمحروم یهنظر .2.2.1
یثبات یباز عوامل یکیو یاجتماع – یاسیس یدهپد یکرا یاسیاگر اعتراض سدر مواجه یاسیاعتراض س کننده یینتب ینظر یها چارچوباز یکیم. یبدان یاسیس
ه معتقد ین نظریاست. ا "یت نسبیمحروم" یهنظر؛ یاسیبا ثبات س مؤثرو ارتباط یار در خرسند و راضک؛ راهیاسیدر امان ماندن از اعتراض س یاست، برا
عامل اعتراض را ینسبت ی، محرومیرد نظریکن رویجامعه است. ا داشتن نگه
173 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
رابرت گر، کند ) یم یتلق یاسیس یثبات یبرا عامل یاسیو اعتراض س یاسیس گیری شکلن است در کمم (.152 :1387، ینیلیو د 279: 1393 ،ی، پناه47 :1388
مختلف و متعدد عوامل ینسبت یا احساس محرومیو یامکنا یا ینسبت یمحروم های یتئوردر رو ازایننقش داشته باشند. یو اقتصاد ی، فرهنگی، اجتماعیاسیس
یه موجب ظهور و نضج انتظارات براک یر اجتماعییتغ هرگونه ینسبت یمحرومن انتظارات ین ایتأم یل الزم برایوسا که ینابدون بهتر نزد مردم شود، یزندگ
(.41 :1389ان، یطالب) یانجامدب یاسیس یثبات یبتواند به یمفراهم گردد، های یزهانگ یهپاحاصل از آن بر یامکنا ینسبت یات محرومین مجموع نظریدر ا
ین چارچوب نظریشود. در ا یمل یجان تحلیبر عاطفه و ه یو مبتن یرعقالنیغابتنا شده است. ییر عقالیبر انتخاب غ یو مبتن یرفتار عاطف یک یاسیاعتراض س
یمبتن یگروه یها خواستهنده و یانتظارات فزا گیری شکلاز یبخش مهم هرچند یجهنتشود و یممحسوب ها ت از نداشتهیو احساس عدم رضاها بر نسبت داشته
همه یشهره همواره کان داشت ید بیباشد اما با یم ین فاصله سرخوردگیاه بخش کست. بلین یجانیو ه ی، عاطفیشخص یها استنتاج یاسیس یها اعتراض
دهند. یمرخ ییناظر به انتخاب عقال یاسیس یها اعتراضاز یمهم ج منابعیبس یهنظر .2.2.2
یچارچوب نظر یقت تالش داشت تا خالءهایدر حق ین چارچوب نظریاز ین خالء نین اییتب یبرا ای یهپارا پوشش دهد. استدالل "یت نسبیمحروم"، همواره در جوامع یاسیمولدِ اعتراض س یتیو نارضا یامکه ناکباشد یم گونه ینا
دهنده یلتشکن دهنده و یوکت های ینهزمن یوجود داشته و دارد و صرف وجود اح دهد. به عبارت یرا توض یاسینش سکت در کتواند مشار یمن یاسیاعتراض س
چون اعتراض ینش جمعکتوانند منجر به یمن یتیو نارضا یامکتنها نا تر روشن یک کندهن ییتوان تب یمرا ن یتینارضا یعنیثابت یدهپد یک رو ازاینشوند. یاسیسدر (.181 :1396 سندگان،یاز نو یجمعدانست ) یاسیر مانند اعتراض سیمتغ یدهپدبه ظاهر های یدهپددر یکو استراتژ یت عناصر عقالنیج منابع بر اهمیرد بسیکرو
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 174
، 57 :1389ان، یطالبورزد ) یمد کیتأ بار خشونتو یشورش یمثل رفتارها یرعقالنیغ (.47: 1388و رابرت گر، 327: 1393، یپناهف یتعر یینش عقالک یک یجهنتبه عنوان یاسیاعتراض س ین چارچوب نظریدر ا
ص یه تشخکمحاسبه منفعت، آنگاه ین در پیمعترض تر شود. به عبارت روشن یمافت یدر یمنفعت بزرگتر یاسیس یثبات یب رغم یعل یاسیدهند با اعتراض س یمن ین ایادیاصل موضوع بن رو ازاینند. ینما یم یاسینند؛ اقدام به اعتراض سک یممعطوف به مبارزههدفمند از منازعه و یلک، شیه رفتار اعتراضکدگاه آن است ید
ام کچگونه مردم، سرخورده و نا هکندارد یتین اهمیاست و بنابرا یاسیقدرت سالرنا، شوند ) یم یبت نسیدچار محروم یط مختلف اجتماعیا توسط شرایشده و
1390 :43.) ن یو رفتار معترض ینش جمعک یطورکل بهه کن منظر یاز ا ین چارچوب نظریاما ا
و انکنند؛ فاقد امک یمل یو بر اساس منابع و ابزار تحل یرفتار عقالن یکبر یرا مبتن یکدر بلندمدت ین روندهایین تبیو همچن یساختار های یلتحل یت برایظرف
در سطح یاعتراض یاز روندها یه بخش مهمکاست ین در حالیباشند. ا یمجامعه باشد. یمل یو تحل فهم قابلالن ک
یوابستگ های یتئور یهنظر .2.2.3
یها مؤلفهد بر عوامل و کیه و تأکیت گفته یشپ یدو چارچوب نظر که یدرحال گیری شکلرا در یط خارجیعوامل و شرا ین چارچوب نظریدارند ا یداخل
دانند. هر چند یمل و اثرگذار یدخ یاسیآن اعتراض س یجهنتو در یاسیس یثبات یبار نمود اما به نظر کرا ان یاسیس یثبات یبد یرا در تول یتوان نقش عوامل داخل یمنن ییتب یبرا یتر قیب دقکیتوان تر یمرا یو خارج یب عوامل داخلکیرسد تر یم
دانست. یاسیس یثبات یبو یاسیاعتراض س بار خشونتش کشمکه منازعه و ک یح عوامل خارجیبه تشر یوابستگ های یتئورپردازند و درصدند نشان یمند، ک یمد یتشد یرامونیا پیوابسته یشورهاکان یرا م
ر یشورها تأثک یخشونت داخل یرو یو جهان المللی ینب یندهایه چگونه فرآکدهند ادغام در نظام یث هنجاریه از حین نظریبر ا یمبتن (.64 :1382ان، یطالبگذارد ) یم
175 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
ی، برایاسیو س ی، فرهنگی، اجتماعیاقتصاد های ینهزمدر همه داری یهسرمان ینو یامدها سطوح باالین پین ایه مهمترکداشته یمنف یامدهایگر، پید یشورهاک
(.330: 1393، ی، پناه70: 1382ان، یطالبباشد ) یم یاسیس یثبات یبخشونت و تعادل: یهنظر .2.2.4
ستم در نظر یس یکتوان به عنوان یمرا یاسی، نظام سها یستمس یهنظربر یاما مبتنستم را ین سیا یند چارچوب اصلک یمتالش ییایو پو کن تحریه در عکگرفت
یخاص های یژهکارو یاجرا دار عهده یاسیستم سیر نگه دارد. سییثابت و بدون تغمربوط به یو برخ "درون نهاد"مربوط به بخش ها ژهیاروکن یاز ا یاست. بخش
، ها ارزشبر اساس ها ژهیاروکن یباشد. ا یم یاسیستم سیس "نهاد برون"بخش مستلزم استمرار یاسیرد. اما ثبات نظام سیگ یمصورت ها هنجارها، نهادها و نقش
است. اما تفاوت یمختلف در درون نظام اجتماع یفرع های یستمسان یتعادل مه، یریبشگردد ) یم یثبات یبموجب عدم تعادل و ها ستمین سین ایر در بییآهنگ تغ
یاسینظام س یرا وقتیستم نهفته است، زیمفهوم تعادل در دل مفهوم س (.87: 1396م، تعادل مفروض آن نظام ینک یمف یژه تعریاروکآن یم و برایریگ یمرا در نظر
(.194: 13913، یپناهباشد ) یم یاسیسرا یاسیرم، و ثبات سیستم در نظر بگیس یکرا به عنوان یاسیاگر نظام س رو ازاینا یثبات نقطهن یا یتیت به عنوان نقش حمایمکحام، یستم بدانین سیتعادل ا نقطه
ز ین یاسیاعتراض س گیری شکل یشود. بسترها یمتعادل در نظر گرفته نقطههمان شوند. یممحسوب دهنده شکلا یو دهنده شتابا یبه عنوان عوامل بسترساز
به یاسیو تداوم امر ثبات س گیری شکلمنجر به یستمینقطه تعادل س یگرد عبارت به: 1394، ینیلیدشد )خواهد یاهداف بعد یومت براکح یک یعنوان بستر اصل
357.)
جامعه
های اعتراض سیاسیمولفه
حکومت
ثبات تعادل ) نقطه سیاسی(
نقطه تعادل مثابه بهتوضیح ثبات سیاسی :2 شماره شکل
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 176
نقطهثبات ساز بر یبرها و عوامل یجامعه به عنوان متغ یکدر یاسیس یها اعتراض یاز سوها ن اعتراضیاگذارند. یماثر یاسیثبات س یعنیستم، ین سیا یمحور
ز یومت نکگر حید یاز سو خیزد یبرم یاسینظام س یجامعه به عنوان سطح اجتماع نقطهتالش دارد تا با ابزار مختلف و متعدد، یمرانکح یبه عنوان ساختار قانون
و ها استین ثبات را تداوم بخشد، اما سیرا حفظ نموده و ا یاسیتعادل ثبات سمستقر یاسیه نظام سیاز جامعه را عل ین است بخشکمم یاسینظام س های یمتصم
و یوادار سازد. صرف از نظر از مبان یاسیج نموده و آنان را به اعتراض سیبسجامعه، یک یو هنجار یارزش یبر ساختارها یمبتن یاسیال اعتراض سکاش
ومت ابراز کح یجامعه به سو یت از سویواقع یکبه عنوان یاسیاعتراض ستعادل نقطه سازی ثبات یبند، کافت نیپاسخ خود را در یان اعتراضیگر جرشود. ا یم ن خواهد بود.یمعترض یستم هدف اصلیس
باشد. یم ین چارچوب نظریا یبعد پژوهش یاصل نقطهنقطه تعادل، رو ازاینو یستم اجتماعیدر خصوص س یمختلف و متعدد شناس جامعهشمندان و یاند
وس؛ یکنیالک، 1394؛ ینیلیداند ) کرده پردازی یهنظرت آن یتعادل در تثب نقطهنقش ستم یاما ناظر به س (.1389تزر؛ یر و 1388؛ یرامبک، ابر1386دمن؛ ی، س1397
ه به طور کبا ثبات است یوقت یاسیه نظام سکان داشت یب گونه یناتوان یم یاسیسن اگر مدار داده، یبنابراند، ک یمل یرا به بازده تبد ها آن، ها دادهافت یمنظم با در
ن یگردد. بنابرا یمدچار اختالل یاسیند، بازده و بازخورد گسسته شود نظام سیفرآ، یاسیثبات س یدکنندهتهدعامل یکبه عنوان یاسی؛ اعتراض سیبند جمعدر مقام
دهد. یمر قرار یمورد تأث ،یاسیت را به عنوان مغز نظام سیمکتعادل حا نقطه ل:یتحل یالگو .3
یمناسب یالگو یسطحدو ین پژوهش، الگویل در ایتحل یاما در مقام ارائه الگوتواند یم یاسالم یعوامل اعتراض ساز در جمهور یبند دستهو یشناس ی گونهبرا
توان یمن عوامل را ی، ایاسیت اعتراض سین وضعییتب یبرا رو ازاینباشد. مدنظر (.25: 1381زاده، قبادنمود ) بندی یمتقسالن و خرد کدر دو سطح
177 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
ن یان و همچنکه فارغ از زمان و مکباشد یم ییالن روندهاکمنظور از سطح - شناسی جامعهو یرد تمدنیکرو یکبر یو مبتن یاسالم یاقتضائات جمهور
و یقیباشند. روش تطب یمران رخ داده و اثرگذار یا جامعهدر بلندمدتدر یخیتار باشد. یمل یتحلن سطح از یناظر به ا یل روندیتحل
، یه در سطح اقتصادکباشد یم ییها مؤلفهمنظور از سطح خرد، عوامل و - یمرانکح های یاستسو یاسیناظر به نخبگان س یاسیو س ی، فرهنگیاجتماعناظر به یعل ینییشود. روش تب یمل ینسبت به جامعه فهم و تحل یاسالم یجمهور
باشد. یمل ین سطح از تحلیامنجر به بر هم خورد تعادل در یثبات یبو به تبع آن یاسیاعتراض س رو ازاین -
گیری شکلدر یز عوامل متعددین یاسالم یشود. در جمهور یم یاسینظام س یکبه عنوان عامل ها مؤلفهن عوامل و یا همهه کنقش دارند یاسیاعتراض س
یاصل نقطهرا به عنوان یاسیشوند و تعادل س یممطرح یاسیس یثبات یب یدکنندهتهدل شماره سه تالش کشند. در شک یمبه چالش یمرانکو ح یتیمکحا یو محور
الن کبه دو بخش خرد و یاسیاعتراض س دهنده شکل یشده تا عوامل و بسترهاسرچشمه یمختلف و متعدد یها علتن از کمم یاسیم شود. اعتراض سیتقس
مسئلهاز یز بخش مهمیت آن نیریمدن بسترها و یا یید شود. شناسایگرفته و تول باشد. یمدر جامعه یمرانکح
ثبات سیاسی
تعادل نقطه سطح کالن
سطح میانی
سطح خرد
حکومت/حاکمیت/حکمرانی
ض ترا
اعوح
سطسی
سیا
ثباتی سیاسی ی بر بیرگذاریتأثالگوی تحلیلی سطوح اعتراض سیاسی و :3 شکل
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 178
یاسیسطوح اعتراض س .4 النکسطح .4.1
معترض جامعه یریگ لکش .4.1.1
در مواجهه با موضوع یانقالب اسالم یروزیران پس از پیا یاسالم یجمهوردر یروبرو شده و روند اعتراض یو مسائل متعددها با چالش یاسیاعتراض س
س که مارکمانند آنچه رو ازاینالن شده است. ک یل به روندیتبد یاسالم یجمهوراستلز در کباز و جامعهدنز در ی، گی، وبر در جامعه عقالنداری سرمایهدر جامعه
جامعه (.88-38 :1388 دمن، یردند؛ )سک یمن ییتب یا شبکهبر روابط یمبتن جامعه (.813- 659: 1386ه، یریبش) یمبنام"معترض جامعه"توان یمز یران را نیامروز ا
در نظر گرفته یلکروند یکبه عنوان "اعتراض"رد یکن رویدر ا یگرد عبارت بهشروع دارد و با گذشت زمان و نقطه یکران یا جامعه یخیتار سابقهه در کشود یم
ون یهمااست )به خود گرفته یشترین روند شتاب بیجمع شدن عوامل مختلف؛ اه کمعروف معاصر معتقد است شناس جامعهدنز یگ یآنتون (.213: 1381ان، یاتوزکهر جامعه یو فرهنگ یخیط تاریبر حسب شرا یاعتراض و عمل جمع های یوهش
و ها انیبر بن یهر جامعه مبتن رو ازاین (.672: 1383دنز، یگاست )متفاوت گذارد. یمش یاعتراض مختص به خود را به نما یوهشه دارد ک ییساختارهات و اعتراض، یان رضایه همواره از مکمعترض آن است جامعه یاصل مشخصه
ند. ک یمت، اعتراض را انتخاب یرضا یاعتراض و محتوا یقطع نظر از محتوات اعتراض در یه وضعکاست یا گونه بهجامعه ما یو ساخت اجتماع بندی صورتاز منظر (.41: 1380ان، یاتوزکون یهمااست )ت مطلوب شده یل به وضعیآن تبد
افکار منجر به اقبال یرد اعتراضیکز؛ اتخاذ موضع و روین یاجتماع شناسی روانروند گیری شکلز در ین عامل نیه خود اکشود یم یاسینخبگان س یبه سو یعموم
(.38 :1388برزگر، باشد ) یمران معاصر اثرگذار یا جامعهاعتراض در یلک عیتش یر اعتراضکفرهنگ و تف .4.1.2
همواره مولد دار یشهرمنبع یکع به عنوان یر تشکران فرهنگ و تفیا جامعهدر از یکیران؛ اعتراض به عنوان یع در ایمفهوم اعتراض بوده است. با گسترش تش
یزمان یها بازهرده و در کان رسوب یرانیر در ابعاد مختلف اکن تفیا یم اصلیمفاه
179 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
و یعیش یها دولتشده است. با استقرار ینیبازآفرت و یمختلف و متعدد تقوگسترش یر اعتراضکتف یاثرگذار های ینهزم یاسیبه امر س یل شدن امر فرهنگیتبد
(.359 :1384، یریالو) یافت؛ یعیش یمرانکع در چارچوب حیفرهنگ تش یه و بازخوانیبا استقرار دولت صفو
ران گسترش یا جامعهدر ازپیش یشبع یتش یاسیر سکتف یهما بناعتراض به عنوان ر یران نظیخ معاصر ایتار یلذا در حوادث اعتراض (.371: 1387ان، یجعفر) یافت
15ام یشدن صنعت نفت، نهضت جنگل، ق یمشروطه، ملو، انقالب کنهضت تنبات موجود یران، همواره خط اعتراض به وضعیا یت انقالب اسالمیخرداد و در نها
، ی، نجف635: 1383ان، ینیحساست )افته یع امتداد یتش یاسیملهم از فرهنگ سروند یران بر مبنایا جامعه گیری شکل یاصل های یهپااز یکی رو ازاین (.369 :1381
ران دانست یا یتمدن یایع در جغرافیتش یاسیشه سیتوان اند یمرا یاعتراض (.21 :1385ان، ی)جعفر مدرن معترض یر تمدنکتف .4.1.3ن یاز دوران گذشته وجود داشت. ا یت ملیبا هو یه تمدنیال یک؛ یرانیر اکدر تف
- یرانیت ایقت هویشد؛ در حق ینکران دو ریپس از ورود اسالم به ا یه تمدنیال یه تمدنیال یکران با یمعاصر ا جامعهافت. اما در یران استمرار یا جامعهدر یاسالم
با (.9 :1390، ینجفبود )تجدد یتمدن یهالز در تصادم قرار گرفت و آن ین یگرید های یشهانده پس از ورود کته مشخص است کن نیران ایخ معاصر ایتار یبررس
ران یا یاجتماع یدر رفتارها یاعتراض یردهایکران، رویا جامعهمدرن به یاسیسان، یآبراهاماست )الن شده کو یلکروند یکل به یافته است و تبدیش یافزا
مدرن یران به نهادهایا جامعه یاجتماع یزندگ یدر واقع سطح چسبندگ (.9 :1394 رو ازاینستند. ین یمعرفت یمدرن، بدون اقتضا یش است و آن نهادهایدر حال افزا
ران؛ منجر به یا یسنت جامعهمدرن در تضاد با جامعه یتمدن یهالرسد یمبه نظر اعتراض شده است. های ینهزمش یافزا
یاسیاز روند اعتراض س متأثرران یا جامعهالن، ک، در سطح مؤلفهن سه یناظر به ا یی، نمادها، نمودهاها ارزشاز باورها، یا مجموعهجامعه به یکست یشده است. ز
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 180
جامعه یکن به روابط افراد یو همچن یو فرد ینش اجتماعکه به کشود یماطالق یها شبکه ینار اثرگذارکن مشخصه در یا (.27: 1389 تزر، یردهد ) یممعنا
ن روند شده یشدن ا تر و پرسرعت تر ، منجر به گستردهیمجاز یو فضا یاجتماعست جهان یز گیری شکله در کان داشت ید بیبا رو ازاین (.86 :1386دوران، است )استلز، کدارند )نقش یمجاز یو هم فضا یواقع یران هم فضایا جامعهمدرن 1393 :13.) یبر روند اعتراض یگرید نشانهتوان یمثر را کت یژگیه وکان داشت ید بین بایهمچن جامعهفهم یبرا یدیلکات کثر از جمله نکران معاصر دانست. تیا جامعهدر
فرد یها نشانهز ین شناسی نشانهاز منظر (.103 :1387، یمیعظاست )معترض جامعهشده است. هر چند در تر ران برجستهیا جامعهدر یو خود مرجع یمحور
اما امروزه (.102 :1387، یر بودند )مدنیم گیمرجع تصم یها گروهران یا گذشته: 1372ان، یاتوزکون یهمااست )مبنا یاجتماع یها کنشاز یاریت فرد در بسیفرد
(.54: 1388، رابرت گر، 322 سطح خرد .4.2
یو انقالب اسالم یاسالم یجمهور دوگانه: یگفتمان .4.2.1
ه دارد. اعتراض یچند سو یا رابطه یاسیاعتراض س مسئلهبا یاسالم یجمهوراست؛ یاسالم یز مولد جمهورین یو انقالب اسالم یمولد انقالب اسالم یاسیس سازد. یمرا برجسته یمختلف یو مسائلها ن رابطه چالشیا
از یمنجر به حذف بخش یاسالم یدر ساختار جمهور یافتن انقالب اسالمیتجسم ه در ک یمیگر بود. از جمله مفاهید یبرخ یبرا یافتن قانونیار کو سازوها آرمان
از ساختارها یمترک، وزن یاسالم یبه قالب جمهور یافتن انقالب اسالمیتجسم در قانون یاسیبود. اعتراض س یاسیرا به خود اختصاص داد مفهوم اعتراض س
ن یا یریگیمنجر به پ ین ضعف ساختاریمتبلور نشد. ا یاسالم یجمهور یاساسر از قانون یغ یاز مجار یاسیس – یرکف های یانجرو ها آرمان توسط گفتمان
شد. یاساس
181 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
الن،ک، یتیشصت هو یتا انتها یاسیس ه اعتراضکان داشت ید بین بایهمچنران دچار یا جامعه تاکنونبود اما در دهه هفتاد یاسیو ناظر به امر س ینخبگان
شده و یو اقتصاد یو ناظر به امر اجتماع ی، اقتصادیا تودهر، یفراگ یها اعتراض یمختلف یلذا امروزه اقشار (.197 :1381قبادزاده، است )داده بندی صورتر ییتغارگران، صنوف و ... به عنوان فعاالن روند کان، معلمان، زنان، یر دانشجوینظ
باشند. یممطرح یاسالم یدر جمهور یاعتراض ساز اعتراض یاقتصاد یها مؤلفهوامل و ع :یاقتصاد .4.2.2
یاسالم یدر جمهور یاسیاعتراض س گیری شکلن عوامل یاز مهمتر یکی کش یبدر ابعاد مختلف یاسالم یاست. جمهور یاقتصادو عوامل ها در سطح خرد، مولفه
یبسترها گیری شکله خود منجر به کباشد یماقتصاد دچار چالش حوزهدر خواهد شد. یاعتراض
، کر واردات، صادرات، گمریمختلف نظ یها حوزهمنسجم در یفقدان نظام اقتصادو ضعف یخارج یها قدرترر کم های یمتحر، سو یکاز بورس، کمه، بانیب
ن یجامعه و همچن یاقتصاد های یانبنت یدر جهت تقو یاقتصاد های یساختاره کاست ییها مؤلفهت از جمله یریاز سوء مد یناش یاقتصاد یها التهابو ها تالطم
در موضع ضعف قرار داده است. یرا از منظر اقتصاد یاسالم یجمهورد یدر بخش تول گذاری یهسرما یشتر به جایو منفعت ب یل جامعه به سودانگاریتما
هشتاد شاهد دههه در کشد یتین حوزه منجر به وضعیا یباال یریل خطرپذیبه دلشتر به جامعه بود. یسود ب یبه منظور اعطا یو مال یاعتبار مؤسساتنده یرشد فزا
س یو تأس گیری شکلل جامعه منجر به یبا تما ییافزا همو یگذار هدفن یارا یادیان زیمشتر یثرکسود حدا یاعطا حوزه در یابیبازاره با کشد یمؤسساتن یا یستگکو ورش یاقتصاد یها بحرانبا یزمان همن روند یردند. اک یمجذب
یاسیه نظام سیجامعه عل یرا از سو یاسیاعتراض س ینهزم، یاعتبار مؤسساتبود یاقتصاد های مؤلفهاز یناش 1396 ماه دی یاسیس یها اعتراضفراهم ساخت.
از یح و واقعیر صحیداشتن تصو رو ازاینسرباز نمود. یاسیه در قالب اعتراض سک است. یالزم و ضرور یمرانان امرکح یجامعه برا یت اقتصادیوضع
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 182
ت مطلوبیو وضع یت آرمانیوضع فاصله: یاسیس .4.2.3
جامعه یها توده کون محریتوسط انقالب "یت آرمانیوضع"میترس یبدر هر انقال یت آرمانیه وضعکآن یباشد. جامعه برا یمت موجود یفاصله گرفتن از وضع یبرا
آن از اصالح تا ثمرهه کپردازد یمت موجود یند؛ به نقد وضعکر یخود را تصوه اعتراض به وضع موجود کن است یه مهم است اکتواند باشد. اما آنچه یمانقالب
سازد. یمرا مشخص یوضع موجود و وضع آرمان فاصلهه کاست یا نقطه یابیارزانقالب به دنبال یها آرماناول، بر اساس دههران پس از گذشت یا جامعهشاخص یکرا به عنوان "یارآمدک"موجود خود بود، به نظر جامعه مفهوم جامعه
تر د. به عبارت روشنیرد برگزکعمل یاسالم یجمهور یابیارزسنجش و یبرادر مفهوم یمرانکح جوهرهبود. یمرانکح یاسالم یران از جمهوریانتظار جامعه ا
از یاسالم یانتظارات جامعه از جمهور یندهفزانهفته است. رشد "یارآمدک"م اعتراض کگر منجر به تراید یدر جامعه از سو یاعتراض یو رشد روندها سو یک
ران شد.یا جامعهدر یاسیسدر یاسین اعتراض سییتب یها مؤلفهگر از ید یکیه کان داشت ید بین بایهمچن
است. نخبگان یاسیس یابیبازاردر یگاه اعتراضیت جایمطلوب یاسالم یجمهورنند تا خود را منتقد و ک یمتالش یاسیس یها رقابتانتخابات و عرصهدر یاسیس
یرسازیتصو یت اعتراضینموده و خود را در موقع یمعترض وضع موجود معرفدر یاعتراض یفضا ساز ینهزم جامعه خودرد به یکن رویا ینند. تداوم و تسرک
ران شده است.یا جامعه یاسیمولد اعتراض س یاجتماع یها شکاف: یاجتماع .4.2.4
ر، اثرگذار و یفراگ یل به روندیران تبدیا جامعه یدر روابط اجتماع یاسیاعتراض سل داشتن یران به دلیدر جامعه معاصر ا یاجتماع یشده است. ساختارها کننده یینتع
یها اعتراض... مستعد وقوع و یمذهب، یتی، امنیتی، هویتیمتعدد قوم یها شکاف یهپاتوانند یمهر چند ها افکن شیاست. ا مدت کوتاهو بلندمدت یاسیس
یاسیرسد اعتراض س یمرند اما به نظر یز قرار بگیگر نید یاجتماع های یلتحلها بر نشانه یمبتن یگرد عبارت بهباشد. یرات اجتماعیین تغیبعد ا نیتر محتمل
183 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
دارند. ییآوا هم یاسیداد اعتراض سیبا رو یط اجتماعیه شراکان داشت یتوان ب یمو جالل آل یعتیتر شرکر آثار دینظ یاعتراض های یشهاندات آثار و یدر حوزه ادب
ر آژانس ینظ هایی یلمفنما؛ یس حوزهن در یاحمد مورد استقبال جامعه است. همچناعتراض مورد ینهزم پسن با یمینادر از س یی، فروشنده، جدایال درباره، ای یشهش
یها برنامهنود و در رسانه برنامهورزش حوزهرد. در یگ یماستقبال جامعه قرار یقیموس حوزهن جلب نظر مخاطبان هستند. در یصدرنش یانتقاد وگومحور گفت
جامعهاعتراض با استقبال یقیموس یها سبکز به عنوان ین کر راینظ ییها سبکز ین یبرا یاسیس های یانجرز یاست و انتخابات نیس حوزهجوان روبرو شده است. در
و گروه مخالفبا انتخاب نقش یانتخابات یارزارهاکدر یروزیسب وجهه و پک جذب آراء مردم هستند. درصدد یاعتراض قیمض یو حقوق یقانون ی: بسترهایحقوق .4.2.5
یقانون یها محمل؛ یاسیدر مواجهه با اعتراض س یاسالم یگر جمهوریچالش د 58ران مصوب سال یا یاسالم یجمهور یباشد. هر چند در قانون اساس یمق یمض
حق "ت شناختن ینشان از به رسم 68ب مجدد در سال یو تصو 27ل اصل یذ ییار اجراکبود؛ اما سازو یاسیجامعه در قبال نظام س یبرا "یاسیاعتراض س
ه تا به ک یا مسئلهافت. یبروز و ظهور ن ین و هنجارهاین اصل در قوانیساختن امدون و مشخص یدر مواجهه با آن فاقد استراتژ یاسالم یز جمهوریامروز ن
(.115: 1384 شمس،باشد ) یمست. در ین یاسیاز اعتراض س یسخن یاسالم یجمهور یحقوق یها مجموعهدر
، ین رسمی، قوانین عادی، قوانیلک های یاستس، 1404 انداز چشم، یاسناد راهبردچ یبه عنوان نهاد مسئول، ه یاسالم یشور جمهورکوزارت یداخل های نامه یینآ
تر روشن شود. به عبارت یمافت نی یاسیحول موضوع اعتراض س یداده و اطالعاتق یمض یاسالم یجمهور یدر قانون اساس یاسیاعتراض س یها محملبسترها و
یها سالران در یا جامعهل مختلف باشد. التهاب یتواند به دال یمق یین تضیاست. ااول انقالب، دههقدرت در یو توالها انقالب، پر چالش بودن رقابت یابتداب، یان رقیجر یبرا یاسیرفتن حق اعتراض سیدر پذ یاسیس های یانجر یتحمل کم
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 184
توان از یمو ... یاسیبودن اعتراض س چارچوب یباز یاسیت نخبگان سیذهنروند یکبه عنوان یاسیافتن اعتراض سیل باشد. اما با توسعه ین دالیا جملهتفاوت یبتواند نسبت به ابعاد مختلف آن یمن یاسیران؛ نظام سیا جامعهدر یعموم باشد
یتیسطح امن شدن فربهو یاسالم یتحمل جمهور آستانه :یتیامن .4.2.6
ران؛ یا یاسالم یدر جمهور یاسیاعتراض س ت موجودین وضعییگر در تبید مؤلفهجامعه مفقوده حلقهت یاست. امن یاسیدر فهم اعتراض س یتیامن های یهال شدن فربه
ضد های یانجرت یبود و با توجه به فعال یانقالب اسالم یروزیران پس از پیاران توسعه یا جامعهدر یتیران دهه شصت، فهم و رصد مسائل امنیت در ایامن افت.ی
فعال شده و یتیامن های ینهزمت یریشف، فهم و مدکناظر به یتیامن یها دستگاهرد منجر به یکن روینند. اکت یریرا مد یاحتمال یاجتماع یها گسلردند تا کتالش
رو ازاینرد شد. یکرو ازاین یو حقوق ی، اجتماعیاسیس یها ساحتر یسا یریاثرپذ های یانجرن حوزه در مواجه با ین ایص متخصصین تشخیاول یتیص امنیتشخ
در یاجتماع – یاسیتحوالت س همهبحران انگاشتن رو ازاینباشد. یم یاعتراض شده است. یتیامن یشدن نهادها تر شدن و گسترده تر ران منجر به فربهیا جامعه
یاجتماع یاسیس یدهپد یکه کشود یممنجر به آن یتیسطح امن ین گستردگیات آن یریمد یبرا یتیامن یارهاکده شود و راهیسنج یتیامر امن های یاسمقبا یعاًسر
در یاسیمسئول در خصوص اعتراض س یردن نهادک یشنهاد شود. شانه خالیپ یتیآن امن ثمرهه کشود یم یرمسئولغ یها دستگاهمنجر به ورود یاسالم یجمهور
یا اجتماعی یاسیشود. س یمها و تالطمها و بحرانها جامعه در التهاب یشدن فضادر قبال یاسالم یتحمل جمهور آستانهمنجر به موسع شدن یاسیدن اعتراض سید
یه فقدان آن منجر به چالشک یا مؤلفهشود. یمجامعه یاز سو یاسیاعتراض س درخور توجه شده است.
یاسیفرهنگ اعتراض س :یفرهنگ .4.2.7
185 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
جامعه است. یاسیتابع فرهنگ س یاسیاز بروز و ظهور اعتراض س یلکهر شابد. ی یم معنا"یاسیفرهنگ س" تر یلک یز در فضاین نین رفتار معترضیهمچن
رفتار یکرا به عنوان یاسین است اعتراض سکجامعه مم یک یاسیفرهنگ س جامعهداشته باشد اما در یشتریرد و در مقابل آن انعطاف بیبپذ یاجتماع – یاسیسشده و یتیامر امن یکل به یبه سرعت تبد یاسین است اعتراض سکگر ممید وب شود.کسر شدت به
در موضوع اعتراض یاسالم یجمهور یاصل یها چالشاز یکین منظر یاز ان است. دولت یجامعه و دولت و معترض یاز سو یاسی؛ فرهنگ اعتراض سیاسیس
را به عنوان سنجش و ییها شاخصدارد با چه یاسیاز اعتراض س یفیچه تعرگر جامعه ید یداند؟؛ از سو یم یر اعتراضیاز رفتار غ یرفتار اعتراض کیکتف
یاسیبه اعتراض س یا گونه بهتواند یما یزند؟ آ یمدست یاسیچگونه به اعتراض سن چه یند؟ معترضکرا متزلزل ن یاسیجامعه و نظام س های یانبنه کازد یدست
د از خود نشان دهند تا بتوان آنان را از آشوبگران مجزا ساخت؟ یبا یرفتارفرهنگ مقولهدر یاسالم یه جمهورکاست ی، مسائلینین چنیا ییها چالش
است. یدچار خالء اساس یاسیاعتراض س
سطح خرد اعتراض سياسي
در جمهوري اسالمي ايران
گفتماني
سياسي
اجتماعي
اقتصادي
فرهنگي
امنيتي
حقوقي
اعتراض سیاسی در سطح خرد دهنده شکل: عوامل 4 شکل
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 186
ارها:کاهر .5
ت ین وضعییجهت تب یاسالم یمختار بر جمهور یق چارچوب نظریدر مقام تطبان یب گونه ینا توان یم یاسالم یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیاعتراض س
شده یاسیر اعتراض سیالن و خرد درگکران در دو سطح یا جامعهه کداشت یالن به صورت روند و در سطح خرد به صورت علت، عواملکاست. در سطح
یه هدف اصلکاست یهیشده است. بد یاسیاعتراض س گیری شکلمنجر به ن یدچار چالش گردد. ا یاسیه ثبات سکآن است یاعتراض ین روندهایا
در یاسیو تداوم اعتراض س گیری شکلن منجر به یمعترض یاز سو یگذار هدف یاسالم یدر جمهور یاسیاعتراض س گیری شکل یها علتشود. یمجامعه
رد اما هدف یسرچشمه بگ یمختلف و متعدد یها محملتواند از بسترها و یم رو ازاینت است. یمکحا یاسی، ثبات سیاعتراض های یانجرن یا همه یاصل
تواند در یمار را کن چالش چند راهیحل ا یبرا یاسالم یجمهور قرار دهد. مدنظرالن خود ک گذاری یاستس
یاسیاعتراض س های مؤلفهعوامل و گیری شکلاز یریجلوگ .5.1
یاسیاعتراض س گیری شکل ین چالش توجه به بسترهایت ایریمد یهالن یاول یه نسبت به علل و بسترهاکومت است کح یک یذات یفهوظن یاست. ا
های مؤلفهر عوامل و یگیدر جامعه حساس بوده و پ یاسیاعتراض س گیری شکل گیری شکل یش و سنجش بسترهای، پاییآن باشد. رصد، شناسا گیری شکل
شود. یممحسوب یاسیس یها نظام یبرا یاتیامر ح یک یاسیاعتراض سعدم ینه را برایزمها ن علتیا ییه با شناساکن گام آن است یاول رو ازاینازمند یز نین یاسالم یفراهم سازد. جمهور یاسیل اعتراض سیا تقلی گیری شکل
یاربردکو یدانیم یها پژوهشبر یرد مبتنیکه در آن روکاست یردیکرو ییرا شناسا یاسیاعتراض س دهنده یلتشکن دهنده و یوکت یو بسترهاها نهیزم را به حداقل برساند. یاسیاعتراض س گیری شکلند تا عوامل ک
یاسیس یثبات یبعامل یکبه یاسیل شدن اعتراض سیاز تبد یریجلوگ .5.2
187 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
یاسیس یثبات یبدر مواجهه با چالش یاسیت اعتراض سیریدوم مد یهال یثبات یبعامل اثرگذار بر یکبه یاسیل شدن اعتراض سیاز تبد یریجلوگ
مختلف و های یوهشتوانند با استفاده از ابزارها و یمها ومتکاست. ح یاسیس، ی، توسعه رفاه عمومین اجتماعی، تأمی، حقوقینیتقن یر ابزارهایمتعدد نظ
اعتراض و ... یاسی، ارتقاء فرهنگ سیف حق اعتراض، حق شهروندیبازتعررا دچار تزلزل یاسی، ثبات سیاسیه اعتراض سکند کم یتنظ یا گونه بهنه را یزم یا گونه بهرا یاسیاعتراض س ینهزم یاسالم یالزم است جمهور رو ازاینند. کن
ل یتبد یاسیننده سکثبات یبعامل یکل به یتبد یاسیه اعتراض سکند کم یتنظ نشود.
یاسیتعادل در نظام س نقطه یبر رو یاسیاعتراض س یاز اثرگذار یریجلوگ .5.3
نقطهبر یاسیاعتراض س یاز اثرگذار یریز جلوگین گام نیرسد سوم یمبه نظر تعادل نقطه یک یتیمکه هر حاکاست یعیباشد. طب یم یاسیتعادل در نظام س
جاد و ین موظف به اکن سه ریه اکل از نخبگان، ساختار و روندها دارد کمتش یاسالم یباشند. جمهور یمستم یس یکبه عنوان یاسیاز تعادل نظام س محافظت
قدرتمند یا گونه بهتعادل را نقطهه کازمند آن است یته نکن نیحل ا یز براینآن نداشته باشند یگسترده بر رو یان اثرگذارکام یاسیس یها اعتراضه کسازد
ای گونه بهرا در جامعه یاسیه اعتراض سکازمند آن است یگر نید یو از سونقطه تعادل ثبات ین اثر را بر رویمترک ین روند اعتراضیه اکند کت یریمد وارد آورد. یاسیس
یاتیعمل یارهاک: مراحل و سطوح راه5ل شماره کش
جلوگيري از شكل گيري عوامل
شكل دهنده ي اعتراض سياسي
اليه ي اول
جلوگيري از اثرگذاري و تبديل
شدن اعتراض سياسي به يك عامل بي ثباتي
سياسي
اليه ي دوم
جلوگيري از اثرگذاري اعتراض سياسي بر روي نقطه ي تعادل
نظام سياسي
اليه ي سوم
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 188
:گیری یجهنت
به یاسیه اعتراض سکان داشت یتوان ب یم گیری یجهنتو ارائه یبند جمعدر مقام ده است. یشکبه چالش یاسالم یرا در جمهور یاسیمسئله ثبات سالن ک یکعنوان
جامعهدر یاسیو گسترش اعتراض س گیری شکل یعوامل و بسترها سو یکاز به ثبات یاتیازمند حیت نیمکگر حاید یش است؛ از سویران رو به افزایمعاصر ا
حل یبرا یارکست به دنبال راهیبا یمن یباشد. بنابرا یم یمرانکامر ح یبرا یاسیس ن چالش بود.یا
عامل یکل به یه تبدکآنگاه یاسی، اعتراض سشده یانب یبر چارچوب نظر یمبتن یاسیشد، ثبات سک یمبه چالش یاسینظام س یکتعادل را در نقطهشده و یثبات یب
ضمن رو ازاینشود. یمز به تبع آن دچار تزلزل، تالطم و چالش ین یاسینظام س ای یهال حل راهازمند ین یاسیمختلف و متعدد اعتراض سل و فهم سطوح یتحل .یمهستننده کثبات یبعامل یکبه عنوان یاسیت اعتراض سیریمد
توان در سه یم یاسیسطوح اعتراض س یبند دستهضمن فهم و یاسالم یدر جمهوره یم. در الیباش "یاسیثبات س"و "یاسیاعتراض س" دوگانه گیری شکله مانع یال
یاسیاعتراض س یبسترها گیری شکلاز یریو جلوگ یاسیاعتراض ساول فهم یثبات یبعامل یکبه یاسیل شدن اعتراض سیاز تبد یریدوم جلوگ یهالباشد. یمبر یاسیاعتراض س یاز اثرگذار یریازمند جلوگیسوم ن یهالباشد و در یم یاسیس
ن منظور یل به این ی. برایمهست یاسالم یدر جمهور یاسیتعادل ثبات س نقطه یرو باشند. یمز یف متفاوت و متمایوظا یت دارایمکجامعه و حا
189 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
نامه کتاب
و محمد یگل محمد احمد، ترجمه: ن دو انقالبیران بیا (.1377رواند )یان، یآبراهام
.ی، تهران: نشر نیم فتاحیابراه
.یتهران: نشر ن ،یفتاح یممحمدابراه، ترجمه: ران مدرنیخ ایتار (.1391رواند )ی، انیآبراهام
، تهران: نشر ی، ترجمه: بهرنگ رجبرانیاست ایمردم در س (.1394رواند )ی، انیآبراهام
چشمه.
، تهران:یر اجتماعییو تغ یاسیاعتراض س .(1380) ینپ ی، اف. اندو چالرز ید ایوید ،اپتر
.یده مطالعات راهبردکپژوهش
، 88حوادث سال یبای شهیت؛ ریجمهورت بر یشورش اشراف (.1389درضا )یحم یلیاسماع
جا. یبتهران:
یدر جمهور یان وقوع انقالب رنگکعلل و ام ها، نهیزم یبررس (.1394) یمرتض یاشراف
.40شماره ،ی، تهران: مطالعات انقالب اسالمرانیا یاسالم
ده ک، تهران: پژوهشرانیا یاسالم یدر جمهور یثبات یها و ب رسانه(. 1381اصغر ) یافتخار
.یمطالعات راهبرد
ل یتحل یبرا یه آشوب؛ مدلینظر (.1392نژاد ) ی، موسوید ولید حمدهلل و سیس ،یوانکا .30. شماره یاسیعلوم س پژوهشنامه، تهران: رانیا یاسیس یفضا یدگیچیپ
امام دانشگاه ؛ تهران:هیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویعیش (.1384) محسن یریالو
.ه السالمیعلصادق
تهران: انتشارات سمت. ،یاسیس یشناس روان (.1388م )یبرزگر ابراه
نگاه معاصر. ، تهران:استیعقل در س(. 1386ن )یه حسیریبش
.ینشر ن ، تهران:یاسیس شناسی جامعه .(1396ن )یه حسیریبش
، تهران:رانیا یاسالم یدر جمهور یاسیانتخابات و ثبات س(. 1394رقاسم )یم یهاشم یبن
.69، شماره یمطالعات راهبرد
.31، شماره راهبرد، تهران: یاسیبر ثبات س یدرآمد(. 1383محد عادل ) یپناه
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 190
تهران: انتشارات ،امدهایند و پیوقوع، فرآ انقالب: های یهنظر (.1393ن )یمحمدحس یپناه
سمت.
ه. یمتعال یاستس، تهران: ینید یساالر در نظام مردم یاسیثبات س (.1396پورفرد مسعود )
.19شماره
.مؤلف، تهران: نشر رانیا یاسیس –یمذهب یها ها و سازمان انیجر (.1385ان رسول )یجعفر
شه جوان.یانون اندک، تهران: انتشارات ه از ظهور تا زوالیصفو (.1387ان رسول )یجعفر
ز کمر ، تهران:رانیعه در ایش یکدئلوژیچهارده سال رقابت ا (.1383ان روح اهلل )ینیحس
.یاسناد انقالب اسالم
ر آن در ین و تأثیرنگ یها انقالب یافکالبدشک (.1389ات )یو داود ب یمحمد عل یروخس .13الملل. شماره نیران: مطالعات روابط بته ،رانیا
یاسالم یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیرقابت س (.1382غالمرضا ) یخواجه سرو .یانقالب اسالمز اسناد کمر انتشارات، تهران: رانیا
، یاف اجتماعکو ش یاسیس یها شکشمک، یانقالب اسالم (.1381اصغر ) یعل یداود
.20دانشگاه باقرالعلوم، شماره مجله، یاسیعلوم س نامهفصل
؛ به یاسیس یثبات یب یها بر مفهوم و شاخص یانتقاد یدرآمد (.1392) ابوالفضل یدالور .2، شماره ی، تهران: دولت پژوهیاسیس یثبات یبسنجش یجامع و روزآمد برا یمدل یسو
، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و یکبرنتیسا یو فضا یت اجتماعیهو (،.1386دوران بهزاد )
ارتباطات.
، تهران: ردهایکو روها هی؛ نظریاسیو اعتراض س یجنبش اجتماع (.1395ارل )کتر آپ ید
.یده مطالعات راهبردکپژوهش
د ی، وحیقی، ترجمه: بهرنگ صدشناسی جامعه یکالسک های یهنظر (.1387م )یت ینیلید
.ی، تهران: نشر نیطلوع
زاد، تهران: یمرشد ی، ترجمه: عل؟کنند یمشورش ها چرا انسان (.1388رابرت گر تد )
.یمطالعات راهبرد پژوهشکده
191 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
، ترجمه: آن یکالسک های یشهرمعاصر و یجامعه شناخت یهنظر یمبان (.1389ترز جرج )یر
پرست، تهران: نشر ثالث. یشهناز مسم
.یده مطالعات راهبردک، تهران: پژوهشیاسیس یثبات یب یالگوها (.1390د )یویساندرز د
، تهران: نشر یلیجل ی، ترجمه: هادشناسی جامعهش آرا در کشاک (.1388ون )یدمن استیس
.ین
در ثبات یرهبرت و ینقش وال (.1395مرادزاده ) یم برزگر و علیهاحمد و ابرا یعیشف
ت، ی، تهران: آفاق امنیا خامنهت اهلل یآ یرهبر ی، مطالعه موردرانیا یاسالم یجمهور
.30شماره
.ک، تهران: پژوهش درات تا امروزیاز فرمان مشروط یقانون اساس (.1386عبداهلل ) شمس
یپژوهش اسناد یروش شناخت یمبان (.1394منش ) یمان عرفانیال و ایسه یفسائ یصادق
راهبرد ، تهران:یرانیرات مدرن شدن بر خانواده ایتأث ی، مطالعه موردیدر علوم اجتماع
.29فرهنگ، شماره
یثبات یباز یشورکن یب یلیالن؛ تحلک یاسیس شناسی جامعه (.1382ان محمدرضا )یطالب ان.شناس جامعه، تهران: یاسیس
مطالعات ، تهران:زیاجتماعات اعتراض آم یت حقوقیریمد (.1386پور حسن ) یعال
.36، شماره یراهبرد
یدر جمهور یاسیو ثبات س یاسیمنازعات نخبگان س (.1387ر )یام یدولت آباد یمیعظ .یز اسناد انقالب اسالمک، تهران: مررانیا یاسالم
،انقالب دههاز گسست نظام و مردم در یب شناختیآس یتیروا (.1381قبادزاده ناصر )
گفتمان.تهران: فرهنگ
یت: مطالعه موردیمکسه گانه حا یدار قوایپا یبحران ناهماهنگ (.1389ن )یفرد یشیقر
.15، شماره یاسی، تهران: علوم سرانیا
، نترنتیدر عصر ا یاجتماع یها جنبشد؛ یخشم و ام یها شبکه (.1393استلز مانوئل )ک
ز.کنشر مر پور، تهران: یقل یبترجمه: مجت
1397، پائیز و زمستان 28پیاپی ،دوم، شمارة چهاردهمدانش سیاسی، سال 192
، یگیبر معصوم بک، ترجمه: ایاجتماع یهنظربر یخیتار یدرآمد (.1397)س کوس آلیکنیالک
نشر آگه. تهران:
.ینشر ن ، تهران:یمنوچهر صبور ، ترجمه:شناسی جامعه (.1383) یآنتون دنزیگ
مال کدمحمد ی، ترجمه: سین اجتماعینو یها جنبش (.1390گران )یو د یکالرنا اندر
.یده مطالعات راهبردکصبحدل، تهران: پژوهش یان و علیسرور
نژاد، تهران: راه ید خاوری، سعیجنبش اجتماع های یهنظر (.1396سندگان )یاز نو مجموعه
فردا.
ده مطالعات ک، تهران: پژوهشرانیدر ا یاسیثبات س ینده پژوهیآ (.1393لرد ) یمحمد
.یراهبرد
.1. جلد ی، قم: دفتر انتشارات اسالمرانیمعاصر ا یاسیخ سیتار (.1387ن )یجالل الد یمدن
.2. جلد یقم: دفتر انتشارات اسالم، رانیمعاصر ا یاسیخ سیتار (.1387ن )یجالل الد یمدن
تاب راه نو.کتهران: آدنا؛ ،یفرهنگ فارس (.1381محمد )ن یمع
ل یبر اساس روش تحل یراهبرد یط شناسیمح (.1386آقاسرجه ) یمسعود و عل ینزوم .86و 85، شماره ی، تهران: فصل نامه نگرش راهبردمدلروند و
آرمان نو. ، تهران:رانیا یان و انقالب اسالمیرانیا یت ملیهو (.1389) یموس ینجف
های مؤلفه یران؛ بررسیا یاسیخ تحوالت سیتار (.1381) یه حقانیفق ی، موسیموس یفنج
ران.یخ معاصر ای، تهران: مؤسسه مطالعات تارتیمکحا –ن ید
و یر نصریقد ، ترجمه:یاسیس شناسی جامعه یراهنما(. 1388)ات کت و آلن اسکینش
.1. جلد یمطالعات راهبرد پژوهشکده، تهران: یقاسم یمحمدعل
، ترجمه: محسن یدر جوامع دستخوش دگرگون یاسیسامان س (.1386نگتون ساموئل )یهانت
نشر علم. ، تهران:یثالث
سلسلهان یت تا پایران؛ از مشروطیا یاسیاقتصاد س (.1372) یان محمد علیاتوزکون یهما ز.ک، تهران: نشر مریزیز عزیامبکو یسی، ترجمه: محمدرضا نفیپهلو
، رانیاست در ایخ و سیه تاریتضاد دولت و ملت؛ نظر(. 1380) یان محمدعلیاتوزکون یهما
.یب، تهران: نشر نیرضا طیعل ترجمه:
193 اعتراض سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسالمی ایران دوگانه
ان نامه:یپا
نامهان ی، پابعد از انقالب اسالم یها دولتدر یاسیثبات س (.1389اصغر ) یتوسل
ارشد، قم: دانشگاه باقرالعلوم. یارشناسک
ه یعل یومت امام علکدر حها اعتراض یاسیس شناسی جامعه (.1391د جواد )یس ینیحس
ه السالم.یدانشگاه امام صادق عل ارشد، تهران: نامهان ی، پاالسالم
یاسالم یدر جمهور یاسیس یثبات یبثبات و یرکف های ینهزم (.1387معصومه ) ینیحس
ارشد. قم: دانشگاه باقرالعلوم. یارشناسک نامهان ی، پارانیا
رساله، رانیدر ا یاسیس یثبات یبخشونت و های یشهر یبررس(. 1378ابوالفضل ) یدالور
دانشگاه تهران. یاسیده حقوق و علوم سک: دانشتهران: یترکد
، یترک، رساله درانیا یاسالم یدر جمهورها یثبات یبو ها بحران (.1387فر محمد ) یعیشف
تهران. دانشگاه تهران:
