Soviet - phobia and it's role in the foreign policy of the ...pkn.journals.isu.ac.ir/article_2620_066dfd6a842ff2... · Naser Jamalzadeh Received: 2018/12/01 Mohsen Rahiminia ** Accepted:

Bi-quarterly Journal of Political Knowledge Vol.15, No.1, (Serial 29), Spring & Summer 2019

Soviet - phobia and it's role in the foreign policy of the Pahlavi II

Naser Jamalzadeh Received: 2018/12/01

Mohsen Rahiminia ** Accepted: 2019/10/15 Always explaining the dimensions and studying foreign policy of Iranian past governments is a way to determine the policy and area of decision-making for the future. By analyzing the foreign policy of the Pahlavi regime, this point comes to mind that Iran has had a constant fear of the Soviets and this kind of Soviet phobia plays an important role in the policies and strategies of its foreign relations. This article attempts to explain the factors and sources of Soviet phobia in the second Pahlavi regime and Describes its role in the foreign policy decision-making process. In this regard, by analyzing the subject by modeling and combining two theories of Marvin Zeonis' political psychology and James Rozna's theory of continuity, and by explaining the sources: person, role, structure of government, social structure, transnational factors or international system, the dimensions of Soviet phobia and its impact on the foreign policy decision-making process of Pahlavi II.In this article has been used Descriptive-explanatory method.

Keywords: Pahlavi II, Soviet - phobia, Foreign policy, Iran.

Associate Professor of Political Science at Imam Sadig University, Tehran, I.R. Iran.(Corresponding author) [email protected] Ph.D. Student of Political Thought at Imam Sadig University – Political Science Faculty, Tehran, I.R. Iran. [email protected]

54-29 صص ،1398 بهار و تابستان ،)29 یاپیپ(سال پانزدهم، شمارة اول ، علمی دانش سیاسیدو فصلنامه

دوم يپهلو یخارج یاستس یندو نقش آن در فرآ سیهرا يشورو

نوع مقاله: پژوهشی

10/09/1397تاریخ دریافت: ناصر جمالزاده

** نیا یمیمحسن رح 23/07/1398تاریخ پذیرش:

چکیده

گذاري یاستس یینتع يبرا یچراغ راه یرانگذشته ا يها حکومت یخارج یاستابعاد س یینهمواره تب

نکته توسط یندوم، ا يپهلو یمرژ یخارج یاستدر تحلیل س است. یندهآ يبرا گیري یمو عرصه تصم

یـن داشـته و ا ينسبت به شـورو یشگیهراس هم یک یرانشده که ا یلو تحل ییاشناس یسندگاننو

مقاله یننموده است. ا یفاا ینقش مهم يپهلو یروابط خارج يو راهبردها ها گذاري یاستس رهراس د

و نقش آن را در ییندوم را تب يدر حکومت پهلو يهراس از شورو یجادعوامل و منابع ا کند یتالش م

بـوده و در یینیتب ـ یفیمقاله توص ینمحققان در ا یکردتحلیل کند. رو یخارج استیس گیري یمتصم

، روزنـا یمزج یوستگیپ یهو نظر یسزون ینمارو یاسیس یشناس روان یهدو نظر یبراستا با ترک ینهم

منابع یینبا تب یسندگانگرفته است. نو قرار یلتحل ياند که مبنا نموده یرا طراح یديجد ينظر يالگو

را هراسی يشورو ادابع الملل، یننظام ب یا یعوامل فرامل ی،فرد، نقش، ساختار حکومت، ساختار اجتماع

اند. دوم را نشان داده يپهلو یخارج یاستس گیري یمآن در فرآیند تصم يو اثرگذار یین؛تب

.، ایرانیخارج یاستس هراسی، يدوم، شورو يپهلو :کلیدي واژگان

تهران، جمهوري مالسال یهدانشگاه امام صادق عل یاسیو علوم س یدانشکده معارف اسالم یاردانش ،

[email protected] اسالمی ایران (نویسنده مسؤول)[email protected]

دانشگاه امام صادق یاسیو علوم س یدانشکده معارف اسالم ، یاسیس یشهاند يدکتر يدانشجو **

[email protected]اسالمی ایران. تهران، جمهوري، السالم یهعل

1398بهار و تابستان ،)29پیاپی (اول ، شمارة پانزدهمانش سیاسی، سال وفصلنامه علمی دد 30

مقدمه

هـاي بـزرگ در ادوار مختلـف هاي بـیش از حـد قـدرت ابت و دخالترق بیان مسئله:

هـا شـده هاي متعددي براي بسیاري از کشورها و سازمان تاریخی منجر به ایجاد چالش

اش، به میزان بیشـتري هاي راهبردي است. در این میان ایران به دلیل موقعیت و ظرفیت

خـارجی ایـران را در وضـعیت از این تحوالت تأثیر پذیرفته است. همین امر سیاسـت

توان در دوره پهلوي دوم مالحظه نمود. اي قرار داده بود که نمونه بارز آن را می پیچیده

بررسی تحلیلی این دوره از سیاست خارجی ایران افزون بر اهمیت نظري، اهمیت:

داراي اهمیت کاربردي بوده؛ چرا که از الگوهاي مداخله کشورهاي خـارجی در ایـران

آموز باشد. گیران سیاست خارجی ایران درس تواند براي تصمیم دارد که می ه برمیپرد

به طور طبیعی عدم توجه به تجارب تاریخی و غفلت از مواجه تحلیلـی ضرورت:

هاي غیربومی و در نهایت تکرار تجارب منفی پیشـین تواند زمینه غلبه گفتمان با آن، می

نماید. اختن به تحقیقاتی از این قبیل را آشکار میرا فراهم سازد؛ و این امر ضرورت پرد

دسـتیابی بـه الگـویی نسـبتاً جـامع در موضـوع بحـث کـه بتوانـد زمینـه اهداف:

شناسی سیاست خارجی ایران در دوره پهلوي دوم را فراهم سازد و از این طریق آسیب

ارجی در گیري در سیاست خ هاي تقویت فرآیند تصمیم راه را براي دستیابی به سیاست

عصر حاضر هموار سازد، هدف اصلی این تحقیق است. افـزون بـر ایـن تـالش بـراي

هـاي جو، و همچنین واکاوي آسـیب هاي مداخله بینانه از ابرقدرت ترسیم تصویري واقع

تاریخی سیاست خارجی ایران، در زمره اهداف دیگر تحقیق است.

هراسی در ل سیطره شورويپرسش اصلی این نوشتار ناظر بر چیستی دالیها: سؤال

در این راسـتا عوامـل مـؤثر بـر ایـن سیاست خارجی ایران در دوره پهلوي دوم است.

وضعیت و پیامدهاي ناشی از آن در عرصه عملی نیز مورد سؤال واقع شده است.

اي، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسیده این پژوهش از نوع توسعه روش:

حی یک الگوي تحلیلی جامع و کارآمد، محور اصلی آن را شـکل و به همین خاطر طرا

تحدید موضوعی صورت گرفته و در گـام دوم دهد. براي این منظور در گام نخست می

مبانی نظري بحث در رویکردهاي مختلف مورد بررسی انتقادي واقع شده است. هدف

شناسـی روان«نظریه از این بررسی، طراحی الگوي تحلیل منتخب بوده که از ترکیب دو

31 دوم يپهلو یخارج یاستس یندو نقش آن در فرآ هراسی يشورو

در ادامـه . جیمز روزنا، حاصل آمده است» نظریه پیوستگی«ماروین زونیس، و » سیاسی

هاي تاریخی حاصل آمـده از طریـق کاربسـت، تکنیـک اسـنادي در قالـب الگـوي داده

منتخب تحلیل شده است.

. پیشینه تحقیق1

م منـابع متعـددي در ارتباط با سیاست خارجی و همچنین تجربه حکـومتی پهلـوي دو

هـا را بـه دوگـروه اصـلی بـه توان آن تحقیق و نگاشته شده که از منظر بحث حاضر می

شرح زیر تقسیم نمود:

. آثاري که در حوزه موضوعی این مقاله قرار دارند. این منابع اغلب در حـوزه 1-1

وي هاي بزرگ (رابطه ایران با شور سیاست خارجی پهلوي دوم و روابط ایران با قدرت

و آمریکا) نگاشته شده که با رویکرد تاریخی و تحلیلی به واکاوي این امر پرداخته است

)، 1392نیـا ( )، موسـوي 1385توان به آثاري چـون ملـک محمـدي ( جمله می که از آن

)، بــداقی 1382)، کیــانی(1397ي (اکبــر ی واســالم )،1367)، ذوقــی (1386محمــدي (

، بعد نوآورانـه ایـن مقالـه از رسی این کتب و مقاالت) اشاره کرد. با تحلیل و بر1389(

یک از این منابع بـه باشد که هیچ می هراسی حیث جدید بودن موضوع از حیث شوروي

اند. موضوع در سیاست خارجی پهلوي دوم ورود نداشته

انـد و داراي . آثاري که سیاست خارجی ایران و شوروي را به بحـث گـذارده 2-1

تـوان بـه منـابع زیـر اشـاره داشـت: اریخی هستند. در این ارتباط میارزش تحلیلی ـ ت

ــوري ( ــایی و منصـ ــظ (1387عطـ ــتح )،1388)، واعـ ــار فـ ــایی تبـ )، 1394( فیروزجـ

).1397اسماعیلی (

شود که پژوهش حاضر اگرچه از حیث بازه با توجه به توضیحات باال مشخص می

لیلی متفاوت بوده و با تولیـد ایـده تاریخی شبیه متون قبلی است، اما از نظر رویکرد تح

هراسی سعی دارد بعد مهم از سیاست خارجی ایـران را کـه کمتـر بـدان جدید شوروي

، برجسته نماید. پرداخته شده است


. مبانی مفهومی و نظري2

هراسی از حیث ساختار معنایی مشابه مفاهیمی چون هراسی: واژه شوروي . شوروي2 -1

بار در ایـن مقالـه هراسی ساخته شده است. این لفظ براي اولین ههراسی و یا روسی ایران

مفهومی است که به ترس و هراسی ابداع شده و سابقه مفهومی و نظري ندارد. شوروي

سیاست خارجی پهلوي دوم در برابر عقالنی و تبعیض غیرذهنی و تاریخی داوري پیش

.اشاره دارد شوروي

عبارتست از یک استراتژي یا یـک رشـته سیاست خارجی . سیاست خارجی:2-2

گیرندگان حکومتی که مقصود آن دسـتیابی ریزي شده توسط تصمیم اعمال از پیش طرح

طور خالصـه المللی است. به به اهدافی معین، در چارچوب منافع ملی و در محیط بین

توان گفت که سیاست خارجی شامل تعیین و اجراي یک سلسله اهداف و منافع ملی می

) 20، ص1385پذیرد (حقیقت، ها انجام می المللی از سوي دولت بین است که در صحنه

تواند ابتکار عمل یک دولت و یا واکنش آن در قبـال کـنش دیگـر سیاست خارجی می

» ). در یک تعریف جامع سیاست خارجی131-132، صص1358ها باشد (مقتدر، دولت

برخورد بـا امـور و مسـائل خـارج از مشی و روشی که دولت در عبارت است از: خط

] منافع خود اتّخاذ کشور براي حفظ حاکمیت و دفاع از موجودیت و [تعقیب و تحصیل

).11، ص1365کند (منصوري، می

به منظور طراحـی الگـویی نسـبتاً جـامع کـه : . الگوي تحلیل سیاست خارجی2 -3

دهـد از الگـویی سطوح خرد و کالن در تحلیل سیاست خارجی پهلوي دوم را پوشش

ترکیبی استفاده شده که داراي دو سطح تحلیل است: خرد و کالن.

الف. سطح خرد

هـا مـدنظر اسـت. گیرنـدگان، توانـایی و تـأثیرات آن در این سطح معموالً تصـمیم

ها در حد بحث حاضر عبارتند از: ترین مؤلفه مهم

نگـاه و اشـت برد ماروین زونیس معتقد اسـت نـوع گیرنده: شخصیت تصمیم .اول

ــران ــی رهب ــد م ــأثر را فرهنگــی و اقتصــادي، اجتمــاعی، سیاســی هــاي عرصــه توان مت

زوایـاي صورت چشمگیري به تواند می سیاسی رهبران شخصیت مطالعه، رو این از.نماید

مشـخص سـازد. از طرفـی در مـورد سیاسـی را تصـمیمات اتخاذ چگونگی مانده پنهان


شـده، نهادینـه کمتر دولت رسمی ساختارهاي درون آن سیاسی فرآیندهاي که جوامعی

محسـوب سیاسـی تغییـر بـراي اعتمـادي قابـل راهنماي پرقدرت افراد رفتار و نگرش

اسـت هایی ترین دوران یران عصر پهلوي از جمله مهم). ا9، ص1371زونیس، (شود می

.هایی است که داراي نظامی سیاسی با چنین ویژگی

بیـان شـده در متغیرهـاي در مجموع گیرنده: ات تصمیمنقش و میزان اختیار .دوم

معناست که مسئوالن دولتی بدون توجه بـه این متغیر بدین ،نظریه پیوستگی جیمز روزنا

، با تکیه بر جایگاهی که در حکومت دارنـد نسـبت بـه موضـوعی از خصوصیت فردي

).134، ص1387دهند (عطایی، منصوري مقدم، خود واکنش نشان می

حوزه ساختاري)کالن (طح ب. س

در این سطح نیز چند مؤلفه راهبردي الزم است مورد توجه قرار گیرد:

از سـاختار ییهـا بـه جنبـه ایـن متغیـر حکومتی: ساختار دیوانساالري ریمتغ .اول

یـا افـزایش نمـوده و سیاسـت خـارجی را محـدود يها نهیکه گز داردحکومتی اشاره

از عملیـاتی يا و قوه مقننه در سیاسـت خـارجی نمونـه . تأثیر رابطه قوه مجریهدهد یم

. (Rosenau, 1971, p.107) شدن متغیر حکومتی است

غیرحکـومتی یـک جامعـه يهـا به آن دسته از جنبه :ساختار اجتماعی متغیر .دوم

هـاي ارزشـی عمـده یـک گیـري . جهـت گذارد یاشاره دارد که بر رفتار خارجی تأثیر م

يهـا هـا و سـازمان هـا، انجمـن ی، میزان صنعتی شـدن، گـروه جامعه، میزان وحدت مل

خـارجی یـک يها استیها و س رهایی است که در تعیین محتواي آرمانغیردولتی، متغی

. (Rosenau, 1971, p.108) کشور مشارکت دارد

انسـانی و غیرانسـانی محـیط خـارجی یـک يهـا جنبه الملل: متغیر نظام بین سوم.

سیاسـت خـارجی يهـا نـه یو گز دهـد یکه در خارج روي م جامعه یا هر کنشی است

(Rosenau, 1971, p.109).دهد یو تحت تأثیر قرار م کند یگیرندگان را مشروط م تصمیم

البته هدف روزنا از پیش نظریه سیاست خارجی، صرفاً بیان متغیرهاي دخیل نیست بلکه

است. در فرایند سیاست خارجی رهاینشان دادن نقش هرکدام از متغ


در دوران پهلوي دوم» هراسی شوروي«. تحلیل سطح خرد 3

در این سطح تحلیل دو عامل اصلی بایستی مورد بررسی قرار گیرد:

. شخصیت محمدرضا پهلوي3- 1

ــد اســت ویژگــی ــیس معتق ــاروین زون ــود و در م ــه شــده ب ــه در شــاه نهادین هــایی ک

ناامنی مداوم بود؛ که ایـن اعتمادي، احساس گذاري سلطنت مؤثر بود، ترس، بی سیاست

ها از تربیت دوران کودکی محمدرضا ناشی شده است. تربیت دوگانه شاه یعنـی ویژگی

ابتدا تربیت زنانه در میان مادر و خواهران و سپس تربیت خشـک و مسـتبدانه در کنـار

شاه را دچار مشکالت روحی کرده بود. از طرفی جدایی وي از پدر در دوران نوجوانی

ه و سفر به سوئیس در نوجوانی، خألهاي روانـی ایجـاد کـرده بـود. بـه اعتقـاد خانواد

کرد، پشتیبانی ایالـت متحـده بـود زونیس یکی از عواملی که خأل روانی شاه را رفع می

که چگونه دیدگاه زونـیس و نـوع تربیـت کـودکی و ). اما این337، ص1371زونیس، (

حلیل است بایـد قـدري تأمـل نمـود. هراسی قابل ت نوجوانی شاه در چارچوب شوروي

موارد زیر قابل توجه است:

اول. مطلوبیت روانی غرب نزد محمدرضا

شاختی زونیس دامن مادر حاشیه امنیت محمدرضا در برابر رویکرد در تئوري روان

یـاالت اکـاوي، در اصـطالح روان «در همـین چـارچوب مستبدانه رضاشاه بوده اسـت.

هاي روانی دوران نامه لوب خاطري بودند که شاه نمایشمتحده و رؤساي جمهورش مط

). در حقیقت، شاه با 335، ص1371(زونیس، »کرد ها اجرا می اش را مجدداً با آن کودکی

او خود «رو، ازاینکند. هاي شوروي به سمت غرب گرایش پیدا می طلبی ترس از توسعه

ر انتقال روانی بـراي او اهمیـت هاي آمریکایی که از نظ ویژه چهره را فقط به غرب و به

هاي که خـأل روانـی دید و در مقابل از کشورها و شخصیت اطاعت میداشتند، ملزم به

). در حقیقـت آمریکـا 425، ص1371(زونـیس، »کرد، واهمه داشـت تر می شاه را عمیق

جانشین امنیت روانی شاه در مقابل شوروي بود.

گرایی مفرط محمدرضا دوم. غرب

معتقد رضا شاه پدرش. بود غرب شیفته سخت که یافت رشد اي خانواده رد محمدرضا


یسـالگ در هفت را او، شاه. رضا است غرب از پیروي در ایران افتادگی عقب جبران بود

بـه شـاه . کند تربیت را او تا االصل سپرد فرانسوي ارفع خانم نام به فرانسوي زن یک به

برنامـه رسد می نظر به بوده است. ارفع انمخ یرتأث اعتراف خود، شخصیتش بسیار تحت

هـا، یسـی انگل سوي از تحصیل، براي سوئیس در سن دوازده سالگی به محمدرضا اعزام

). 670، ص1384شـد (فراهـانی، طراحی غرب فرهنگ با محمدرضا ساختن آشنا براي

که مشد متوجه بالفاصله کند که: زمان بازگشت شاه از اروپا یماشرف پهلوي چنین نقل

).35، ص1377پهلوي، است ( گرفته قرار غربی و رسوم آداب و اروپا تربیت تحت چقدر او

ایـران منافع و ماست آرمان کردن غربی کرد که اعالمرسماً محمدرضا که نبود تصادفی

ایـدئولوژي لحاظ از ایران: بود معتقد و شود می ینتأم وجه بهترین به غرب با اتحاد در

.)286- 291، صـص 1391است (حسـینیان، وابسته غربی دموکراتیک هاي قدرت اردوگاه به

دنبـال ایـران در را اي تجاوزکارانـه هـدف هـا روس بـرعکس هـا وي معتقد بود غربـی

خاسـتگاه شک یب ها بودند. حمله متفقین به ایران انگلیسی یک پایه که حالیکنند؛ در نمی

سیاست خارجی خود را در تقابل وي راهبردهاي تا شد موجب شاهزده و غرب فکري

نظام سوسیالیستی به رهبري شوروي شکل دهد. طبیعی است فردي که از لحاظ فکري

هاي آنان از جمله مقابله با کمونیست یاستستا این حد به غرب نزدیک باشد هم پیرو

آمیزي از سوي همسایگان شمالی از جمله شوروي نسبت باشد و هم احساس توطئه یم

داشته باشد. به ایران

امنی محمدرضا سوم. احساس نا

و ترس شخص محمدرضا نفس اعتمادبههاي مهم هراس از شوروي، عدم ینهزمیکی از

هاي کالن و در مذاکرات خـود موضـوع یاستساز تجاوز شوروي بود. وي همواره در

هـاي طلبـی داد و حتی بخش عمده توسـعه یمکمونیست و شوروي را در اولویت قرار

همیشه ها روسمی شاه در پاسخ به هراس دائمی وي از شوروي بود. به اعتقاد شاه، نظا

کنند و باید براي رفع خطر احتمالی شـوروي بـه یمدر ایران دنبال تجاوزکارانهاهداف

. مصاحبه اوریانا فاالنچی با شاه )86، ص1387(ازغندي، دنبال پیوند امنیتی با غرب بود

: امی شوروي استگواه ترس شاه از حمله نظ

هـا قدر که بتوانـد در مقابـل روس خیلی قوي است. ولی نه آنایران از نظر نظامی «


کنم که اگر دوام بیاورد. این مسلم است. مثالً ما بمب اتمی نداریم. ولی من احساس می

جنگ سوم جهانی شروع شود بتوانیم دوام بیاوریم. بله، من گفتم جنگ سـوم جهـانی،

کنند جنگ سوم جهانی ممکن است از مدیترانه شروع شود، ولـی مـن میها فکر بعضی

اگـر شـوروي ..تر ممکن است از ایران شروع گـردد. تر و آسان گویم که خیلی ساده می

حمله کند، ما مقاومت خواهیم نمود و خواهی نخواهی ما در آن آغشته خواهیم شـد و

گذاشت و دخالت خواهند کشورهایی که کمونیست نیستند دست روي دست نخواهند

.)24ص ،1357 فاالنچی،( نمود و جنگ سوم جهانی شروع خواهد شد

محمدرضا پهلويمیزان اختیارات . 3- 2

بـر تأثیرگـذاري این نوشتار، قانون و منافع ملی کالن نقش چندان موردبررسی دوره در

یابـد مـی اهمیـت فـرد سـایه نقـش ایـن عوامـل در و نـدارد ایـران خـارجی سیاست

دخالـت اساسـی، قـانون اجراي عدم محمدرضا دوره در .)16، ص1 ج ،1372شجیعی،(

پـس از یـک دوره محمدرضـا . بـود رایـج امري مجلس انتخابات در حکومت گسترده

مصونیت و تعطیل را مستقل هاي روزنامه خود مطلق قدرت تضمین آزادي موقت، براي

(آبراهامیـان، بـرد بـین از را سیاسـی احـزاب حتـی سلب کرد و را نمایندگان پارلمانی

در داخلـی مؤثر عامل عنوان به همین سبب فرد محمدرضا به ).172-173، صص1387

توان ایران جایگزین نقش سایر عوامل کالن و ملی شد. از این منظر می خارجی سیاست

ادعا کرد که شاهد تضعیف ساختاري و فرآیند سیاست خارجی هستیم.

کـرد نمـی تحمل را مستقلی فرد هیچ محمدرضا که این یلدل به پهلوي دوم دوره در

تنـزل مجلـس به شاه هاي فرمایش ابالغ حد در وزیري نخست نقش که هستیم شاهد ما

منسـوب وزیري نخست به اي برجسته و مقتدر شخصیت هیچ دیگر که نوعی یابد، به می

تار حکومت منسجم دید و ساخ هاي سلطنت خود را بسیار متزلزل می زیرا شاه پایه نشد؛

کرد. لذا بسیاري و مقتدر، ترس محمدرضا را نسبت به از دست دادن حکومت بیشتر می

کـس هـیچ پهلوي دوره در« هدایت گفته گشت. به از تصمیمات حکومت به وي باز می

» کنـد رفتار رود می فرمایش آنچه و برسد عرض به بایست می امور تمام. نداشت اختیار

حول ها قدرت همه که بود مملکت موجود نهاد تنها ). سلطنت401ص ،1363هدایت، (


در. باشـد داشـته وجـود قانونی و رسمی کنترل آن بر که بدون آن، چرخید می آن محور

حـق وي جهـت همـین بـه . بود قانون عین شاه. برتري داشت قانون بر شاه اراده عمل

داده اختصـاص خـود به ها زمینه همه در را )529، ص1371 ،قانون اساسی (علم تفسیر

حکومت نوع وي .داد می نشان ملی اتحاد و یکپارچگی مظهر خود را شاه به عالوه. بود

بـه متمایـل مشـروطه پادشـاه مـرا بعضـی : «نمـود می چنین توصیف را خود سلطنت و

ماننـد باشـد تـر سـخت کار در من رویه که داشتند برخی عقیده، اند خوانده دیکتاتوري

و دیکتـاتوري بـه متمایـل شـاه یعنـی ، دورویه این من بین ولی، باشم انالعن مطلق پدرم

.)16، ص1355 ،(پهلوي» ام آورده وجود دیگري به رویه العنان مطلق دیکتاتوري

در دوران پهلوي دوم» هراسی شوروي«. تحلیل سطح کالن 4

ند که هاي ساختاري و محیطی (داخلی و خارجی) اهمیت دار از منظر کالن اصوالً مؤلفه

شود: ها در دوره پهلوي دوم اشاره می ترین آن در ادامه به مهم

ساالري پهلوي دوم . ساختار دیوان4- 1

هاي تحلیلی حکایت از وجود چنـد ویژگـی برجسـته بـراي سـاختار حکـومتی بررسی

کننـده کننده و تقویت پهلوي در عرصه سیاست خارجی حکایت دارد که به نوعی تولید

اند. ودهب» هراسی شوروي«

اول. شخصی بودن حکومت

حـاکم که طوري. بود روابط شخصی بر مبتنی دوم پهلوي دوره در سیاسی ساختار

رسـمی هـاي سـازمان از طریـق نـه کـرد می حکومت خود شخصی هاي رابطه طریق از

ســازوکار، بودنــد آمــده وجــود بــه مؤسســات رســمی کــه بــا وجــودي. بوروکراتیــک

ـ بـود شخصـی گیري تصمیم هماننـد متغیـر نقـش، سـاختار ) 45ص ،1374ان، (حجاری

شکل حکومت پهلوي بسیار متأثر از شخص محمدرضا پهلوي بود. هرچند بوروکراسی

ابـزاري به اساسی قانون عمل در اما بود گانه قواي سه تفکیک بر مبتنی حکومت قانونی

حـوري نقـش م شاه، گذاري سیاست عمده هاي جنبه تمام در شد و تبدیل شاه دست در

به اي از نیروهاي امنیتی و مشاورین نزدیک خود کرد. همچنین شاه با ایجاد حلقه می ایفا


اي بـر مقامـات تشکیل داده بود تا کنتـرل گسـترده » کابینه سیاه«تعبیر گازریوسکی یک

.)328، ص1373 ،داشته باشد (گازیوروسکی بوروکراسیحکومت و ساختار

گرا بودن حکومت دوم. برون

بیگانگـان مـدیون را خـویش بقـاي حکومـت و رسـیدن قدرت به شاه ضامحمدر

مـرداد 28 (کودتـا از پـس «: چنـین نوشـت تایمز نیویورك روزنامه چنان که؛ دانست می

در سـیا بخـش رئـیس ، کرمیـت روزولـت بـه تعـارف بـا را خـود گیالس شاه) 1332

شما و ارتشم، مکشور مردم ،خدا به را خود وتخت تاج من: گفت و برداشت خاورمیانه

حیـات ، پهلـوي در دوره کشـور ، حقیقـت . در)28، ص1373 ،(گازیوروسکی» مدیونم

، ارشـد نصـب مقامـات و عـزل در هـا آن. بود جهانی هاي قدرت نفوذ منطقه و خلوت

پنهان و آشکار نقشی ها گذاري سیاست، قوانین و لوایح رد یا تصویب، مجلس نمایندگان

و آن پایـداري رأس کـه سـاختاري در ترتیـب . بدین)350، ص1371 ،داشتند (زونیس

قدرت خـویش بودن زا برون به و دانست می خارجی عوامل مدیون را خویش استحکام

بـراي کرد، دیگر نباید از دیگر افراد انتظاري داشت. چون نخبگان حکومـت می اعتراف

جی خـار هـاي قـدرت نظر جلب در سعی همواره قدرت ساخت در خود حضور تداوم

). در نتیجه به دلیل شخصی بودن امور حکومـت و 145، ص1393بودند (نبوي، رادفر،

گرا بودن قدرت نخبگان در حکومت پهلوي ساختار سیاست خـارجی را از مسـیر برون

گیـري وجـود اصلی خود منحرف ساخته بود و عقالنیت صـحیحی در فراینـد تصـمیم

بودن قدرت نخبگان باعث شده بود که زا دیگر شخصی بودن و برون عبارت به نداشت.

هاي ضد کمونیستی آمریکا بـه فراینـد رویکرد روابط خارجی ایران با تبعیت از سیاست

دامن بزند و روابط ایران و شوري را تحت تأثیر قرار دهد. هراس از شوروي

. ساختار اجتماعی حکومت پهلوي دوم4- 2

هراسی مؤثر بودند. میق فرایند شورويدو عامل در ساختار اجتماعی کشور بسیار در تع

آفرینی شد و دوم نقش هاي داخل کشور که با حمایت شوروي انجام می طلبی اول تجزیه

و عملکرد احزاب کمونیست مانند حزب توده که در مسائل داخلی و سیاست خـارجی

هاي ابتـدایی حکومـت ترین دغدغه محمدرضا در سال کشور نقش بسزایی داشت. مهم


قیـام افسـران «هایی همچون طلبی حفظ و بقاي سلطنت بود. در این حین تجزیه پهلوي

به چپ سنتی که» حکومت ملی کردستان«و » حکومت خودمختار آذربایجان« ،»خراسان

وقـت واالس موراي، سـفیر شاه را کامالً سردرگم کرده بود. ،و شوروي گرایش داشتند

: گوید می مریکا در ایرانآ

مسکو در ایران ایجاد یک منطقه نفوذ یا منطقه حائـل در شـمال مدت هدف کوتاه«

، بنـابراین دولـت شـوروي باشد میفارس ایران است ولی هدف نهایی رسیدن به خلیج

» درصدد روي کار آوردن یک حکومت طرفدار یـا تحـت نفـوذ خـود در ایـران اسـت

). 38، ص1363(روبین،

یگـر احـزاب کمونیسـت ماننـد د آفرینی سـلبی حـزب تـوده و از طرف دیگر نقش

نویـد، سـازمان طوفـان، لنینیسـتی مارکسیسـتی ـ سـازمان توده، حزب انقالبی سازمان

گـروه بهمن، 19 گروه کارگر، طبقه حزب ایجاد براي اتحاد سازمان فدایی، هاي چریک

کشید و ترس از خطـر سرخ، اقتدار سیاسی شاه را به چالش می شفق گروه سرخ، ستاره

صورت علنی اهرمی بـراي بسـط نفـوذ لی را مضاعف کرد. این احزاب به همسایه شما

دوران سـلطنت شـاه چـپ سـنتی هـاي تحلیلدر جهانی کمونیست تبدیل شده بودند.

هـا، دمـوکرات سوسـیال ماننـد چـپ مسـتقل یـا هوادار یا وابسته به شـوروي و چـین،

انی و هـر صـدا و مذهبی روحانی و غیرروحـ هاي جنبشنیمه لیبرال ملی، هاي گرایش

یپهلوي دوم حتشد. می تلقی» المللی اسب ترواي کمونیسم بین«نگاه انتقادي دیگر نیز

. واهمـه داشـت »انقالب سـرخ «چهل و پنجاه از هاي دههدوران اوج اقتدار خود در در

جدا کردن آذربایجان و تجزیـه ایـران بـه دسـت فرقـه ، گیري حزب توده خاطره قدرت

شده در خـاطر محمدرضـا کابوسی تثبیت ،و نفوذ حزب توده در ارتش انکرات آذربایجودم

نفوذ شوروي شد.از وحشت ،سرکوب خشن و مدام چپ همین باعث وبود

الملل . متغیر نظام بین4- 3

جنگ جهانی دوم و تقسیم ایران به دو منطقه حوزه نفـوذ شـوروي و انگلـیس، تقسـیم

تـرین و درنهایت پدیـده جنـگ سـرد از مهـم الملل به دو بلوك شرق و غرب نظام بین

الملل در محیط خارجی رژیـم پهلـوي دوم بـود. انتخـاب اسـتراتژي هاي نظام بین الگو


نیروي سوم در دوران جنگ جهانی دوم توسط پهلوي دوم و گرایش به آمریکـا، زمینـه

بسیاري از تحوالت سیاست داخلی و خارجی را رقم زد. از طرف دیگـر تقسـیم نظـام

الملل به دو بلوك شرق و غرب، تمایل ایران را به بلوك غرب بیشتر کرد که نتیجـه بین

). 114، ص1389آن تحت تسلط کامل بلوك غرب به ویژه آمریکا بر ایران بود (سیمبر،

الملـل موجـب ترین متغیرهایی که تحت چارچوب نظـام بـین در این دوره تاریخی مهم

اعتمادي شاه نسبت به شوروي شد، دو مورد بود: هراسی و بی ایجاد و گسترش شوروي

راهبردهـا هاي بلوك غرب و آمریکا در چارچوب مقابله با نفوذ کمونیسـت، و سیاست

طلبانه شوروي در قبال ایران. توسعه

اول. سیاست خارجی شوروي

طلبی و افـزایش شروع دوره پهلوي دوم بیشتر بر مبناي توسعه سیاست شوروي در

سـویه از بـاال بـه ان و کاهش نفوذ انگلیس در جنوب ایران بود. رابطـه یـک نفوذ در ایر

و اقداماتی چـون: عـدم تخلیـه ایـران از 30تا 20پایین شوروي با ایران در اوایل دهه

اعـالم نیروهاي نظامی شوروي پس جنگ جهانی دوم، ایجـاد توطئـه در آذربایجـان و

وري از نیرویی بـه نـام جعفـر پیشـه خودمختاري این منطقه از دولت مرکزي (گماشتن

از نفت شمال، موجـب سوي شوروي)، به راه انداختن غائله کردستان جهت اخذ امتیاز

تهدید حمله نظامی و قطـع روابـط سیاسـی تیره شدن رابطه با ایران شده بود. همچنین

سوءقصد به جـان شـاه و مجـرم پس از تصویب قانون منع واگذاري امتیاز به شوروي،

عنوان حامی اصلی شوروي در ایران باعث شـد کـه خته شدن عوامل حزب توده به شنا

. پـس از پایـان )173ص ،1378 عطارزاده،( زمینه تنش میان شوروي و ایران بیشتر شود

تالش بـود کشـورهاي ، شوروي در للیالم جنگ جهانی دوم و شروع نظام دوقطبی بین

خود جذب نمایند. هدف اصلی چنـین راهبـردي سوي به جهان سوم همچون ایران را

امن براي غرب در راسـتاي اجـراي به یک ناحیه غرب آسیا جلوگیري از تبدیل منطقه

). عضویت ایـران در پیمـان 70، ص1375اطاعت، ( اطراف شوروي بود» سیاست مهار«

بغداد که علیه شوروي طراحی شده بود و واکـنش شـدید شـوروي بـه ایـن موسوم به

مسئله موجب تعمیق شکاف میـان ایـران و شـوروي شـد. شـوروي بـا سـه یادداشـت


صـلح و ان متجـاوز و در دست محافـل را ابزاريایران ، 1344مهر 19آمیز در اعتراض

ایران بـا اتحـاد مجواريه سنرابطه ح دانست و چنین پیمانی را نقض المللی امنیت بین

).242ص ،1368، مهدوي خطاب نمود (جماهیر شوروي

در ادامه سیاست مهار شوروي، خروشچف تالش کرد روابط با ایران را بـار دیگـر

سازي کند. در همین راستا همکاري اقتصادي میان دو کشور شکل گرفت و روابط عادي

گسـترش ). 415ص ،1367، (بهنود بازرگانی ایران و شوروي گسترش بیشتري پیدا کرد

از هاي فنی و صنعتی و برخورد سخاوتمندانه با شاه براي حکومـت شـوروي همکاري

از وابستگی بیشتر ایـران بـه جهـان غـرب و شوروي اوالً ضرورت داشت. چند جهت

عنـوان یـک تهدیـد امنیتـی بـراي به رانیو ثانیاً از ا درک یمخصوصاً آمریکا جلوگیري م

رژیم پهلـوي را بـه سـمت خـود بلندمدتدر افق نی. همچنکرد گیري میشوروي جلو

توافقـات البته شوروي سعی داشت این .)297ص ،1387، ازغندي(جذب خواهد نمود

نماند و بتواند از این طریق راهـی بـراي توافقـات امنیتـی و محدود اقتصادي مسائل به

قرارداد خرید تجهیزات نظامی مانند هاي اقتصادي و نظامی کاريهم. سیاسی فراهم کند

میلیون دالر، همکاري فنی و صنعتی در حوزه صنایع سـنگین 110از شوروي با ارزش

قـرارداد ،سـازي ماشـین کارخانـه تأسـیس احداث لوله گاز و ، آهن ذوبمانند کارخانه

میلیـون دالر 20حجم صادرات ایران به شـوروي از افزایش ساله با ایران، 15بازرگانی

کیهـان، ( یمـراودات فرهنگـ توسـعه جهـت اي فرهنگی نامه موافقت ،میلیون دالر 70به

. تا جایی که لحـن نمود یمي طرفین را فراهم ها تنش) مقدمه از بین رفتن 14، ص1354

نمونـه مثـال ؛ کهي شوروي نسبت به عملکرد و اقدامات شاه در ایران تغییر کردا رسانه

ي طرح در اجراپیشگام شدن به خاطرشوروي از شاه ي ها رسانهآن تجلیل مطبوعات و

.)11، ص1381 مرکز بررسی اسناد تاریخی،( اصالحات ارضی بود

هاي اقتصادي و بازرگانی شوروي نسبت به ایران، نشـان از برخی معتقدند سیاست

رغـم چنـین نیسـت. علـی که حالیاعتمادي طرفین بود، در رفتن بی بین و از کاهش تنش

آمیـز شـوروي، نتوانســت از اقتصـادي و سیاسـت همزیسـتی مسـالمت هـاي همکـاري

اعتمـادي شـاه بـه اعتمادي و هراس شاه نسبت به شوروي بکاهد. از جمله موارد بی بی

روي کار آمدن دولـت متمایـل بـه و وقوع کودتاي عبدالکریم قاسم در بغدادشوروي،


پناه دادن عراق به بغداد، خروج از پیمان عراق ماننددولت برخی اقدامات . بود شوروي

موجب شـد رژیـم دوشوروي در اروندر هاي ناوگانتردد به اجازه سران حزب توده و

ایران این مسائل را خطر جدي براي خود تلقی کند. ایـن اقـدامات بـر هـراس شـاه از

هاي پشت پرده شوروي علیـه ایـران جهـت شوروي افزود زیرا آن را ناشی از سیاست

رغـم ). همچنـین بـه 265-267صص ،الف - 1380مهدوي( دازي تلقی نمودنفوذ و بران

خواهـد نمـی روشن بـود کـه مسـکو با ایران، شوروي اتحادقراردادهاي تجاري انعقاد

. رفتار شوروي در جریان تعارض میـان اتحادش با عراق سازد دوستی با ایران را فداي

مرود حمایت شوروي) گواه ( مورد حمایت شاه) و دولت مرکزي عراق( کردهاي عراق

بر این موضوع است. در نهایت شوروي تالش کرد اوضاع را به نفع حکومـت مرکـزي

). از طـرف 11، ص1381کاتوزیان، (عراق آرام کند تا پایه حکومت عراق متزلزل نشود

. شـاه در نمـود هـراس شـاه را بیشـتر مـی انعقاد عهدنامه دوستی بین شوروي و عراق دیگر

)420، ص1368مهـدوي، ( دانست میعهدنامه مزبور را زنگ خطري براي ایران اي مصاحبه

در همین راستا شاه با خرید تسلیحات و عضویت در پیمان جدیدي به نام سنتو، تالش

که این پیمان هم یکی از نقاط تعـارض کرد حکومت خود را در حاشیه امنی قرار دهد،

در اواخر حکومت پهلوي دوم به دلیل سیاست شوروي تینها در ایران و شوروي بود.

گرفـت یمي را نسبت به رژیم شاه در پیش ا دوگانهبیم از آینده حکومت ایران سیاست

اعالم نماید. طرف یبخود را کرد یمو سعی

دوم. سیاست خارجی آمریکا

هراسی در رژیم پهلوي دوم، راهبردهـاي سیاسـت از متغیرهاي مهم تولید شوروي

هاي اصلی سیاست خارجی آمریکا در تقابل با شوروي بود. یکی از پایهخارجی آمریکا

بعد از جنگ جهانی دوم مبارزه با کمونیست و نفـوذ شـوروي در کشـورهاي در حـال

آمریکائیـان کـه بـه موقعیـت 1327تـا 1326 هـاي سـال درتوسعه و جهان سوم بـود.

بـه خـاطر منـابع درواقعایمنی و به بهانه ایجاد کمربند ،ایران آگاهی داشتند ژئوپلیتیک

آمریکائیان با این بهانه کـه شـرکت نفـت .معارضه با انگلیس را آغاز کردند ،نفتی ایران

و این استثمار باعث فقر و بیچارگی مردم ایران کند میایران و انگلیس ملت ایران را استثمار

ائیان به مقابلـه بـا انگلـیس از این زمان آمریک کند. شود و زمینه نفوذ شوروي را فراهم می می


خطـر .)941ص ،1377(محمدي، شدندصحنه سیاسی ایران واردفعاالنه سپس پرداختند و

تسـلط مشـکالت ترکیـه و خطـر هـا، کمونیسـت احتمالی سقوط دولت یونان به دامان

خطر را در آمریکا به هاي زنگ ،از ایران ها روسشوروي بر تنگه داردانل و بیرون نرفتن

ها معتقد بودند که شوروي هم ). آمریکایی149، ص2ج ،1370(فردوست، رآوردصدا د

طلبی او را سـد کـرد. ایـن مانند هیتلر در فکر تسلط بر جهان است و باید مسیر توسعه

بر اساس این دکترین که در شد. 1947دیدگاه منجر به تدوین دکترین ترومن در مارس

کـه اي خاورمیانهد همه کشورها اروپایی و مطرح شد آمریکا موظف شده بو 1325سال

نظـر .مورد تهدید کمونیسم و شوروي واقع شده بودند را با تمام توان خود یاري کنـد

هرگونـه ضـعف و وجود یک دولـت مقتـدر مرکـزي بـود زیـرا آمریکا در مورد ایران،

، بین(رو شد فارس می در حوزه خلیجساز دخالت شوروي زمینه ،ثباتی حکومت ایران بی

میلیـون دالري جهـت 250هاي زیـادي از جملـه وام خاطر کمک ). بدین29، ص1363

، (ازغنـدي میلیون دالري بـه ایـران ارائـه کـرد 175تشکیل سازمان برنامه و وام نظامی

در تـرومن چهار اصلایران یکی از اولین کشورهایی بود که در نتیجه ).180ص ،1376

شد. اجرا آن مورد

بله با نفوذ کمونیست در سیاسـت خـارجی تمـامی رؤسـاي جمهـور استراتژي مقا

الملل گذاشـت. ها در نظام بین اي بر روابط دولت آمریکا نهادینه شده بود و اثرات عمده

اعتمـادي و هـراس از هـاي بـی از جمله اثر عمده این سیاست، تقویت و تحکـیم پایـه

هـا و یـن ادعـا اسـتراتژي شوروي در رژیم پهلوي دوم بود. کافی اسـت بـراي اثبـات ا

راهبردهاي کالن رؤساي جمهور آمریکا را در قبال ایران بررسی و تحلیل نماییم.

آیزنهاور (استراتژي انتقام گسترده و نگاه نو) یک.

. بـه کـرد میرا از طریق یک نوع دکترین دفاعی پیگیري شوروي آیزنهاور سد نفوذ

یک کمربند دفاعی در مقابل نفوذ عقیدتی و این معنا که در ایران باید یک دستگاه مقتدر

- 166صـص ،1373 ،(گازیوروسکیکرد میو سیاسی و تهدیدات نظامی شوروي ایجاد

هـدف هاي نفتی مصدق و استراتژي آیزنهاور در تظـاد بـود. سیاست 30). در دهه 164

ازار نفت ثبات ب تأمینفقط مریکا از هرگونه مداخله در بحران نفتی ایران و انگلیس، نهآ

ساختن ایران از حوزه نفوذ و دور غیرکمونیستیبلکه حفظ ایران در اردوگاه کشورهاي


امـور جـان فاسـتر دالـس، وزیـر ).131 -132صص ،1377چی، شوروي بود (مدیرشانه

هـا کمونیسـت یـافتن مریکا، عقیده داشت ادامه بحران ایران بـه قـدرت آجدید خارجه

(روبـین، دانسـت صدق را مسئول ادامه بحـران مـی منتهی خواهد شد و شخص دکتر م

. بـه ). سرانجام حذف مصدق با انجام کودتا، در دستور کار قـرار گرفـت 65، ص1363

طور کلی استراتژي آمریکائیان حفظ ایران در حلقه متحدین خود در مقابـل کمونیسـت

).337، ص1380وزیري،( بود

پذیر) طاف(استراتژي صلح و واکنش انع کندي اف جان دو.

شکسـت آمریکـا در .ي شدجدیدوارد مرحله و ایران روابط آمریکا 1340در دهه

بــزرگ هــاي جنــگ ویتنــام، افــزایش نارضــایتی مــردم از شــرکت در جنــگ، پیــروزي

شوروي بـه بمـب یابی دست ،آفریقا و آمریکاي التین ،در آسیا بخش رهایی هاي نهضت

ز باعث شد کندي از دکتـرین اسـتراتژي اتمی و تصمیم انگلیس به خروج از شرق سوئ

صلح رونمایی کند. در این دوره کانون اصلی برنامه کندي آمریکاي التین بود اما ایـران

شـود. همچنـان بـا توجـه بـه عنوان سد نفوذ شـوروي از دسـتور کـار خـارج نمـی به

مونیست، ها از نفوذ ک هاي مراقبتی و کنترلی آمریکا نسبت به ایران و رفع نگرانی سیاست

)215-230، صـص 1371، بیل( شود هاي اصالحی در ایران داده می دستور اجراي برنامه

هاي سـیا، و گزارش )160ص ،1368 ،(مهدويگندیده خورشچوف از ایران تعبیر سیب

) 169- 170، صــص1373 ،(گازیوروســکیحکومــت پهلــوي مبنــی بــر متزلــزل بــودن

چند این اصالحات موافق نظر شاه نبود؛ اما ایـن کند. هر هاي آمریکا را بیشتر می نگرانی

اصالحات خود نشان از وجود یـک محـرك بیرونـی بـراي تـرس و عـدم اعتمـاد بـه

باشد. شوروي در رویکرد رژیم پهلوي می هاي سیاست

)ستونی دو سیاستنیکسون ( سه.

هـاي سیاسـت اولویت دو ستونی، به سیاست موسوم خود دکترین طرح نیکسون با

منطقـه در مسـتقیماً آمریکـا سیاسـت ایـن اسـاس بر که کرد، مطرح آمریکا را خارجی

قادر و کشورها باید کند کمک خاورمیانه منطقه و آسیایی کشورهاي تا به ندارد حضور

ایران دوش بر این سیاست از مهمی بخش. نمایند دفاع تهدیدات برابر در خود از باشند

.)174، ص1362 ،فـونتن ( قـرار گرفـت آمریکـا نـافع م حافظ و منطقه ژاندارم عنوان به


و شـوروي میـان دوران ایـن در کـه همکـاري هاي نامه تفاهم باشند معتقد برخی شاید

ایـران انتخاب اما، باشد کرده اهمیت کم کمونیست را با مقابله شد، موضوع امضا آمریکا

ایران عضویت، شوروي و ایران طوالنی مرزهاي هاي ویژگی با منطقه، ژاندارم عنوان به

و فـارس خلـیج شـمالی سـواحل سراسر بر تسلط و ایران جغرافیایی موقعیت، سنتو در

، نظـامی قراردادهـاي سیاسـت، ایـن مـوازات بـه . بـود شـده حسـاب هرمز بسیار تنگه

اسـت ارزیـابی قابـل سـیا بـا شـاه همکـاري سـیا و با اطالعاتی ساواك هاي همکاري

.)98ص ،1 ج، 1376، درویشی(

)بشر حقوق استراتژيکارتر(چهار.

رویه اسـلحه بـه و مبارزه علیه فروش بی حقوق بشر ی بر پایهدکترینکارتر با طرح

(مازندي، کشورهاي دیکتاتور، نگاه جدیدي را وارد عرصه سیاست خارجی آمریکا کرد

صورت جدي ایران را تحت گاه به . اما به گفته نیکی کدي، آمریکا هیچ)170ص ،1373

رژیم پهلوي گزینشی عمـل فشار قرار نداد و نسبت به موضوع حقوق بشر و تسلیحات

. وي کرد می تأکیدساي جمهور پیشین به اهمیت ایران ؤهمانند رهم کارتر کرد. حتی می

نقـاط ترین پرآشوب از در یکی ثبات جزیره ایران را ،در سفر به تهران 1356 ماه ديدر

ما با هیچ کشوري بـه هاي دیدگاه نظامی، امنیت به مربوط مسائل در گفت و خواند دنیا

. تأکیـد کـارتر بـر ادامـه )468 - 469صـص ،1374مهـدوي، ( اندازه ایران نزدیک نیست

میلیاردي نظامی و ارسال آن به کنگره گواه دیگري بـر همکـاري آمریکـا بـا 12قرارداد

د.ایران براي خطرات احتمالی مانند نفوذ شوري در منطقه بو

تأییـدي تواند مهر هاي کنفرانس گوادلوپ می ها، گزارش رغم این استراتژي اما علی

آمریکا، انگلسـتان، میان 1357ماه دي 14در براي اثبات مدعا باشد. کنفرانس گوادلوپ

گیرد و موضوع اصلی آن سقوط شاه و تـرس از نفـوذ شکل میفرانسه و آلمان [غربی]

معتقد ژیسکاردستن ها و پیشنهادهاي متعدد، با وجود بحثباشد. کمونیست در ایران می

عللـی هسـتند کـه بایـد تـرین مهمخطر سقوط شاه و احتمال مداخله شوروي، : «است

.)54، ص1368(ژیسکاردسـتن، ها بکوشـند هاي غربی در جلوگیري از وقوع آن دولت

بودند که اگر هر چهار کشور بر این عقیده دهد که گزارش میخبرگزاري آسوشیتدپرس

در مثلث بین ترکیه، اتیوپی و افغانستان تسلط شوروي افزایش یابد، موازنـه قـدرت در


آیـد کـه مسـکو وجـود مـی فارس به و خأل جدي در خلیج جهان بر هم خواهد خورد

هـاي رؤسـاي ). با برسی اسـتراتژي 6ص ،1357(اطالعات، »کند متحدانش آن را پر می

مهـم اثرگـذار بـر هـراس از رسیدیم که یکی از متغیرهاي جمهور آمریکا به این تحلیل

کمونیستی آمریکا در منطقه به عنـوان یـک منشـأ ، سیاست ضد شوروي در رژیم پهلوي

بیرونی است.

هراسی هاي سیاست خارجی پهلوي دوم در قبال شوروي . تحلیل واکنش5

وره سیاسـت هاي اصـلی راهبردهـا و اقـدامات صـورت گرفتـه در طـول د یکی از پایه

خارجی حکومت پهلوي دوم، مقابله با شوروي است که این تقابل ناشی از یک هراس

چهار سیاست 1357تا سال 1320هاي فردي و ساختاري است. از این منظر و طی سال

بررسی است. اصلی در سیاست خارجی پهلوي دوم قابل

طرفی و توازن قوا بی ):1سیاست (

، حضـور نیروهـاي روس و انگلـیس دلیـل بـه ایـران ،1330تا 1320 هاي در سال

در کتـاب داند و می شاه این دهه را یادآور روزگار تلخی است.داشته نسیاستی مستقل

زمام امور در دست انگلـیس عمالً در طی اشغال ایران «: نویسد میبراي وطنم مأموریت

ایـران بـا اتخـاذ ). 224ب، ص 1380مهـدوي » (و روسیه بود و کاري از ما ساخته نبود

جانبه با انگلیس و شوروي سعی داشت وضـعیت طرفی و امضاي پیمان سه سیاست بی

کـرد، عـدم اي که شرایط بغرنج ایران را بدتر می مسئله نابسامان داخلی را بهبود بخشد.

خروج نیروهاي شوروي از مرزهاي شمالی ایران بود. عالوه بر این مشـارکت گسـترده

ن حامی شوروي در دولت، جریان استقالل آذربایجان موجب تقویت عنوا حزب توده به

و اتخـاذ شد و موجبات هراس بیشتر شاه از شـوروي هاي شوروي در ایران می دخالت

نمـود. رد قـرارداد نفتـی جوبانه شاه در مقابله با شوروي را فراهم می راهبردهاي تالفی

رد عـدم تخلیـه ایـران از سـوي شمال در مجلس، اعتراض ایران به سازمان ملل در مـو

ها، سرکوب قائله آذربایجان، غیرقانونی اعالم کـردن حـزب تـوده در چـارچوب روس

شوروي ایران را تهدید با این اقدام، .)125، ص1376(ازغندي، جویانه بود اقدامات تالفی

بسیار رو رابطه ایران و شوروي ؛ ازایننیروي نظامی و قطع رابطه سیاسی کرد واردکردنبه


توان یکی از دالیل اصلی پیگیري شاه براي ورود نیروي سوم تیره شد. به همین دلیل می

ها، هراس از تجاوز و نفوذ شوروي یعنی آمریکا به ایران و ایجاد موازنه در میان ابرقدرت

که حاضر اسـت آنـان را در دانست میمریکا را نیروي سومی آ در حقیقت شاه دانست.

.)245-249، صص1372(عظیمی، شمالی و جنوبی حمایت کندبرابر همسایگان

موازنه منفی ):2( سیاست

نهضت ملی کردن صنعت نفت و صـدارت مصـدق، سیاسـت موازنـه هاي سالدر

(کشـاورز و عنوان اولین نظریه مستقل در سیاست خارجی ایـران مطـرح شـد منفی به

نگرد. میرتر خارجی با یک نظر هاي ب منفی به تمام قدرت موازنه ).78، ص1397، سالم

هاي بیگانه شرق و غرب یا شـمال و ها استقالل از قدرت ترین هدف آن اصولی که مهم

. اقـدامات مصـدق در باشـد بر تمامیـت ارضـی و همبسـتگی ملـی مـی تأکیدجنوب و

هاي خارجی شد و هاي زیادي میان ایران و قدرت چارچوب این استراتژي موجب تنش

). مصدق راه رهـایی از بحـران 30، ص1360(سپهر، هاي متعددي شد رانایران وارد بح

در ایـن دوران مصـدق در تـالش بـود در کـرد. وجو مـی را در ارتباط با آمریکا جست

چارچوب هراس از شوروي و خطر نفوذ کمونیسـت، آمریکـا را ترغیـب بـه حمایـت

، بـه وي آمریکـا سفیر وقـت با هندرسون 1330دي ودو بیستدر دیدار مصدق نماید.

قسم اگر به ایـران کمـک خـارجی خدا بهزنم. من با خلوص نیت حرف می«گفته بود:

نشود، از هم متالشی خواهد شـد و در عـرض سـی روز انقـالب کمونیسـتی صـورت

رغم ). در حقیقت حتی در دوران مصدق هم علی1951 نوامبر 28، هندرسون( »گیرد می

ه جهت تـرس و مقابلـه بـا شـوروي بـه دنبـال اتحـاد انتخاب استراتژي موازنه منفی، ب

مـورد نفـوذ شـوروي بـه دلیـل عـدم هرچنـد تهدیـد مصـدق در استراتژیک با آمریکا بود.

هـاي آمریکـا همسویی آن با منافع غرب و آمریکا به شکست منجر شد، اما یکی از اسـتدالل

ر ایران بود.براي ایجاد کودتا در ایران، جلوگیري از تشکیل یک دولت کمونیست د

): ناسیونالیسم مثبت3سیاست (

از هـر بـیش اي ایـران، سیاست منطقه گیري سمت 1332مرداد 28پس از کودتاي

ی و لـ م توسـعه هـاي هـدف رژیم پهلـوي زیرا ؛پذیرفت منافع غرب تأثیر می ازعاملی،

ه محتواي سیاست خارجی خود را در پیوند تنگاتنگ با منافع غـرب قـرار داده بـود کـ


). در ایـن 257ص ،1368 (مهـدوي، به آمریکـا بـود جانبه همهوابستگی رابطهمبتنی بر

. سیاسـت اسـتراتژي ناسیونالیسـم مثبـت جـایگزین سیاسـت موازنـه منفـی شـد برهه

حاصل شدن امنیت و پیشرفت در اتحاد بـا ناسیونالیسم مثبت داراي دو اصل بود: اول.

شدن ، که به صراحت از نهادینهت مقابله با آنشوروي عامل ناامنی و ضرور دوم: غرب،

).86، ص1382هراسی در این دوره حکایت دارد (منصوري، شوروي

ملیاستقالل ): 4سیاست (

سیاست خارجی ایران از ناسیونالیسـم مثبـت بـه رویکردشمسی 1340دهه اواسط در

و ایجاد توافق تغییر سیاست خارجی آمریکا در رابطه با شوروي .مستقل ملی تغییر کرد

المللی شد. در این یی، موجب تحولی در نظام بینزدا تنشمیان دو ابرقدرت در راستاي

عنوان بهترین متحد آمریکا در منطقه و از طرفی قرار گرفتن در خط مقدم میان ایران به

المللـی و تبعیـت از جبهه مبارزه با کمونیست و شوروي براي همراهی با شـرایط بـین

بود که شـاه جهت نیبدریکا بر خود الزم دید تا سیاست خود را تغییر دهد. سیاست آم

مریکـا آاسـتوار بـود: مؤلفـه مستقل ملی بر سه استیس سیاست مستقل ملی را برگزید.

بـا آمیـز مسـالمت همزیستی ه، فارس و خاورمیان حفظ امنیت منطقه خلیج ،قدرت حامی

این با بود اد با غرب در ناسیونالیسم مثبتادامه اصل اتح درواقع اول، مؤلفه. همسایگان

نشاندگی دولـت یافت و دست می گسترش بیشتر هرچه ایران در آمریکا نقش که تفاوت

از بعـد افـزایش اختیـارات ایـران در دوم، مؤلفـه شـد. تر می شاه براي آمریکا مستحکم

نفـوذ منطقه، موضوعی جدید بود اما در واقع همـان اصـل تـداوم سیاسـت مبـارزه بـا

عنوان ژاندارم ایران به بود. مثبت در سیاست ناسیونالیسمکمونیست و مقابله با شوروي

-339صـص ،1376(ازغندي، و غرب انتخاب شد منطقه براي حفاظت از منافع آمریکا

زدایـی میـان رغم استراتژي تـنش هاي تداوم سیاست مقابله با شوروي علی . نشانه)338

ماننـد وجـو کـرد. در برخـی اقـدامات محمدرضـا جسـت تـوان ایران و شوروي را می

بـود جمهوري کمونیستی یمن جنـوبی که مورد حمایت سرکوب شورشیان ظفار عمان

دنبـال پایـان مرحلـه جنـگ سـرد و به سوم، مؤلفه). 280-283، صص1385هالیدي، (

همزیسـتی بهنیز ایرانمریکا و شوروي، آو تغییر در سیاست خارجی زدایی تنششروع


بـا شاه امیـدوار بـود کـه روي آورد. خصوص با شوروي ه ب با همسایگان آمیز مسالمت

تنها سبب شود که روسیه چشم طمع از خـاك ایـران بپوشـد، دو کشور نه ترمیم روابط

خاورمیانه نیـز خـودداري کنـد. هاي مخالف رژیم شاه در منطقه بلکه از کمک به دولت

در سیاست خارجی ایران در چارچوب اتحاد ترمیم روابط با مسکو جزء اصلی چرخش

ی توجه قابلي اقتصادي ها يهمکاراین دوره در ).121ص ،1379طارمی، ( با غرب بود

میان ایران و شوروي شکل گرفت امـا بـا تحلیـل اقـدامات شـاه در چـارچوب فراینـد

همکاري گسـترده بـا مسـکو ضـامن خواست یمفهمید که شاه توان یمهراسی شوروي

بانی از سیاست اعمال نفوذش در منطقه باشد.پشتی

بـر مبنـاي سیاسـت مسـتقل ملـی و 1357سیاست پهلوي دوم با شوروي تا سـال

اي از مسائل وجود داشت کـه ، پارهوجود نیا باادامه یافت، اما زیآم مسالمتهمزیستی

رغم همکاري ایران و شوري، همچنان محمدرضاشاه روابط خود را در چـارچوب علی

اول،به موارد ذیـل اشـاره نمـود: توان یمراس از شوروي طراحی کرده بود. از جمله ه

ـ رايب شوروي فشاردر برابر بله ایرانمقا ماننـد مشـارکت در غـرب هقطع وابسـتگی ب

فشارمقاومت در برابر دوم،). 139ص ،1388(آوري، مانورهاي نظامی مشترك با آمریکا

با افزایش فروش نفت به کشورهاي نفتی غرب يها شرکتقطع رابطه با شوروي براي

سوم، ).190-201صـص ،1369طلوعی، غربی به جهت تأمین مالی قراردادهاي نظامی (

حضــور ناوگـان شــوروي در ماننـد فــارس شــوروي در خلـیج ماجراجویانـه اقـدامات

فارس و اقیانوس هند و گسترش روابـط شـوروي بـا عـراق و اعالمیـه مشـترك خلیج

).199، ص1368 (مهدوي،بود اعالمیه ایران و شوروي برخالفاق که شوروي و عر

گیري نتیجه

فرضیه اصلی مقاله این بود که پهلوي دوم در روابط خارجی خود یـک هـراس دائمـی

رو راهبردهـاي سیاسـت خـارجی همین نسبت به شوروي و کمونیست داشته است و از

کند. در تبیین ایـن ریزي می طرح خود را در تضاد با شوروي و همسایه کمونیستی خود

هراسی کدامنـد که عوامل و متغیرهاي شوروي فرضیه با دو سؤال روبرو هستیم: اول این

؟ بـا هراسی در فرایند سیاست خارجی پهلوي دوم چه بوده اسـت و دوم، نقش شوروي


شـناختی مـاروین هراسی و الگـوگیري از دیـدگاه روان واکاوي و تحلیل فرایند شوروي

، عوامل و متغیرهاي مـؤثر در دو سـطح خـرد و کـالن نیس و نظریه پیوستگی روزنازو

: شخص محمدرضا پهلوي (خاستگاه بندي شد. در سطح خرد به متغیرهایی چون تقسیم

، خودباختگی ، ترس شاه از شوروي و عدم اعتماد به نفس ، تجربیات تلخ تاریخی فکري

متغیر نقـش رهبـر و رئـیس ه شوروي) وو تابعیت محض از تصمیمات غرب نسبت ب

، و در سطح کالن به عوامل سـاختاري ماننـد سـاختار حکومـت پهلـوي دوم حکومت

نفـوذ اجتمـاعی) و هـاي ذي آفرینی احزاب کمونیسـت و گـروه ساختار اجتماعی (نقش

هـاي ، سیاست خارجی حکومـت الملل و عوامل فراملی (نظام دوقطبی ساختار نظام بین

ویژه آمریکا و سیاست خارجی و عملکـرد شـوروي در منطقـه و مواجهـه بـا غربی به

ها شکل گرفت و هراسی تحت این متغیر ایران) پرداخته شد. در حقیقت فرایند شوروي

گیري در سیاست خـارجی ایـران نسـبت بـه شـوروي و اثر مستقیمی در فرایند تصمیم

همسایگان داشت.

اعتمـادي و هـراس از همیشه متناظر بر بیرویکرد پهلوي دوم در سیاست خارجی

نفوذ و تجاوز شوروي به ایران بوده است و این هراس تـا پایـان حکومـت وي وجـود

مالقـات در داشته است. شاه براي جلب حمایت بیشتر غرب جهت خـروج از بحـران،

همـه ،سـفیر انگلـیس »سـرآنتونی پارسـونز «سـفیر آمریکـا و »ویلیام سولیوان«مکرر با

و حتـی بـه مخالفـان مـذهبی خـود نیـز کـرد معرفی میفان خود را از جناح چپ مخال

کشورهاي غربی را به خطر نفـوذ کمونیسـت در تا داد میاسالمی لقب هاي مارکسیست

ایران توجه دهد و بسی جاي سؤال است کـه چـرا انگلـیس بـه عنـوان یکـی دیگـر از

واهمـه حکومـت پهلـوي دوم گاه در مظان تـرس و دوره شوروي هیچ استعمارگران هم

طلبانه و استعماري آمریکـا چـرا در هاي توسعه قرار نگرفت. همچنین با وجود سیاست

اي با شـوروي شـگل نگرفـت؟ در طول دوره حکومت محمدرضا ارتباط مثبت گسترده

یافتن محمدرضا در فرهنگ غربی از طرفی موجب عالقه مفرط به غـرب رشد حقیقت

آنان شده بود و از طرف دیگر رویکرد نگاه به شرق محمدرضا هاي یاستسو تبعیت از

دیگر پـرورش شـاه در فضـاي ی عبارت بهگرایی شاه، مغفول واقع شد. یر غربتأثتحت

یبرالیسـتی لداري و یهسـرما تمدن غربی باعث شد چارچوب فکري وي در منطق نظـام


سیالیسـتی و کمونیسـتی نظام فکري وي در تقابل با نظام سو ناخواه خواهشکل بگیرد و

ریزي شود. عملکرد پهلوي دوم در حوزه سیاسـت خـارجی نشـانگر رویگردانـی طرح

ذهـن محمدرضـا معطـوف بـه غـرب کامل از نگاه شرقی و نظام سوسیالیستی است و

هـاي هـراس از شـوروي بـه ینهزماست. این خود عامل بسیار مهمی جهت پدید آمدن

د. در کنار آن عوامل ساختاري نظیر ساختار حکـومتی، عنوان رهبر نظام سوسیالیستی بو

سویه به سمت غرب و الملل در تعیین سیاست خارجی یک ساختار اجتماعی و نظام بین

فاصله گرفتن از شوروي نقش مؤثري داشت.

کتابنامه

: نشر نی.، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم، تهرانایران بین دو انقالب ).۱۳۸۷آبراهامیان، یرواند (

، تهـران: )۱۳۵۷تـا ۱۳۲۰تـاریخ تحـوالت سیاسـی و اجتمـاعی ایـران (). ۱۳۸۷ازغندی، سید علیرضا (

نشر قومس.

، تهران: نشر قومس.۱۳۵۷ ـ ۱۳۲۰نشانده دولت دست :روابط خارجی ایران). ۱۳۷۶ازغندی، علیرضا (

وی در الگوهای سیاست خارجی ایران جایگاه اتحاد جماهیر شور«). ۱۳۹۷اله و اکبری، زهرا ( اسالمی، روح

.۹۶-۵۷، صص ۷۶، پاییز، شماره مجله تاریخ روابط خارجی، ») ش۱۳۳۲-۱۳۵۷دوران پهلوی دوم (

، بهـار فصلنامه مطالعات تـاریخی، »فرهنگ سیاسی حاکم بر پهلوی دوم«). ۱۳۹۷اسماعیلی، حمیدرضا (

.۶۴، شماره ۱۳۹۷

.۲۴ ، شماره۱۳۷۵، سال پنجم، زمستان خرداد ۱۵ مجله، »یتیک ایرانهای ژئوپل جاذبه«). ۱۳۷۵اطاعت، جواد (

فر، تهران: جامي. ، مترجم مرتضی ثاقبتاریخ ایران به روایت کمبریج). ۱۳۸۸آوری، پیتر (

.، تهران: وزارت امور خارجهبررسی روابط سیاسی ایران و ایاالت متحدۀ آمریکا). ۱۳۸۹بداقی، حمیدرضا (

، تهران: جاویدان.های ایران (از سید ضیا تا بختیار) دولت). ۱۳۶۷(بهنود، مسعود

، ترجمه مهوش غالمی، تهران: کوبه.شیر و عقاب). ۱۳۷۱بیل، جیمز (

، ترجمه هرمـز عبـداللهی، تهـران: هایی در یک آینه؛ خاطرات اشرف پهلوی چهره). ۱۳۷۷پهلوی، اشرف (

نشر فروزان.

، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.برای وطنم مأموریت). ۱۳۵۵( پهلوی، محمدرضا

مجله اطالعات سیاسـی ـ ، »ها ها؛ بدیل پذیری ساخت اقتدار سلطانی؛ آسیب«)، ۱۳۷۴حجاریان، سعید (

.۷، سال نهم، شماره اقتصادی

تهران: مرکـز )،۱۳۵۶-۱۳۴۳چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (). ۱۳۹۱الله ( حسینیان، روح

د انقالب اسالمی.اسنا


: پژوهشـگاه علـوم و ، قـم، اصول و اهداف سیاست خارجی دولت اسالمی مبانی). ۱۳۸۵حقیقت، صادق (

فرهنگ اسالمی.

، تهران: پاژنگ.های جهانی ایران و قدرت). ۱۳۶۷، ایرج ( ذوقی

.یانیترجمه محمود مشرقی، تهران: انتشارات آشت ،ها در ایران جنگ قدرت )،۱۳۶۳روبین، باری (

، ترجمـه اسـماعیل زنـد و بتـول شکست شاهانه؛ مالحظاتی درباره سـقوط شـاه). ۱۳۷۱زونیس، ماروین (

سعیدی، تهران: نشر نور.

، ترجمه محمود طلوعی، تهـران: پیـک قدرت و زندگی: کنفرانس گوادلوپ). ۱۳۶۸ژیسکاردستن، والری (

نشر و ترجمه.

گاه.دق و نیز حسن توانایان فرد، مصدق و اقتصادایران در دوران دکتر مص). ۱۳۶۰سپهر، ذبیح ( ، تهران: آ

، تهـران: انتشـارات گیری در سیاسـت خـارجی های تصـمیم مبانی و مـدل). ۱۳۸۴حسین ( زاده، سید سیف

وزارت امور خارجه.

های جدید علیه جمهوری اسـالمی سیاست خارجی ایالت متحده آمریکا و تحریم«). ۱۳۸۹سیمبر، رضا (

.۱۳۸-۱۰۷، صص ۱۳۸۹سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان فصلنامه دانش سیاسی،دو، »ایران

.، تهران: انتشارات سخننخبگان سیاسی ایران). ۱۳۷۲شجیعی، زهرا (

خاورمیانـه در دوران حکومـت های امنیت ملی ایران در قبال منطقه تحلیلی بر سیاست«). ۱۳۷۹طارمی، کامران (

.۴۹، شماره ۱۳۷۹، پاییز حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران دانشکده مجله ، تهران:»محمدرضا پهلوی

، تهران: هفته.سیاست خارجی در دوره پهلوی). ۱۳۶۹طلوعی، محمود (

فصــلنامه، »حاکمیـت کمونیسـم بررسـی روابـط ایــران و شـوروی در دوره«). ۱۳۷۸عطـارزاده، مجتبـی (

.۱۳۷۸، پاییز ۲۷ شتم، شمارهسال ه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،

سیاست خارجي ایران در قبال ایاالت متحـد آمریکـا «). ۱۳۸۷عطایی، فرهاد و منصوری مقدم، جهانشیر (

، سـال دوفصلنامه دانش سیاسـی، »ش۱۳۳۲- ۱۳۵۷هاي از منظر نظریه پیوستگي جیمز روزنا در سال

.۱۵۶-۱۲۹، صص ۱۳۸۷چهارم، شماره دوم ـ پاییز و زمستان

، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، بحران دموکراسی در ایران). ۱۳۷۲عظیمی، فخرالدین (

تهران: البرز.

ترجمـه گـروه )،۲(ج گفتگوهای من با شاه: خاطرات محرمانه امیـر اسـدالله علـم). ۱۳۷۱علم، اسدالله (

مترجمان، تهران: طرح نو.

.(نسخه الکترونیکی) ، نشر آواز:جا ، بی اه ایرانمصاحبه با ش). ۱۳۵۷فاالچی، اوریانا، (

بحـرین از ایـران بـر یدوم در جدای یپهلو یتحلیل سیاست خارج« )،۱۳۹۴، محسن (یفیروزجای تبار فتح

، شـمارهو اسـفند ید خلیج فارس، یو سیاس ینشریه مطالعات فرهنگ، »جمیزروزنا یاساس مدل نظر

.۷۳ - ۵۹، صص ۶

(مجموعـه مقـاالت شناسی شخصیت محمدرضا پهلوی، در کتـاب سـقوط روان). ۱۳۸۴فراهانی، حسن (


هـای سیاسـی، همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلـوی)، تهـران: مؤسسـه مطالعـات و پژوهش

.۷۰۸-۶۶۵صص

، ظهور و سقوط سلطنت پهلـوی (خـاطرات ارتشـبد سـابق حسـین فردوسـت)). ۱۳۷۰فردوست، حسین (

تهران: اطالعات.

، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر نو.یک بستر و دو رؤیا). ۱۳۶۲ندره (فونتن، آ

، تهران: مرکز.اقتصاد سیاسی ایران). ۱۳۶۶کاتوزیان، محمدعلی (

های سـاختاری و کـارگزاری نهضـت ملـی شـدن زمینـه«). ۱۳۹۷، ملیحه ( کشاورز شکری، عباس و سالم

، سـال چهـاردهم، شـماره اول، پیـاپی نامه دانش سیاسیدوفصل، »صنعت نفت و انقالب اسالمی ایران

.۹۰-۶۱، صص۱۳۹۷، بهار و تابستان ۲۷

، فصلنامه مطالعات خاورمیانـه، »ایران و شوروی: از تقابل منافع تا اتحاد تاکتیکی«). ۱۳۸۲، داوود ( کیانی

.۸۰- ۵۱، صص ۳۶، شماره ۱۳۸۲زمستان

، تهران: نشر صلح.به ایران های اقتصادی شوروی کمک ).۱۳۵۴کیهان، مهدی (

، پذیر در ایـران خارجی آمریکا و شاه، ایجاد یک حکومـت سـلطه سیاست). ۱۳۷۳گازیوروسکی، مارک، (

، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.۲ترجمه جمشید زنگنه، چاپ

، تهران: البرز.ایران ابرقدرت قرن؟ ).۱۳۷۳مازندی، یوسف (

، تهران: انتشارات دادگستر.رجی ایران در دوره پهلویسیاست خا). ۱۳۷۷محمدی، منوچهر (

گیری در نظـام تحـت مروری بر سیاسـت خـارجی دوران پهلـوی یـا تصـیمیم ). ۱۳۸۶محمدی، منوچهر (

.، تهران: دادگسترسلطه

لد دوم، قم: دفتر انتشارات اسالمی.، جتاریخ سیاسی معاصر ایران ).۱۳۶۱الدین ( مدنی، سید جالل

مجلـه اطالعـات ، »سیاست خارجی ایران در دوران زمامـداری مصـدق«). ۱۳۷۷چی، محسن ( مدیرشانه

.۱۳۱ -۱۳۲، شمارگان ۱۳۷۷، سال دوازدهم، مرداد و شهریور سیاسی ـ اقتصادی

اسناد تاریخی. ، تهران: مرکز بررسیروابط ایران و شوروی)، ۱۳۸۱مرکز بررسی اسناد تاریخی (

، تهران: انتشارات دانشکده الملل و سیاست خارجی مباحثی پیرامون سیاست بین). ۱۳۵۸مقتدر، هوشنگ (

علوم سیاسی و اجتماعی.

، دوم) یپهلـو به روابط ایران و آمریکـا در دوره یژندارم و ژنرال (نگاه)، ۱۳۸۵ملک محمدی، حمیدرضا (

تهران: مرکز اسناد انقالب اسالمی.

انقـالب پژوهشـی اندیشـه فصلنامه، تهران: »های امنیتی ایران و آمریکا چالش«). ۱۳۸۲ منصوری، جواد (

. ۶، شمارهاسالمی

تشارات امیرکبیر.: ان ، تهراننظری به سیاست خارجی جمهوری اسالمی ایران). ۱۳۶۵منصوری، جواد (

، تهران: مؤلف.تاریخ روابط خارجی ایران). ۱۳۶۸مهدوی، عبدالرضا (

، تهران: پیکان.سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی الف). ۱۳۸۰مهدوی، عبدالرضا (


، علوم سیاسـی مجله، »دوم پهلوی ارزیابی سیاست خارجی ایران در دوره«ب). ۱۳۸۰مهدوی، عبدالرضا (

. ۱۶ اردهم، شمارهسال چه

، تهران: البرز.۱۳۵۷-۱۳۰۰سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی ). ۱۳۷۴مهدوی، عبدالرضا هوشنگ (

دوران یا مقایسـه یایـران: بررسـ یدر سیاسـت خـارج یگیر تصـمیم یالگوهـا). ۱۳۹۲نیا، رضا ( موسوی

.ات دانشگاه مفید، قم: انتشار)۱۳۶۸ -۱۳۵۸(یاسالم یو جمهور )۱۳۵۷ -۱۳۴۲( دوم یپهلو

تحلیل گفتمانی تأثیر فرهنگ سیاسی بر روابط خارجی ایران در «). ۱۳۹۳نبوی، عبداالمیر و رادفر، فیروزه (

، اول، بهـار و تابسـتان ه، سال دهم، شماردوفصلنامه دانش سیاسی، »)۱۳۴۲-۱۳۳۲دورة پهلوی دوم (

.۱۵۴-۱۳۵ ، صص۱۹پیاپی

الله نیـک آئـین، تهـران: ، ترجمـه فضـلداری در ایـران توسعه سـرمایه دیکتاتوری و). ۱۳۸۵هالیدی، فرد (

امیرکبیر.

ای از تـاریخ شـش پادشـاه و خاطرات و خطرات (توشـه) ۱۳۶۳( )مخبرالسلطنه(هدایت، حاج مهدی قلی

چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوار.ای از دوره زندگی من)، گوشه

گیری در سیاست خارجی ایران در واپسـین در فرایند تصمیم تأثیر متغیر شخصیت«). ۱۳۸۸، نفیسه ( واعظ

.۲، شماره ۱۳۸۸، سال اول، زمستان فصلنامه مطالعات تاریخ فرهنگی، »حکومت پهلوی دوم دهه

فر، تهران: عطائی. ترجمه مرتضی ثاقب نفت و قدرت در ایران (از قنات تا لوله نفت)،). ۱۳۸۰وزیری شاهرخ (Fallaci , Oriana(December, 1973) "The Shah of Iran: An Interview with Mohammad Reza

Pahlevi" , Interview link : https://newrepublic.com/article/92745/shah-iran-mohammad-reza-pahlevi-oriana-fallaci

Rosenau, James N. (1971). The Scientific Study of Foreign Policy, New York: The Free Press.

888,2553/2851، 1951نوامبر ۲۸، ۱ )۹۸۵هندرسون به آچسون، تلگراف (

.۱۵۷۵۶). شماره ۱۳۵۷دی ۲۰روزنامه اطالعات (

Documents

Soviet - phobia and it's role in the foreign policy of the ...pkn.journals.isu.ac.ir/article_2620_066dfd6a842ff2... · Naser Jamalzadeh Received: 2018/12/01 Mohsen Rahiminia ** Accepted: