Sinema Ve Din

7/31/2019 Sinema Ve Din

1/155

stanbul, 2007

T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER

ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI DN PSKOLOJS

BLM DALI

SNEMA ve DN: TRKSNEMASI RNE

Yksek Lisans Tezi

YALIN LLECT.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER

ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI DN PSKOLOJS

BLM DALI


2/155

stanbul, 2007

SNEMA ve DN: TRKSNEMASI RNE

Yksek Lisans Tezi

YALIN LLEC Danman: PROF. DR. AL KSE

Ad-Soyad: Yaln LLEC

Anabilim Dal: lahiyat

Program: Din Psikolojisi

Tez Danman: Prof. Dr. Ali KSETez Tr ve Tarihi: Yksek Lisans - Temmuz 2007

Anahtar Kelimeler: Din, Sinema, slam, Milli Sinema, Dini Film

ZET

SNEMA ve DN: TRK SNEMASI RNE

Trk sinemasnda din esinin nasl kullanld ve dindar kitlenin, sre iindesinema algsnda meydana gelen deiimleri ortaya koymaya altmz bu almada,

ulatmz bulgular, zet olarak u ekilde ifade etmek mmkndr: Trk sinemasnda din

esi, dnem dnem eitli nitelikte ve younlukta kullanlmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda


3/155


4/155


5/155

III

Name-Surname: Yaln LLEC Field: Theology

Programme: Religion Psychology

Supervisor: Professor Ali KSE

Degree Awarded and Date: Master- June 2007

Keywords: Religion, Cinema, Islam, National Cinema and Religious Movies

ABSTRACT

CINEMA AND RELIGION: THE SAMPLE OF THE TURKISH CINEMA

The present study aims to delineate how the religion element has been used in the

Turkish Cinema and how the perception of religious masses pertaining to cinema changed

during the course. Findings can be summarized as follows; from period to period religion

element has been used in various features and intensity. During the early years of the Republic

which was under the effect of the Period of Theater Actors, it has been used in the negative

sense like the other themes that symbolized the previous social and political order. But with

the Trend of Hagiographic Movies, because of commercial concerns religion has become the

most applied element. Later with the emergence of the National Cinema Period (Milli Sinema

Akm), it has been dealt in a religious-political and ideological context. Nowadays, contrary

to previous commercial and missionary-oriented concerns, religion has become an elementwhich was applied with artistic approaches by different directors of various backgrounds.

Although the religious masses put a distance to the cinema viewing it as a sin, later

showed an increased interest in cinema as an art, and directed their criticisms toward some

specific movies and scenes. The religious cinemagoers who were attracted to the cinema with

the emergence of Hagiographic Movies were nevertheless not totally satisfied because of their

inadequacies in reflecting religious understanding and practices. They internalized the cinema

much more with the movies of the directors from the Trend of National Cinema who involved

in the sector because of their religious sensitivities. Today movies addressing religion by

directors of different backgrounds and understandings have been followed with interest by

religious masses.NSZ

Sinema ve din, sinemann bir iletiim arac ve sanat dal olarak ortaya kndan


6/155

IV

itibaren karlkl bir etkileim iinde olmulardr. Sinema icadndan bir sene sonra lkemize

gelmi ve halkn sosyal yaantsnda nemli bir yer edinmitir. lkemize dardan gelen bu

yeni icadn dindar evre tarafndan nasl karland ve sinemann, lkemizde kurumsallap

eser vermeye baladktan sonra din esini nasl kulland, zerinde aratrma yaplmas

gereken nemli konulardr.

Biz bu almamzda esas olarak, balangtan gnmze Trk sinemasnda din

esinin nasl kullanld ve dindar kitlenin, sre iinde sinema algsnda meydana gelen

deiimleri ortaya koymaya altk. Bunu yaparken ncelikle, bir giri mahiyetinde olmak

zere, grsel sanatlar ve din ilikisi zerinde durduktan sonra, sinemann lkemize geldii

gnden bu gne kadar geen srede, Trk sinemasnn geirdii dnem ve eitli sinema

akmlar zerinden, bu ilikinin teorik ve pratik ynlerini ayrntl olarak ortaya koymayaaltk.

Bu almann ortaya kmasnda gsterdii ilgi ve destek dolaysyla en byk pay

sahibi olan deerli hocam Prof. Dr. Ali Kse Bey bata olmak zere, kaynak bulma

konusunda yardmc olan Ynetmen Mesut Uakan, Yazarlar Mahmut etin, mer Hakan

zalp ve Sinema Eletirmenleri hsan Kabil, Ali Murat Gven ve Murat Pay Beylere, kitapta

kullandm baz yabanc kaynaklarn tercmelerini yapan arkadalarm Derya ztrk ve

Figen Sargn Hanmlara ve bu almann birok aamasnda deerli katklarm benden

esirgemeyen deerli arkadam afak Bakayaya teekkrlerimi sunarm. Ayrca bu

almada imkanlarndan faydalandm SAM Ktphanesi ve Mimar Sinan Gzel Sanatlar

niversitesi Sinema-Tv Merkezi Ktphane ve Film Arivi yetkililerine teekkr bor

bilirim.

stanbul, 2007 Yaln LLECNDEKLER

Sayfa No.

KISALTMALAR .................................................................................................................. VIII

GR .......................................................................................................................................... 1

1. GRSEL SANATLAR ve DN ............................................................................................ 7


7/155

V

1.1.SLAM DNNN RESME BAKII................................................................... 101.2.SLAM DNNN TYATROYA BAKII .......................................................... 141.3.SLAM DNNN SNEMAYA BAKII ............................................................ 18

2. TRKYEDE SNEMA ve DN ....................................................................................... 25

2.1.SNEMANIN TRKYEDEK LK YILLARI ................................................. 302.1.1. Tiyatrocular Dnemi ............................................................................ 372.1.2. Gei Dnemi ...................................................................................... 42

2.2. 1950 SONRASI TRK SNEMASI ................................................................... 452.2.1. Sinemaclar Dnemi ............................................................................ 462.2.2. Hazretli Filmler Akm......................................................................... 472.2.3. Toplumsal Gereki Sinema Akm ..................................................... 502.2.4. Ulusal Sinema Akm........................................................................... 542.2.5. Devrimci Sinema Akm ...................................................................... 612.2.6. Dini/Milli Sinema Akm ..................................................................... 65

3. DN / MLL SNEMA AKIMI......................................................................................... 67DOUU ve GELM 70

3.1.1. Ara Dnem (1995-2005) ...................................................................... 733.1.2. 2005den Sonraki Dnem .................................................................... 76

3.2.YNETMENLER ve FLMLER........................................................................ 763.2.1. Ycel akmakl ................................................................................... 783.2.2. Mesut Uakan ...................................................................................... 793.3.3. Salih Diriklik ....................................................................................... 803.3.4. smail Gne ........................................................................................ 803.3.5. Mehmet Tanrsever.............................................................................. 813.3.6. Metin amurcu .................................................................................... 82

3.3.SNEMA ALGILARI .......................................................................................... 823.4.PROBLEM ALANLARI ..................................................................................... 89


8/155

VI

3.4.1. Kadn maj ve Cinsellik...................................................................... 913.4.2. Ktl Tasvir................................................................................... 933.4.3. Ynetmen ve Oyuncu Seimi .............................................................. 943.4.4. Senaryo ................................................................................................ 963.4.5. Maliyet, Sponsorluk ve Salon .............................................................. 96

3.5.KULLANILAN TEMALAR ............................................................................... 973.5.1. Barts ve mam Hatip Liseleri ....................................................... 983.5.2. Din Deitirme ve Dindarlama .......................................................... 993.5.3. Popler Kltr ve Batllama Eletirisi .............................................1003.5.4. Politik Sistem Eletirisi.......................................................................1053.5.5. Dini-Tarihi Olay ve Kiiler.................................................................1073.5.6. nan Meseleleri ve Mistik Konular...................................................1083.5.7. Ahlaki Konular ...................................................................................109

2000L YILLARDA SNEMA ve DN 11 1

3.6.DYANETN SNEMAYA YAKLAIMI .......................................................1143.7.FLM RNEKLER ...........................................................................................116

3.7.1. The mam............................................................................................1173.7.2. Kurtlar Vadisi Irak ..............................................................................1213.7.3. Takva ..................................................................................................1293.7.4. Be Vakit ............................................................................................1343.7.5. Dabbe ..................................................................................................1363.7.6. Hacivat Karagz Neden ldrld? ................................................... 1383.7.7. Ademin Trenleri ................................................................................ 140

SONU 143KAYNAKA ......................................................................................................................... 150


9/155


10/155

2

yattr denilse, yanl bir ey sylenmi olmayacaktr. nsanlk tarihi boyunca eitli dinler,

getirdikleri Tanr, evren ve insan anlaylarn, sanat vastasyla iletmi ve bylece kendi

eksenlerinde bir sanat anlay oluturmulardr. Sanat ise, dini inanlar, kendine konu edinmi,

zaman zaman da bu dini inanlarn iletilmesinde etkin bir rol stlenmitir.

Sinema, dier sanat dallarna gre olduka gen bir sanat dal olmasna ramen, ses ve

grnty birlikte kullanma avantajyla, bugn belki de kitleler zerindeki en etkili sanat dal

olma niteliini kazanmtr. Bylesine nemli bir olgunun toplumsal ve bireysel hayatn en

nemli unsurlarndan biri olan din ile etkileime girmemesi dnlemezdi. Doal olarak

sinema, bir sanat dal olarak ortaya kndan beri, dinle ilgilenmeye balamtr. yle ki, dinsel

temalarn sunumu sinemann balangcndan itibaren, film yapma iinin bir paras olmutur. 1

Dnya sinemasnn nemli isimlerinden Andre Bazin, Sinema her zaman Tanryla

ilgilenmitir 2 szyle bu durumu ifade etmektedir.

Sinemann, 1895te Lumire Kardeler tarafndan ilk kez halka ak gsteriminden

sonraki ilk on ylda, ilerinde sinemann kendi icatlarnn (Thomas Edison ve Louis Lumire)

ektii filmlerin de bulunduu, Hz. sann yaam ile ilgili en az yarm dzine film ekilmitir.

Beyazperdede grnen tek dini figr Hz. sa deildi elbette; dinsel konular, uygulamalar,

karakterler ve anlamazlklar, sre iinde dnya sinemalarnda saysz defa ele alnmtr. 3

Sinema, bir sanat dal olarak gelitike ve kitleler zerindeki etkisi daha fazla fark

edilince, eitli dinler, kendilerini sinemada daha fazla gstermeye balamlardr. zellikle

Hristiyanlk, belli lde de Musevilik, sinemada ak veya dolayl saysz filmin dokusuna

yerlemitir. Kuku yok ki ilk akla gelen ynetmen, bu tr konular yllar yl ileyen gsteri

sinemas ustas Cecil B. De Milledir. Bu ynetmenin, Bana Incilden herhangi bir sayfa an

size bir film yapaym dedii sylenir. 4

Hollywoodun parlak dneminde yaplan Krallar Kral, Hal Seferleri, Ben Hur,

Quo Vadis, Salome, Zincirli Kle, Barabbas, Gm Kupa, Sodom ve Gomore,

Dnyann En Byk Hikayesi, Peygamberler Tarihi, Maherin Drt Atls, Nazarethli

1 P. Adams Sitney, Cinema and Religion, The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade (ed.), Cilt:3, New York: TheMacmillan Publishing Company, 1987, s.498.2 S. Brent Plate, Film and Religion, Encyclopedia of Religion, Second Edition, Lindsay Jones (ed), Cilt:5, Detroit: ThomsonGale, 2005, s.3097.3 Plate, agmd, s.3097.4 Atilla Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, Sonsuzkare, Yl: 4, Say: 9, Ocak 2006, s.3.


11/155

3

sa ve en son Mel Gibsonn ynettii Tutku- sann ilesi gibi filmler, ncil ve Tevrattan

alntlarla, dinler tarihini grkemli bir biimde sinemaya tamlardr. Hollywoodda yukardaki

rneklere gre daha mtevaz baz filmlerde ise, din konular kiisel erevede ilenmitir.

Avrupal ynetmenler, Hollywooda kyasla dini, ok daha kiisel dzeyde ele alan nemli baz

filmler ekmilerdir. randa ise iki tre de rnek oluturabilecek filmler yaplmtr. Bu

filmlerin bazlar, Hollywoodvari bir yaklamla, slam tarihini veya baka dinlerin tarihini

Kuranda yazl olanlarn erevesinde ele alan, tarihsel/dinsel canlandrmaya dnk ve epik

tarza yakn filmlerdi. Bazlarysa modern hikayelerin iine dinin icaplarn, Kuran ayetleri

zerine tartmalar sokan ada grnml filmlerdi . 5

Dnya sinemalarnda kullanlan din olgusu her zaman olumlu bir anlam ifade

etmiyordu. rnein, 1920lerde Avrupann en iyi filmleri dine kfr, ok etme ya da komedi

unsuru katma olarak ak bir halde kullanyordu. Sovyet sinemaclar uzun yllar sinemay,

Ruslar Ortodoks batl inanlardan uzak tutmak iin kulland . 6

Baz ynetmenler ektikleri filmlerde dine son derece olumsuz bir anlam atfetmilerdir.

SalvadorDali ve Luis Bunuelin ilk ses getiren filmleri Lage dor (1930)da Roma Katolik

Kilisesinin kayas bir para macunla tutturuluyor. Papa ehir dna karken bir akrabas iin

Vatikann bir penceresine bir not asyor ve sa, Marquis de Sadein Sodomun 120 Gn

filminde, bir orji partisinde sendeleyerek ortaya kyor. Tanrya kfr etme Bunuelin

kariyerine damgasn vurmutur. Viridiana (1961) filminde, dilenci arkadalarndan Da

Vincinin Son Yemek resmini oynamalarm istemi ve kendi vajinasn sanki bir kamera gibi

kullanmtr; ite bu Bunuelin kfrbazlnn ikonu haline gelmitir. 7

Sinema yukardaki rnekte olduu gibi dine hakaret amacyla kullanld gibi dini

propaganda amacyla da ska kullanlmtr. Bir inancn yaylmas veya dncenin

propagandas iin sinemann kullanlmasna verilebilecek en iyi ve gncel rneklerden birisi Mel

Gibsonn ektii sann ilesi (The Passion of the Christ) isimli filmdir.

Mel Gibson, koyu Katolik inancnn gerei olarak bufilmi, kendisinin de dahil olduu

inan dnyasna bir hizmet olarak deerlendirdiini kamuoyuna aklamt. zellikle

5 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3.6 Sitney, agmd, s.499-500.7 Sitney, agmd, s.500.


12/155


13/155

5

Murat Gven, Abdurrahman en gibi sinema eletirmenleridir. Sinema ve yayn camiasndan, bu

alana gsterilen ilgiye ramen lkemizde, sinema ve din ilikisine dair akademik almalarn

olduka snrl olduu grlmektedir.10

Aratrmann Konusu ve erii

Trkiyede sinema ve din ilikisi alannda oluan literatre bir katk olarak

deerlendirilebilecek olan aratrmamz, Trk sinemasnda din esinin kullanmn ve dindar

kesimin tarihsel srete sinemaya bakndaki deiimleri incelemektedir. Bu balamda ,

almamz iki ana sorun ekseninde younlamtr:

1 - Trk sinemasnda din esi nasl ve ne oranda kullanlmtr?

2- Trkiyede dindar kesimin sinemaya yaklam tarihsel srete nasl gelimitir?

Bu iki sorudan yola karak yaplan bu almada bu sorularla balantl olarak birtakm

alt sorular da gndeme gelmitir. Bunlar:

1- slam dininin ve Mslmanlarn grsel sanatlara yaklam nasldr?2- Yaanan toplumsal, siyasal ve ekonomik olaylarn sinemamzda din esinin

kullanm zerindeki etkisi nasl olmutur?

3- Trk sinemasnda din esinin kullanm konusunda yasal dzenlemelernasldr?

Bu aratrmann en nemli snrll, Trk sinemasnda din esinin nasl ve ne oranda

ele alnd aratrlrken, bu aratrmann ounlukla lkemizdeki sinema dnem ve akmlar

erevesinde yaplm olmasdr. Bu yaklam belli bir akm iinde deerlendirilmeyen film ve

ynetmenleri aratrma kapsam dnda brakmtr. Trk sinemasnda din esinin kullanm ve

dindar kesimin dine yaklam ele alnrken, slam inanc ve Mslman kitle zerinde

durulmutur. Bu nedenle, Trk filmlerinde dier dinlere ait elerin kullanm ve lkemizdeki

dier dini cemaatlerin sinemaya yaklamlar ilenmemitir. Bu durum da bir snrllk olarak

deerlendirilebilir.

10 Bizim tespit edebildiimiz almalar unlardr:zden Candemir, Trk Sinemasnda Dini Filmler, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,Eskiehir 1986.. Fuat nci, Milli Sinema ve Ycel akmakl, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,stanbul 1998.Elif Dac slami deolojilerin Trk Sinemas zerindeki Etkileri: 1970ler ve 1990lar Arasndaki Popler Milli Sinemarnekleri zerine Bir alma, Yksek Lisans Tezi, Ortadou niversitesi Sosyoloji Blm, Ankara 1998.zgr Veliolu, 1970ler Trk Sinemas Ky Filmlerine Trklerin slamiyet ncesi Dini nanlarnn Yansmas, YksekLisans Tezi, Kocaeli niversitesi, zmit 2004.


14/155

6

Aratrmamz, balca be ana blmden olumaktadr: Grsel Sanatlar ve slam adl

ilk blmde, bir giri niteliinde olmak zere, din ve grsel sanat ilikisine deinilmi ve

slamiyetin resim, tiyatro ve sinema gibi grsel sanatlara yaklam ele alnmtr. Trkiyede

Sinema ve Din adl ikinci blmde ise nce Trkiyede sinema ve din ilikisinin teorik boyutu

hakknda bir deerlendirme yaplmtr. Daha sonra ise sinemann lkemize geldii Osmanl

dneminden Cumhuriyetin ilanna kadar olan dnemde bu ilikinin boyutlar ele alnmtr. Bu

blmde srasyla, Tiyatrocular Dnemi, Gei Dnemi, Sinemaclar Dnemi, Hazretli Filmler

Akm, Toplumsal Gereki Sinema Akm, Ulusal Sinema Akm ve Devrimci Sinema Akm

alt balklar altnda, sinema ve din ilikisi ayrntl olarak ele alnmtr. Bu blmde bir taraftan

bu dnem ve akmlarda, sinemada din esinin nasl kullanld ilenirken, bir taraftan da

dindar kesimin sinemaya olan yaklam rneklerle verilmeye allmtr.Aratrmamzn nc blm olan Dini/Milli Sinemada, Milli Sinema Akmnn

douu ve geliimi, ynetmen ve filmleri, bu akma mensup ynetmenlerin sinema alglar,

karlatklar problemler ve filmlerinde kullandklar temalar ayrntl olarak ele alnmtr.

Aratrmann 2000li Yllarda Sinema ve Din adn tayan drdnc blmnde, 2000li

yllarda Trk sinemasnda din esinin kullanm ve dindar kesimin sinemaya yaklamndan

bahsedildikten sonra, Diyanet leri Bakanlnn konuyla ilgili tutumu ele alnmtr. Bundan

sonra ise bu dnemde ekilen yedi film, din ve sinema ilikisi balamnda ayrntl olarak

incelenmitir. almann beinci ve son blm olan Sonu ve Deerlendirmeler ksmnda ise

aratrma sonucunda ortaya kan veriler ortaya konulduktan sonra, genel bir deerlendirme

yaplmtr.

Aratrmada Kullanlan Metot ve Karlalan Problemler

Aratrmamzda byk ounlukla dokmanter metodu kullanmakla birlikte, zellikle

ynetmen ve sinema eletirmenleriyle yaptmz grmeler de aratrmamza yn vermitir.

Aratrmamzda Trk sinemasnda hem sinema ve din ilikisinin tarihi sreteki grnmleri

tasvir edilmi hem de bu ilikinin toplumsal, siyasal ve ekonomik srelerle ilikisi analiz

edilmitir.

Karlatmz nemli bir problem alan, alma kapsamnda ele alnan filmlerin bir

ksmnn seyredilememi olmasdr. Bunun sebeplerinden biri, ilk dnem filmlerin bazlarnn

kaytlarnn bulunamamas ya da sadece ksa blmlerine ulalmasdr. Bir dier sebep de


15/155

7

gncel baz filmlerin piyasada bulunamamasdr. Aratrmada ele alnan filmler, bahsedilen

problemlere ramen, mmkn olduunca izlenmitir. Ulalamayan filmler hakkndaki

deerlendirmelerde, sinemamzn nemli yazarlarnn, kitap ve makalelerinden yararlanlmtr.

Bunun yannda Mimar Sinan niversitesi Sinema-Tv Merkezinin film arivi ve

ktphanesinden yararlanlmtr. Ayrca bu konuda almalar bulunan ynetmen ve yazarlarla

birebir grmeler yaplp tavsiyeler alnmtr. Ayrca dindar kesimin sinema konusundaki

yaklamn gsteren tarihi gazete haberlerine yer verilmitir. Bunun da tesinde imdiye kadar

bu alanda olumu literatr gzden geirilmitir.1. GRSEL SANATLAR ve DN

Din ve sanat, insanlk tarihinin balangcndan itibaren etkileim iinde olmulardr. Din,

getirdii Tanr, evren ve insan tasavvurunu sanat vastasyla iletmi ve bylece belli bir sanat

anlay oluturmu; sanat ise zaman zaman dini anlay kendine konu edinmi ve bu anlaya

ekil ve yn vermitir.

zellikle dinin insanlara sunulmasnda, yani tebliinde ses, beden ve gzel sanatlar

ncelikli ve arlkl olarak kullanlmtr. Sanat eserleri, dnem dnem din merkezli bir

anlayn rnleri oldular. zellikle Kilise, sanayileme srecine kadar bu konuda tek ve kesin

otorite olarak kabul edilmitir. Benzer bir durum o denli kat ve zorlayc kurallar iermese de

slamiyet iin de geerli olmutur. 11 yle ki Titus Burckhart slam nedir?sorusuna, slam

sanatna ait, sz gelii, Kurtuba Camiini, bn Tulun Camiini, Semerkanddaki medreselerden

birini veya Tac Mahali gstererek karlk verilebileceini belirtmitir. Ona gre bu cevap ksa

olmakla beraber yine de geerli olacaktr; ...zira slam sanat onun adnn delalet ettii eyi

ifade eder ve bunu da belirsizlie yol amayacak ekilde yapar. 12

slam sanat, .yabanc tesirlerle domam ve slam metafiziinin en esasl kaziyelerine

dayanarak bym 13ve slam dininin gereklerine gre ekillenmitir. Bu nedenledir ki, ndus

Nehrinden Atlantik Okyanusuna kadar uzanan geni corafyada meydana getirilen sanateserleri farkl zamanlarda ve farkl milletlere mensup sanatlar tarafndan yaplm olmalarna

ramen, ayn ailenin fertleri, ayn dilin leheleri gibi birbirlerine benzerler. Zaman ve mekan

farkllna ramen bu eserlere birliini veren, her eyden nce slam dininin vazettii temel

11 Ensar Kl, Sesli ve Grntl DinYaynclk Asndan Beyaz Perde, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07Kasm 2004, Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 39. 12 Titus Burckhard, slam Sanat, Dil ve Anlam, Turan Ko (ev.), Kre Klasik Yaynlar, stanbul 2005, s.1.13 Massignon, Louis, slam Sanatlarnn Felsefesi, Din ve Sanat, Burhan Toprak (drl), Shulet Kitabevi, tarih yok, s.14.


16/155


17/155

9

sanatlardan ayrmamz mmkndr. Karagz, kukla, minyatr, kaligrafi gibi grsel almalarda

perde hakikate kar hep bir saydamlk ierir. Hakikatin ierii yanstlrken kiiler, olaylar ve

nesneler sadece birer ara olarak kullanlr. Figrel tasvirin yasakland slam sanatnda,

sanatnn muhayyilesi tpk Kandinsky resimlerinde olduu gibi daha st dzeylere, bir st dile

doru kkrtlmtr. Bylece olay, kii ve nesnelerin grnr kopyas deil, onlarn olgusal

imajlar, iirsel iaretleri ve muhayyiledeki izdmleri resmedilmitir. Bu, metafizik olduu

kadar geometrik ve iirsel bir soyutlama dilini de retmitir. 20

Bat sanatnntemel prensibi, taklit etme, yknme diye de tanmlanan

benzetmedir (mimesis). slam sanatnn bundan fark, eya ve olaylar yanstma22

metoduyla yorumlamasdr. Sanat burada gzeli yaratan deil, kefeden kiidir, nk buanlaya gre sanat zaten var olan bir nitelii, gzellii aratrp ortaya karmaktr. Sanat, d

dnyann yerine benzerini geirmek (mimesis) gibi bir kaygnn dnda, sanatnn ferdiyetinden

bamsz bir araytr. Mslman sanatlar eserlerine, bazen imzalarn bile atmayacak kadar

ferdiyetten uzak bir yaklam sergilemilerdir. 21

slamn sanata bak, sanat eseri ile inan ve ahlak prensipleri arasndaki uyum veya

uyumsuzlua gre tespit edilebilir. Bu nedenle, sanatn, dini adan hkm kullanm amacna,

tarzna, dininilke ve hkmlerine aykr olup olmamasna gre farkllk gsterebilecektir. Cinsi

tahrike sebep olan, insanlarn cinsi duygularn, kadn ve erkein cinsi cazibesini smr arac

olarak kullanan, insanlar ktye, yanla ve irkine ynlendiren, psikolojik bozukluk ve

anormallikleri yaygnlatrmaya alan, kavgay ve banazl kkrtan, Allahn birlii ve

aknl inancna aykr bulunan24

davran, ekil ve usuller dini adan doru kabul edilmemitir.

Sanat faaliyetlerine slami adan getirilebilecek lnn u olduu vurgulanmaktadr:

Sanat ile inan-ahlak prensipleri arasndaki denge korunduu, dinin temel ilkeleri, inan ve ahlak

esaslar ihlal edilmedii srece sanat faaliyeti merudur. Hatta evrensel insani deerlerin ve

ahlak prensiplerinin anlatlmasna hizmet etmeyi hedefleyen ve tevhit inancna ters dmeyen

20 Yalszuanlar, Grnt ve Gerek, s.7.21 Ayvazolu, s. 191-192.


18/155

10

sanat faaliyetleri tevik edilmeli ve zendirilmelidir. 22

1.1.SLAM DNNN RESME BAKIIYahudilikte grlen resim yasan, tektanrl dinlerin sonuncusu olan slamiyet de

benimser. Hristiyanlkta olduu gibi Tanry yeryzne indirip somutlatran, onunla senli-

benli bir iliki kurulmasn salayan bir dnce, slam dininde kendine yer bulamamtr.

Hristiyanlkta yer alan insanla Tanr arasndaki baba-oul ilikisi, Mslmanlara yabanc bir

durumdur. Mslmanlkta insan sadece bir kuldur. Allah her yerdedir, her eyi grr; fakat insan

gz onu gremez, manevi varl sret almaz, sz de (Tanr Buyruunda) belirir. 23

Kuran- Kerimde tasvirin ve heykelciliin yasak olduuna dair herhangi bir hkm

yoktur. Kuran- Kerimin zerinde en fazla durduu husus, Mslmanlarn putperestlie

gtrecek yollardan saknmalardr. 24Kuranda yalnz putperestlii yasak eden Mide suresinin

93. ayeti vardr. Bunun dnda canl varlklarn, resim ve heykelle tecessm ettirilmesini yasak

eden bir ayet bulunmamaktadr. 25

Cahiliye devrinde Araplar, tasviri puttan ayrmyor, biim verme yeteneinde tabiatst

bir gcn bulunduuna inanyor ve tasvire tapyorlard. Bu nedenle Kuranda biim verme

(savvara) ve yaratma (baraa) kelimeleri ayn anlama gelir ve Yaradana (al-bri), musavvir

(tasvir yapan, ressam) denir. Sonradan, hadisle, slam dininin resim konusundaki gr akla

kavumutur. Hadiste, canl varlklarn resmini yapanlarn Allahla boy lmeye kalktklar

belirtilir. Bu kiilerin Kyamet Gnnde, yaptklar tasvirlere can vermek zorunda

braklacaklarn ve bunu baaramayacaklar iin de cehennem azab ekecekleri ifade edilir.

Cansz nesneler ve bitkiler, hadis metinlerinderesim yasann dnda kalrlar. Fkh bilginleri,

resmedilen canllarn, balarn koparmak ve bozmak yoluyla, resimlerin canlanma tehlikesinin

nlenebileceini ve bylece, bu resimlerin evlerde tutulmasnda bir saknca olmayacanbelirtmilerdir. Hal ve yastk eyalarn zerine yaplan insan ve hayvan resimleri de, bunlarn

zerine oturulup basld iin, zararsz saylm ve yasak kapsamnn dnda

22 Apaydn ve Dierleri, age, s.96-97.23 M. . pirolu, slamda Resim Yasa ve Sonular, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1973, s.23.24 Osman ekerci, slamda Resim ve Heykelin Yeri, anakkale Seramik Fabrikalar Kltr ve Aratrma Hizmetleri, No: 3,stanbul: Fatih Genlik Vakf Matbaa letmesi, 1974, s.15.25 Yetkin, age, s.5.


19/155

11

deerlendirilmilerdir. Btn bu metinlerde puta tapma kaygsnn29

ar bast ve canl varlklarn tasvirinin bu adan uygun bulunmad grlmektedir.

slam sanatndaki kavram ressaml, Hristiyan resim sanatndan ok baka, hatta ona

kart bir anlaytan domutur. Hristiyan inanna gre Tanr, insanlara olan sevgisinden

Mesihin sretine girerek yeryzne inmi, insanlar arasnda yaam ve armhta can vermitir.

En soyut dnceyi en somut gerekle uzlatran bu Tanr anlay, sanatya en yksek olan

elle tutulur, gzle grlr hale sokma olana salam ve Hristiyan sanat bu yolda ilerlemitir.

Oysa daha nce de belirttiimiz gibi, slam inancna gre Tanr, sret almaz; onun manevi

varl, tanrsal szde belirir. Bu nedenle Mslman sanatya yksek deerlerin

somutlatrlmas yolu kapaldr. Tam aksine o, madde dnyas iinden syrlma abas iinde

bulunarak, bu dnyay Tanrsal bir grnt olarak vermeye alr. slam sanatsnn yolu

soyutlama yoludur, gerei gerek olarak tanmlayan ne varsa, resimlerinde ortadan kalkar,

glge-k, perspektif gibi, nesnelere relief kazandran ve onlar mekanda gstermek iin

uygulanan tm anlatm aralar silinir; sadece renkler ve emalar kalr. Resim burada nak ve

sembol oluyor, bir yandan bu dnyann glge ve grnt (zll hayal) olduuna iaret ediyor,

te yandan deimeyen Hakikati, Allah bize dndryor. 26

Baz hadislerde, insan grnmnn resmini izenler, Allahn taklitisi, Tanrlk

zentisi iinde olanlar, olarak telakki edilip bu yzden cezaya maruz kalacaklar

belirtildiinden, slamdaki resim yasann Kuran- Kerimden kaynaklandn savunanlar

olmutur. Ancak bu durum, resim yasan Kurana dayandrmak iin yeterli deildir. Zira bu

anlay hadisin varit olduu dnemin artlarndan soyutlanarak genelletirilmeye allrsa,

bugn teknolojide kullanlmaya balayan ve teknik kle diyebileceimiz robotlarn yaplmasnn

ve kullanlmasnn da yasak ve haram olduunu sylemek gerekecektir. Bu itibarla resim

yasann dahaziyade snnetle konulduunu kabul etmek ve yasaklanma sebebini baka gerekelerle

31izaha almak daha doru grnmektedir.

Resim yasann dayandrld belli bal rivayetler unlardr:

a) Hz. Ayenin naklettiine gre Hz. Peygamber, evinde zerinde salib (sann

26 pirolu, age, s.9-10.


20/155


21/155

13

artk gnmzde resim yapmann ve resimli eya kullanmann, tevhit inancna aykr bir sonuca

gtrme durumu veya endiesi olmad srece, ilk dnemler hakkndaki yasan kapsamna

girmediinin ve35

dolaysyla haram olmadnn ifade edilmesiyle yeni bir ey sylenmi olmayacaktr.

Yukarda da belirtildii gibi resim sanat, Batl manada bir kabul slam dnyasnda

grmemitir. slam dnyasnda Batdaki benzetme anlaynn yerine yanstmaanlaynn

kabul grdn belirtmitik. Bu meyanda slam dnyasnda resim sanat fonksiyoneldir. Bu

fonksiyon, bir yandan tezhip sanatlar eklinde mimaride, dier yandan kitaplarda minyatr

eklinde kendini gsterir. 30

zn slam dininin prensiplerinden alan Osmanl minyatr 12. yzyldan itibarensaray evresinde gelimitir. Osmanl minyatr sanatnn karakteristik zellikleri unlardr:

Minyatr sanat, boyutluluk duygusunu veren optik yanlsama etmenlerine yabanc bir

sanattr. Bu sanat dalnda Batl anlamda bir perspektif anlay sz konusu olmamtr. Derinlik,

k glge, aklk koyuluk, hacim gibi kavramlar minyatr sanatnda yer almazlar. Figrler

yzeysel renk lekeleri gibi grnrler. Minyatr, katksz renk lekelerine, belirgin kenar

izgilerine dayanan glgesiz, iki boyutlu, daha ok yzeydeki sslemeleri yeleyen bir resim

anlaydr. Derinlik konusunda minyatrn zellikleri yle bir uygulamaya yol aar: Perspektif

anlaynn minyatr sanatnda yer almadn daha nce ifade etmitik. Bundan dolay,

minyatre giren eya ve figrler birbirlerini rtecek ekilde dzenlenmemeye allr. n ve

arka plandaki figrler gsterilmek istendiinde, ndekiler alta, arkadakiler ise yukarya

yerletirilir. Altta ve stteki figrler arasnda herhangi bir boy ve renk farkna gidilmez.

nsanlarn sosyal statlerine gre boy oranlar artrlr veya azaltlr. Nakkalar minyatrlerinde

tabiat resim anlayndan uzaklaan, uzaklatka da gzelleen bir gerei aram, onu da

imgeler dnyas ya da leml hayal ad verilen bir dnyada bulmulardr. 31

1.2.SLAM DNNN TYATROYA BAKIIDram kavramnn tamm Eski Yunandaki dram anlay temel alnarak yaplr. Bat

tiyatrosu, Eski Yunan tiyatrosunu kaynak alarak gelimitir. Balang olarak bunu aldmz

30 etin, age, s.126.31 Dervi Zaim, Osmanl Klasik Minyatr Sanathttp://www.cennetibeklerkenfilm.com/vongorusu.htm 26-012007
http://www.cennetibeklerkenfilm.com/vonhttp://www.cennetibeklerkenfilm.com/vonhttp://www.cennetibeklerkenfilm.com/vonhttp://www.cennetibeklerkenfilm.com/von


22/155

14

zaman, bugn bile Bir Trk tiyatrosu var mdr? sorusu gndeme gelmektedir. Bu soruyu,

Yunan dramn gz nnde tutarak olumlu ekilde yantlamak zordur. Kendimize zg bir

drammz yoktur. 32slam ile dram arasndaki ilikiye gelince, slam lkelerinin Batl anlamda bir

dram sanat oluturmadklarn grrz. Bir bakma ii inancnda grlen taziyeler ileri

srlebilir. Bunun dnda slam lkeleri kendi dramlarn yaratamamlardr. 33 Bunun

nedenlerinin banda slam lkelerinin iliki kurduklar uygarlklarn gelimi bir tiyatrolarnn

olmay saylabilir. zellikle de Yunan dramn tanmam olmalar nemlidir. Yunan dramnn

mirass olarak deerlendirilebilecek Bizansta, uzun mrl bir imparatorluk olmasna karn,

bu nemli dram geleneini devam ettirecek bir tiyatro yaam olumamtr. 34

Batl anlamda dram sanatnn, slam lkelerinde olmamasnn sebeplerinden biri olarak

da ...hayatn iinde kadn ve erkein bir arada yaamay, kadnn rt altnda yaay

gsterilmitir. 35 Ancak bu ylesine nemli bir engel saylmamal. zellikle Asya lkelerinin

zengin dramalarnda da kadna yer tannmad gibi, Avrupa tiyatrosunun da birok

dnemlerinde kadn sahneye kmamtr. 36

Mslmanlarn, bata da belirtildii gibi, bir dram yaratamamasnn en byk nedeni

slmn inan ve dnya grnde Batl anlamda dram ve tiyatroya aykrlklar

bulunmasdr. slamda Tanr, btn varlklar yoktan var eder. Bu varlklarn tm gelip geici,

oysa Tanr kalcdr, nszdr, sonsuzdur. Tanr evreni kendi yasalarna gre idare eder. te butemel ilkeler asndan Tanrnnki gibi bir yaratclk etkinlii olan ve canl varlklarn

benzetmecelerini yapan trden sanat kollarna yer yoktur. 37Allah kukla oyununda olduu gibi

ipleri eker. Bundan dolay Mslmanlarda Drame yoktur. 38

Niyazi Ak, Mslman-Trk sanatsnn, sanatn hrlndeki ekime kaplmadn,

kutsal ilkelere, hatta geleneklere de uzun mddet kar gelmediini ve onlarn vergisini daima

verdiini belirtir. Bu grlerinden sonra da En basit tarifiyle, yaanan ve tasarlanan hayat,

szleri, jestleri ve kiileriyle canlandrmak demek olan dram sanatnn byle bir dnya gr

32 Metin And, Balangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.8.33 Metin And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro, Trk Dili Dergisi, No:189, Haziran 1967, http://www.karagoz.net/islamdinadamlari tiyatro.htm 15-02-200734 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro35 Niyazi Ak, XIX Yzyl Trk Tiyatrosu Tarihi, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1963, s.17-18.36 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro37 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro38 Massignon, age, s. 17-18.
http://www.karagoz.net/islamhttp://www.karagoz.net/islamhttp://www.karagoz.net/islamhttp://www.karagoz.net/islam


23/155

15

tayan sanatlarn elinde domas phesiz gtr. 39 ifadeleriyle neden bizde Bat tarz dram

sanatnn olmadn aklamtr.

Sadk Yalszuanlar, dramatik ve trajik elere yabanc olan ve manevi gerekliin soyut

bir dille yanstld slam sanatnda, Prometeci bir yaratclk anlaynn olmadn ifade

etmitir. slam dnyasnn teknik anlamda daramatik eler ierse bile kltrel kodlar asndan

dramaya yabanc bir dnya olduunu dile getirmitir. Bunun yannda Dou ve Bat sanatlarnn

dram zellikleri bakmndan nemli bir ayrm ierdii, bunun gerekliin kavray ve

yanstlmas ynyle de ayrtnn mutlaka belirtilmesi gerektii zerinde durmutur. 40

Metin And, slam dnyas ve drama arasnda yle bir iliki kuruyor: slmn yaam

gr, mutlak Tanr ve kader anlay, bireyin, muharrikle (Tanrsal oynatc) atmasna,ona isyan etmesine ya da istem ile dev arasndaki atmaya, dolaysyla dramatik kavrama

kardr. Dramatik sanatn en bireyci tr olan Tragedyada umutsuz ve baarsz da olsa yaam

savann korkucu vericiliinin, soylu bir dn, yenilginin yaratt beeni Arap dnyas iin

yabancdr. Arap dnyasnn rnek kahraman kendini bylesine boa harcamayacak denli iini

bilir ve Arap airi de kahramann yaratrken onu bou bouna yazgya, alnyazsna meydan

okutmayp, ii kitabna uydurur. Kiinin kendi yaam izgisini belirleyip kararlatrmas Arapn

hi dnmeyecei bir itir. Bu yolda Tanrnn gcnden baka g tanmaz. 41

Dier sanatlardan farkl olarak tiyatro, bir yandan dram te yandan oyunculuk gibi

seyirlik olanaklaryla ikili bir durum yaratr. Trk tiyatrosunun dram yannn yokluu

karsnda teki yanna, yani oyunculuk gibi seyirlik yanna baktmz zaman, Geleneksel

Trk tiyatrosu diye isimlendirebileceimiz bu yzn, zgn bir tiyatro nitelii gsterdiini

grmekteyiz. Deiik etkenlerin bileiminden olumu geleneksel Trk tiyatrosu, Trk tavr ve

slubunun gzel bir rneidir. Daha sonra Bat tiyatrosunun benimsenmesiyle gitgide silinmi,

gnmzde ortadan kalkmtr. 42

Geleneksel Trk Tiyatrosu kavram; seyirlik, ky oyunlar ve halk tiyatrosu geleneini

ierecek bir biimde, hem szsz, hem de sze dayanan dramatik nitelikli oyunlar iin

kullanlmaktadr. Seyirlik ky oyunlar, eski n Asya uygarlklarnn Bolluk Trenleri ile

39 Ak, age, s.17-18.40 Yalszuanlar, Grnt ve Gerek, s.7.41 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro42 And, Balangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi, s.8-9.


24/155

16

Anadolu'ya g etmi Trklerin atalarnn kltrnde yer alan aman geleneklerinin

kaynamasyla meydana gelmitir. ounlukla ehirde gelimi olan halk tiyatrosu gelenei

iinde, sze dayal trlerin banda meddah, kukla, Karagz ve ortaoyunu yer almaktadr. Dou

kkenli ok eski tr olan Trk kuklas, Avrupa kukla sanatnn etkisi altnda da kalarak

geliimini 19. yzyln sonuna kadar devam49

ettirtmitir.

Geleneksel Trk tiyatrosunun gerek krsal kesimde gerek ehirde grlen trlerinin ortak

zelliklerinin banda, yazl bir metne deil doalamaya dayanmas ve belirli bir tiyatro yaps

ya da sahne gerektirmemesi gelir. ark, dans, sz oyunlar ve taklit geleneksel Trk

tiyatrosunun temel unsurlardr. Gldr esi nemli bir yer tutar. Oyun kiilikleri tip

dzeyindedir, karakter boyutuna ulamazlar. Bu tiyatronun nemli bir zellii de, srekli bir

sergileme dzenine bal olmayp bayram, dn, snnet gibi toplumsal olaylarn bir paras

olarak sergilenmesidir. 43

Meddahlk, Trklerde Orta Asyadan bu yana var olan hikye anlatma geleneinin,

slam kltrndeki benzer geleneklerle kaynamasyla gelimi ve son biimini 16. yzylda

kahvehanelerin almasyla almtr. Trk halk tiyatrosu geleneinin en nemli rnleri olan

Karagz ve ortaoyunu ise, zellikle byk ehirlere icra edilmitir. Karagz, yzyllar boyunca,

Osmanl Devletinin egemenlii altnda kalan Avrupa topraklarnda varln srdrmtr.

Bugn kullanlan adyla kaytlara ilk kez 1834te gemi olan ortaoyunu, halk tiyatrosunun en

gelimi tr olarak deerlendirilir. Ortaoyunu; Karagz, kukla, meddah oyunlaryla baka yerli

seyirlik elerin bir bileimi olarak deerlendirilebilir. 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln

balarnda altn an yaayan ortaoyunu, Tanzimatta benimsenmeye balayan Bat tarz tiyatro

ile uzun sre yarm, fakat Cumhuriyetten sonra br geleneksel trlerle birlikte cazibesini

kaybetmitir. 44

Glge tiyatrosu, slam lkelerinde yzyllar boyunca hogryle karlanmtr. Bu

hogrye sebep olarak, glge tiyatrosundaki grntlerin cansz olduklar, bylelikle, tek ve

biricik yaratc olan Tanrmn iine karlmam olunduu sav ileri srlmtr. Glge

oyununda kullanlan grntlerde ip takmak ya da denek geirmek iin bir delik bulunur, hibir

43 Tiyatro44 Tiyatro


25/155

17

canl byle bir delikle canl kalamayacana gre, bu grntler canl ya da canly benzetmece

olarak alglanmaz ve bylece de Tanrmn iine karmak gibi bir saygszlk yapld da

dnlemezdi. Nitekim tasavvuf da glge oyununda kendi grlerini aklamak iin bir

dayanak bulmutur. rnein 12 . yzylda mer Farz, Taiyyat-el Kbra adl eserinde insan

ruhunu, grntleri perde arkasnda oynatan hayalciye, perdedeki grntleri ise bedene

benzetmitir. Perde kalknca gerek olarak yalnz oynatan kalacaktr, bylece ruh ile Tanrnn

bir olduumeydana kacaktr. 45

Ak, konuyla ilgili bir yazsnda, slam dini ilkelerinin, Bat tarz dram sanatnn doup

gelimesine engel olduunu kabul etmenin, kendi medeniyet tarihimize ballmz bakmndan

bize biraz g gelebileceini; fakat byle olmamas gerektiini; nk Hristiyanln bu adan

daha kat davrand dnemler olduunu vurgulamtr. 46

1859 ylnda Batl tarzda ilk tiyatro eserimiz olan air Evlenmesinin yaynlanmasyla

balayan Avrupai Trk Tiyatrosu, 1873-1876 yllar arasnda en parlak dnemini yaam; fakat

daha sonra uzun bir sessizlie brnmtr. 1876da I. Merutiyetin ilan ve hemen arkasndan

yaanan sosyal ve siyasal gelimeler neticesinde mevcut tiyatro topluluklar dalmtr.

Bylelikle, Bat tarz tiyatromuz, daha oluma aamasnda kesintiye uramtr. 23 Temmuz

1908de II. Merutiyet ilan edilince tiyatro alannda da gelimeler yaanmtr. 47

Bu dnemdeki tiyatro hayat iki dneme ayrlr. Birinci devre tiyatroculuun daha ok

amatrce yapld dnem olarak kabul gren Merutiyetin ilanndan Darlbedayinin

kuruluuna kadar olan devre (1908-1914); ikinci devre ise profesyonel tiyatroculuun balad

Darlbedayinin kuruluundan Cumhuriyetin ilanna kadar geen devre (1914-1923). Devlet

Tiyatrolarn da besleyecek olan Devlet Konservatuarnn resmen kurulu aamasna geldii

1940 ylna kadar olan tiyatro hayatmza; Merutiyet dneminde kurulan Darlbedayi ile

Halkevlerinde yetien tiyatrocular yn vermitir. 48

45 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro46 Ak, age, s. 17-18.47 Enver Tre, II. Merutiyet Tiyatrosu, stanbul: Duyap Yaynclk, 2006, s.1-2.48 Tre, age, s.1-2.


26/155

18

1.3. SLAM DNNN SNEMAYA BAKIISinema, resim ve tiyatronun aksine lkemize, belki de Batdan gelen tek sanat daldr.

Bizim toplumumuzda Batl tarzda resim gelenei yoktur; ama bugn bizdeki resim anlaynnzeminini oluturan hat, tezhip, onlarn da tesinde bir minyatr gelenei vardr. Resim de

Batllama srecinde bu gelenein devam olmutur. Tiyatro da yledir. Bizde, dramatik

sanatlarn kkeni; meddah, ortaoyunu ve Karagz-Hacivat geleneine dek uzamr. 49

Dinin sinema konusundaki yaklamnn, her ne kadar sinema, icadndan bir sene sonra

bu topraklarda grcye kmsa da (1896), ok uzun bir gemii yoktur. Fakat sinema ksa

srede geni kitlelerin ilgisini ekmitir. Trkiyede sinemaya gsterilen ilginin sebeplerinin

aklamalar arasnda sinema ve Karagz arasnda kurulan iliki de vardr:

Bir kere Karagz ile sinema, her ikisi de perde zerinde vcutbulmaktadrlar. Her ikisinde de hakim unsur hayaldir.Ik, bu iki sanat trnngereklemesinde balca etkendir. Beyaz perde zerinde grdmz varlklar,olaylar; canl, elle tutulur cisimler deildirler. Bunlarn temsili unsurlarolduundan bahsedebiliriz.

Buna mukabil mesela tiyatroda oynayan kiilerden herbiri gzle grlen,elle tutulan birer canldr (cisimdir). Onlarn temsili birer varlk olarak alglanmasbana gre daha zordur.

Sinemann btn tabiat kucaklayabilmesi, tabiatta grdmz her hadiseyi

grnt haline getirmesi, bir olay ve bu olay iinde yer alan ahslarcanlandrabilmesi, tiyatroya nazaran daha imkan dahilinde olan bir eydir. 50

Dini adan sinemann neanlam ifade ettii konusunda baz din adamlar gr beyan

etmilerdir. Bir ksm din adamlar, sinemann teknik taraf zerinde durmular ve dini adan

durumunu buna dayanarak izah yolunu semilerdir. Bayndr bu konuda unlar sylemitir:

Fotoraf, mercekler yardmyla karda bulunan canl ve canszlarnekillerini film zerinde tertibinden ibarettir. Bu film kat zerine geirilirsefotoraf adn alr. Bir ksm ilemlerden sonra ekrana ve perdeye aktarlrsa bunafilm ya da video filmi denir.

Filmi ekilen canllarda film ekenin meydana getirdii bir yaratclktanbahsedilemez. Film eken kii karsnda bulunan canl ve canszlar en uygunbiimde filme ald lde baarl saylr. (...)

Fotoraf ekenler fotorafn ektikleri varlklara yeni karakterler ve yeniizgiler ekleyerek yaratclk iddiasnda bulunmadklarndan hadisi eriflerde geentehditleri de hak etmezler. Btn bu sebeplerden dolay film ekmek ve ektirmek

49 Burak Evren, Halk Sinemasna Ne Oldu?, Sonsuzkare, Yl:1, Say:2, (Temmuz 2003), s.6.50 Selim Yamur, Hayal Perdesi ve Sinema, Dergh, (Ocak 1991), s.21.


27/155

19

hadislerin yasaklad tasvir kapsamnda deildir. 51

1990l yllarn banda yazlan fkh kitaplarnda sinemann dini adan anlam, onun

kullanl zelliine gre tanmlanmtr. Gnen, kendisine sorulan, slamda tiyatronun,

mstehcen olmamak artyla sinema ve televizyonun yeri nedir? sorusunu u ekilde

cevaplamtr: ...Tiyatro, bu mnda hakka, doruya hizmet ederse caizdir. nk o, hakiki

veya hayali bir olay canlandrmaktan, yle byle oldu demekten ibrettir. Fakat hakka,

doruya deil, batla ve ehvete hizmet edip dinleyicilerin ahlk ve geleneklerini ifd ediyorsa

dinen caiz deildir. Sinema ve televizyon da hem iyiye, hem de ktye kullanlabilir. Yni

hkm kullanna gredeiir. 52

Son yllarda Diyanet leri Bakanlnn sinemayla ciddi ekilde ilgilendiigrlmektedir. 2004 ylnda dzenlenen Uluslar Aras Dini Yaynlar Kongresinin Sonu

Bildirgesinin 10. maddesi yledir:

Sesli ve grntl yaynclk alannda gnmz insannn ihtiyalarnkarlayc nitelikte ve estetik deeri yksek eserlerin retilebilmesi amacyladeiik iletiim fakltelerinde slm ve din adam imgesi vb. konulu almalara yerverilmesi salanmal, din film senaryolar dalnda yarmalar dzenlenmeli, buyarmalar sonucunda dller verilmeli, kazanan projelerin filme aktarlabilmesi iingerekli finansman temin edilmeli, periyodik olarak ulusal ve uluslar aras din filmfestivalleri dzenlenmeli, bu ekilde din konulu sinema filmleri iin zengin bir

materyal elde edilme yoluna gidilmelidir. Bu hususta TRT ve Diyanet leriBakanl i birlii ierisinde olmaldr. 53

Dini filmlere imza atan ynetmenler iin sinema, dinsel bir anlam ifade etmektedir.

Bunu onlarn ifadelerinden anlamak mmkndr. rnein Uakan, kendisine yneltilen,

Sinema sizin iin bir eitim arac m, kltr m, yoksa elence mi? sorununa yle cevap

vermitir: Hibiri deil. Ama hepsini de belli llerde barndran ve hayatta ne varsa kapsama

alan iersinde olan kutsal bir ura. Kutsallk sinemada deil. Sinemay ele al biiminde. Sihir

ise ynetmende. Sanat hayatn aynas diyorlar ya. Bakan her ey bir ayna. Ama sinema elbette

ok gl bir yanstc.54

zellikle 1960lardan itibaren, biraz da sinemann kamuoyu zerindeki etkisinin

51 Abdlaziz Bayndr, Sinema-Tiyatro ve Bu Meknlarda Kty Tasvir, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat,SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, , Tarih belirtilmemi, s.84-85.52 Halil Gnen, Gnmz Meselelerine Fetvalar, Cilt:2, stanbul 1990, s.184.53 Sonu Bildirgesi, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm 2004; II. Uluslar Aras Din YaynlarKongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 429.54 Mesut Uakan, Her Dn Bir Rzgra Gebe, Sonsuzkare, mer akkal (rp), Yl: 2, Say: 6 (Eyll 2004), s.9.


28/155

20

grlmesi ve sinemaya olan ilginin artmas ile beraber dindar kesimlerde, Sinemann dini

adan anlam nedir?, Sinema ile dini deerlerin iletilmesi mmkn mdr?, gibi sorular

sorulmaya balanmtr.

Bu sorulara kendini dindar olarak tanmlayan din adam, sinemac, gazeteci vb.nin

farkl cevaplar olmutur. Baz yazarlar, sinemann estetik boyutunu n plana alp dini ynn

bununla balantl olarak ele almlardr. Mesela Dilipakn, bu konudaki gr yledir:

nemli olan, estetik kayglarla yola kp, toplumla bir iletiim kurabiliyormusunuz? Aslolan bu. Mesajnz ne kadar gzel anlattnz, ses, grnt, renk,k, ritim, sz, hareket bunlar ne kadar baarl kullandnza bakarz. Mesajnzbeenip beenmemek ayr. Din kuatc bir ey, elbette bir Mslman her eyi, birgn Allaha hesabn verecei ekilde yapmak ve onun kurallar iinde hareket

etmek zorundadr. Bu dnyaya, gereklere srtn dnmek anlamna da gelmezkukusuz. Allahn rzas hayatn gerekleri dnda deildir zaten. 55

Baz yazarlar ise dini film kavramn, birtakm ilahi hakikatlerin dile getirildii,

metafizik ve felsefi eler barndran bir film tr eklinde alglamlar ve bu tarz filmlerin

henz Trkiyede ekilmediini belirtmilerdir. Yalszuanlar, bu konuda Binlerce Trk filmi

arasnda dorudan insann ontolojik sorunsaln tartmaya ve kiisel bir dile sahip tek yapta

rastlayamadmz dndmdeyse. 56ifadelerini kullanmtr, yaznn devamnda Kamerann

profan ufkunu delecek bir rzgara, yeniden din ve gelenek uuruna kavumaya gereksinimiz

var. demitir. 57

Kendisi de Trk sinemasnn nemli senaristlerinden olan ve sosyalist bir dnya

grnden zaman iinde dini bir dnya grne gei yapan asa, dini sinema kavram

konusunda gr beyan eden yazarlardan biridir. asa, bu konuda u ifadeleri kullanmr:Bu tr sinemaya belki, Geleneksel Epik Tarz, rfani Anlay veya

Hikemi Anlay denebilir. Gelenein sinemas denebilir. Ama, iindebulunduumuz medeniyet dairesinin, Hz. Ademden gnmze akan hikemi, irfanigeleneini sinemada yanstmak. .Bu tr sinemann lkemizde pek mevcudu yok.Trkiyede ne sinemann gl bir maddi alt yaps var ne de sz konusu anlayerevesinde rnler verecek yeterli bir kadro var. Belki yirmi belki elli yl sonra.

Dnyada maneviyatn, irfann saf hikmetin yani gelenein szcs olacak birsinema geliir. 58

asa, sinema ve tasavvuf arasnda iliki kuran ender yazarlardan biridir ve bu konudaki

55 Abdurrahman Dilipak, Bizim Gzyalarmz zerine..., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.28.56 Sadk Yalszuanlar, Trk Sinemas, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleyman Murat Diner (haz), Ankara: DorukYaynclk, 1996, s.254.57 Yalszuanlar, Trk Sinemas, s.255.58 Aye asa, Geleneksel Kimlik Gl Bir ahsiyet retmiyor., Antrakt, Say: 72, (Eyll 2003), s.27.


29/155

21

grlerini gerek sinema dergilerinde gerekse kendi kitaplarnda dile getirmektedir. asa, yine bu

konuya ayrd baka bir makalesinde u ifadeleri kullanmtr:

Bizler, slam medeniyet havzasnn, sakinleri, 124 bin peygamberin,milyonlarca evliyann mirasndan oluan, tarihsel kaynan ta Hz. Ademedayandran bir hikemi geleneini miraslaryz. Bana kalrsa Trk sinemas leme,eyaya, insana buhikmetin nda bakanlarn sinemas olduka ycelecek, zlenenyksekliklere, doruklara ynlenecek. 59

asa, sinema ve tasavvuf ilikisi zerine eitli tezler gndeme getiriyor: Sanat nefis

aratrmasnn bir parasdr diyor ve sinemada artk apayr bir estetik anlaynn hakim olmas

gerektiini dile getiriyor. Sinema sanat ile Allahn isimleri arasnda kurduu iliki

erevesinde, unlar sylemitir: Gnmz sinemasnn iledii iddet konularn, Allahn

Celal isimlerinin beyazperdede grntl olarak okutulmasna benzetiyor. Mmit, Kahhar,Mntakim, Cebbar gibi. 60

Sinema eletirmeni Kbil, dini ierikli filmler konusunda, Bu tarz filmler, cari hayatn

fizik gerekliinin tesine gemeyi hedeflemeleri, dnyevi veya dnyaya dair olann yannda

metafizik veya uhrevi olan da hesaba katmalar bakmndan maneviyat harmanl

diyebileceimiz bir sluba dahil edilebilir. 61 demitir. Kabil, ayn makalesinde bu tr bir

sinemann Trkiyede olup olmad konusunda ise unlar sylyor: Bu kapsama girebilecek

filmler bugn Trkiyede pek gerekletirilmemektedir. Bunun sebebi, son yaplan almalardagie baarszlna uranlmas, bu yzden yapmclarn bu tr projelere olduka ekingen

yaklamas, senaryo almas yapanlarn veya ynetmenlerin belli araylar iinde olmasdr. 62

Konuyu ahlak kavram erevesinde ele alanlar da olmutur. Senaryosunu yazd baz

filmler, eletirmenler tarafndan dini/milli sinema kategorisinde deerlendirilen Mete,Antrakt

dergisinin bu konuyu ele ald saysna yapt aklamada unlar sylemitir:

Galiba slami film demeye getirilmektedir. Byle bir eye inanmyorum.Ben, elinden geldii kadar iyi Mslman olmaya alan bir insan sfatyla imdiyekadar tek bir slami film grdm, o da Japon rnyd; iinde ne Allah, ne Kuran,ne din, ne kitap geiyordu. Sadece muhabbeti anlatan Sevgi Kasesi isimli buJapon filmi, iyi bir Mslman iin en iyi slami filmdir, nk sadece insan,gzel insan anlatm, bize onu hem sevdirmi, hem de bizi onun yaadna

59 Aye asa, Gel Gr Beni Ak Neyledi, Sonsuzkare, Yl:1, Say:1 (Mays 2003), s.5.60 Glah Maral, Krmz Balkl Kz, Sinema ve Tasavvuf, Sonsuzkare, Yl:2, Say:6 (Eyll 2004), s. 13.61 hsan Kabil, Ayn Desibelde Ses karabilmek in., Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s.27.62 Kabil, agm, s.28.


30/155

22

inandrmt. 63

Dini film kavramna, filmlerin kategorilere ayrlmasnn yanl olaca yaklamyla

kar kanlar da olmutur. Bizim de almamzda bu konuyla ilgilenen dier yazarlarn yapt

gibi kendisini Dini/Milli Sinema akm iinde deerlendireceimiz The mam filminin

ynetmeni Gne, bu konuda unlar sylemitir:

Sanat retimiyle uraan insanlarn kendi eserlerini her hangi bir akmakatmalarn, koymalarn, doru bulmuyorum. Ynetmenlerin kendi eserlerini birtrle adlandrmalarnhibir zaman anlayamammdr. Bu ii yapacak olan sinemaeletirmenleri, sinema tarihileridir. Sanat bence yarataca ie bakmal.rettiinin, yarattnn hangi tre, hangi snfa gireceini, nerede anlacaneletirmenlere brakmal. 64

Kabil, manevi duyarlkl sinema diye adlandrd bu sinema tr hakknda, estetik

bakmdan st bir dil kurduunda, hayatn gndelik verilerinden kalc ve evrensel verilere ve

karmlara ulatnda, popler olandan deruni ve tasavvufi bir dzleme getiinde , insan ve

toplum iin yapc ve ruh boyutunu ykseltici bir ilev grebilir. 65 demektedir. Kbile gre,

yaadmz modern ada bu tarz filmler, topluma, genel geer ve konformizan retilerin

yannda farkl bir duyumsama imkan salayabilir. Hem dnyada hem de Trkiyede marjinal bir

konumda olan bu tarz sinema, aslnda bir kefaret, arnma, ar mesabesinde alglanabilir;

seyirciler kendi hayat pratiiyle bir yabanclama, dolaysyla bir illzyon krlmas yaayp

farkl varlk dzlemlerine geebilir. 66

Bugn denilebilir ki, dindar kesim iinde sinemann nemi konusunda olumsuz gr

beyan eden kimse kalmamtr. Olumsuz grler sinema sanatna deil bu sanatn baz

rnlerine yneliktir. Dindar kesim iin sinema kendi dorularn yanstmak iin faydalanlacak

bir ara olarak grlmektedir. Necip Fazl Ksakrekin 1943 ylnda yazd ve Milli/Dini

Sinemann balangc olarak kabul edilen yazsndan yllar sonra, dindar kesimin bir dier

nemli airi Sezai Karako sinema hakknda unlar sylemitir:

Sinema, an getirdii byk bir sanattr. 7. sanat67

denilen sinemaygrmezlikten gelemeyiz. iir gibi, mimari gibi, musiki gibi sinema da artk kendibana bir sanat saylabilecek geni etkinlie kavumu ve bunun srekli olduu,aradan geen yz yla yakn bir zaman iinde meydana kmtr. Onu, sadece

63 mer Ltfi Mete, imdiye Kadar Tek slami Film Grdm, O da Japon rnyd., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.30.64 smail Gne, Sanat Eserlerinin Tek Bir Tr Olmaldr: nsancl ve Evrensel., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.30.65 Kabil, agm, s.28.66 Kabil, agm, s.27.67 Sinema gnmzde, geleneksel sanat dallar olan resim, heykel, mzik, tiyatro, edebiyat ve mimariden sonra yedinci sanatdal olarak nitelendirilmektedir.


31/155

23

zararlarn nleme asndan deil, ondan faydalanma, faydalarn azamiye karmaasndan da ele almak gerekir. 68

2. TRKYEDE SNEMA ve DNSinemann Trkiyeye geli tarihi, ayn zamanda lkemizde sinema ve din arasndaki

etkileimin de balang tarihi olmutur. lkemizde sinema filmleri yaplmaya baladktan ok

ksa bir sre sonra, filmlerde dini eler grlmeye balanm ve buna paralel olarak dindar

kesimde sinemaya ynelik bir ilgi gelimitir.

Trk sinemasnn, filmlerde din esine yer vermeye ve dindar kesimin sinema

sektrne girip eser vermeye balamasnn temel sebepleri, aratrmamz asndan zerinde

durulmas gereken nemli bir konudur. Evren, bir yazsnda, Yeilamn dine eiliiyle ,

dindarlarn sinemaya ynelmesi ve bu alanda eserler ortaya koymasnn farkl alardan elealnp deerlendirilmesi gerektiinden bahsetmektedir. Evrene gre bu ynelimlerin Birisinde

tecimsellik [ticari ama] ve istismar, dierinde ise inan ve tez deerlendirmenin ana kriterleri

olmaldr. 69 Biz Evrenin yaklamm byk oranda doru bulmakla beraber, zellikle son

yllarda sinema ve din arasndaki ilikinin bambaka bir nitelik kazandn dnyoruz. Trk

sinemasnda, artk din, ticari ve ideolojikyaklamlardan uzak durularak toplumsal ve bireysel

hayatn bir unsuru olarak yer alabilmektedir. Bu durum bu ilikinin nceki iki aklamann

dnda baka bir nitelie brndn gstermektedir.

Yakn zamana kadar, Trkiyenin sosyal gereklii ierisinde dinin ifade ettii yer ve

anlamn Trk sinemasnda ne kadar temsil edildiine dair Turann yaklam yledir:

Trkiyede sosyal gerekliin popler temsillerinde, bu temsilleri sinema vediziler balamnda dnrsek, sosyal gerekliin olduundan daha sekler temsiledildii sylenebilir. Sosyal gerekliin arndrlm, indirgenmi bir temsilidirgenelde karlalan. Bunun nedeni olarak, slamn daha az grnr olmasnhedefleyen Cumhuriyetin otoriter eilimli laiklik politikasna iaret edilebilir.Elbette baka nedenler de, rnein kltrel retim alannda olanlarn elit ve elitistkonumlar gibi, akla gelebilir. 70

Dorsay, sinema ve din ilikisini ele ald bir yazsnda, 1970 ncesinde dini konulu

filmlerin ekilemeyiinin sebebi olarak, sinemamzn yetersiz yapm koullar, eksik bteleri,

din konularnn zerinde ittifak olumam bir alan olmasn ve ada din dnrlerinin

sinemayla ilgilenmeyi kabul etmemelerini, baka nedenler olarak grmektedir. Dorsay, yaznn

68 Sezai Karako, Dnceler II Kurumlar, stanbul: Dirili Yaynlar, 2. Basm, 2004, s.67.69 Burak Evren, Yeilam ve nan Sinemas, Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s. 13.70 mer Turan, Takva ya da Oryantalist Klielerin tesi., Birikim, Say:208 (Ocak 2007), s.90.


32/155

24

devamnda Trk sinemas bireysel planda, din ve inan konularna da aslnda pek ilgi duymad.

Genel konjonktr buna pek imkan vermiyordu,78

bu yola gnl koymu sinemac da pek yetimedi. ifadelerini kullanmtr.

Trk sinemasnda dini unsurlarn fazla yer almamasna gereke olarak Yalszuanlar

unlar sylyor:

Bunun iki boyutundan sz etmek gerekir kanmca. Biri, birey gl deilbizde. Dolaysyla ontolojik sorunlar olan, buna kafa yoran, ac eken insan yoksinemaclar arasnda. Olanlar da Tarkovskinin kt bir kopyas olmaktan ilerigitmiyor. kincisi hala pozitivizmin ar basks altndalar. Artk tarih oldupozitivizm denilebilir ama bence dindarlarn zihinleri de bu trden modernideolojilerin tortularn tayor. 71

Bu ilikinin sinemaya yansyan rnlerinin salksz, yetersiz ve eksik bilgilerle

sinemalatrldn savunan baz sinema yazarlar, dinin sinemada ele alnmasnn baz

sakncalar olduunu ifade etmilerdir. zg, bir yazsnda, .sinema ile dini konularn, slami

deerlerin sinema sanatyla uzlatrlmas ok zordur. Yani her iki ucu keskin bir bak gibidir.

Beyazperdeye yansyan gerekler de arpklklar kadar insan rahatsz edebilir. 72 diyerek bu

konudaki ekincelerini dile getirmitir.

Trk sinemasnda baz film ve ynetmenler, dnem dnem, din adamlarnn

davranlarn olumsuz gstermeleri nedeniyle dindar kesim tarafndan olumsuz eletirilereuramtr. 73Gemie dair bu eletiriler, bu konularda alanlarca gnmzde de yaplmaktadr.

Ayranc, Diyanet dergisinde bu konuyla ilgili olarak: .biraz gerilere gittiimizde, Trk

sinemasnda deiik vesilelerle dine, dindar insana

ve dini deerlere saldrma, onlar aalayp ktleme ortak bir tutum olarak karmza82

kmaktadr. ifadesini kullanmtr.

Trk sinemasnn din adamnn olumsuz bir karakter olarak izildii filmlerin banda

zellikle milli mcadelemizi anlatan tarihi filmler gelir. Bilindii gibi Mill Mcadele yllarnanlatan baz edebi eserlerde, din adamlar ve dindarlar, igalci dmanla ibirlii yapan, kurtulu

mcadelesine muhalif karakterler olarak kullanlmlardr. Bu dnemi ileyen ve genelde

romanlardan uyarlanan baz sinema filmlerinde de durum benzerdir. Bu filmlerde de baz din

71http://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htm02-08-200672 Aah zg, Trlerle Trk Sinemas, stanbul: Dnya Kitaplar, 2005, s.187.73 Orhan nser, Din ve Sinema, Antrakt, Say:72, (Eyll 2003), s.20.
http://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htmhttp://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htmhttp://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htmhttp://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htm


33/155

25

adamlar, bamszlk mcadelemize kar duran, sevimsiz ve ahlaksz kiiler olarak yanstlrlar.

yle ki baz tarihi filmlerimizde, Mill Mcadelemiz, Kuvy-i Milliyeti ve padiah-hilafeti

ikilemine oturtulmu ve Mill Mcadele, aslnda Batc-aydn (Kuvy-i Milliyeci), gerici-

Doucu (padiah-hilafeti) evreler arasndaki bir mcadele,deta bir i sava olarak takdim

edilmitir. Bu ikilemde, din adamna, genelde padiah-hilafeti cephesinde yer biilmitir. Bir

yanda vatan kurtarmak isteyen Kuvy-i Milliyeciler, br yanda vatann kurtarlmasn

istemeyen, milli mcadele dman, vatan haini din adamlar (padiahlar-hilafetiler) vardr.

Bu filmlerde ilenen teze gre, Mill Mcadele, sanki Yunan, ngiliz, Fransz vb. igalci

emperyalistlere gre deil de, sadece padiahlara-hilafetilere kar yaplmtr. Mcadelenin

sonunda da vatan, bu gericilerden, bu hainlerden kurtarlmtr. 74Buna karn Milli Mcadelemizi

konu edinen filmlerde din adamlarn daha olumlu karakterler olarak izen Halit Refi ve Ycelakmakl gibi ynetmenler de olmutur.

Dindar evrelerde, sinemamzda din esinin kullanm ile ilgili olarak Yeilama

yneltilen eletirilerden biri de baz filmlerde, eitli yrelere ait rf- detlerin, slmn

gerekleri gibi sunulmasdr. Bu filmlerde Dou blgelerimizin geri kalml, kadnn

ezilmilii, trelerden kaynaklanan kimi trajik durumlar, slm dinine ml edilmitir. Aslnda bir

Mslmann asla kabullenemeyecei safa bir kadercilik anlay ve kimi anlamsz ve yanl

gelenek ve grenekler, sanki slmn ilkeleriymi gibi yanstlmtr. Meneke, bu konuda yledemitir:

te Trk sinemasnda, Dounun geri kalmln, trelerden kaynaklanantrajik dramlar yanstan, en pespaye, uyduruk, dzeysiz ablonlarla halkninanlarn rencide eden, din adamlarn hibir kutsal tanmayp karn n plandatutan tefeci, zalim tiplemeler olarak sunan filmler: Adak 1979 (Atf YlmazBatbeki/Tark Akan-Necla Nazr), Hazal 1979 (Ali zgentrk/Trkan oray-TalatBulut), Zrt Aa 1985 (Nesli lgeen/ener en), Bedrana 1974 (SreyyaDuru/Perihan Sava-Ayta Arman), Fratn Cinleri 1977 (Korhan Yurtsever/AytaArman), Kara arafl Gelin 1975 (Sreyya Duru/HakanBalamir (Mslm) Semra zdamar (Gllan), Yer Demir Gk Bakr 1987 (Zlf

Livaneli/Rutkay Aziz).75

Bu tarz bir kadercilik anlaynn, sama gelenek ve greneklerin slama mal

edilmesiyle .slam, mcadele ettii eylerle itham olunmak gibi ok arpc bir85

durumla kar karya gelmitir.

74 mer Meneke, Trk Sinemasnda Din ve Din Adam maj, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05 -07 KasmAnkara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 4950.75 Meneke, agb, s. 54.


34/155

26

Trk sinemasnda din unsurunun kullanm konusunda dindar kesimden en fazla tepki

alan bir dier durum da din adamlarnn adalk kart, gerici ve yobaz eklinde sunulmasdr.

Menekeye gre, Trk sinemasnda din adam ya nikh ve yamur duasyla hatrlanan bir tiptir

ya da muska yazan, frklk yapan bir hocadr veya cenaze namaznda cemaatin nnde

yryen sarkl, cbbeli bir ahstr. Camide sylediklerini kimsenin merak etmedii, kiisel

karlar iin her eyi yapabilecek bir anlayta yobaz, makam dkn bir tiptir. 76 Bu tr

filmlerde izilen dindar grnml, karc ve yobaz Hac Fettah karakterinin seyirci zerinde

olduka olumsuz etkisi olmutur. Filmi seyreden seyirci iin, burada izilen din adamndan daha

aalk, daha karc ve daha din simsar bir insan olamayaca yargsna varmak olduka

kolaydr. izilen bu olumsuz dindar tipinin toplum zerinde brakaca etki de zerinde gr

beyan edilen konulardan biridir. Ayranc bu konudaki kayglarn yle dile getirmitir. indaha vahim olan ve bizi daha ok ilgilendiren taraf, burada izilen entrikac, hain, karc ama

ayn zamanda halkn yannda grnen sahte dindar tipinin, kendisinden sonra gelen olumsuz

dindar tiplemelerinde de etkili olmasdr. 77

Popler Trk filmlerinde dine, genelde kuaklar aras atmada bir motif olma88

rol verilir ve bu rolde din, gemite kalan sembolize eder. Bu atmada dindar insan temsil

eden genelde .modern ve ada dnceler iindeki genlere despot ilkeler dayatan ailedeki,

kaba ve anlaysz baba imajdr. Kafasnda takke, elinde tespih, her iyilie, her gzellie, her

gelimeye kar kan bu tiplerin, nasl her gzellik nnde bir engel olduu vurgulanmaya

allr. 78

Trk sinemasnda din adamlarnn grnd karelerden biri de nikah sahneleridir.

Yabanc filmlerde, kiliselerde rahipleri nikah kyarken grdmz gibi, bizim filmlerimizde de,

zorunlu resmi nikahn yaygnlamad krsal blgelerde geen senaryolarda, nikah kyan

imamlar olarak grrz. nser, Trk sinemasnda grlen din adam karakteri hakknda unlar

sylyor:

mam, krsal kesimde geen ve ky aydnlanmasnda (kalknmasnda)retmenin grevlendirildii filmlerde bu kez kar kutup olarak yer alr ki gereklikpay olsa da, konu yzeyde ele alnd iin doruluu tartlr. Din, filmlerde dinadamyla yer ald gibi; balangtan beri, dini davran (namaz klma, oru tutma-

76 Meneke, agb, s. 55-56.77 Ayranc, agm, s.59.78 Meneke, agb, s.55-56.


35/155

27

oru ama) biimlerinde grlr. Din adamlar filmlerde aa ile ibirlii yapan,yeniliklere kar kan tipler olduu gibi olumlu yapda halktan ve Haktan yanagrnmlerde de olabilir. Ayn Yolun Yolcusu (Demira-Glyz) filminde bu ikitip adam da grmek mmkndr. Balangta kendi aralarnda atsalar da

sonunda anlaacaklardr. 79

Ky filmlerinde, hep kyllere hakszlk yapan aann yannda yer alan, onun akaks,

ibirlikisi eklinde sunulan frk imam tiplemesi de dindar kesimlerden ciddi tepki

almtr. Meneke, konuyla ilgili olarak Burada imam, toprak sahibi olan, zulmeden, gl olan

despot ky aasnn yannda yer alrken, bu din adam veya dindar kii tiplerinin aslnda

smrden yana olduklar, ezilenin deil ezenin yannda bulunduklar imaj verilmeye allr. 80

ifadelerini kullanmtr.

Bu blmn ilk satrlarnda da ifade ettiimiz gibi, zellikle Takva filmini hatrlayarak

syleyebiliriz ki, Trk sinemas, artk din olgusunu, ticari ve ideolojik kayglarn tesine geerek

hayatn iindeki dier olgularla beraber olaan bir olgu olarak ileyebilecek olgunlua gelmitir.

Tabii gerek dnyada gerekse lkemizde yaanan birok ac tecrbe bizleri karlatmz

durumlar daha iyi anlama ve anlatma eilimine yneltmektedir. Dorsay, aadaki cmleleriyle

sanrm bu durumu ok daha iyi ifade ediyor:

deolojiler ld denen bir ada, dnyamzn gitgide karanlk, karmak,anarik bir iddet ve terr salgnna tutulduu, maddiyatln gibi devletii birtarih diliminde, insanlarn, hatta kitlelerin inanca dnmesi ve dinin ykselendeerlerden biri olmasnn nda, elbette mmin sanatlara da byk grevlerdyor. Bize inanlarnn temelini, dnya grlerinin zn, mutlulua ve huzuraulama reetelerini sanatn byl diliyle vermeye alsnlar. Kimse de, ite dinpropagandas, slam promosyonu filan deyip ekinmesin, korkmasn.

Korkmamz gereken ey bombalar, iddet ve kym eylemleri, ldrme veinsan hayatna kyma olaylar. Yoksa ne fikirler, ne inanlar, ne de fikirleri veyainanlar savunan, tantan ve ycelten sanatsal dzeyde yaptlar deil. Bunlardan hikorkmayalm ve fikir/inan dzeyindeki her eyi saygyla karlayalm. adalnolmazsa olmaz gereklerinden biri bu bence. 81

2.1.SNEMANIN TRKYEDEK LKYILLARI

Dnyada ilk sinema gsterimi, 1895 ylnda Lumire Kardeler tarafndan Pariste

yaplmtr. Sinemann Trkiyeye girii ise o dnemin koullarna gre hayret uyandracak

kadar hzl bir ekilde olmutur. Lumire Kardelerin yannda alan baz ynetmenler, ilk

79 nser, agm, s.20.80 Meneke, agb, 55-56.81 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3.


36/155

28

gsteriden bir yl sonra; yani 1896 ylnda stanbulun grntlerini ekmek iin lkemize

gelmilerdir. 82

Eyll 1896 tarihinde Osmanl Devletinin resmi kurumlan tarafndan sinematograf

hakknda olumlu bir rapor verilmitir. Bu raporda, sinematografn ilmin yaylmasnda insanlk

iin nemli bir ara olarak nitelendirilmesi, lkedeki sinema faaliyetlerinin balamasnda ve bu

yeni icadn saraya girmesinde olduka etkili olmutur. 83

Sultan Abdlhamidin kz Aye Osmanolunun anlarndan anlald kadaryla,

lkemizde yabanclar tarafndan ilk film gsterisi Yldz Saraynda yaplmtr. Bertrand adl bir

Fransz hokkabaz, sarayn salonuna bir perde kurarak padiaha ve saray halkna sinemay

tantmtr. 84 lkemizde halka ak ilk film gsterimi ise 16 Ocak 1897de, Romen asll Leh

Yahudisi Sigmound Weinberg tarafndan Beyolu Sponeck Birahanesinde yaplmtr. 85

Seyirciler, sihirli icat olarak grdkleri sinemann bu ilk gsterisini byk bir ilgiyle

karlamlard. Ne var ki, akna dnen seyircilerin iinde bu yenilie kar kp,

beyazperdede birbiri ardna yryen canl resimleri seyretmeyi gnah sayanlar da vard. 86

Lumire Kardelerin ilk gsterimlerinden bir yl sonra lkemizde de halka ak olarak

gsterime sunulan sinema, dinsel kltrn halka empoze etmi olduu baz nedenlerden dolay

kimi evrelerce gnah saylsa da87

bu konudaki tutum ksa srede olumlu bir hl almtr....Sinemann yenilii, cazibesi ve albenisi, bu kar koymalar ksa srede alt etmenin

stesinden gelmi ve giderek toplumumuzda yaygnlama olanan bulmutur. 88lgin olan bir

nokta da tiyatroya halen souk bakan halkmzn bu yeni icada nemli bir tepki

gstermemesidir. 89 yle ki, Kumpanya Mdr Hanrinin 1897 ylnn Ramazan aynda,

ehzadeba Fevziye Kraathanesinde yapt gece gsterileri halk tarafndan ilgiyle

seyredilmitir. Halkmzn, sinema konusunda gsterdii bu lml tutum hakknda bugne kadar

ileri srlen grler arasnda bizce en aklayc olan, geleneksel Karagz oyunumuz i le

82 Salih Diriklik, Flebek, Cilt: 1, stanbul: St Ofset, 1995, s.9.83 BOA. ..RSM..Dosya No: 6/1314-R-2, 12 Rebiylhir 1314.; Aktaran: Ali zyar, Osmalda Sinemaya Dair SansrNotlar, Sinematrk, Say:7 (Mays 2007), s.22.95Aah zg, Trk Sinemasnda lkler, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1990, s.7.; Bkz: Ali zuyar, Sinemann OsmanlcaServeni, stanbul teki Yaynevi, 1999, s.32-33.85 Diriklik, Flebek, s.9.86 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.8.87 Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.32-33.88 Burak Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, Sinematrk, Say:1 (Ekim 2006), s.22.89 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.9.


37/155

29

sinemann arasndaki teknik benzerliktir. 90lkemizde o yllarda ok yaygn olan Karagz oyunu

insanlar sinema fikrine hazrlam, karanlk odada sinema ile karlaan halk, bu yeni icada kar

fazla yabanclk duymamtr. 91

lkemizdeki ilk yllarnda, birahane, kraathane ve konaklarda dzenlenen gsterilerle

halka tantlan sinema, zamanla halkn gndelik yaamnda yer edinmeye balamtr. yle ki bir

sre sonra sinema, Ramazan gecelerinde geleneksel Trk gsteri sanatlar olan Karagz ve

Meddaha elik eder duruma gelmitir. 92

Osmanl Devletinde sinema ile ilgili ilk resmi dzenleme 1903 ylnda yaynlanan

Sinema Nizamnamesi olmutur. Bu nizamname, birok konunun yannda filmlerdeki

mstehcenlik konusunda da hkmler ieriyordu. Nizamnamenin on altnc maddesine gre,yabanc lkelere ait olay ve grntlerden edebe ve ahlaka aykr olmayanlar -says gnlk

programdaki resimlerin yarsn gememek zere- byk ehirlerdeki zel yerlerde halka

seyrettirilebilecek, fakat hurafeye dayal, faydasz ve mnasebetsiz manzaralarn

gsterilmesinden uzak durulacakt. Bu grntler devlet memurlarnn onayndan sonra

gsterilebilecekti. 93

Osmanlda mstehcenlik gerekesiyle bir filmin yasakland belgelenebilen ilk olay,

Ekim 1908de yaanmtr. Beyolu stiklal Caddesindeki Odeon Tiyatrosunda, birsinematograf kumpanyas tarafndan dzenlenen film gsterilerindeki baz filmler mstehcenlik

ieriyordu. Bu filmlerin ya da filmlerdeki sahnelerin, baz seyirciler tarafndan, toplum ahlakna

uygun bulunmamas, sz edilen filmleri ikayet konusu haline getirmitir. Yaplan bu ikayetler

zerine Beyolu Mutasarrfl (Sancak Beylii) bu filmlerin gsterilmesini yasaklamtr. 94

lk sinema gsteriminin Yldz Saraynda yaplmasna ve halkn sinemaya gsterdii

hogrye ramen II. Abdlhamid, bu yeni icadn seyirci zerindeki etkisinden rahatsz olmu

ve Franszlarn stanbulda yerleik bir sinema salonu ama giriimlerine msaade etmemitir.

Nitekim Trkiyenin ilk sinemas saylan Pathe, ancak II. Merutiyetin ilanndan sonra, 1909

90 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.9.91 Erman ener, Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul: Kamera Yaynlar, 1970, s.15.92 Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.34-35.93 BOA., Y..PRK. AZJ. Dosya No: 46/16, 29 Zilhicce 1320.; Aktaran: zyar, Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar,s.22.94 BOA, ZB. Dosya No: 328/6, 01 Tesrinisani 1334.; Aktaran: zyar, Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar, s.22-23.


38/155

30

ylnda alabilmitir. 95

lkemizde sinema ve din arasndaki ilikide kadn konusu her dnemde gndemde

olmutur. Kadnlar sinemaya ilk zamanlarda dinsel kltrn basks yznden gidemezlerdi.

Sinema da dier elence yerleri gibi yalnzca erkeklerin gidebilecei bir yerdi. Ancak ilk defa

olarak Asadaryann Pangaltda at bir sinemada haftann belirli gnlerinde kadnlara da film

gsterilmeye balanmt. 96Bunun yannda, dnemin baz sinema salonlar, ahap bir paravanla haremlik-selamlk

108

eklinde ikiye ayrlmtr. Bu dnemde Trk kadnlar, sinema salonuna gitmek iin ya erkek

kyafeti ya da Hristiyan kyafeti giyinirlerdi. 1909 ylnda kktendinci silahl bir grup, bir

sinema salonunu igal etmi ve ieri adm atmaya cesaret eden bir kadn olursa onu hemenbaklamakla tehdit etmiti. 97

Sinemaya ilginin artmasyla beraber, bu alanda yaynlar da balamtr. 1914 ylnda

Osmanl basnnda ilk defa bir sinema gazetesi kmaya balamtr. Ad ilgi alanyla ayndr:

Sinema. Bu gazetenin kndan drt ay sonra Ferah isimli bir sinema gazetesi daha

yaynlanmaya balamtr. 98

Sinema tarihileri ilk Trk filmi olarak Fuat Uzknayn, Osmanl mparatorluunun I.

Dnya Savana girdii tarih olan 1914 ylnda ektii Ayestefanosdaki Rus Antnn

Ykln gsterirler. Enver Paa, 1915 ylnda yapt Almanya seyahatinde, buradaki sinema

faaliyetlerini gzlemlemi ve dnnde Merkez Ordu Sinema Dairesini kurdurmutur.

Kurumun bakanlna Sigmound Weinberg, yardmclna da Fuat Uzknay getirilmitir. 99 Trk

sinemasnda Merkez Ordu Sinema Dairesinin kurulmasyla balayan bu sre, sava yllarnda

bu kurum ve bu kurumun ardllar olan Mdafaa-i Milliye Cemiyeti ve Malul Gaziler Cemiyeti

gibi askeri ve yar askeri kurumlarca Cumhuriyetin kuruluuna kadar devam ettirilmitir. 100

Trkiyede sinema-din ilikilerinde zerinde durulan bir dier durum da filmlerde

kadn unsurunun nasl ele alnddr. Kadnlarn beyazperdedeki baz grntleri dindar

kesimden ciddi eletiriler almtr. Diriklike gre Trk sinemasnn ilk konulu film rneklerini,

95 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.10.96 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.33.97 Dnmez-Colin, age, s.XI.98 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.41.99 zden Candemir, Trk Sinemasnda Dini Filmler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi SosyalBilimler Enstits, Eskiehir 1986, s.9.100 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.58.


39/155

31

ayn zamanda ilk mstehcen (erotik) film rnekleri olarak da kabul etmek doru olur. 101 Sedat

Simavi tarafndan 1917 ylnda Mdafaay Milliye Cemiyeti adna ekilen ve tamamlanabilmi

ilk konulu Trk filmi saylan Pene, o dneme gre olduka cretkar saylabilecek sahnelere

sahiptir. Pene filminde, evliliin insana ac veren bir pene olduu, dncesi ilenmi ve

serbest akn vgs yaplmtr. 102Penede tartlan dpedz nikahn insan skan bir pene

olup olmadyd. 103Pene filminde yer alan kocasn aldatan Feride ve her nne gelen erkekle

yatan Leman tipleri, Trk sinemasnn ilk seksi kadn karakterleri olarak kabul edilmilerdir. 104

1917de ekilen ikinci konulu Trk filmi Casus ve 1918de yarm kalan Alemdar

Vakas bir yana braklrsa, 1919da bitirilebilen nc konulu Trk filmi saylan

Mrebbiyenin mstehcenlik ynnden Peneyi de aan zelliklere sahip117

olduu iddia edilmitir. Hseyin Rahmi Grpnarn ayn adl romanndan Ynetmen Ahmet

Fehim tarafndan Malul Gaziler Cemiyeti adna ekilen bu filmde, Fransz mrebbiye Anjel

roln, Rus asll kadn oyuncu Madam Kalitea oynamtr. Kollar ve gsnn st ksmn

akta brakan i amarlargiyen Madam Kalitea, Dahri

Efendinin konanda alrken, erkekleri batan karr. Bu filmdeki rolyle Madam118

Kaliteaya Trk sinemasnn ilk vamp kadn oyuncusu unvan verilir. Bu film gsterime

girdiinde stanbul igal altndayd. O dnem stanbuldaki Fransz igal kuvvetlerinin komutan

General Franchet, igal ettikleri stanbulun sinemalarnda, ehvet dkn, dk ahlakl bir

Fransz grmekten ok rahatsz olmu ve Franszlar kk drlyor gerekesiyle filmin

gsterilmesini yasaklamtr. 105

1919da Yusuf Ziya Ortan Binnaz adl eserinden uyarlanp, Ahmet Fehim

tarafndan yine Malul Gaziler Cemiyeti adna ekilen filmde, ilk defa bir gbek dans sahnesi

beyazperdede grlr. O yl ayrca Osmanl Donanma Cemiyeti adna Tombul An 4

Sevgilisi adl film ekilir. lk filmlerde rastlanan bu cinsellik elerinden yola

karak Btn bunlar dikkate alndnda, mstehcenliin Trk Sinema Tarihi ile12 0

zdeletiini sylemek pek de yanl bir iddia olmaz. eklinde yorumlar yaplmtr.

101 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.11.102 Mahmut Tali ngren, Sinemada Kadn ve Cinsellik Smrs, Ankara: Dayanma Yaynlar, 1982, s.42.103 ener, age, s.13.104 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.11.105 zyar, Osmanlda Sinemaya Dair Sansr Notlar, s.24.


40/155

32

Trk sinemasnda bir filmin ekilmesine ynelik ilk saldr ve baskn olaylar

Muhsin Erturulun filmlerine kar gerekletirilir. ekim almalar srasnda baz12 1

tutucu gruplarn saldrlarna hedef olan, seilen konular ya da oyunculardr. stanbulda BirFacia-i Ak filminin ekimi esnasnda, ekibi saldrya urayan Erturul, anlarnda yaananlar

olaylar hakknda unlar ifade ediyor: arafl kadnn filme ekilii en byk gnah

saylyordu. Ta ki araflar iinde rol alm kadnlarn Ermeni sanats Aznif Hanm ya da Rus

sanats Andreyevna olduunu saptayncaya kadar... Onlarn bile araf giymeleri gz

yumulacak gnah deildi. O siyah giysi, bal

12 2

bana kutsal bir simgeydi. Bu yzden birka kez de talandk.

Erturul, Nur Baba filmiyle ilgili olarak da benzer tepkilerle karlamtr. Yakup

Kadri Karaosmanolunun ayn adl romanndan uyarlanan Nur Baba ya da dier adyla

Boazii Esrar filmi, bir Bektai eyhinin yaadklarn konu edinmekteydi.

Karaosmanolunun bu roman daha nce Akamgazetesinde tefrika edilmi (1922) ve Bektai

tarikat evrelerinde byk bir tepkiyle karlanmt. Bu tepkiler nedeniyle de yaynna son

verilmiti. Yaynlanmas yarm kalan bu olayl tefrika romann tamam, daha sonra kitap olarak

baslmt. Nur Baba tefrika halinde yaynlanrken nasl tepki aldysa, filme aktarlrken de o

denli ciddi tepkiler almtr. Filmin en ilgin yan ise dinsel bir kiinin ikiyzll ilesahtecilii cinsellikle rttrerek anlatlmasndan gelir. Bunun iin Boazii Esrar-1922

cinselliin dini duygulara alet edilerek smrlmesini konu alan ilk filmdir. 106 Bu tepkiler bir sre

sonra fiili saldrya dnmtr. Filmin d sahneleri Eyp Camiinin avlusunda ekildii sra,

Bektai tarikatnn sadk mritleri: Bektailik aleyhinde film evriliyormu! diye

ayaklanmlar. olay gn, cami avlusundaki film setini basan yzlerce kii paralamak iin

kamerann zerine saldrm, oyuncular dvlm. 107

Bu dnemde dini kurum ve kiilerin resim fotoraf ve onlarla ilikilendirilebilecek

sinemayla ilgili tutumlar konusunda farkl verilere sahibiz. rnein: 20li yllarn banda bile

eyhlislamlk Dairesi tarafndan yaynlanmakta olan Ceride-i lmiyenin Austos saysnda, bu

sanata olumsuz yaklamnn izlerini bulmak mmkndr. Zeyyid-i msliminin insan, vesair

ziruh olan hayvan sretlerini alakllihal tasviri eran haram olur mu? Elcevap: Olur. Bu suretle

106 Burak Evren, Trk Sinemasnda Cinsellik ve Erotizm, stanbul: Ad Yaynclk, 1995, s.13.107 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.31.


41/155

33

suver-i mezkurenin hane vesair mevazda ittihaz tahrimen mekruh olur mu? Elcevap: Olur. Bir

mslmann insan veya hayvan resmini cizmesi ve ekmesi haram olur mu? Olur. Byle

resimler125

yaplm evlerin mlk edinilmesi de haram olur mu? Olur. Oysa edinebildiimiz bilgilere gre,

Son Osmanl eyhlislam Mustafa Sabri Efendi, eyhlislamlk Dairesinin resim konusundaki

bu yaklamnn tam tersi istikamette gr beyan etmektedir: Bundan sonra sretlere tapacak

kadar akn adamlar kalmamtr, yahut benim kendi hakkmda o ihtimal, imkan haricindedir.

Binaenaleyh memnuiyetin sebebinin yokluu ile men edilen eyin de zevali lazm gelir. 108

Genel olarak denilebilir ki, baz dindar evrelerde grlen, fotoraf alanndaki katlk ve

kar koymalar, sinema alannda (kadn oyunculara gsterilen tepkiler dnda) pekgrlmemitir. Bu dnemde, lkemizde sinemann tannmasnda yardmc olan nclerin

arasnda Vafiadis, Didor ve Sigmund Weinberg gibi gayrimslimlerin adlar gemekteyse de,

bunlarla e zamanl olarak Mslman Trkler de bu ie girimiler ve127

ksa srede onlar da bu sanatn temsilcileri olmulardr.

Osmanl Devletinin yklp yerine Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas lkedeki sinema

faaliyetlerini de etkilemitir. stiklal savann zaferle sonulanmas ve Cumhuriyetin ilanyla

laik dzene doru atlan ilk admlar, Gen Trkiye Cumhuriyetinde yeni yaplanmalarnolumasn salamtr. Yeni rejimin sosyal hayata getirmi olduu yenilikler ve adalama

yolunda atlan emin admlar kukusuz sinemaya da yansmtr. 109Ayrca bu dnemde, Osmanl

dneminde neredeyse yabanclarn tekelinde olan sinema faaliyetleri, yava yava Trklerin

eline gemeye balamtr. 110

Cumhuriyet dneminde Kadnlar artk korkmadan, utanp sklmadan kocasyla,

ocuuyla, arkadayla ya da tek bana san rtmeden, kara arafn takmadan sinemaya

gidebiliyordu. mparatorluk ok eskilerde kalmt. imdi var olan laik devletin sunduuimkanlard. 111 Bu rahatl yanstmas asndan, o dnemdeki gazetelerde yer alan aadaki

haber ilgi ekicidir. Haberde gen bir hanm unlar sylyor: .Fazla irkin deilim

elhamdlillah. Gzlerim fotoraflarda fevkalade parlak kyor. Niyetim Romaya gitmek

108 Yakutcan ve mr, s.6.109 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.63.110 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.38.111 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.25.


42/155

34

talyan Filme mracaat etmek. Drt be aysonra burada yeni bir sinema yldznn filmlerini seyredeceinize mutmain

131olunuz.

Bu deiimlere ramen, MslmanTrk kadnlarnn ilk kez perdede grld filmin

evrimi pek o kadar kolay olmamtr. Baz tutucu evreler, Mslman kadnlarnn filmde

oynamasn uygun grmemi ve buna kar tavr almlardr. Filmin evrildii baz yrelerde

frnlar film ekibine ekmek satmamlar, bakkallar yz gram teneke peyniri katk olarak ok

grmler, hatta yine baka bir yrede kyller, muhtarlarna bask yaparak filmcilerin

kylerini derhal terk etmelerini istemilerdir. 112

Trk sinemasnda ilk ykl-konulu uzun filmlerin ekim tarihi olarak 1916 alndnda,o tarihten 1922 yllarnn sonuna kadar beyazperdede Mslman Trk kadnlar grlmemitir.

1916 ile 1922 arasnda evrilen Trk filmlerinde kadn oyuncu gereksinimini, eitli tiyatro

topluluklarndaki gayrimslim kadn oyuncular karlamlardr. 113

2.1.1. Tiyatrocular DnemiTrk sinemasnn 1923ten 1939 ylna kadar olan dnemi Tiyatrocular Dnemi olarak

adlandrlr. Tiyatrocular Dnemi denilmesinin sebebi, bu dnem sinema faaliyeti iinde olan

ynetmen, oyuncu ve dier grevlilerin, genellikle tiyatrocu olmalar ve ekilen filmlerde tiyatro

etkisinin grlmesidir. Bu dneme ynetmen olarak damgasn vuran kii Muhsin Erturuldur.

Kendisi de bir tiyatrocu olan Erturulun filmlerinde rol alanlar da tiyatrocular olmutur. Ayrca

filmlerinde teknik adan tiyatro etkisi grlmektedir. Erturulun, Trk sinemasnn bu 17 yllk

dnemine tek bana yn ve ekil vermitir. Bir sanatnn, kendi lke sinemas zerinde bu

kadar uzun bir sre tek bana etkili olmas, baka bir lke sinemasnda benzerine rastlanan bir

durum deildir. 114

Bu dnem filmlerinin, Ulusal bilin, Cumhuriyet etrafnda bir araya gelme dncesiyleekildii ve en nemli zelliklerinin; devletin resm ideolojisini hakim

klmak adna, eski dzenin ktlenmesi, saltanat ve hilafet, din messeselerinin135

yerilmesi olduu vurgulanmtr. Bunun yannda bu filmlere bakldnda, devrin politikas

112 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24.113 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24.114 lim erif Onaran, Trk Sinemas, Cilt: 1, Ankara: Kitle Yaynlar, 2. Basm, 1999, s.20.


43/155

35

ile ideolojik bir polemik eklinde ortaya konan filmlerin vermek istedii mesajlar arasnda

byk bir uyum olduu grlmektedir. 115

Trk sinemasnda rol alan ilk kadn oyuncu olarak genelde Ateten Gmlek filminde

beraber rol alan Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir isimleri gemektedir. Fakat son yllarda baz

aratrmaclar, bu isimlerden nce sinemada rol alan baka isimlerden bahsetmektedirler.

zuyar, konuyla ilgili olarak: Ateten Gmlek filmiyle Trk sinemasnda rol alan Bedia

Muvahhit ve Neyyire Neyir Hanmefendiler Trk sinemasnn ilk Trk kadn oyuncular

deildir. nk; Ateten Gmlek (1923) filminden daha nce, 1922de ekilmi olan

Esrarengiz ark filminde barol bir Trk1 37

kadn oyuncu slenmitir. Ad; Nermin Hanm. ifadelerini kullanmtr. Evren ise, Mslmankadn ifadesini kullanarak u bilgileri veriyor: Ben yine Trk sinemasnda ilk Mslman

sinemac kadn, bilindii gibi Neyyire Neyir ve Bedia Muvahhit deil, onlardan nce sinemaya

girmi olan Sabahat hanmdr diyordum. 116

Trk kadnlarn sinema filmlerinde oynamas konusunda bir dnm noktas olarak

deerlendirilen Ateten Gmlek filmi, 1923 ylnda Erturul tarafndan Halide Edip Advarn

ayn adl romanndan uyarlanmtr. Advarn, Kurtulu Savan konu alan bu yaptnda yer

alan Kezban ve Aye adl Trk kadn karakterlerin, milli duygular nedeniyle filmde deMslman Trk kadnlar tarafndan oynanmas uygun grlm 117 ve Atatrkn de tevikiyle

filmde oynayacak Mslman Trk kadn oyuncu arayna giriilmitir. Bir sre sonra Aye rol

iin uygun bir oyuncu bulunur. Bu oyuncu o yllarda Dar-l Bedayi sanatlarndan

Muvahhitin ei olan ve Erenky Kz Lisesinde Franszca retmenlii yapan Bedia Muvahhit

Hanmdr. 118 Kezban rol iin de gazetelere ilan verilir ve bir sre sonra Neyyire Neyir bulunur.

Ateten Gmlek filmiyle, ilk kez Trk kadnlarnn filmlerde oynama yasan kaldrlr ve

Bedia Muvahhitle Neyyire Neyir barolleri oynarlar. 119

1928 ylnda asker emeklisi Tccar Naci adl bir iletmeci-ithalatmn Milletvekili

Mahmut Beye gnderdii olduka uzun bir raporda, ak sak kadnlarn bulunduu filmlerle,

115 Meneke, s.46.116 Evren, ddia ve Gerek, Sonsuzkare, Yl:2, Say:5 (Haziran 2004), s.4.117 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24.118 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24119 Aah zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, stanbul: Agora Kitapl, 2. Basm, 2003, s.78.


44/155

36

Yahudilik ve Hristiyanlk propagandas yapan ok sayda filmin bin trl hilelerle Trkiyeye

sokulduu iddia edilir. Naci Beyin raporunu sinema142

piyasasndaki rant kavgasnn gstergesi olarak grenler olduu gibi .gerek Trk

sinemaclnn zamanla yaayaca ve bugn de yaamakta olduu bunalma, gerekse yabanc

filmlerden oluan Amerikan tuzann lkemizde yaratt kltr yozlama

Documents

Sinema Ve Din