7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

1/25

Yirmi Birinci BlmAFRiKA'DA SiNEMA

Smrge S i n e m a s F r a n s z sinema tarihisi Georges Sadoul 1960 y l n d a y l e der: " S i n e m a n n i c a d n d a n buyana 65 y gemesine k a r n , gerek a n l a m y l a A f r i k a l , yani karaderililer t a r a f n d a n ynet i l m i , o y n a n m ve yerel bir dille k o n u u l m u tek bir kurmaca filmi bilmiyorum." Sadoul'unbu d e e r l e n d i r m e s i n i n de d o r u l a d gibi Afrika'da, A f r i k a l l a r t a r a f n d a n y a p l a n bir sinema ret imi , ancak s m r g e c i l i i n sona ermesinden ve Afrika'daki smrgelerin b a m s zdevletlere d n m e s i n d e n sonra g e r e k l e m e y e b a l a m t r . Buna k a r l k B a t l l a r , bir b a k ad e y i l e smrgeciler, s i n e m a n n ilk y l l a r n d a n b a l a y a r a k Afrika'da ekimler y a p m l a r yada konusu Afrika'da geen filmler e k m i l e r d i r . Bylece, Ingiltere, Fransa, Hollanda, Portekiz, Ispanya, t a l y a , Almanya gibi lkelerin s m r g e l e t i r d i k l e r i Afrika k t a s n d a , sinema dabir "smrge s i n e m a s " olarak ortaya k m t r . Ilk kez F r a n s z Cine Journal dergisinin 1913y l n d a k u l l a n d "smrge s i n e m a s " t a m l a m a s , smrgelerdeki y a a m biimini belgelemeyi, b a t lkelerindeki genlerde smrgelere gitme i s t e i u y a n d r m a y ve smrge halklar n n grg ve bilgilerini a r t r m a y amalayan eir sinema a n l a m n d a k u l l a n l m t r . Smrgeci lkeler sinemadan, a n a v a t a n n smrgeye u y g a r l k g e t i r d i i , smrgedeki d o a l kayn a k l a r d e e r l e n d i r e r e k b u r a l a r n k a l k n m a s n a k a t k d a b u l u n d u u g r n yayma konusunda byk lde y a r a r l a n m l a r d r . Sinemaya a y r c a bu blgelerde H r i s t i y a n l n y a y l -m a s konusunda da bir i l e v y k l e m i l e r d i r . Sinemanm daha b a l a n g y l m d a Lumiere Kard e l e r ' i n Paris d o l a y l a r n d a ektikleri Baignade de Negres (Zencilerin Y k a n m a s , 1896) smrge s i n e m a s a n l a y n n ilk r n e i s a y l a b i l i r . 1900 y l n d a Paris'te a l a n byk sergide smrgelerde ekilen filmler g s t e r i l m i t i r . Lumiere K a r d e l e r ' i n A v r u p a l l a r n Cezayir'de n a s ly a a d k l a r n gsteren grntleri byk ilgi e k m i t i r . 1906 Marsilya sergisinde ise Senegal,Gine, F i l d i i K y s , Dahomey gibi smrgelerde ekilen filmlerin zel bir pavyonda gsterilmesi, Almanya'da 1907 y l n d a ordunun d z e n l e d i i bir sergide Afrika'da ekilen filmlerin o y n a t l m a s , s i n e m a n n ana vatan-smrge b a l a n t s n d a nemli bir roloynamaya b a -l a d n m gstergeleridir. Hemen belirtmek gerekir ki, bu filmlerin byk blm Afrika'yagezi a m a c y l a gidenler ya da grevli olarak Afrika'da bulunanlar tarafmdan e k i l m i t i r . n giltere K r a l 'nm Afrika gezisinin filme a l n m a s ya da gney Afrika madenierindeki a l m a -l a r n grntlenmesi ise Ingiliz s i n e m a c l a r n rnleridir. B e l i k a l l a r m A f r i k a ' n n "uygar-

i!i'1

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

2/25

568

l a m a s " iin y a p t k l a r n belgelemek a m a c y l a Brksel'de kurulan Le Cinematographe desCDlonies Y a p m e v i , Prens Albert'in Kongo g e i s i , demiryolu y a p m , o r m a n a r n dzenlenmesi gibi k o n u l a r filme a l m t r . Charles Urb"n da n g i l i z smrgelerinde ekimler y a p t gibi, bu blgelerde Avrupa k a y n a k l filmlerin d a t m n s t l e n m i t i r . Smrgecilerin ilgisi-ni eken nemli bir konu da, y a b a n l h a y v a n l a r n a v l a n m a s d r . Path" Y a p m e v i ' n i n grev-l e n d i r d i i Alfred Machin, 1908 y l n d a kara k t a y a giderek e i t l i h a y v a n l a r n a v l a n m a s n ai l i k i n birok film eker. Machin bu arada smrgelerde grevli " b e y a z l a r " u y g a r l k elisiolarak gsteren belgeseller de eker. r n e i n Machin'in Commem m Leme N o l S Parviemdes Grands Lan d'Afrique ( A f r i k a ' n n Byk GDllerinden Bir M e k c p Bize N a s l l l J l a r , 1911)a d l filmi, beyaz a d a m Afrika'ya Avrupa u y g a r l 1 1 l 1 geciren bir kahraman olarak ele a l r . r a l y a n Roberto O m e g n a ' n n Etiyopya'da e k t i i Come si Viaggia in AFiw-(Afrika'da N a s lS e y a h a Edilir, 1911) belki de, I r a l y a n l a r n bu yreye Mussolini'den nce de ilgi gsterdik-lerinin bir k a n t olarak d e e r l e n d i r i l e b i l i r . A v r u p a l l a r n ektikleri, konusu Afrika'da geenilk kurmacalarda smrgeci beyaz a d a m n y c e l t i l d i i , yerlilerin ise a a l a n d grlr. Bir o c u u n d l e r i n i konu edinen Les SoldMs de lack a Maroc ( ] c c k ' n Askerleri Fas'w, 191 I) ,Camiile de Morlhon'un y n e t t i i L'Ocage (Rehine, (912), Henri P o u e t a l ' n bir blmnCezayir'de e k t i i Le Ugionnaire (Lejyoner, 1914) gibi filmler bu y a r g y d o r u l a y a n rneklerdir. Bunun gibi, dnemin nl gldr oyuncusu Littie Moritz, bir k s a filmde y a b a n lh a y v a n l a r n s a l d r s n a korkusuzca g s gererken, filmin sonunda bir A r a b n bir s p a y l a b a e d e m e d i i grlr. Yaban a v , kurmaca filmlerinin de konusunu o l u t u r u r . A m e r i k a l l a r n e k t i i H m c i n g Big Game in Africa (Afri/w'da Av O y u n , 1910) ile n g i l i z y a p m The LionHumers (Aslan A v c l a n , I 913) bu tre rnek gsterilebilir. t a l y a n l a r n O s m a n l ynetimindeki Trablus 'u ele geirmeleri ise kkeni O r t a a ' a uzanan ve M s l m a n l H r i s t i y a n l kiin bir tehlike sayan g r n sinemaya da y a n s m a s n n r n e i d i r . Epi,odio del la Presa di Tri-poU ( T r a b l u s m A l n , I 912) a d l film, t a l y a n askerlerinin Trablus'ta y a a y a n bir t a l y a n ai-leyi M C s l m a n l a r n g a z a b n d a n k u r t a r m a s n konu edinir. A y n y ekilen In Name di All a h ' n (Allah A d n a ) da benzer bir izgi i z l e d i i grlr. Birinci Dnya S a v a ise smrge'si-n e m a s n a s m r g e c i l i i s a v u n m a n n y a n s r a bir b a k a i l e v daha ykledi. Filmlerde a r t k ,a n a v a t a n n h a k l bir s a v a vennekte o l d u u g r de yer almaya b a l a d . Sam of The Empire ( l m [ J a r a w r l l 7 l ocuktan, 1917), Our Empirc's F i g / r f o r F r e e d o n ( m / ) ( r a w r l u m z u n zgrlk S a v a , 1917), The B i l d i n g of The British E n p i r e (Ingiliz i m p a r a w r l ' n u n i n m ,1917) gibi filmler, smrgelerle ana varan a r a s n d a k i b a l a r y o u n l a t r m a y a a l a n rneklerdir. LIoyd George The Man Who Saved The British Empire (LIoyd George Briwnya imparaw r l u u ' n K r w r a n Adam, 1918) ise bu a n l a y n en b a a r l r n e i s a y l r . F r a n s z y a p m L'Aide des Calonies it la Franee (Smrgelerin Fransa'ya Y a r d m , 1916) da a y n amaca ynelikbir filmdir. Birinci Dnya S a v a s o n r a s n d a , smrgelerden Avrupa lkelerine u l a a n film-lerin s a y s n d a byk bir a n oldu. l3u a r t a , bir yandan Afrika'da y a p t k l a r y a t r m l a r or-t a k l a r n a t a n t m a k isteyen i r k e r l e r i n ektirdikleri belgeseller, bir yandan da Afrika'da ula- o l a n a k l a r n n artmas, sonucunda k r a n n d a i i k blgelerine u l a a b i l e n s i n e m a c l a r ny a p t k l a r ekimler yol a t . Marsilya'da (J922) ve Paris'te (1931) dzenlenen smrgeciliksergilerinde (Exposition Nationale Coloniale) smrgelerden, bu arada Afrika'dan gelenfilmler gsterildi. Milliyetilerin d e s t e k l e d i i a n a v a t a n n smrgelerle birlikte bir "impara-torluk" o l u t u r d u u g r bu y l l a r d a y a y g n l k k a z a n d . Jean-Paul Paulin'in y n e n i i Les

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

3/25

569

Trais de Saim-Cyr (Saim-Cyr'li ler, 1938) bu g r savunan en dzgn film s a y l r . LaFrance E s un Empire (Fransa Bir m p a r a t o r l u k t l L r , 1938) a d l belgesel de a y n a n l a y destekler. Salazar ynetimindeki Portekiz de imparatorluk g r n benimser. Lopes Ribeiro'nuny n e i i F e i o do Imperio (1940), ABD'ye y e r l e e n Portekizli bir gmenin o l u n u n , Afrika'daki Portekiz smrgelerini gezince lkesinin byk bir imparatorluk o l d u u n u kavramas n ve Portekizli kalmaya karar vermesini konu edinir. k dnya s a v a a r a s n d a smrgecilkelerde, a y r c a Hollywood'da ekilen birok filmde, askerler, doktorlar, misyonerler hepsmrge i m p a r a t o r l u u n u n k u r u l m a s iin aba harcayan "kahramanlar" olarak ele a l n r .Smrge i m p a r a t o r l u u n u n "kara k t a y a " u y g a r l k g e t i r e c e i ve yeryznde beyaz a d a m nu y g a r l n d a n b a k a bir u y g a r l k o l m a d g r savunulur. Beyaz r k n s t n l n c i vurgulayan smrge s i n e m a s a n l a y n n ilk nemli r n e i Hollywood y a p m Trader Hom'dur(Tccar Ham, 1930). Van D y k e ' n y n e u i i film, Afrika'da yerlilerin eline d e n beyaz birk a d n n iki a v c t a r a f n d a n k u r t a r l m a s n konu edinir. Tccar Hom, b e y a z l a r n kahraman,yerlilerin kt adam o l d u u ve belgesellerden a l n m a grntlerle (yerlilerin ayinleri, aslan,kaplan fil gibi hayvanlar) z e n g i n l e t i r i l e n filmlerin ncs oldu. Zoltan K o r d a ' n n ynetti Sanders of The River (Bozambo, 1935) b a r o l d e solcu dnya g r n e sahip o l d u u bilinenkaraderili a r k c Paul Robeson'un o y n a m a s n a k a r n , Bozambo d n d a k i yerlileri kt, bey a z l a r ise u y g a r l n temsilcisi olarak gsterir. S i n e m a n n Edgar Rice Burroughs'un izgi rom a n n d a n u y a r l a d , "ormanlar hakimi" maymun adam T a r z a n ' n da, s r a s g e l d i i n d e bey a z l a r A f r i k a ' n n " v a h i " yerlilerinden k o r u d u u grlr. (Tarzan filmlerinin byk blmnn stdyoda e k i l d i i n i de belirtmek gerekir.) A f r i k a ' y y a l n z c a bir dekor olarak elealan filmlerde ise r k b a k n etkisinin a z a l d grlr. A f r i k a ' y bir dekor olanak kullanm a y amalayan filmlerin ilk r n e i , Jacques Feyder'in Pierre B e n o i t ' n n r o m a n n d a n uyarl a d L ' A l a n i d e ' d i r ( A t l a n i d , 1921). Daha sonra Alman ynetmen Pabst da yine Afrika'daa y n konuyu Die Herrin von A l a m i s ( A l a n i s ' l i K a d n l a r , 1932) a d a l t n d a filme alacakm,A f r i k a ' y dekor olarak kullanan "lejyon" filmleri de, genellikle r k b a k t a n a r n m rneklerdir. John Ford'un y n e i i ve Boris Karloff ile Vicror McLaglen'in b a r o l l e r i o y n a d k l a r The L o s P a r o l ( K a y p Mfreze, 1934) lejyon filmlerinin ilk nemli r n e i s a y l r . FrankLloyd'un y n e t t i i ve b a r o l l e r i n i Ronald Colman ile C l a u d e e Colben'in o y n a d k l a r Under Two Flags (iki Bayrak A l n d a , 1936) Hollywood y a p m bir b a k a lejyon filmidir. Amalejyon filmlerinin en b a a r l r n e i n i William W e l l m a n ' n y n e t t i i ve b a r o l l e r i n i GaryCooper ile Ray M i l l a n d ' n o y n a d k l a r Bea" G e 5 e (Gnll Kahramanlar, 1939) o l u t u r u r . Filmin b a a r s , serven ve s a v a filmlerinin en belirgin zelliklerini ustaca bir araya getirmesinde yarar. S i n e m a n n ilk y l l a r n d a gndeme g e l d i i n e y u k a r d a d e i n i l e n yaban a v , renkli s i n e m a n n ortaya k m a s n d a n sonra "safari" filmlerinin konusu oldu. Bu filmlerin birbirine benzeyen k o n u l a r , g e m i i n i unutmak i s e y e n bir beyaz a d a m n v a h i Afrika'ya s n -m a s n konu edinir. Beyaz adam Afrika'da, s e v m e d i i k o c a s ya da y a l b a b a s y l a birlikte buk r a y a yolu d m gzel bir k a d n a vuruluro V a h i bir hayvan, iki sevgilinin a k n engelleyen k s k a n k o c a y ya da y a l b a b a y paralayarak, sevgilileri b i r l e t i r i r . Ama zamanla, az say d a da olsa, bu genel k a l b n d n a k a n filmler y a p i l d n da belirtmek gerekir. HenryKing'in Hemingway'den u y a r l a d The S n o v s of Kilimanjara ( K i l i m a n j a r a ' n m K a r L I n , 1952),John Ford'un Mogambo (1953), John H u s t o n ' n The R o o s of Heaven ( C e n n e i n Kkleri, 1958),Howard Hawks'un Hatari ( V a h i A v c , 1961) gibi filmleri A f r i k a ' y y a l n z c a bir dekor olarak

ii!11i

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

4/25

570

kullanmakla yetinrneyen rneklerdir. k i n c i Dnya S a v a ' n n sonu, smrge imparatorluk-l a r n n da sonu oldu. S m C r g e l e r b a m s z l k l a r n a k a v u . t u ! a r . B a m s z l k l a r n a k a v u a n bulkelerin en a z n d a n bir blmnde sinema retimi ortaya k t . Smrgelerin ortadan kalkm a s y l a smrge s i n e m a s k a v r a m ortadan kalksa da, hemen belirtmek gerekir ki, eski smrgeci devletlerin r k b a k n n ortadan k a l k m o l d u u n u ne srmek iyimser bi r d e e r -lendirme olur. nk B a t l l a r n b a k a u y g a r l k l a r a i l i k i n n y a r g l a r n d a n henz s y r l a m a -d k l a r grlmektedir. ikinci Dnya S a v a ertesinde b a m s z l n a k a v u , n eski smrgelera r a s n d a Cezayir, sinema a l a n n d a ilk k g e r e k l e t i r e n e l k e oldu.

Cezayir S i n e m a s On a l t n c y z y l d a O s m a n l e g e m e n l i i n e giren Cezayir'i, 1830 y l Temmuz a y n d a F r a n s zbirlikleri i g a l etti. lke, askeri bir genel valinin ynetinnde F r a n s z smrgesi oldu. g a -lin hemen a r d n d a n Cezayir'e yz bini a k n A v r u p a l y e r l e e r e k , lkenin d o a l zenginliklerini i l e t m e y e b a l a d . Yirminci y z y l n ilk e y r e i n d e ortaya k a n b a m s z l k hareketleri,ikinci Dnya S a v a ' n n ertesinde bir b a m s z l k s a v a n a d n t . Ulusal K u r t u l u Cephe-. sinin (Front de Liberat ion Nationale) n c l n d e sekiz y sren etin bir i s a v a n a r d n -dan, 8 Eyll 1963'te Cezayir'de demokratik bir halk cumhuriyeti kuruldu. Cezayir'in sinemayla i l i k i s i Lumiere K a r d e l e r ' i n operatrlerinden Felix Mesguich (1871-1949) ile b a l a r .nk Mesguich Cezayirlidir. Mesguich, Cezayir, Tunus ve F a s ' n y a n s r a Trkiye ve M s r ' d a , Himalayalar'da ekimler y a p t . 1896'da Atina'da dzenlenen ilk olimpiyatlarda film e k t i i gibi, Rus a r n filme a l d . New York'taki ilk sinematograf gsterisini de dzenledi.Bu arada Lumiere K a r d e l e r ' i n s i n e m a t o g r a f ile 1896 y l n d a Cezayir'de gsteriler y a p l d biliniyor. Sinema a l a n n d a hibir retimin y a p l m a d Cezayir'de, Jean Renoir'in y n e t t i iLe Bled (1 928) ile Julien Duvivier'nin y n e t t i i ve Jean Gabin'in unutulmaz bir "kara melodram" k a h r a m a n n c a n l a n d r d PelJe le Moko (Cezayir B a a k h a n c l e r i , 1937) F r a n s z sinem a s n n egzotik bir ortam yaratmak a m a c y l a Cezayir'de e k t i i iki r n e i o l u t u r u r . Bu filmlere John Cromwell'in y n e t t i i ve b a r o l l e r i n i Charles Bayer ile Hedy L a m a r r ' n o y n a d k -l a r Algiers (Cezayir S e v d a l l a n , 1938) ile John Berry'nin y n e t t i i C a s b a h ' (Cezayir Damz, 1948) da eklemek gerekir. Cezayir'de ulusal bir s i n e m a n n temelleri, ancak b a m s z l nk a z a n l m a s n d a n sonra a t l a b i l d i . B a m s z l k S a v a y l l a r n d a Ulusal K u r t u l u Cephesi militan s i n e m a c Rene Vautier'nin ynetiminde bir s i n e m a c l k okulu a t (1957). Rene Vautier'nin e k t i i AIgerie en F l c n m e s (Cezayir Alevler Iinde, 1959) ise zgrlk s a v a l a r n ngnlk y a a m l a r n , a r p m a l a r n , k u r d u k l a r p u s u l a r , bir treni dinamitlemelerini grntledi. Vautier, F r a n s z u a k l a r n n b o m b a l a d Tunus'un bir kynde y a p t ekimleri Saki-et Sidi Y o c e f t e (1958) k s a bir filme d n t r d . 1960 y l n d a geici Cezayir hkmetineb a l bir sinema blm kuruldu. Bunu 1962 y l n d a Cezayir Radyo Televizyonu'nun kurulm a s izledi. A y n y l , Muhammed Lakhdar Hamina a n a s b a b a s b o m b a r d m a n l a r d a len kk bir k i z n durumunu konu e d i n e n j a z a i n n a i Y c s m i n a (Yasemen, 1962) a d l belgeseli ekti. Film bir o c u u n yksnden yola k a r a k , Tunus s n r n a g etmek zorunda k a l a n l a r nd r a m n a k t a r y o r d u . 1964 y l n d " sinema s a l o n l a r d e v l e t l e t i r i i d i ve Ulusal Sinema Merkezi (Centre Nat ional du Cinema) kuruldu. A y n y Cezayir S i n e m a t e i de kuruldu. F r a n s z

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

5/25

S7I

S i n e m a t e i ' n i n kurucusu Hemi Langlois ile SSCB, Bulgaristan ve Polonya sinemateklerinink a t k s , Cezayir S i n e m a t e i ' n i n lkenin kltr o r t a m n d a a r l k l bir roloynamaya b a l a m a s n s a l a d . B a l a n g t a ynetimi Ulusal' Sinema Merkezine b r a k l a n sinema s a l o n l a r ,1967 y l n d a yerel ynetimlere devredildi. Bu arada Amerikan, Ingiliz ve F r a n s z d a t m i r ketleri de d e v l e t l e t i r i l d i . Bylece sinema bir zel sektr e t k i n l i i olmaktan k a r l a r a k , devletin denetimi a l t n a s o k u l m u oldu. Ulusal Sinema Merkezinin r e t t i i ilk Cezayir kurmaca filmi Une Sijeune Paix'yi (Bunca Gen Bir B a r , 1964) Jacques Charby ynetri. Film " heda" o c u k l a r n n yeni bir topluma ayak u y d u r m a l a r n s a l a m a k iin harcanan a b a l a r konu edinil'ordu. Ertesi y Cezayir s i n e m a s film retti. Filmlerden ilki Mustafa Badi'niny n e t t i i el-Leylu Y a h a f u ' - e m s i La N i a Peur du Sakil (Gece G n e t e n Korkar, 1965), ikincisi Muhammed Lakhdar H a m i n a ' n n y n e t t i i Riyah'l-Ores i Le V e n des Aures (AuresR i i z g a r , 1965) ncs Ahmed R a i d i ' n i n y n e t t i i L'mtbe des Damnes (Lanetliler a f a ,1965) oldu. saati a a n uzunluktaki, drt blmlk Gece G n e t e n Korkar K u r t u l u Sava ' n belgeliyordu. Film, s a v a s r a s n d a toplumsal s n f l a r n y a a d k l a r e l i k i l e r i vurguluyordu. Muhammed Lakhdar H a m i n a ' n n y n e t t i i A < r e s R z g a r , Cannes Film Festivali'nde"ilk film" dln kazanarak Cezayir s i n e m a s n n a d n ilk kez u l u s l a r a r a s ortamda duyurdu. Film, ynetmenin b a b a s y l a ninesinin y a a m l a r n d a n esinlenerek s a v a n p a r a l a d birailenin d r a m n , bir a k , a c ve umut yksne d n t r y o r d u . Ahmed R a i d i ise Lanetliler a f a ' n d a A f r i k a ' n n s m r g e l e t i r i l m e srecine e i l e n siyasal bir film ekti. Profesyonelo y u n c u l a r n yer a l m a d film, Afrika s i n e m a s n n smrgecileri sulayan ilk r n e i n i o l u t u rur. Film, belgelerden, t a n k l k l a r d a n da yola k a r a k ilk b a m s z l k hareketlerini ve Afrikal k i m l i i n i n o l u m a s n verdi. Ahmed R a i d i ' n i n daha sonra e k t i i el-Afyun v e ' - A s a i . ; O p i u m et le Baton (Afyon ve Sapa, 1969) ise K u r t u l u S a v a s r a s n d a bir kydeki y a a m ele a l d . B a m s z l k isteyenlerin k a r l a t k l a r b a s k ve korkuyu verdi. Ynetmenin Ali auPays des Mirages (Ali Hayaller lkesinde, 1980) a d l filmi, Fransa'ya i bulmaya giden emekilerin, bir zamanlar anavatan bildikleri bu lkede n a s l a a l a n d k l a r n konu edindi. Gillo Pontecorvo'nun y n e t t i i ve senaryoyu da Franco Solinas ile birl ikte yazan Yacef Saadi 'nin d a n m a n l n d a ekilen, italya-Cezayir o r t a k y a p m Ut Battaglia di AIgeri'nin (Cezayir S a v a , 1966) Venedik Film Festivali'nde A l t n Aslan k a z a n m a s , Cezayir s i n e m a s n birkez daha gndeme getirdi. Film, C e z ~ y i r h a l k n n smrgeci F r a n s z l a r a k a r y r t t ba m s z l k s a v a m n konu edinil'ordu. S a v a n nedenlerini ve yntemlerini belgeseki biry a k l a m l a aktaran film, Pontecorvo'nun d e y i i y . , " z g r l n ve b a m s z l n elde etmek isteyen bir ulusun yksn, t a n n m oyunculam yer v e r n e k s i z i n , bir gerilim o r t a m n da y a n s t y o r d u " . Bir b a k a o r t a k y a p m da Luchino Visconti'nin Albert Camus'den uyarlad ve b a r o l Marcello Masrroianni'nin o y n a d Lo StranieTO ( Y a b a n c , 1968) oldu. Cezayir s i n e m a s n n en nemli ynetmeni ise Muhammed Lakhdar H a m i n a ' d r .

Muhammed Lakhdar Hamina (d. 1934) Prag'da sinema r e n i m i grd. Bir sre Tunus'ta a l t k t a n , k s a filmler ektikten, grnt y n e t m e n l i i y a p t k t a n sonra, y u k a r d a de i n i l e n ilk filmi Aures R z g a r ' n ekti. Film, idam edilecek o l u n u n izini sren bir a n a n n. d r a m n olgun bir sinema diliyle a k t a r y o r d u . Bu filmi izleyen Hassan Terra ( T e T O r i s Hasan,1968) filmin b a r o l n da stlenen Rouiched'in byk ilgi gren oyunundan u y a r l a n d .Kendi halinde bir kk b u r j u v a n n devrimci harekete k a t l a r a k , k o m u l a r n c a "terorist"olarak nitelendirilmesini konu edinen film, Aslan Asker v a y k ' a r t r y o r ve ynetmenin

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

6/25

572

gldr a l a n n d a da b : a r i i o l a b i l e c e i n i gsteriyordu. D ~ c e m b r e ( A r a l k , 1972)'bir d i r e n i inin F r a n s z l a r t a r a f n d ; n , zor u y g u L n a r a k s o r g u l a n m a s n a k t a r r k e n , s o r g u l a y c s u b a y nv i c d : " , u 1 n c b . b a gsteren h u : r s L l z l u u v u r g u L d l . Ama, a r a c h a k l k l a r m sorusunu g n ~deme getirui. Bu filmi, ynetmenin b a y a p t Vaka'a S e n e ' d t i ' l - C e m r / C i r o n i q e des Anneesde l3raise ( A t e Y l l l a r m n yks;;, 1975) izledi. L k h e l a r H a m i n a ' n n senaryosunu y : z p b a rol de o y n a d saate y a k n u w n l u k a k i bu film, llerde g etmek zorunda kalan birailenin yksnden yola k a r a k , Cezayir'in 1939-1954 y l l a r a r a s n a e i l i r . A l t blmdeno l u a n ve Cezayir u e v r i n i n i n b a l a d II K a s m 1954 gnnde noktalanan A t e Y , l l a n n nyks;;, devrimin uzun bir birikim ve h a z r l k dneminin sonucu o l d u u n u vurgular. LakhUar H a m i n a ' n n b a r o l de s t l e n d i i film, k a l a b a l k sahnelerinin de k a t k s y l a d e s t a n s bira n l a t m a u l a r . Cannes Film Festivali'nde A l t n Palmiye k a z a n m a s n a k a r l k filmin yeterince i yapmayurak zarar etmesi, H a m n a ' o n uzun sre film ekememesi sonucunu d o u r ~du. Yedi y l U k bir suskunluktan sonra ynetmen R i h , ' - - R i m d l / Vent de Sable ( K m Ri;zgan,1982) ile sinemaya dnd. AllTeS R i i z g a r ' n n d e v a m s a y l a b i l e c e k olan bu film, Sovyet sin e m a s n d a n etkiler t a y a n bir lirizmle, toprak anaya y a k l m [,ir a t n i t e l i i t a r k e n , kad n n konumunu da gndeme getiriyordu. Ynetmenin son filmi e s - S u T e c ' l - A h i r e / La DernieTe Image / Son Resim, (1985) ise z y a a m s a l e l e r de iererek 1930 y l l a r n a e i l d i . Halk n n y a a m biimini ve s o r u n l a r n sinema yoluyla belirleyen Hamina "bir A m e r i k a l , birAlman ya da bir t a l y a n benim bir filmim a r a c l y l a bir Cezayirli 'yi anlayacak olursa amac m a . e r i m i olurum" der.

Cezayir s i n e m a s n d a 1972 'den sonra gncel sorunlara ve e l i k i l e r e ncelik t a n y a n bira n l a y n b e n i m s e n d i i grld. Muhammed Boumari'nin y n e t t i i el-Fahham / Le CharbonnieT (KmiiTcii, 1972) bu e i l i m i n ilk rnekleri a r a s n d a yer a l r . Film, odun kmr y a p p satan 'bir kylnn aile i l i k i l e r i n d e n yola k a r a k , tanm reformunun s o n u l a r n Yeni Gerek-ilik a k m n n etkilerini t a y a n y a l n bir a n l a t m b a k t a r r . A y n ynetmen el-Irs / L ' l e r i a g e(Miras, 1974) a d l filminde t a r l a l a r m a y n l a n m kylerine dnen kyllerin yeniden y a a ma s a r l m a l a r n verirken, g e e r l i l i i n i srdren feodal geleneklere ve k a r - k o c a i l i k i l e r i n ede d e i n i r . Premicr Pas (ilk A d m , 1\178) ise k a d n n toplum iinde hak e t t i i yeri elde edebilmesi iin bir toplumun a t t ilk a d m l a r k a n edindi. Y n e t n e n Sid Ali Mazif, S e r Noire'da (Kara Ter, 1971) F r a n s z ynetimi dneminde l i r maclen o c a n d a y a p l " n grevi ele "ld A c m a s z c a b a s t r l a n grev, i i l e r i n ulusal bilinlerinin p e k i m e s i n i s a l y o r d u . A y n ynetmen Les Namades (GerleT, 1975) a d l filminde, kendi d e y i i y l e " k r s a l kesimin ekono-mik ve sosyopolitik konumuna" e i l i y o r , t a r m reformun" k a r direnenleri gndeme getiriyordu. Leila et les Alltres (Le'Yla ve D i e r l e r i , 1977) ise k a d n n konumuna e i l d i . Biri i i , biri lise r e n c i s i iki gen k z n y z y a r n birikimi geleneklere direnmelerini kanu edindi.

Merzak Allouache (d. 1944) kendine zg gldrleriyle g e n i kitlelerin ilgisini ekmeyi amalayan bir s i n e m a c olarak dikkati ekti . i lk filmi Omar G a l a t a (1976) gen k u a nyeni topluma uyum s o r u n l a r n e l e n c e l i ve itenlikli bir a n l a t m b perdeye a k t a r d . Biiyiikkentin s o k a k l a r n ve kahvelerini dolduran avare genlerin gnlk y a a m n , o y l l a r n t a l yan glclrlerinclen etkiler t a y a n bir a n l a y l a i l e d i . Ynetmenin bir sonraki filmi Maghamarat Baral / Les A t ' e n t r e s d ' n Hem (Bir K a h r a m a n n Seriivenleri, 1978) bir mahalle halk n n y a r a t t sahte [,ir k a h r a m a n n servenlerini yine n e e l i bir masal h a v a s iinde akrar r k e n , nc dnya a y d n l a r n n ikilemlerini gndeme getirdi. Ynetmenin R a j l va Na-

=

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

7/25

s73

w i l f i a d l / L l o m m e qui Regardait les Fenerres (Pencere/ere Bakan Adam, 1982) a d l filminde gl-drden u z a k l a t grld. Gerekten de Pencere/ere Bakan Adam s r a d a n bir memurun aile-si, g e m i i , a l m a a r k a d a l a r zerine i d n y a s n d a y a p t bir d e e r l e n d i n n e y i konu edinir.Ktphane grevlisi R a i t , zm l g n l k t a ve i d d e t t e bulur. Film, Cezayir s i n e m a s n d arastlanmayan bir i y o l c u l u u dzgn bir a n i a t O l l a verir. Daha sonra a l m a l a r n zaman za-man Fransa'da srdren Allouache, burada Un Amour il Paris'yi (Paris'te Bir A k , 1988) ekti.Manken olmak isteyen bir gen k z l a , kozmonot olmak isteyen, cezaevinden yeni k m sev-gilisi a r a s n d a k i i l i k i y i duygusal bir a n l a t O l l a veren film, k i i n i n iinde b u l u n d u u k o u l l a r -dan s y r l m a s n n o l a n a k s z l n vurguluyordu. Lumiere K a r d e l e r ' e adanan Lumiere er Com-p a g r i e ' n i n (Lumiere ve A r k a d a l L r , 1995) ynetmenleri a r a s n d a da yer alan Allouache, Ceza-yir'de de Bab el-Oued City'yi (1994) g e r e k l e t i r d i . A d n Cezayir'in yoksul bir mahallesindenalan film, gece a l t iin gndederi uyuyan bir gencin, caminin hoparlrn skmek gibi" b a l a n m a " " bir su i l e m e s i n i konu edinir. S o k a k L r n ynetmeni olarak da nitelendirilenAllouache, terrn y k s e l d i i bir dnemde h o g r s z l k k a v r a m n gndeme getirir.

Brahim Tsaki kentre, kenar mahallelerde ve k r s a l kesimde geen k s a filmden o l u a nLes Enfants du Vent ( R z g i l r n o C l t k l a r , 1981) ile Venedik Film Festivali'nde E l e t i r m e n l e rdln k a z a n d . o c u k l a r n d n y a s n a e i l e n film, y a l n ve itenlikli a n l a t m y l a dikkatiekti. Fransa'da r e n i m gren Mahmud Zemmouri Les Folles Annees de Twist ( / g m TwistY l l L r , 1983) ile t a l y a n gldr g e l e n e i n i n etkilerini t a y a n bir gldr filmi ekti. Kur-t u l u S a v a y l l a r n d a a k l bir k a r havada iki d e l i k a n l n n servenini i l e y e n bu filmi, a c k -l dizi filmlere m e r a k l bir ky h a l k n hicveden De Hollywood Tamanra.sset (Hollywood' danTamanrasset'e, 1990) izledi. Paris'in d e i i k kkenli i n s a n l a r bir araya getiren bir mahalle-sinde, e r i a r Cezayirlilerle p o l i t i k a c l a r n a t m a s n konu edinen Cent Pour Cent Arabica(Yzde Yz Arabica, 1997) Khaled gibi nl a r k c l a r n da k a t l m y l a ynetmenin k k m -c gldri.; a n l a y n n b a a r l bir r n e i n i o l u t u r u r . Assia Djebbar La Nouba des Femmes duMont Chouba (Chouba Tepesi K a d n l a r n n Bandasu, 1979) ile bir kyn geleneksel y a a m n a ,bir k a d n d u y a r l y l a e i l d i . Mehdi Charef ise Fransa'da e k t i i Le The au Harem d'Archimede ( A r i m e d ' i n S a r a y n d a ay, 1985) ile nlendi. Ynetmenin kendi r o m a n n d a n uyarla-d film, r a y r m n n geerli o l d u u bir F r a n s z kentinin kenar mahallelerinde, biri Fran-s biri Cezayirli iki gen a r a s n d a k i kader b i r l i i n i v u r g u l u y o r d L Mehdi Charef bir sonrakifilmi Miss Mora'da (1986) Fransa'da oturma izni almaya a l a n kaak bir Cezayirli ile ame-liyat olarak gerek bir k a d n a d n m e y i d l e y e n bir travesti a r a s n d a k i d o s t l u u , y o u n birk a r a m s a r l k h a v a s iinde perdeye getirdi. Camomille (1998) ise a n l a y ve sevgiyi birbirle-rinde bulan bir k a d n l a bir e r k e i n a y r k s yksn a k t a r d . Muhammed Chouikh'in el-Kal'a (Kale, 1988) a d l filmi, o r t a s n d a n geen d u v a r n bir y a n n d a k a d n l a r n , bir y a n n d a daerkeklerin y a a d bir kyde k a d n erkek i l i k i l e r i n i a l a y c ama yer yer de hznl bir anla-t m l a perdeye getirdi. Rachid Benhadj Fransa'da sinema r e n i m i grdkten sonra e k t i iilk filmi LOILSs'ta ( i e i , 1989) lde k a y b o l m u bir kyde k z k a r d e i ile birlikte y a a -yan iki kolu da kesik bir e r k e i n yksn ele a l d . t a l y a ' d a Vanessa Redgrave, Gerard De-pardieu ve Franco Nero gibi nemli oyuncularla e k t i i Mirka (1999) ise eski Yugoslavyat o p r a k l a r n d a k i a t m a l a r d a k a d n l a r n k a r l a t k l a r toplu r z a geme o l a y l a r n a e i l e n si-yasal a r l k l bir film oldu.

Cezayir s i n e m a s n n lkenin b a m s z l a k a v u m a s n izleyen y l l a r n y a r a t c l n d a n

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

8/25

574

u z a k l a n bir gerektir. O y l l a r n , Cezayir s i n e m a s n n en parlak dnemini o l u t u r d u u n ubir kez daha belirtmek yerinde olur. O y l l a r d a retilen filmler toplu olarak d e e r l e n d i r i l d i i n d e , Cezayir h a l k n n bir ulus o l u t u r d u u , M s l m a n l n g e r i c i l i e k a r k a r a k toplumun g e l i m e s i n i d e s t e k l e d i i , lkenin b i r l i i n i p e k i t i r e n m i l l i y e t i l i i n y c e l t i l d i i grlr.A y r c a sosyalizmin y e r l e m e s i iin d e v l e t i l i i n d e s t e k l e n d i i , t a r m reformunun savunuldu ve s i n e m a n n anti-emperyalist bir d o r u l t u b e n i m s e d i i grlr. Cezayir s i n e m a s n n sesini lkesi d n d a da duyuran bu a n l a y t a ki filmlerin a r d n d a n gelen durgunluk dneminina l d n a i l i k i n belirtiler yoktur henz.

Tunus S i n e m a s Lumiere K a r d e l e r ' i n operatrlerinden Felix Mesguich'in Tunus'ta ve deniz k y s n d a k i sayfiyek a s a b a s Hammame'de e k t i i grntlerle sinematograf Tunus'a da a d m a t m oldu. Mesguich, 1896 y l n d a Tunus'ta sinematograf gsterileri de dzenledi. P a n a y r l a r d a h a l k n byk ilgi g s t e r d i i glge oyununun y a n n a , 1897 y l n d a sinemawgrafda eklendi. 1900 y l n d aParis Sergisi'nde "cinearama" a d n v e r d i i ve seyircileri evreleyen 360 derecelik bir perdedegsteri dzenleyecek olan Raoul Grimoin-Sanson da Tunus'ta ekimlet y a p t (1899). Mesguich'in 1905 y l n d a bir camide namaz k l n r k e n e k t i i film, Fransa'da byk ilgi uyand r d . 1908 y l m d a ise Tunus kentinde lkenin ilk sinema salonu olan Omnia-Pathe a l d .F r a n s z oyuncu ve ynetmen Luitz Morat'nm Tunus'ta e k t i i Les Cinq Gentlemen Maudi[s( L a n e t l e n m i B e Cemi/men, 1919) lkede ekilen ilk kurmaca film oldu. F o t o r a f AlbertShammama Shikli (1872- 1934) ise Tunus sinemasmm kurucusu s a y l r . Birinci Dnya Sav a s r a s m d a F r a n s z ordusunda s a v a m u h a b i r l i i yapan, Verdun cephesinde haber filmlerieken Shikli, ilk Tunus filmi olan e z - Z a h a r a ' y (1922) ekti. Teknesi batan bir F r a n s z k z -n Tunuslu bir b a l k m m k u r t a r m a s m konu edinen bu k s a filmi, a y n ynetmenin e \ c t i iAynii'l-Gazal (Ceylan Gzii, 1924) a d l ilk kurmaca izledi. Gen bir k z l a bir d e l i k a n l n nmutsuz sonulanan a k n konu edinen filmde, ynetmenin k z Haydee Shammama b a r o l o y n a d k t a n b a k a , senaryoyu y a z m ve kurguyu y a p m t . Bu filmin a r d n d a n Tunus sinem a s ikinci Dnya S a v a ' n m bitimine dek srecek bir sessizlik dnemine girdi. Bu y l l a r boyunca, lkesinde olduka b a a r l bir Les Misirables (Sefil/er, 1925) u y a r l a m a s e k m i olanMarcellin Henri Fescourt ile Andre Hugon ve Charles Bmguet gibi F r a n s z ynetmenlerinkimi filmlerinin d sahnelerini Tunus'ta ektikleri grld. 1946 y l m d a kurulan Tunus Sinema Merkezi, ne y a z k ki k s a mrl oldu. F r a n s z Georges Derocles a y n y belgeseller vehaber filmleri ekmek a m a c y l a Studio A f r i c a ' y kurdu. 1954 y l m d a kurulan Tunus Sinemat e i , daha nce k u r u l m u olan Sinema Kulpleri Federasyonu ile birlikte, yeni ynetmenIerin de or taya k m a s n s a l a y a c a k olan bilinli bir sinema seyircisi y e t i t i r i l m e s i n e k a t k d abulundu. Sinema y a z a r Thar Shari'nin k u r d u u (1966) Kartaca Film Gnleri ise k s a srede Afr ika ve Arap d n y a s m n en nemli sinema festivali'ne d n t . lkenin 1956 y l m d ab a m s z l n a k a v u m a s m a k a r m , ilk kurmaca film ancak on y sonra ekilebiidi. OmarK h a l i f a ' n n y n e t t i i el-Fecr / L'Aube ( a f a k , 1966) a d a Tunus s i n e m a s n n ilk filmi oldu.F r a n s z ynetiminin son dneminde d i r e n i i gencin ldrlmesini konu edinen film,Habib B u r g i b a ' n n Tunus'a girmesiyle n o k t a l a n r . Byk ilgi gren bu filmin a r d n d a n Kha-

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

9/25

S7S

lifa, O s m a n l e g e m e n l i i y l l a r n a e i l e n e/-Mcemerrid'i / Le Rebelle ( i s y a n c , 1968) ekti.W e s t e r r s i n e m a s n d a n izler t a y a n bu film de, dzgn a n l a t m y l a byk ilgi u y a n d r d . Hamuda Ben Halima, 1930 y l l a r n a l a y c bir b a k l a perdeye aktaran Khlifa e / - A k r O L l ' n n (Ya-r a l K l l i f a , 1969) a r k a s n getiremedi.

Smrge y l l a r boyunca lkeyi etkileyen F r a n s z kltr ile b a m s z l n a k a V L a n lkenin g e r e k l i i a r a s n d a k i a t m a y sinemaya y a r s l t m a y amalayan kimi gen s i n e m a c lar bu d o r u l t u d a filmler ektiler. S a d k Bin A i s h a ' n n y n e n i i Mukhtar (1968) bu a n l a y ilk r n e i oldu. Ama bir a y d n n kimlik b u n a l m n ele alan filmin, konusuyla e l i k i y ed e c e k oranda Godard s i n e m a s n d a n e s i n l e n d i i grld. Abdellatif Ben Ammar ilk ynetmenlik denemesi Hikayet Basiea K a l a z i z i ' d e (ok Basit Bir yk, 1969) F r a n s z - T u n u sk a r m iki aileyi k a r l a t r d . Ynetmenin bir sonraki filmi Risalet min Sajnan ( S a j n a n ' nyks, 1974 J . y a k n g e m i e e i l e r e k , birbirlerini seven iki gencin toplumsal b a s k l a r a kar koyma a b a l a r n konu edindi. Azize (1980) ise b a k e n t i n kenar mahallelerine y e r l e e nbir ailenin etin y a a m k o u l l a r n ele alarak, Tunus toplumunun y a a d d e i i m i gndemegetirdi. N a s r al-Ktari, Paris'te a l a n Tunuslu emekilerin k a r l a t k l a r b a s k l a r ve kendia r a l a r n d a k i a t m a l a r ele a l d es-Sfem (Sefirler, 1976) ile Kartaca Film Gnleri'nde En y Film dl'n kazanan ilk Tunuslu ynetmen oldu. Tayyib lounichi ilk filmi Zill'l-Arz'da( T o / Y T a n Glgesi, 1982) k r s a l kesimin iinde b u l u n d u u k o u l l a r a e i l e r e k , yerine yeni birkimlik koyamadan yok olmakta olan bir u y g a r l konu edindi. Ynetmenin A n d n ~ Miqu-

/l'in k i t a b n d a n u y a r l a d Majnun Layla (Leyla ile Mecnun, 1989) nl efsane k a h r a m a n n i ~ ve zgrlk s a r n o u bir a i r olarak ele ald .. Filmde K a y s ' n (Mecnun) b a b a s n T a r kAkan c a n l a n d r d . K s a filmler ektikten sonra kurmacaya ynelen yazar, ressam ve yontucu Nasir Khemir, ilk filmi el-Hiiimun fi's-Sahrii'da / Les Baliseurs du Desert ( a r e t i l e r i ,1984) lde bir kye gelen bir r e t m e n i n yksn a k t a r d . r e t m e n kyde r e n c i bulamaz, nk ocuklar gizemli bir biimde k a y b o l m u l a r d r ve usuz b u c a k s z lde yol alm a k t a d r l a r . Seyirciyi l o r t a m n a srkleyen filmin Binbir Gece M a s a l l a r ' n d a n esinlenena n l a t m , grsel z e n g i n l i i y l e de dikkati ekti. le CollieY Perdu de la Colombe (Gve;cininKaybolan Kolyesi, 1990) ynetmenin ikinci masal-filmini o l u t u r d u . Film, bir z a m a n l a r n Endls'nde medresede okuyan, hat dersleri alan ve c i n s e l l i i k e f e t m e y e b a l a y a n bir gencin,u n u t u l m u bir bahede y a a d k l a r n konu edinir. Mahmoud Ben Manmoud, Ubur / La Tra-versee ( G e i , 1982) ile biri Arap, biri Slav kkenli iki emekinin, belgeleri eksik o l d u u iin n g i l t e r e ile B e l i k a ' n n gmrk l i m a n l a r Dover ile Ostende a r a s n d a K a f k a ' y a r t r a nbir biimde mekik d o k u m a l a r n a n l a t r k e n , gurbete d m e n i n g e t i r d i i a c l a r v u r g u l a d .Y a a m n Brksel'de srdren Manmoud, ikinci filmi Chich K h a n ' / P o s s i e r e de Diamants(Elmas Tozu, 1991) Fadhel Jaibi ile birlikte ynetti. P a y l a l a m a y a n bir bilezik, filmin mirassorununu s o r g u l a m a s n ve m i r a s n k o r u m a y bilmeyen bir toplumun a k s a k l k l a r n vurgul a m a s n s a l a r . Ben Mahmoud'un son f l m i les Siestes Grenadine (Nar u r p l u l e Uykular 1999) k r s a l kesimdeki bir evde bir araya gelen k i i l e r i n ailesel, duygusal ve ekonomik i l i -kilerinden ve e l ~ k i l e r i n d e n yola k a r a k , a n l a r n da d e s t e i y l e yeni bir kimlik a r a y n konu edinir. Ben Mahmoud'un g, kimlik a r a y , toplumsal bellek gibi konulara e i l e n sinem a s n n Tunus s i n e m a s n d a kendine zg bir yeri o l d u u n u belirtmek gerekir.

Ferid Boughedir (d. 1944) ise bu k u a n en nemli t e m s i l c l e r i a r a s n d a yer a l r . Bougnedir, Fransa'da Afrika ve Arap s i n e m a s zerine doktora y a p t k t a n , Ala in Robbe Gril-

ii!i!i

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

10/25

576 - - ~ - - - - - -ii

:''':,,

Ict'nin y a r d m c s olarak a l l ~ t k t a n , s i n e m : e l e ~ t i r i l e r i y a y m l a d k t a n sonra, CanteraS d'Afr'qlte (Afrika K a m e r a l a r , 1983) a d l bir belgesel ekti. A f r i k a l s i n e m a c l a r t a n t a n bu filmi,Cannes Festivali'nde de gsterilen C i n e ! " ' Arahe (Arap S i n e m a s , I 987) izledi. Film Arap sin e m a s r l n gen ynetmenierini d e e r l e n d i r i r k e n , gnmzde Arap o l m a n n ne anlama gel-d i i sorusunun d : y a n t n a r a d . G o u g l e d i r , Halfawin Asfur's-Sat / Halfouine-L'enfanc desTcrrasses ( H a l f o l t i n e - a r l a r n O C L t u , 1990) ile k u r m a c a y da denedi. Film, ergenlik a n daki bir erkek o c u u n k a d n l a r d n y a s n d a n erkekler d n y a s n a g e i ~ i n i , mizaha ela yer veren d u y a r l k ! bir a n l a t m l a verir. Filmin n e m , cinsellik gibi, toplumun tabu s a y d b konuya a d a bir b a k b y a k l a ~ m n d a n gelir. Tunus d n d a da ilgi u y a n d r a n bu filmin a r d n dan Boughedir, S a y f m f i H a l k u ' - v a d i / Un Ete il la Goulette'i ( U m m l m a z Bir Yaz, 1995) evireli. Tunus d o u m l u Claudia Cardinale'nin de rol a l d film, Tunus'un sayfiye kenti LaGoulettc'de bir yaz tatili s r a s n d a ilk cinsel deneyimlerini y a ~ a m a y a k a r a r l biri Tunuslu, biri F r a n s z , biri t a l y a n gen k z n yksn a k t a r r . Boughedir, kendi d e y i ~ i y l e "birlikte ya- a m a k , sevmek ve glmek" zerine bu filminde de c i n s e l l i e e i l i r k e n , k a d n n geleneklerinkendine uygun g r d konuma k a r k n destekler.Nuri Bouzid (d. 1945) sinema r e n i m i grdkten, sol e i l i m l i siyasal g r l e r i yznden a l t y l hapis y a t t k t a n sonra ynetmen y a r d m C l S ! olarak sinemaya a d m a t t . ilk ynet

menlik denemesi Rih Essed / L'Hontme de CendTes (KlleTin A d a m , 1986) oldu. Film evlenmeye karar veren bir d e l i k a n l n n nikah ncesinde, o c u k l u u n d a u r a d cinsel taciz nedeniyle y a ~ a d b u n a l m konu edinir. G e m i e y a p l a n bu isel yolculuk, toplumun tabus a y d konulara e i l m e y r e k l i l i i n i gsterir. Ynetmenin bir sonrab filmi Safa'ihu minZeheb / Le., Sabots d'OT (Alcm N a l n l a T , 1989) siyasal i n a n c n b a s k ve tutuklulukla sonulan a b i l e c e i n i vurgular. Bezness (ligolo, 1992) ise zengin tur is tlere j igololuk yapan bir gencinserveninden yola k a r a k , D o u ile B a t a r a s n d a k i e l i ~ k i l e t l e k a r k a r ~ y a gelen gen ins a n l a r n portrelerini izer. Ynetmenin d e y i ~ i y l e " a y r kltrlerin i n s a n l a r , a ~ k k kltra r a s n d a bir y z l e ~ m e olarak y a ~ a y a b i l i r , d l e r i n i n p e ~ i n d e n gidebilirler ama d ~ l e r i n e onlar paralamadan e r i e m e z l e r . " Ynetmenin bir sonraki filmi Bene Familia (Bene Ailesi, 1-997)f a r k l k u a k l a r d a n k a d n l a r a r a s n d a k i g r ~ a y r l k l a r n gndeme getirdi. K a d n n hala toplumsal haklardan yoksun o l d u u n u v u r g u l a d .

Paris'te s n e m a r e n i m i grdkten, Tunus'ta kurguculuk y a p t k t a n sonra y n e t t i i ilkfilmi S a m t , I - K s l ! T / Les Silences dl! Palais ( S a r a y n S e s s i z l i i , 1994) Moufida Tlatli'yi (d. 1947)lkesi d n d a da nlendirdi. Senaryosunu da Tbdi'nin y a z d film, gen bir ~ a r k c k a d n nkimlik a r a y ~ n konu e d i n r k e n , geriye d n l e r l e siyasal bir tarihin de p a r a l a r n b i r l e t i -rir. Ynetmen kendi d e y i ~ i y l e "Mslman-Arap d n y a s n d a k a d n l a r a zorla kabul ettirilens c s s i z l i e " k a r ~ k a r . K a d n n tOplumsal h a k l a r n a k a v u m a umudunu gelecek k u ~ a k l a r a b r a k r . ( S a r a y n S e s s i z l i i , Kartaca Film Gnleri'nde en iyi film dln a l d gibi, s t a n b u lFilm Festivali'nde A l t n Lale dln kazand!.) Ynetmenin bir sonraki filmi La Saisan desHammes (ETkeldeTin Mevsimi, 2000) y n e k a d n l a r n b a s k i c gelenekler k a r s n d a k i e z i l m i ~ l i i n ele a l e l . A d n , s l a d a a l ~ a n erkeklerin y l l k izinlerini geirmek iin ailelerinin yan n a dndkleri dnemden alan film, Cerbe A d a s ' n d a k o c a l a r n beklemekle mr tketend e i i k y a ~ l a r d a k i k a d n l a r n d r a m n i i r l i ve d e s t a n s bir a n l a t m la perdeye getirdi. Tunussinema" s n r l retimine k a r n , yeni k u a k ynetmenleri a r a c l y l a C l k e s i d n d a da sesgetirmeyi b a a r a n bir s i n e m a d r .

7 L....

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

11/25

577

Fas S i n e m a s Kuzey Afrika lkeleri a r a s n d a en s n r l sinema retimine sahip olan Fas, sinemayla lkeninFransa ' n n k o r u m a s alnna g i r d i i 1912 y l n d a t a n t t . F r a n s z ynetimi, F r a n s z s i n e m a c l a r Fas'a gelerek belgeseller ekmesine yol an. Jean Pinchon ilk kurmaca filmi Mektub'u(Mektup, 1919) ekti. Bir i s a v a s r a s n d a s a l k hizmeti vermeye a l a n bir dokrorla kar s n n yksn aktaran film, konusundan ok belgesel ynyle dikkati ekti. Bu filmi Jean Benolt-levy'nin Marie Epstein ile birlikte y n e t t i i Itw (1935) izledi. Y a b a n c s i n e m a c lara hizmet vermek a m a c y l a 1939 y l n d a Casablanca'da bir b a s k l a b o r a t u v a r n n kurulmas n n a r d n d a n , Rabat'ta Souissi Stdyosu kuruldu. i 944 y l n d a F r a n s z hkmeti, k s a filmler retmesi a m a c y l a bir Sinema Merkezi kurdu (Cemre Cinemarographique du Maroc). Bumerkez e i t i c i , r e t i c i k s a filmIerin y a n s r a , lkenin b a m s z l a k a v u m a s n d a n (1956)bir sre sonra el-Ahbdrii'l-Magribiyye b a l a l t n d " dzenli haber filmleri retmeye b a l a d .F r a n s z ynetmen Andre Z l V o b a d a ' n n Fas'ta e k t i i La Septieme Porte (Yedinci K a p , 1946)ile metnini Jean Cocteau'nun y a z d Noers de Sable (Kum D n , 1948) a d l k s a filmler,yerli retimin b a l a m a s n d a n nce g e r e k l e t i r i l e n iki nemli r n e i o l u t u r d u . Fas'ta ekilen ilk kurmaca film Muhammed Tazi ile Ahmed Miznawi'nin birlikte ynettikleri IntizaT'I-Hayat ( H a y a t B e k l e y i , 1968) oldu. nl bir a r k c o l m a y b a a r a n bir gencin yksn aktaran film, a r k l M s r filmlerine yknen beceriksiz bir a l m a olarak d e e r l e n d i r i l di. Bu filmi, bu kez Larbi Binnani ile Abdlaziz Ramdani'nin birlikte ynettikleri IndamdTanduyi el-Taumur (Hurmalar O l g u n l a n c a , 1969) a d l bit b a k a a r k l film izledi. A y n y Latif Lahlu'nun y n e t t i i ve bir memurun s r a d a n y a a m n konu edinen Yevmu b i l i i - e m s( G n e s i z Gn, 1969) ise Fas g e r e k l i i n e d e i n m e y i deneyen ilk r n e i o l u t u r d u . Bu filmina r d n d a n , a y n izgiyi izleyen b a k a rnekler de geldi. Hamid Benani'nin y n e t t i i Washma(Izler, 1970) bir yeniyetmenin vey b a b a s y l a u y u m s u z l u u n u ele a l r k e n , dine d a y a l e i t i msistemini e l e t i r d i . Souheil Ben Barka, ElfYed ve Yed (Bin El Bir El, 1972) a d l filminde hal d o k u y a n l a r n n a s l s m r l d n v u r g u l a d . Ynetmenin, petrol i r k e t l e r i ile milliyetiler a r a s n d a k i a t m a y konu edinen filmi H a r b < ' I - B e t r u l l e n Taka (Petrol S a v a Olmayacak, 1975) ise sansr engeline t a k l d . Carcia L o r e a ' n n a y n a d l oyunundan uyarlanan LesNoees de S a n g ' ( K a n l D n , I 977) izleyen veGney Afrika'daki r k u y g u l a m a l a r gndeme getiren Amok (1982) Moskova Film Festivali'nde En Iyi Film dl k a z a n d . Ben Barkadaha sonra Claudia Cardinale , Fernando Rey, Sergey Bondaruk, Murray Abraham gibio y u n c u l a r n k a t l m y l a La Bata/la de Los Tres Reyes ( K r a l n S a ' v a , 1990) a d l tarihi biro n a k y a p m ynetti. MGmin Smihi, el-Hergui'de / Le Silence Violem ( i d d e t l i Sessizlik, 1975)geleneklerin a r b a s n bir topluma egemen olan isel i d d e t e e i l d i . Ynetmenin daha sonra e k t i i 44 au les Reeits de la N < i t (44 ya da Gece ykleri, 1982) ise iki ailenin yksna k t a r r k e n lkesinin iki dnya s a v a a r a s n d a k i tarihine d e i n d i . Bu filmi Kuftanu'l-Hubb( A k K a f t a n , 1988) ve V e k a y i Magribiyye ( M a r i p O l a y l a r , 1999) izledi. Ahmed Al Maanouni, el-Yevm'l-Yevm (Gnler Gnler,I 978) a d l filminde gn b o a l t n bir kyn yksn gereki bir biimde i l e d i . Son dnemin ilgi eken ynetmeni, tiyatro ve resim a l m a l a r y l a da t a n n a n Jila li Ferhati Arais mis Kassab'ta ( K a m Bebekler,I 981) ocuk deneceky a t a dul kalan bir k a d n n y a z g s n konu edindi, e t y ' l - E t f d l i ' l - M e f k u d i n (Yitik ocuklar

'I

i i,i

ri, ii ii i

, i

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

12/25

57 . -- ---------------_. -_._-K w n s a l , 1991) ynetmenin a n l a t m l l 1 m o l g u n l a t ~ 1 l 1 1 gsterdi. Ferhati bu filmlerinde ol-sun, daha sonra e k t i i Kuius el-Has'ta (1995) olsun, d a r a c k sokaklarda, kck odalardaya da kendilerini z g r l e a r a n deniz k y s n d a y a a y a n i n s a n l a r n a r e s i z l i i n e e i l d i .ABD'de sinema r e n i m i gren Nacip K t i r i - d r i s i , AZiZ ve /rw'da (1991) geleneksel bir d- n l e s o n b n , - n bir a yksn, folklorun a r b a s t y a r belgesel bir a n l a t m l a perdeyegerirdi. Nabil Ayouch'un ilk filmi Mekwb ( M e k / ) , 1997) bir k a r - k o c a n m bir kalelen ka- I l n l a k t a r r k e n , byk kenrtcn le uzanan bir y o l c u l u u harekerli bir anlatlOlla perdeyea k t a r d . Ynetmenin bir sonraki filmi Ali Z a o w (1999) oldu. Y u k a r d a da d e i n i l d i ; gibi,Fas sinema retiminin ok s n r l ~ l d u u bir lkedir. lkedeki 250 sinema salonunda gste-rilen filmlerde ABD ve F r a n s z y a p m l a r n m o r a n neredeyse e i r t i r . B u n l a r Hint, in , Ja-pon y a p m l a r izler. Televizyonlarda gsterilen filmlerde ise ABD y a p m l a r ile M s r y a p m l a r n n e i t a r l k t a o l m a s ilgintir.

Kara Afrika'da SinemaByk S a h r a ' n n gneyinde uzanan Afrika t o p r a k l a r , byk o r m a n a r n ya da s a v a n l a r n yera l d blgelerden o l u u r . Bu topraklarda binlerce y l d r y a a y a n kabileler, a r a l a r n a ve gele-neklerine b a l bir kltr srdrrler. Blgeye LO, yzyilda giren M s l m a n l k byk biry a y g n l k k a z a n m t r . On dokuzuncu y z y l d a da H r i s t i y a n l k kiyilardan ilere d o r u y a y l maya b a l a m t r . Ama yine de savanlarda ve o r m a n a r d a , a t a l a r n ve d o a n n yceltilmesi-ne dayanan yerel dinler v a r l k l a r n k o r u m a y b a a r n l a r d r . K t a n n s m r g e l e t i r i l m e s i n den sonra ortaya k a n k e n r l e m e , ancak 1945'ten sonra nemli bir g e l i m e g s t e r m i t i r .Kylerinden, geleneklerinden, kltrlerinden koparak kenrlere y e r l e m e y e b a l a y a n insan-l a r n , hala bu yeni y a a m biimine ayak uydurabilmenin z o r l u u n u ektikleri grlmektedir.Eski smrgeler a r t k b a m s z l k l a r n a k a v u m u l a r d r ama b a m s z l k sinema s a n a t n n , g e l i m e s i iin e l v e r i l i k o u l l a r s a l a y a b i l m i d e i l d i r . Kara A f r i k a ' n n , B a t s i n e m a s n besle-yen resim, tiyatro, edebiyat gibi sanat d a l l a r n n birikiminden yoksun o l m a s s i n e m a n n ge-l i m e s i iin de bir e n g e l o l u t u r m a k t a d r . K t a n n tek seyirlik e t k i n l i i n i bayramlarda, nemli trenlerde a r k syleyerek, dans ederek, k o n u a r a k h a l k e l e n d i r e n ve " g r i o " a d verilenbir t r " m e d d a h l a r n " gsterileri o l u t u r u r . Bu e t k i n l i e bir de kukla gsterileri eklenebilir.Etlebiyar ise sze d a y a n r . Gzel k o n u a n k i i l e r i n a n l a ( ( l k l a r masallar, y a r a t l d e s t a n l a r ,s a v a ykleri byk ilgi grr. Szel edebiyattan y a z l edebiyara g e i , ancak 1938 y l n d ailk r o m a n n y a z l m a s y l a g e r e k l e m i t i r . Byle bir ortamda, Kara Afrika'da ilk filmin (Ous-mane Sembene t a r a f n d a n ) 1966 y l n d a e k i l e b i i m i o l m a s a r t c s a y l m a m a l d r . K,ta-daki dil e i r l i l i i de sinema iin b a k a bir engel o l u t u r u r . Szgelimi Senegal'de drt a y r dilk o n u u l u r . F i l d i i K y s ' n d a yerel dillerin s a y s yirmi d o l a y n d a d r . Kamerun'da bu s a y alt-m bulur. Bu durum, k t a d a byk ilgi gren Hint filmlerinin Hindu dilinde ve a[tyazlS1Zo L r a k gsterilmesini k a n l m a z k l a r . Ama seyirci, k o n u m a l a r kendine gre y o r u m l a d bu filmleri izlemekten yine de h o n u ( ( u r . Smrgeci devletlerin k t a y a getirdikleri F r a n s z ca, n g i l i z c e ve Portekizce'nin kara k t a n n ortak dillerini o l u t u r a r a k , i l e t i i m k o l a y l s a l a d n kabul etmek gerekir.Kara Afrika'ya s i n e m a n n u l a m a s s i n e m a t o g r a f n b u l u n m a s y l a y a l t s a y l a b i l i r . Ger-

" !' , ,!:1

,. ,,....L

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

13/25

579

ekten de, 1906 y l n d a Dakar'da Lumiere K a r d e l e r ' i n filmleri g s t e r i l m i t i r . A y n y Ge-orges Melies de bu kente gelerek La Marchede D"kar (Dakar Yry"4, 1906) a d l bir filmekti. Kuzey Afrika lkelerinde o l d u u gibi, Kara Afrika da B a n l l a r n e k t i i filmlere t a n koldu. Vandenberg'in Ona Afrika seferi (1919) s r a s n d a e k t i i grntlerin y a n s r a , LeonPoirier'nin Afrika rallisini filme alan La Croisiere Naire (Kara Gezi, 1925) ya da Marc Alleg-ret'nin Andre Gide'in gezi izlenimlerinden yola k a r a k e k t i i Vayage au Congo (Kongo Ge-zisi, 1925) a d l belgeseller belinilmeye d e e r a l n a l a r d r . I r a l ' a n Goffredo Alessandri-ni'nin A b m a Mcssias (1939) a d l belgeseli de bir K p t i ayininden ilgin grntler saptar.Uzak diyarlarda e k t i i belgesellerle t a n n a n A m e r i k a l Martin E. Johnson ise Tanganika'daOn The Borderland of Civi/izacion ( U y g a r l n S n r n d a , 1920), S i n b a (1924) ve Congorilla(1929) a d l kurmaca filmlerini ekti. Hemen belirtmek gerekir ki, belgesellerde olsun, dahasonra B a n l l a r c a burada ekilen, r n e i n Robert S t e v e n s o n ' n y n e t t i i King Solomon', Mines(HaZTeti S l e y m a n ' n Madenieri, 1937) gibi kurmacalarda olsun, Kara A f r i k a l v a h i , yamyambir y a r a t k olarak ya da smrgeci efendilerin ayak i l e r i n i yapan bir k i i olarak ele a l n a c a k -nr. A f r i k a l l a r sinema izlemeye yeterlikte bulmayan B e l i k a l l a r n 1945 y l n a dek Kon-go'daki sinema s a l o n l a r n a y a l n z c a beyazlarla A s y a l l a r n g i r n e l e r i n e izin vermeleri ise s-mrgeci m a n t n n a a l a y c b a k n n en ilgin rneklerinden biridir. Leopoldville'deki

. bir sinema kulb yelerinin 1952 y l n d a ektikleri bilinen ama gnmze u l a m a m olanUne Leon de Cinerna (Bir Sinerna Dersi) a d l k s a film, A f r i k a l l a r n e k t i i ilk film s a y l a b i -lir. Kara Afrika'da sinema retimi ancak buradaki lkelerin b a m s z l k l a r n a k a v u m a l a r -n a r d n d a n gndeme gelecektir. Hemen belirtmek gerekir ki, k a v u u l a n b a m s z l k gre-celi bir b a m s z l k t r . nk yeni devletlerin bir blm asker kkenli diktatrler t a r a f n -dan ynetilmekte o l d u u gibi, ekonomik a d a n da Dnya B a n k a s ile U l u s l a r a r a s Para Fo-nu'nun (IMF) denetimi a l n n d a d r . Bir b a k a d e y i l e , ABD ve A v r u p a ' n n do lay l bir ege-m e n l i i sz konusudur. A y r c a kltr emperyalizmi de yerel s i n e m a l a r n g e l i m e s i n i n nn-de nemli bir engeldir. Sinema s a l o n l a r , Hollywood tekellerinin denetimi a l n n d a d r . Bu de-netimi ancak a r k l Hint m e l o d r a m l a r ile Hong Kong rn b n g f t filmleri delebilmekte-dir. Bu durumda, s a y s zaten ok s n r l olan yerli rnler ya seyircil'le b u l u a m a m a k t a , gs-terilme o l a n a bulanlar ise seyirci ilgisinden yoksun k a l m a k t a d r . Kara Afrika lkelerininen nemli sorunu, s i n e m a c y e t i t i r m e z o r l u u ile a l t y a p ve sermaye y e t e r s i z l i i d i r . Acc-ra'daki Ghanian Film School bile daha ok televizyona ynelik bir e i t i m vermektedir. Bunedenle sinema r e n i m i iin y a b a n c lkelerdeki (Fransa, Rusya, Yugoslavya vb) okullarau l a m a k gerekmektedir. Eski F r a n s z smrgelerine F r a n s a ' n n y a p t d o l a y l ya da d o r u d a ny a r d m l a r n bu lkelerde ulusal s i n e m a l a r n g e l i m e s i n e byk k a t k d a b u l u n d u u n u belirt-mek gerekir. n g i l t e r e ' n i n eski smrgelerine a y n d e s t e i vermekten k a n m a s , bu lkeler-de s i n e m a n n g e l i m e s i n i e n g e l l e m i t i r . Kara A f r i k a ' n n e i t l i lkelerinde ekilen filmlerinortak z e l l i i , B a t s i n e m a s n n h z l a n l a n m y l a e l i e n d u r a a n bir a n l a n m d r . Filmlerink o n u l a r n n da genellikle halk m a s a l l a r n a d a y a n d grlr. K r s a l kesimle kent y a a m a r a s n d a k i a n m a da, ele a l n a n bir b a k a nemli konudur. Bu s i n e m a n n bir z e l l i i de ka-d ynetmen ve oyuncu a z l d r . Bir b a k a d e y i l e , Kara Afrika s i n e m a s erkek egemen birs i n e m a d r . Blgedeki s i n e m a l a r eski F r a n s z , ingiliz ve Portekiz smrgelerinde a y r a y r elealmak gerekir. Eski F r a n s z smrgeleri a r a s n d a Senegal'in ncelikli bir yeri v a r d r .

ii

ii

,ii

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

14/25

580 - - - - - - - - - -

F '

Senegal: Sinema a l a n n d a Kara A f r i k a ' n n n c l n eski F r a n s z smrgesi Senegal yap-t lke daha b 3 m s t z l n a k a v u m a d a n nce, Paris'te sinema r e n i m i gren Paulin 50-u m n o u Yieyra, Paris're Afriql!e mr Seine (Seine zerinde Afrika, 1955) a d l bir belgesel ekri, S e n e g a i s i n e m a c l a r n ilk a l m a l a r k s a filmler oldu. Y i e y r a ' n n y a n s r a Blaise Senghor, Momar Thiam, Ababacar Samb gibi genler, Afrika ve Avrupa kltrleri a r a s n d a k i el i k i l e r i konu edinen " I n n a y a k n k s a film ektiler. A r a l a r n d a b a l k l a r n y a a m n a e i -len Un Hamme, Un Ideal, Une Yie'nin (Bir Adam, Bir Ideal, Bir Y a a m , 1957) de b u l u n d u uok s a y d a belgesel retecek olan Yieyra, daha sonraki y a r d a En Residence Sl!rveillee (G-zetim A l t n d a , 1981) a d l bir kurmaca da ekecektir. A n l a n s i n e m a c l a r a r a s n d a yer alanOusmane Sembene ise Kara A f r i k a ' n n a d n k r a d n d a da duyuran ilk ynetmenidir.Dzenli bir e i t i m gremeyen, kendi kendini y e t i t i r e n , e i t l i i l e r d e a l a n , bu aradaon yil sreyle Marsilya'da liman i i l i i yapan Ousmane Sembcne (d. 1923) ilkin romanlary a z d . Docker Nair (Kara Liman I i s i ) a d l ilk r o m a n n d a , Marsilya'daki i i l i k gnlerini elea l d . Sembene ikinci Dnya S a v a ' n d a De G a u e ' n kuvvetlerine k a n l d . Burslu olarak gitt i i Moskova'da Gorki S t d y o l a r ' n d a sinema r e n i m i grd. Bir yandan roman y a z m a y srdrrken, bir yandem da L' Empire Sanhrai (Sonhrai I m p a r a r o r l ! ! , 1962), Baram Sarret( A r a b a c , 1962), Niaye (1965) gibi k s a filmler ekti. Okuma-yazma o r a n n n ok d k old u u Senegal'de s i n e m a n n bir siyasal ara olarak k u a n l a b i l e c e i n i d n e n , sinema arac l y l a A f r i k a l k i m l i i n i n ortaya k a r l a b i l e c e i n e inanan Sembene, bu g r n ilk olarak A r a b a c ' d a u y g u l a d . Dakar s o k a k l a r n d a d o l a a n bir srcnn a r a c l y l a b a k e n t i grntleyen Sembene, geleneksel y a a m l a b a t l etkiler a r a s n d a k i e l i k i l e r i ve kol gezeny o k s u u u a r p c bir biimde v u r g u l a d . Niaye, k r s a l kesimde intiharla sonulanan bir en-sest o l a y n ele a l d . Bir blm renkli olan La Noire de ... (... K a r a s , 1966) Kara Afrika'daekilen ilk kurmaca film oldu. Film, A f r i k a l i i l e r i n Fransa'da n a s l smrldklerini konu edinirken, v a r l k l bir F r a n s z ailenin y a n n d a hizmetilik yapan S e n e g a i bir k z n intihar etmesiyle n o k t a l a n r . K z n ana b a b a s , Dakar'a gelen F r a n s z ailenin vermek i s t e d i i par a y reddeder. Yeni s m r g e c i l i i sulayan filmde, ynetmenin Yeni Dalga a k m n n erkilerini t a y a n belgeselci bir a n l a t m k u l l a n d grlr. (Film, Jean Yigo dlne d e e r grlecektir.) Sembene'nin bu filmden sonra e k t i i Manda-bi (Ye/wlet, 1968) hem F r a n s z c ahem de ilk kez yerel "UloP' dilinde seslendirildi. Okuma-yazma bilmeyen bir k i i n i n yksn aktaran film, smrge s o n r a s Senegal'inde burjuvaziyi, brokrasiyi ve a z g e l i m i l i i i neleyici bir a n l a t m l a e l e t i r i r . Bu filmleri F r a n s z hkmetinin s a l a d olanaklarla ekenSembene, daha sonra y n e t t i i Emicai ( i m e k T a n r s , I 972), Xala (Geici I k t i d a r s z l k , 1974)ve Ceddo (1977) a d l filmlerini b a m s z y a p m c l a r l a ekti. i m e k T a n r s , ynetmenin d o -d u u Casahence blgesinde,I942 y l l n d a pirinlerine el koymaya k a l k a n smrgeci askerlere direnen Diola kabilesinin k a n l bir biimde etkisiz k l n m a s n konu edindi. Filmin zell i i , smrgecilere d i r e n i t e k a d n l a r a byk bir a r l k vermesiydi. Geici I k t i d a r s z l k , kendinden ok gen bir k a d n l a nc e v l i l i i n i yapan i a d a m bir yeni zenginin zifaf gecesindeki b e c e r i k s i z l i i n i k a n l edinirken, burjuvaziyi e l e t i r d i . Film hem ilk kez bir i ~ d a m n perdeye getiriyor hem de cinsel i k t i d a r s z l k a r a c l y l a siyasal i k t i d a r s z l a gnderme y a p -yordu. Ceddo ise kle ticaretinin b a l a d ve M s l C m a n l , k ve H r i s t i y a n l k gibi dinlerin lkeye g i r d i i 17. y z y l a e i l e r e k , dnemin e l i k i l e r i n i geleneklerden de yararlanan i i r l i birdille perdeye getirdi. (Cedda, Moskova Film Festivali'nde A l t n dl, Berlin Film Festiva-

i.

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

15/25

581

li 'nde de lnterfilm dl k a z a n d . ) Bu filmi izleyen ve z y a a m 5 a l izlenimler ieren Camp deT l i a r o y e (Thiaroye K a m p , .1987) ise F r a n s z l a r l a birlikte a r p m a l a r a k a t l a n A f r i k a l askerlerin, v a t a n a r n a gnderildikten sonra bir toplama k a m p n a a l n m a l a r n konu edindi. Film,s a v a n geri plana i t t i i smrgeei b a s b s n yeniden gndeme getiriyordu. (Film, VenedikFilm Festivali'nde Jri zel dl k a z a n d . ) Guelwaar (1992) bir H r i s t i y a n m i l i t a n n Mslman m e z a r l n a gmlmesinin yol a t t a r t m a l a r d a n yola k a r a k , politika ve din kon u l a r n d a k i e l i k i l e r i , yer yer m i z a h n a r b a s t bir a n l a t m la v u r g u l a d . (Film, VenedikFilm Festivali'nde t a l y a Senatosu dln k a z a n d . ) Faar Kine (2000) gnmzde iki oc u u y l a Dakar'da y a a y a n k r k y a l a r n d a k i bir k a d n n , erkek egemen bir toplumda k a r l a t z o r l u k l a r , yine yer yer m i z a h n ne g e t i i bir a n l a t m la a k t a r d . i l i k y a p t y l l a r d aetkin bir s e n d i k a c olan ve Afrika h a l k l a r n n g e l i m e s i n i Afrika'da k a d n n toplum iindes a y g n bir yere k a v u m a s n d a bulan Sembene, smrgecilik sonra Kara Afrika s i n e m a s n nen nemli ynetmeni s a y l r .

Oyunculuktan y n e t m e n l i e geen ve Roma'da sinema r e n i m i gren Ababacar SambMakharam ' ilk kurmaca filmi Kodou (1971) d u d a k l a r n a dvme y a p t r m a k i s t e m e d i i iind l a n a n gen bir kyl k z n b u n a l m n d a n yola k a r a k , gen k z i y i l e t i r m e k iin uygulanan geleneksel byclk yntemlerini gndeme getirdi. Film, eski ile yeni a r a s n d a k i uurumu vurgulamakla yetiniyordu. Ynetmenin bir sonraki filmi Lam au I'Hiscoire d'un Peuple(Jom ya da Bir H a l k n Tarihi, 1981), a n l a t m a k s a k l k l a r n a k a r n , g e m i t e k i bir s a v a l a a d a bir s a v a bir halk o z a n n n a z n d a n k a r l a t r p , ikisinin de a n l a m s z l n vurgulayarak Afrika s i n e m a s n d a nemli bir dneme o l u t u r d u . Momar Thiam, Sarzam (1963) veSimb (1969) a d l k s a filmlerden sonra e k t i i ilk kurmaca filmi Karim'de (1971) geleneklerle B a t kltr a r a s n d a k i e l i k i l e r i n ikilemini y a a y a n bir gencin yksn ele a l d . Birsonraki filmi Baks (1974) ise u y u t u r u c u ve su b a t a n a saplanan genleri konu edindi.

T y a t r o r e n i m i gren, tiyatro ve sinema o y u n c u l u u y a p t k t a n , k s a filmler ektiktensonra y n e t t i i Touki-Bouki (1973) ile ilgi eken Djibril Diop Mambety'nin (1945-1998) Senegal s i n e m a s n a yeni bir hava g e t i r d i i grld. Paris'e gidebilmek iin akla gelmedik yoll a r deneyen A f r i k a l iki gencin servenini bir kaba gldr a n l a y y l a anlatan Touki-Bouki,D a k a r ' n kenar mahallelerinden gereki gzlemleriyle de nem t a r . Bu filmin a r d n d a nParlom Grandmere ( K o n ~ a l m Bykanne, 1989) a d . bir film eken ynetmen, daha sonraDrrenmatt'tan u y a r l a d Hyenes'de ( S r l a n l a r , 1991) zengin bir k a d n n y a a m n ele alarak, p a r a n n olumsuz etkilerini v u r g u l a d . "Dnya beni orospu y a p t , ben de d n y a y kerhaneye e v i r e c e i m " diyen bir k a d n n yksn a k t a r d . Benzer bir konuya e i l e n Le Frane'da(Frank, 1994) ynetmen bir piyango biletinin yol a t k a r g a a d a n yola k a r a k , yirmi y aradan sonra bir kez daha D a k a r ' n kenar mahallelerine e i l d i . Diop Mambety, lmeden nce e k t i i (ve b a r o l de s t l e n d i i ) La Petire Vendeuse du Soleil'de (Kiik G n e S a n c s ,1998) ise Dakar s o k a k l a r n d a gazete s a t c l yapan kk bir k z n yksn a k t a r d .Mahama Johnson Traore ilk f l m i D i c n k h a - b i ' d e (Gen K z , 1969) D a k a r l bzkarde i yksn a k t a r r k e n eski ile yeninin k a r l a t r m a s n y a p t . Ynetmenin bir sonraki filmi Diegue-bi ( K a d n , 1970) yine k a d n n konumuna e i l d i . Gogol'un M f e t t i ' i n d e n izler ta y a n Lambaaye (1972) lkenin y a y g n s o r u n l a r n d a n r v e t o l a y n a d e i n e n bir gldr oldu. a r p k k e n t l e m e konusunu ele alan Gorga M ' B o s s ! (1974) ile Kur'an dershanelerindeki a k s a k l k l a r a e i l e n N' Diangane (1975) ynetmenin e l e t i r e l b a k n n , ilk filmlerine oran-

fii

7/29/2019 122193229 Afrika Da Sinema

16/25

582

la olduka s e r t l e t i i n i k a n t l a y a n filmler oldu. Cheick Tidiane Aw, k s a filmler ektiktensOnra g e r e k l e t i r d i i ilk kurmaca filmi Le Bmcelet de Bronze'da (Bronz Bi/ezile, 1971) k r s a lkesimden kentlere g konusuna e i l d i . Le Cimificat (Smifilea, 1981) ortaokul d i p l o m a s al-mak isteyen bir memurun yksn a n l a t r . Ynetmenin daha nce e k t i i ve Dakar'dakifrkleri ve bycleri konu edinen Serigne Assagne (Bilenler Iin,I 980) a d l k s a filmin-deki e l e ~ t i r e l b a k n kurmaca filmlerde olduka y u m u a d grlr. Safi Faye ise A f r i k a ' n nilk k a d n ynetmenidir. Fransa'da emoloji t e n i m i gren, lkesinde r e t m e n l i k yapan Sa-fi Faye ilk filmi K a d d i Beykat'ta (Ky Mektubu,I 975) s e v d i i k iin b a l k p a r a s biriktir-mek a m a c y l a byk kente giden bir ky d e l i k a n l s n n yksn a k t a r r k e n , k r s a l kesiminsusuzluk ve i s i z l i k gibi s o t l n l a r n v u r g u l a d . e r i i s a k n c a ! bulunan film y l l a r c a Sene-gal'de gsterilmedi. Ama ynetmen a l m a l a r n srdrerek F O O ' j a t ' (Yeni Gelen, 1979)ekti. Yine k r s a l kesimde gnlk y a a m n z o r l u k l a r n konu edinen ama bir nceki filmin a r p c l n a u l a a m a y a n bu filmi Massane (1991) izledi. Film, grc usul e v l i l i e k a r kan bir gen k z n yksn d u y a r l k l bir a n l a r m l a a k t a r y o r d u . Joseph Gai'nin, Bizet'nino p e r a s n d a n esinlenen filmi Kannen Gei (2001) ise Senegal m z i i n i n ve d a n s l a r n n da des-t e i y l e A f r i k a l bi r Carmen'in gnlnce y a a y a b i l m e k s a v a m n konu edinir.Senegal'in 8 milyona y a k l a a n nfusuna k a r l k y l d a drt buuk milyon sinema biletis a r l m a s h a l k n sinemaya d k n l n gsterir. lkenin, s a y s 80 d o l a y n d a olan sinemas a l o n l a r n d a gsterilen filmlerin y a r s F r a n s z y a p m d r . Geri kalan y a r n n byk blm-n Hint filmleri o l u t u r u r . ABD y a p m l a r n n o r a n yzde yirminin a l t n d a d r . Senegal sine-m a s y a p t a t l m a k a r n bir duraklama dnemi iindedir. Bu sonuta ekonomik zorlukla-r y a n s r a , ynetimin s i n e m a y eskiden o l d u u oranda desteklememesinin de p a y v a r d r .

Nijer: Senegal'in y a n s r a Nijer de, Kara Afrika'nin nc s i n e m a l a r n d a n birini o l u t u r u r .Nijer'dc 1920 y l n d a , s a l k konusunda verilen bir konferansta a n l a t m grntlerle des-teklemek a m a c y l a "byl fener" k u l l a n l d biliniyor. Daha sonra F r a n s z Jean d'Esme'bu-rada La Grande Caravane (Byiik Kervan, 1936) a d l bir film ekti . Bunu, yine F r a n s z y-netmen Mareel Griaule'nin e k t i i Au Pay' Dogan (Dagan lkesinde, 1938) izledi. EmologJean Rouch da ilk filmi Au Pay' des Mages N o i r s ' (Kara Biiyiiler lkesinde, 1946) buradaekti. Jean Rouch'un bir k a t k s C a , lkenin ilk iki s i n e m a c s Ivloustapha Alassane ile Ou-marou G a n d a ' y y e t i t i r m e s i oldu. Kanada'da Norman McL3ten'm y a n n d a c a n l a n d r m a si-n e m a s r e n e n Alassane lkesine d n e n c e ilkin La Mart de Gemdji (Gandji'nin liimii,1965) a d l bsa bir c a n l a n c l r m a filmi ekti. Alassane'nin ilk kurmaca filmi ise Le R e w r del ' A v e n t r i e r (Servencinin Dni4ii, 1966) oldu. Film, we>tem s i n e m a s k a h r a m a n l a r gibi ya- a m a y a y h n e n genleri konu ediniyardu. Ynetmenin bir sonraki filmi F e n m e - V i l u - V o i t r e - A r g e n t (Kadm-Villa-Araba-Para, 1972) ikinci bir e almak zorunda kalan kk bir me-murun y e n i l e m e y e ayak uydurma a b a s n konu edindi. T a l a ( i 974) k u r a k l k t a n r s n akurban edilmek istenen bit bakirenin yksnden yola k a r a k , geleneksel i n a n l a r e l e t i r di. K a r / < a m b a (1982) ise bi t kamaca kovalamaca filmi olclu. OumJcou G a n c ! a ' n n sinemay-la i l i k i s i , Jean Rouch'un a a d a da d e i n i l e c e k olan Gen Gir Kamderili a d l filminde rol al-m a s y l a b a l a r . Ynetmenin ilk kurmaca filmi Cabascabo (1969) inhindi S a v a ' n a F r a n s zbirliklerin