MIND THE GAP! · 2020-06-05 · MIND THE GAP STUDY GUIDE TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI GIREIDI 12 U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA Tshiven»a -Luambo Lwa Hayani-Gireidi 12 U Lema Hu Fhira

TSHIVENDA LUAMBO LWA HAYANI U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA

IP Demana

GIREIDI

12MIND THE GAP!

M I N D T H E G A P S T U D Y G U I D E

T S H I V E N ¶ A

L U A M B O L W A H A Y A N I

G I R E I D I 1 2

U L E M A H U F H I R A U

L O T S H E L W A

T s h i v e n » a - L u a m b o L w a H a y a n i - G i r e i d i 1 2

U L e m a H u F h i r a U L o t s h e l w a -

I S B N 9 7 8 - 1 - 4 3 1 5 - 3 4 0 0 - 5

Vhabveledzi:

Iyi gaidi yo bveledzwa nga vhathu vha tevhelaho:

• Mavhusha Takalani I.

• ¸edzhara¾a Julia R.

• Pholi Tshifhumulo N.

• Vhamusanda Vho-Mmbi Mudzulathungo N.

• Sithi P.E

• ¸emukula Livhuwani.E

• Maphiri N.Robert

• Musinyali A.Stanley

This content may not be sold or used for commercial purposes.

Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 Tshivenda Home Language Mind the Gap study guide for the Drama: U lema hu fhira u lotshelwa by IP Demana.

This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence. You can use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the Department of Basic Education, the authors and contributors. If you make any changes to the content you must send the changes to the Department of Basic Education. This content may not be sold or used for commercial purposes. For more information about the terms of the license please see: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.

Copyright © Department of Basic Education 2019 222 Struben Street, Pretoria, South Africa Contact person: Ms C. Weston Email: [email protected] Tel: (012) 357 4183 http://www.education.gov.za Call Centre: 0800202933

Acknowledgements The extracts from the novel in this study guide are from U lema hu fhira u lotshelwa by IP Demana. Mind the Gap Team Senior Project Leaders: Dr S. Malapile, Ms C Weston Production co-ordinators: B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela, M. Nematangari Authors: L Nemukula, N. Mmbi, N. Pholi, J. Nedzharata, T. Mavhusha, PE Sithi, S. Musinyali, Designer: Page82 Media Onsite writers’ workshop support: J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboye, N. Malope

Matsie Angelina Motshekga, MPMinister of Basic Education

The Department of Basic Education remains steadfastly committed

to innovative strategies aimed at enhancing learner attainment.

Consistent with the government’s commitment in promoting the

indigenous languages that form the tapestry of our democratic

landscape, this Mind the Gap Self study guide is a concrete

demonstration of this commitment.

African Home Languages focusing on the novel genre at this stage.

Not only does the study guide incorporate the African languages, but

it also incorporates South African Sign Language Home Language,

Afrikaans Home Language and English First Additional Language.

The Mind the Gap Literature Self Study Guide is responding to the

broader sectoral reading challenges that the country is experiencing.

It seeks to strengthen the following strands of the National Reading

Sector Plan: Teacher Development and Support; Direct Learner

Support; and Provisioning and Utilisation of the Learning and

Teaching Support Materials. Its interactive nature will make it easier

for both teachers and learners to read, to learn or study. It is hoped

that through this Study Guide, the reading and learning outcomes

will be achieved.

and examples of the types of questions as a learner you may expect

to be asked in an examination, are included in this study guide. In

responses forms part of the study guide package.

The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade

12, whether as a part-time or a full-time candidate. Educators in the

Every learner is a national asset, all you need now is to put in the

hours required to prepare for the examinations and excel!

We wish each and every one of you good luck and success.

Ministerial Foreword

MRS AM MOTSHEKGA, MPMINISTERDATE: 14 NOVEMBER 2019

1

ZWI RE NGOMU

NDIMA Nomboro Siaṱari

1 1 Marangaphanµa

1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili (12)

1.2 Gaidi iyi i nga shumisiwa hani?

1,3 Tsivhudzo ya kuvhalele na ku¿walele kwa mulingo.

1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo.

1.3.2 ¶uvha ¼a mulingo.

1.3.3 Nyangaredzo ya bammbiri ¼a vhuvhili.

1.3.4 Mbudziso pfufhi na ndapfu.

1.3.5 Vhalingi vha sedza mini?

1.3.6 Maipfi ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso.

1.3.7 Nyangaredzo.

2 Manweledzo u ya nga n¾ha na mabono: U lema hu fhira

u lotshelwa.

3 ¹hoµea dza bugu ya µirama.

3.1 Tsenguluso ya thero / muhumbulo muhulwane.

3.2 Vhatambi / Vhabvumbedzwa.

3.2.1 Tshaka dza vhatambi / vhabvumbedzwa.

3.2.2 Tsenguluso ya vhatambi / vhambumbedzwa.

3.3 Khuµano.

3.3.1 Tshaka dza khuµano.

3.3.2 Tsenguluso ya khuµano buguni ya ‘U lema hu fhira u

lotshelwa.’

3.4 Puloto.

3.4.1 Tsenguluso ya puloto buguni ya ‘U lema hu fhira u

lotshelwa.’

3.5 Tsenguluso ya siangane na fhethuvhupo na u kona u

fananya mutambi na muhumbulo muhulwane.

3.6 Mudi na thounu.

3.7 Magumo a ¼ishandi.

3.8 Ndango ya tshi¾eidzhi.

2

3.9 Aironi ya µirama / ·ishanda ¼itambwa.

3.10 Vhu¾umani vhukati ha nyambedzano / monologo / u

amba u wo¾he na nyito.

3.11 Mudzedze wa tshifhinga.

3.12 U anetshela zwa phanµa.

3.13 U anetshela zwa murahu.

4 Mbudziso

4.1 Tsumbo dza mbudziso ndapfu na phindulo dzadzo.

4.2 Tsumbo dza mbudziso pfufhi na phindulo dzadzo.

4.3 Mbudziso dzine dza µo fhindulwa nga mugudi.

4.4 Ruburiki ya maanea a ¼itheretsha.

3

NDIMA YA 1

1. MARANGAPHAN¶A

1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili.

Gaidi iyi ya “Mind the Gap” i ni thusa u µilugisela mulingo wa mafheloni a ¿waha wa

Tshivenµa Luambo lwa Hayani bammbiri ¼a vhuvhili.

Bammbiri ¼a vhuvhili ¼i katela vhurendi, nganea / foluku¼oo na µirama.

Gaidi iyi yo µisendeka kha µirama ya Vho-Demana I.P. ine ya vha i¿we ya bugu dza

µirama dzo randelwaho vhagudi vha Gireidi ya Vhufumimbili. (U lema hu fhira u

lotshelwa)

Ni humbelwa uri gaidi iyi ni tou i shumisa sa sumbanµila. Ni lavhelelwa uri ni thome nga

u vhala bugu yo randelwaho ya µirama nga vhuµalo.

1.2 Gaidi iyi i nga shumiswa hani?

Kha gaidi iyi hu wanala mafhungo nga ha mu¿wali. Hu dovha hafhu ha vha na

nyangaredzo ya tshivhumbeo tsha bammbiri ¼a vhuvhili. Manweledzo a bugu iyi yo¾he na

mbudziso dzi ¾u¾ulaho dzangalelo ¼a u vhala na dzone dzo angaredzwa. Musi ni tshi vhala

gaidi heyi ni µo kona u pfesesa zwinzhi nga ha zwi tevhelaho:

-Vhabvumbedzwa / vhatambi, thero, khuµano, puloto, siangane na fhethuvhupo na u

kona u fananya mutambi na muhumbulo muhulwane, mudi na thounu, magumo a

¼ishandi, ndango ya tsh¾eiidzhi, aironi ya µirama, vhu¾umani vhukati ha nyambedzano,

monologo kana u amba u wo¾he na nyito, mudzedze wa tshifhinga, u anetshela zwa

phanµa na u anetshela zwa murahu.

4

1.3. TSIVHUDZO YA KUVHALELE NA KUºWALELE KWA MULINGO

1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo

• Dzudzanyani mushumo wa u vhala u ya nga khethekanyo ya u

thoma. Na fhedza ni fanela u kokodza muya nyana, ni kone u fhirela

kha i¿we khethekanyo.

• Ivhani na zwo¾he zwine na µo zwi shumisa ni tshi vhala phanµa ha

musi ni tshi thoma u vhala sa penisela, bolopheni, bammbiri, ngilasi

ya maµi na peni i talelaho zwa ndeme zwine na khou vhala.

• Ivhani na fhulufhelo. Izwi zwi thusa uri vhuluvhi ha½u vhu tou

fombe kha zwine na khou vhala.

• Vhuluvhi ha½u hu shuma zwavhuµi nga u shumisa mivhala na

zwifanyiso. Edzisani u zwi shumisa nga hune na kona.

• U dovholola ndi zwa ndeme kha u elelwa mafhungo ane na fanela u

a vhala. Vhalani mushumo wa½u u swikela ni tshi kona u elelwa zwi

sa konµi.

• Funzani mu¿we muthu ane a µo thetshelesa zwine na khou vhala.

Zwi a thusa u vhalela notsi dza½u n¾ha.

• U eµela lu linganelaho vhusiku vhu¿we na vhu¿we, u ¼a zwi¼iwa zwa

mutakalo, na u ¿wa maµi manzhi ndi zwa vhu¾hogwa zwine na

fanela u ita u thusedza vhuluvhi ha½u.

• U vhalela mulingo zwi fana na u ita nµowenµowe, zwo ralo ni fanela

u µilugisela.

Nµila dza u vhala

5

.

1.3.2 ¶uvha ¼a mulingo

• Iµani na bolopheni dzi ¿walaho nga inkhi i fanaho / dza muvhala

muthihi, penisela yo vhaµiwaho, raba na tshivhaµapenisela. Ni µe na

bugundaula na vhurifhi ha u tendelwa u ¿wala. Swikani u ¿wala hu tshe

ho sala awara.

• Iyani bungani ni sa athu u thoma u ¿wala. Ni songo fhedza tshifhinga

tsha½u tsha u ¿wala nga u ya bungani musi ni kati na u ¿wala.

• Ni fanela u µivha musi mulingo u tshi tou thoma uri ndi dzifhio

mbudziso tharu dzine na µo dzi fhindula kha vhurendi, nthihi ine na µo

i fhindula kha nganea na uri ndi ifhio nthihi ine na µo i fhindula kha

µirama. Vhalani ndaela nga vhuronwane.

• Sedzulusani mbudziso i¿we na i¿we uri ni kone u pfesesa zwine ya khou

vhudzisa. Ni songo dzhaela u fhindula mbudziso ni songo ranga na

pfesesa. Arali na sa fhindula mbudziso nga nµila yo teaho, a ni nga koni

u avhelwa maraga dzayo. Lavhelesani maipfi ane a vha kho½o kha

mbudziso uri ni kone u i fhindula nga nµila yo teaho. Ni µo wana

mutevhe wa maipfi ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso kha

ndima yeneyi ya 1 – kha gaidi iyi.

• Langani tshifhinga tsha½u zwavhuµi. Thomani nga mbudziso ine na

vhona i tshi leluwa. Musi ni tshi fhindula mbudziso, sedzani maraga dze

dza avhelwa khayo uri ni kone u fhindula nga mafhungo a linganaho

Ma¿walelea mulingo

Shumisani gaidi iyi ya ¼itheretsha sa bugu ya u shumela.

6

maraga idzo. Pimani u wana gumofulu ya maraga nga u ½ea mbuno dzine

dza pfadza / dzo dziaho / dzo khwa¾haho.

• Dzikani naho mbudziso i tshi pfala i tshi konµa musi ni tshi i lavhelesa

lwa u thoma. Nga murahu ha u i lavhelesa zwavhuµi, ni µo i vhona i tshi

¾umana na zwi¿we zwe na zwi vhala. Arali na pfa hu tshi nga yo

vhofhiwa vhukuma, fhirelani kha mbudziso i tevhelaho ni kone u i

humela arali hu tshi kha µi vha na tshifhinga. Edzisani u fhindula

mbudziso dzo¾he dzine na khou tea u dzi fhindula.

• ºwalani zwi no vhonala, nahone zwi no vhalea uri vha¾ha¾huvhi / vha¾oli

vha lelutshelwe nga u vhala mushumo wa½u. U ¿wala nga u ¿waya¿waya

na u hwayekanya zwi a mburisa maraga.

1.3.3. NYANGAREDZO YA BAMMBIRI ·A VHUVHILI ·A TSHIVEN¶A LUAMBO

LWA HAYANI.

Bammbiri i¼i ¼i na maraga dza 80. Maraga dza 30 ndi dza vhurendi, dza 25 ndi dza

nganea kana foluku¼oo ngeno dzi¿we dza 25 dzi tshi bva kha µirama.

Kha bammbiri ¼a mulingo ni µo lavhelelwa u vhala ndaela sa izwo zwo

sumbedzwaho afha fhasi:

7

NDAELA NA MAFHUNGOTHANGELI

1.

2.

Ni humbelwa uri ni vhale sia¾ari i¼i nga vhuronwane ni sa athu u fhindula

mbudziso.

Ni songo vhuya na edzisa u vhala bammbiri ¼o¾he. ¹olani thebulu ya zwi re ngomu

kha sia¾ari ¼a 4 ni swaye nomboro dza mbudziso dzo vhudziswaho kha

zwibveledzwa zwe na guda uno ¿waha. Nga murahu ha izwo, vhalani mbudziso

idzo ni nange dzine na tama u dzi fhindula.

3. Bammbiri he¼i ¼i na KHETHEKANYO THARU:

KHETHEKANYO YA A:

KHETHEKANYO YA B:

KHETHEKANYO YA C:

Vhurendi (30)

Foluku¼oo KANA Nganea (25)

¶irama (25)

4. Fhindulani MBUDZISO ¹HANU dzo fhelela: THARU kha KHETHEKANYO YA

A, NTHIHI kha KHETHEKANYO YA B na NTHIHI kha KHETHEKANYO YA

C nga nµila i tevhelaho:

KHETHEKANYO YA A: VHURENDI

VHURENDI HO RANDELWAHO – Fhindulani mbudziso MBILI.

VHURENDI VHU SONGO VHONWAHO – Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE.

KHETHEKANYO YA B: NGANEA / FOLUKU·OO

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

KHETHEKANYO YA C: ¶IRAMA

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

5. KUNANGELWE KWA PHINDULO KHA KHETHEKANYO YA B (NGANEA /

FOLUKU·OO) NA YA C (¶IRAMA):

8

• Fhindulani mbudziso FHEDZI dza kha nganea / foluku¼oo na kha µirama dze

na guda.

• Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI

NTHIHI. Arali na fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni

fanela u fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA C. Arali na

fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA B, ni fanela u fhindula

mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA C.

• Shumisani mutevhe wa u sedzulusa uri u ni thuse.

6. VHULAPFU HA PHINDULO

• Mbudziso ndapfu ya vhurendi i tea u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 250

u ya kha a 300.

• Mbudziso ndapfu dza khethekanyo ya Nganea / Foluku¼oo, na ya ¶irama dzi

tea u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 400 u ya kha a 450.

• Vhulapfu ha phindulo dza mbudziso pfufhi vhu tea u langwa nga maraga dzo

½ekedzwaho / avhelwaho. Phindulo dza vhalingiwa dzi tea u pfufhifhadzwa

dza dovha dza livhanywa.

7.

8.

9.

Tevhedzani ndaela dzo ½ekedzwaho mathomoni a KHETHEKANYO IºWE na

IºWE nga vhuronwane.

Nomborani phindulo dza½u kokotolo maelana na mutevhe wa u nombora wo

shumiswaho kha i¼i bammbiri ¼a mbudziso.

Thomani KHETHEKANYO IºWE na IºWE kha sia¾ari ·ISWA.

10. Ndangatshifhinga yo anganywaho:

KHETHEKANYO YA A:

KHETHEKANYO YA B:

KHETHEKANYO YA C:

Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 40



11. ºwalani nga vhudele, nahone zwi vhalea.

9

THEBU·U YA ZWI RE NGOMU

KHETHEKANYO YA A: VHURENDI

Vhurendi ho randelwaho: Fhindulani mbudziso MBILI DZIºWE na DZIºWE.

NOMBORO YA MBUDZISO MBUDZISO MARAGA

NOMBORO YA

SIA¹ARI

1. Mbudziso ndapfu 10

2. Mbudziso pfufhi 10



NA

Vhurendi vhu songo vhonwaho: Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE


*PFESESANI: Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI. Arali na

fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni tea u fhindula

MBUDZISO PFUFHI u bva kha KHETHEKANYO YA C.

Kha KHETHEKANYO YA B na KHETHEKANYO YA C, fhindulani

mbudziso nthihi-nthihi u bva kha KHETHEKANYO i¿we na i¿we.

KHETHEKANYO YA B: NGANEA / FOLUKU·OO

Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha nganea / foluku¼oo yo randelwaho.





10

KANA

FOLUKU·OO: Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha FOLUKU·OO yo randelwaho.



KHETHEKANYO YA C: ¶IRAMA

Fhindulani mbudziso NTHIHI fhedzi u bva kha µirama yo randelwaho.

12. U lema hu fhira u lotshela Mbudziso ndapfu 25

13. U lema hu fhira u lotshela Mbudziso pfufhi 25



*PFESESANI:

Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, fhindulani MBUDZISO NDAPFU

NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI NTHIHI.

A ni lavhelelwi u fhindula mbudziso MBILI ndapfu kana mbudziso MBILI

pfufhi.

11

MUTEVHE WA U SEDZULUSA

Shumisani uyu mutevhe wa u sedzulusa uri ni vhe na vhu¾anzi ha uri no fhindula tshivhalo

tsho teaho tsha mbudziso nga u vhea luswayo afho ho teaho:

KHETHEKANYO YA NOMBORO

DZA

MBUDZISO

TSHIVHALO TSHA

MBUDZISO DZO

TEAHO U

FHINDULWA

LUSWAYO

(√)

A: VHURENDI

(Vhurendi ho randelwaho) 1–4 2

A: VHURENDI

(Vhurendi vhu songo

vhonwaho)

5 1

B: NGANEA / FOLUKU·OO

(Mbudziso Ndapfu kana

Mbudziso Pfufhi)

6–11 1

C: ¶IRAMA

(Mbudziso Ndapfu kana

Mbudziso Pfufhi)

12–15 1

*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, ni tea u vha na vhu¾anzi uri no

fhindula mbudziso NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI.

A ni tei u fhindula mbudziso ndapfu MBILI kana mbudziso pfufhi MBILI.

12

1.3.4 MBUDZISO PFUFHI NA NDAPFU

Kha mbudziso pfufhi ni ½ewa tshipiµa tshi bvaho buguni ya µirama. Ni µo konaha u

fhindula mbudziso dzo µisendekaho kha bugu iyo yo randelwaho. Phindulo ni nga dzi

wana dzi tshi bva kha tshipiµa tsho ½ewaho, ngeno dzi¿we dzi tshi µo lingwa u pfesesa

ha½u ha zwi¿we zwipiµa zwi re nga ngomu ha bugu iyo: tshi¾ori tshayo,

vhatambi/vhabvumbedzwa vhayo, zwiga zwayo na thero yayo. Dzi¿we mbudziso dzi linga

mihumbulo ya½u nga ha iyo bugu.

Kha mbudziso ndapfu ni fhiwa tshitatamennde tshi angaredzaho ¾hoµea dza µirama na

fanela u fhindula mbudziso yo µisendekaho khatsho. Mbudziso iyi ni fanela u i fhindula

nga nµila ya maanea a ¼itheretsha. Humbulani uri maanea a½u a tea u vha na

tshivhumbeo. Musi ni tshi fhindula mbudziso iyi ni fanela u khwa¾hisedza nga zwi bvaho

buguni ya µirama yo randelwaho. Musi mbudziso iyi i tshi ¾olwa hu shumiswa ruburiki.

Maraga dzi avhelwaho kha mbudziso iyi ndi 25.

1.3.5. VHALINGI VHA SEDZA ZWIFHIO?

Vhalingi vha µo ¾ha¾huvha phindulo dza½u pfufhi zwi tshi elana na:

• Kupfesesele kwa½u nga ha zwine µirama na ma¿we ma¿walwa zwa amba zwone.

Ni fanela u kona u ¾alusa mafhungo ane a sa tou vha khagala kha bugu yo

randelwaho.

• U kona ha½u u dzudzanyulula mafhungo kha bugu idzo. Tsumbo: Ni nga

vhudziswa uri ni nweledze mafhungo mahulwane kha bugu idzo kana u sumbedza

u fana kana u fhambana ha vhabvumbedzwa vhavhili.

• U kona u ½ekedza mafhungo e a si tou buletshedzwa zwi khagala kha bugu, ni tshi

khou shumisa zwine na vho zwi µivha buguni iyo. Izwi zwi vhidzwa u pfi

iniferentsi. Zwithu hezwi zwi nga katela u sumbedza uri figara ya muambo yo

shumisiwaho buguni i nga ¾u¾uwedza hani kupfesesele kwa½u kwa bugu, u

¾alutshedza thero kana u vhambedza zwiito zwa vhabvumbedzwa vho fhambanaho

kha bugu.

• U kona ha½u u ita kha¾hulo nga ha zwipiµa na u fha mihumbulo ya½u nga ha bugu

zwi tshi elana na mafhungo a bugu iyo. Haya maitele a vhidzwa u pfi ¾ha¾huvho ya

bugu. Tsumbo, ni nga vhudziswa u pfi ni a tendelana na na mafhungo o

13

½etshedzwaho kana uri ni ¾alutshedze uri muhumbulo muhulwane wa

mubvumbedzwa a tshi ita izwi ndi ufhio?

• U kona ha½u u pfesesa vhatambi / vhabvumbedzwa kha bugu na nµila ye bugu ya

¿waliswa zwone zwi tshi elana na kutshilele kwavho. Haya maitele a vhidzwa u pfi

u takalela (aphrishiesheni). Tsumbo, Ni nga vhudziswa uri ni vhona u nga

mubvumbedzwa mukene u µipfa hani, kana uri arali ho vha hu inwi

mubvumbedzwa mukene no vha ni tshi µo ita mini arali no µiwana ni kha nyimele

ine uyo mubvumbedzwa a vha khayo. Ni nga µi vhudziswa uri ¾alutshedzani uri

tshitaela tsha mu¿wali tshi thusedza hani u bvisela khagala zwine mubvumbedzwa

a µipfisa zwone.

1.3.6 MAIPFI ANE A SHUMISESWA KHA U VHUDZISA MBUDZISO.

Hedzi ndi tsumbo dza tshaka dza mbudziso dzine na nga ¾angana nadzo mulingoni.

LUSHAKA LWA MBUDZISO ZWINE NA FANELA U ITA

Mbudziso dzi re khagala dzine phindulo dzadzo dza vha dzi khagala

Bulani vhabvumbedzwa / fhethu / zwithu… ºwalani madzina, vhatambi,

fhethu, nz.

¸eani mbuno / zwiitisi / mihumbulo ºwalani mafhungo ni sa

¾alutshedzi

Ifhani mbuno mbili kha / ndi ngani Ifhani mbuno mbili

¹alusani mubvumbedzwa / mbuno / hu itea

mini musi.

¸eani dzina ¼a mubvumbedzwa,

½eani mihumbulo

¹alutshedzani fhethu / zwiito / hu bvelela mini

musi...

ºwalani mbonalo ya zwithu

tsumbo: fhethu hu vhonalaho,

pfala,nukhisa, sa mini?

Mubvumbedzwa mukene u na

vhulenda, tshinwa, vhuhali naa?

Ndi mini zwine mubvumbedzwa mukene a ita

musi ...

ºwalani zwo bvelelaho – zwe

mubvumbedzwa a ita

Ndi nga mini mubvumedzwa mukene a tshi

ita...

¸eani mbuno uri ndi nga mini

mubvumbedzwa mukene a tshi ita

14

zwe a ita no lavhelesa puloto

Ndi nnyi / O itaho ºwalani dzina ¼a mubvumbedzwa

Mafhungo aya a elana na nnyi? ºwalani dzina ¼a mubvumbedzwa

Mbudziso dza u dzudzanyulula dzi ¾oµaho u dzudzanya zwipiµa zwa mafhungo

Nweledzani mihumbulo mihulwane Nweledzani ni sa ¾alutshedzi

mafhungo manzhi

Kuvhanganyani fhethu huthihi zwithu zwi

elanaho

¹umanyani zwithu zwi fanaho

fhethu huthihi

Mbudziso dza iniferentsi (u humbulela) musi u tshi sedza zwi re buguni

¹alutshedzani nµila ine mihumbulo ya ¾umana

na thero ngayo

¹alusani ¾humano ya mihumbulo

na thero.

Vhambedzani zwiito zwa mubvumbedzwa

mukene na zwiito zwa mubvumbedzwa

mukene

Bulani zwiito zwi fanaho na u

fhambana hazwo.

Maipfi aya a ni humbudza, bvukulula zwifhio

u ya nga / nyimele iyi i ni vhudza mini?

Bulani uri ni humbula uri zwi

amba mini zwi tshi elana na zwine

na khou pfisa zwone bugu iyo.

Mubvumbedzwa mukene u ita mini musi…

¹alutshedzani uri zwi¿we zwithu zwo kwamisa

hani mubvumbedzwa mukene

¹alutshedzani uri ni µivha hani uri

mubvumbedzwa mukene ndi…

ºwalani zwine mubvumbedzwa a

ita / zwe mubvumbedzwa a ita / a

µipfisa zwone.

Mubvumbedzwa mukene u amba mini a tshi

ri...

¹alutshedzani uri ndi nga mini o

shumisa ayo maipfi.

Mafhungo a tevhelaho ndi ngoho kana a si

ngoho.

Fhindulani nga EE kana HAI u

livhana na mbudziso ya½u. ¸eani

na mbuno ya phindulo ya½u.

Nangani phindulo yone u fhedzisa mafhungo a

tevhelaho.

Nangani ¼eµere ¼ithihi kha o

½ekedzwaho ni ¼i ¿wale u livhana

na mbudziso yone.

Fhedzisani fhungo i¼i nga u dzhenisa maipfi o ºwalani maipfi o siiwaho.

15

siiwaho.

Dzhiani mu¾ala u bvaho buguni u sumbedza

vhungoho ha phindulo ya½u.

ºwalani mu¾ala wone u bvaho

buguni ni tshi khou shumisa maipfi

one na tswayo dzone. Ni dovhe ni

shumise na zwiµevhe u sumbedza

uri no tou a dzhia buguni.

Mbudziso dza u ¾ha¾huvha dzi ¾oµaho kha¾hulo ya½u zwi tshi elana na kupfesesle

kwa½u kwa bugu.

¹alutshedzani muhumbulo wa½u / vhuµipfi ha

mubvumbedzwa / thero ya bugu.

Dzhielani mafhungo o¾he a re

buguni n¾ha ni kone u fha

muhumbulo wa½u.

Ni humbula uri… Mbudziso iyi a i na phindulo yone

kana i si yone fhedzi inwi ni fanela

u fha mbuno ya u tikedza phindulo

ya½u.

Mbudziso dza u khoµedzela dzi ¾oµaho vhuµipfi ha½u zwi tshi tevhela zwiwo zwi

bvelelaho kha vhabvumbedzwa

No vha ni tshi µo µipfa hani arali no vha ni

mubvumbedzwa mukene musi…

Mbudziso iyi a i na phindulo yone

kana i si yone fhedzi inwi ni fanela

u khwa¾hisedza phindulo ya½u.

¹alutshedzani kupfesesele kwa½u nga ha... ¸eani ¾halutshedzo nga

kupfesesele kwa½u.

Ni a pfela vhu¾ungu mubvumbedzwa

mukene...

¸eani muhumbulo wa½u.

16

1.3.7 NYANGAREDZO

MUºWALI WA BUGU

Mu¿wali wa bugu iyi ndi Vhodokotela-IP Demana vho bebelwaho kha ḽa Hatshivhasa

kusini kwa Tshi¾ereke nga ¼a 17 ¹hangule 1948. Pfunzo dzavho dza phuraimari vho dzi

ita kha Phuraimari ya Tshadzume na ya Vhufuli nga ¿waha wa 1963. Vho µo fhirela

Sekondari ya Tshivhase he vha ¾haphudza Murole wa 8. Vho ita pfunzo dzavho dza

vhudededzi Gudedzini ¼a Venµaland Training Institute. Nga ¿waha wa 1968 vha phasa

Murole wa 10. Vha shuma sa mabalane muvhusoni wa Venµa u bva nga ¿waha wa 1970 u

swika nga 1972. Mu¿wali avha vho ya vha gudela vhudededzi Yunivesithi ya Devhula

nga ¿waha wa 1973 he vha kundelwa u vuledza nga n¾hani ha u lwala . Vho µo dovha

hafhu vha vhuyelela afha Yunivesithi ya Devhula nga ¿waha wa 1975 he vha mbo µi

¾haphudza pfunzo dzavho. Nga ¿waha wa 1976 vha vha mudededzi afha Sekondari ya

Tshivhase u swika nga 1978. Nga ¿waha wa 1979 vha tholwa sa ¾hohoyatshikolo ngei

Sekondari ya Makwarani he vha shuma u swika nga ¿waha wa 1980.. Nga ¿waha wa

1981 vha vhuya vha vha ¾hohoyatshikolo afha Sekondari ya Tshivhase u swika nga ¿waha

wa 1991. Nga ¿waha wa 1993 vha ¾uwa vha ya vha shuma Sekondari ya Mushaa¾honi u

swika 2008. Vha bva afho Mushaa¾honi vha ya vha shuma kha kharikhu¼amu u swika vha

tshi notha nga 2013. Vho vuledza BA (UNISA), BA Hons(UNIL) MA(UNISA) na

Ph.D(UNIL). Mu¿wali avha vho ¿wala bugu dzi re na tshivhalo.

17

¹HOHO YA ¶IRAMA:

U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA.

NDIMA YA 2

2.1 MANWELEDZO A N¹HA NA MABONO ZWA ¶IRAMA YA U LEMA HU

FHIRA U LOTSHELWA

MANWELEDZO A LU¹A NA MABONO

LU¹A LWA I

BONO ·A 1

Mu¾ani wa Vho-¸efefe kha ¼a Maungani Beuster, hu na ¿wana wa musidzana

Mashudu, ane bugu i tshi thoma u vhuya hayani vhusiku. Vho-¸efefe vha

kaidza Mashudu kha vhukhakhi uhu. Vho-¸efefe vha tsivhudza mufumakadzi

wavho Vho-Mari¾a kha fhungo ¼a u tendela Mashudu a tshi vhuya vhusiku. Vho-

Mari¾a vha pfala vha sa tendelani na munna wavho Vho-¸efefe. Vho-Mari¾a vha

humbula uri Vho-¸efefe vha khou vhenga ¿wana wavho.

Vho-¸efefe vha vhidza Khwa¾hisani na Vho-Mari¾a uri vha edzise u tandulula

thaidzo ya Mashudu. Vho-Mari¾a vha ¾ahisa fhungo ¼a uri vhone a vho ngo

takadzwa nga nµila ye Vho-¸efefe vha rwisa yone Mashudu. Vho-¸efefe vha a

tenda uri nangoho vho ¾oµou fhirisa tshikalo musi vha tshi mu rwa. Khwa¾hisani

kha u ambiwa ha i¼i fhungo u ¾alutshedza kutshilele kwa Mashudu ku sa

¾anganedzei. Vho-Mari¾a tshavho ndi u imelela Mashudu. Nga murahu

Mashudu u a vhidzwa uri a µe. Vho-¸efefe a vha ¾oµi a tshi fhindula tshithu,

tshawe hu vhe u litsha maitele awe a sa ¾anganedzei.

18

BONO ·A 3

Vho-Mari¾a vha isa phanµa na u ¾u¾uwedza Mashudu kha kutshilele ku si

kwavhuµi. Vha mu vhudza uri a sa bva muµini ha nga wani munna. Vha mu

itela tshi¿we na tshi¿we ene o dzula u fana na u mu bikela zwi¼iwa. Khwa¾hisani

u a dzhena a vhudzisa mme uri vha µo awelavho lini u shuma. Vho-Mari¾a vha a

mu sinyutshela vha fhedza nga u ri vhone vha khou ita nyonyoloso. Musi

Khwa¾hisani a tshi sumbedza uri a vha khou ita nyonyoloso vha khou tou lema

Mashudu, Vho-Mari¾a vha fhedza ngauri arali e nde¿wa, ndi nde¿wa yavho. Hu

fhedza hu na vha tsemano khulu vhukati ha Khwa¾hisani na Mashudu ye ya

¾oµa u bva nnµa ha tshanµa.

BONO ·A 4

Mashudu na Lufuno vha ¾alutshedzana uri vha a funana. Zwenezwi vha kha aya

mafhungo, Lufuno u mbo µi amba uri Khwa¾hisani u a penga, u vhona unga u

µo tou ni mala naa? Mashudu u µadzisa nga ¼a uri na mme awe vha khou amba

¼ene¼o. Izwi zwi fara Lufuno ¾haha. U vhudzisa Mashudu arali mme awe vha tshi

µivha nga ha vhushaka havho. U isa phanµa nga u ri, arali mafhungo a ima nga

i¿we nµila ene ha nga koni u ponya. Hezwi zwi sinyusa Mashudu lwe ha mbo µi

thoma khuµano. Vha tshi fhambana a vha tsha amba zwavhuµi saizwi Mashudu

o no khukhulisea.

BONO ·A 5

Mashudu u ¾alutshedza khonani yawe Mulalo nga ha u fhambana hawe na

Lufuno nga nyambo. Mulalo u vhudza Mashudu uri o wana Lufuno a na mu¿we

musidzana, lune izwi zwi khwa¾hisedza uri ha fhulufhedzei. Fhungo i¼i Mashudu

a ¼i mu fari zwavhuµi na luthihi. U mbo µi vhudza Mulalo uri u µo vhudza na

mme awe. Izwi zwa mangadza Mulalo ane a khou humbula uri mme a Mashudu

vha nga si vhe na nyambedzano ya zwa vhatukana na ¿wana wavho.

19

MBUDZISO PFUFHI DZA BUGU YA ‘U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA’

LU¹A LWA 1 BONO ·A 1 – 5

1. Ndi mini tshine tsha khou dina Vho -¸efefe kha vhu»ifari ha Mashudu?

2. Ndi nnyi ane Vho-¸efefe vha ri ndi ene ane a khou ita uri Mashudu a

tshile nga n»ila iyi?

3. Bulani vhathu vhavhili vhe Vho-¸efefe vha vha vhidza uri vha ambe nga

ha vhu»ifari ha Mashudu?

4. Avha vhathu vha na vhushaka-»e na Vho-¸efefe?

5. Mu¾angano u khou vha hone nga murahu ha musi ho itea mini vhukati

ha Mashudu na khotsi awe?

6. Khwa¾hisani uri ndi mini zwine Mashudu a zwi ita tshikoloni zwine zwi a

mu shonisa?

7. Zwi tshi kwama izwo zwiito Vho-¸efefe vha vhudza Mashudu u ri mini?

8. U ya nga Mashudu, u vhona hu mini zwine a fanela u ita uri a sa vhe na

khu»ano na khotsi awe?

9. Uyu muhumbulo mme awe vha a u ¾anganedza naa? ¹an»avhudzani.

10. Vhana vha Vho-¸efefe ndi vhangana? ¹alutshedzani uri vha tevhekana

hani?

11. Musi Khwa¾hisani a tshi ri; “Na lwone Mashudu lwa hone a lu vhuyi lwa

zwi vhona uri lu khou loiwa masiari tshivhangalala.” Inwi ni a tendelana

na na zwine zwa khou ambiwa nga Khwa¾hisani?

12. U ya nga Khwa¾hisani ane a khou lema Mashudu ndi nnyi?

13. Mu¾hannga wa Mashudu wa u thoma ndi nnyi?

20

14. Ndi mini tshi vusaho khu»ano vhukati ha Mashudu na uyu mu¾hannga

wawe?

15. Khonani ya Mashudu ndi nnyi?

16. Inwi ni a tama u vha na ¾hama i no nga Mulalo? ¹an»avhudzani.

17. Mashudu u amba mini a tshi ri; “A ni zwi vhoni uri uyu muthu ndi

mufhiriwagondo?”

18. Sumbedzani phambano vhukati ha mme a Mashudu na Mulalo zwi tshi

elana na kualusele kwa vhana vhavho vha vhasidzana.

PHINDULO DZA MBUDZISO PFUFHI DZA BUGU YA ‘U LEMA HU

FHIRA U LOTSHELWA.’

LU¹A LWA 1 BONO ·A 1 – 6

1. Vha khou dinwa nga u lenga ha Mashudu u vhuya hayani nga

madekwana.

2. Vho-¸efefe vha khou pomoka mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a kha

kutshilele kwa Mashudu.

3. Vho vhidza Vho-Mari¾a na Khwa¾hisani.

4. Ndi mufumakadzi na ¿wana.

5. Nga mulovha ha hone Vho-¸efefe vho vha vho rwa Mashudu nga

maan»a.

6. Ndi u dzula ha Mashudu a na mu¿we mutukana wa nde¿wa ane a sa

vhe na ndavha na tshikolo.

7. Vho-¸efefe vha vhudza Mashudu uri a fhedze vhu¾ama hawe na uyo

mutukana.

21

8. Mashudu u ri ha tsha »o bva hayani.

9. Mme awe a vha imi na i¼i fhungo.Vha vhudza Mashudu uri u fanela u

bva uri a kone u µo wana munna.

10. Vhana vha Vho-¸efefe ndi vhavhili. Muhulwane ndi Khwa¾hisani a

tevhelwa nga Mashudu.

11. Ee, ndi ima nae ngauri mme awe a vha khou mu lugisela vhutshilo vhu

»aho hune a »o ¾angana naho vhuhadzi.

12. U ya nga Khwa¾hisani muloi wa Mashudu ndi Vho-Mari¾a.

13. Mu¾hannga wa Mashudu wa u thoma ndi Lufuno.

14. Khu»ano i »iswa nga Mulalo a tshi vhudza Mashudu uri o wana Lufuno

o hakana na mu¿we musidzana.

15. Ndi Mulalo

16. Ee, ngauri u a tsivhudza khonani yawe musi Lufuno wawe a sa

fhulufhedzei. U dovha hafhu a edzisa u ¾u¾uwedza Mashudu uri a dzhiele

tshikolo n¾ha.

17. Mulalo u amba uri mu¾hannga wa Mashudu a si ane a »o vha nae lwa

tshifhinga tshilapfu.

18. Vho fhambana ngauri mme a Mulalo vha khou gudisa ¿wana wavho

mikhwa na mishumo ya mu»ini ngeno Vho-Mari¾a vha tshi shumela

¿wana wavho Mashudu o dzula. Vho-Mari¾a vha dovha hafhu vha mu

¾u¾uwedza u ita zwa vhatukana.

MANWELEDZO A ·U¹A LWA II

BONO ·A 1

Mashudu u ¾alutshedza mme awe Vho-Mari¾a nga u sa fhulufhedzea ha Lufuno.

22

Mme awe vha mu eletshedza uri na ene kha wane mu¿we mutukana. Musi vha

kha aya mafhungo hu mbo µi swika Khwa¾hisani a vhudzisa mme awe arali vha

tshi khou bikela ene Mashudu. Mashudu u mu fhindula nga tshiambela. Hu

mbo µi takuwa tsemano vhukati ha avha vhararu. Khakhathi iyi i fhela nge Vho-

¸efefe vha kaidza uri phosho iyi i mbo µi tumuwa / litshwa na zwenezwo.

BONO ·A 2

Ndi Swondaha, Mulalo na Mashudu vha khou bva kerekeni. Tshibio u mbo µi

gidima a tshi µa khavho. Mulalo u vhudza Tshibio na Mashudu uri ene o dzhaya

u khou fanela u ¾avhanya u swika hayani. Mashudu na Tshibio vha sala vha

vhavhili. Tshibio u fhelekedza Mashudu hayani. Mashudu u vhudzisa Tshibio

arali o no vhuya a pfana na musidzana. Tshibio u fhindula uri ene ha na

musidzana. Mashudu u ramba Tshibio uri a µe a mu dalele hayani. Tshibio u a

tenda.

BONO ·A 3

Tshibio u swika ha Mashudu. Vho-Mari¾a vha a mu resha zwavhuµi vha mu

vhudzisa na mutakalo. Mashudu na Tshibio vha ya nµuni ya u ¼ela vha swi¾ula.

Vho-Mari¾a vha a onesa vha ri vha kha µi thoma vha bva, nahone a vha nga

¾avhanyi u vhuya. Tshibio u linga u ¾alutshedza vhuµi ha tshikolo kha Mashudu

fhedzi ene ha tendi uri tshikolo ndi tsha ndeme nga u fha mbuno dzawe.

Mashudu u fhedza nga u tou ambisa Tshibio. Avha vhavhili vho mbo µi funana.

BONO ·A 4

Mashudu u ¾angana na Lufuno. Zwi tou vhonala uri kha Mashudu lufuno lwo

pfuluwa. Musi Lufuno a tshi vhudza Mashudu uri ndi kale o mu ¾uvha,

Mashudu u sokou ri ea naa? Hu vhuya ha swika hune Lufuno a vhudzisa

Mashudu uri kaniha ha tsha mu funa. Mashudu ha tou bvela khagala kha

phindulo yawe. Mashudu u fhedza nga u vhudza Lufuno uri ha tsha mu funa

ngauri u na vivho.

23

BONO ·A 5

Lufuno u edzisa u wana ngoho nga ha u pfana ha Mashudu na Tshibio. Mulalo u

¾alutshedza uri Mashudu u khou mu tambudza ngauri u a µivha uri Lufuno u µo

dzula a tshi mu luvhelela. He¼i fhungo ¼i ita uri a tende uri Mulalo u khou amba

zwone.

BONO ·A 6

Mulalo, Sofia, Shumani na Nnditsheni vha khou bva mulamboni. Vhasidzana

avha vha khou enda vha tshi amba nga kutshilele kwa Mashudu ku si kwavhuµi.

Vhasidzana avha vha amba nga ¾hu¾huwedzo ya mme awe kha kutshilele kwawe.

Vha mangadzwa nga u sa kona hawe u bika na u aina. Vha pfela vhu¾ungu Vho-

¸efefe na Khwa¾hisani. Musi vhasidzana avha vha tshi fhambana, Nnditsheni u

vha eletshedza uri vha songo hangwa u ¿wala tshu¿wahaya.

MBUDZISO PFUFHI DZA BUGU YA ‘U LEMA HU FHIRA U

LOTSHELWA’.

LU¹A LWA II BONO ·A 1 – 5

1. Mashudu u vhudza mme awe uri mu¾hannga wawe ha khou fulufhedzea.

¹alutshedzani uri mme awe vha mu fha ngeletshedzo ifhio?

2. Mashudu u dzhia hani ngeletshedzo ya mme awe?

3. Ndi mini tshi vhaisaho Khwa¾hisani musi a tshi wana mme awe vha tshi

khou amba na Mashudu vha fhumula?

4. Mbuno ine Khwa¾hisani a fha yone u khwa¾hisedza uri mbilaelo yawe ndi

ifhio?

5. Vhukati ha Mashudu na Khwa¾hisani ni vhona a ufhio a re na

24

mbonelaphan»a?

6. Ndi nnyi we a gidimela Mulalo na Mashudu vha tshi khou bva kerekeni?

7. Nga murahu ha musi Mulalo na Mashudu vho no fhambana, Mulalo u

humbela Tshibio mini?

8. Mashudu u vhudzisa Tshibio mbudziso i itaho uri a pfe a tshi shona u i

fhindula. Bulani mbudziso iyo na uri o fhindula a ri mini?

9. Arali ho vha hu inwi Tshibio no vha ni tshi »o ri u rambiwa nga Mashudu uri

ni »e hayani na tenda naa? Tikedzani phindulo ya½u.

10. U ya nga Mashudu, ndi nga mini a tshi funa Tshibio?

11. Tshibio u vhudza Mashudu uri »uvha ¼o fhiraho ha ngo vhuya a i bonya na

luthihi. I¼i fhungo ndi mbuno kana ndi kuambele?

12. Ni vhona unga ndi nga mini Vho-Mari¾a vho dzhia tsheo ya u ¾uwa vha sia

Mashudu na Tshibio vhe vhavhili?

13. Kha Tshibio na Mashudu ndi nnyi o ambisaho mu¿we? Aya maitele o

»owelea kha maitele a Tshiven»a?

14. Nga u vhona ha½u ni vhona unga ndi nga mini Mashudu a tshi khou litsha

Lufuno a funa Tshibio?

15. Lufuno u ya kha nnyi u pfesesa uri ndi ngoho na ya uri Mashudu u vho

funana na Tshibio?

16. Tsivhudzo ye Lufuno a i wana kha Mulalo i a ¾anganedzea naa? Tikedzani

phindulo ya½u.

17. Ndi nga mini Lufuno a tshi vho »elwa nga muhumbulo wa u ambisa Mulalo?

18. Bulani vhasidzana vhararu nga nn»ani ha Mulalo vhane vha khou amba nga

ha kutshilele kwa mu¾ani wa Vho-¸efefe.

25

PHINDULO DZA MBUDZISO PFUFHI DZA BUGU YA ‘U LEMA HU

FHIRA U LOTSHELWA.’

LU¹A LWA II BONO ·A 1 – 5

1. Mme awe vha ri na ene kha wane mu¿we mu¾hannga wa vhuvhili a mu

fune.

2. Mashudu u khou ima na zwine mme awe vha khou amba zwone.

3. Ndi u litshedzela ha Vho-Mari¾a vhe vha vha vha sa iti uri Mashudu a

gude mishumo ya mu¾ani.

4. Mbuno yawe ndi ya u ri Mashudu u »o vha muhwalo wawe musi khotsi

awe na mme awe vho no lovha saizwi vhuhadzi a tshi »o vhuya nga u

shavha mishumo ya mu¾ani.

5. Ane a vha na mbonelaphan»a ndi vhona hu Khwa¾hisani. Ndi zwi vhona

nga u futelela hawe tshikolo na u tsivhudza khaladzi awe uri a ite zwa

tshikolo na u guda mishumo ya mu¾ani.

6. Vho gidimelwa nga Tshibio.

7. O humbela uri Tshibio a mu fhelekedze hayani.

8. Mashudu u vhudzisa Tshibio uri u na musidzana ane a an»ana nae naa.

9. Ndo vha ndi sa »o tenda ngauri Mashudu u vhonala a si musidzana ane a

nga u ¾u¾uwedza kha zwa tshikolo.

10. U khou funa Tshibio ngauri ndi wavhu»i nahone u a kona tshikoloni.

11. Ndi kuambele, ngauri naho muthu a tshi ri ha ngo vhuya a i bonya a zwi

ambi uri na zwi¾uku¾uku ha ngo vhuya e zhambu, zwine a tama u bvisela

khagala nga mafhungo aya ndi zwauri vhusiku ho¾he o vha a tshi khou

humbula u »a hayani ha Mashudu.

12. Vho vha vha tshi khou itela uri Mashudu na Tshibio vha wane tshifhinga

26

tshavho vhe vho¾he / vhavhili.

13. Mashudu ndi ene we a ambisa Tshibio.

14. Mashudu u khou litsha Lufuno ngauri ha mu fhulufheli saizwi a na

phungo ya u funana na Susan. Mashudu u vho vhona o no wana Tshibio.

15. Lufuno u ya kha Mulalo.

16. Ee / I a ¾anganedzea. Mulalo u tsivhudza Lufuno uri a dzhie ¼iga ¼o teaho

ngauri Mashudu u khou tou zwi ita nga khole nga u µivha uri u µo mu

luvhelela.

17. Lufuno u vhona Mulalo a ¿wana a re na mikhwa a dovha a funa tshikolo.

18. Ndi Nnditsheni, Sophia na Shumani.

MANWELEDZO A LU¹A LWA III

BONO ·A 1

Mashudu u anetshela mme awe nga zwe zwa bvelela tshikoloni musi a so ngo

¿wala tshu¿wahaya ya Vho-Ludwevha. U vhudza mme awe uri Vho-Ludwevha

vho mu rwa vha dovha vha mu ½ea mushumo. Vho-Mari¾a hezwi a zwi vha

takadzi na luthihi. Musi vhe vhukati na nyambedzano iyi, Khwa¾hisani u mbo µi

bvelela a vhudzisa Mashudu u ri u µo vhuya a tou vhingwa a songo vhuya a bika

zwi¼iwa vha ¼a naa? Hei mbudziso i mbo µi takusa tsemano khulu vhukati hu

avha vhararu. Vho-Mari¾a vha imelela Mashudu. Khwa¾hisani u khakha nga u

amba uri hu na µuvha ¼e Tshibio a µa hafha muµini wa Vho-¸efefe, Vho-Mari¾a

vha ¾uwa vha mu sia na Mashudu. Mukegulu vha ri u semana vha fhedza nga u

doba luswielo vha tshi ri vha a rwa Khwa¾hisani ene a shavha.

BONO ·A 2

Ofisini ya vho phirisipa¼a Vho-La¾ani hu dzhena Vho-Ludwevha vha ¾alutshedza

Vho-La¾ani thaidzo ine vha khou ¾angana nayo na Mashudu. Thaidzo heyi ndi

27

ya Mashudu ane a si ¿wale tshu¿wahaya. Vho-Ludwevha vha a ¾anµavhudza nga

vhuµalo thaidzo iyi ya musi vha tshi ri vha a mu kaidza nga lu¾a¿wana ene u lu

dzhavhula a lu ¾hukhukanya a fhedza nga u bva a ¾uwa. Musi Vho-Ludwevha

vha tshi isa phanµa vha ri musi vha tshi khou bva nga gethe ¼a tshikolo, Vho-

Mari¾a vha vha µela vha vha semela u vhudza ¿wana wavho uri a ite

tshu¿wahaya. Vha ri vha se¿wa zwa fhela nge vha lamulelwa nga Khwa¾hisani

we a swika a kaidza mme awe. Vho-La¾ani nga murahu ha u anetshelwa

mafhungo aya vha vhudza Vho-Ludwevha uri vha vhidze Mashudu. Mashudu a

tshi vhudziswa tshi mu kundisaho u ¿wala tshunwahaya a fhindula uri a hu na.

Vho-La¾ani vha fhulufhedzisa Vho-Ludwevha uri vha µo swikisa mafhungo aya

kha khotsi awe.

BONO ·A 3

Vho-La¾ani vha ya muµini wa Vho-¸efefe. Tshi vha swikisaho afha muµini ndi

mafhungo a Mashudu. Musi Vho-La¾ani vho no ¾alutshedza mafhungo o¾he,

Vho-¸efefe vha sinyuwa vha fhedza nga u rwa Mashudu. Nga murahu vha a mu

litsha a bva a shavha. Vho-La¾ani vha a onesa vha ¾uwa ngeno Mashudu a tshi

khou shavhela ha mme awe.

BONO ·A 4

Vho-Mari¾a na Mashudu vha khou amba nga ha u rwiwa ha Mashudu nga Vho-

¸efefe. Mashudu u ¾alutshedza mme awe uri na tshikoloni vha vho tou mu

vhenga. U ri u humbula na u tou ya u dzhena kha tshi¿we tshikolo. Vho-Mari¾a

vha ri vha a tendelana nae kha mafhungo a u litsha tshikolo. Vha isa phanµa nga

¼a uri arali ho vha hu na mutukana ane a anµana nae a no shuma vha vhona hu

khwi½e a tshi tou mu ¾ahela. Vho-Mari¾a vha fhedza nga u mu vhudzisa arali a

na thundu dzine vha nga mu ainela ene a tenda. U fhedza a vha fha thundu idzo

a ya a eµela.

28

BONO ·A 5

Mashudu u ¾angana na Tshibio nga murahu ha tshifhinga. Mashudu u vhudzisa

Tshibio uri ndi nga mini a sa tsha vhonala. Tshibio u fhindula uri u khou itiswa

nga dzibugu sa musi gireidi ya vhufumithihi i tshi konµa. Phindulo iyi Mashudu

a yo ngo mu takadza. U vhudza Tshibio uri ene u humbula uri vha µo ¾avhanya

vha malana vha fha¾a muµi wavho. Mashudu u shushedza Tshibio nga fhungo ¼a

uri arali a tshi ¾oµou u kalahela tshikoloni ene ha nga zwi imeli. Tshibio u

lingedza u sumbedza Mashudu uri tshikolo tshi nga vha vhuedza kha

vhumatshelo havho. Mashudu ha imi nae u amba uri hu na vhathu vho

funzeaho vha si na tshavho, ha dovha ha vha na vha songo funzeaho vha re na

mabindu. Musi vhe kha nyambedzano iyi hu mbo µi bvelela Lufuno. Lufuno u

thoma khakhathi na Tshibio vha lwa Lufuno a kundwa. Tshibio u vhudza

Mashudu u ri o vha a tshi zwi µivha uri Lufuno a nga si mu kunde samusi ene a

songo aluwa nga Nestum nahone ha ngo mama boµelo. Tshibio na Mashudu vha

a fhambana mu¿we na mu¿we a ya ha hawe.

MBUDZISO PFUFHI DZA BUGU YA ‘U LEMA HU FHIRA U

LOTSHELWA.’

LU¹A LWA III BONO ·A 1 – 5

1. Mudededzi we a vha na khu»ano na Mashudu nge a si ite tshu¿wahaya ndi

nnyi?

2. Mudededzi uyu u fha vhagudi vhe vha sa ite tshu¿wahaya yawe nda¾iso-»e?

3. Zwithu zwivhili zwine Khwa¾hisani a tama Mashudu a tshi ita hafha hayani

ndi zwifhio?

4. Musi Khwa¾hisani a tshi vhudzisa mme awe vhungoho ha phungo ine ya ri

Tshibio o vhidziwa ha Vho-¸efefe a rengelwa na zwiambaro, vha a i tenda

29

naa?

5. Vho-Mari¾a vha ita mini musi Mashudu a tshi vha vhudza nga ha khu»ano

yawe na Vho-Ludwevha?

6. Ndi nnyi ane a lamukisa Vho-Ludwevha kha u semiwa havho nga Vho-

Mari¾a?

7. Mafhungo a u ri Mashudu o itela swili Vho-Ludwevha a swika hani kha Vho-

¸efefe.

8. Vho-¸efefe vha itani musi Vho-La¾ani vha tshi vha vhudza nga ha maitele a

Mashudu?

9. Mashudu u fhindula uri mini musi Vho-¸efefe vha tshi vhudzisa u ri ndi nga

mini a sa iti tshu¿wahaya?

10. Vho-¸efefe vha fhedza vha tshi dzhia vhukando vhufhio kha Mashudu?

11. Mashudu u vhudza mme awe uri khotsi awe vha na tshi¾uhu. Inwi ni a

tendelana na na i¼i fhungo? Tikedzani phindulo ya½u.

12. Vho-Mari¾a vha ri Mashudu ndi khwi½e a tshi ita mini uri a fhambane na u

rwiwa nga Vho-¸efefe?

13. Tshibio u ri ndi nga mini a sa vhonali musi a tshi vhudziswa nga Mashudu?

14. Ndi digirii ifhio ine Tshibio a tama u gudela yone Yunivesithi ya Ven»a?

15. Muhumbulo uyu wa Tshibio, Mashudu u sumbedza u ima nawo naa?

¹an»avhudzani.

16. Lufuno ndi nga mini a tshi khou rwa Mashudu?

17. Ndi nnyi a fhenyiwaho kha nndwa ye ya vha hone vhukati Tshibio na

Lufuno?

18. Uyu o fhenyaho uri o vha a tshi zwi »ivha uri u »o fhenya. Izwi zwine a

khou tikedza ngazwo ni vhona i mbuno kana kuhumbulele? Tikedzani.

30

PHINDULO DZA LU¹A LWA VHURARU

1. Ndi Vho-Ludwevha

2. Vha a vha rwa vha dovha vha vha koropisisa ki¼asirumu.

3. Ndi u bika, u kuvha kana u aina.

4. Vha a hanedza vha ri vhone vho ¾wa henefho hayani, a hu na

mutukana o »aho.

5Vho lindela Vho-Ludwevha getheni ¼a tshikolo vha tshi swika khavho vha

thoma u vha sema.

6.Ndi Khwa¾hisani

7.Mafhungo aya a swikiswa nga Vho-La¾ani.

8Vha vhidzisa Mashudu uri vha wane ngoho.

9U fhindula uri a hu na tsho mu itisaho u ri a sa ¿wale tshu¿wahaya

10. Vha a mu rwa nga mboma.

11. Fhungo he¼i a si ¼one ngauri Vho-¸efefe vha khou edzisa u sumbedza

Mashudu n»ila yone ine a fanela u »ifarisa zwone tshikoloni.

12. Vha ri ndi khwi½e a tshi wana ¼i¿we garaba ¼i mu ¾ahise.

13. U ri u khou itiswa nga mushumo wa tshikolo vhunga o vhudziwa uri

gireidi ya vhufumithihi i a kon»a.

14. Bsc ya zwa vhulimi.

15. Hai, zwi pfala musi a tshi amba uri zwino inwi ni tshi kha »i kalahela

tshikoloni n½e no mmbea ngafhi?

16. Ndi ngauri u khou zwi vhona uri Mashudu u funesa Tshibio.

17. Ndi Lufuno.

18. Ndi kuhumbulele, ngauri u mama boµelo kana u ¼a Nestum a zwi ambi

uri muthu wa hone ha vhi na nungo.

31

MANWELEDZO A LU¹A LWA IV

BONO ·A 1

Mashudu u ¾angana na Tsa¿wani wa garaba a re kha maµuvha a u awela. Avha

vhavhili vha a mbo µi thoma u lumelisana, vha fhedza vha funana. Vha

vhudzisana nga ha vhubvo havho na zwine vha shuma zwone. Tsa¿wani u

¾alutshedza Mashudu uri ene u garaba ngeno Mashudu a tshi ri u kha µi vha

tshikoloni nahone u khou pfa tsho mu netisa. Nyambedzano iyi i a hulela lune

vha mbo µi tou ya u ima fhasi ha mu½adzi. Tsa¿wani u vhudza Mashudu uri ene

ha athu u mala. Izwi zwi ita uri vha mbo µi tendelana kha ¼a u ¾ahisana. Vha

langana ¼a u humela tshikhuwani vho¾he. Musi µuvha ¼i tshi ¾oµa u kovhela vha

a onesana mu¿we na mu¿we a ya hayani hawe.

BONO ·A 2

Vho-Mari¾a na Mashudu vha langana uri arali Vho-¸efefe vha vhudzisa uri no

vha ni ngafhi ni vha vhudze uri ndo vha ndo ni ruma vhengeleni. Mme awe vha

khou isa phanµa na u mu ¾u¾uwedzela kha zwa u bva a tshi ya vhatukanani.

Musi vha kha nyambedzano yeneyi, Mashudu u vhudza mme awe nga ha garaba

¼awe Tsa¿wani. Vho-Mari¾a vha a akhamala vha tshi pfa ¿wana wavho a tshi vha

vhudza nga ha mutukana wa vhuraru. Vha a mu vhudzisa uri ha nga µo

panzhilelwa naa? Mashudu u vha fhindula zwauri ene ha tendi kha zwa vhuloi.

Nyambedzano iyi i ka¾udzwa nga u dzhena ha Vho-¸efefe. Vho-¸efefe vha

vhonala vho takala musi vha tshi wana Mashudu a hone hayani. Vha a mu

vhudzisa mushumo une a khou ¾oµa u shuma wone musi a tshi fhedza tshikolo,

a fhindula uri u ¾oµa u vha nese. Vho-¸efefe vha ya bva ha sala Mashudu na

Vho-Mari¾a vha tshi isa phanµa na nyambedzano yavho. Vho Mari¾a vha ri vha

tama u vhona Tsa¿wani. Mashudu u ri u µo lugisa uri a µe hafha hayani. Musi

vhe vhukati na mafhungo aya Khwa¾hisani u mbo µi swika a ri u na nµala. U isa

phanµa nga u amba uri vhathu vha ri ene Mashudu u khou pfana na garaba ¼i re

32

na musadzi. Khwa¾hisani u vhudzisa Mashudu arali i ngoho. Mashudu u mu

fhindula nga tshiambela. Izwi zwi sinyusa Khwa¾hisani, vhuvhili havho vha

semana. Tsemano iyi ya beba nndwa. Mashudu u a rwiwa nga mipama a rahiwa

na nga mipunµu. Vho-Mari¾a vha vha lamula. Goloi ya Vho-¸efefe i pfala u

bvuma. Khwa¾hisani a gidimela henengei. Vho ¸efefe vha a mu ½ekedza zwe

vha vhuya nazwo, vha vhudza uri u fanela u dzhiya ¼aisentsi. Khwa¾hisani u a

zwi takalela vhukuma. Musi Vho-¸efefe vha tshi vhudzisa kutshilele kwa

Mashudu kha Khwa¾hisani, u vha vhudza uri Vho-Mari¾a vha khou mu lema

ngauri ha shumi mishumo ine a fanela u i ita hafha hayani.

BONO ·A 3

Khonani dza Mashudu vhane vha vha Sofia, Shumani na Nnditsheni vha khou

haseledza nga zwe Mashudu a µiwisa thabeloni i tsedzela ya u ¾oµa u vha na

Tsa¿wani hayani ha hawe. Vhasidzana avha vha isa phanµa nga u amba zwe

Khwa¾hisani a ita a tshi ¾oµa u thusa khaladzi. Vha ri a tshi ya hayani u wana

uri Mashudu ha lwali o tou µidzulela nµuni na garaba ¼awe. Vha ri a mbo µi ya a

dzhiya rodwane nµuni a vhuya a rwa ngayo khaladzi. Nnditsheni u ¾alutshedza

zwauri na vhone Vho-Mari¾a rodwane yo vha ½anzwa musi vha tshi khou edzisa

u lamulela Mashudu. Shumani u engedza nga u ri Vho-¸efefe vho fhedza vho

rwa Vho-Mari¾a vha sokou ri fhasi nataa! Vho-Mari¾a na Mashudu vha ambiwa

hu tshi kwamiwa ¼a u pfelwa vhu¾ungu Vho-¸efefe na Khwa¾hisani.

BONO ·A 4

Mashudu u ¾angana na Tsa¿wani Tshipanabulege. Mashudu u vhudza Tsa¿wani

uri mafhungo a tshe o vhifha u bva µuvha ¼e ene Tsa¿wani a ya nae ngei muµini

wa hawe. Avha vhavhili vha langana ¼a u ¾uwa vho¾he tshikhuwani nga murahu

ha maµuvha mavhili. Vha langana uri vha µo dzula Meadowlands na

khotsimunene wa Tsa¿wani. Musi Tswa¿wani o no sala e e¾he, u thoma u zwi

humbula uri u khou µivhangela khakhathi nga u vha na vhasadzi vhavhili

mu¿we a Meadowlands ngeno mu¿we a Tshiawelo. U thoma u µisola uri o vha a

songo fanela o mala tshikhuwani.

33

BONO ·A 5

Vho-Mari¾a vha khou ¾alutshedza Mashudu nga muloro u vha tshuwisaho nga

maanµa. Vha ¾alutshedza uri vho lora a tshi khou ¾havhekanyiwa nga

mufumakadzi wa Tsa¿wani a lovhela makhuwani. Vha ri tshi vha vhaisaho ndi

tsha uri mukalaha wavho na Khwa¾hisani musi vha tshi ¾anganedza lu¾ingo lwe

lwa vhiga lufu ulwu vha µi µisendedza kule na mafhungo aya. Mafhungo aya vha

a amba vha fhedza vha lila. Madzuloni a u ri Mashudu a fhindule mafhungo a

muloro uyu, ene u vha vhudzisa uri mbuvha yawe i ngafhi. Vho-Mari¾a vha ri

vhone a vho ngo mu lugisela tshithu nga mulandu wa muloro uyu. U pfa izwi M

ashudu a sinyuwa vhukuma a vha vhudza uri kha vha kundwe vha tshi lowa. U

vhuisa o¾he a katela na zwauri ndi vhone vho mu khakhelaho nga u sa mu alusa

zwavhuµi. Mashudu u isa phanµa nga u amba ¼a uri u µo ri u swika makhuwani

a ¿walela Vho-¸efefe lu¿walo lune khalwo u µo dodombedza nµila ye vha mu

lemisa yone. U fhedza u amba a bva o hwala mabutu ha vha u ¾uwa

tshikhuwani.

MBUDZISO DZA LU¹A LWA IV (VHU¸A )

1. Ndi kha hodela ifhio hune Mashudu a ri ha athu u i kanda?

2. ¹alutshedzani nga ha kuambarele kwa Tsa¿wani.

3. Mashudu u dzula ngafhi?

4. Nga u vhona ha½u ni vhona Mashudu a tshi funa tshikolo? ¹alutshedzani.

5. Tsa¿wani u ri u tshee khwa¾hi. ¹alutshedzani uri khwa¾hi ndi mini?

6. Ndi ngoho uri Tsa¿wani ndi khwa¾hi? Tikedzani phindulo ya½u

7. Tshelede ye Tsa¿wani a vha a nayo tshikwamani u ita mini ngayo?

8. Tsa¿wani u ri a sa humela tshikhuwani na Mashudu hu nga itea mini kha

muvhili wawe?

34

9. Vho-Mari¾a vha bva kha »orobo ifhio?

10. Ndi mini zwi bvelelaho kha Vho-Lowani nga u ¾ahesa?

11. Mashudu u ri u ¾o»a u shuma mushumo-»e musi a tshi fhedza tshikolo?

12. Ndi nga mini Mashudu a tshi »iita ane a khou lwala thabeloni?

13. Mashudu u langana mini na Tsa¿wani afha Tshipanabulege?

14. Mashudu na Tsa¿wani vha langana u ¾angana ngafhi nahone nga tshifhinga-

»e »uvha ¼ine vha »o ¾uwa nga¼o?

15. ¹alutshedzani muloro wa mme a Mashudu.

16. Vho-Mari¾a vha fhedza vho bikela Mashudu mbuvha? Tikedzani phindulo

ya½u.

17. Ndi nga mini Mashudu a tshi khou sema mme awe?

18. Ndi mini zwine Mashudu a ri u »o ita musi a tshi swika tshkhuwani?

PHINDULO DZA LU¹A LWA IV (VHU¸A)

1. Ndi hodelani ya Khoroni.

2. U ambara suthu.

3. U dzula Maungani Beuster.

4. Mashudu ha funi tshikolo. Hezwi ndi zwi vhona ngauri ha vhuyi a sumbedza

u vha na dzangalelo ¼a u vhala bugu. Tshifhinga tsho¾he muthu ane a amba

nga ha ndeme ya tshikolo u a mu hanedza.

5. Ndi muthu ane ha athu u mala.

6. Hai, Tsa¿wani u na mufumakadzi na vhana vhavhili.

7. U i fha Mashudu.

8. U ri a nga onda nga u ¼a mbilu.

35

9. Vha bva Rustenburg.

10. Vho-Lowani vha loiwa ngauri vha vha vha tshi sokou ¾aha¾aha, lune hezwi

vha tshi ri vha a ¾uwa vhuhadzi, gukulume ¼i a lila muvhilini wavho.

11. U ri u ¾o»a u vha nese.

12. U ri u »o »iwisa a tetemela u itela uri vha ri a ye hayani.

13. U khou »a uri vha langane ku¾utshele.

14. Makumbani nga iri ya vhuvhili.

15. Vha ri vha lora Mashudu o ¾havhekanyiwa nga musadzi wa Tsa¿wani a fa.

16. Hai, a vho ngo mu bikela. Vha ri vho litsha ngauri vha lora uyu muloro

17. U khou semana navho ngauri vha vho hana a tshi ¾ahisiwa nga Tsa¿wani

18. Mashudu u ri u »o ¿walela khotsi awe vhurifhi a vha ¾alutshedza n»ila ye

mme awe vha mu lemisa yone.

MANWELEDZO A LU¹A LWA V

BONO ·A 1

Vho-¸efefe vha vhudza Khwa¾hisani uri hu na mu¿we munna we a vha vhudza

uri Mashudu o shavhela makhuwani na mu¿we munna wa Tshipanabulege. Vho-

¸efefe vha isa phanµa vha ri Vho-Mari¾a vha a µivha haya mafhungo samusi

munna wa hone a onou¼a we a shavha afha muµini wavho µuvha ¼e Khwa¾hisani

a rwa Mashudu. Vho-¸efefe vha fhedza nga u tendelana na Khwa¾hisani uri a

vha nga vhudzisi haya mafhungo.

BONO ·A 2

Vho-Mari¾a vha khou µisola kha nµila ye vha alusisa ngayo Mashudu. Vha tshi

sedza vhutshilo havho vha vhona hu si na vhuyo. Vha humbula vha fhedza. Vha

36

dzhia philisi dza mahumimavhili dzine arali muthu a dzi nwa u a dzidzivhala.

Nga muraru vha dzhia bambiri vha thoma u ¿walela Vho-¸efefe vhurifhi. Musi

vha tshi tou thoma u ¿wala theshano, vha fhelelwa nga maanµa vha lovha.

BONO ·A 3

Mashudu na Tsa¿wani vha swika Meadowlands. Vhuvhili havho vha khou

haseledza nga ha muµifho wa lufuno. Musi vhe vhukati na nyambedzano iyi hu

swika Sara ¿wana wa Vho-Managa. Sara u lumelisa avha vhavhili a dovha a

vhudzisa uri He¼eni na vhana vho vuwa hani. Mbudziso iyi i ita uri Mashudu a

¾utshelwe nga mutakalo. Tsa¿wani u vhidzela Sara thungo a mu kongona.

Tsa¿wani ha ¾oµi Mashudu a tshi µivha nga ha musadzi wawe. Nga murahu

Tsa¿wani na Sara vha vhuyelela hu re na Mashudu. Nga murahu ha musi Sara o

no ¾uwa, Mashudu u vhudza Tsa¿wani uri u na zwine a khou mu dzumbela.

Tsa¿wani u zwifhela Mashudu nga u amba u ri He¼eni ndi mufumakadzi wa

khonani yawe ane a pfi Lawrence. Mashudu a thoma u µisola uri tsheo yawe ya

u malwa nga Tsa¿wani yo khakhea.

BONO ·A 4

Sara u ya ha He¼eni a mu vhudza nga zwe Tsa¿wani a ita zwine zwa vha u ¾ahisa

mu¿we musidzana a mu dzumba ha hawe. He¼eni a vhudza Sara uri o

¾anganedza the¼egiramu ine ya ri Mashudu kha vhuye hayani ngauri mme awe

vho lovha. Sara u eletshedza He¼eni uri a ye a shushedze Mashudu nga lufhanga.

BONO ·A 5

He¼eni u swika muµini wa Vho-Managa na lufhanga a vhudzisa Tsa¿wani uri

the¼egiramu ya Mashudu ndi nga mini yo rumelwa hune ene He¼eni na Tsa¿wani

vha dzula hone. U bva afho a livha kha Mashudu. Mashudu a tshuwa a vhudza

He¼eni uri ene o vha a sa zwi µivhi uri Tsa¿wani o mala. He¼eni ha kholwi zwine

Mashudu a khou amba. U a mu pandamedza nga lufhanga. Mashudu u shavhela

badani a thulwa nga goloi a lovha. Tsa¿wani na He¼eni vha tshuwa vha si tsha

37

µivha zwine vha nga ita. He¼eni u amba zwauri o vha a tshi khou tou mu

shushedza o vha a sa µo mu ¾havha.

MBUDZISO DZA LU¹A LWA VHU¹ANU

1. Ndi mini tshine tsha khou ita uri Vho-Mari¾a vha humbule u »ivhulaha?

2. Vhurifhi he Vho-Mari¾a vha vha vha tshi khou ¿walela mukalaha wavho vho kona u vhu fhedza?

3. Tsa¿wani na Mashudu vha khou ya u dzula mu»ini wa nnyi?

4. U ya nga Tsa¿wani, Sara ndi muthu-»e?

5. Ndi mbudziso-»e ine Sara a vhudzisa Tsa¿wani ya ita uri Mashudu a si tsha takala?

6. Mashudu u wana hani vhu¾anzi ha u ri mme awe vho lovha?

7. He¼eni ndi nnyi?

8. Mashudu o lovhisa hani?

PHINDULO DZA MBUDZISO DZA LU¹A LWA VHU¹ANU

1. Vha vhona uri arali Mashudu a vhulawa, vhone vha »o pfi ndi vhone vho mu vhulaisaho nga mukalaha wavho na ¿wana wavho.

2. Hai, a vho ngo kona u vhu fhedza sa musi vho mbo »i fhelelwa nga nungo vha lovha.

3. Vha khou ya u dzula mu»ini wa Vho-Managa.

4. Tsa¿wani u ri Sara ndi musidzana wa zwitshele.

5. Sara u vhudzisa mutakalo wa He¼eni na vhana.

6. He¼eni u »a na the¼egiramu i re na mulaedza wa lufu lwa mme awe.’

7. He¼eni ndi musadzi wa Tsa¿wani wa tshikhuwani.

8. Mashudu u shavha lufhanga lwa He¼eni a dzhena badani a thulwa nga goloi a lovha.

38

NDIMA YA 3: ¹HO¶EA DZA BUGU YA ¶IRAMA NA TSENGULUSO YA

“U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA”.

3.1. THERO YA BUGU

Thero / Muhumbulo muhulwane ndi mafhungo ane mu¿wali a khou ¿wala nga

hao / ndi zwine mu¿wali wa bugu a ¾oµa vhavhali vha tshi µivha zwone. Pfunzo /

Mulaedza ndi zwine mu¿wali a ¾oµa vhavhali vha bugu vha tshi guda zwone.

Musi mu¿wali a tshi ¿wala bugu ya µirama u vha e na tshenzhemo kana a tshi

khou vhona zwine vhathu vha ita / tshilisa zwone.

TSENGULUSO YA THERO / MUHUMBULO MUHULWANE:


Thero / Muhumbulo muhulwane ndi mafhungo ane mu¿wali a khou ¿wala nga hao. Kha

µirama iyi thero / muhumbulo muhulwane ndi vhunde¿wa. Mu¿wali u ri bveledzela

Mashudu e ¿wana o lemiwaho nga mme awe. U lemala ha Mashudu hu bveledza

mafhanza kha vhone mme na ene ¿wana, vhunga vho¾he zwo vha vhangela lufu.

Thero iyi khulwane i tikedzwa nga zwi tevhelaho:

• U ima na ¿wana a tshi vhuya vhusiku musi khotsi vha tshi mu kaidza ndi u

¾ahulela u lemala hawe ngauri zwi khwa¾hisedza vhunde¿wa: Vho-Mari¾a vha

imelela Mashudu musi khotsi vha tshi khou mu kaidzela u vhuya vhusiku. Vho-

¸efefe vha rwa Mashudu lune lwa ¾oµa u fhirisa tshikalo. Vhone vha vhona

Mashudu a tshi khou tou vhengwa nga khotsi. Vho-Mari¾a vha mu ¾u¾uwedza uri a

bvele phanµa na u vhuya vhusiku.

• U itela tshi¿we na tshi¿we ¿wana o dzula a sa shumi tshithu zwi mu ½ea vhubva

na vhundenwa: Kha bugu iyi ri wana Vho-Mari¾a vha tshi mu itela tshi¿we na

tshi¿we ene o dzula u fana na u mu bikela zwi¼iwa. Khwa¾hisani a tshi kaidza mme

awe uri vha µo awelavho lini u shuma, Vho-Mari¾a vha a mu sinyutshela vha

fhedza ngauri vhone vha khou ita nyonyoloso. Musi Khwa¾hisani a tshi sumbedza

uri a vha khou ita nyonyoloso vha khou tou lema Mashudu, Vho-Mari¾a vha

39

fhedza ngauri arali e nde¿wa, ndi nde¿wa yavho. Hu fhedza hu na tsemano khulu

vhukati ha Khwa¾hisani na Mashudu ine ya ¾oµa u bva nnµa ha tshanµa.

• U tendela Mashudu a tshi funana na Lufuno zwi ¾u¾uwedza vhunde¿wa:

Khwa¾hisani a tshi lingedza u kaidza u dzhiwa a tshi nga u a penga. Mashudu u

vhudza Lufuno uri na mme awe vha ima na ¼a uri Khwa¾hisani u µo mu mala naa.

Izwi zwi ¾ana uri Mashudu u a fara nyambedzano na mme awe nga ha vhatukana

na uri mme awe vha a µivha mafhungo a u funana hawe na Lufuno. Musi hu tshi

pfala uri Lufuno u na mu¿we musidzana ane a funana nae, Vho-Mari¾a vha

¾u¾uwedza Mashudu uri na ene kha fune mu¿we mutukana.

• U isa phanµa na u tendela Mashudu a tshi funana na Tshibio zwi ½a½isa

vhunde¿wa na vhuµabaµaba hawe: Kha bugu iyi Mashudu a tshi tou ¾angana na

Tshibio u a mu ramba uri a tou µa hayani hawe. Tshibio u mbo µi tenda. Tshibio u

swika hayani ha Mashudu a swielelwa zwavhuµi nga Vho-Mari¾a. Vho-Mari¾a vha

a vha bikela zwi¼iwa vha swi¾ula vho dzula fha¼a nµuni ya u ¼ela. Vho-Mari¾a vha a

bva vha vha sia vhe vhavhili henefha nµuni. Vho-Mari¾a vha ita na u rengela

Tshibio zwiambaro.

• U imelela Mashudu a sa iti mishumo ya tshikolo zwi ¾u¾uwedza vhubva na

vhunde¿wa: Mashudu u anetshela mme awe nga zwe zwa bvelela tshikoloni musi a

songo ¿wala tshu¿wahaya ya Vho-Ludwevha. U vhudza mme awe uri Vho-

Ludwevha vho mu rwa vha dovha vha mu ½ea mushumo. Vho-Mari¾a hezwi a zwi

vha takadzi na luthihi. Vho-Mari¾a vha dzhia ¼iga ¼a u yela Vho-Ludwevha

tshikoloni vha vha sema. ¹hohoyatshikolo Vho-La¾ani vha ya muµini wa Vho-

¸efefe u vha vhudza nga nyimele iyi. Vho-¸efefe vha rwa Mashudu a shavhela ha

mme awe.

• Musi Vho-Mari¾a vha tshi ima na Mashudu a tshi ri tshikoloni vha vho tou mu

vhenga zwi mu vhangela vhubva na vhunde¿wa: Mashudu u ri u humbula na u

tou ya u dzhena kha tshi¿we tshikolo. Vho-Mari¾a vha ri vha a tendelena nae kha

mafhungo a u litsha tshikolo. Vha isa phanµa nga ¼a uri arali ho vha hu na

mutukana ane a anµana nae a no shuma vha vhona hu khwi½e a tshi tou mu

¾ahela. Vho-Mari¾a vha fhedza nga u mu vhudzisa arali a na thundu dzine vha nga

mu ainela ene a tenda. U fhedza a vha fha thundu idzo a ya a eµela.

• U ¾u¾uwedza Mashudu uri a funane na Tsa¿wani nga Vho-Mari¾a zwi ½a½isa

vhunde¿wa na u vha phiranawe hawe: Kha bugu iyi Mashudu a ¾angana na

40

Tsa¿wani wa garaba a re kha maµuvha a u awela. Avha vhavhili vha mbo µi

funana. Tsa¿wani u ¾alutshedza Mashudu uri ene u garaba ngeno Mashudu a tshi

vhudza Tsa¿wani uri u kha µi vha tshikoloni nahone u khou pfa tsho mu netisa.

Nyambedzano iyi i a hulela lune vha mbo µi tou ya u ima fhasi ha mu½adzi.

Tsa¿wani u vhudza Mashudu uri ene u tshee khwa¾hi (ha athu u mala). Izwi zwi

ita uri vha mbo µi tendelana kha ¼a u ¾ahisana. Vha a langana nga ha u huma

vho¾he. Musi µuvha ¼i tshi ¾oµa u kovhela vha a onesana vha ya nga mahoro.

• Musi Mashudu a tshi sema mme vha tshi vho mu hanela u ¾ahela Tsa¿wani zwi

¾ana u ¾amara ha vhu¼a vhunde¿wa he vha vhu ¾ahulela.

Vho-Mari¾a vha khou µisola kha nµila ye vha alusa ngayo Mashudu. Vha tshi

sedza vhutshilo havho vha vhona hu si tshe na vhuyo. Vha humbula vha fhedza.

Vha dzhia philisi dza mahumimavhili vha dzi nwa. Nga muraru vha dzhia bambiri

vha thoma u ¿walela Vho-¸efefe vhurifhi. Musi vha tshi tou thoma u ¿wala

theshano, vha fhelelwa nga maanµa vha lovha.

• U sa thetshelesa ha Mashudu musi mme awe vha tshi mu hanela u ¾ahela

Tsa¿wani zwi ¾ana vhunde¿wa hawe zwa dovha zwa ita uri a thulwe nga goloi a

lovhe. He¼eni u swika muµini wa Vho-Managa na lufhanga a vhudzisa Tsa¿wani

uri the¼egiramu ya Mashudu ndi nga mini yo rumelwa hune ene He¼eni na

Tsa¿wani dzula hone. U bva afha He¼eni a livha kha Mashudu o fara lufhanga.

Mashudu a tshuwa a vhudza He¼eni uri ene o vha a sa zwi µivhi zwauri Tsa¿wani

o mala. He¼eni ha kholwi zwine Mashudu a khou amba. U a mu pandamedza nga

lufhanga. Mashudu u shavhela badani a thulwa nga goloi a lovha. Tsa¿wani na

He¼eni vha tshuwa lune vha si tsha µivha zwine vha nga ita. He¼eni u amba zwauri

o vha a tshi khou tou mu shushedza o vha a sa µo mu ¾havha.

41

IºWE N¶ILA INE NA NGA I SHUMISA U SENGULUSA MUHUMBULO

MUHULWANE I NGA VHA HEI:

Marangaphan»a

Thero / Muhumbulo muhulwane ndi mafhungo ane mu¿wali a khou ¿wala nga hao. Kha

µirama iyi thero / muhumbulo muhulwane ndi vhunde¿wa. Mu¿wali u ri bveledzela

Mashudu e ¿wana o lemiwaho nga mme awe. U lemala ha Mashudu hu bveledza

mafhanza kha vhone mme na ene ¿wana, vhunga vho¾he zwo vha vhangela lufu.

¶iramani iyi mu¿wali u shumisa zwiwo zwo fhambanaho a tshi itela u ¾ana vhunde¿wa

ha Mashudu he ha fhedza ho vha na masiandaitwa a si avhuµi.

Mbuno

• Musi Mashudu a tshi vhuya vhusiku khotsi awe vha tshi lingedza u mu kaidza mme

awe Vho-Mari¾a vha a mu imelela vha ri a litshiwe a tambe na vha¿we.

Musi Vho-¸efefe vha tshi lingedza u kaidza Mashudu nga u tou mu rwa musi vho pfa

nga Khwa¾hisani uri u vho ita zwa vhatukana, Vho-Mari¾a vha a vha sema vha ita na u

vha vhudza uri vha vhenga Mashudu vha funa Khwa¾hisani. Vho-¸efefe vha lu¾ana na

mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a musi vha tshi lingedza u vha kaidzela u lema havho

¿wana Mashudu.

• Vho-Mari¾a vha sasaladza Khwa¾hisani musi a tshi lingedza u vha eletshedza uri vha

songo lema Mashudu nga u mu itela mishumo ya hayani hu si na zwine a khou ita.

• Vho-Mari¾a vha bikela Mashudu na u mu itela tie ene o dzula a tshi khou pennda ½ala.

Musi Khwa¾hisani a tshi lingedza u mu kaidza mme awe vha a mu imelela.

• Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a fune vha¾hannga vhanzhivhanzhi sa

Lufuno, Tshibio na Tsa¿wani.

• Vho-Mari¾a vha lema Mashudu nga u mu tendela a tshi dzhenisa vhatukana muµini

vha ita na u vha bikela zwi¼iwa na u vha rengela zwiambaro.

• Vho-Mari¾a vha sema Vho-Ludwevha mudededzi wa Mashudu nge vha mu rwa a songo

ita mushumo wa tshikolo. Vho-¸efefe vha tshi lingedza u kaidza Mashudu nga

42

¿wambo wa u sa ita mushumo wa tshikolo Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a

tou µiwanela munna wa garaba a shavhele nae tshikhuwani.

• Mashudu u ¾angana na Tsa¿wani wa garaba we a mu fhulufhedzisa uri u µo mu mala.

Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a mu ¾ahele nga u ¾avhanya a shavhele

tshikhuwani.

• Vho-Mari¾a vha se¿wa nga Mashudu musi vha tshi lingedza u mu thivhela uri a songo

tsha ¾uwa na Tsa¿wani tshikhuwani nge vha vha na mu¼oro wa musi a tshi khou

vhulawa nga u tou ¾havhekanyiwa. Mashudu u vutshela mme awe a ri ndi vhone vho

mu lemaho, o vha a tshi µo vha o ita zwa tshikolo. Ene u fhedza a tshi ¾ahela Tsa¿wani

naho mme awe vha sa tendi.

• Vho-Mari¾a vha fhedza nga u guma philisi vha lovha ngeno Mashudu a tshi thulwa nga

goloi musi a tshi khou gidimedzwa nga mufumakadzi wa Tsa¿wani a fhedza o lovha.

Magumo

Mu¿wali wa »irama iyi o kona u shumisa zwiwo zwo fhambanaho u bveledza muhumbulo

muhulwane wa u lemala ha Mashudu. U lunzhedzana ha zwiitei izwi zwi ita uri mu¾oµo

muhulwane wa nganea iyi u bvele khagala nahone u tendisee. Nangoho u lema hu fhira u

lotshelwa.

3.2 VHATAMBI / VHABVUMBEDZWA

Vhatambi / Vhabvumbedzwa

• Vhatambi / Vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa vhane mu¿wali a vha

shumisa buguni yawe.

• Vhatambi / Vhabvumbedzwa buguni ya µirama ndi vhone vha faredzaho

nyaluwo ya puloto.

• Nyito dzo¾he dzine ra ¾angana nadzo buguni ya µirama dzi vha dzo bveledzwa

ho shumiswa vhenevha vhatambi / vhabvumbedzwa.

Dendele

Mulu¾anyiMULU¹ANYIMULUṰANYI

Mupikisi

43

• Tshaka dza vhatambi / vhabvumbedzwa ndi dzone dzine dza shumiswa nga

mu¿wali musi a tshi ¾o¾omodza mudzedze wa puloto kha bugu ya µirama.

• Vhatambi / vhabvumbedzwa buguni ya µirama vha khethekanywa vha bva

tshaka dzo vhalaho.

• Tshaka idzi dza vhatambi / vhabvumbedzwa dzi na zwi¾alusi dzazwo zwine

ngazwo vhavhali vha gaidi iyi vha kona u pfesesa na u kona u topola mutambi

buguni uri ndi wa lushaka-µe.

• Musi muvhali a µisendeka nga zwi¾alusi izwi u ya nga u fhambana hazwo u ya

kona u fhambanya mutambi kha mu¿we ngae. Vhatambi / vhabvumbedzwa ri

nga kona u vha fhambanya nga zwine vha zwi ita ngomu buguni ya µirama.

3.2 TSHAKA DZA VHATAMBI / VHABVUMBEDZWA NA ZWI¹ALUSI

ZWAVHO

3.2.1. Mutambi Dendele [Phurothagonisi]

• Mutambi / Mubvumbedzwa uyu ndi u¼a ane buguni ya µirama ri tea u thoma

nae ra dovha hafhu ra fhedza nae.

• Mafhungo a wanalaho buguni ya µirama a µisendeka nga mutambi /

mubvumbedzwa uyu. Naho ri tshi nga wana hu tshi bveledzwa mu¿we mutambi

/ mubvumbedzwa mu¾uku zwenezwi bugu i tshi khou bvela phanµa,

tshivhangalelwa hu vha hu u faredza mafhungo a uyu a vhidzwaho u pfi dendele

uri bugu i kone u bveledzwa zwavhuµi.

• Mutambi / mubvumbedzwa wa lushaka ulu ndi ene ane thaidzo ine ra ¾angana

nayo buguni ya µisendeka khae.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ri tea u mu vhona nga ngomu buguni iyi a tshi

pikiswa nga mupikisi.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ri mu vhona a tshi lusa u tandulula thaidzo ine

a vha nayo.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ri tea u mu vhona a tshi kunda kana a tshi

kundwa nga thaidzo ye a thoma nayo.

44

3.2.2 Mutambi / mubvumbedzwa mupikisi [anthagonisi]

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ndi ene ane a lwa nga nµila dzo¾he uri uyu ane

a pfi mutambi dendele a si swikelele zwine a khou ¾oµa u swikelela zwone.

• Ndi ene ane a ima phanµa ha mveledziso ya mutambi / mubvumbedzwa

dendele.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ndi ene ane a ita uri dendele a sa ¼e lu µifhaho

vhutshiloni hawe ha µuvha ¼i¿we na ¼i¿we. Mitsiko yo¾he u i luka a tshi ¾oµa uri

dendele a sa vhuye a swikelela zwine a tea u zwi swikelela. A nga shumisa nyito

dzi vhonalaho kana a shumisa zwiwo zwo fhambanaho u itela uri a swikelele

zwine a ¾oµa.

• Mvelaphanµa ya dendele i thithiswa / thivhiwa nga mutambi / mubvumbedzwa

uyu.

3.3.3 Mutambi / mubvumbedzwa mulu¾anyi [thirathagonisi]

• Mutambi / mubvunbedzwa uyu sa musi dzina ¼i tshi µibula, tshawe ndi u

lu¾anya avha vhatambi / vhabvumbedzwa vhavhili vhane vha vha mupikisi na

dendele.

• Musi ri tshi wana vhatambi / vhabvumbedzwa avha vhe kha phambano zwi vha

zwo sikiwa kana u simuwa kha mutambi / mubvumbedzwa uyu ane a pfi

mulu¾anyi.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu ndi muya wa murwelaho¾he.

• ¸amusi a ima na mutambi / mubvumbedzwa dendele, matshelo u dovha a ima

na mupikisi, a tshi sola u¼a mutambi / mubvumbedzwa we a ima nae u thoma.

• Mutambi / mubvumbedzwa uyu wa mulu¾anyi ha na vhuimo. U ima na onoyo

mutambi / mubvumbedzwa ane nga tshifhinga itsho u vha a na zwine a nga mu

thusa ngazwo kha vhutshilo.

45

3.2.2. TSENGULUSO YA VHATAMBI / VHABVUMBEDZWA KHA BUGU YA

U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA

Musi ni tshi ita tsenguluso ya bugu ya µirama ni tea u dzhiela n¾ha he¼i fhungo: Zwi nga

itea uri tshaka dza vhatambi dze na wana dza vha dzo fhambana na idzo dzo bulwaho

afho n¾ha. Mutambi / mubvumbedzwa a sa fushi ¾hoµea, a songo kombetshedzwa. Afha

musi hu tshi senguluswa mutambi / mubvumbedzwa hu fanela u dzhielwa n¾ha zwi¾alusi

zwa lushaka zwo tea, tenda ha vha na thikhedzo i pfalaho ya zwiwo zwi bvaho buguni.

Arali a dendele sa tsumbo, kha ri wane e na thaidzo u bva mathomoni u swika bugu i tshi

fhela. Arali a vha mutambi / mubvumbedzwa ane a galela nµilani ni fanela u sedza uri

zwiwo zwi bvelelaho afho buguni zwi tshi ya phanµa zwi kha µi mu kwama naa. Arali zwi

tshi kha µi mu kwama u a tenda u vha mutambi dendele. Tsha ndeme µivhani zwi¾alusi

zwa vhatambi / vhabvumbedzwa lwa tsho¾he uri ni kone u vha sengulusa buguni iyi. Tsha

ndeme ndi u vhala bugu na kona u µa na tsheo ya uri mutambi / mubvumbedzwa uyu ndi

wa lushaka lufhio.

Mutambi / mubvumbedzwa dendele [phurothagonisi]

• Mutambi uyu ndi uḽa ane buguni ya µirama ri tea u thoma nae ra dovha hafhu

ra fhedza nae. Henefha mathomoni a bugu ri tea u mu vhona e na thaidzo.

Mafhungoni a µirama iyi ri vhona Vho-¸efefe vhe vhone vha re na thaidzo ya

¿wana wavho Mashudu ane a khou vhuya hayani vhusiku. Ri wana vha tshi

lingedza u tandulula thaidzo iyi nga u mu kaidza na u tou mu rwa. Vha ramba

mu¾angano wa mu¾a, muga hu u lusa u µisa thandululo ya thaidzo iyi.

• Mafhungo a wanalaho buguni ya µirama a ½a½isa thaidzo ine dendele a vha

nayo. Thaidzo ine ra ¾angana nayo buguni iyi i ½a½a u aluwa musi Vho-Mari¾a

vha tshi konµisela Vho-¸efefe sa mutambi dendele, nga u vha ¾u¾uwedza

Vho-¸efefe ndi dendele

Mashudu ndi mulu¾anyi

Vho Mari¾a ndi mupikisi

46

Mashudu uri a bvele phanµa na u vhuya vhusiku, zwine izwi zwi lwa tsho¾he na

kuhumbulele kwa dendele.

• Mutambi uyu ri tea u mu vhona nga ngomu buguni iyi a tshi pikiswa nga

mupikisi. Sa dendele Vho-¸efefe ri wana vha tshi pikiswa nga mufumakadzi

wavho Vho-Mari¾a. Vho-Mari¾a vha ima na ¿wana wavho Mashudu, vha a mu

¾u¾uwedza a tshi funana na vhatukana. Vho-Mari¾a vha isa phanµa na u lema

Mashudu nga u ita mishumo yo¾he ene o dzula. Mafhungo aya a sinyusa

Khwa¾hisani ane a ima na khotsi awe. Vho-¸efefe vha funa ¿wana wavho

Mashudu a tshi futelela kha zwa pfunzo. Vho-Mari¾a sa mupikisi a vha vhoni

ndeme ya pfunzo. Izwi ri zwi vhona musi vha tshi ya u sema Vho-Ludwevha

vhane vha kaidza Mashudu kha u sa ita hawe mishumo ya tshikolo

• Mutambi uyu ri mu vhona a tshi khou lingedza / lusa u tandulula thaidzo ine a

vha nayo buguni iyi. Mafhungoni a µirama iyi Vho-¸efefe vha lingedza u

tandulula thaidzo ine vha vha nayo ya uri Mashudu ha iti mishumo ya tshikolo

na u ¾honifha vhadededzi nga u tou mu rwa ene a shavhela kha mme awe.

• Mutambi uyu ri tea u mu vhona a tshi kunda kana a tshi kundwa nga thaidzo

ye a thoma nayo. ¶iramani iyi Vho-¸efefe vho kundwa nga thaidzo ye vha bva

nayo mathomoni. Musi Vho-¸efefe vha tshi wana uri Mashudu o ¾ahela

tshikhuwani, vha dzhia ¼iga ¼a u sokou ¾anzwa ma¾o vha lavhelesa.

• Mutambi uyu kha ma¾hakheni ri vhona zwi tshi mu vhifhela kana zwa mu

nakela. Mafhungoni a µirama iyi, Vho-¸efefe zwi a vha vhifhela. Izwi ri zwi

vhona musi Vho-¸efefe vha tshi lovhelwa nga mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a

na ¿wana wavho Mashudu. Naho vho vha vho dzhia ¼iga ¼a u fhumula, mpfu

idzi vhuvhili hadzo dzi a vha kwama. Izwi zwi mbo ½a½aha u khwa¾hisedza uri

Vho-¸efefe vha thoma vhe na thaidzo vha µi dovha vha fhedza vhe na thaidzo

ngauri u lovhelwa nga mufumakadzi na ¿wana e mafhungo a vhavhaho na u vha

¾oµa uri vha dzhie vhuµifhinduleli ha u dzudzanya mbulungo.

(Afha kha ¾hoµea iyi musengulusi a nga µi vha na ku¿we kuvhonele, a µa na

dendele wawe tenda a tikedza nga mbuno dzo khwa¾haho, a tshi ima nga

zwi¾alusi na zwiwo zwi re ngomu buguni iyi).

47

Mutambi Mupikisi [Anthagonisi]

• Mutambi uyu ndi ene ane a lwa nga nµila dzo¾he uri mutambi dendele a si

swikelele zwine a khou ¾oµa zwone. Mutambi wa lushaka ulu kha µirama iyi ndi

Vho-Mari¾a. Vho-Mari¾a ndi vhone vhane u tou bva mathomoni a bugu vha sa

ime na fhungo ḽa Vho-¸efefe vhane vha khou kaidza ¿wana Mashudu nge a

vhuya vhusiku. Vha a ¾u¾uwedza Mashudu uri a vhuye vhusiku ngauri a sa ralo

ha nga wani munna wa u mu mala. Vha ita na u tou mu imelela musi a tshi

vhuya vhusiku ngauri vha ri vha vha vho tou mu ruma.Vhupikisi hovhu ndi

hone hu ½a½isaho u lemala ha Mashudu.

• Mutambi uyu ndi ene ane a ima phanµa ha mveledziso ya mutambi dendele.

Vho-Mari¾a a vha funi Mashudu a tshi dzhena tshikolo, tshavho vha funa a tshi

ita zwa vhatukana. Vho-¸efefe sa muanewa dendele vha funa ¿wana wavho a

tshi dzhena tshikolo o tou futelela lwa tsho¾he. U¼a mu¾a wavhuµi we vha vha

vha tshi khou lingedza u u fha¾a, a wo ngo tsha konadzea.

• Mutambi uyu ndi ene ane a ita uri dendele a sa ¼e lu µifhaho vhutshiloni hawe

ha µuvha ¼i¿we na ¼i¿we. Vho-Mari¾a a vho ngo vhuya vha ita uri Vho-¸efefe

vha µifhelwe nga vhutshilo na luthihi. Vho-Mari¾a vha ita tshi¿we na tshi¿we

tsha u lema Mashudu muga hu u itela uri dendele a si vhuye a kunda µiramani

iyi. Vha dzhenisa vhatukana vhane vha funana na Mashudu muµini wa Vho-

¸efefe. Vha sema Vho-Ludwevha vhane vha funa Mashudu a tshi ita mishumo

ya tshikolo zwine zwa funwa nga Vho-¸efefe.

(Afha musengulusi a nga µi vha na ku¿we kuvhonele, a µa na mupikisi wawe

tenda a tikedza nga mbuno dzo khwa¾haho, a tshi ima nga zwi¾alusi na zwiwo

zwi re ngomu buguni iyi).

48

Mutambi muluṱanyi [Thirathagonisi]

Mutambi uyu tshawe ndi u lu¾anya dendele na mupikisi. ¶iramani iyi Mashudu u

bveledzwa e mulu¾anyi. Ri vhona a tshi lu¾anya khotsi awe Vho-¸efefe na mme awe

Vho-Mari¾a. Vho-¸efefe vha funa ¿wana wavho a tshi ita zwi µivhaleaho afha mu¾ani

ngeno ene Mashudu a tshi ita zwa thungo a tshi tikedzwa nga mme awe vhane vha

funa zwo fhambanaho na zwine Vho-¸efefe vha ¾oµa zwone. U vhuya hawe vhusiku na

zwone zwi µisa malu¾a mu¾ani vhukati ha mme na khotsi. Mashudu ha shumi afha

hayani, u shumelwa nga vhone mme ene o dzula zwawe, zwine zwa sinyusa

Khwa¾hisani ane a ima na khotsi awe Vho-¸efefe.

• Mashudu u funa vhatukana, zwine zwa µisa khuµano afha mu¾ani vhukati ha

avha vhavhili. U dovha hafhu a sa ite mishumo ya tshikolo na u ¾honifha

vhadededzi vhawe zwine na zwone avha vhavhili zwi a vha fhambanya

vhukuma.

• Musi ri tshi wana vhatambi / vhabvumbedzwa avha vhe kha phambano zwi vha

zwo sikiwa kana zwo simuwa kha mutambi onoyu ane a pfi muluṱanyi.

(Afha musengulusi a nga µi vha na ku¿we kuvhonele, a µa na mulu¾anyi wawe

tenda a tikedza nga mbuno dzo khwa¾haho, a tshi ima nga zwi¾alusi na zwiwo

zwi re ngomu buguni iyi).

Vha¿we vhatambi / vhabvumbedzwa vhathusi buguni ya µirama.

Avha ndi vha¼a vhatambi / vhabvumbedzwa vhane a ri ¾anganesi navho µiramani iyi.

Mu¿wali u shumisa vhatambi / vhabvumbedzwa avha u itela u bveledza muhumbulo

muhulwane / mafhungo awe nga ngona. Vhatambi / Vhabvumbedzwa avha vha thusedza

kha u bveledza puloto yawe u bva mathomoni u swika mafheloni hu si na vhuleme.

Mutambi / mubvumbedzwa wa raundu

Mutambi wa lushaka ulu ndi uḽa ane u ya shanduka. Kutshilele kwa mutambi uyu ku a

vhonala uri ndi kwa muthu a tshilaho. Hune ha takalea u ya takala. A diniwa sa muthu a

tshilaho na ene u ya dinalea. Sa muthu mu¿we na mu¿we arali a sinyuswa na ene ni a

kona u mu vhona a tshi sinyuwa sa muthu ane a vha na vhutshilo.

49

Mutambi / Mubvumbedzwa vha Fu¼ethe.

Uyu ndi uḽa mutambi ane buguni ya µirama ni mu vhona a sa shanduki. O fhambana na

u¼a wa raundu ngauri uyu ha shanduki. Ha nyanyuwi naho hu tshi µa zwithu zwi

takadzaho kana zwi vhavhaho. Kha dzibugu dzashu dza µirama zwi a konµa u tou wana

mutambi wa lushaka ulu ane ha shanduki kha vhutshilo. Izwi a zwi ambi uri arali a nga

wanala buguni zwi vha zwo khakhea. Sa mutambi wa lushaka ulu ri a µi lavhelela u

¾angana nae vhutshiloni.

NYOLO / KUOLELWE KWA VHATAMBI / VHABVUMBEDZWA

Musi mu¿wali a tshi bveledza vhatambi / vhabvumbedzwa kha bugu ya µirama u shumisa

nµila dzo fhambanaho. Inwi sa muvhali wa bugu ni tea u µivha mvumbo ya mutambi nga

nµila ye mu¿wali wa bugu a mu vheisa zwone.

• Nµila ya u rina dzina

Kha nµila heyi ndi fha¼a hune dzina ¼a mutambi ¼i nga elana na zwiito zwawe kana

¼a tou fhambana tsho¾he na zwiito zwawe. ºwana a nga vhidzwa u pfi

Ndidzulafhi, na ngoho buguni yo¾he ra wana hu si na fhethu hune a nga µiwana a

tshi dzula hone. Dzina ¼a mutambi ¼i elana na zwiito zwawe henefho buguni.

Kha bugu ya “U lema hu fhira u lotshelwa” hu na mutambi Mulalo. Samusi dzina

¼i tshi tou µibula uri u funesa mulalo ngauri afha buguni ri pfa a sa ¾u¾uwedzi

dzikhakhathi. Vhathu vha tshi fhambana ene u lwela uri hu vhe na nyanµano. Nga

n¾hani ha u funa hawe mulalo na mikhwa yavhuµi, mu¾ani wa hawe a ri vhuyi ra

pfa hu na u fhambana ha vhabebi.

50

• Nµila ya u buletshedza

Mutambi uyu sa muvhali ni nga kona u mu dzumbululelwa musi o tou

buletshedzwa nga munwali kana nga munwe muanewa ngae. Mutambi uyu a nga

buletshedzwa ra kona u mu µivha uri ndi mutambi-µe. Tsumbo: U ¾aniwa ha

lunako lwa Mashudu na mme awe Vho-Mari¾a. Mu¿wali u buletshedza Mashudu

na Vho-Mari¾a vha vhatambi vho vhumbwaho zwavhuµi vhukuma. Nga i¾o ¼a

muhumbulo ri a kona u zwi vhona zwauri vhathu avha vho naka nga maanµa.

• Nµila ya u tou anetshela

Mutambi uyu ni nga mu vhona na mu µivha musi o anetshelwa nga hae.. Mu¿wali

a nga anetshela mutambi inwi sa muvhali na kona-ha u mu µivha uri ndi wa

mvumbo-µe.

• Nµila ya mufhindulano

Musi vhatambi / vhabvumbedzwa vhe kha mufhindulano ni a kona u µivha uri uyu

mutambi ndi muthu-µe. Zwi nga itea kha mufhindulano na wana uri hoyu muthu

u na vhutsha kana ndi muthu wa vhulenda. Kha nyambedzano ya vhatambi /

vhabvumbedzwa ni nga wana mutambi a tshi semana na mu¿we mutambi ngae.

Nga kha yeneyi tsemano ni a kona u mu µivha uri uyu mutambi ndi wa vhutsha

kana zwi¿wevho. Mafhungoni a µirama iyi Mashudu musi a tshi khou fhindulana

na Lufuno u tou pfala zwavhuµi uri u na vhutsha a dovha a vha musidzana o

µalaho vhunde¿wa khae.

51

• Nµila ya u µianµadza

Kha nµila heyi ya u ola mutambi, muthu u tou µian»adza inwi sa muvhali na

kona- ha u mu µivha uri ndi muthu-µe. Kha µirama yashu Mashudu u µi¾ana e

mutambi a sa fhiri munna. Kha µirama iyi ri wana a tshi tshintsha vhanna sa

zwiambaro. Buguni u funana na Lufuno na Tshibio a fhedzisela nga u ¾ahela

Tsa¿wani u¼a wa garaba. U bva hawe a ¾uwa ki¼asini ya Vho-Ludwevha zwi ri

¾anela mvumbo ya vhunde¿wa na u shaya ¾honifho.

[Lingedzani u u vula iyo bugu yo randelwaho uri ni wane dzi¿we tsumbo dzo

dziaho kha tshite¿wa tshi¿we na tshi¿we]

3.3. KHU¶ANO

Khuµano kha µirama ndi u fhambana vhukati ha vhatambi / vhabvumbedzwa kana

zwigwada kana na muthu ene mu½e. Khuµano iyi i nga vha vhukati ha mutambi na

mutambi / zwigwada kana mutambi ene mu½e e e¾he. Khuµano i nga vhangwa nga

kutshilele, zwine vhatambi vha tenda khazwo, kuhumbulele, tsemano, thaidzo kana

zwi¿we zwinzhi.

• Khuµano ine ya itea vhukati ha mutambi na mutambi, tsumbo, ni nga wana

vha¾hannga vhavhili vha tshi khou lwela musidzana.

• Khuµano ine ya itea kha mutambi e e¾he, tsumbo: Mutambi a nga ¾angana na

nyimele ine ya nga mu sia o µaµa / e dziedzini. Afha-ha ndi fha¼a hune

mihumbulo yawe ya lwedzana, a sa µivhi uri a nga dzhia ifhio tsheo kha khaedu

ine a vha khayo.

• Khuµano ine ya vha vhukati ha vhurereli, tsumbo: Vhatambi vha tshi fhambana

nga mulandu wa u fhambana ha vhurereli havho.

• Khuµano ya vhukati ha zwigwada, tsumbo: Kha zwigwada ni nga wana phambano

i tshi vhangwa nga kuhumbulele kwo fhambanaho.

3.3.1 TSHAKA DZA KHU¶ANO

• Khuµano ya nnµa

• Khuµano ya ngomu

52

Khuµano ya nnµa

Khuµano ya nnḓa ndi u fhambana ha vhatambi / vhabvumbedzwa hune ha tou

vhonala hu khagala. Vhatambi / vhabvumbedzwa vha nga tou semana, vha lwa na u

ita zwi¿we na zwi¿we zwine zwa tou vhonala uri vha khou fhambana.

Khuµano ya nga ngomu

Khuµano ya ngomu ndi ine ya wanala kha mutambi ene mu½e. Mutambi u vha a tshi

khou lwa nga muhumbulo a sa µivhi uri a nga dzhia tsheo ifhio. Mutambi u vha a tshi

khou timatima, a tshi ri u a dzhia tsheo a dovha a vhona unga a si yavhuµi. Khuµano

iyi ya sa langiwa zwavhuµi i nga vhanga mabulayo / mpfu dza tshivutshela.

3.3.2 TSENGULUSO YA KHU¶ANO


Marangaphanµa

Khuµano ndi u fhambana ha mihumbulo / u sa anµana vhukati ha vhatambi /

vhabvumbedzwa kana kha mutambi / mubvumbedzwa ene mu½e. Khuµano i na

khethekanyo mbili - ya nnµa na ya ngomu. Khuµano buguni iyi yo µisendeka kha

kutshilele ku sa ¾anganedzeiho na u le¿wa ha Mashudu mu¾ani wa Vho-¸efefe.

Mbuno

Khuµano i khou vha hone Mashudu a tshi vhuya hayani ¼o no kovhela. Izwi zwi sinyusa

khotsi awe Vho-¸efefe lune vha ita na u mu rwa.

• Mashudu u kuµana na khaladzi awe Khwa¾hisani nga ¿wambo wa vhubva, lune a tou

itelwa mishumo ya hayani nga mme ene o dzula. U itelwa tie, u bikelwa vhuswa, u

kuvhelwa na u ainelwa nga mme awe, zwi dzulela u sinyusa Khwa¾hisani zwa ita na uri

hu dzule hu na khuµano vhukati ha avha vhavhili.

53

• Vho-Mari¾a vha fhambana na Khwa¾hisani musi a tshi lingedza u vha eletshedza uri

vha songo lema Mashudu nga u mu itela mishumo ya hayani hu si na zwine a khou

ita.

• Vho-¸efefe vha kuµana na mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a musi vha tshi lingedza u

vha kaidzela u lema havho ¿wana Mashudu.

• Mashudu u kuµana na khotsi awe musi vha tshi mu kaidza na u mu rwela u anµana

hawe na Lufuno.

• Hu vha na khuµano ine ya bvelela vhukati ha Lufuno na Mashudu. Mashudu u

sinyuwa ngauri Lufuno a sumbedza u mangadzwa nga µivha ha mme a Mashudu uri

vha a funana. Lufuno u sumbedza u sa zwi takalela.

• U funana ha Mashudu na Tshibio zwi mu fhambanya na Lufuno.

• U sa ¿wala tshu¿wahaya ha Mashudu zwi mu fhambanya na u mu rwisa nga Vho-

Ludwevha, mudededzi wawe.

• Mafhungo a u kaidza na u rwa Mashudu nge a si ¿wale tshu¿wahaya a lu¾anya Vho-

Mari¾a na ¾hohoyatshikolo Vho-La¾ani na mudededzi Vho-Ludwevha lune vha tou

ita na u semana.

• Vho-¸efefe vha lu¾ana na Mashudu vha ita na u mu rwa nge vha pfa uri ha ¿wali

mishumo ya tshikolo.

• U funa Lufuno na Tshibio nga tshifhinga tshithihi nga Mashudu, zwi lwisa avha

vha¾hannga vhavhili ha kundwa Lufuno.

• U anµana na u µisa Tsa¿wani mu»ini wa Vho-¸efefe zwi vhanga khuµano dzi sa

takuwi. Khwa¾hisani o fhedza o rwa Mashudu na mme awe, Vho-¸efefe na vhone vha

fhedza nga u rwa Vho-Mari¾a vha tshi ri ndi vhone vhane vha khou ¾u¾uwedza ¿wana

uri a pfane na vha¾hannga vhanzhi-vhanzhi.

• Izwi zwi dovha hafhu zwa ita uri Vho-¸efefe vha si tsha amba na u ¼a zwi¼iwa zwo

bikwaho nga Vho-Mari¾a.

• Mashudu u semana na mme awe musi vha tshi sumbedza u sa pfesesa uri a ye

tshikhuwani zwine zwa vhangwa nga mu¼oro we vha vha nawo.

• He¼eni u fhambana na Mashudu nge a zwi wana uri u khou mu dzhiela munna. He¼eni

a shushedza Mashudu nga lufhanga lwe a vho fhedza o dzhena badani nga u gidima a

thulwa nga moµoro a lovha.

54

Khuµano ya ngomu

Khuµano iyi a i vhonali nga ma¾o. Ni wana mutambi a tshi vha na mihumbulo i

hanedzanaho kha ene mu½e e e¾he. U vha a si tsha µivha tshine a nga ita tshone. Tsumbo

dzi wanalaho kha iyi µirama ndi dzi tevhelaho:

• Hu vha na khuµano ya nga ngomu musi Vho-Mari¾a vha tshi vho µisola kha zwe

vha ita zwa u lema ¿wana wavho Mashudu nga u mu tendela a tshi ¾ahela

Tsa¿wani. Musi vha humbula muloro wa musi Mashudu a tshi khou

¾havhekanyiwa nga lufhanga na u senwa nga ene Mashudu musi a tshi ¾ahela

Tsa¿wani vha wana zwi tshi vha kela ma¾ari. Mihumbulo i ri u lwedzana vha

fhedza nga u guma philisi vha lovha.

Magumo / Phendelo

Mu¿wali wa »irama iyi o kona u bvisela khagala khuµano lune zwa kona u ¾o¾omodza

puloto ya iyi µirama zwavhuµi. Khuµano i vhangwa nga kutshilele ku sa ¾anganedzeiho

kwa Mashudu na u lemiwa hawe nga mme awe Vho-Mari¾a.

3.3 PULOTO

Puloto ndi ndunzhe-ndunzhe ya mafhungo zwi tshi ya nga u tevhekana ha zwiwo u bva

mathomoni a µirama u swika magumoni ayo. Afha ndi hune tshiwo/tshiitei tshi¿we tsha

bveledza tshi¿we zwi tshi khou fha¾a mudzedze muthihi wa mafhungo. Nga ma¿we

maipfi kha puloto ndi fhaḽa hune ra wana thaidzo i tshi µisa i¿we u bva mathomoni a

bugu u ya ma¾hakheni na u swika kha thandululo. Puloto i a khethekanywa ya bva

zwipiµa zwo vhalaho, sa mathomele, u bveladza mafhungo / nyito i takuwaho / gonyelaho

n¾ha, ma¾hakheni / ma¾hakheshandwa, nyito i waho na thasululo / tsheo.

Puloto ¾hukhu yone i nga ¾alutshedzwa sa thusedzi ya nyito i tshimbilaho yo vhambela na

puloto khulwane ya µirama. Puloto ya lushaka ulu i bveledzwa nga vhatambi /

vhabvumbedzwa vhathusi hu si mutambi dendele kana mupikisi. Puloto khulwane a i

koni u bveledzea zwavhuµi arali i sa khou thusedzwa nga puloto ¾hukhu.

Puloto i nga vhekanywa nga nµila i tevhelaho:

55

Mathomo:

Afha ndi mathomoni a µirama hune ha vhonala vhatambi / vhabvumbedzwa vhahulwane,

fhethuvhupo na tshifhinga. Ndi henefha kha mathomo hune ha bveledzwa mutambi

dendele na thaidzo yawe. Mathomoni ndi hune na tea u vhona vhushaka vhukati ha

vhatambi / vhabvumbedzwa. Khuµano ine na µo ¾angana nayo i simuwa hone.

U gonya ha nyito / U bveledza mafhungo:

Kha tshipiµa itshi tsha µirama ri wana zwiwo zwinzhi zwine zwa tevhekana zwi

konµiselaho mubvumbedzwa muhulwane / dendele. Zwiwo izwi zwi ¾u¾ula dzangalelo,

zwa dovha zwa khadela muvhali kha u humbulela zwine zwa µo tevhela. Ndi henefha

hune vhabvumbedzwa vhahulwane vha lusa nga nµila dzo¾he u lwa na thaidzo ngeno

khuµano dzi tshi khou ralo u takuwa. U aluwa ha nyito hune ra bva naho mathomoni hu

ri livhisa kha ma¾hakheni a µirama.

Maṱhakheni

U gonya ha nyito U welela ha nyito

ThasululoMathomo

56

Ma¾hakheni / Ma¾hakheshandwa

Afha ndi hone hune mafhungo a vha o swika tshiuludzani. Ma¾hakheni ndi tshipiµa tshi

takadzesaho kana tshi vhavhesaho tshine tsha vha tsha ndeme kha µirama. Afha ndi hone

kha mbilu ya µirama. Ndi tshipiµa tshi sa thivheleiho, tshine arali tsha swika tsho swika.

Afha ndi hune ra nga vhona dendele zwi tshi mu vhifhela kana zwa mu nakela. Thaidzo

ye dendele a thoma nayo i vha yo no tou hulela tsho¾he. Afha ndi:

• Tshivhindini tsha mafhungo.

• Buluvhutsini (zwi vha zwi khou konµa tsho¾he).

• Hune ha duba buse.

• Hune ha nga µi vha na madakal / zwililo.

Ma¾hakheshandwa: Tshipiµa itshi tshi µi vha tshi ma¾hakheni, hu tou vha uri nyito /

zwiitei zwi bvelelaho afha zwi vha zwi songo lavhelelwa na luthihi. Zwi bvelelaho afha zwi

akhamadza na ri½e vhavhali ngauri ri vha hu na zwe ra levhelela uri hu µo itea zwone,

fhedzi ha ya ha itea zwi¿we zwa thungo-thungo zwe zwa vha zwi songo lavhalelwa na

khathihi. Afha ndi musi ndavhelelo ya maimo a n¾ha kana i sengenedzaho i si tsha

swikelea kana musi vhudzivha ha puloto ya µirama vhu tshi sokou ngalangala nga n¾hani

ha zwiwo zwi sa ri tshithu.

U welela ha nyito / Nyito i waho

Tshipiµa itshi tshi wanala nga murahu ha ma¾hakheni. Afha thaidzo khulwane i a

tandululea. Vhulombo he dendele a vha e naho u swika ma¾hakheni, kha tshipiµa itshi ri

wana hu tshi khou tandululea.

Thasululo / Tsheo

Tshipiµa itshi tsha swika tsho swika, a hu na u humela murahu. Zwi nga tou fanyiswa na

u kovhela ha µuvha. Na u funa hani, ḽa kovhela a hu na ane a nga ¼i humisela murahu.

Afha mafhungo a vha o swika magumoni. Khuµano dze ra dzi vhona u bva mathomoni a

µirama dzi a fhela. Vho fhenywaho kana vho fhenyaho vha a bvela khagala, nga maanµa

mutambi muhulwane.

57

4.1. TSENGULUSO YA PULOTO:


Mathomo

• Afha ni tea u vhona mu¿wali a tshi ni bveledzela mutambi dendele na thaidzo ine

a khou ¾angana nayo. Buguni iyi ri ¾angana na Vho-¸efefe sa mutambi dendele

ane a vha ¾hoho ya mu¾a. Henefha hu na fhungo ¼i sa vha fari zwavhuµi na luthihi

¼a musi Mashudu a tshi vhuya vhusiku. Vho-Mari¾a a vha vhuyi vha vhona kha u

vhuya vhusiku ha Mashudu hu na tsho khakheaho khazwo.

• Ri a kona u vhona khuµano. U vhuya vhusiku honohu hu mbo µi vhanga khuµano

i sa takuwiho mu¾ani. Vho-Mari¾a na Vho-¸efefe vha fhambana nga kuhumbulele.

Vho-¸efefe vha vhona u vhuya vhusiku ha Mashudu zwo khakhea vhukuma

ngeno Vho-Mari¾a vha sa vhoni vhukhakhi khazwo ngauri vha a mu ¾u¾uwedza uri

a bvele phanµa nazwo, u itela uri a kone u wana muthu wa u mu mala.

• Ni a kona u vhona vhatambi / vhabvumbedzwa vhahulwane: Henefha mathomoni

mu¿wali u ri ½ea vhatambi / vhabvumbedzwa vhahulwane vhane vha vha Vho-

¸efefe, Vho-Mari¾a, Mashudu na Khwa¾hisani. Vhatambi avha vho¾he ndi miraµo

ya mu¾a wa Vho-¸efefe. Henefha kha vhenevha vhatambi mu¿wali u ri bveledzela

thaidzo i re hone mu¾ani.

• Ni a kona u vhona na mutambi mulu¾anyi: Buguni iyi mutambi mulu¾anyi

mu¾ani wa ha ¸efefe ndi Mashudu. Mashudu u lu¾anya Vho-¸efefe na

Vho-Mari¾a nga n¾hani ha u vhuya hawe vhusiku.

• Mu¿wali u bvisela khagala fhethuvhupo na tshifhinga: Mafhungo aya a khou

bvelela mu¾ani wa ha ¸efefe. Mafhungo a simuwa mu¾ani musi Mashudu a tshi

vhuya vhusiku, zwa sinyusa Vho-¸efefe ngeno mme awe Vho-Mari¾a vha tshi tou

funesa zwone.

58

U gonya ha nyito / U bveledza mafhungo.

U itela uri vhavhali vha vhe na dzangalelo ¼a u vhala mafhungo vha tshi ya phanµa

mu¿wali u bveledza mafhungo nga u ¾ahisa khuµano dzi tshi ri livhisa kha ma¾hakheni.

• Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a fune vhatukana. U funana na lufuno

vha si vhone hu na tsho khakheaho. Lufuno a tshi pfala a sa tsha µivhalekana vha

vhudza Mashudu uri kha fune mu¿we.

• Vho-Mari¾a vha shumela Mashudu ene o µi dzula zwawe a tshi khou phennda ½ala

dzawe. Khwa¾hisani mafhungo aya ha mu dini zwone, ngauri u vhona vha tshi

khou lema Mashudu lwo kalulaho.

• U tenda ha Vho-Mari¾a musi a tshi kungela Tshibio afha hayani ndi u lema ¿wana

lwo kalulaho. Vho-Mari¾a vha vha bikela na zwi¼iwa vhone vho µi dzula zwavho

vhe vhavhili. Vha ita na u bva uri Mashudu na Tshibio vha sale vhe vhavhili afha

hayani. Tshibio vha mu rengela na zwiambaro.

• Vho-Mari¾a vha ya tshikoloni vha swika vha sema Vho-Ludwevha nge vha kaidza

Mashudu a songo ita mushumo wa tshikolo.

• Vho-Mari¾a vha dovha hafhu vha tenda Mashudu a tshi funana na Tsa¿wani wa

garaba. Vha ita na u vhudza Mashudu uri a kunge Tsa¿wani uri na vhone vha mu

vhonevho. Maitele aya a ¾ana u lema ¿wana lwo kalulaho vhukuma.

• Vho-Mari¾a vha hana Mashudu a tshi ¾ahela Tsa¿wani nga murahu ha muloro.

Muloro uyu ndi wa u vhona Mashudu a tshi khou ¾havhekanyiwa nga lufhanga

nga musadzi wa Tsa¿wani. Mashudu u a vha sema a fhedza a ¾ahela Tsa¿wani.

• Vho-Mari¾a vha thoma u µisola kha u lema Mashudu. Mafhungo aya a vha vhaisa

u swika vha tshi guma philisi vha lovha.

59

Ma¾hakheni

Afha kha itshi tshipiµa ni lavhelela u vhona mutambi dendele a tshi kunda kana a

kundwa, mafhungo a a vhifhesa kana a nakesa.

• Ma¾hakheni a bugu iyi a vhonala musi Mashudu a tshikhuwani. Tswa¿wani a tshi

swika tshikhuwani u dzumba Mashudu ha khotsimunene wawe Vho-Managa. Sara

u vhudza He¼eni uri Tsa¿wani o vhuya na mu¿we musadzi, a dovha a mu

¾u¾uwedza uri a ye a mu shushedze nga lufhanga saizwi vhasidzana vha Venµa vha

tshi µivhelwa u ofha nga maanµa. He¼eni u shushedza Mashudu nga lufhanga lune

a shavhela badani a thulwa nga goloi a lovha.

U welela ha nyito/Nyito i waho.

Hafha ndi hune thaidzo khulwane ya dendele ya uµuluwa nga zwi¾uku i tshi ya kha

thasululo. U ya nga vha¿we vha¿wali, nyito i tou welela zwavhuµi i tshi tsa i tshi ya kha

u tandululea ha thaidzo. Kha vha¿we vha¿wali i ri u bva kha ma¾hakheni ya wela kha

thasululo hu songo vhuya ha vha na u welela ha nyito nga zwi¾uku. Vha¿wali vhenevha

vha mbo µi µisa u pendela ha zwo¾he zwo anetshelwaho nga u thasulula thaidzo dzo¾he

nga khathihi.

• ¶iramani iyi i mbo µi tou wa u bva ma¾hakheni u ya kha thasululo. Mashudu u ri

u pandamedzwa a mbo µi shavhela badani a thulwa nga goloi a lovha. ¶iramani ri

lavhelela u vhona mutambi a tshi ¾ho¾hela / ¼iwa nga kutshilele kwe a µiitela, zwine

µiramani iyi a ro ngo zwi vhona.

Magumo / Thasululo

Thasululo i bvelela nga murahu ha u welela ha nyito. Ndi henefha hune ra vhona thaidzo

ya mutambi i tshi thasuluwa. Thaidzo i nga thasuluwa nga nµila i vhavhaho kana i

takadzaho.

• Kha µirama iyi thaidzo ya Vho-¸efefe i thasuluwa nga nµila i vhavhaho, ngauri

vha lovhelwa nga mufumakadzi na ¿wana nga tshifhinga tshithihi.

• Vho-Mari¾a vha guma philisi vha lovha.

• Mashudu u shushedzwa nga lufhanga a shavhela badani a thulwa nga goloi a lovha.

60

• Vhuµifhinduleli ha mbulungo ya avha vhavhili vhu sala vhu zwanµani zwa Vho-

¸efefe. Thaidzo ya Vho-¸efefe i fhela nga nµila i vhavhaho nahone i

¾ungufhadzaho.

[Lingedzani u vhala iyi bugu yo randelwaho uri ni wane tsumbo dzi¿we dzo dziaho kha

tshite¿wa tshi¿we na tshi¿we]

3.5 SIANGANE NA FHETHUVHUPO NA U KONA U FANANYA NA

MUBVUMBEDZWA KANA MUHUMBULO MUHULWANE:


Siangane:

Ndi kutshilele, kuambarele, kuitele, vhuvha, mvelele na nzulele ine vhupo honoho ha

µivhelwa zwone. Nga ma¿we maipfi siangane ndi kutshilele / nyimele ine ya khou bvelela

nga tshifhinga tshenetsho kana zwi tshi dzumbulula nyito / zwiitei. Nyimele idzi dzi a

¾u¾uwedzwa nga vhupo honoho. Kutshilele / kuhumbulele / mvelele / kuitele / nyimele zwi

a vha na ¾hu¾huwedzo kha mutambi na muhumbulo muhulwane wa bugu. I¿we

¾halutshedzo i ri ndi nyimele ine vhupo honoho ha µivhelwa zwone. Nga zwenezwo

siangane i tshimbila na fhethuvhupo zwi tshi itelwa u vha na ¾hu¾huwedzo kha

mubvumbedzwa na muhumbulo muhulwane wa bugu. Tsumbo: Kha bugu yashu ya ‘U

lema hu fhira u lotshelwa’ mu¿wali u ri bveledzela siangane ya mu¾ani wa ha ¸efefe hune

ha vha na mufumakadzi Vho-Mari¾a vhane vha khou lema ¿wana. Nga zwenezwo u

lemala ha Mashudu hu ¾u¾uwedzwa nga siangane ya mu¾ani wa hawe.

Fhethuvhupo :

Ndi fhethu hune mafhungo a khou bvelela hone, hu nga vha mahayani kana dziµoroboni.

Fhethuvhupo hu tea u tshimbilelana na mafhungo ane a khou vhaliwa, ha dovha ha vha

fhethu hune ha tendisea kha vhavhali. Kha µirama iyi fhethuvhupo hune mafhungo a

khou bvelela ho anda vhukuma. Kha vhutshilo zwiwo zwo¾he zwi bvelela hu¿we fhethu.

Fhethu hune mafhungo a bvelela hone, nzulele yaho, vhu»ipfi, vhumvumvu, dakalo,

61

lunako, mbipo na zwi¿we zwi kwamaho vhabvumbedzwa na kutshilele kwavho.

Fhethuvhupo hu a ri vhea hu re na vhabvumbedzwa na kutshilele kwavho nga

mihumbulo. Arali fhethu ha hone hu tshi fhisa nga maan»a vha¾aleli / vhavhali vha fanela

u pfa u nga vha khou pfa mufhiso kana vha khou bva mabiko kana vha khou pfa »ora.

Fhethuvhupo hu a ri bvisela khagala uri mafhungo a khou bvelela ngafhi. Hu dovha hafhu

ha ri

dzumbululela mudzedze wa tshifhinga. Fhethuvhupo hu ita uri mafhungo a bugu iyi a

tendisee. Vhavhali / Vha¾aleli vha dalela hune mafhungo a khou bvelela hone vha songo

vhuya vha bva hune vha vha hone. Fhethuvhupo hu na ¾hu¾huwedzo kha

kutshilele kwa vhabvumbedzwa. Mu¿wali arali a tshi ¾o»a u ¾ana vhua»a ha

mubvumbedzwa u mbo »i ¾ana vhulaloni hawe sa nguvho dze dza sokou litshiwa dzo

sokou lakatedzea.

Mu¿wali u bvisela khagala vhupo hovhu:

• Mu¾ani wa ha ¸efefe u ngei Maungani kha ¼a Beauster hune ha vha na miraµo i

tevhelaho: Vho-¸efefe, Vho-Mari¾a, Mashudu na Khwa¾hisani. U lemiwa ha

Mashudu nga Vho-Mari¾a hu simuwa / thoma henefha.

• Nµilani henefha Maungani kha ¼a Beuster, Mashudu na Lufuno vha a funana.

Mashudu na Mulalo vha tshi khou fhelekedzana, Mulalo u bula ¼a uri o vhona

Lufuno e na mu¿we musidzana. Nµilani ya u bva kerekeni Mashudu u wana

Tshibio a mu humbela uri a mu dalele hayani hawe, ha mbo vha u imba mutsho.

Lufuno na Tshibio vha lwela Mashudu.

• Tshkoloni hu na mudededzi Vho-Ludwevha vhane vha kaidza Mashudu kha u sa

ita mishumo ya tshikolo. Vho-Mari¾a vha yela Vho-Ludwevha tshikoloni vha swika

vha vha sema.

62

VHUºWE VHUPO ASUVHU, INWI ¶I¹O¶ELENI ZWIWO / NYITO DZO

BVELELAHO HONE.

• Gammbani

• Tshi¾itshini tsha Makumbane

• Tshipanabulege

• Yunivesithi ya Venµa

• Dexters

• Tshiawelo/Tshikhuwani.

• Meadowlands

[Lingedzani u vhala bugu iyi yo randelwaho uri ni µo kona u ½ea dzi¿we tsumbo

dzi teaho zwite¿wa izwi].

3.6 MUDI NA THOUNI

Mudi:

Ndi u nyanyuwa kana u vinyuwa hune ha sumbedza vhuµipfi / vhupfiwa /

vhupfa ha mutambi / mubvumbedzwa nga zwo bvelelaho kana nga zwe a pfa

kha kuambele ku bvaho kha thounu ya muambi. Afha hu nga ¾anea u takala

kana u pfa vhu¾ungu ha mutambi.

Thouni / Khalo:

Ndi musi vhuvha ha ipfi ¼i bulwaho / ½ewaho / ¿walwaho ¼i tshi ¾okonya /

nyanyula mutambi / muvhali / mu¾aleli a vho bvisela khagala vhuµipfi. Nga

ma¿we maipfi thouni i ¾okonya / vhangula mudi wa mutambi / mu¾aleli.

63

3.7 TSHANDUKO / MAGUMO A ·ISHANDI

Tshanduko ya ¼ishandi ndi musi vha¾aleli / vhavhali / vhavhoni vha tshi vha

vho lavhelela uri hu khou ya u bvelela mini, lini nahone ngafhi, honeha tshi¼a

tshiwo tshe tsha vha tsho lavhelelwa tshi si tsha bvelela hu tshi vho bvelela zwe

vha¾aleli / vhavhoni vha vha vha songo lavhelela.

Magumo a ¼ishandi ndi fha¼a hune tshiwo tshe ra vha ro lavhelela uri tshi µo

bvelela magumoni a µirama tshi si tsha bvelela, hu tshi vho bvelela tshi

fhambanaho na tshe tsha vha tsho lavhelelwa. Tsumbo: ¶iramani yashu ya ‘U

lema hu fhira u lotshelwa’ Mashudu o vha lavhelela uri u khou ya u µiphi½a

ngei tshikhuwani musi a tshi ¾ahela Tsa¿wani, fhedzi u vho ¾angana na u

pandamedzwa nga lufhanga a shavhela badani a thulwa nga goloi a lovha.

[Lingedzani u vhala bugu iyi yo randelwaho uri ni µo kona u ½ea dzi¿we

tsumbo dzi teaho tshite¿wa itshi].

3.8 NDANGO YA TSHI¹EIDZHI

Afha ndi fha¼a hune mu¿wali wa bugu ya µirama a ¿wala maipfi ngomu zwitangini

nahone e kha ¼eµere tsendama a tshi itela u pfukisela mulaedza u ya kha vhatambi

uri vha bveledze nyito dzo teaho musi vha tshi khou tamba µirama yawe

tshi¾eidzhini. Mu¿wali a nga ¾oµa hu tshi shumiswa luambo lwa muvhili,

kutshimbilele na dzi¿we nyito dzo yaho nga u fhambana. Sa (U sea khole)

Mu¿wali u shumisa ndango ya tshi¾eidzhi nga nµila heyi a tshi itela u bveledza u

hoya / tshiseo tshi si tsha vhukuma. Afha kha tsumbo iyi mu¿wali u vha a tshi

khou itela uri mutambi a dzumbe zwi re ngomu hawe nga u bvisa tshiseo tshi si

tsha vhukuma. Izwi zwi ri ¾anela u takala hu si ha vhukuma kha uyo ane a khou

ambiwa nae.


dzi teaho tshite¿wa itshi].

64

3.9 AIRONI YA ¶IRAMA

Afha ndi hune vhavhali / vhathetshelesi / vha¾aleli / vha vha vho no vha na nµivho

ya zwine zwa khou ya u itea kha mutambi, hu na uri ene a sa µivhi zwine zwa

khou ya u bvelela khae. Mushumo muhulwane wa aironi ya µirama ndi u vhangula

dzangalelo ¼a vha¾aleli / vhavhoni / vhavhali na u µisa zwi mangadzaho kha

vhavhali kana vha¿we vhabvumbedzwa. Kanzhi vha¾aleli vha a pfela vhu¾ungu

mutambi uyu.

Hu¿we he mu¿wali a bveledza hone aironi ya µirama ndi hu tevhelaho:

• Lufuno u vha a sa zwi humbuli uri u khou ya u ¾aliwa nga mufunwa wawe

Mashudu ngeno ri½e vha¾aleli ri tshi zwi µivha u khou ya u ¾aliwa ngauri hu

vho funwa Tshibio.

• Vho-Ludwevha a vha zwi µivhi uri vha khou ya u se¿wa nga Vho-Mari¾a

ngeno vha¾aleli vha tshi zwi µivhi.

• Mashudu ha zwi µivhi uri u khou tou shushedzwa nga lufhanga, ngeno

vha¾aleli vha zwi tshi µivha uri u khou tou shushedzwa nga lufhanga.



3.10 VHU¹UMANI VHUKATI HA MUFHINDULANO / MONOLOGO / U

AMBA U WO¹HE NA NYITO.

Mufhindulano:

Ndi nyambedzano vhukati ha vhatambi. Afha ri ½ewa dzina ¼a mutambi na

mufhungo ane a khou amba one. Ri dovha hafhu ra ½ewa na dzina ¼a uyo ane a

khou davhidzana nae na mafhungo ane a khou amba one. Mufhindulano uyu

u nga ri bveledzela mafhungo kana khuµano i re hone vhukati ha vhatambi.

Mufhindulano a u tei u lapfesa u itela uri u kone u pfesesea. Nga i¿we nµila

mutambi a songo amba tshifhinga tshilapfu-lapfu uyu mu¿we o sokou

fhumula. Mufhindulano u tea u elana na mutambi. Hu tea u vha na u amba

nga u sielisana. Nga ma¿we maipfi vhatambi vha songo amba mazha.

Nyambedzano i dovha havhu ya ri µisela muhumbulo muhulwane wa µirama.

Mufhindulano u tea u ¾o¾omodza puloto ya bugu.Mufhindulano u dovha

hafhu wa ri ¾anela mudi na thounu vhukati ha vhatambi.

65

Monologo / u amba u wo¾he:

Ndi musi mutambi a tshi khou amba e¾he hu si na ane a khou davhidzana nae.

Afha ndi fha¼a ha musi mutambi hu na zwi mu dinaho / takadzaho. Mutambi u

¾ana u dinalea / takala hawe nga u amba nga ha nyimele ine a khou ¾angana

nayo vhutshiloni hawe. Tshipiµa itshi tshi ri dzumbululela mudi na thounu

zwa muambi. Mutambi a nga ¾ana u µisola kha tsheo ye a dzhia yone yo

khakheaho kana a vha a tshi khou ¾ana dakalo ¼ine ¼o µalesa lune a sa kone u

konµelela u sa ¼i bvisela khagala. Izwi zwi ita uri mutambi a mbo µi µimangala

a tshi vho bula maipfi a zwi re mbiluni yawe. Kanzhi u amba u wo¾he hu itea

mafheleloni a bono. Tsumbo: kha Lu¾a II Bono ¼a 2 hu na hune Tshibio a khou

amba e e¾he musi a tshi khou ¾ana dakalo ¼ine a vha na¼o musi o wana thambo

i bvaho kha Mashudu ine ya sumbedza u nga Mashudu u a mu funa. Hu¿we u

amba u wo¾he hu vhonala kha Lu¾a lwa II Bono ¼a 4 na ¼a 5, Lu¾a lwa IV Bono

¼a 1 na ¼a 4 na Lu¾a lwa V Bono ¼a 2.

Nyito:

Ndi zwiitei zwine mu¿wali a ri vhudza nga u shumisa vhatambi. Vhatambi vha

µo kona-ha u bveledza zwiwo / zwiitei zwi thusedzaho u ¾o¾omudza mudzedze

wa mafhungo une a khou tshimbila khawo. Zwine vhatambi vha ita zwi mbo

tou thusedza vhukuma u fha¾a puloto na muhumbulo muhulwane wa bugu.

3.11 MUDZEDZE WA TSHIFHINGA

Afha kha mudzedze wa tshifhinga ndi hune ra dzumbululelwa uri mafhungo /

tshiwo itshi tshi nga vha tsho itea lini. Mu¿wali a nga ri dzumbulela nga u ri

bveledzela zwiwo, kuambarele, zwiito, tshikolo, mvelele, zwiimiswa, kuambele,

vhurereli na zwi¿we zwinzhi zwi ¾anaho tshifhinga.

66

3.12 U ANETSHELA ZWA PHAN¶A.

Afha ndi musi ho vha na nyito i bvelelaho zwenezwi mafhungo a tshi khou

bvela phanµa i ri sevhaho zwine zwa µo bvelela phanµa. Kanzhi zwiwo / nyito

iyi i bvelela kha mathomo / u bveledza mafhungo / nyito i takuwaho ra vho ya

ra ¾angana na masiandaitwa ayo kha ma¾hakeni / magumo. Nga ma¿we maipfi

zwine mutambi a ita / tshila zwone mathomoni na kha u bveledza mafhungo

zwi ri ½ea lusevhedzi lwa zwine a µo ¾angana nazwo phanµa vhutshiloni hawe.

Tsumbo:

• Mafhungoni a µirama iyi kutshilele kwa Mashudu kwa u funesa vhatukana na

u sa pfa ndayo zwi na vhushaka na u pandamedzwa hawe nga He¼eni musadzi

wa Tsa¿wani nga lufhanga a vho shavha a thulwa nga goloi a lovha ngei

ma¾hakheni / magumoni.

• Khwa¾hisani u kaidza Mushudu kha u sa ¾oµa u ita mishumo ya hayani sa u

bika na u aina, a mu vhudza uri vhuhadzi u µo shumelwa nga nnyi ngauri o

µowela u shumelwa nga mme, izwi zwi ita uri Mashudu a ¾uwe a si na mbuvha

ya u ¼a na munna wawe Tsa¿wani ngauri a vha a sa koni u bika.

• Mme awe Vho-Mari¾a vhe vha vha tshi mu bikela vha vho hana u mu bikela

nga n¾hani ha muloro wa musi vha tshi lora ene Mashudu a tshi khou

¾havhiwa nga lufhanga, vha pfa vha si tsha funa a tshi ¾uwa, muloro u¼a wa

mbo µi bvelela musi Mashudu a tshi shushedzwa nga lufhanga nga He¼eni.



67

3.13 U ANETSHELA ZWA MURAHU / KHUMBUDZA MURAHU

Afha ndi fha¼a hune mafhungo a khou bvelelaho ngei phanµa a tshi vho ri

humbudza zwo bvelelaho ngei murahu kha mathomo kana kha u bveledza

mafhungo. Zwine mutambi a khou ¾angana nazwo ngei kha ma¾hakheni kana

magumoni zwi ri humbudza zwi¼a zwe a ita / tshilisa zwone ngei murahu

mafhungo a tshi kha µi elela. Tsumbo:

• ¶iramani iyi khombo ye Mashudu a ¾angana nayo magumoni a µirama iyi i

ri humbudza uri hu¼a u lema he Vho-Mari¾a vha ita ngei mathomoni na kha

u bveledza mafhungo, zwi ri ¾anela u anetshela zwa murahu.

• Mashudu u ¾ahela Tsa¿wani a si na mbuvha ngauri Vho-Mari¾a vha tshi

hana u mu bikela, izwi zwi ri humbudza murahu zwa musi Khwa¾hisani a

tshi amba uri u µo guda lini u shuma mishumo ya hayani.

• Mashudu a tshi swika tshikhuwani u ¾angana na He¼eni musadzi wa

Tsa¿wani a tshi mu pandamedza nga lufhanga a shavhela badani he a

thulwa nga moµoro a lovha, zwi ri humbudza musi Vho-Mari¾a vha tshi

lora Mashudu a tshi khou ¾havhiwa nga lufhanga, vha vhudza Mashudu uri

a songo tsha ¾uwa na Tsa¿wani, ene a si vha pfe.

[Lingedzani u vhala bugu iyi yo randelwaho uri ni µo kona u ½ea dzi¿we

tsumbo dzi teaho tshite¿wa itshi].

68

NDIMA YA 4

4.1 TSUMBO DZA MBUDZISO NDAPFU

Fhindulani mbudziso ndapfu i tevhelaho.

1. Bugu ya »irama yo ¿walwaho zwavhu»i ndi ine ya vha na muhumbulo muhulwane

une mu¿wali a tama u u swikisa vhathuni.

Nga ¼ikumedzwa i¼i, sengulusani uri mu¿wali o kona u gumafhi u shumisa mu¾a wa

ha ¸efefe u bveledza muhumbulo muhulwane wa µirama iyi.

Vhulapfu ha maanea a½u vhu vhe u bva kha maipfi a 400 u ya kha a 450.

4.2 TSUMBO YA PHINDULO YA MBUDZISO NDAPFU

Marangaphan»a

Thero / Muhumbulo muhulwane ndi mafhungo ane mu¿wali a khou ¿wala nga hao.

Kha µirama iyi thero / muhumbulo muhulwane ndi vhunde¿wa. Mu¿wali u ri

bveledzela Mashudu e ¿wana o lemiwaho nga mme awe. U lemala ha Mashudu hu

bveledza mafhanza kha vhone mme na ene ¿wana, vhunga vho¾he zwo vha vhangela

lufu. ¶iramani iyi mu¿wali u shumisa zwiwo zwo fhambanaho a tshi itela u ¾ana

vhunde¿wa ha Mashudu he ha fhedza ho vha na masiandaitwa a si avhuµi.

Mbuno

• Musi Mashudu a tshi vhuya vhusiku khotsi awe vha tshi lingedza u mu kaidza, mme

awe, Vho-Mari¾a vha a mu imelela vha ri a litshiwe a tambe na vha¿we. Musi Vho-

¸efefe vha tshi lingedza u kaidza Mashudu nga u tou mu rwa musi vho pfa nga

Khwa¾hisani uri u vho ita zwa vhatukana, Vho-Mari¾a vha a vha sema vha ita na u

vha vhudza uri vha vhenga Mashudu vha funa Khwa¾hisani. Vho-¸efefe vha lu¾ana na

69

mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a musi vha tshi lingedza u vha kaidzela u lema havho

¿wana Mashudu.

• Vho-Mari¾a vha sasaladza Khwa¾hisani musi a tshi lingedza u vha eletshedza uri vha

songo lema Mashudu nga u mu itela mishumo ya hayani hu si na zwine a khou ita.

• Vho-Mari¾a vha bikela Mashudu na u mu itela tie ene o dzula a tshi khou pennda

½ala. Musi Khwa¾hisani a tshi lingedza u mu kaidza mme awe vha a mu imelela.

• Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a fune vha¾hannga vhanzhivhanzhi sa

Lufuno, Tshibio na Tsa¿wani.

• Vho-Mari¾a vha lema Mashudu nga u mu tendela a tshi dzhenisa vhatukana muµini

vha ita na u vha bikela zwi¼iwa na u vha rengela zwiambaro.

• Vho-Mari¾a vha sema Vho-Ludwevha mudededzi wa Mashudu nge vha mu rwa a

songo ita mushumo wa tshikolo. Vho-¸efefe vha tshi lingedza u kaidza Mashudu

nga ¿wambo wa u sa ita mushumo wa tshikolo, Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu

uri a tou µiwanela mu¾hannga wa garaba a shavhele nae tshikhuwani.

• Mashudu u ¾angana na Tsa¿wani wa garaba we a mu fhulufhedzisa uri u µo mu

mala. Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a mu ¾ahele nga u ¾avhanya a

shavhele tshikhuwani.

• Vho-Mari¾a vha se¿wa nga Mashudu musi vha tshi lingedza u mu thivhela uri a

songo tsha ¾uwa na Tsa¿wani tshikhuwani nge vha vha na mu¼oro wa musi a tshi

khou vhulawa nga u tou ¾havhekanyiwa. Mashudu u vutshela mme awe a ri ndi

vhone vho mu lemaho, o vha a tshi µo vha o ita zwa tshikolo. Ene u fhedza o ¾ahela

Tsa¿wani naho mme awe vha songo tenda.

• Vho-Mari¾a vha fhedza nga u guma philisi vha lovha ngeno Mashudu a tshi thulwa

nga goloi musi a tshi khou gidimedzwa nga mufumakadzi wa Tsa¿wani a fhedza a

lovha.

Magumo

Mu¿wali wa »irama iyi o kona u shumisa mu¾a wa ha ¸efefe u bveledza muhumbulo

muhulwane wa u lemala ha Mashudu. U lunzhedzana ha zwiitei izwi zwi ita uri mu¾oµo

muhulwane wa nganea iyi u bvele khagala nahone u tendisee. Nangoho u lema hu fhira

u lotshelwa.

70

IºWE MBUDZISO NDAPFU ASIYI:

Fhindulani mbudziso ndapfu i tevhelaho

2. Bugu ya µirama yo ¿walwaho tshidele i takadza nga u vha na khuµano vhukati ha

vhatambi / vhabvumbedzwa u itela u ¾o¾omodza mafhungo a bugu.

No µisendeka nga ¼ikumedzwa i¼i, sengulusani nµila ye mu¿wali a ola ngayo

Mashudu u µisa / bveledza khuµano vhukati hawe na vhaanewa vhahulwane buguni

iyi.

Vhulapfu ha maanea a½u vhu vhe u bva kha maipfi a 400 u ya kha a 450.

TSUMBO YA PHINDULO YA MBUDZISO NDAPFU

Marangaphanµa

Khuµano ndi u fhambana ha mihumbulo / u sa anµana vhukati ha vhatambi /

vhabvumbedzwa kana kha mutambi / mubvumbedzwa ene mu½e. Khuµano i na

khethekanyo mbili - ya nnµa na ya ngomu. Khuµano buguni iyi yo µisendeka kha

kutshilele ku sa ¾anganedzeiho na u le¿wa ha Mashudu mu¾ani wa Vho-¸efefe.

Mbuno

• Khuµano i vha hone musi Mashudu a tshi vhuya hayani ¼o no kovhela. Izwi zwi

sinyusa khotsi awe Vho-¸efefe lune vha ita na u mu rwa.

• Mashudu u kuµana na khaladzi awe Khwa¾hisani nga ¿wambo wa vhubva ha u

itelwa mishumo ya hayani nga mme ene o dzula. U itelwa tie, u bikelwa vhuswa, u

kuvhelwa nga mme awe, zwenezwi zwi dzulela u sinyusa Khwa¾hisani zwa ita na uri

hu dzule hu na khuµano vhukati ha avha vhavhili.

• Vho-Mari¾a vha fhambana na Khwa¾hisani musi a tshi lingedza u vha eletshedza uri

vha songo lema Mashudu nga u mu itela mishumo ya hayani hu si na zwine a khou

71

ita.

• Vho-¸efefe vha kuµana na mufumakadzi wavho Vho-Mari¾a musi vha tshi lingedza

u vha kaidzela u lema havho ¿wana Mashudu.

• Mashudu u kuµana na khotsi awe musi vha tshi mu kaidza na u mu rwela u anµana

hawe na Lufuno.

• Hu vha na khuµano ine ya bvelela vhukati ha Lufuno na Mashudu. Mashudu o

sinyuwa ngauri Lufuno a sumbedza u mangadzwa ngauri mme a Mashudu vha vho

µivha nga ha u funana havho zwine a vha a tshi sumbedza u sa zwi takalela.

• U funana ha Mashudu na Tshibio zwi mu fhambanya na Lufuno.

• U sa ¿wala tshu¿wahaya ha Mashudu zwi mu fhambanya na u mu rwisa nga Vho-

Ludwevha, mudededzi wawe.

• Mafhungo a u kaidza na u rwa Mashudu nge a si ¿wale tshu¿wahaya a lu¾anya Vho-

Mari¾a na ¾hohoyatshikolo Vho-La¾ani na mudededzi Vho-Ludwevha lune vha

tou ita na u semana.

• Vho-¸efefe vha lu¾ana na u rwa Mashudu nge vha pfa nga ¾hohoyatshikolo tshine a

dzhena khatsho uri ha khou ¿wala mishumo ya tshikolo.

• U funa Lufuno na Tshibio nga tshifhinga tshithihi nga Mashudu, zwi lwisa avha

vha¾hannga vhavhili ha kundwa Lufuno.

• U anµana na u µisa Tsa¿wani mu»ini wa Vho-¸efefe zwi vhanga khuµano dzi sa

takuwi. Khwa¾hisani u fhedza a tshi rwa Mashudu na mme awe, Vho-¸efefe na

vhone vha fhedza nga u rwa Vho-Mari¾a vha tshi ri ndi vhone vhane vha khou

¾u¾uwedza ¿wana uri a pfane na vha¾hannga vhanzhi-vhanzhi.

• Izwi zwi dovha hafhu zwa ita uri Vho-¸efefe vha si tsha amba na u ¼a zwi¼iwa zwi

bikwaho nga Vho-Mari¾a.

• Mashudu u semana na mme awe musi vha tshi sumbedza u sa pfesesa uri a ye

tshikhuwani zwi tshi vhangwa nga mu¼oro we vha vha nawo.

• He¼eni u fhambana na Mashudu nge a zwi wana uri u khou mu dzhiela munna.

He¼eni a shushedza Mashudu nga lufhanga lwe a vho fhedza o dzhena badani nga u

gidima a thulwa nga moµoro a lovha.

72

Khuµano ya ngomu

Khuḓano iyi a i vhonali nga ma¾o. Ni µo wana mutambi a tshi vha na mihumbulo i

hanedzanaho kha ene mu½e e e¾he. U vha a si tsha µivha tshine a nga ita tshone.

Tsumbo dzi wanalaho kha iyi µirama ndi dzi tevhelaho:

• Hu vha na khuµano ya nga ngomu musi Vho-Mari¾a vha tshi vho µisola kha zwe

vha ita zwa u lema ¿wana wavho Mashudu nga u mu tendela a tshi ¾ahela

Tsa¿wani. Musi vha tshi humbula muloro wa musi Mashudu a tshi khou

¾havhekanyiwa nga lufhanga na u senwa nga ene Mashudu musi a tshi khou

¾ahela Tsa¿wani vha wana zwo vha kela ma¾ari. Mihumbulo i ri u lwedzana vha

fhedza nga u guma philisi vha lovha.

Magumo / Phendelo

Mu¿wali wa »irama iyi o kona u bvisela khagala khuµano lune zwa kona u ¾o¾omodza

puloto ya iyi µirama zwavhuµi. Khuµano i vhangwa nga kutshilele ku sa ¾anganedzeiho

kwa Mashudu na u lemiwa hawe nga mme awe Vho-Mari¾a.

[Hu tshi ¾olwa mbudziso iyi hu shumiswa rubriki i re mafhedziseloni a gaidi iyi. Inwi ni

humbelwa u i sedza uri i ni thuse u µivha maga ane a µo tevhelwa musi hu tshi lulamiswa

mbudziso ndapfu.]

73

4.2 TSUMBO DZA MBUDZISO PFUFHI

Vhalani tshipi»a tshi tevhelaho tsho bviswaho buguni iyi uri ni »o kona u fhindula

mbudziso dzo »isendekaho khatsho.

VHO-MARI¹A:

MASHUDU:

KHWA¹HISANI:

MASHUDU:

KHWA¹HISANI:

MASHUDU:

KHWA¹HISANI:

VHO-MARI¹A:

Afho ngoho ni µo vha no tou kona ¿wananga. Ho vhuya hafhu na

zwikolo zwi tshi khou vala! Ndi amba ngauri tsha vala khotsi a½u vha

anzela u vha vha siho, ri nga µi kunga mu¿we mutukana ane na mu

funa a µa hafhano hayani. U µo vha a tshi tou bva ngafhi?

Afho ngoho ri µo vha ro kona mmawe. (Mutsindo, hu dzhena

Khwa¾hisani.)

(U dzungudza ṱhoho a mbo µi sea.) Vhathu vha µo tou tambula ro

lavhelesa. Zwino hu khou ambiwani-ha zwine ri½e vha¿we ri tshi

dzhena ha fhumulwa? Nazwino-ha, areµi … Ri µo vhona ro lala u

vuwa ri tshi shavha u lenga. Zwino vhone mmawe vha khou bikela ene

Mashudu o dzula?

Hai, vha khou bikela inwi ni no¾he. A thi ri ndi inwi ni re na mulomo

ni no¾he fhano muµini?

Naa ni tou vha muthu-µe a sa vhuyi a shona o sokou tenyama kha

tshidulo ngeno mme a½u vha tshi khou bika. Naa vha µo vhuya vha

awela lini? Na muloi o ni lowaho o tou ni nyelisa. O ri u ni lowa a

sia o … (U a sea.)

(U a sea-vho.) Ni µo tou tambula-ha. Arali hu u mmbikela vha kha µi

µo mmbikela mme anga. Hone inwi ni vhilahela nga mini ngauri a si

inwi a no bika?

Ndo fanela u vhilahela ngauri inwi ni khaladzi anga nahone muthihi

fhedzi. U bvafha ha½u hu songo fhambanaho na ha ½owa hu vho

mpha muhumbulo wa uri ni nga si kone u dzula vhuhadzi; zwenezwo

ni vho µo vha muhwalo wanga musi vhabebi vhashu vha sa tsha kona.

A sa µo mala ndi inwi. N½e wanga ¿wana u µo malwa nahone nga

shira. Iwe u vhona u na lambo ¼au wa vho ¼i kuputshedza mu¿we?

Vha¿we vhatukana hafhu ri tshi khou µi vha vhona-vho. Izwi zwau

zwi tou vha thungo vhukuma na zwa vha¿we. (Vha a sea.)

5

10

15

20

25

74

KHWA¹HISANI:

VHO-¸EFEFE

N½e kha vha nnditshe ndo rali. Arali ndi songo takala-vho ndi zwone;

ndi khombo yanga. Ndi tshi tou sedza ndi vhona ndi na mashudu nga

maanµa ngauri ndi a µivha zwine nda ¾oµou vha zwone. Ngazwo ndi

tshi fanela u dzhena tshikolo nda swika hune nda ¾oµou swika hone.

Henefho ndi a hu µivha, ngazwo ndi tshi µo swika. (Hu dzhena Vho-

¸efefe.)

Nandi iwe Khwa¾hisani! Ndi bonyongo ¼a mini afho khishini? Naa

kani-ha na iwe u a bika? Arali u sa biki u ¾oµa mini khishini?

[Lu¾a 11, Bono 1]

30

35

13.1 Mafhungo e na vhala a ¾ana tshipiµa tshifhio tsha puloto. Khwa¾hisedzani

phindulo ya½u?

(2)

13.2 Mufhindulano u re vhukati ha vhatambi afho mafhungoni u bvukulula hani

mudzedze wa tshifhinga?

(2)

13.3 Ndi tshini tsho vhangaho khu»ano vhukati ha Mashudu na Khwa¾hisani

mafhungoni ayo?

(2)

13.4 Mvumbo ya Vho-Mari¾a i vha na ¾hu¾huwedzo-»e kha kualutshele kwa Mashudu

mafhungoni a »irama iyi?

(2)

13.5 U ya nga mafhungo e na vhala afho n¾ha, Khwa¾hisani u fhambana hani na

Mashudu?

(2)

13.6 Siangane na kutshilele kwa Mashudu zwi thusedza hani magumo a ¼ishandi

mafhungoni a »iramani iyi?

(2)

13.7 Kuambele na maitele a Vho-¸efefe »iramani iyi zwi bvukulula hani vhu»ipfi

havho?

(2)

75

13.8 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane une mu¿wali a tama u u bveledza nga »irama

iyi?

(2)

13.9 Sedzani mutaladzi wa 8: '(U dzungudza ¾hoho a mbo µi sea.)' ¹alutshedzani uri

ndi ngani muanetsheli o shumisa ndango ya tshiteidzhi nga n»ila heyi.

(2)

13.10 Ndi afhio masiandaitwa ane a vhangea nga n¾hani ha kutshilele kwa

Vho-Mari¾a mafhungoni a »iramani iyi? Bulani ZWIVHILI.

(2)

13.11 U ya nga kuvhonele kwaṋu, ni vhona kutshilele kwa Vho-Mari¾a afha mu¾ani wa

ha ¸efefe ku tshi ¾anganedzea naa? Tikedzani phindulo ya½u nga mbuno mbili.

(2)

13.12 Khwa¾hisedzani nga mbuno THARU uri no vha ni tshi nga ita mini arali no

µiwana ni kha nyimele i fanaho na ine Vho-¸efefe vha ¾angana nayo mafhungoni a

»irama iyi.

(3)

[25]

PHINDULO DZA MBUDZISO PFHUFHI DZI RE AFHO N¹HA

Nomboro Phindulo Maraga

13.1 U bveledza mafhungo / Nyito i takuwaho. Ngauri ndi hone

hune ra vhona thaidzo ya u lemiwa ha Mashudu nga Vho-

Mari¾a i tshi khou aluwa.

(2)

13.2 Mufhindulano uyu u bvukulula mudzedze wa tshifhinga tsha

zwino hune ra vhona Vho-Mari¾a na Mashudu vha tshi amba

nga ha vhatukana ngeno uyu wa ¿wana o dzula kha tshidulo.

(2)

13.3 Tshi vhangaho khuµano ndi u lemiwa ha Mashudu ngaVho-

Mari¾a musi vha tshi mu bikela ene o dzula zwawe a tshi khou

pennda ½ala.

(2)

13.4 Mvumbo ya Vho-Mari¾a ya u lema ¿wana i na

¾hu¾huwedzo ya u ri Mashudu a aluwe e nde¿wa.

(2)

13.5 Khwa¾hisani Mashudu

76

Muthu a imaho na ngoho.

ºwana wa mutukana

Muthu a sa imi na ngoho.

ºwana wa musidzana.

(2)

1.6 Siangane na kutshilele kwa Mashudu kwa vhunde¿wa ku

¾u¾uwedza magumo a ¼ishandi, hune Mashudu a vha o lavhelela

u µiphi½a, a tshi fhedza a lovha nge a thula nga goloi a tshi

khou shavha He¼eni musadzi wa Tsa¿wani.

(2)

13.7 Kuambele kwa Vho-¸efefe ku bvukulula uri vha khou pfiswa

vhu¾ungu nga zwine zwa khou bvelela mu¾ani wavho.

(2)

13.8 Muhumbulo muhulwane ndi wa vhunde¿wa ha Mashudu. (2)

13.9 Mu¿wali u shumisa ndango ya tshi¾edzhi nga nµila heyi a tshi

¾oµa u dzumbulula uri Khwa¾hisani ha imi na zwine a khou zwi

vhona vhukati ha Vho-Mari¾a na Mashudu ngauri zwi a mu

vhaisa musi vha tshi khou mu lema nga nµila heyi.

(2)

13.10 • Hu vha na dzimpfu mu¾ani wa Vho-¸efefe.

• Mashudu u xelelwa nga vhumatshelo.

• Vho-¸efefe vha lovhelwa nga ¿wana na mufumakadzi.

[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho]

(2)

13.11 Hai / A ku ¾anganedzei. Vho-Mari¾a vha tea u alusa Mashudu

nga nµila yone ine ya mu fha¾a u vha na vhuµifhinduleli hone-

hone, u fhirisa u tou mu lema.

(2)

13.12 • Ndo vha ndi tshi µo dzula fhasi na mufumakadzi wanga

nda mu eletshedza nµila yo teaho ya u alusa vhana.

• Ndo vha ndi tshi µo humbela mushumelavhapo uri a µe

a ½ee Mashudu ngeletshedzo dzo teaho dza vhutshilo.

• Ndo vha ndi tshi µo humbela thikhedzo / thuso kha

vhahulwane vha lushaka.

• Ndo vha ndi tshi µo vhulunga mufumakadzi wanga na

¿wana, nda ¾anganedza nyimele iyi nda bvela phanµa na

vhutshilo ndo takala.

[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho]

(3)

[25]

77

4.4 KHETHEKANYO YA B NA C: RUBRIKI YA U ¹OLA / MAKA MAANEA A ·ITHERETSHA – PHINDULO NDAPFU: DIRAMA [MARAGA: 25]

Khritheria Vhukoni ha n¾hesa

Tshikili tshone

Vhukoni ha vhukati /

ho linganelaho / vhu

fushaho

Vhukoni ha fhasi U sa kona

ZWI RE NGOMU

Tsenguluso ya ¾hoho

Tshidziki tsha

mafhungo / u

khwa¾hisedza nga

vhu¾anzi na kupfesesele

kwa tshibveledzwa

MARAGA 15

12–15 9–11 6–8 4–5 0–3

- Phindulo ya

ma¾hakhe¾hakheni / n¾hesa:

14–15

Phindulo ya ma¾hakheni /

n¾ha: 12–13

- Tsenguluso yo nwelelaho

ya ¾hoho

- Mbuno dzo angalalaho dzi

gobolaho; hu na

khwa¾hisedzo yo dziaho u

bva kha tshibveledzwa

- U pfesesa ha n¾hesa ha

lushaka lwa ¼i¿walwa na

tshibveledzwa

- U sumbedza u pfesesa na u

sengulusa ¾hoho nga nµila

yone

- Phindulo ndi yo faredzaho

zwidodombedzwa zwi khagala

- Mbuno dzi¿we dzi pfadzaho

dzo ½ekedzwa, naho dzi¿we

dzadzo dzi songo tou

tikedzwa u swika henefho

- Hu na vhu¾anzi ha u

pfesesa lushaka lwa ¼i¿walwa

na tshibveledzwa

- U pfesesa ¾hoho lwo

linganelaho / hu songo

goµombelaho; a si

zwo¾he zwi¾alusi zwo

dodombedzwaho

- Hu na dzi¿we mbuno

dzi tikedzaho ¾hoho

- Ma¿we makumedzwa

o tikedzwa, fhedzi

vhu¾anzi a vhu tendisei

tshifhinga tsho¾he

- U pfesesa ¼i¿walo na

tshibveledzwa hu songo

fhelelaho

- U pfesesa ¾hoho lwa

u tou phuphuledza; a

hu tou vha na zwi¿we

zwi¾alusi zwo

senguluswaho nga

vhuµalo

- Mbuno ¾hukhu dzi

tikedza ¾hoho

- Makumedzwa a

tshimbilelanaho ndi

ma¾uku¾uku

- U pfesesa hu¾uku ha

¼i¿walwa na

tshibveledzwa

- U pfesesa

hu¾uku¾uku ha

¾hoho

- Ndingedzo yo

rembeµaho / i songo

khwa¾haho ya u

fhindula mbudziso

- Makumedzwa ha

tendisei na kathihi

- Mugudi ha na

nµivho ya lushaka

lwa ¼i¿walwa kana

tshibveledzwa

-

78

TSHIVHUMBEO NA

LUAMBO

Tshivhumbeo,

thevhekano i pfadzaho

na ku½ekedzelwe kwa

mafhungo

Luambo, thouni na

tshitaila zwo

shumiswaho kha

maanea/phindulo

ndapfu

MARAGA 10

8–10 6–7 4–5 2–3 0–1

- Tshivhumbeo tsho

lunzhedzana tsho¾he

- Marangaphanµa na

magumo ndi zwa n¾hesa

- Makumedzwa o

vhekanywa zwavhuµi

nahone a bveledzwa zwi

khagala

- Luambo, tshitaela, na

thouni zwo vhibva, zwi a

¾okonya, nahone zwo lulama

- Tshivhumbeo tshi re khagala

na makumedzwa a

tevhelelanaho lu pfadzaho

- Marangaphanµa na magumo

na dzi¿we phara zwo

dzudzanywa nga nµila yo

faranaho

- U tevhekana hu pfadzaho ha

makumedzwa

- Luambo, thouni na tshitaela

hunzhi zwo lulama

- Hu na vhu¿we

vhu¾anzi ha

tshivhumbeo

- U pfadza na

ndunzhendunzhe zwi µi

vha hone, fhedzi zwo

faredza vhukhakhi

- Hu na vhukhakhi vhu

vhonalaho ha luambo;

thouni na tshitaila

hunzhi zwo tea

- Phara hunzhi dzo

lulama

- Tshivhumbeo tsho

pulaniwa nga nµila yo

khakheaho

- Makumedzwa ho

ngo vhekanywa nga

nµila i pfadzaho

- Vhukhakhi ha

luambo vhu khagala

- Thouni na tshitaela

a zwo ngo tea.

- Phara dzo khakhea

- U shaea ha

tshivhumbeo tsho

pulaniwaho zwi

khakhisa

thevhekano ya

¼ikumedzwa

- Vhukhakhi ha

luambo na tshitaila

zwi itisa uri

phindulo iyi i

kundelwe u

swikelela

- Thouni na tshitaela

a zwo ngo tea

- Phara dzo khakhea

MARAGANYANGAREDZI

20–25 15–19 10–14 5–9 0–4

The Mind the Gap study guide seriesThis publication in not for sale.

© Copyright Department of Basic Education www.education.gov.za

Call Centre 0800 202 993Tshivenda -Luambo Lwa Hayani-Gireidi 12 U Lema Hu Fhira U Lotshelwa- ISBN 978-1-4315-3400-5

Documents

MIND THE GAP! · 2020-06-05 · MIND THE GAP STUDY GUIDE TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI GIREIDI 12 U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA Tshiven»a -Luambo Lwa Hayani-Gireidi 12 U Lema Hu Fhira