Embed Size (px)
Citation preview
...
MGO SUGILONON TANOW
Our Stories
by
Buy Batao and
Castillo Limpasan
SUl"iMER INSTITUTE OF LING"i.JISTICS - PHILIPP.INES, INC:o TRANSLATORS 1974 PUBLISHERS
Fublished
in cooperation with Bureau of Eublic Schools
and Institute of National Language
Of the Department of Education and Culture
Manila, Philippines
1074-210
•
• •
•
I
6
FORWARD
Som~ of t~e glory of the Philippines lies in the be3utiful variety of people and language within its co~sts. It is to the great credit of the national leadership over the years th2.t no uttempt has been made to destroy this n~tionaVheritage. The goal has been inste~d to preserve its integrity and dignity while building on this strong foundation a 12~ting superstructure of national 12ngu292 wnd culture.
The ~re~ent book is one of many ~esigned for this purpose. It recognizes the pedagogicul iffiport~~ce of dividing literacy and seco:;d-lc..ngu=:.ge into two steps-literacy being the first. When a student has learned to read the language he understands best, the resulting s~tisfaction in his accomplishffient gives the drive and confidence he needs to le~rn the national language. His ability to re~d, furthermore, is the indispensable tool for the study this program will require.
The Dep2rt~ent of Education of the Philippines is proud to present this latest volume in ~ nationwide series designed to teach the national language through literacy in the vern~cu~urs. It.will strengthen both the parts of the nation and the whole.
JUi·,N L. MArWE.L .Secretary
FORWARD
One of the noble aims of Education is to equip every citizen to participate meaningfully in his society and to share in shaping the destiny of his country. Prcviding literacy instruction in each man's vernacular is a basic step in realizing this goal. To promote this purpose the Summer Institute of Linguistics works in agreement with and under the auspices cf the Department of Education in the Preparation of instructional and supplementary reading materials for the various Cultural Minorities of our country.
The Bureau of Public Schools takes pleasure, therefore, in presenting this volume of literacy material which is part of its list of approved supplementary reading materials prepared for use by the Public School in the areas using the vernacular of these materials.
LICERIA BRILLANTES SORIANO Director of Public Schools
•
PREFACE
These Ata folk stories were written by Buy Bat-ao und Castillo Limpas~n during their participation in a literature workshop at the Nasuli, Bukidnon 1 headquarters of the Summer Institute of Linguistics. Following the story in Ata Manobo, the same story is repeated in Filipino, translated by Edith Guitilen of the Institute of National Language.
It is hoped that this book will help • speakers of Ata Manobo achieve skills of
literacy and communication in their own dialect which will help them easily achieve skills in a second language. Both Ata Manobo and Filipino are included as a help to teachers, students and others in their program of bilingualism in the schools.
The symbolization ef Ata Manobo sounds is similar to their counterparts in Pilipino except for g which is pronounced similar to the u in "but•r or similar to e in· the Fangasinan 12nguage. The letter ~ in many areas is pronounced similar to .9Y, of Filipino when it occurs between vowels. Letter l is underlined in positions where it is notpronounced in certain dialects of Ata Manobo.
Glottal stop is symbolized by Hyphen (-) within a word and by <~> in word final position. Vowels which occur together without a symbolized glottal stop are pronounced, therefore, without a break. When two vowels occurring together are alike, such as ~' they are pronounced as if they were one long sustained vowel.
Jesse Celiz Summer Institute of Linguistir~
Ka Banug no Noko-ubus to Songo Lunsud no Otow
Du-on d~kol no banug no nig-ugpd to
bubungan to sal&ng2n. So-i no banug ian din
ogko-onon ka mgo kalab2w woy mgo baka •
• Moon-ing on l~gboy ka mgo ayam no pigdawi sikan
no banug. Sabuka no allow du-on, no warad on
a-ayamJn to rngo otow no ni~-ugpd to alog to
salangan.
Nokoy kaman du-on no napo_!okpo_!ok ka banug
• ko nokoy k~ igsunggud to anak din su no-ubus on
man ka mgo ~yam to mgo otow. Sagboka no allow
1
2
du-on, .no ka.gi to anak to datu, "Amo· ogparnarigus
a pad dio to.dakol no woig." "No" kagi to datu~
"maga_;an k::, .. .. ro ...
Nokoy · kf, miin du-on no nigsonob ka anak to •
datu no doroyawan. Ware mataga ka da~aga no
nigdoromol ka dakol no banug-dio kandin.
Nokoy kaman du-on nu niggakap ka da~aga, woy
nigparnistira kandin. Ward rnogbu!oy no
nighipanow ka d~laga no og-uli-porom die to
0 baloy dan. Pogkita to b~nug no nighipanow ka
dalaga no anak ·to datu, pigda.wi din ka ahak to
ctatu.
3
Maporosporos on ka ngangang to dalag~ no , I _} -
, nang-umow to amoy din no, "Pigdawi ad to dakol
no banug." Nokay kaman no pigsabuk to banug
ka pigdawi din no dalaga. Nokay kaman du-on
no niglayang man do ka dakol no banug su
ogpami tow man do .to ogkanawi no otow.
Kagi to goinawa to dalaga no, "Maroyow su
ward kai ka inoy so-i mgo himpis, ian maroyow
no ogpamitow a to ogbaya-an ku su ogpallaguy
a." P2romoldomol so-i boi ko hondo-i.kandin ..
ogbayd. Nalibut,din on ka tibd no ugpa-an to
4
banug, no ward nakita-an din no baya-anan su
olin dalama ka pig-ugpa-an to banug.
Kagi to dalaga, "Ingga to ulu to mgo otow
sikan no piglimud. 11 Naallok lagboy ka da!_aga
no ko og-ulJ ka banug igsunggud kandin to anak
din. Ungod ogsinogow ka d~laga ko monuon to
' pogpallaguy no ware man ogbaya-an din. Umba
so-i sinogcwan to datu ka anak din, no pigdawi
c to.banug.
Nokay kcman du-on no nigtatagad ka da~aga
ko kon-u kandin igsunggud to himpis.
5
Sabuka no allow du-on, du-on tamisa no
nigp6nganup to babuyo Nokoy kaman du~on no
noko-utol ka balubato no tarnisa to dakol no
lablabo Nokoy karnan du-on no pigbaba to
balubato ka lablab no babuy. .. W2ro mataga ka
balubato no nigdorornol on ka dakol no banug
kandin. .. . ..
Ogkabolongbolong ka b~lubato no m2D10
na-an ka ogtakangan din no ingga to maholong
ka ogh.ipanawan din. Poglonghag to balubato
dio to arnpow, ian din nalonghagan ka dakol no
banug.
6
•
D
•
Nigpallaguy ka balubato to nahilantan to
dakol no b~nugo Pigdogpak to banug ka baltibatd
no nigbab2 to lablab, no ian nakobot to sulu to
banug ka l~wa to babuy no pigbaba to balubatd.
Nadawi ka b~lubatd no nigbaba to dakol no babuy.
Ward moglokd k2 balubatd to balagon no naka-alap
kandin did to ~mpow. Umba so-i goinawa to
balubatd no og-ugsul-ugsul su nakiang kandin no
kond din ogkito-on ka tand no pigpu-unan din.
Nokoy kaman du-on no nigdatong ka banug
did to pig-ugpa-an din no bubungan. "Wa" kagi
to balubato, ::mania na-an no du-on boi kai to
7
ampow to bubungan?" Nokoy kaman no pig-inso to
balubato ko hondo-i kandin mogpu-un. Kagi to
dalaga. no nigtabak, "Unawa a kuna no pigdawi to
bgnugo"
Kagi to balubato, "Maroyow bag ko kono ki
pad igsunggud to anak din su ogpanlowlow ki pad
to kalibutan." No ka dalaga ungod ogsinogow,
su ogkamin~w kandin to amoy din woy inoy.
Kagi to balubato, "Doka ogsinogow, su du-on .. maroyow no naromdoman ku, oyow kc ogpaka-awo ki
kai to ugpa-an to banug." Kagi to ba.lubato
"Maroyow SU ware ka inoy to so-i no mgo hilllpis,
8
su so-i ka pe:.kalipuas kanta."
Nokoy kaman du-on no kagi balubato, "Boi
kai ka, su oghikotan ku so-i pa-a to mgo
• himpis, woy gongoni ka pa-a so-i himi:-iso" Kagi
.. to balubato, · ~·su hop-at man so-ini anak to
banug, koykow ka darua woy kanak ka darua."
Nokoy k2 man du-on no pighikotan to
balubato ka haw~k to boi way itangon ka darua
no himpis, oyow ogpakalayang ka dalaga. "No"
kagi to balubato, 11 Hun-a ka tinugpu." Nokoy •
kaman no nigtinugpu ka boi dio to diralom.
Waro mo-omonu ka boi su nigpakpak ka himpis
9
no pighimu din no pakpak din. Ward mogbuloy
no noko-uma ka boi dio to tano. Kagi to
balubato, "No ogtinugpu ad su ogko-umaan a to
inoy to himpis." Noko-uma ka balubato dio to
tano.
Kagi to balubato, "Waro ka mo-omonu?"
Kagi to boi, "Ware" Kagi to boi, "Ogmonuon
tad so-i himpis to banug?" Kagi to ba~ubato,
"Oghimatayan tad, oyow ka warad ogpandawi to
mgo otow."
Nokoy kaman no piggilang to balubato ka
mgo hirnpis. Kagi to dalaga, "Dumai a dio to
10
'l
baloy, su du-on igbogoy ku kuna, no bayad ku
to poglipuas nu kanak." Nokay kaman du-on no
• • nighipanow kandan no nig-uli dio to amoy to
dalaga. Ward mogbuloy no noko-uma kandan di~
to baloy to datu no amoy to dalaga no piglipuas
din. "Wa!'; ' ke.gi to datu, "anak ku so-i.
Hontow ka nic;lipuas kuna?" Kagi to da~aga,
"So-i balub~to ka niglipuas kanak, dio to
ugpa-an to dakol no banug."
0
Kagi to datu, 11 Su nalipuas nu so-i anak
ku, ogkasalon kow kunto-on no allow." Kagi to
dalaga, aKa igbcyad ku kuna so-i lawa ku, asawa
11
•
, ; ,1._,
!..: - ":
.·,,
. - -
• • ~.-! ~; .l
~ :··:· : . .!
, ~ I
.,
, ' .
.'-.'
•
•
•
•
•
...
•
PILIPINO
Ang Agila na Kum~in sa lahat ng Taong Nakatira sa Buong Baryo
Isang m~l~cing agil~ ang nakatira sa taluktcik ng napakataas na bunkok. Kinakain ng agilang ito ang lahat ng hayop na alaga ng mga tao gaya ng kalabaw, baka, baboy at iba pao Isang araw lahat ng alagang hayop ng mga taong nakatira sa paligid ng bundok Sangan ay naubos sapagka't kinain na lahat ng Agila. At alam 'nyo!! labis na nabalisa ~ng agilang ito sa pag-iisip kung paano niya mapapakain ang apat niyang anak. Naubos na lahat ang mga hayop sa b~yan.
Isang araw, sinabi ng anak ng datu, "ama, ibig kong me:.ligo sa ilog."
"Pero huwag kc::.ng magtatagal," ang paalaala n~mun ng kanyang ama. Masayang-m~saya ang dalaga habang siya'y naliligo. Hindi niya namalayan ang dumarating na Agila at p~palapit sa kanya. Pagkabihis ay naghandang umuwi. Nang siya'y naglalakad, hindi pa nakakalayo sa ilog nakita ng Agila at bigla niya itong sinakmal. ~ng anak ng datu ay umiiyak at sumisigaw na tinatawag ang kanyang ama. Narinig ng datu ang sigaw ng kanyang anak na siya ay tinatangay ng Agila.
Pagdating ng Agila sa kanyang tinataguan iniwan ang ba~ae at lumabas uli para humanap
13
mmm m
pa ~19 iba. "Ngayon," sabi ng babai sa sarili, "mc~uti naman at lumabas ang ina ng mga · agilazg ito. Lalong mabuti pa kaya'y hanapin ku an~ daang palabas at nang makatakas ako. Lu~in~on siya sa buong paligid. Nag-isip ~iya ~ung paano makakatakas. Nakarating siya ~a lugar na ito noon ngunit hindi niya ~c.kita ang daang palabas gawa ng ito•y· na~dpoligiran ng matataas na bangin. Maya-rraya'y nakita niya ang mga tira ng ~g~la sa mga taong kanyang kinakain. Ganoon ~a lan:.ang ang kanyang pagkasindak at ~~g-aa~aala-baka pagdating ng inang Agila ay ip~kakain na niya ito sa kanyang mga anak. Iyt..k siya ng iyak habang nag-iisip ng paraan para ma~aalis ngunit hindi niya alam kung p~ano. Noon din ay umiiyak ang ama niyang d~tu. Jniisip pa rin ng dalaga at hinihintay an~ panchon na siya ay ipakakain sa mga.
Isang araw, may isang mangangaso na naghaharap ng baboy-ramo. Ang nangyari-nakakita siya ng malaking baboy-ramo. Pinana niya ito at pasan-pasan niyang papauwi. ~indi rin niya namalayan ang papalapit na agila. Nagulat lamang siya nang maramdaman niyang may humarang sa kanya. Nang tumingala ito, nakita niya ang malaking Agila. Tumakbo siya agad ngunit huli na ang lahat. Biglang sinakmal ng Agila. Sa pakiramdam niy~'y para na lamang siyang tumatalon ni hiTudi niya makita ang lupa.
Pagdating na muli ng Agila sa kanyang tagu3n, iniwan din niya ang binatang
14
.,
•
•
"
m m
rnangangaso at lumabas. "Aba," sabi ng lalaki. Bakit may babae dito sa taguan ng Agila? Anong ginagawa mo rito? 11 ang tanong niya. Sumagot ang babcie, "kagaya mo, ako ay tinangay ng Agila at dinala dito." Sinabi ng lalaki sa kanya, "nw.buti sana kung hindi pa tayo ipapakain s~ kanyang rnga anak. Sa ganoon rnakakahanap t~yo ng paraan upang rnakatakas." Ngunit urniyak na lamang ang babae gawa ng sabil' na sabik na siyang makauwi.
"Huwag kang umiyak 11, sabi ng lalaki.
May naisip akong puraan up2ng makatakas. Mabuti't wala pa Qng ina ng mga agilang ito dahil ang mga i to ::ng ga.gami tin natin sa pagtakas. At alam 'nyo kung ano ang nangyari? Tinawag ng 12laki ang babae. "Halika rito. Itatali ko ang mga paa ng dalawang maliliit n~ agila sa inyong katawan. At dahil sa apat silu ganoon din ang gagawin ko sa dalawang ito. Itatali ko sila sa aking katawan. Sa g8noon makakalipad tayo. Ngayon, tumalon ka.a Tumalon ang babae. Lumapag siya sa lupa na walang pinsala. Pagkatapos ~umunod 2ng lalaki. Tinanong ng lalaki ang babQe, 11 hindi ka ba nasaktan?" "Hindi naman," sagot ng babae. "Ngunit paano ang mga agilang ito? Ano ang gagawin natin sa kanila7"
"Papatayin ko silang lahat para sa ganoon hindi sila makakakain ng tao pagdating ng panahon." Pagkatapos inisa-isa niyang patayin ang mga mQliliit na agila.
15
m
m
Sinabi ng babae, "sumama ka s2. akin sa bahay dahil mayroon akong ibibigay sa.inyo
·bilartg P.§1.!Tlalit sa pahligtas mo sa akinc.n Sumang-ayon. ang lalakl kaya 't mG.gkasama silang umuwi. Nang makarating sila sa bahay ng datu, "aba", ito ang aking anakl 11 sabi ng datu. Sino ang nagligtas sa inyo?;;
11 Ang lalaking ito," sagot ng babae. At sinabi ng datu sa lalaki. Sapagkat iniligtas mo ang aking anak sa kamatayan, magiging inyo siya ngayong araw ding ito. Pakakasal kayo ngayon din." At sina.bi ng dalaga sa lalaki,. "ang ibibiga.y ko sa inyo ay ang aking sarili. Pakakasal ako sc.. inyo. ;: Galak na galak ang binata sa kany2ng narinig. At ikinasal sila.
r: .. :.t ~. [1 ~ ... :
16 -.
•
..
.,
•
..
•
•
Si Dosonan Woy ka mongo Miow oin Woy Asu Din
Woy Si sing Din.
Du-on saboka no otow no oghingaranan ki
Dosonan. Si Dosonan hilabi no pubri no otow,
waro agad nokoy no salu-al din. Ogpa:oa;ng·
kandin SU waro man ogkoir:m rin. Pi[Tbinr;a2anan
kandin to ar::i.oy rin to Dosonan .su hiJ :!bi
muJ iga:'.:lon no otow.
Saboka no allow du-on niglo-og ~;i Dosonan
dio to koilawan. Natingkomod si Dosonan to
pogkakita rin to bakosan no hilabi no dakol.
18
•
,,
"Wa", kagi to bakosan, "ingga to du-on nga!ap."
Kagi ni Dosonan to bakosan, "Nokoy ka tu-ud nu
kana.k?" Kagi to bakosan, "Og-ol-o!og ki
ogpog-ogotoy, ko maro-og a nu kagi to bakosan,
ogb.ogayan ka to gamhanan no sising."
Nokoy kaman du-on no kagi ni Dosonan no
~'Dani kad kanak." Mogdani so-i bakosan woy
pigliboran si Dosonan to dakol no bakosan,
"Ow" kagi ni Dos on an, "Oghogot ka."
Piggongonan ni Dosonan ka ulu to bakosan woy -pigbigtow porom no nakangangang ka bakosan, su
nasakitan lagboy. "No", kagi to baltosan,
19
''loko-i ad su naro-og ad." . .
"Kunto-on, kagi to bakosan," duma ka kanak
di~ to ugpa-an noy su igbogoy ku ka gamhanan no .. sising kona." "No," kagi to bakosan, "sakoy kad
.. kai to kurul ku su oghipanr'lw kid."
Nokoy ka~an no nigsakoy si Dosonan to
kurul to bakosa...~o Waro ma!ogoy du-on no
nigsorop ka bakosan dio to bitu. Nallok lagboy
si Dosonan su moon-ing ka bakosan no nabaya-an
dan. Kagi to bakosan no, "Dokow! ogmonowa soi ,,
otow no nigsakoy, to kurul kuo Ka du.ma no
20
•
•
•
•
bakosan ogngingion -on to: nigkita to otow -no
nga!ap to duma rin.
Nokoy du-oh no nigdatong ka pigsakayan din
no bakosan dio to ugpa-an din no bitu •
No kagi to bakosan, "So-i ka sising no
gamhanan. Kua nud "No" kagi ni Dosonan,
. "ihatod a nu pa dio to ugpa-an ku, su ogkallok
a to duna no ulod." No kagi to bakosan, "Untud
kad su ighatod kao"
Nokoy kaJJan du-on inhatod to bakosan si
Dosonan dio to·baloy dino lJaro ma!ogoy du-on
no nigdatong kandan. No kagi to bakosan,
21
"Og-uli ad di~ to ugpa-an ku," "Ho-o" kagi
ni Dos on an, "Salamat to sising nu." Kagi ni
Dosona.n to sising, "Ku-i a nu to maroyow no
ba!oy woy mongo manggad, mongo kuddo, tibo
no mongo butang kai to kalibutan." Nokoy
kaman du-on no, natu.man ka pigbuy'll ni Dosonan
to sising. Noimu ka ba!OY woy nanlopow
ka tibo no pigbuy'll din. Naratu on hilabi
kandin tonged to sising to bakosan no imbogoy
kandin.
Saboka no allow du-on noirogo ka datu no
si Dosonan. Du-on sabuka no sugu-anon din
22
no boi. Pigpamitow to sugu-anon din ka
sising no gamhanan. Pogpitow to boi no
noirogo ka datu no pigtakow rin ka sising.
Poggimata to datu warad ka sising din woy
niglibong ka pogkapubri din. Warad agad nokoy
no butang din su warad ka sising din no
mabogbog.
Kagi to datu dan, "Nigtakow ka sugu-anon
ku no boi. Maroyow pad,":kagi to datu,
"ogsugu-on ku soi miow ku woy asu ku." Kagi
to datil, "Koykow, miow woy koykow asu, hipanow
kow kunto-on. Pamitawa now ka sising ku."
23
Kagi to datu, ko ko now makita-an oghimatayan
kow o 11 Nokoy kaman nanhipanow ka miow woy asu.
Waro oa!ogoy du-on no noko-UTia kandan dio to
tikoba to dagato Kagi to asu, 11 0g-ol-og ki
ogtalipag." Kagi to miow, "Kono a ogkato-u
oglumbllk .. 11 Kagi to asu, 11 Sakoy ka kai to
kurul ku woy ikagat nu ka bobo' nu kai to
li-og ku .. 11
Nokoy kaman du-on no niglumbok ka asu
to dagat.. Waro moglugoy no noko-uma kandan dio
to doipag.. No kagi to asu to mi ow.. "Ogsusuwoy
ki, ogpami tow to sising. 11
24
•
•
,Nokay kama.ri no -nansus-uoy -ka miow woy c ... T". .,
asuo No ka asu atag dio mogdo!og to
nigpistapista, woy nangobkob to mongo
• lokog to-babuy. Nalingow ka asu ka insugU.
to datu kandin. No. ka miow atag, dio
magdo!og to boi no nigtakow to sising.
Nakita-an din ka sising to datu dio to
bolad to boi. Pigbantayan din ka boi ko
hond0-i igsabuk ka. sising ko ogkoirogo~
• Ware ma!ugoy du-on po nigpa.r:::tanoik ka boi
d.~o. to .ami;>ow_ to .ba!oy din. Pigsundul to
mi ow. Woy pigbanbantayan di'n ka boi.
Pogkita to miow no piglu-ong to boi ka
25
sising woy bantayan din ko hondo-i igsabuk;. ka
sising.
Kagi to mi ow, "Sikan na-an to aparadur
isabuk," Kagi to miow, "Menuon ku bua to
ogkuo so-i sising no makogal man ka aparadur."
Waro ma!ogoy no nigligad ka ambow woy
pigbangga to miowo Kagi to miow, "Kono ku
sikona ogko-onon su ogkooy.-u a kuna." Kagi to
miow, "Nangoni ka mongo duma nu, no igpakuo
• ku sikan sising to aparadur."
Nokoy kaman du-on no pig-umbital to ambow
ka du.ma rin. Waro ma!ogoy du-on nandatung ka
26
•
mongo am.bow. Kagi to miow, "Kutk:utia now
sikan aparadur woy bangga-a now ka sising no
gamhmo.n woy ibogoy now kanak. Pigkutkut to
moon-ing no ambow ka aparadur no pigsabukan to
sisingo Waro magbu!oy du-on nalungagan ka
aparadur. Woy nigpurut to ambow ka sising woy
imbogoy to miow.
Kagi to miow, "Salamat mongo ambow."
Nokoy kaman du-on no, nighipanow ka miow.
"Wa," kagi to asu, "kanak ka og-a!,ap sikan
sising." Kagi to miow, "Kanak su kanak ka
noko-utol." Nabulo ka asu su kono igbogoy
2?
to l!lio~ .~a s-ising woy _pigbutong to. asu ka miow D
N-?-ulug ka sising dio to mara!om no dagat, su
pigbutong man to asu ka miow. Nokoy na-an ka
Kagi to r:iiow no nigsolsol to asu." "Tow
ka na-,.an ko waro a nu butonga, kono porom
ogk.;_-u!ug ka sising. Nagu-ul lagboy ka miow
to sising no n:-·.-ulug." Kagi to miow,
"Babangan a p.ad to· isda."
Nokoy kaman du-on no nigtunga ka isda.
Pogkita to miow no du-on isda. Pigbanganan
din. Ware ma!ogoy no pigbangan din ka isda
28
•
.-,.Kagi .:to miowf "~ono )cu.;sikona.r~ogko-onoi:h
sopol?i a, tG s:isi!),g .ku no .na~lqriod._:111 .Kagi. to
isda, "Ho-o ogn,angonan -kiu 0 pad ka mgo duma ku·o
• WarO. magbu!oy no qandatung 'ka mqon-:-ing
.. no isdao Pigsonob ·da..n ka sising no 11a~lonod,
waro mogbuloy no nigtunga ka isda no nigb~ngga
to sising woy imbogoy din t~ miow. Kagi to
dakol no isda, "Sakoy ka kai to kurul ku, su
ighatod. ka dio to qoipag; . su ko dio ka to asu
ogsakoy og ... agawon ka sising nu •
• Nokoy kaman du-on no nigsakoy ka miow to
' kurul to isda. Waro mogbu±oy no nigdatang ka
29
isdA woy miow dio to doipag to dagat. Kagi to
miow no, "Salamat kona isd!." Nigparagas ka
miow no nig-uli dio to ba!oy to datu.
"Wa", kagi to datu, "Ingga to so-in on ka
miow ku·. 11 Kagi to miow, "Soini on ka sising
nu." Pinanharokan to datu ka miow din Kagi to,
"Hondo-id na-an si Asu. 11 Kagi to miow, "Sikan
on 11•
Kagi to asu, kanak ka noko-utol to sikan
sising. Kagi to miow, "Doka ogtu-u su ubat
din sikan. Waro kandin mogpamitow to sising;
ungod kandin pangubkub to mgo bokog to babuy.
30
Kagi to miow 1 "Pigbutong a rin pad no wara ku
ibogoy ka sising."
Ogligal pad porom ka asu no, nakaiopow ka
• mongo arnbow no moon-ing. Kagi to ambow, 0 Ian
u0ko-utol ka miow. Umba soi asu, ware kandin
atag rnogpamangho to sising. 11 \.Jarad makaligal
ka asu su du-on atag tistigus to miow.
Kagi to datu, "Maro-ot na-an ka batasan
nu ha!" Maroyow ko oghimatayan ka, 11 Kagi to
miow, "Doka oghimatayi su ian ka pigsakayan ku •
no nigtalipag koy.
Nokoy kaman no nooy-u ka datu to asu, waro
31
din nimatayi ka asuo Kagi to asu .. I
"Pasaylo:--a
anu miow su pigbangga ku sikoykowo" Kagi to miow,
"No" ware a mabuloo" Nokay kaman du-on no
• niglibong ka karatu ni Dosonano
•
32
•
•
FILIPINO._ - ........
Si Dosonari, :,Krig-kanyang':~sif, Aso at Singsi.ng
:oso~:~-0 {-s~~gn~!;~!~n-~y n~f,:~~i:~~ -wal.a si'yang· baro at gil.magamit' lcrinang ng bahago Tinawag siyang Dos·onan ng kanyang am.a dahil siya ay· matap'ang. : Isapg araw; nam·asyal si Dosonan -sa guoat. Nang _walang anu---ano 'y nabunggo niya ang isang sawa. "Aba, 11 sabi ng saw a. _ '~11asarap .na pagkain i to." Tinanong ni Dasonan na·, -"Ano- ·an·g kailangan mo. sa a,kin ?" Sinabi ng sawa na, 1'I"laglaban tayo. Kung matatalo mo ako, bibigyan ki ta ng mahiwagang __ singsing. 11
Sina bi ni Dos on an na, 11 Sige, halika. 11
Lumapit ang sawa at pumuluput sa katawan ni Dos on an o Sina bi ni Dos on an na, "Ang higpi t naman ng hawak mo: s.a .akin 0 II - Fag~atapos hinawakan niya i t-0' sa ulo at kamuntik niya itong baliin. ·sumigaw ang sawa na dahil nasasaktan siya. Sinabi niyang, "Tama na. Pakawalan mo ako. - Natala mo na ako." -
Sinabi niya kay Dosonan na, "Ngayon sumama ka sa akin sa aking tiraban at bihigyan ki ta ng mahiwagang singsing." Sinabi niya na, "Su.makay ka sa aking likod at pupunta tayo." Sumakay si Dosonan sa
_liked ng sawa.
Hindi nagtagal, pumasok ang sawa sa isang yungib. Natakot si Dosonan dahil'
33
line.mpasan nila ang maraming sawa sa loob ng yungib na 'yon. Sinabi ng sawa sa kanyan~ mga kasamahan na, "Huwag ninyong hihipuin ang lalaking ito sa aking likod. Tuwang-tuwa an~ mga kasamahan ng sawa dahil sa tingin nila y may pagkain ang kanilang kasama. Dumating sila sa tiraban ng sawa. Sinabi ng sawa na, 11 Narito ang inyong singsing. Kunin mo." Sinabi ni Dosonan na, 11 Isakay mo ako sa inyong likod dahil takot ako sa inyong mga kasama.
"Sige, sakay na at iuuwi kita," sabi ng sawa. At iniuwi nga siya ng sawa sa kanyang bahay. 11 Ngayon," sabi ng sawa. 11 Babalik na ako sa aking bahay. 11 11 Sige," sabi ni Dos on an. "Maraming salamat sa singsing. 11
Pagkatapos sinabi ni Dosonan sa singsing na, 11 Bigyan mo aka ng babay, magandang dami t at kabayo. 11 Hindi nagtagal, nandoon na lahat ang kanyang hiningi. Ang bahay ay tamang-tama at ganoon din sa labat ng kanyang nahingi. Naging mayaman siya dahil sa mahiwagang singsing na ibinigay ng sawa.
Isang araw, ang mayamang si Dosonan ay natutulog. Mayroon siyang utusan na babae. Nakita ng utusan niyang ito ang singsing at nang tulog na si Dosonan ninakaw niya ito. Nang magising siya nawala ang singsing at naging mahirap siya uli. Labat ay nawala rin nang mawala ang singsing.
•
•
Sinabi ng mayamang lalaki na, "Alam kong :ang aking utusan ang nagnak:aw sa singsing na. 'yon. Ipahahanap ko siya sa aking mga pusa at aso."
Sinabi niyang, "pusa, ninyo ang aking_singsing. makita 'yon, papatayin ko ang pusa at aso •
aso, hanapin Kung hindi ninyo
kayo." Naghanap
Hindi nagtagal nakarating sila sa tabing-dagat. Sinabi ng asong, 11Tumawid tayo sa kabilang pampang." Pero sinabi ng pusa na, "Hindi ako marunong lumangoy." Sinabi ng aso sa kanya na, "Sum.akay ka sa aking likod at kumagat ka sa aking liig. '' Lum.angoy ang aso hanggang makarating sila sa kabilang pa.rnpang.
Pagdating nila sa kabilang pampang sinabi ng aso na, "Maghiwalay tayo. Bawa 't isa sa atin ay pupunta sa ibang dereksiyon." Naghiwalay nga ang pusa at ang aso sa pagli.o.naP-· ng singsing.
Nakarating ang aso sa isang pistahan at doon ay kumain siya ng malalaking buto. Nalimutan niya ang tungkol sa singeing na ibinibilin ng mayamang lalaki sa kanila. Sa kabilang dako, ang pusa ay pumunta doon sa babaing nagnakaw ng singsing. Binantayan ni;:ra i to nang ma bu ti at tiniyak kung saan niya itinatago a.ng singsing kung siya 'y natutulog. Hindi nagtagal umakyat ang babae at sinundan naman siya agad ng pusa. Nakita niyang inalis ng babae ang singsing at tiningnan niya kung saan niya ito ilinagay.
~5
'~A," sabi ng pusa·. ."Ilinagay niya sa kanyang takador. Pero . paano ko makukuha ang singsing ha. '.yon ·samantalang medyo mahirap yatang mabuksan ang tokador?'! Maya-maya may dumaang daha at ito'y pinahinto niyao "Hindi kita·kakainin dahil
:b.n2..awaako sa inyo. ;Basta sabihin mo lamang sa laha:t ng mga kasamahan mo ·na pu.munta qi to at kunin ang singsing sa l.oob ng tokadoro" Tinawag nga ng daga ang lahat ng kanyang mha kasamahan at nang du.mating sila sinabi ng pusa na, "Butasan ninyo ang tokador na •,yon at kunin . ang. mahiwagang singsing sa loobo" Sinimulan nilang gu.mawa ng butas hanggang sa makuga nila ang singsingo Ibinigay ito sa pusao Nagpasalamat ang pusa at siya'y nagsimulang pabalik sa bahay o "Hoy," sabi ng aso. 11 Ako ang hahawak ng singsingo"
"Ako," .sabi ng pusa, "dahil ako ang nakakuhao" Nagalit ang aso sa pusa at kanyang hinila ito dahil ayaw niyang ibigay ang singsingo Nahulog ang singsing- sa t~bigo Sinabi ng pus a sa aso, "Tingnan moo Kung hindi mo· ako hinila, hindi sana nahulog. ang singsing sa tubigo" Lungkot na lungkot ang pusa. · Maya-maya sinabi niyang, "Ma:ghintay · na lamang ako baka may daraang isda . ./'. Hindi nagtagal, may isda ngang du.mating.o· -Pinahinto niya i to at sinabing, "Hindi kita kakainin pero_kunin mo ang singsing na nahulog sa tubigo" Sinabi naman ng isdang, "Oo, tatawagin ko muna ang akihg mga kasG;imahan." · Maya-maya, dumating ang lahat· ng kanyang mga· kasamahan at ··sumisid sila sa tubig. Nang umi-kwas sila 'y dala na nila
36
•
..
•
ang singsingo Ibinigay nila ito sa pusa. Sinabi ng pinakamalaking isda sa pusa na, "Sumakay ka sa aking likod at i tatawid ki ta •• dahil kung ang aso ang magtatawid sa i· o, baka kukunin ang singsing." Sumakay nga ang pusa sa likod ng isda at tumawid sila sa kabilang pampang. Nang makarating sila sa kabila, nagpasalamat ang pusa at siya'y nagpatuloy sa kanyang pag-uwi. "Aba," sabi ng lalaking mayaman o "Ti la iyon ang aking pusa." "Ako nga," sabi ng pusao 1-i.t ibinigay niya ang singsing sa lalaki. Masayang-masaya ang lalaki at hinagkan niya ang pusao Tinanonp; niya kung nasaan ang aso. "Nasaan ang aso?" 3inabi ng pusa na, "Ito siya," sagot ng pusa, "Ako ang nakakita ng singsing, sabi ng · aso, "Sina bi ng pus a na, "Huwag kang maniwala sa kanyango Siya'y nagsisinungaling. Hindi niya hinanap ang singsing kundi ku.main lamang siya ng mga buto ng baboyo 11 Sinabi pa niya na, "Pinaghihila pa nga niya ako anang ayaw kong ibigay ang singsing sa kanya." Magpapatuloy pa sana ang aso sa kanyang pagsisinungaling nang walang anu-ano'y biglang nagsidating ang mga pusa at sinabi ng isa na, 11 Ang pus a ang nakaki ta sa singsing." Natala ang aso dahil may mga testigo ang pusa. Sinabi ng lalaki sa aso na. "Napakasama mong aso. Papatayin kita." "Huwag mo siyang patayin," sabi ng pus a," dahil sumakay ako sa kanyang likod nang kami 'y tu.mawid sa tubig." Naawa rin ang lalaki sa aso at pinatawad niya ito. "Patawarin mo sana ako," sabi ng aso sa pusa. "Sige, hindi na ako galit sa iyo:,. 11
sabi naman ng pusa. At muling yumaman si Dosonan.
37
• ,,
• ..:..::.·
•
• . '
Darua No Balubato
Saboka no allow, du-on darua no balubato
no nigpanumba!oy d~o '.'to iunsud to anggam dan o
• Fata1asu1od so~i darua no balubato, ka ngaran to
• kakoy si Lukas, ka ngaran to hari si Kalunig.
Ogpanumbafoy kandan dio to iunsud to anggam
dan, no nig-ugpo maran1-to dagat. Gustu
kandan og-a!ap to isda, 1igkat to anggam dan ~
.. Fohondio to iunsud to anggam dan tato!u
no bubungan ka oglapayon dano Nigso!omso!om •
kandan nigligkat takas kandan nigko-ono
So-ini no mgo bubungan, matikang la~boy, woy
39
40
•
"'
ka • ogbaJ1a.:.ag, ba@ak no· mlmanoy li:a ·.~·· t
poghip•ncw d~.
Noko-uma kandan di3 ikadarua no woig,
woy dakol lagboy kawoig woy ma!ogos su
niglanog. Ka dakol no kayu no ogbaya-an
dan na-anlas. Kagi ni Lukas to hari rin,
"Monuon ta pogtalipag no lanog ka woig?"
No nigkagi pad sikandin; si Kalunig nighondio
to tikoba to woig no ogpitow to malalab no
woig. Di natobal ka tano no pighasindogan
din, no nig-umow kandin no no-u!ug kandin
41
dio to woigo .~ Niglumbuk kandin·,diad to ::
di babo; makagon son to + _:_ bugow:o NigkuO' si
Lukas .to kayu no. pig .... amba~an ;dan; d:io
• makaroog t_o dibabo o • Kagi· .to ,kakdy, "Maroyow
• su nakalapas kid on, maroyow on to goinawa
ku su dii kid on to doipago" Maga-an kad
su oghondio kido
Hipanow on .kandan o Noko.-uroa kandan dio
to. iunsud to anggam. dan o Nigpamangho dan ka ..
anggam dano '-~'l':'I.aroyow no kahapunan, Angg,am.0· 11
"Ho-o Utu" kagi to anggam, dan, "pamanoik kow
i •.
42
on dii to ba!oy. .A:m,ana to maro!ag kow on
oglo-uy kanak." Nar~go ka anggam dan to
noko-uma ka anakon din. Nig~a!apan dan to
• asin woy sibuyas woy kamatis ka anggam dan.
Nighirogo kandan dio to ba!oy to anggam dan.
Mapawo sikan nig-uli kandan.
Dakol ka pa-a!ap dan no isda woy ka payad
no imbogoy to anggam dan. Narago kandan no
.. nig-uli di.a to baloy ran. - .
PILI PINO
Ang Pagdela.w ng Dalawang Binata -sa kanilang Tiyo
Isang araw, dalawang binata ang nagpunta sa malayong lugar para dumalaw sa kanilang mga kamag-anak. Ang dalawang i to 1 y magkapatid. Ang panganay ay nagngangalang Lukas at ang bunso ay Kalunig. Dadalawin nila ang kapatid ng kanilang ina na nakatira sa tabi ng dagat. Sila'y pupunta roon para mag-uwi ng isda na hinuhuli ng kanilang tiyo.
Para makarating sa lugar na iyon, tatawid sila ng tatlong bundok. Kaya maaga silang umalis pagkatapos nilang mag-agahan. Ang bundok na ito ay matataas at madulas ang daan kaya natagalan ang kanilang paglakad.
Nang makarating sila sa ikalawang ilog, tumaas ang tubig at malakas ang agos. Ang kahoy na ginagamit nilang tular. ay tinangay ng malakas na tubig. "Ngayon, 1 sabi rii Lukas sa kanyang kapatid. "Paano tayo makakatawid sa laki ng tubig na i to?" Nang walang anu-ano 'y gumuho ang kinatatayuan ni Kalunig ay ito'y nahulog sa tubig na sumisigaw. Lumangoy siyang pababa hanggang sa makaki ta siya ng isang punongkahoy na nasa tabi ng ilog. Kumapit doon kaya siya .nio.li~t"-S· Ngayon, nakakita naman si Lukas ng isang kahoy na lumulutang at pinaabot kay Kalunig at kumapit silang dalawa doon hanggang sa makatawid sila ng ilog. Sinabi ng nakatatanda na, "Mabuti 't nakatawid tayo sa
44
,
ilog. Nakakahinga na ako nang maluwag ngayo't nasa kabila na ta.yo. Tayo nang magpatuloy." Tumuloy nga sila.
Nakarating din sila sa lugar ng kanilang tiyo. Hinanap nila ang bahay nito. Pagdating nila doon bumati sila, "Hagandang tangbali, tiyo." Sabi naman ng tiyo nila na, "Tuloy sa loob." Masayang-masaya ang kanilang tiyo dahil dumalaw sila sa kanya. Nagdala sila ng mga asin, sibuyas at kamatis para sa kanilang tiyo. Pinalipas nila ang gabi sa bahay ng kanilang tiyo at kinabukasan naghanda silang pauwi sa kanila. Marami ang isdang kinuha nila kaya •t masayang-masaya rin silang makauwi.
45
j ~ ·~::dft .... .. ·r·-~ I..t: :·
i :;· i; -;~, -:· -~ : .'"= ~.::-~F ·I
' r .·
:-: .-_ \~ -.) ~ ,_f'_
, .. -.... -, _., .l
. "\...:. t.
.. •·. . ~~
.,. ... __ ;\.
!'· :. '"j·
;:; ~ c~~ --~ -~ .!i~ • . :: \~:..c. · .. ~ ... -. .. ]'.. . " i:
... ;. !.~ j
~-t t.1 er_I· ~':! { f L € : ! -~ r :~ f! :.. f'· ? :-~ r ;J .l. , ... -- :.-' ....
ot.o ... :;~ t~: .- !!L:G~ ;-}f~ .. ~:~ l-" C.~O (:.J,:C!J.:~t:.r!:'.
.::· ... : ,,'\~,. : ..... V·· •
i .f:·c.: ;_::"'1 -::~ .. b~.;:~ I.
. • ' ' ;• r " - _, i. ;_ ~
-~- i - ,..,_ i- -_ ,~~ __ · .L .. :
L ~ 2 1: j !_!·:_ t: ~ "-~c '') ·
I ; !.
r:. :.' . ~:
'· : ... /. =1.!•· (: ~~ ',·-._. r._
-· .• .. , . ~. - • •• • 1_.
• •
•
•
I
•
•
•
Gum.utan No A!unggun
Ka sugilonon ta, gum.utan no a!unggun no
nig-ugpo to dakol no woig. Na!ugoy on nig-ugpo
kandan kono og-anak ka asawa rin no gum.utan •
Kono kow ogko-ubusan to pogko-on now su dakol
ka pinamu!a now rto homoy woy mundu woy tire.
Nokoy kam~ no kagi to gumutan no, 11 Inat
ogdakol on ka gotok nu, su ogko-iniat a ian
lagboy to bato. 11 Nokoy kaman no, "Uyag, kono
ka oghipanow su ogkabunggU ka bate. 11 Nokoy
kaman no sabi t so nangnangonon, maga-an
ogkalituk.
' ' I
48
•
•
•
Nokoy kaman gumutan no og-ana.k on ka asawa
nu. Nokoy kaman no nig-anak ka asawa to gumutan
no narago lagboy ka gum.utan to du-on on anak da."l
no lukos. No nabo!ongbo!ong so gum~tan su kono
ogsusu ka bate to inoy. No ungud on ogsinogow
ka bato.
Nokoy kaman no nigbibinayu ka gum.utan no
-pinanlimosongan ka gumutano Nokoy kaman no
nigsusugba ka gumutmi ., no nalutu on.
Pigsakug nu to palatu ka linogow. Nokoy kam.an
no nigko-on ka bato, no nigkagi pad ka bato to,
"Waro a rod ma1antoy." Nigkagi on so gum.utan
49
to, "Kun to-on _pad piglosut no d~ol _on ·.ka
.~~~o-onon o Nokoy kaman no songo bulan· on k.a
-bate o No gum.utan., pi tawon nu ka homoy nu
ogko-ubus .on pqgpako-on nu so-i anak nuo"
Nokoy kaman no nigpano-ug ka. Nigti-ang
ka to wasoyo Nokoy kam.an no pigtumbulan nu
ka kayu no dakol no piggolian nud ka kayu.
Nokoy kaman no napongaan nu to niggoli ka kayu,
no pig-s.ngoy nu ka bate die. to- ba!oy. No kagi
to gumutan, "~~~t, m~ga~an kad.su·ognondio
kid.o" .Nigtabak 1 ~a bato to,· "Oghondo"'"i ki ?"
50
•
•
•
"Dum,a.-ka ~an~ sµ~ ogpo!~d a ;t:o: kaY;U, __ dutun. .ka .
•
• no pig-uli .. Q.in dio to baloy dd.n'. :- Waro ka ro. ~
, , . . ...... . . . . · .. - - " . ~ . ... ... . ; ...
malugoy no nighimoloy, no sika,n OIL ka bat.O no - ,.. •·· ... ·- ·• ' 1_.., a·
nigti-ang on ka !<ayµ.·. :t:J_igkagi, on_ ka;J b._a.tp ,_t_o,
"Hondo-i. ku igsacl#C- ka ~~~i: ~yu ?.': Ni.gt ab.ale: : ·- ,,,., -~'
k D'1, mn +: . t ., " Du . . b,, lr II on a, .. c~.~I1. O; -- -'9P.~c:nu:.l.8fl.;1.sa ':¥'"-·o.;.: ,- ~ -- . ~ . _;
- ;. ... : •
51 __ ,,. ... _
og-ang-angga-an a now." No nighipanow kandin.
Nigtopak din to woig. Nigpurut kandin to lawa
to tibogow no intugdo din du-on to woig. No
i an din do to nigkagi to, "Koykow no ti bogow,
balig ka no bangka. 11 Nokoy kaman no noimu man
no bangka ka tibogow. Nigsakoy kandin.
Nigpamogsoy din. Nigpa!awod din.
Nig-umow on ka laku to, "Oghondo-i ka?"
Ura, no du-on ka pa su ogduma a." Nig-untud
ka laku. No dio man do to dibabo, nig-u.mow ka
tinokak to, "Ura, oghondo-i kow?" Nigtabak ka
anak to gumutan to, "Ogpa!awod ian."
52
"N6 t
ogdu.ma a.." No tatolu on kandan. - No antow
kandan du-on man do nig-umow did to tikoba no
ba!ubate no managati no, "Ogduma a kaniu." ..
Nig-untud din to bangka.
Nokoy kaman no nigpa!awod kandan no ma!ogos
ian lagboy ka woig no ogka-an-antual ka bangka.
Nokoy kaman no niglawang kandan to dagat, no
ogtu-uron dan ka ba!oy no dio to taliwaro to
dn.g:lt. Nokoy krun..,_n no nigEl:i.tong kandnn du-on
to topako.n to datu. Nokoy kam:in no nig-umow •
ko.ndo.n to tagtu-un to ba!oy no, "Li tos bua no
ogpamanoik kai ?" Nigto.bak ka datll., "N~ man,
53
pa.manoik -kow _on .. "_,. '~Niglopow kandan to 'b.a!oy .. to
d t " II a ~.. ·.' :- .f ::
"O@anga~_awa. a to anak nu no daJ:aga, 11 kagf:. •
to anak to gu.mutan.. Maroyow on ian lagboy•
~arago no igbogt:>y·ku man ka anak kU•' Sagboka
~o _ian :ka: ogbu,yu,o~ kU. koykow no, "Himua so-i
baloy. ~U .i;io waro kay:u no oggo~o.ron nu SU· o'.lin.
do batu k~ $UJ:oy woy ka atoP._· woy ka aJ:abat-.
N-o.kpy krupaI} no n.igpano-ug ka anak to gumutan·,
nigp-q.rut. to_ hop-at no -.kayu. .Pigpos-ok din._ du-on •
to tanq. )fokoy ~a.man n:o nanub_adtubad ka bat.O ... -'
Noko,Y. k_ruqqp np _pqgpi tow .to datu, noimu on man·
•
•
•
no· ba!-OY'~'""·,:No·· ()wanilangsil'm'rgOrt 'ka aatu? to ·
ba!oy no war ad man pigdinog din dio"<to· s:o·lo"d · ·
to ba!oy no doroyawan ian lagboy ka ba!oy to
bate •
Nokoy kaman no nighalin kandan dutun to
iam no ba!oy. Nokoy kaman no nigkagi ka datu
to, "Igi, panginabo kad su natuman on ian ka
ogko-iniatan kuo bikan ian ka ogtagaran ku
no bate no ogpakabulig koykow. Nokoy kaman
no nig-ugpo kandan du-on no ba!oy. Maroyow
ian lagboy su ma-awang dio to soled to ba!oy.
·55
Nokoy krunan no na-asawa to anak to gumutan ka
anak to datu.
..
"
•
FILIPINO
Ang Matandang Mag-asawa
Ang kuwentong i to ay tungkol sa Y!latandang :mag-asawa na naninirahan sa tabi ng isang malaking ilog. Matagal na silang nagkakasama doon pero hindi nagkakaanak. Hindi sila nagkukulang ng pagkain dahil nagta-tanim sila ng maraming palay, kamote at tubo. Hindi nagtagal sinabi ng lal:i.ki sa a kanyang maybahay na, "Tila lumalaki ang inyong tiyan. Aba, gustong-gusto ko talagang magkaanak tayo." At sinabi pa na, "Darling, huwag maglalaRad dahil baka mabangga ang dinadala mo sa inyong tiyan." Para gawing maiksi at madali ang kuwento, ang mag-asawang matanda ay nagkaanalt nga. Masayang-masaya ang mag-asawa lalong-lalo na dahil ang kanilang :mak ay lalaki.
Ngunit nagtaka sila dahil ayaw sumuso ang bata at ito'y palaging umiiyak. Kaya ang lalaki ay nagbayo ng palay at pagkabayo ni nito ay ilinuto. Pagkaluto naglugaw at nang ito'y luto na dinala niya sa bata. Noon lang kumain ang bata. Pagkatapos niyang kumain sinabi niyang, "Hindi pa ak:o busog." Sinabi ng kanyang ama na, "Aba, nakapagtataka! Kalalabas lang sa tiyan ng ina ay marami na siyang kinakain."
Nang mag-iisang buwan na ang bata nahalata nilang nagkukulang sila ng bigas dahil sa pinapak:ain nila lahat ito sa bata. Marami talaga ang kinakain ng bata. Pagkatapos,
57
umalis ang lalaki sa bahay n-a inay dalang palakol. Pumunta siyn sa kinaroroonan ng putol na kahoy at gumawa doon ng maliit na bahay-bahayan o ,- ·Pagkatapos· 1.i.rn.uw.i·,-at:rkinuha niya ang batao Sinabi niya sa bJ..tang, "Anak, dalian natin-.;~" i. 1 Sumagot. ang bata·ng; }'Saan-ba tayo pupunta?-'' Sinabi ng ·nrua ,na,- "Tayo '-y. ma:mumutbl ng kahoy .. at mayroon ako.ng ''ginawa ~ diyan n-a bahay.;...bahayan... Doon .ka_ mlina , maghihin"tay .. -11 ·~Gust6.niyang patayin. ang -· batang i too Iniisi.p niyang k::..pag' babagsak ·£mg puput:ulin niyang kahoy tataria sa batang i to at tiyak na mamam9-t·ay o Pagdating nila doon pumasok ang bata sa bah3.-bahayan samantalang namutol ang· kanyang ama ng kahoy. Bumagsak ngn i to so. kinaroroonan ng batao Umuwi ang m&tanda sa png-aak.:ilang patay na ang bata.
Hindi nagtagal,. umuwi ang bntand dEtla-dala ang kahoy na pinutol ng ·knnyo.ng <:l....-r:J.rto ·rinanong niyang, "Saan ko ilalagay ang kahoy na ito? 11
Sumagot ang matanda na, 11 Ilagay mo na l@JTiang diyan. 11 Ibinaba ng bata ang kahoy 'lt -sinabing, 11 Huwag kayong iiyak dahil ngayon ci.in ay aalis o Al8.1!1 kong i tinataboy ninyo ako o 11 Umalis ang bata at nagpunta: sa ilogo: Pngdating niya sa ilog binunot niya ang isang palumpong at . i tinapori sa ilog· at sabay sabing, 11 Ikaw, palumpong maging bangka kao 11 Naging bangka ang palumpong na i to at sinakyan ng batan_g pababa sa ilogo Maya-maya may pusang nakaktta sa kanya. Tinanong .ng pusa na, ·~saan ka pupunta? 11 Sinabi niya sa pusa na, "Ako 'y bababa sa ilog na i too"- · Sinabi ng pus::. na ,"Se.sam,a. ako sa inyo o "- -At sumama a:ng pus a sa
58
•
•
•
•
•
•
•
kanya. Nang sila 'y patuloy sa pagbaba, ~akita sila ng unggoyo 11 Aba, saa:n kayo pupunta? 11
Sumagot ang bata ng, 11Pababa kami sa ilog. 11
Sinabi ng unggoy na, 11.Sasam:a ako ·sa inyo. 11
At n-aging tatlo na sila. Habang pababa sila mayroon pang tum.awag sa tabing ilog. Ito'y isang batang nanghuhuli ng ibon. "Sasama ako sa inyo", sabi niya. Kaya lahat sila'y sumakay sa bangka.
Nagpatuloy sila sa pagbaba. Ang agos ng tubig ay malakas kaya't ang bangka.ay medyo umuuga. Hindi nagtagal ay tumatawid na sila sa dagat. Gusto nilang puntahan ang bahay ng isang datu na nasa gitna ng dagat. Pagdating nila sa harapan ng bahay tinawag nila ang may-ari kung puwede silang makapasok. "Pasok kayo," sabi ng datu. At sila nga ay pumasok. "Gusto kong mapangasawa ang inyong anak," "Mabuti," sabi ng datu. "Ibibigay ko sa inyo ang aking anak." M:i.sayang-.masa;:r.a ang datu. Pero sinabi niya sa lalaki na, 'Mayroon lang isang bagay ha hihingin ko sa inyo. Gusto kong igawa mo ako ng bahay na hindi ka gagamit ng kahit pirasong kahoy. Lahat ay mayayari sa bato. Ang poste bubong, at dingding ay dapat mayari sa .bato." Bumaba ang lalaking anak ng matanda at nagdala ng apat na pirasong tabla. Ibinaon niya ang mga ito sa lupa. Pagkatapos ay biglang lumabas ang mga bato at tumayo ang isang bahay. Nang tumingin ang datu, nandodoon na ang bahay. Lumingon ang datu pero wala siyang narinig na ingay. Ang nayaring bahay ay napakaganda. Lumipat sila sa bahay na 'yon at sinabi ng datu sa kanyang anak na, "Magbihis
59
ka dahil nagawa ang aking kahilingano Ito ang lalaking b.i.nihintay ko na makakatulm~g sci i~ro.
Namuhay sila nang mariwasa sa bahay n:J. 'yono Sa loob nito ay kasinliwanag ng arawo Hindi sila kumakain kundi ngumanr;:_mga lo.mang ng buyo sa Ioob ng bahay.
60
•
Ka Ba!ubat~ No Nangasawa To Anak To Datu
Du-on saboka no nabantug no datu lagboy.
So-i datu, du-on papitu ka anak din no boio
Moon-ing ka ogpangasawa no mgo ba!ubato to
anak din, di ian og-a!abangan to mgo ba!ubato
ka kinaharian no ann.k to datu. No kono man
61
\
ogpakatu:alay ka mgo ba!ubate · su ·moirap _ lagboy
ka igsugll to datu. kandan o
Moon-ing ka mgo ba!ubate no nakatualay
to batasan. to datu. Saboka no allow, du-on ...
kagi to balubato no si Luangon, "Og-ol-olog - .
a kun ogpangasawa to anak to datuo II No ware
malugoy du-on no nighipanow ka ba!ubato no
si Luangon, pohondio to baloy to datuo ware
mogbuloy du-on no ~igdatcng ka balubato no si
Luangon dio to baloy to datuo ..
"Wah" kagi to datu, "hondo-i ka mogpu-un?"
Kagi to balubato no si Luangon, "Dio a mogpu-un
62
•
-
to mariu ni ingod o" "No" k9.gi to datu, · "nokoy
ka tu-ud nu·?" Kagi to ba!ubato, "Ka tu-ud ku
kai koykow ogpangasawa a to anak nu o." -· Kagi to
datu, "Moon-ing ka ogpangasawa to anak ku porom,
no kono man kandan ogpakatualay·to igsugil ku
ke.ndan o" Kagi to datu, "Ko ogtualay ka to
igsugil ku koykow, ogka-asawa nu ka anak ku
no kimodo" Kagi to datu; "So-i ka igsugil ku
koykow, popo!ori nu ka kamot ku woy hipongaa
kunto-on, ko kono nu ogkaponga kunto-on, kono
ka ogpaka-asawa to anak kuo"
Nokoy kaman du-on no imbogoy to datu ka
63
wasoy no waro ga!ang. "Ay" kagi to ba!ubato,
"ware ga!ang so wasoy." Niglogoslogos nighipanow
ka balubato pohondio to ka.mot to. datu. Pogpitow
to balubato no daddakol lagboy ka mgo lawa-an, ..
no ingga to pokosinogow on so-i balubato to
pogdoromdom. Kagi to ba!ubato, "Ig-ol-olog
ku ro du-on igtigbas so-i wasoyo Oglimosongan
do du-on so-i ba!ubato, no waro man oghalinan
ka lawa-an. No ian do man og-utqncan so laplap
to lawa-an.
64
..
Nokoy kaman no nigpinpinu-u ka balubato
no ogdoromdom ko monuon to ogpo!od ka lawa-an.
Pogpi tow to amulatuk to ba!ubato no ungo.d
ogsinogaw, pigdanian din way pig-inso ko nokoy
ka ogdoromdomon.
Kagi to baJ:ubato, "Kaniu bag no mgo manukmanuk
mgo suy-at kow ian." Kagi to amulatuk, "Nokay
ka ogdoromdomon nu?" Kagi to ba!ubato,
"Pinapo!od a to datu so-5, kamot din woy kono man
og-utong so-i wasoy no inpapo!od." Kagi to
amulatuk, "Dapig ka su kanami on ka ogpopo!od."
Nokoy kaman du-on no nalimud ka moon-ing
65
..
no amulatuk, woy binurisuran pigtuktukan ka
mgo daddakol no lawa-aho Umba so lapunas to
kayu no ogkapolod, ko-ing to lugongo ·Narago
lagboy ka ba±ubatoo Waro malugoy du-on no .. nigma-awang on ka kamot, no no-ubus ka mgo
kayu. Kagi to amulatuk, "No og-uli koy ~n su
no-ubus noy on ka mgo daddakol no mgo l:::i.wa-an.
Kagi to· ba!_ubato, "No, sala.mat kaniu no mgo
manukmanuk no nooy-u kanako"
Waro malugoy du-on no piglo-uy'to datu
ka balubato o Pogki'ta to datu no no-ubusan ·on
to pogpolod ka kamot din, narago lagboy ka
66
•
•
datuo Kagi to datu, "Og-uli kid dio to baloyo"
Kagi to ba!ubato, "Nokay pad ka igsugil nu kanak?"
Kagi to datu, "Pamuruta nu ka dawa no songo saku,
woy ilibong dio to saku, woy waro ogkaga!at to
tano agad saboka." Du-on man do ian so-i
balubato no ogdoromdom no moirap man no
ogpamurut so-i dawa su pigkatkat man to datu
dio to tanoo Pigbunsuran to balubato no
namurut so-i dawao
Nokay kaman du-on no agad songo supa waro
napurut dino No a.u-on man do ian no ka
balubato no ogsinsinogow. "Wah" kagi to
67
makut, "nokoy ka ogsinoge.wan nu?" Kagi to
ba!ubato, "Kaniu bag no mgo ulod-ulod, mgo
suy-at kow to mgo otow no ogkoirapan o" Kagi
• to makut, "Kono no suy:...at kanak, ogbuligan .. ka kO IlOkOy ka OgSiDOgawan IlUo II
Kagi to ba;1ybe.to ~ 1'J>j gpapamurut a to datu
so-i dawa no pigkat~{ai; ::oo-i to to.u.:J," K:.ic;i to
makut, "Isal.mk riu ko. E>1ku :i r01·oyow ~11 kanrnd
on ka oghckut sc·-i dawe,o" \.lnT,1 :o.:iL.i.goy du-on
no napongaq:r: to I'.lSO mJ.l\:ut to ooe;h~'kut k'.1 d'lwao
ogsinor;nw o N-~) kag.1 to makut, "Ogbipanow koy
68
•
•
on. 11 No kagi to ba!ulSato, "Salam.at. to pogbulig
now kanak. 11•
Pogpitow to datu no noko-uli ka s.·ngo saku
no dawa, narago lagboy kandino Kogi to La!ubato
no, "Warad · igsugu nu kan3.k? 11 Kagi to datu,
"Kuli~i nu ka songo saku nc homo:yo 11 "Ian 11
' k-:.<u:"i +-o balubat>- "i' c . n····,' c "bj Cl."Il on no datu~ r; v - '-' ' '· ~ . l_ __ _ -._,_ ~ .._. ....... . < lJL . _ o
Nokoy kam:-m r U•A('."1 nn r:~ gkuli-a.!'l t..0 balubato
k3. songo saku no · ')m:•yo No nu-on man c~o j_an
ka balubato no or insinogow, to koj.rap no og·rnl:i'..
!:Agsd." ko.gi to ~!ubato, "ko son go simci.rtr pad:
bu.li to kunto-o·. 1o no allow c"
69
Kagi to ambow, "Nokoy ka ogsi:r;iogawan nu?"
Kagi to ba;!;ubato, "Koykow bag no am.bow suy-at
ka to otow no ogkara;!;ugos." Kagi to ambow,
• "Ogbuligan ku sikoykow no ogkuli to homoy."
... Kagi to ambow, "Kai ka ian, su oghondia-an ku
ka mgo duma ku."
Nokay kaman du-on nanlopow ka moon-ing no
mgo am bow. Kagi to am bow, "Dapig ka su ogkuli-an
noy so-in homoy." Nokay kaman no pigkuli-an to
mgo ambow ka homey no songo saku. Ware malugoy
du-on no napongaan to pogkuli to mgo ~bow ka
homoy. Kagi to ambow, "No oghipinow koy on.
70
•
•
•
Kagi to ba!ubato, "Salam.at kaniu no mgo
ulod-uloda" Poglo-uy to datu man do, napongaan
on to pogkuli ka songo sakuo Kagi to datu no,
"So-i ka m9.royow no ogpangas'.lwa to anak kua
No· kagi to ba!ubato, "Warad on bag igsugli nu
kanak?" Kagi to datu, "Sagboka na-an <io ka
igsugU. ku koykow, ko ma tu.man nu ogkasalon ka
to anak kua" Kagi to datu, "No, ogduru:r:;:;a ki
dio to woig."
Nokoy kaman no nanhondio kandan to woig •
Kagi to datu, "So-i ka songo gantang no dagum,
igbusbus ku kai to linow, woy sonoba nu, woy
71
i-uli nu ka songo ~~ntang. Nokoy kaman
pig-ongkoran to datu so-i ba!ubato no nigsonob
to linowo No w3.ro man kandin moko-uma dio to
• diralomo Mala!ab on ka mata to ba!ubato, ware
mah agad sabokn no dagum no napurut din.
Pinpinu-u ka bnlubato dio to tikoba no ungod
ogsinogow.
72
"Wah'' k::igi to kulio ~'J isda, "nokoy
k3. ogsinogawan nu? 11 KB..gi balubato no
nigtabak, "Du-on igpasono :c mak to datu,
• kai to linow no do.gum no ; lgO gantang •
• Kagi to kuliow, "Dol ogsinogow, su
kanami on ka ogsonob o 11 N . ~:i.gi to kuliow,
"Kai ka ugpo to tikoba, w koykow on ka
ogsabuk· to dJ.gum dio t_o nt.:mgan. 11
Waro malugoy du-on no nansonab ka mgo - .
kuliow dio to.dira!om. Waro ma!ugoy no
nantungga ka kuliow no pinanbanga ka dagum
woy pin:mpurut to balubato woy ilibong dio
73
to gantangano Waro ma.±.ugoy du-on no
naponu ka gantangan to dagumo
No kagi to kuliow, "Uli kad, woy a!apa
nu so-i dagu.rn.o Kagi to ba!ubato, "No
salamat kaniuo" Nokoy kaman du-on nig-uli
so-i balubato dio to ba!oy to datuo
"Wah" kagi to datu "kaga-an." Kagi to
balubato no si Luangon, nso-i ka songo
gantang no dagum no inpasonob nu kanako
Narago lagboy ka datu no natuman to
balubato ka tibo no sugil din. No kagi to
74
•
..
•
datu, "Kunto-on ogkasalon kow to anak kuo"
Nokoy kaman no niglibuas ka da!aga no
anak to datuo Nnrago lagboy ka balubato
no naka-asawa to anak to datuo
75
PILI PINO
Ang Binatang Naknpag-o.sawa ng Anak ng Datu
Noong unang panahon, may isang d~tu na may pi tong anak no. mge, b3.bae. 1'1ararr:in.~: mg.s. binata ang Ul!liibig sa kanyang I'.lg2, ~1nnk, pero ang nagugustuhan nilang lah.'1t ay an:~ kanyang bunso.
Pero nahihirapan ang 12.hat nt; rnp;a bin'.1tang nangingibig dahil Maraming ipinat;a;:;aw3. ang datu sa kanilang mo.hirap gewin. l"larru:::Ji na rin ang nakakaalam sa ugaling ito nG d3.tu.
I sang a.raw, isang bin at :i..n [ no.gn gnngalang Luangon ang nagsabing, "Subuk'ln kong mapangasawa ::mg anak ng do.tu." Hindi nagto.gal, pumunta itong si Luangon sa bahay ng d~tu.
Pagdating niya sa bahay ng datu tinanong siya ng, "Hoy, saan kn ba galing?" Sur.:iagot si Luangon ng, "Galing ako sa malo.yong lugar."
"Baki t ka napari to?" tanont:; nc datu.
"Kaya ako napari to," s abi ng bin at 3., "ay t . k " gus ong mapangasawa n.ng iyong ~nn •
Sina.bi ng datu na, "Marami na ang nagsubok na mag-asawa sa aking anak pero wala sa knnilang nakagawa ng aking ipinagagawa." Nagp!3.tuloy ang datu at sinabi niyang, "Pero kung sa pag-arurn.la mo ay r.J.agagawa mo ang ibig kong ipagawa sa iyo ~ puwede mong mapangasqwa ang aking bunso. Ito
76
..
..
•
•
an= c:;usto ·:mg gawin mo. Putu: i.n mo lnhat ang mga pun on~ ahoy. sa aking bukirj n at kailangang m~tapos nr yong araw na ito. Kung hindi mo ito nmtatc.pos. tiyak na hindi mo mapapangasawa ang aking an:i. o" At binigyan siy3. ng pinakamapurol na pale.ko ,
"Abo., , " sebi nr: bin at ao "Paano ba naman i to, "Nc.pakapui 11 nng palo.kol~"
No.gtuLg:o cm~ bin'lta sa bukid. Pagdating n i_yn. cloor: ~ ·.1~~ki ta niya t?..ng mga kahoy na malalo.ki o
l'langC1.ni--:-1;:::ani siy3..np: maiyak sa kanyang naki ta" •1 Snsuouk:in J:o LVJ. J.anJ.ng ang p~lakol na i to."
Pawis no. :p~1wis siy!:: pero walang nagagawa ang palakol, Ni hindi rnan l _:.mang n'.lkakaalis ng :_)'.1.l::t nc knho;y.
l'L1upo ns. lr.i!l3.Ilf. ang bin3.ta at pinag-isipc.n n~.ya kung pa'.lno r:i.ye. p 1_1putulin ang ganong klas3 ng kahoy go.ya ng :~ 3.v: ·mo Nang walang 9.nu-ano 'y linapi t3.n si;y'.1 ng ibong 9JIIUW3.tok. Naki ta niyang umiiyak ito nt t:l.nanong niya kung ano ang ko.nyang iniisipo Sumagot ang b~.nai:;a ng, "Gusto ng <..i.:::.tu na putulin ko raw an:s I!lga kahoy na i to, pero binigyan naman ako r: g palakol na napa·-:-:apur.ol.
Sinabi ng ibor1g, "Ur:J.alis ka riyan nt kami :mg pupatol sa m?;a 1:ahoy na 'yon .. " Nagsi::-3.ting :mg na:pnkarar:iing Am·.).watok at sinimulru1 ni ~.o.ng =9Ut<,l:!.in ang k'.lhoyo Parang kulog ans ingny ~la l~nil.ikha ng mga kahoy na bum~b3g~ako
.'1nso.yang-masaya ang binat'le E:indi nagcagal 3.Y :r.l::linis ne II'alini.s ang buk::i.rir: ng dat~1 "
r:~'
I I
Nagpaalam ang mga amulatok. "Naputol na ang lahat ng kahoy, kami Ty uuwi na." "Maraming salama:t sa inyong pagtiilong," sagot ng binata.
Maya-maya, du.mating ang datu. Nang makita niyang malinis an~ kanyang bukirin, siya'y masayang-masaya. Sine.bi niya sa binatang, "Tayo nang umuwi."
Sin3.bi n~ binatnng, "Ano pa ba ang ipagagawa mo sa akin?' Sina.bi ng datu na, "Pulutin mo ang buto ng dawa sa lupa at huwag kang mag-iiwan ng kahi t isa. Ilaln.gay mo ang ::nga i to sa sako."
Nag-isip ulit ang binata. Mahirap pulutin ang butong ito na ikinalat ng datu. Ganoon pa man, sinimulan niyang magpulot. Hindi pa nakakapulot ng isang gantang ay u.miiyak nn. siya.
"Hoy, bakit ka umiiyak?" tanong ng langgam. Sinabi ng binatang, "Kayong langgam talaga! ! ! Linuluko pa ninyo ang taong hirap na hirap." Pero sinabi ng langgarn na, "Hindi naman ako nagluluko. Gusto lamang kitang tulungan dahil nakita kitang umiiyak." Pagkatapos sinabi ng binatang, "Gusto ng datung pulutin ko raw ang lahat ng buto ng dawa na ikinalat niya sn.: lupa. 11
"Hawakan mo ang sako, 11 sabi ng langgD.I'.l at kami ang pupulot sa mga buto." Nagsirating ang mga langgam at sinimulan nilang pulutin gng lahat ng buto ~ Hindi nagtagal, lahat ng buto ay napulot na at nailagay sa sako. Sina.bi ng langgam na, "Tapos nang napulot ang dawa. Huwag ka nang iiyak." Nagpasalamat ang lalaki sa kanila. "Maraming salamat sa iyong tulong."
78
..
.,
Nang makita ng datu na bumalik ang sako ng dawa at punong gaya ng dati, siya'y masayang-masaya.
"Ano naman ngayon ang susunod ninyong ipagagawa?"
"Alisan mo ng balat ang mga palay na nasa sako sa pamamagi tan ng iyong mga kamay."
"Wala kang kasinsamang datu! ! ! " sabi ng binata ..
Sinimulan ng binata ang pn.g-alis ng balat ng mga palay na nasa sako. Hindi n~gtagal ay umiiyak na naman. Napakahirap ang ipinagawa ng datu sa kanya. "Aba," sabi ng binata. "Hindi ko i to matatapos ng kahi t isang linggo pero gusto nama.'l ng datung matapos ngayon."
Baki t ka umiiyak?" tanong ne.man ng dagao "Kayong mga daga, bakit ba ninyo linuluko ang taong nahihirapan ?" "Tutulungan ki tang magbalat ng mga palay," sabi ng daga. "1'1aghintay ka rito at tatawagin ko ang aking mga kasama." 1'1aya-maya ay nagsirating ang maraming daga.
Sinimulan ng mga dagang magbalat ng mga palay na nasa sako hanggang mabalatan ang lahat ni to. Pagkatapos sinabi ng mga daga na, "Kami 'y uuwi na." "Maraming salamat sa iyong tulong," sabi naman ng binata.
Nang puntahan ng datu ang binata, ang lahat ng palay ay nabalatan. "Ito ang tun3.y na
79
lalaking dapat mapcn0asawa ng ?..king anak, 11 sabi ng datu. Tinanong ng binata o.ng d2tu. 111"Iayroon ka· ·pa bang ip'J.gagawa sa akin?"
Sumo.got ang datu ng, "l"Ic..yroon n~ lamang is~mg bagay na gusto kong ip.J.g'lwG. so. iyo. Kung magagawa mo i to tal:.l!'.;';<J.Dt:( P<'-~k:1kos:ilan mo ang aking anak o"
"Punta tayo sa ilog, 11 sabi nr; d'"',tuo Pagdating nila sa ilog, sinabi ng dotu na, "Nari to ang isang salop na k.'.3.rs.yo:w.. Ibubuhos ko lahat ang mga ito sa tubig at p&gkatapos, sisisid ka sa tubig at pupulutin oo lahat. Ibabalik oo ~ng isang salop na k~rayom sa akino"
Pagkasabi ni to, umalis aug d "J.tu 3.t iniwan ang lalakio Swnisid siya S'l tubig pero hindi man lang nakarating sa kai-lali~~n ng tubig. l"Iapulang-mapula n::i. ang kany:mg mco. oata pero ni isang karayom ny wala siyang n~kuha. Naupo na lamang siyc. sa ta.bi nr; i log at rmling umiyak.
"Hoy," sabi ng isdao 11 Baki t ka ur;iiiyak?"
"Gusto ng d'ltu na pulutin ko raw ang lahat ng karayom na ibinuhos niye. sa tubi.G." Sinabi ng isd9.ng, 11 Huwag kang urniyak. Kami ang sisisid at pupulutin naming lahat ang isang salop na karayom na 'yon. l"Iaghintay ka na lamang dito sa tabi ng ilog at ikaw ang maglalagay lm:iang sa iyong lalagyan.
80
..
.. .
f
Hindi nagtagal nacsilabas ang ~ga isda na bawa 't is3. ay may k3.go.t ·na karayor::;o Ibini3ay nila lahat sa binata o.t inilagay nxJan nito sa la.l·'lwnn o N3.puno uli t ang suk-=J.tan o
"Ngayon, makakauwi ka nao Da.lhin !JO n2
l:.:i.h:it c.ng karayora na i too" 'J"brm.li!'.lg· sal -;..:r::.J.t s'.l inyong lahat," sabi ng binatao F'l13k::.t2.pos, ur::mwi siya sa bahay ng datuo "Hoy," sr',bi ng do.tuo "Napakadali mo namano II Pero sin3.bi ng bin'ltang, "Ito ang iyong mga karayoIJo"
.M:isayang-masaya ang dn.tu dahil nagawri l:c.n::tt ang hiningi niya sa binatao "Ngayon," s·~~bi ng do.tuo Puwede mo nang pakasalan ang akin? :?..rElko 11
Lumabas ang anak ng datuo Nang r:taki ta nc · binnta, dali-dali niyang sinalubong :-mg d ::i..la.ga at silc'y ikinasalo
81
