Embed Size (px)
Citation preview
Republic of the Philippines
Department of Education Caraga Administrative Region
BISLIG CITY DIVISION Bislig City
Magbasa Ra Kita
Haudanan nang mga Maestra sa Pagtudlo sa
Mandaya – Kinamayo
Let’s Read
Guide for Teacher’s in Teaching the
Mandaya-Kinamayo Language
ii
Foreword
“Education is life”, John Dewey said. In it the guide of daily communication in
Language. DepEd’s mother tongue-based education is a recognition of the value in
learning and learners’ transition to the school environment where they are.
The Mandaya tribe has a kamayo language so that Kinamayo Guide for teaching
is very important to facilitate teaching-learning process efficiently and effectively in the
classroom. The Kinamayo working orthography as the beginning of the recognition of the
division diversity, and this marked the first phase of close partnership between DepEd and
Mandaya-Kamayo IPs in line with IPED program and SIL held in Butuan City Caraga
Region on February 27-march 3, 2017.
In line with K to 12 and other education reform initiatives geared to make Bislig City
Division school aged children for the 21st century competitiveness.
(Sgd) ARDALITA C. CAOMATE, Ed.D
EPS- Division IPED Focal Person
Language Speaker
NOLA L. TALICUG
Principal-II
Language Speaker
RIZAIDA R. OTACAN
Principal-I
Language Speaker
EDDIE B. SALILIN
Datu Libo-o
IPMR-Language Speaker
CELESTE FAITH R. ALMANON
Project Development Officer II – LRMDS
iii
INTRODUCTION
This book is an initial guide for teaching the writing system of the Mandaya-
Kamayo language, and is an output of the Regional Participatory Orthography
Development Workshop for MTB-MLE Implementation in schools with IP Learners held in
RELC II Butuan City, February 27-March 3, 2017. This effort to review the Kinamayo
Orthography was undertaken with the active participation of the IP leaders and
educators who followed the five orthography development principles recommended by
Smalley (1994) which are acceptable by maximum representation, maximum ease of
learning, maximum ease of transfer and maximum ease of reproduction. The participants
came from Bislig City Division.
The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help
elementary teachers in the production of materials such as the Big books, small books
and primers required in teaching grade pupils to read and write the Mandaya-
Kamayo/Kinamayo language. The content of that book includes: a brief description of
the orthography; a directed word list for each letter of the Kinamayo alphabet; an and
collection of all the stories written by workshop participants today and before. All are
items required in teaching the written language.
It is the intention of the writers flat no Mandaya-Kamayo children in Bislig be left
behind as the K to 12 MTB-MLE education system is implemented nationwide for that
reason, all chose to participate in this effort recognizes the adjustments based on
community feedback might be needed in what has been done so far in order to fully
implement the MTB-MLE program in IP schools of Bislig City Division.
iv
ACKNOWLEDGEMENTS
We, the Mandaya-Kamayo of Bislig City, would like to acknowledge and extend
our heartfelt gratitude to those who have made the completion of this book.
To God, who alone makes all things possible.
DepEd IPSEO, Regional EPS and Regional IPED Focal Person Elizabeth Ysulan.
To the Resource Persons: SIL International (Summer Institute in Linguistics
Incorporated) Xinia Skoropinski, M.A. Senior Literacy and Education Consultant-Summer
Institute of Linguistics, Ron Schumacher-Linguist SIL Int’l, Noemi Dumadaog- Literacy and
Education Consultant, Aida Binayao-Literacy Specialist, Albert Castelija-Community
Worker & Field Linguist, Mansueto Casquite, M.A.- Literacy & Education Consultant, Chitse
Magaspag- Literacy & Education Consultant for their friendly ways, openness, technical
support and assistance in making decisions about how to write the language and in
making this Regional Participatory Orthography Development Workshop for MTB-MLE
Implementation in schools with IP Learners possible to the participants.
2
Haudanan nang Pagtuon nang
Mandaya – Kinamayo
___________________________
Guidelines for Learning the
Mandaya-Kinamayo Language
3
Orihinal na Alpabeto na Kinamayo
Alpabeto Sumbananan
nang Pagbuos
nang mga letra
Kadaigon
nang
patanog
Kadaigon
nang
Katanog
Diptonggo
Mà na
Katanog
20
Ang 20 ka letra
na a, b, k, d, e,
g, h, I, m, n, ng,
o, p, r, s, t, u, w,
y amoy igamit
ra duon ng
kamayo
Aroy tiniyaban
ng kamayo na
binuslan sang
mga estranyo
(foreign words)
na waray
hubad, amo
puydi ini
gamiton,
parihas ng:
Ff- floor wax
Cc- Cellophane
(5)
a- abil
e- espiho
i- idu
o- orabang
u- unto
(15)
b- bayhu
k- kiray
d- daraga
g- gurangan
h- hatsa
l- lanot
m- marguso
n- niyog
ay
tatay
baslay
lantay
tuway
bugsay
humay
kiray
oy
kahoy
baroy
baboy
kasoy
adoy
blangko
klase
krus
kwarta
grabe
grado
grasya
gripo
4
Ññ- mañanita
Qq- quiver
Jj- jug
Vv- novena
Xx- x-ray
hasta
Zz- zipper, zoo
Gamiton isab ini
sang tinuod na
mga pangaran.
(Proper noun)
ng- ngilo
p- paya
r- relo
s- sabanas
t- talinga
w- wati
y- yugo
idoy
aw
hilaw
sabaw
tambaw
adlaw
sitaw
baraw
utaw
duwaw
groto
planggana
plantsa
prito
priso
trapo
trumpo
trabaho
troso
tsinelas
5
Giya sa Ortograpiya ng Kinamayo
I. Ang Sinugdanan:
Ang giya sa ortogpiya ng kinamayo yakasùd sang pamaagi daw i-
uno pagsuwat sa kanato tiniyaban. Ingbatbat ngani ang basihan ng
mga letra, grapema (o pagsuwat ng mga timaan) hasta ang mga
pamaagi sa paggamit hasta paglitok ng mga timan-anan.
MGA GRAPEMA
Ang mga grapema sa praktikal na ortograpiya ng kinamayo
yakasùd sini:
A. Letra
Ang pagkasunod-sunod ng mga letra amo ang ingtawag na
alpabeto. Ang alpabeto na kinamayo yakasud ini ng baynte (20) kabuok
na mga letra. Ang pagtiyab sini ng mga letra pareho ra sa tanog-Ingles
way apil ngani ang letra na Aa na tingog-Cebuano /ah/.
Aa
“ah”
Bb
“bi’
Kk
“key”
Dd
“di”
Ee
“eh”
Gg
“ji”
Hh
“eych”
Ii
“ih”
Ll
“el”
Mm
“em”
Nn
“en”
NGng
“enji”
Oo
“o”
Pp
“pi”
Rr
“ar’
Ss
“es”
Tt
“ti”
Uu
“uh”
Ww
“dobolyu”
Yy
“way”
B. Diri haw Letra
Poyde ini himuon gamit ang mga:
1. Kudlis pakawa ( ‘) ug ang pakupya ( ^ ) na gasimbolo ya ipit na tanog.
2. Kudlis patuo ( `) na gasimbolo daw hain ang duon haw kahaba ng
tanog ng pagtiyab.
3. Ang mga marka, pareho ng tuldok ( . ), pangutana ( ? ), marka ng
pagkuga ( ! ), kudlit ( , ) , pataas na badlit ( -- ), ug ang badlit ( - ).
6
II. KINATIBUK-AN NA REGULASYON SA PANIYAB / ISPELING
A. Ang Pagtiyab sa Ispeling / Panlitok
- Paletra ang pagtiyab sa ispeling / paniyab na kinamayo. Ang pasabot
isa-isa litokon ang letra na yaglakip sang tiyab, silaba, akronim, inisyal
ng utaw, hasta upod pa.
Pagsuwat Paglitok
Tiyab - abil /ah-bi-ih-el/
kiray /kiy-eh-ar-ah-way/
unto /uh-en-ti-o/
Pantig- ug /uh-ji/
ga /ji-ah/
la /el-ah/
Akronim
BPESTA /bi-pi-eh-es-ti-ah/ Bislig Public Elementary School Teachers
Association
MESCO /em-eh-es-si-o/ Mangagoy Elementary School Cooperative
USEP /uh-es-eh-pi/ University of Southeastern Philippines
SURSECO /es-uh-ar-es-eh-si-o/ Surigao del Sur Electric Cooperative, Inc.
Pinagamay
Atty. /kapital ah-ti-ti-way/ Attorney
Capt. /kapital key-ah-pi-ti/ Captain
Mr. /capital em-ar/ Mister
Inisyal ng Utaw
L S C /el-es-si/ Lucia S. Castro
A T E /ah-ti-eh/ Alberto T. Escobarte
J P R /jey-pi-ar/ Jose P. Rizal
7
Inisyal ng Grupo / Dapog / Institusyon
C E S /si-eh-es/ Caramcam Elementary School
A S C /ah-es-si/ Andres Soriano College
DLS-JBC /di-el-es-jey-bi-si/ De La Salle John Bosco College
Timaan na Pang Science / Pang Matematika
CO2 /si-o-tu/ Carbon Dioxide
KWh /key-dobolyu-eych/ kilowatt
FeO2 /ef-eh-o-tu/ Ferric Oxide
B. Pagsuwat ng Paletra / Ispeling
Mga haudanan sang Pagsuwat ng Paletra sa Kinamayo
(Kinamayo Rules of Spelling)
Pamaagi 1: Ipabilin ang orihinal na mga tiniyaban ng mga lumad na
kamayo
Baruyot- hinimu ini ng tiguo ng sanina ing sapid-sapid pag sumpay.
Kabutangan ng bado ug upod pa na klase na mga butang.
Hikam- banig
Habot- hiniro na ihabot sang hawak
Bugsay- gamiton ini para matulin ang baroto
Kapugong- hinimu na tambuwang para laskanan ng kamang na isda.
Karo- butanganan ng Santo o Santa haw mag-prosisyon
Nigo- hinimo ini ng baruy na gamiton sang pagtahap ng bugas.
Lidong- hinimo sang tambuwang na gamiton sang pagtahap ng
bugas.
8
Pamaagi 2: Ang tanog sa tiyab kinahanglan makasunod sa paglitok na
paletra.
(Spelling should be in accordance with the phonetic sound of
the word.)
Pananglitan:
amo landlord / boss
amô monkey
siya chair
siyà him / her
basa read
basâ wet
sala living room
salà sin
Pamaagi 3: Paggamit ng O haw U
(Use of O and U)
a. Kung ang gauna na silaba gasugod sa katanog (consonant) na
ingsundan ng O o U na tanog, kasagaran U ang gamiton.
(If the first syllable word that begins in a consonant has O or U sound,
U is usually used.)
Pananglitan:
kugâ suka
lupad guba
puto
b. Kung ang ing tiyab aron duha ka O o U na tanog; mag-una ang U
amo pa ang O. (If a word has two O or U sound, usually the first is U and
the next is O.)
Pananglitan:
turog
sugbo
yugo
unto
lupog
Gawas sa:
kolor
polo
9
c. Haw ang tiyab aron tulo ka O o U na tingog tapos yagtapad ang
duha, U ang gamiton sa ga una ug ang gasunod sini kinahanglan U ang
gamiton, sa ikatulo da ang O.
(If a word has three O or U sound and the last two are side by side,
the first and the second shall be U and the last shall be O.)
Pananglitan:
Suguon bukbukon
Lutuon kukuhon
Suksukon buduhon
d. Ang katapusan na letra na O alisdan ng U kung idugang na
panlakbit.
(The terminal letter O is changed to U when a suffix is added to the
word.)
Pananglitan:
sugo - sugua; suguon
luto – lutua; lutuon
Pamaagi 4: Pagamit o diri paggamit ng badlit (-)
(Use or non-use of hyphen (-) )
a. Kinahanglan aroy badlit sa tunga ng katanog(consonant) hasta
patanog (vowel) para malikayan ang kalibog.
(There should be a hyphen between a consonant and a vowel, to
avoid confusion)
Pananglitan:
lay-ob
sug-ong
kan-on
sun-ad
sag-ob
Ang badlit kinahanglan gamiton sa duha ka inutro na mga tiyab haw
yagpasabot ini ng pagkapareho o amo-amo ra, o haw sa inutro na lihok.
(A hyphen is necessary between two repeated words if they tell
either similarity or likeness, or repeated action.)
Pananglitan:
kanta-kanta inom-inom
lugpat-lugpat turog-turog
10
panaw-panaw luto-luto
suwat-suwat ingkud-ingkud
sayaw-sayaw
Pamaagi 5: Haw ang tiyab binuslan sa Spanish, ibilin ang patanog (vowel) haw
alisdan ang katanog (consonant)
(If the word is borrowed from Spanish, retain the vowel and change
the consonant)
Pananglitan:
Spanish Kinamayo
vendita bendita
vaso baso
vintana bintana
Exemption:
Haw kasagaran gamiton ang Ingles na termino sa tiyab na aron O or U,
gamiton ang Ingles.
(If an English equivalent is commonly used with respect to O or U, use the
English.)
English Kinamayo
support suporta
module modyul
Pamaagi 6: Borrowed words in English are not change.
Pananglitan:
English Kinamayo
editor editor
laptop laptop
cell phone cell phone
computer computer
calculator calculator
x-ray x-ray
zipper zipper
wi-fi wi-fi
Upod Pa na Pamaagi:
Pagtiyab sang pipila ka tiniyaban na kinamayo
11
(Pronunciation of some kinamayo words)
a. Yang letra na “r” haw litukon “ar” amo ang kadaigan na ag-tiyabon na
aroy tanog na “w” sang upod na kinamayo na tiniyaban
(The letter “r” pronounced as (“ar”) is dominant among words with “w”
sound in other kamayo variant (spoken among neighboring kinamayo
speaking places)
Pananglitan:
aron - awon uran - uwan
turog - tulog wara - wà/ ampan
uring - uling
b. Butangan ng badlit ang tiniyaban na tinuod na binuslan haw gamitan
ng prefix haw way husto na kinamayo na ika-puli.
(The borrowed proper noun word is hyphenated if joined by a prefix if
there is no equivalent kinamayo word for the term.)
Pananglitan:
tig-encode
tig-x-ray
ting-toothbrush
Pagdapog ng Pagbahin ng Tiniyaban
Ang pagbahin ng tiniyaban sang kinamayo aron gihapon sang tiniyaban
na “Filipino”. Ang dapog isa ka labtik ng dila na waray pag-ginhawa sang
pagtiyab mo sini. Aron isa na patanog sa kada dapog (silaba).
Pananglitan:
hao - ha-o
lusong - lu-song
humay - hu-may
Ang pagkahinang ng dapog / silaba
Yahinang ang dapog/silaba base sang patanog (patinig) hasta katanog
(katinig) na itawag na “Porma ng Dapog / silaba”. Ang timaan na “P” para sa
patanog tapos “K” para sa katanog.
Porma Pananglitan
P u-ran
KP tu-kod
PK it-log
KPK sun-dang
KKP pru-tas
PKK ing-kaan
KKPK pres-yo
KKPKK trang-kaso
12
Mga Husto na Paagi sa Gramatika
___________________________
Grammar Guidelines
13
Gramatika Sa Bisliganon/Binisliganon
(Grammar in Bisliganon Language)
I. Noun (Pangaran)
A. The article mga is used to denote the plural noun form.
Singular (Isa) Plural (Daig)
abohan
ba-ay
utaw
bobay
langgam
dahon
mga abohan
mga ba-ay
mga utaw
mga bobay
mga langgam
mga dahon
B. Affixes ka and an are used to indicate the plural form of the words.
Singular (Isa) Plural (Daig)
ìsu
humay
bàdo
sani
bobay
usog
pasak
Kaìsu-an
kahumayan
kabàdo-an
kasanihan
kabobayan
kausugan
kapasakan
14
C. Some common nouns Referring to Relationship can be grouped into:
Isa Duwa Daig
asawa
amiga
klasmeyt
bayaw
lumon
Mag- asawa
Mag- amiga
mag -klasmeyt
mag -bayaw
mag-lumon
manag asawa
manag amiga
manag klasmeyt
manag bayaw
manag lumon
D. Gender (usog/bobay, diri sigurado)
Usog Bobay Diri Sigurado
itay
tiyo
maestro
kusinero
lumansad
butô
arador
inay
tiya
maestra
kusinera
dumaraga/manggi-anak
anayon
manganganak
ginikanan
maglumon
magtutudlo
maglutoay
manok
baboy
karabaw/baka
15
2. Pronoun (alilis ng Pangaran)
Personal Pronoun (alilis ng pangaran – Kinaugalingon)
Singular (Isa) Plural (Daig)
First Person(Ikaw/kami
ang gatiyab)
Second Person (Kabaraw
na utaw)
Third Person
(Pagabarawan)
Ako,
Kanak
Ikaw, kanmo
Ya-an/kana-an
Kita, kami
Kanato/kanami
kamayo
Siran, kaniran
Demonstrators Pronoun (alilis ng ngaran sa panu-od)
The speaker holds
the object
Ini
Nearest
to the speaker
idi
The speaker points
to the object near
the person spoken
to
iyan Near the person
spoken to
Idto
The object is
away from the
speaker and the
person spoken to
adto remote Harayo
16
3. Verb (Hisnang)
Kinamayo Kaparehas
na Sulti
Sinugbuanong
Binisaya Filipino English
abre abre abli bukas Open
ani ani ani ani reap;
harvest
basa basa basa basa read
biya biya biya iwan leave
dayaw dayaw hipos tago Keep
dakop dakop dakop huli catch
dapay dapay laparu sampal slap
dagpi dagpi hapak hampas spank
dara dara dala dala bring
dàg katot katkat akyat climb
drowing drowing dibuho guhit; krokis draw
dagan dagan dagan takbo run
harok harok halok halik kiss
hinlo hinlo hinlo linis clean
hukad hukad yabo tapon spill
kanta kanta awit awit sing
kità kità kita kita see
kamang kamang kuha kuha get
kagud kagud kudkud kudkud grate
laba laba laba laba wash
17
lakso lakso lakso lukso hop
lugpat lugpat layog lundag jump
langoy langoy langoy langoy swim
burdahi panaw, suroy lakaw/laag lakad roam
sugbo sugbo ligo ligo bath
palit palit palit bili buy
panaw panaw lakaw lakad walk
sayaw sayaw sayaw sayaw dance
sira sira sira sara close
sukbot suog sul-ob suot wear
suwat suwat sulat sulat write
Tan-aw Tan-aw tan-aw tingin look
tuon tuon tudlo turo teach
tugna tugna lung-ag saing cook
tugpa lugpat lukso talon dive
tuon tuon tuon aral study
turog turog tulog tulog sleep
3.1 Tenses (kapanahunan/Tempo)
a. Present Tense (yahitabo duon)
It is formed by adding prefixes ga or ya
Pananglitan:
Galaba gasun-ad
Yaturog gasugbo
18
b. Past Tense (yahitabo da)
It is formed by adding prefixes yaka/yag
Pananglitan:
yaglaba yakasun-ad
yakaturog yagsugbo
c. Future Tense (Mahitabo pa)
It is formed by adding ma or maga
Pananglitan:
magalaba magasun-ad
maturog magasugbo
3.2 Numbers
Some prefixes, ma, manga are used to denote numbers.
Singular (Isa) Plural (Daig)
Maturog ako. Mangaturog kami/kita.
Maka-an ako. Manga-an kami/kita.
Mapanaw ako. Mamanaw kami/kita.
4. Adjective (Panhitsura)
KINAMAYO KAPAREHAS
NA SULTI
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
mahusay mahusay nindot maganda beautiful
mara-at mara-at maot pangit ugly
mayontok tabibi gagmay maliit small
19
mabak-ka bagas/badi dagko malaki big
mabandos apurado paspas mabilis fast
gawot awa-an dalo maramot greedy
hayupo hagagpa mobo mababa short
Positive Comparative Superlative
hayupo hahayupo hayupu-ay
mabahu Mabahu-baho mabahu-ay
mahamot Mahamut-hamot mahamutay
It is used to describe a noun + na or pronoun. It is formed by adding some affixes
as ma if seen by the speaker and ka if felt by the person.
Pananglit:
magurang na pilay mahusay na lugar ka-asin na pagkaan
kapait na gulay magana na atop katignaw na tubig
Repeated word or noun + suffix on used to form adjectives
Pananglit:
maliba-liba (joker) mahara-harahon (snappy)
isu-isu-on (childish)
gapa supa-supa (chew)
tumus-tumuson (liar)
The suffix hun is used to denote a lesser degree while the suffix hay
indicate higher degree.
Pananglit:
maldituhun (naughtier) maldituhay (naughtiest)
20
guwapuhun (more handsome) guwapuhay ( most handsome)
baratuhun (cheaper) baratuhay (cheapest)
5. Adberbyo/Pagbatbat-hisnang/Panhitsura
Grabi
Grabi ka badi ng kanaan lawas.
Subra
Subra kasamok wara makaturog ang ìsu.
Wara
Wara maka-kamang ng isda.
Yaduwagbong
Yaduwagbong pagka-kagtang ng utaw.
Yatabo
Yatabo pag-gina sang pasak.
Yadabunok
Yadabunok pagkagtang ang durian.
Naay
Naay pa, tagadi ako.
Nga-on
Nga-on kaw hunong sang kilid ng karsada.
5.a Panhubit – hisnang sa oras
dum, kaadlawon, kisum, gaya, gaina, ugun-ugon, kamandùm
kagab-i, gayara, hambung, duon da, sang isay dum/adlaw, masusùm, sa aron
na tuig, tingay- dùm
5.b Panhubit – hisnang sa lugar
21
ngadto, ngadi, ngansi-an, ngan-sin-i, ngan-sidto, ngani, ngaon,
sùd,sàd,dawum, sa taas, sa babaw, sa tunga, sa kilid, sa pungkay, talipukpok
5.c Panhubit – hisnang sa paagi paghisnang (manner)
Paghinay- (slowly) Paghinok (slowly in motion)
Pag-igkang(tip toe), pahagas (whisper-like)
Pag-inap (careful), paspasi (hurry), tudahi (louder)
5.d Panhubit – hisnang sa degree
mayuntok mayuyontuk mayuntukay
madayaw madayaw-dayaw madayaway
makatu makatu-kato makatuway
tabibi tatabibi tabibi-ay
hayupo hahayupo hayupu-ay
Hayupo paggunting ko sang papel.
Hahayupo paggunting ko sang papel kaysa kana-an papel.
Hayupu-ay paggunting ng kana-an papel sa kanami tulo.
6. Preposition (Panlakbit)
sang, nang
Yangiritù nang kapaso ang palis.
Sa dawom
Aruy gamayay na kaba-kaba sang dawom ng bày.
Sùd
Yang hupo siran sa sùd ng kwarto.
Other prepositions:
luyo (behind), pasingod sa (toward), labay sang (over), dapit
sang (by)
amura sang (like), ubos sang (under), tapos sang (after)
7. Conjunction (Panumpay)
Hasta (and)
Pananglit: Yanag pasag, yag kilaw hasta yag tuwa
siran.
Tapos (and) is used to connect compound sentences.
22
Pananglit: Yaga sugbo yaan tapos yapanaw siran
ugun- ugon.
Agaw sa (that is why)
Pananglit: Yagpati-uran si Dodoy agaw sa ihi-lantan.
Pero (but)
Pananglit: Mabahuay ang durian pero malami-ay kan-
on.
Amu sa (in order to)
Pananglit: Gakugi siran amu sa yangadatu.
Tungod and kay (because) is sometimes used separately.
Pananglit: Yahadukay ang mga isu tungod sang pawo.
Yahadukay ang mga isu kay masakitay ang
pawo.
Mentras (mean while)
Pananglit: Pangaturog da kamo mentras wara pay
utaw.
Kuman (instead)
Pananglit:Saging da kuman ang palita imbes na kapayas.
Amura kuman ining ihigsan ng kwarta ko.
8. Interjection (Pankuga !)
Included in the sentence to express strong emotion or surprise.
(Apil sa tiyabunon ingpakisayod ang ibati.)
Pananglit:
Diyos ko! yanga-ranas ang mga bày sa Bohol.
Adoy! Yanga rudo ang kanak mga buhok.
Phrases and Sentences (mga dapog ng tiyabunon)
Pananglit: Guwapahay na ìsu.
Guwapuhay na ìsu.
Mahaba-ay na buhok.
Mga tiyab ng Pag-ihap:
Tò ka badihay na lipang.
Duwam buok na antiyuhos.
Mga tiyab ng Paghisnang:
Mabak-ka na pagkasuwat.
Mataksi na pag-gutos.
23
Mga klase ng tiyabunon:
1. Declarative (Pagsaysay)
Pananglit: Yag urok si Ompu Poyong sa kauwo.
Yag hampang ang mga mayuntok na mga isu.
2. Interrogative (Pagpangutana)
Pananglit: Yag-uno si Ompo Poyong sa kauwo?
Kagan-o yaghampang ang mga mayuntok na isu?
3. Command (Pagmandar/Pagsugo)
Pananglit: Kaan da ngadto sa kusina.
Pagsag-ob da ng mainom.
4. Request (Paghangyo)
Pananglit: Pakadi-a naay si lumon Tikong sa atabay.
Kamanga naay ayo ang kanaan turong nayahòg.
24
Alpabeto nang
Mandaya – Kinamayo
___________________________
The Alphabet of
Mandaya-Kinamayo Language
25
Aa
Abil
Bb
Bayhu
26
Kk
Kiray
Dd
Duwaw
27
Ee
Espiho
Gg
Gurangan
28
Hh
Hatsa
Ii
Idu
29
Ll
Lanot
Mm
Marguso
30
Nn
Niyog
Ng
Ngilo
31
Oo
Orabang
Pp
Paya
32
Rr
Relo
Ss
Sabanas
33
Tt
Tubo
Uu
Unto
34
Ww
Wara
Yy
Yugo
35
Alpabeto na Kinamayo
Tiniyaban
Alpabeto
Patanog
20
5
Kinamayo
(Vowel) Kinamayo
(Original)
Kinamayo
(Presently
used)
Sinugbuanon
g Binisaya
Filipino English
Aa
alima alima kamot kamay hand
abo abo abog alikabok dust
atabay atabay atabay balon deep well
abil abil wait labi lip
ampan ampan wala wala nothing
ama ama amahan ama father
atùn atùn kalayo apoy flame
amô amô unggoy unggoy monkey
ambaw ambaw ilaga daga mouse
aron aron naa mayroon I have
awug awug sapa sapa creek
Ee
espiho espiho samin salamin mirror
espiso espiso espiso malapot sticky
entrada entrada entrada harapan front
engkantada engkantada engkantada ingkantada fairy
36
Ii
ikug ikug ikog buntot tail
idu idu iro aso dog
ìdi ìdi dia nandito it’s here
ìsu ìsu bata bata child
irung irung ilong ilong nose
ipu ipu tanggal tanggal pick
impis impis piso sisiw new born
irok irok ilok kili-kili armpit
islum islum paniudto tanghalian lunch
ìyak ìyak singgit sigaw shout
Oo organo organo organo salagubang beetle
okra okra okra okra gumbo
orabang orabang pasayan hipon shrimp
olitawo olitawo olitawo binata gentleman
oring oring uling uling charcoal
ompu ompu lolo lolo grandfather
okang okang kuwago kuwago
owabana
owabana
labana
guyabano
owl
sour fruit
37
(Vowel) Kinamayo
(Original)
Kinamayo
(Presently
used)
Sinugbuanong
Binisaya
Filipino English
Uu unto unto ngipon ngipin tooth
uson uson isbog usog move
uran uran ulan ulan rain
utok utok utok utak brain
utôd utôd putol putol cut
usug usug laki lalaki boy
Consonant
(katanog)
Kinamayo
(Original)
Kinamayo
(Presently
used)
Sinugbuanong
Binisaya
Filipino English
Bb bobay bobay babaye babae girl
badò badò sinina damit dress
badi badi dako malaki big
baroto baroto bangka bangka boat
biringhinas biringhinas talong talong eggplant
bugsay bugsay bugsay sagwan paddle
babâ babâ baba bibig mouth
bawod bawod balod alon wave
bayhu bayhu nawong mukha face
bitiis bitiis tiil binti leg
burak burak bulak bulaklak flower
38
Dd duwaw duwaw dulaw dulaw turmeric
daing daing bulad tuyô Dried fish
daig daig daghan marami plenty
daya daya bukid bukirin farm
daraga daraga dalaga dalaga lady
dùm dùm gabii gabi night
diri diri dili ayaw no
Gg gurangan gurangan lasang gubat forest
gawot gawot hakog maramot greedy
gapô gapô gabok marupok dilapidated
garas garas lampas paggapas brash
ginamos ginamos gamos bagoong caviar
gamut gamut gamut ugat root
Hh hurot hurot tanan lahat all
hìram hìram lamok lamok mosquito
hurmigas hurmigas amigas langgam ant
hayupo hayupo mubo maiksi short
hantataru hantataru ulod uod caterpillar
humay humay humay palay Rice grain
hatsa hatsa wasay palakol ax
harayô harayô layo malayo far
harigi harigi haligi haligi pillar
39
Consonant
(katanog)
Kinamayo
(Original)
Kinamayo
(Presently
used)
Sinugbuanong
Binisaya
Filipino English
Kk kabakaba kabakaba alibangbang paru-paro butterfly
karawasan karawasan lambay alimasag swimming
crab
kagang kagang alimango alimango crab
kiray kiray kilay kilay eyebrow
kasili kasili kasili igat eel
kamang kamang kuha kunin get
kanap kanap kamang gapang crawl
kisùm kisùm ugma bukas tomorrow
Ll laong laong ingon sabi say
lay-ob lay-ob lung-ag nilaga boiled
lanot lanot lanot hibla abaca
fiber
lamparilya lamparilya lamparilya gasera lamp
lugpat lugpat ambak talon jump
langgam langgam langgam ibon bird
letrato letrato hulagway larawan picture
langot langot suko galit angry
Mm mata mata mata mata eye
maduggum maduggum ngit-ngit madilim dark/dim
margoso margoso paliya ampalaya bitter
gourd
40
madayao madayaw maayo maayos good
mercado merkado palengke pamilihang
bayan
market
magurang magurang guwang hinog ripe
magûrang magûrang maguwang nakakatandang
kapatid
elder
brother/sister
Nn niyog niyog lubi niyog coconut
nunok nunok baliti baliti balite
tree
nigo nigo nigo nigo winnower
nati nati nati nati young
carabao/cow
Ng ngilò ngilò lagos gilagid gum
ngaon ngaon diha diyan there
ngirit ngirit ngisi ngiti smile
ngadi ngadi diri dito here
ngadto ngadto didto doon there
ngàran ngàran ngalan pangalan name
nganga nganga nganga nganga open
Pp payag payag payag dampa hut
payâ payâ bagol bao coconut
shell
pusâ pusâ bukog buto bone
puya puya puya sentimo coin
pasâg pasâg sinugba inihaw grilled
pasâk pasak lapok putik mud
41
piyagit piyagit singgit sigaw shout
puwâ puwâ amang pipi mute
Consonan
t
(katanog)
Kinamayo
(Original)
Kinamayo
(Presently
used)
Sinugbuanon
g Binisaya
Filipino English
Rr rasâ rasâ buak basag broken
rabak rabak labay tapon throw
ranâs ranâs guba sirang-sira damaged
raât raât maot pangit ugly
ripâ ripâ hugaw dumi dirt
raspa raspa gupit gupit haircut
rabnot rabnot giilog inagaw snatch/grab
Ss
sabanas sabanas habol kumot blanket
saklob saklob taklob takip cover
sudlay sudlay sudlay suklay comb
samad samad samad sugat wound
sinturon sinturon bakos sinturon belt
sagbot sagbot sagbot damo grass
suwa suwa suwa suha lemon
sibôt sibôt sibot sibot net
Tt
tabu tabu kabu tabo dipper
tabako tabako tabako tabako tobacco
42
tibuok tibuok tibuok buo whole
tikug tikug tukog ting-ting midrib
turog turog tulog tulog sleep
turong turong pandong bandana head cover
tirador tirador pintik tirador slingshot
tipasi tipasi tipasi butil grain
tapahan tapahan landahan tapahan kiln
tilaw tilaw tilaw tikim taste
tubô tubô tubo tubo sugarcane
tiyaho tiyaho hilak iyak cry
Ww
wati wati wati bulati earthworm
wara wara wala wala nothing/non
e
wak-wak wakwak ungo aswang witch
wangwan
g
wangwan
g
halog maluwan
g
loose
wagit wagit ilabay itapon throw
Yy
yugo yugo yugo yugo yoke
yahukad yahukad yayabo naitapon spilled
yima yema
yema
yema
processed candy
milk
yapating yapating tiil paa foot
yoyo yoyo yoyo yoyo yoyo
43
Pagklaro sa buot Ipasabot nang mga
Tiyabunon (Diksyunaryo)
___________________________
Dictionary
44
MGA PORMA
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANON
G BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
bawuk bawuk baliko balikog baluktot crooked
gurod-
gurod
gurod-
gurod
gurod-
gurod
kurod-kurod kulu-
kulubot
corrugate
d
limon limon limon lingin bilog circle/round
utod-utod utod-utod utod-utod putol-putol putol-
putol
broken
line
kiling kiling kiling takilid tagilid Slant
tul-id tul-id tul-id tul-id matuwid straight
MGA ADLAW
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Domingo Domingo Domingo Domingo Linggo Sunday
Lunes Lunes Lunes Lunes Lunes Monday
Martes Martes Martes Martes Martes Tuesday
Mirkules Mirkules Mirkules Miyerkules Miyerkules Wednesday
Huybis Huybis Huybis Huwebes Huwebes Thursday
Birnis Birnis Birnis Biyernis Biyernes Friday
Sabado Sabado Sabado Sabado Sabado Saturday
45
MGA BUWAN
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Enero Enero Enero Enero Enero January
Pebrero Pebrero Pebrero Pebrero Pebrero February
Marso Marso Marso Marso Marso March
Abril Abril Abril Abril Abril April
Mayo Mayo Mayo Mayo Mayo May
Hunyo Hunyo Hunyo Hunyo Hunyo June
Hulyo Hulyo Hulyo Hulyo Hulyo July
Agusto Agusto Agusto Agosto Agosto August
Septembre Septembre Septembre Septiyembre Setyembre September
Oktubre Oktubre Oktubre Oktubre Oktubre October
Nobembre Nobembre Nobembre Nobyembre Nobyembre November
Desembre Desembre Desembre Disyembre Disyembre December
MGA ORAS
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
dùm dùm dùm gabii gabi evening/
night
sùm sùm sùm buntag umaga morning
alas-dose alas-dose alas-dose udto udto midday/noon
46
hambong hambong hambong hapon hapon afternoon
masusom masusom masusom kaadlawon madaling
araw
dawn
tingay
duman
tingay
duman
tingay
duman
tungang-gabii hating-
gabi
midnight
MGA TEMPO NG PANAHON
KINAMAY
O
(Original)
KINAMAY
O
(Presently
used)
KAPAREHA
S NA
TINIYABAN
SINUGBUANON
G BINISAYA
FILIPINO ENGLIS
H
ting-uran ting-uran ting-uran ting-ulan tag-ulan rainy
masuga masuga masuga ting-init tag-araw sunny
mapawa mapawa mapawa hayag maaliwala
s
fair
masirum masirum masirum ngitngit makulimli
m
dusky
MGA IBATI SANG LAWAS
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
imingaw imingaw imingaw mingaw lungkot homesick
yalipay yalipay yalipay lipay saya happy
yadaman yadaman yadaman suko galit angry
ya-urika ya-urika ya-urika nabalaka nag-alala worry
makudò makudò makudò ngut-ngot kirot painful
47
maluya maluya maluya luya mahina weak
ihilantan ihilantan ihilantan kalintura lagnat fever
ihapdusan ihapdusan ihapdusan hapdus hapdi excruciating
pain
MGA SUOGUNON
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
saya saya sayal saya saya;palda skirt
blawos blawos blaws blusa blusa blouse
kamison kamison kamison kamison kamison chemise
sando sando sando sando sando undershirt
kamisita kamisita kamisita kamisadentro kamisadentro polo shirt
dyaket dyaket dyaket jacket dyaket jacket
katsupot katsupot katsupot purol karsunsilyo short pants
carsonsilyo carsonsilyo carsonsilyo damit
pang-ilalim
underwear
karsones karsones karsones pantalon pantalon pant; trouser
toga toga toga sinina; toga damit; toga gown
bado bado bado sinina damit dress
48
MGA GULAY
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
alogbate alugbati agbati alugbati alugbati spinach
ampalaya amarguso marguso ampalaya ampalaya bitter gourd
kalamunggay kalamunggay kamunggay kamunggay malunggay horseradish
kamatis kamatis kamatis kamatis kamatis tomato
sili sili sili sili sili chili pepper
gabi hupe hupe,gabi gabi gabi taro
ganas dahon ng
kamote
ganas ganas dahon ng
kamote
camote
tops
kalabasa kalabasa kalabasa kalabasa kalabasa squash
okra okra okra okra okra
petchay petsay petsay petsay petsay petchay
repolyo repolyo repolyo repolyo repolyo cabbage
saluyot saluyot saluyot tugabang saluyot jute
talong talong talong talong talong eggplant
kangkong tangkong tangkong tangkong tangkong swamp
cabbage
tangad tangad tangad tanglad tanglad lemon grass
sitaw sitaw sitaw batong sitaw string beans
sibuyas sibuyas sibuyas sibuyas sibuyas onion
luy-a luy-a luy-a luy-a luya ginger
49
MGA PRUTAS
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA FILIPINO ENGLISH
limonsito limonsito agredulce lemonsito kalamansi chinese orange
bayabas bayabas bayabas bayabas bayabas guava
bung-on bung-on bung-on bung-on pomelo pomelo
kasoy kasoy kasoy kasoy kasoy cashew
kaymito kaymito kaymito kaymito kaymito star apple
durian durian duri-an durian durian durian
kapayas kapayas kapayas papaya papaya papaya
lansones lanzones lanzones lanzones lanzones lanzones
niyog niyog niyog niyog/lubi niyog coconut
mani mani mani mani mani peanut
manga manga manga manga manga mango
nangka langka langka langka langka jackfruit
penya pinya pinya pinya pinya pineapple
saging saging saging saging saging banana
MGA KOLOR
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANO
NG BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
abuhon abuhon gray abuhon kulay-abo gray
50
malàg yellow duyaw dulaw dilaw yellow
asol blue blo asul asul blue
bayulet violet lumboy bayoleta lila violet
grin green gren berde berde green
itum itum itom itom itim black
orens orange orens kahil dalandan orange
puwa puwa puwa pula pula red
rosas pink pink rosas rosas pink
brown brown brown tabunon tsokolate brown
MGA LUGAR/ DAPIT
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANON
G BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
bakasyunanan lulinghayawan bakasyunan bakasyunan kublihan,
bakasyonan
resort
bodega bodega bodega bodega bodega storage
kantina kantin kan-anan kan-anan kantina canteen
kapilya kapilya kapilya kapilya kapilya chapel
simbahan simbahan simbahan simbahan simbahan church
klasrum klasrom klasrom klasrum silid-aralan classroom
klinika klinik tambalanan klinik klinik clinic
husayanan husayanan hukmanan korte hukuman court
hampanganan hampanganan duwaanan dulaanan palaruan playground
51
eskuylahan eskuylahan tunghaan eskwelahan paaralan school
hununganan hunonganan terminal hunonganan hintuan,
paradahan
terminal
tagpahanan tagpahanan erport erport paliparan airport
bày
pahuwayanan
bày
pahuwayanan
bày
pahuwayanan
otel otel hotel
kan-anan kan-anan kan-anan karinderya karinderya eatery, restaurant
basahanan laybrari basahanan basahanan aklatan library
opisina opisina opisina opisina,buhatan opisina,
tanggapan
office
tambawanan tambawanan ospital tambalanan pagamutan hospital
hinanganan hinanganan pabreka pabrika pabrika factory
bekeri bekeri bekeri panaderya panaderya bakery
parkinganan parkinganan hunonganan parkingan paradahan parking area
plasa plasa plasa plasa plasa plaza
prisuhan prisohan presohan bilanggoan kulungan jail
tindahan tindahan tindahan tindahan tindahan store
merkado palengke merkado tiyangge palengke market
baryo baryo baryo baryo barangay barangay
basketbolan basketbolan basketbolan basketbolan basketbolan basketball
court
52
MGA LUGAR SA PANIMALAY
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
diskanso diskanso diskanso balkon balkonahe terrace
intawunan intawunan intawunan kasilyas palikuran comfort room
kusina kusina kusina kusina kusina kitchen
suwod suwod suwod kuwarto silid-tulugan bedroom
kuwangan kuwangan kuwangan higdaanan kama bed
hagdan hagdan hagdan hagdan hagdan stairs
hugasan hugasan hugasan lababo lababo labatory
sala sala sala sala sala living room
bintana bintana bintana bintana durungawan window
abuhan abuhan abuhan abuhan sainganan furnace
MGA PARTE NANG LAWAS
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANON
G BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
abaga abaga abaga abaga balikat shoulder
tuktok agtang agtang noo forehead
alima kamot kamot kamot kamay hand
bakù bakù bakù kumagko hinlalaki thumb
bakagwang bat-ang bat-ang dapi-dapi balakang hips
bitiis bitiis bitiis bitiis binti lower leg
53
buhok buhok buhok buhok buhok hair
pusa bukog pusa bukog buto bone
bukton bukton bukton bukton braso arms
Dila dila dila dila dila tongue
dagarha dagarha dagarha dughan dibdib chest
hawak hawak hawak hawak baywang waist
Irok irok irok ilok kili-kili armpit
himuslaho himuslaho kalimutaw kalimutaw mata pupil
tudo tudo tudo tudlo hintuturo point finger
kiray kilay kiray kilay kilay eyebrow
king-king king-king king-king kumingking hinliit pinky finger
kukuhon kuko kuko kuko kuko nails
labot labot labot sampot puwet buttocks
lapa-lapa lapa-lapa lapa-lapa lapa-lapa talampakan sole
likud likud likod likod likod back
liug liug liug liog leeg neck
mata mata mata mata mata eyes
unto unto onto ngipon ngipin tooth
paa paa paa paa hita thigh
palis palis palis panit balat skin
pad pad pad palad palad palm
piruk piruk piruk pilok pilik mata eyelash
pusod pusod pusod pusod pusod navel
54
Siki siki siki tiil paa foot
Siko siko siko siko siko elbow
susu suso suso totoy suso breast
kuku kuku kuku suwang baba chin
talinga talinga talinga dalunggan tainga ear
tang-guan tang-guan tang-guan tangkugo batok nape
tiyan tiyan tiyan tiyan tiyan tummy
tikud tikud tikud tikod sakong heel
tuhod tuhod tuhod tuhod tuhod knee
ugat ugat ugat ugat ugat vein
ùwo ùwo ùwo ulo ulo head
abil abil abil ngabil labi lips
bayhu bayho nawong dagway,
nawong
mukha face
MGA SAKOP NANG PAMILYA
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Ìsu ìsu ìsu bata bata child
bobay bubay bubay babae babae Girl
bobay bubay bubay babae babae Girl
bayaw bayaw bayaw bayaw bayaw In-law
ompo ompo ompo lola/lolo lola/lolo grandmother/fat
her
katagsa katagsa katagsa ig-agaw pinsan cousin
55
lumon lumon lumon ig-suon kapatid brother/sister
amâ amâ amâ amahan ama father
ina ina ina inahan ina mother
kalumunan Kalumunan kalumunan kaparentihan Kamag-anak relatives
MGA HAYOP
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
agila agila agila agila agila eagle
ambaw ambaw ambaw ilaga daga rat
kuyuso kuyuso ambaw ilaga daga mice
apan apan apan apan tipaklong grasshopper
baboy baboy baboy baboy baboy pig
baka baka baka baka baka cow
buaya buwaya buwaya buwaya buwaya crocodile
banagan banagan banagan banagan lobster
kaba-kaba kaba-kaba kaba-kaba kaba-kaba paru-paro butterfly
kabayo kabayo kabayo kabayo kabayo horse
kabog kabog kabog kabog paniki bat
kandeng kanding kanding kanding kanding goat
karabaw karabaw karabaw kalabaw kalabaw carabao
ido ido ido iro aso dog
isda isda isda isda isda fish
haas/sawa haas haas halas ahas snake
56
usa usa usa usa usa deer
ihaas baboy iha-as baboy iha-as baboy iha-as baboy ramo wild pig
kalapati kalapati kalapati kalapati kalapati dove
langgam langgam langgam langgam ibon bird
mamang mamang mamang amigas banggan ant
bao bao bao bao pagong turtle
organo organo organo organo organo beetle
uhipan uhipan uhipan uhipan uhipan centipede
wati wati wati wati nod worm
butiki tiki tiki tiki butiki lizard
hiram hiram hiram lamok lamok mosquito
aninipot aninipot aninipot aninipot aninipot firefly
lawa-lawa lawa-lawa lawa-lawa lawa-lawa gagamba spider
MGA BUTANG
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
aparador aparador aparador aparador aparador cabinet
bangko silya/
ingkudan
silya/
ingkoranan bangko upuan/silya chair
bado bado bado/
bestida
bestida/
sanina damit dress
baso baso baso baso baso glass
57
kurtina kurtina kurtina kurtina kurtina curtain
katre katre katre higaan higaan bed
karaha karaha karaha kaha kawali frying pan
kutsilyo kutsilyo kutsilyo kutsilyo kutsilyo knife
kamiseta kamiseta kamiseta kamiseta kamiseta t-shirt
karsinsilyo karsinilyo karsinilyo karsinilyo brief brief
kapote kapote kapote kapote kapote rain coat
kampupoy kampupoy kampupoy short pants short pants short pants
Kagudan Kagdanan Kagudan Kudkuran Kudkuran Coconut
gritter
kalan kalan kalan kalan lutuan/
kalan stove
kaldero kaldero kaldero kaldero kaldero keetle
kulentas kulentas kulentas kuwentas kwentas necklace
lamesa lamesa lamesa lamesa mesa table
lata lata lata lata lata can
lamparilya lamparilya lamparilya lampara lampara lamp
lampaso lampaso lampaso lampaso bunot scrub
payong payong payong payong payong umbrella
plato plato plato plato plato plate
rosaryuhan rosaryohan rosaryohan rosaryohan rosary
relo relo relo relo relo watch
sapatos sapatos sapatos sapatos sapatos shoes
tsinelas tsinelas tsinelas tsinelas tsinelas slippers
58
tadtadan tadtaran tadtaran tadtaran tadtaran chopping
board
tasa tasa tasa tasa tasa cup
sandok sandok sandok sandok sandok laddle
panaksan panaksan panaksan panaksan yahong bowl
papel papel papel papel papel paper
purseras purseras purseras purseras pulseras bracelet
planggana planggana planggana planggana planggana basin
plantsa plantsa plantsa plantsa plantsa iron
petaka pitaka pitaka pitaka pitaka purse
MGA NUMERO 0-100
KINAMAYO
(Original)
KINAMAY
O
(Presently
used)
KAPAREHA
S NA
TINIYABAN
SINUGBUANON
G BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Wara Sero Ampan Wala Zero Zero
Uno/Isa Isa Uno Usa Isa One
Dos/Duha Duha Dos Duha Dalawa Two
Tres/ Tò Tò Tres Tulo Tatlo Three
Kwatro/Up
at
Upat Kwatro Upat Apat Four
Singko/Lim
a
Lima Singko Lima Lima Five
Sayes/
Unom
Unom Sayis Unom Anim Six
59
Site/ Pito Pito Syete Pito Pito Seven
Otso/ Walo Otso Otso Walo Walo Eight
Nuybe/Siya
m
Siyam/Nuyb
e
Nuybe Siyam Siyam Nine
Dyis/
Napulo
Napulo Dyes Napulo/Diye
s
Sampu Ten
Onsi Onse Onse Onse Labing Isa Eleven
Dosi Dose Dose Dose Labing -
Dalawa
Twelve
Tresi Trese Trese Trese Labing -Tatlo Thirteen
Katorse Katorse Katorse Katorse Labing -
Apat
Fourteen
Kinsi Kinse Kinse Kinse Labing -Lima Fifteen
Disisayes Dise Sayis Dise Sayis Dise Sayis Labing Anim Sixteen
Disisite Dise-Syete Dise-Syete Dise-Syete Labim -Pito Seventee
n
Disiotso Dise-Otso Dise-Otso Dise-Otso Labing -
Walo
Eighteen
Disinuybi Dise-Nuybi Dise-Nuybi Dise-Nuybi Labing-
Siyam
Nineteen
Bayente Baynte Baynte Baynte Dalawampu Twenty
Bayente-
Uno
Baynte-
Uno
Baynte-
Uno
Bayente Uno Dalawampu
’t Isa
Twenty-
One
Beyente-
Dos
Baynte-
Dos
Baynte-
Dos
Bayente Dos Dalawampu
’t Dalawa
Twenty-
Two
Beyente-
Tres
Baynte-
Tres
Baynte-
Tres
Bayente Tres Dalawampu
’t Tatlo
Twenty-
Three
60
Beyente-
Kwatro
Baynte-
Kwatro
Baynte-
Kwatro
Bayente
Kwatro
Dalawampu
’t Apat
Twenty-
Four
Beyente-
Singko
Baynte-
Singko
Baynte-
Singko
Bayente
Singko
Dalawampu
’t Lima
Twenty-
Five
Bayente-
Sayes
Baynte-
Sayis
Baynte-
Sayis
Bayente Sais Dalawampu
’t Anim
Twenty-
Six
Bayente-
Site
Baynte-
Syete
Baynte-
Syete
Bayente
Siete
Dalawampu
’t Pito
Twenty-
Seven
Bayente-
Otso
Baynte-
Otso
Baynte-
Otso
Bayente
Otso
Dalawampu
’t Walo
Twenty-
Eight
Bayente-
Noybe
Baynte-
Nuybe
Baynte-
Nuybe
Bayente
Nuwebe
Dalawampu
’t Siyam
Twenty-
Nine
Trayenta Traynta Traynta Trayenta Tatlumpu Thirty
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Trayentay
Uno
Trayntay-
Uno
Trayntay-
Uno
Trayentay
Uno
Tatlumpu’t
Isa
Thirty-
One
Trayentay
Dos
Trayntay-
Dos
Trayntay-
Dos
Trayentay
Dos
Tatlumpu’t
Dalawa
Thirty-
Two
Trayentay
Tres
Trayntay-
Tres
Trayntay-
Tres
Trayentay
Tres
Tatlumpu’t
Tatlo
Thirty-
Three
Trayentay
Kwatro
Trayntay-
Kwatro
Trayntay-
Kwatro
Trayentay
Kwatro
Tatlumpu’t
Apat
Thirty-
Four
Trayentay
Singko
Trayntay-
Singko
Trayntay-
Singko
Trayentay
Singko
Tatlumpu’t
Lima
Thirty-
Five
61
Trayentay
Says
Trayntay-
Sayis
Trayntay-
Sayis
Trayentay
Sais
Tatlumpu’t
Anim
Thirty-Six
Trayentay
Site
Trayntay-
Syete
Trayntay-
Syete
Trayentay
Siete
Tatlumpu’t
Pito
Thirty-
Seven
Trayentay
Otso
Trayntay-
Otso
Trayntay-
Otso
Trayentay
Otso
Tatlumpu’t
Walo
Thirty-
Eight
Trayentay
Nuybe
Trayntay-
Nuybe
Trayntay-
Nuybe
Trayentay
Nuwebe
Talumpu’t
Siyam
Thirty-
Nine
Kwarenta Kwarenta Kwarenta Kuwarenta Apatnapu Forty
Kwarentay
Uno
Kwarentay
Uno
Kwarentay
Uno
Kuwarentay
Uno
Apatnapu’t
Isa
Forty
One
Kwarentay
Dos
Kwarentay
Dos
Kwarentay
Dos
Kuwarentay
Dos
Apatnapu’t
Dalawa
Forty
Two
Kwarentay
Tres
Kwarentay
Tres
Kwarentay
Tres
Kuwarentay
Tres
Apatnapu’t
Tatlo
Forty
Three
Kwarentay
Kwatro
Kwarentay
Kwatro
Kwarentay
Kwatro
Kuwarentay
Kwatro
Apatnapu’t
Apat
Forty
Four
Kwarentay
Singko
Kwarentay
Singko
Kwarentay
Singko
Kuwarentay
Singko
Apatnapu’t
Lima
Forty
Five
Kwarentay
Says
Kwarentay
Sayis
Kwarentay
Sayis
Kuwarentay
Sais
Apatnapu’t
Anim
Forty Six
Kwarentay
Syete
Kwarentay
Syete
Kwarentay
Syete
Kuwarentay
Siete
Apatnapu’t
Pito
Forty
Seven
Kwarentay
Otso
Kwarentay
Otso
Kwarentay
Otso
Kuwarentay
Otso
Apatnapu’t
Walo
Forty
Eight
Kwarentay
Nuybe
Kwarentay
Nuybe
Kwarentay
Nuybe
Kuwarentay
Nuybe
Apatnapu’t
Siyam
Forty
Nine
Singkwentay Singkwentay Singkwentay Singkuwenta Limampu Fifty
62
Singkwentay
Uno
Singkwentay
Uno
Singkwentay
Uno
Singkuwentay
Uno
Limampu’t
Isa
Fifty
One
Singkwentay
Dos
Singkwentay
Dos
Singkwentay
Dos
Singkuwentay
Dos
Limampu’t
Dalawa
Fifty
Two
Singkwentay
Tres
Singkwentay
Tres
Singkwentay
Tres
Singkuwentay
Tres
Limampu’t
Tatlo
Fifty
Three
Singkwentay
Kwatro
Singkwentay
Kwatro
Singkwentay
Kwatro
Singkuwentay
Kuwatro
Limampu’t
Apat
Fifty
Four
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Singkwentay
Singko
Singkwentay
Singko
Singkwentay
Singko
Singkuwentay
Singko
Limampu’t
Lima
Fifty
Five
Singkwentay
Says
Singkwentay
Says
Singkwentay
Says
Singkuwentay
Sais
Limampu’t
Anim
Fifty Six
Singkwentay
Syete
Singkwentay
Syete
Singkwentay
Syete
Singkuwentay
Siete
Limampu’t
Pito
Fifty
Seven
Singkwentay
Otso
Singkwentay
Otso
Singkwentay
Otso
Singkuwentay
Otso
Limampu’t
Walo
Fifty
Eight
Singkwentay
Nuybe
Singkwentay
Nuybe
Singkwentay
Nuybe
Singkuwentay
Nuwebe
Limampu’t
Siyam
Fifty
Nine
Saysenta Saysenta Saysenta Saysenta Animnapu Sixty
Saysentay
Uno
Saysentay
Uno
Saysentay
Uno
Saysentay
Uno
Animnapu’t
Isa
Sixty
One
Saysentay
Dos
Saysentay
Dos
Saysentay
Dos
Saysentay
Dos
Animnapu’t
Dalawa
Sixty
Two
63
Saysentay
Tres
Saysentay
Tres
Saysentay
Tres
Saysentay
Tres
Animnapu’t
Tatlo
Sixty
Three
Saysentay
Kwatro
Saysentay
Kwatro
Saysentay
Kwatro
Saysentay
Kwatro
Animnapu’t
Apat
Sixty
Four
Saysentay
Singko
Saysentay
Singko
Saysentay
Singko
Saysentay
Singko
Animnapu’t
Lima
Sixty
Five
Saysentay
Says
Saysentay
Says
Saysentay
Says
Saysentay
Says
Animnapu’t
Anim
Sixty Six
Saysentay
Site
Saysentay
Site
Saysentay
Site
Saysentay
Site
Animnapu’t
Pito
Sixty
Seven
Saysentay
Otso
Saysentay
Otso
Saysentay
Otso
Saysentay
Otso
Animnapu’t
Walo
Sixty
Eight
Saysentay
Nuybe
Saysentay
Nuybe
Saysentay
Nuybe
Saysentay
Nuybe
Animnapu’t
Siyam
Sixty
Nine
Sitenta Sitenta Sitenta Sitenta Pitumpu Seventy
Sitentay Uno Sitentay Uno Sitentay Uno Sitentay Uno Pitumpu’t
Isa
Seventy
One
Sitentay Dos Sitentay Dos Sitentay Dos Sitentay Dos Pitumpu’t
Dalawa
Seventy
Two
Sitentay Tres Sitentay Tres Sitentay Tres Sitentay Tres Pitumpu’t
Tatlo
Seventy
Three
Sitentay
Kwatro
Sitentay
Kwatro
Sitentay
Kwatro
Sitentay
Kwatro
Pitumpu’t
Apat
Seventy
Four
Sitentay
Singko
Sitentay
Singko
Sitentay
Singko
Sitentay
Singko
Pitumpu’t
Lima
Seventy
Five
Sitentay
Says
Sitentay
Says
Sitentay
Says
Sitentay Says Pitumpu’t
Anim
Seventy
Six
64
Sitentay Site Sitentay Site Sitentay Site Sitentay Site Pitumpu’t
Pito
Seventy
Seven
Sitentay
Otso
Sitentay
Otso
Sitentay
Otso
Sitentay Otso Pitumpu’t
Walo
Seventy
Eight
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Sitentay
Nuybe
Sitentay
Nuybe
Sitentay
Nuybe
Sitentay
Nuybe
Pitumpu’t
Siyam
Seventy
Nine
Otsenta Otsenta Otsenta Otsenta Walumpu Eighty
Otsentay
Uno
Otsentay
Uno
Otsentay
Uno
Otsentay Uno Walumpu’t
Isa
Eighty
One
Otsentay
Dos
Otsentay
Dos
Otsentay
Dos
Otsentay Dos Walumpu’t
Dalawa
Eighty
Two
Otsentay
Tres
Otsentay
Tres
Otsentay
Tres
Otsentay Tres Walumpu’t
Tatlo
Eighty
Three
Otsentay
Kwatro
Otsentay
Kwatro
Otsentay
Kwatro
Otsentay
Kwatro
Walumpu’t
Apat
Eighty
Four
Otsentay
Singko
Otsentay
Singko
Otsentay
Singko
Otsentay
Singko
Walumpu’t
Lima
Eighty
Five
Otsentay
Says
Otsentay
Says
Otsentay
Says
Otsentay
Says
Walumpu’t
Anim
Eighty Six
Otsentay
Site
Otsentay
Site
Otsentay
Site
Otsentay Site Walumpu’t
Pito
Eighty
Seven
Otsentay
Otso
Otsentay
Otso
Otsentay
Otso
Otsentay
Otso
Walumpu’t
Walo
Eighty
Eight
65
Otsentay
Nuybe
Otsentay
Nuybe
Otsentay
Nuybe
Otsentay
Nuybe
Walumpu’t
Siyam
Eighty
Nine
Nubenta Nubenta Nubenta Nubenta Siyamnapu Ninety
Nubentay
Uno
Nubentay
Uno
Nubentay
Uno
Nubentay
Uno
Siyamnapu’t
Isa
Ninety
One
Nubentay
Dos
Nubentay
Dos
Nubentay
Dos
Nubentay
Dos
Siyamnapu’t
Dalawa
Ninety
Two
Nubentay
Tres
Nubentay
Tres
Nubentay
Tres
Nubentay
Tres
Siyamnapu’t
Tatlo
Ninety
Three
Nubentay
Kwatro
Nubentay
Kwatro
Nubentay
Kwatro
Nubentay
Kwatro
Siyamnapu’t
Apat
Ninety
Four
Nubentay
Singko
Nubentay
Singko
Nubentay
Singko
Nubentay
Singko
Siyamnapu’t
Lima
Ninety
Five
Nubentay
Says
Nubentay
Says
Nubentay
Says
Nubentay
Says
Siyamnapu’t
Anim
Ninety Six
Nubentay
Site
Nubentay
Site
Nubentay
Site
Nubentay
Site
Siyamnapu’t
Pito
Ninety
Seven
Nubentay
Otso
Nubentay
Otso
Nubentay
Otso
Nubentay
Otso
Siyamnapu’t
Walo
Ninety
Eight
Nubentay
Nuybe
Nubentay
Nuybe
Nubentay
Nuybe
Nubentay
Nuybe
Siyamnapu’t
Siyam
Ninety
Nine
Isakagatos Isakagatos Isakagatos Isakagatos Isang Daan One
Hundred
66
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
Cento Ono Sento Uno Sento Uno Usa Ka Gatos
Ug Usa
Sandaan
At Isa
One
Hundred
One
Dos Centos Dos Sentos Dos Sentos Duha Ka
Gatos
Dalawang
Daan
Two
Hundred
Dos Centos
Uno
Dos Sentos
Uno
Dos Sentos
Uno
Duha Ka
Gatos Ug Usa
Dalawan
Daan At
Isa
Two
Hundred
One
Tres Centos Tres Sentos Tres Sentos Tulo Ka Gatos Tatlong
Daan
Three
Hundred
Cwatro
Centos
Kwatro
Sentos
Kwatro
Sentos
Upat Ka
Gatos
Apat Na
Raan
Four
Hundred
Kenyentos Kenyentos Kenyentos Lima Ka
Gatos
Limang
Daan
Five
Hundred
Kenyentos
Ono
Kinyentos
Uno
Kinyentos
Uno
Lima Ka
Gatos Ug Usa
Limang
Daan At
Isa
Five
Hundred
One
Lebo; Esa
Ka Lebo
Libo; Isa Ka
Libo
Libo; Isa Ka
Libo Usa Ka Libo Isang Libo
One
Thousand
Mel
Kenyentos Mil Kinyentos Mil Kinyentos Mil Kinientos
Isang Libo
At Limang
Daan
One
Thousand
Five
Hundred
Dos Mel Dos Mil Dos Mil Dos Mil Dalawang
Libo
Two
Thousand
Tres Mel Tres Mil Tres Mil Tres Mil Tatlong
Libo
Three
Thousand
67
Cwatro
Mel Kwatro Mil Kwatro Mil Kuwatro Mil
Apat Na
Libo
Four
Thousand
Cenco Mel Singko Mil Singko Mil Singko Mil Liman Libo Five
Thousand
Sayes Mel Sayis Mil Sayis Mil Sais Mil Anim Na
Libo
Six
Thousand
Cete Mel Syete Mil Syete Mil Siete Mil Pitong
Libo
Seven
Thousand
Otso Mel Otso Mil Otso Mil Otso Mil Walong
Libo
Eight
Thousand
Noybe Mel Nuybe Mil Nuybe Mil Nuybe Mil Siyam Na
Libo
Nine
Thousand
Dyes Mel Dyes Mil Dyes Mil Dyes Mil Sampung
Libo
Ten
Thousand
MGA TIYABUNON SANG PAGSUKOD
KINAMAYO
(Original)
KINAMAYO
(Presently
used)
KAPAREHAS
NA
TINIYABAN
SINUGBUANONG
BINISAYA
FILIPINO ENGLISH
tabibi tabibi tabibi gamay maliit small
badi badi badi dako malaki big
taas taas taas taas mahaba long
hayupo hayupo hayupo mubo maikli short
lugang lugang lugang luag maluwang wide
huot huot huot guot masikip tight
malakbang malakbang malakbang lapad malapad spacious
68
MEASUREMENTS AND MATH SYMBOLS
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
Metrosan Metro Meter
Sintimetro Sentimetro Centimeter
Disimetro Desimetro Decimeter
Purgada Gadaling Inch
Yarda Yarda Yard
Gramo Gramo Gram
Kilo Kilo Kilo
Litro Litro Liter
Kabug-aton libra Pound
ounce onsa ounce
desilitro desilitro deciliter
desigramo desigramo decigram
pi piye foot
kilometrahe kilometro kilometer
milya milya mile
pagdugang pagdagdag addition
pagkuha pagbabawas subtraction
Sobra ng isa Sobra sa isa More than
Kuwang ng isa Kaunti sa isa Fewer than
parehas pareho The same as/equals
numero numero number
kuwentaha bilangin count
69
VOCABULARY FOR FILIPINO
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
silaba mga pantig syllables
mga dapog ng tiyabonon pangungusap sentence
pangaran pangalan noun
ngaran ng utaw pangalan ng tao name of person
ngaran ng butang pangalan ng bagay name of object
ngaran ng lugar pangalan ng pook name of place
ngaran ng mananap pangalan ng mananap name of animal
gamit ng “ang” gamit ng “ang” use of “this is”
gamit ng “ang mga” gamit ng “ang mga” use of “these are”
mga giya mga direksyon directions
pag estorya pag kuwento story telling
panhitsura pang uri adjective
parte ng libro bahagi ng aklat parts of the book
alilis ng pangran panghalip pronoun
hisnang sandiwa verb
sukwahi na titiyabon kasalungat na salita antonym
kasingkahulugan synonym
pareha ang tanog magkasing tunog homonym
pagporma ng mga
titiyabon
pagbuo ng mga salita word construction
pagkila ng mga titiyabon pagkilala ng mga salita word recognition
70
pagkanta na galihok awit na may kilos at
galaw
action song
pagdrama pagsasadula role playing
paglihok na way saba pantomina pantomime
pagtubag tubag balagtasan poetical jouse in
verse
hampang laro games
panalinga ng estorya pakikinig sa kwento listening to a story
pagsusunod sunod ng
estorya
pagkakasunod-sunod ng
pangyayari
sequencing events
balak tula poem
VOCABULARY FOR MUSIC
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
simbolo simbulo symbols
boses boses voice
linya linya line
lihok galaw move
pakanta paawit na salita chant
instrumento instrumento instruments
alingawngaw echo
kumpas kumpas beat
iskala iskala scale
sukod sukat measurement
hataas mataas high
71
hagagpa mababa low
paghunong naa pansamantalang tigil pause
tukar tugtugin play
pulso pulso pulse
tono tono tone
katunga kalahati half
tibook buo whole
katas-onon ng boses tono pitch
baho baho bass
ipakita/ilihok isagawa demonstrate
gitara gitara guitar
piyano piyano piano
agong agong gong
biyulin biyulin violin
nota nota note
melodiya melodiya melody
harmoniya harmoniya harmony
ritmo ritmo rhythm
liriko liriko lyric
tanog tunog sound
pahuway pahinga rest
kanta awit/kanta sing
makusog malakas loud
72
VOCABULARY FOR MATH
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
ihapon bilangin count
kilahon tukuyin identify
kuwang ng isa kulang ng isa one less
dugangan ng isa dinagdagan ng isa one more
kahimutangan ng
numero
kinalalagyan ng bilang place value
gamay ng isa mas kakaunti sa isa fewer than
magkapareha ang
kadaig
kasingdami as many as
gamayay pinkamaliit least
ikumpara/itandi paghambingin compare
badihay pinakamalaki greatest
lakaw na pag-ihap palukso luksong
pagbilang
skip counting
kwarta na metal perang metal coins
kwarta na papel perang papel bills
simbolo ng kwarta simbolo ng pera peso sign
utrohon ulitin repeat
isuwat isulat write
pandugang pagdagdag addition
mga gidungag mga bilang na
pinagdagdag
addends
73
katibuk-an kabuuan sum
pagtibu-tibuon pagsamasamahin putting together
simbolo ng pandugang pananda ng pandagdag plus sign
pagsumpayon pagsamasamahin join
pagkuha pagbawas subtraction
mga ihap na ingkuhaan mga bilang na
binabawasan
subtrahend
mga ihap na kinuhaan mga bilang na
binabawas
minuend
tubag sa kinuhaan sagut sa pagbawas difference
kuhaon pagkuha taking away
yabilin naiwan left
kuhaan bawasan minus
parehas/kaparehas sa katumbas/katumbas sa equivalent/equal
wara magkapareha hindi katumbas not equal
VOCABULARY FOR ARALING PANLIPUNAN
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
ipakila ipakilala introduce
kaugalingon sarili oneself
kalainan pagkakaiba difference
pamilya mag-anak/pamilya family
ipakita naipakikita show
sinugdanan panimula beginning
yatiyab nasasabi tell
74
importansya kahalagahan importance
ingpagahisgutan natatalakay talk about
apil/hasta kabilang including
komunidad pamayanan community
ginsakupan kasapi member
numero bilang number
ingkomparar naihahambinng compare
pagtabangan pagtutulungan cooperation/participation
pagsarig pagtitiwala trust
pagdawat pagtanggap acceptance
pagdara pakikitungo deal
paghugpong pagkakaisa unity
pagpasunod pagmomodelo modeling
adlaw ng pagka-utaw araw ng kapanganakan bithdate
igikanan pinagmulan origin
mga simbolo mga sagisag symbols
mga pamatasan mga kaugalian traditions
tinuuhan paniniwala belief
panginahanglan pangangailangan needs
gahum kapangyarihan power
paghatag ng
importansiya
pagpapahalaga value
buot ipasabot kahulugan meaning
pagtan-aw/paghulagway nailalarawan describe
75
VOCABULARY FOR EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
manggihatagon mapagbigay charitable
kakusgan kalakasan strength
kaluya kahinaan weaknesses
madayaw na panglawas mabuting kalusugan good health
katungod katapatan sincerity
masinundanon pagkamasurin obedience
pagpangga sa kanato
nasud hasta kalibutan
nasyonalismo at
globalismo
nationalism and globalism
pag-atiman sa palibot pagmamalasakit sa
kapaligiran
concern for environment
plastado kaayusan order
ginsakupan kasapi member
hinuod nakatatanda older
yagatiyab nagsasabi tell
tinuod totoo true
pamilya mag-anak family
importante kahalagahan valuable
paghigugma pagmamahal love
ginikanan magulang parent
masinundanon masunurin obedient
pamilya pamilya family
mga palibot kapaligiran environment
76
mahimsog kalusugan healthy
pagkalimpyo kalinisan cleanliness
obligasyon tungkulin responsibility
abilidad kakayahan ability
katungod katapatan sincerity
panghitabo pangyayari happen
wara magkasinabot di pagkakaintindihan misunderstanding
pagtoo pananampalataya faith
Diyos/Ginoo Panginoon God
paglaum pag-asa hope
katungod katapatan sincerity
pagpangga pagmamahal love
maluloy-on pagkakawanggawa charity
pagtahud paggalang respect
katungod karapatan right
pagtuo paniniwala belief
kadaywan kabutihan goodness
katinuodan katotohanan truth
VOCABULARY FOR HEALTH
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
ihilantan lagnat fever
ipaintawon pagtatae diarrhea
ubo sipon colds
77
Sakit ang uwo Sakit ng ulo headache
Dili makapanaw lumpo crippled
Kuwang ng dugo Kulang sa dugo na pula anemia
Lisud makaturog Mahirap makatulog insomnia
kuto kuto lice
Yakaras ang palis Impeksyon/sugat balat scabies
trangkaso trangkaso flu
buyutot pigsa boil
puwa pipi mute
mahinlo malinis clean
atuli tutuli Ear wax
uwo ulo head
bayhu mukha face
buhok buhok hair
mata mata eye
irong ilong nose
baba bibig mouth
abil labi lips
tiyan tiyan stomach
bisig bisig forearm
alima kamay hand
abaga balikat shoulder
braso braso Upper arm
78
hawak baywang waist
pad palad palm
tikod sakong heel
tuktok noo forehead
kuko kuko nail
bitiis binti leg
tuhod tuhod knee
bakagwang balakang hip
siko siko elbow
liug leeg neck
likod likod back
dagarha dibdib chest
VOCABULARY FOR PHYSICAL EDUCATION
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
parte parte/bahagi parts
lihok galaw movement
porma hugis shape
wara maghisnang kilos na di gumagalaw nonlocomotor
gakahisnang gumagalaw locomotor
parehas/balanse balanse balance
ibalhin ilipat transfer
pagpakita pakitang turo demonstrate
grupo grupo team
79
ipakita ipaita perform
sundon gayahin imitate
maapil makisali partcipate
pakawa pakaliwa turn left
patoo pakanan turn right
mga materyales kagamitan materials
abante abante step forward
atras atras step backward
martsa lakad patakda march
ugpo kingking hop
atubang sa likod talikod-harap about face
sayaw sayaw dance
lawas katawan body
ehersisyo ehersisyo exercise
panaw lakad pasulong forward march
pakpak palakpak clap
ginhawa pasulod hingang papasuk inhale
ginhawa pagawas hingang papalabas exhale
mahinay mabagal slow
paspas bilis speed
mapaspasay mabilis fast
pagkanta pag-awit singing
mabug-at mabigat heavy
80
Nouns
MANDAYA-KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
Estorya mahitungod sa
mananap
Pabula/kwentong bayan Fable, folktale
Mga Kaumpuan ninuno ancestor
ikog buntot tail
utok isipan Thought, idea, opinion
pagtiyabon pananalita speech
suka suka Vomit
buhangin buhangin sand
tubig tubig water
suba ilog river
hangin hangin Wind (air)
Adjectives
MANDAYA-KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
malimpyo malinis clean
maripa marumi dirty
maraat pangit ugly
gwapa/mahusay maganda beautiful
madayaw mabuti good
madawat gayod katanggap-tanggap acceptable
maraat masama bad
puno puno Full
81
Hapit mapuno Malapit mapuno Almost full
Way suod Walang laman Empty
Halos way suod Halos walang laman Almost empty
pobre Dukha/mahirap Poor
Dato/sapian mayaman Wealthy
pagkabadihay napakalaki Huge, enourmous
badi malaki Big
Insakto ra kabadi katamtaman Medium-sized
gamay maliit Small
gamayay napakaliit Tiny, very small
Mabug-at mabigat Heavy
Magan-ay magaan Light, not heavy
Magan-ayay napakagaan Very light
Verbs
MANDAYA-KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
likayan iwasan To avoid
dayegon purihin To praise
yamingaw malungkot To be sad, unhappy
malipay masaya To be happy
magsunod sumunod To follow
manguna mamuno To lead
dekorahan palamutian To decorate
matuo maniwala To believe
82
Buwag-buwagon paghiwalayin To break
silhigon walisin To sweep
mapatay mamatay To die
maghatag magbigay To give
makadto magpunta To go
matago magtago To hide
maghanap maghanap To look for
makahikuwo tumawa To laugh
magpangga magmahal To love
pugaon pigain To squeeze
sunugon sunugin To burn
maghako Mag-ubo To cough
tugutan Payagan/pahintulan To allow
bantayan bantayan To look after
atimanon pangalagaan To take care
Tan-awon tingnan To see
panalingahan pakinggan To hear
hawidan hawakan To hold, catch
magmenyo Mag-asawa To marry
maglimpyo maglinis To clean
kumaan kumain To eat
bangaun kagatin To bite
Mag-inum umiinom To drink
makuga mamangha To be amazed
83
yaabot dumating To come
Pag-abot darating To arrive
himuon lilikhain To create
utdon Putulin To cut
Yag-ihap bumilang To count
patya patayin To kill
katigam pagtuto To learn
ugpo pagtalon To jump
ipatahay pagtuyo To dry
Yakig-away Makig-away To fight
pasakitan saktan To hit
Pag-ani Mag-ani To harvest
pagtanom magtanim To plant
Manga-yamay mangaso To hunt
mangisdaay mangisda To fish
paghampang maglaro To play
yahadlok matakot To fear, to be afraid
pagginhawa huminga To breath
mahuwog mahulog To fall
Pag-hirug hiludin To rub
birahon hatakin To pull
pagdagan tumakbo To run
Pag-ingkod umupo To sit
Pag-indog tumayo To stand
84
pagtahe magtahe To sew
pagsusi alamin To know
yagkasakit magkasakit To be sick
Madayaw ang lawas Maging malusog To be healthy
sabiha tumawag To call
bumulong To whisper
Sabiha ang mga ngaran tawagin To call someone
pagkanta umawit To sing
pagsayaw sumayaw To dance
May hinungdan na estorya Walang kabuluhang pag-
uusap
To talk to nonsense
Ya hubag mamaga To swell
magkuwang humiga To lie down
maturog matulog To sleep
ituwod itulak To push, shove
dunggab saksakin To stab
palutawon palutangin To float
langoy lumangoy To swim
pagdiri bawalan To forbid
lingi lumingon To turn
Maghuna-huna Mag-isip To think
tiyabon sabihin To tell
paglaong sabihin To say
irabak itapon To throw
paghugas maghuhugas To wash
85
hugasi hugasan To wash
madaug manalo To win
magtrabaho magtrabaho To work
panawin lumakad To walk
tibuon bubuuhin To make something
magtagad maghintay To wait for
maghambog magmayabang To show off, fool around
Nouns
MANDAYA-KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
prisuhan bilangguan Jail, prison
Simple na utaw Simpleng tao Unsophisticated person
kalumunan Kamag-anak Relative from mother side
itlog itlog egg
Maisog na hayop Mabangis na hayop Animals (wild)
Binuhi na mananap Alagang hayop Animals (domesticated)
mata mata Eye
hatsa wasay Axe
saging saging banana
isu Batang maliit Baby
dekorasyon palamuti Decoration
idu aso dog
barel gatilyo barrel
langaw langaw A fly(insect)
86
kabakakan kasinungalingan A lie
balhibo balahibo feather
lupa lupa Earth, ground
mantika mantika Fat, grease
tuhang butas Hole
Tag-iya Pag-aari Supplies, possessions
pagkaan pagkain Food
kasingkasing puso Heart
panganod ulap Cloud
bado damit clothes
bay bahay House
dugo dugo Blood
pusa buto Bone
kagurangan kagubatan jungle
adlaw araw Day
Puno ng kahoy Punong kahoy Tree
uod uod Worm
dahon dahon Leaf
batasan ugali Custom
hardin hardin Garden
Bush spirit
utaw tao Person
Kwarta/kwaliga pera Money
tambaw gamot Medicine
87
hinood Taong matanda Old person
pisi Tali/lubid Rope
Isa ka bado piraso ng damit cloth
bobay babae woman
usog lalaki wife
MANDAYA-KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
bana asawa(lalaki) husband
asawa asawa (babae)/kabiyak wife
Anak na usog anak na lalaki son
Anak na bobay anak na babae daughter
masuso sanggol infant
isu bata small child
daraga dalagita young woman
Ulitawo binatilyo young man
tiya tiyahin sa ina aunt (mother’s side)
tiya tiyahin sa ama aunt (father’s side)
Tiyo tiyuhin sa ina uncle (mother’s side)
tiyo tiyuhin sa ama uncle (father’s side)
ompo lola sa ina grandmother (mother’s
side)
ompo lola sa ama grandmother (father’s side)
ompo lolo sa ina grandfather (mother’s side)
ompo lolo sa ama grandfather (father’s side)
bayaw bayaw na babae sister-in-law
bayaw bayaw na lalaki brother-in-law
88
Ugangan na bobay biyenang babae mother-in-law
Ugangan na usog biyenang lalaki father-in-law
Kilid ng baybay tabing dagat beach, coast
kutsilyo kutsilyo knife
buwan buwan moon
bituon bituin star
saka bundok mountain
nayon village
tamnanan taniman field
aton apoy fire
batasan ugali habit, custom
Nouns
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
lisu buto seed
poste poste posts
amigo kaibigan friend
hadok takot fear
isda isda fish
bunga bunga fruit
atay atay liver
langgam ibon bird
ipalintawon pagtatae diarrhea
burak bulaklak flower
kalangitan kalangitan sky/heaven
paku ng langgam pakpak ng ibon bird’s wing
kan-on kanin rice
ambaw daga rat
palaka palaka frog
gamut ugat root
karsada kalsada/daan road
lain iba some
89
lain na butang isang bagay something
suga araw sun
sakit sakit/karamdaman sickness/disease
sayaw sayaw dance
abu alabok ashes
palis balat skin
palis sang kahoy balat ng kahoy bark of a tree
kawot kamot scratch
mabaho amoy smell, odor
abuwo usok smoke
sawa ahas snake
asin asin salt
dagat dagat sea
bandihado bandehado saucepan
pala pala spade
stick patpat stick
bato bato stone
balak tula poem
isturya mahitungod sa
mananap
pabula/ kwentong bayan fable, folktale
mga kaumpuan ninuno ancestor
ikog buntot tail
utok isipan thought, idea
pagtiyabon pananalita speech
suka suka vomit
buhangin buhangin sand
tubig tubig water
suba ilog river
hangin hangin wind (air)
90
Adjectives
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
malimpyo malinis clean
maripa marumi dirty
maraat pangit ugly
gwapa/mahusay maganda beautiful
madayaw mabuti good
madawat gayod katanggap-tanggap acceptable
maraat masama bad
puno puno full
hapit mapuno malapit mapuno almost full
way suod walang laman empty
halos way suod halos walang laman almost empty
pobre dukha/ mahirap poor
dato/sapian mayaman wealthy
pagkabadihay napakalaki huge, enormous
badi malaki big
isakto ra kabadi katamtaman medium-sized
gamay maliit small
gamayay napakaliit tiny, very small
mabug-at mabigat heavy
magan-ay magaan light, not heavy
magan-ayay napakagaan very light
91
mapasu-ay napaka-init very hot
mapasu mainit hot
matignaw lamig cool
matignaway malamig cold
aroy asawa may asawa married
way asawa walang asawa unmarried
magan-ay ang
timbang
magaan ang timbang light in weight
mahait matulis sharp
habol mapurol dull
gabok bulok rotten
presko sariwa fresh
yaglibog naguguluhan confused, insane
brayitay matalino smart, clever
pagkahaba-ay mahaba/ matangkad long, tall
hayupo mababa/ maikli short
mataba mataba fat
kaig payat thin
kalapad malapad wide
gamay makitid narrow
layu malayo far
halapit malapit near
gamay lang kaunti few
daigay marami many
92
lain pa iba pa other
tanan lahat all
lahi kakaiba different
lain iba another
sakto ra sapat enough
limon bilog round
insakto tama correct
karaan matanda old
lubak-lubak lubak-lubak bumpy
magahi matigas hard
mahutok malambot soft
isa da gayud isa lang only
yag-isa nag-iisa alone
Direction/Location
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
Sa taas sa itaas up, above
Likod likuran back
Dawom sa ibaba down there
Ngani dito here
ngadto doon there
Sa pikas na parte kabilang bahagi other side, far aside
Sa sa at
93
Gikan sa mula sa from
Sa ibabaw sa sa ibabaw ng on top of
Ubos ng ilalim ng under
Sa suod sa loob inside
Sa tunga sa gitna in the middle
Sa una sa unahan at the front end(first)
Sa huri sa hulihan at the back end (last)
Time
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
kagab-i kagahapon yesterday
yaagi na adlaw nagdaang araw day before yesterday
sunod na adlaw sunod na araw day after tomorrow
sa una nakaraan far in the past
madugay pa matagal pa far in the future
harapit malapit near past
sa sunod sa susunod later
pagkakisum kinaumagahan early morning
masusum umaga morning
islum tanghali mid-day
hambong hapon afternoon
duwom gabi evening
duwom gabi night
kagab-i kahapon yesterday
94
Adverbs
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
yalipayay masayang-masaya happily
mapaspas mabilis quickly
mamingawon malungkot sadly
hinay-hinay dahan dahan slowly
Pronouns
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
kanaan kanya his, hers, its
kanak akin my
iyan iyan that
ining mga itong mga these
ini ito ay this
idtong mga iyong mga those
kami kami we (exclusive)
kita tayo we (inclusive)
kamo kayo you (many)
ikaw ikaw you (one)
kamayo inyo yours
kaniran kanila theirs
95
Question Words
MANDAYA -
KINAMAYO
FILIPINO ENGLISH
Unan? Ano? What?
Kino? Kailan? When?
Hain? Saan? Where?
Unan pa? Anu-ano? Which?, Who?, Whose?
Sino? Sino? Who?
Nanga sa? Bakit? Why?
Unan kadaig? Gaano karami? How much?, How many?
Common Phrases
MANDAYA - KINAMAYO FILIPINO ENGLISH
Adto yaan sa bay. Siya ay nasa bahay. He is at the house.
Unan ang ingpagahimo
mo?
Ano ang ginagawa mo? What are you doing?
Gaandam ako ng
pagkaan.
Naghahanda ako ng
pagkain.
I’m preparing food.
Kanino sa iyan na
pagkaan ang iandam mo?
Kaninong pagkain ang
inihahanda mo?
Whose food are you
preparing?
Pagkaan ni itay. Pagkain ng tatay. My father’s food.
Unan ng pagkaan ang
iluto mo?
Anong pagkain ang
niluluto mo?
What food are you
preparing?
Galuto ako ng kanon
hasta isda.
Nagluluto ako ng kanin
at isda.
I’m preparing rice
and fish.
Hain kaw kuha ng sandok? Saan mo kinuha ang
palayok?
Where did you get
the saucepan?
96
Yapalit ko sa tindahan. Nabili ko sa tindahan. I got it from the store.
Kagan-o mo ingpalit? Kailan mo nabili? When did you get it?
Kagab-i ko ipalit. Nabili ko kahapon. I got it yesterday.
Tagpila kay pagpalit? Magkano ang bili mo? How much did it
cost?
Singkwenta pisos Limampung piso. It cost 50 pesos.
Gusto ko magpalit ng isa Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.
Hain kaw sa gikan? Saan ka nanggaling? Where did you come
from?
Gikan ako sa lungsod. Galing ako sa
pamayanan.
I have come from the
village.
Unan ang ngaran mo? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Ako si ________________. Ako si _____________. My name is
_____________.
Kagan-o kaw yaabot? Kailan ka dumating? When did you arrive?
97
Mga Istorya nang
Mandaya – Kinamayo
___________________________
Stories in the
Mandaya-Kinamayo Language
98
Ang Mga Suruyanan sa Bislig
Madaig na mga lugar sa intero Pilipinas ang gusto nato
kadtuan. Sa Bislig bisan sa kanaan ka gamay aron isab mga lugar
na magana gayod kadtuan na malingaway gayod ang utaw.
Parehas siang Hagonoy, Wakat, Tugunan, Spring Mainit, Lake
77, Kawa-Kawa sa Awog, Hinayagan Cave, Barkong Bato hasta ang
Baywalk. Madaigay gayod ang gusto magpahangin sa Baywalk
iyan pa say gastuhan mo na aron sa lamang sa kilid ng karsada sa
baybay. Apil pa ang amora ng kurtina na Tinuy-an Falls. Ang
katignaw ng tubig gahatag kapresko sa lawas sa mga yagsugbo
ngadto.
Agaw sa hagadon ta kamo pagkadi sa Bislig hantan makit-an
mayo ang madayaway, mahusayay haw mapreskuhay na mga
lugar sang kanami.
Dali da kamo!
99
Ang Hagonoy
by: Ardalita C. Caomate, Ed.D.
Ngadto sang lawud ng Bislig aroy maganahay na sugbuhanan
na perme gikadtuan ng mga Bisliganon haw mga bisita kay
maganahay sa ini na puro.
Mahanginay haw presko sa kanato panglawas. Agaw sa
madaigay ang yagasugbo sang baybayon na ini kay buhangin sa
na maputiay na parehas ng puti na askuar haw madayaway para
sa mga isu haw mga hinuod.
Tambaw ang dagat sini na lugar kay mapaso. Dali bisitahi ini
na sugbuhanan.
100
Ang Maganahay Ko na Pagkaan
By: Nola L. Talicug
Isa ka adlaw sian, gaingkod ako sa diskanso. Arung ingkahuna-
hunaan ko na kan-on garo kay hapdusay da ang tiyan ko.
Malamiay, matam-is, mahamot hasta pilitay na sabaw garo ang
gusto higupon. Yaindog ako kay makadto sa kusina sa kalit lang
idungog ko na aron gatuktok sa pwertahan.
Yagdali-dali ako pag-abre mangkadi ingpahatdan ako ng ina
ko ng mapasuay pa, malamiay na isa ka panaksan na binignit.
Pagkalipayay ko gayod! Yatuman ang gusto ko. Busugay gayod.
Ihuwasan ng kalami sa kanak ikaan. SAlamat sa ina ko na
yahinumdom kanak.
101
Ang Paborito Ko na Utan
By: Ardalita C. Caomate, Ed.D.
Kugita ang paborito ko na utan. Iluto ni Nanay sang kardero
tibuok na waray sabaw. Haw itadtad dayon ini.
Ikaan ko dayon na waray suka-suka, malamiay gayud agaw sa
yahurot dayon ang kan-on na balor isa ka supa na inun-ad naan.
Yalipayay gayud ako kay busugay ang tiyan ko haw inimbitar
ko dayon ang mga lumon ko sa pagkaan isab.
102
Si Diday
By: Rizaida R. Otacan
Aruy usa ka bubay na ang ngaran si Diday. Si Diday yaga
trabaho sa barangay na madaig ang libu-o. Ganahay gayod ang
paminaw naan pag yakakaan sa pamahaw haw ang utan libu-o na
i-adobo.
Samtang gakaan kalit yaan yabut-okan. Dali-dali gakamang
ng tubig si Diday aron katambawan ang kanaan gibati.
Sugod sidto magahinay-hinay na gayod sa pagkaan si Diday.
