Mai Ja YangCollegeh-panglai.com/wp-content/uploads/2016/06/Hparat-Panglai...ni mung, sinpraw dingda Ashadan e sha gaw lamuga jarit masat nga, shara shagu hkan e dap dabang jung tawn

1

Established 2015.September - October, 2015 Volume I, No.II

Laikaman (7) de

Laikaman (14) de

(Amyusha Dakkasu Jawng) September 1, 2015

Ngai chye ai KIO Ningbaw Kaba Maran Brang Seng

Mai Ja YangCollegeHpawq Sai

byP a n g m u S h a y i

by DLA (Kachin Research Society)

Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a hpaji hparat lam hte seng nna gamung dup wa ga nga yang, laiwa sai kaji kawa ni a Hkristan sasana prat a lam hpe n jahta yang, n ngut nga ai. Amyusha langai a sari sadang gaw ningpawt labau larang lu ra ai zawn, laili laika gaw hpaji hparat lam a ningpawt rai nga ai. Laili laika kaw na she, hpaji hparat lam ngu ai byin wa ai re majaw myusha ni a hpaji hparat lam jahta yang, laili laika labau mung gawn dan ra nga ai. Dai rai yang she, anhte a hpaji hparat lam a yawshada ai masing masa ni gaw mungsung garsung namchyim namnak (value) rawng na re ai. Laili laika kaw npawt nna byinwa ai hpaji hparat lam ni mung, langai hte langai n bung nga ai hpe mulu ai. Amyusha lam yan hta ningmu jahpaw ai hpaji hparat lam ni gaw langai hte langai manu (value) n bung nga ai. Hpaji hparat nkau gaw lam hkyen lajang ya ai daw sha rai nga ai, nkau gaw myichyaw ta-tut na asak hkrunlam hta kanbau lu ai hpaji ni nga ai, nkau gaw shawoi na yu-maya shinggyim asak hkrunlam hta grau madang tsaw wa lu hkra, tinang hkum hpe hkyen lajang tawn lu ai hpaji ni nga ai. Dai hpaji masalam ni hpe anhte bai sawn aru yu yang, hpaji atsam ni gaw sawn shapraw ginshalat lu ai bawnu

(Lahpai Seng Raw hte sanh-htai)

Kachin e hpu-nau mayuq damaq diqkru masum jung kanawn mazum htunghking nga ai hte maren, n nga matwa sai Kachin Independence Organization (KIO) Ningbaw Kaba Maran Brang Seng hte nanhte ntah dinghku masha ni garahku daw-ang hkat matah?

Ngai nah chyinghkai kanu hte n nga matwa sai ningbaw kaba yan gaw kahkri - katsa jemjem rai shajang nga maq ai. Chyinghkai Nu aq kanu hte Ningbaw Kaba aq kawa

Hkrah : Ningbaw Kaba Maran Brang Seng hte shi hpe shimlam lah hkansa ngam lawm hkratwa ai KIA guard hpyenla ni, Thailand mungh lamugah jarit, May 1987.

Pai : Ramon Magsaysay Award Kumhpaq Maduq Srn. Kb. Lahpai Seng Raw

Amyusha hpaji masa woiawn ningbaw Dkb. Sumlut Gum Maw

(MJY College hpawq hpawng e, mungga shaga nga)

2

Established 2015.Volume I, No.II September - October, 2015

AdviserDr. Maran Ja Gun

Wang Hkang Awng

Editor-in-ChiefB.D. Maran

Managing EditorKareng Tu Ja

Deputy EditorDumsa Lawt Awng

Contributing EditorPungga Ja Li

Computer SectionKadung Awn Ja

Sumlut Bawk Hkawn

Layout hte DesignGumring Zau Mai

Manager forFinance and Distribution

Hkangda Hkam Nyoi

ColumnistsAll staff members of HPLN

Contact InformationHparat Panglai Laika Naura

Lawk - V, Munglai Mazup,Laiza Mare, Kachinland

Email : [email protected] : www.h-panglai.com

Editorial NsenYawng aq shawng numdawq nah, lahkawng lang ngu na "Hparat Panglai Journal (Vol.I, No.II, Sept. - Oct., 2015)" hpe Hparat Panglai Laika Naura kawq nna alawq alam kahtap shalawq jat hkra rai awng-kabu let, bai dip shaprawq dat sagaq ai. Ndai gaw amyusha gawgap lam (nation building) gawsharawt magam bungli kaba e, jut shara mi hku nna hpaqdiq hpaqdaw ninggun shadat shangtsap gunhpai lawm ai, rai nga sagaq ai.

"Bogyoke Aung San aq shaning 50 masing" ngu ai mung, Myen amyusha gawgap lam (Burma nation building scheme) nan, rai nga maluq ai. Dainih du hkra, shanhte Myen ni dai gawgap gawsharawt n ngut shakreq shi lu nga maq ai. Ding-yang gaw ban hte ban, shakut gawgap nga maq ai. 2008 Myen Constitution mung, dai hpe gawsharawt tawn lu na matu, ningshawng jawq hparan tawn ai ahkyen areng ni hkrai, rai nga maq ai. Amyusha gawgap ai magam bungli hpe mungkan mungdan shagu gaw galaw lah ai hkrai, arai nga maq ai. Miwa, US, Singapore, ... zawn re ai mungh ni mung, shanhte ni aq amyusha gawsharawt magam bungli hpe sha-ngang shakang lah kau ngut sai ni, rai nga maq ai.Kachin ni mung, "Kachin amyusha gawgap lam" (Kachin nation building) gawsharawt lah ra sai. Ndai gaw grai damlada laq ai bungli ni, rai nga ai. "Yaq ju, yaq hkyeng gankawat lah ai bawq bungli hpan" mung, n rai nga ai. Amyusha mungh masa hpe sumtsan jahkrat ningmu shawng mu-mada tawn nhtawm, amyusha ni hpe dai deq shading sha-ang ginlawm pawm sharai bang nna ngang ngang kangkang gawgap sa wa let, gawsharawt matwa ai amyusha masing bungli bungsi ni, rai nga ai. Myen hte bumba batba democracy deq mungh masa pandung pang-grang tawn ai deq chyawm ganawng sa wa ai mi rairai (snr) federal hkrang deq tik tik shading sha-ang shakut shajaq nga ai mi rairai, "amyusha gawgap lam" (nation building) gawsharawt tawn ai n nga yang (snr) n ngangkang yang gaw "nhpye sumbuq bawq e, ngah hkwi bang ai hpar" zawn sheq, raiwa mai nga ai.

Ndai lang e, shalawm bang tawn ai lawnglam ni gaw Kachin hte ginrawn nga ai hpaji ginlam, mungh masa, kasat gala majan mahpang, hkailuq hkaishah, ka-ni nanghpam tsin-yam tsindam, ... ni rai nga maq ai. Sumroi, sumrai, gashagawp (poem) laili laika mahkrun ni hku nna shaleng bang tawn gaq ai. Ndai ni htaq, Dkb. Sumlut Gun Maw woiawn galaw nga ai Kachin amyusha hpaji masing (10 ning masing, 20 ning masing, + ...) ni gaw Kachin amyusha gawgap lam (Kachin nation building) hpe gawsharawt dat magang sai bungli bungsi ni nan, rai nga luq ai. Kachin machyoi hpaji ninghkring ni yawng, shanglawm madiq shadaw chyapa nang nga ra sagaq ai. Ndai hpe gaw garahku nna mi gap kapaw jahten tim, n mai jahten shaza kau lu ai bawq amyusha gawgap hpan akri, rai nga sai. Jahten shaza lu yang mung, mu-mada nga ai dum ntah jawng (material infranstructure) ni hpe sha, jahten jahkrah lu na rai nga ai. Hparat Panglai Journal gaw Kachin ni aq byin laiwa sai (snr) byin nga ai byin mabyin ni hpe Kachin shawa dawqwa dawqtsa deq, bai htawn madun tsun dan ai jamna (pat) ngu tim, shut hkra gaw n rai na nhten! Dai kawq, shading sharai ya mayu ai lawnglam ni mung, lawm wawa rai na re ngu ai hpe laika ningka machyoi ni hpang deq tauhkrau lajin shana tawn dat mayu gaq ai. Dai majaw, anhte ni bai hkap htaq lang ai laika-ngau ni kawq "Myen" (Man, Bamar) gahkum gasi ni (gsd. asuya, rung, aming, ahkun, ... etc) zawn re ka shalawm wa jang, dai ni hpe tinang amyusha tsun shaga aga ni hte, bai galai ka bang matwa ya na gaq ai (snr) n lu galai ka bang dat ai rai yang mung, Indian Kala ni zawn, dai gasi gahkum lachyum ni hpe English tsun shaga aga (word) ni hte mahtang, galai ka bang matwa na gaq ai.

Laika ningka machyoi ni hte laika htih shawa masha ni yawng hpe chyeju mung, dumh dat gaq ai. 2015 December shata htum magah pruwa na "Hparat Panglai Journal, Vol.I, No.III" mung, laika htih shawa dawqwa dawqtsa ni hpang deq, grau nna Kachin gamung ni hpe wuwu didi alum alah hkumhkum tsuptsup hku laili laika shatkadaq magunh tsaq lit hte arau sha, bai du pruwa na gaq ai. Wulawnggrang, chyinghka hkap hpawq lah ya marit. Laili laika gamung dup hpar mung, dai kawq rawng sai.

B.D. MaranEditor-in-Chief

3


Chyinglaw kaba rai mat sai. Manap nhtoi hprimhpram re ai ten kaw nna hkumpup hte nyawk, hkumpa hte prawk rai hkauna shawt bu nga ai dingla wa gaw, lamu ntsa e lahkam mi daram shawap nga ai sa-mwi lakran hku, atet bun ai jan shingkang a majaw, kahtet htet ai wa salat she kaput matwa sai. Kawsi ai mung, pu she shanut na zawn nga wa sai. Dumsu ni gaw jan ja ram daw sha kahtet yang, hkam lu ai raitim, wuloi hpan gaw jan ja n hkam la nga ai. Asak 80 jan sai dingla wa mi ting, tinang nan wuloi hte hkauna galaw nna asak kanbau ra ai gaw maumwi hkai ai n rai; gajawa mabyin lam rai nga ai.

Duhkra ladaw hta hkan nna ginhtawng hte lanam kahti galai byin pru ai zawn, Hpakant lam mung, lungseng hpaga chyai ai hta hkan nhtawm, tawng-marang mi wuwu didi, tawng-marang mi shingran she katsi; Hpakant lam ningmaw kaba, Mogaung hte Kamaing a lapran ginra, Labang Kahtawng ngu ai buga kasha gaw moi na ramma, ya gaw hpyenla usa, hkralep dingla, Hpauwung La Tawng ngu ai wa nga ai kahtawng, rai nga ai.

Labawp shinglang hkan e kashun kashe rai, htim goiwat nang ai wawtbyin ni hpe malut yaman mayen shawng pratbun nhtawm, nhtu hte gari gawa rai hkut sharun kau nu ai. Nahking nahtai ni hpe raw sharun kau da nhtawm, dinggai jan shadu da ai manapshat wundoi na hkauna yi wa de wuloi dingla dun let, wa ai Hpauwung La Tawng gaw, 1925 ning, December (9) ya shani, Malay mungdan, Taipin mare e daidaw ai, kawa Hpauwung Naw hte kanu Nhkum Roi yan a shadangsha, rai nga ai.

Jinghpaw ni gaw magrau grang ai amyu, share shagan ai amyu, “Warlike people” ngu nna sinna masha ni tsun masat hkrum ai gaw gajawa teng ai lam hpe shakawn shagrau ai hku mi rai nga tim mung, masin sha grang nna bawnu n chye grang ai ninghkan, maga mi hku nna maidang masawp sha hkrum ai hku mung, ang wa na sai nhten!

Jinghpaw ni a jaiwa dumsa ga, ahtik labau maumwi dingsa ni hta, share shagan ai lam, magrau grang ai lam ni hkrai pri rai nga ai. Sinna mungdan de Masat (1) Mungkan Majan laja lana byin nga ai 1917-1918 ning hta, Jinghpaw hpyenla ni marai 428 tup gaw, nammukdara hpe rap nhtawm, Mesopotamia mungdan de majan sa gasat garum laiwa sai.

Dai ten prat hta Jinghpaw ni gaw, jan n shang mungdan up ai Inglik uphkangh magam a zaw masha ni rai nga ga ai hte maren, Inglik uphkangh magam a npu na Jinghpaw hpyendap ni mung, sinpraw dingda Ashadan e sha gaw lamuga jarit masat nga, shara shagu hkan e dap dabang jung tawn nna, masum mali ning rai jang, kalanglang dap galai shinggrup ayai hkawm taw ai ten rai nga ai.

Shing rai ndai maumwi a sumrai shadang rai nga ai Hpauwung La Tawng mung, kaji kawa ni a dailup daihpang buga ngu na, lahta Sam Mung, Zaubung Hutau kahtawng e rai nga ninglen, shi a chyinghkai kawa mahtang, Malay mungdan, Taipin mare na Inglik hpyendap hta magam gun ai Jinghpaw hpyenla wa rai nga ai majaw, ya ten hta Hpakant lam, Labang kahtawng e hkauna htu sha nga ai raitim, maigan mungdan e shadai lup ai wa she, rai taw nga ai.

Hpauwung La Tawng gaw, 1928 ning hta shi a chyinghkai kawa pension lu nna nta buga de woiwa yang, asak 2 ning jan sha naw rai nga ai. Buga de hpaji jawng n nga ai hte maren, jawng n lung ai sha lani hte lani kaba wa sai. 1941 ning hta asak 16 ning sha naw rai yang, Maymyo na Inglik dap, band baja hpung a matu ngu nna Subedar Duwa Hkangda Bawk e sa lahkawn la matwa sai.

Hpauwung La Tawng gaw Maymyo e shata kru tup hpyen rangrut (hpyen-it) sharin ngut nhtawm, shata shabrai lap 15/- htuk sha let, band baja nnan sha naw dum sharin hpang wa yang, Masat (2) Mungkan Majan byin nna Japan ni bai du kaput pruwa ai majaw, buga dum nta de bai nhtang duwa sai.

Nta buga e shata lahkawng sha naw gan nga rau yang, Japan ni hpyen lahkawn la ai hta bai hkrupsha nu ai. Inglik hpyenla re lam she chye taw, sat kau hkrum na chyalu rai nga ai. Japan ni mung bat mi sha hpyen rangrut sharin ya nna, “Heho” ngu ai htawwa htawsa gumra dap de bungli sha-ang dat manu ai.

Anhte a mungdan e kazut nga ai Japan ni hpe, htaw Hkaqhkuh bumga, Sumpra Bum Putao hku nna British-Kachin Levy dap ni yi ngam sharawt gasat gawt hkrat wa; sinna maga Hugawng pa hku nna American- Kachin V-Force hte 101 Marauder dap ni gasat gut hkrat wa; sinna dingda wanleng lam hte Htingnai Gawgwi pa hku nna mung, Jinghaw ni ta tut share shagan ai

Ahkangh zinya hta, sumhtang mabai baq yu yang by Sau Ka-mai

Jinghpaw jawngma ni, NbapaPhoto : J.H. Green Collection

Jinghpaw hpyenla ni hte Maj. C.M. EnriquezPhoto : J.H. Green Collection

4


Wingate a Chindit hpung ni yi ngam sharawt gasat shamyit matwa ai majaw, 1944 ning hta Japan ni gaw, Miwa hkran masawn, Sam mung hte lawu Myen mungh de sha, kaning nchyum rai ngam taw nga sai.

Dai ten Hpauwung La Tawng gaw, Miwa hkran, Mangshi lawu na Jehpang mare e dap jung ai, Japan heho gumra dap hta rai taw nga ai. Lana mi hta Hpauwung La Tawng gaw Jinghpaw ma manang ni hte jahkrup nhtawm, gumra langai hpra jawn nna marai 19 tup yuptung e mayun hprawng mat masai. Masum ya tup, shani e makoi gyem; shana ten e hkrai hkawm yang, Lahta Sam mungh Hpawngseng buga de hkrang pruwa sai. Hpauwung La Tawng gaw, shi a buga Zaubung Hutau Kawng e Japan ni dabang jung nga ma ai majaw, Hpawngseng e shata mi jan naw shingbyi shalai ku nu ai.

Zaubung Hutau e Japan hkoi nna nta wa nga ai shata mi sha naw rai yang, moi kalang mi hpyen sa lahkawn yu ai Subedar Hkangada Bawk kalang bai gale pru ra ai. Shing-rai, Japan hpe gasat na American-Kachin Ranger dap a matu hpyen lahkawn ai majaw, Ranger G-2 Battalion de shang sai. Mungji Konglung e nhtoi 10 ya mi rang-rut gawat sharin la nna Japan gasat rawt sa matwa sai.

Dai ten hta asak 19 ning sha naw rai nga ai. Hpauwung La Tawng gaw, Richard mying ai shanhpraw du langai a ningtum ma tai let, gasat poi ni langai hpang langai hta ta-tut shanglawm matwa sai. Daini du hkra, naw dum matsing ai gasat poi kaba ni gaw, Laihka, Mingging, Loilem, Kalaw hte Mandalay gasat poi ni rai nga ai. Ndai gasat poi ni gaw, lahkawng masum ya matut manoi nsin nhtoi gasat hkat ai majan poi ni rai nna, kaji kajaw hkying hkum hku gasat hkat ai majan poi ni hpe n dang matsing sai.

Loilem gasat poi hta shi a shanhpraw du wa mung, hkrat sum lawm sai. Shi hte rau platoon (Dapdaw) rum ai manang ni hta, Jem. Lahpai La Jawng, Agyi Lagun Naw, L/naik. Lamu Naw, Rfn. Marip La Seng, Rfn. Nhkum Tang, Rfn. Hpauwung Tu, Rfn. Hpauyam La, Rfn. Lamung Yaw ni asak apnawng laiwa sai hpe adumsha naw matsing nga ai. Kaga platoon na ni gade hkrat sum ai n chye ai. Japan ni hpe atsai awai gawt shachyut kau ngut nhtawm, Kutkai e masum ya tup padang manau dum kau da nna tinang nang a buga de kalang mi bai bra matwa shajang sai.

Nta buga e shata lahkawng sha naw wa nga yang, American ni gawat hpaw ai American Levy dap ni bai sa lahkawn la sai. Asak aprat ram, gasang galang rai nna hpyendap a masa dang ai ramma ni hpe madung tawn lahkawn ai lam rai nga ai. Shanhte a magam lit gaw, majan ten laman shara shagu ayai agat nga ai sinat laknak hte mahyu pala ni; bawm laknak ni hpe hkan hta shinggyin ai bungli rai nga ai. Laning mi jan rai yang, dai bungli ngut kre nna, kalang mi bai nta buga de duwa yang, yi sun hkauna galaw sha let sha, bai wa nga sai.

Nta buga e lanam hkum mi sha hkauna wa galaw lu yang, Myen mungdan shanglawt hpyi na matu, Bogyoke Aung San hkan zawzang nga ai aten, 1947 ning hta kalang mi bai hpyen lahkawn la hkrum sai. Ndai lang gaw, manga lang ngu na hpyen shang ai lang rai nga sai. Ndai lang na hpyen shang ai gaw 3rd Kachin Rifles ngu ai Jinghpaw Dapdung (3) hta rai nna, Myitkyina Njang Kawng e shata kru tup rangrut bai sharin hkam la sai.

Yawnghpawn Jinghpaw Hpyendap ma-nga tup hpaw sai. 1st Kachin Dap hpe 1946 ning hta Tanghpre Mali-Nmai zup e rangrut sharin nna hpaw hpang dat sai. 2nd Kachin Dap ni a rangrut dabang gaw Myitkyina Kawah Hkaq e rai nga ai. 4th Kachin rang-rut dabang hpe 2nd Kachin ni sharin la ngut sai rang-rut dabang e hpaw galai nhtawm, 5th Kachin ni a rangrut

dabang gaw 4th Kachin hte Kawah Hkaq hkarawq sha din ai Myitkyina hkran maga rai nga ai.

Hpyenla prat manga lang ngu na Hpauwung La Tawng gaw, rangrut sharin ngut ai hte rau Lance Corporal ngu ai Lat Gyi tsang sharawt ya ai hkrum sai. 3rd Kachin ni rangrut sharin ngut ai hte Panglong zuphpawng galaw ai aten mung rau wa ang ai majaw, Panglong zuphpawng a shimlam lit hpe sa lah ya masai.

1948 ning, January shata praw (4) ya shani hta Myen mungh gaw shanglawt lu sai. Shanglawt lu ai hpang jang, mungdan dinghku kata gumlau gasu kabrawng lam ni byinpru bang wa yang, Munghpawm Mungdan zang ayai mat ai lam n byin hkra, asak hte galai nna makawp maga hkye la na gaw, Jinghpaw Dap ni a lit kaba taiwa sai.

Dai magam lit a majaw, 1949 ning htum maga de 1st Kachin ni Meikhtila e hpyendap jung nga ai ten, 2nd Burma Rifles hte 2nd Kachin Rifles ni Nyaunglebin e hpyendap jung nga ai ten, 3rd Kachin ni Maymyo e dap jung nga ai ten, 4th Kachin hte 5th Kachin ni Myitkyina e rangrut naw sharin nga ai ten hta, lawuq Myen mungh de gaw gumlau hpyen ni mahtang, mungdan ting hpe zing madu lah na madang du bang wa nga sai. Gumlau ni mi she nga tim, "uphkangh magam" (govt.) ni hte laknak n-gun maren, machyu pala maren, majan tank ni maren, bren carrier ni yawng maren hpra hpra rai nga ai hta n-ga, hpyenhking buhpun palawng du hkra, yawng maren bung hkat nna yu ginhka pyi she yak ai aten, rai nga ai.

Daini du hkra grin nga ai Munghpawm Myen Mungdan gaw dai ten na Jinghpaw hpyendap ni a n-gun atsam, salu salat, asak du baw hkrat nna hkye makawp la ai mungdan rai nga ai. Lat Gyi Hpauwung La Tawng pyi laika magaw mi n chye tim, share shagan gasat gala, masin hte sha grang hkawm nna, Agyi tsang sharawt ya ai hkrum nga sai.

Jinghpaw dap ni gaw, mungdan kata e sha gasat ai n rai; gajarit masawn e makoi rawng nga nna, mungdan shagu de dingbai dingna jaw nga ai Miwa Hpraw ni hpe mung, 1952-53 aten ni hta aja awa gasat jazim kau laiwa sai.

1953 ning February htum maga de, Maymyo e dap jung nga ai 3rd Kachin Rifle Dap kaw na dapkung (company) langai mi hpe Lawuq Sam mungh, Taunggyi ginwang, Inle nawng gruppyin masawn e dap dabang (outpost) jung na natu shangun dat ai hta Agyi Hpauwung La Tawng mung, lawm nga ai. Dai ginra e Myen Kommyunit gumlau ni ramram sharu shatsang sha nga ai aten, rai nga ai.

Inle nawng de Jinghpaw hpyendap ni du kaput wa ai majaw, Myen Kommyunit gumlau ni gaw, 1953 ning March shata aten hta, Kayah mungdaw maga hpyenman kayin matwa masai. Shanhte hpe hkan shachyut gasat na matu, Kyaukme e dap jung ai Gurkha dap ni dapkung langai; Kalaw e dap jung ai 4th Kachin ni dapkung langai; Inle nawng e du nga ai 3rd Kachin dap ni kaw na dapdaw masum, yawng hpawn n-gun 400 tup rawt sa matwa sai. Inle nawng na 3rd Kachin ni a dabang e, Duwa Labang La woiawn ai dapdaw langai mi sha ration store sin let, ngam nga ma ai. Dai hpung hta Agyi Hpauwung La Tawng mung, lawm ai.

Dai aten hta Myen Kommyunit ni gaw, Inle nawng makau e Jinghpaw dap ni n-gun kaba n nga sai, ngu htang kaji let, nawng ntsa na Nampan ngu ai Intha masha ni kaw, lusha hte jagumhpraw hkan shagyeng hpyi lahkawn hkawm nga ma ai. Shaloi asak 20 ning daram re ai Intha mahkawn kasha langai gaw, shana de 4:00 pm aten daram hta, shi hkrai sha jakli gawt let, mayun gale pru wa nhtawm, Jinghpaw hpyendap dabang de shiga sa jaw wu ai. Duwa Labang La mung n mau nga ai

5


sha, Sgt. Labya Tu yan Cpl. Hpauwung La Tawng hpe hpyenla section mi jan hte sharawt dat nu ai.

Jinghpaw hpyenla ni gaw, dai Myen gumlau ni a shingdu hku mayun sa nhtawm, jan du wa ten hta mare shingnawm hku shara la tawn sai. Sgt. Labya Tu gaw, kawng ntsa kaw nna myihtawn hte mada yu dat yang, Myen ni n-gun 300 daram ting kamawng taw nga ai hpe mu nna, dai jang n htim gasat gwi ai majaw, hpang jahpawt nhtoi san jang she, gap na hku woi-mayun gawp taw nga sai.

Dai shara e kawng pawlaw masum nga ai rai nna, L/Cpl. Lamu La hte kau mi shawng du ai kawng pawlaw kaw; Sgt. Labya Tu hte kau mi ka-ang kawng pawlaw kaw; Cpl. Hpauwung La Tawng gaw, Rfn. Hkangda La yan Rfn. Nhkum Yaw hte rau hpyen ni maga jahtum ai kawng pawlaw kaw; yawng hpawn group masum garan nna shara lah da nga ma ai. Cpl. Hpauwung La Tawng group hta bren gun, sten gun hte thompson gun ngu ai sinat hpan masum lawm nga ai.

Sgt. Labya Tu shana tup sumru yu yang, hpyen ni 300 hpe shanhte marai shi jan hte htim gasat yang, shut na hpe tsang nna nhtoi mahka de yawng woi htingnut matwa sai. Langai hte langai shadada mahti jasu hkat nna woi htingnut wa ai rai nga ai. Cpl. Hpauwung La Tawng mahtang gaw shana ting, galoi wa woigap gap, ngu maja kau nna nhtoi mahka e she, gan yup la yang, mahti jasu ai ni mung, shanhpyi gyepdin ndung e sa mahti ang ai majaw, n lu jasu la ai ngam kau da manu ai.

Cpl. Hpauwung La Tawng yup hprang yu yang, nhtoi hprim hpram rai sai. Pai hkra mada yu yang, manang ni langai mung n nga mat sai. Myi ganun kau nna grupyin sumwum sumwaw yawng de azi asoi yu matwa yang, makau na hpun ndung hta, Myen Kummyunit la langai mi santry lung azi jahproi matwa ai gaw Hpawung La Tawng hte mu azi hkrum hkat mat masai. Raitim Myen la wa sinat n hpai lung ai majaw, yak mat nu ai. Npu de nga ai manang wa hpe tsun dat na mung, Jinghpaw la wa shawng shi hpe gap dat na tsang nga ai. Hpun ndung na Myen la wa a shamawt hpe yu let, Hpauwung La Tawng hpunpawt de chyan mada dat yang, kaga Myen la langai mi shan lahkawng a sinat shanat tawn nna labu nshang na shakrat tam kyin bu nga ai wa hpe mu dat ai hte rau, dai wa hpe shawng gap galun kau nna ntsa na wa hpe bai gap jahkawn dat nu ai. Dai ten kaw nna Myen hpyen 300 hte Jinghpaw la langai gasat hkat ai majan poi hpaw hpang dat sai.

Hpauwung La Tawng gaw, shi hkrai sha raitim, “1 Section Right, 2 Section Left, 3 Section Up-Chase” ngu marawn let, shi a bren gun auto gang dumbre dat nu ai. “Jinghpaw Dap ni rai ga ai law!” nga nna mung naw marawn shalawm wu ai. Gumgun gumhpai lawm ai Hpauwung La Tawng a nsen hta mak mat ai Myen luksuk ni gaw jut shagu gap hkrai gap garu pru wa nna shadada mung hkala si jawng bang wa masai. Jahpawt nhtoi nnan htoi ai kaw nna shani ting n hkrit hkra nan gasat gala ai hku rai sai.

Dabang de nga ai Duwa Labang La hte manang ni mung, shani ting sinat ngoi garu ai majaw, gara hku raitim Hpauwung La Tawng gaw si chyalu rai sai, ngu htai la kau manu ai. Hpauwung La Tawng a majan poi gaw, shana maga 3:00 pm ten pyi raiwa sai. Myen mang sumpum sumpam si ayai jawng nga ai. Saitum saipa ni mung, hkashi kasha tung ai zawn she, rai mat sai.

Hpauwung La Tawng gaw, sinat pala 25 sha ngam nga sai raitim, Myen ni hpe mahtang, “Laknak jahkrat mu! Laknak jahkrat mu! Nanhte hpe yawng wang tawn sai re!” ngu order (aming) jahkrat shagyeng marawn wu ai. Gajawa Myen luksuk ni grai hkrit gari let, laknak jahkrat na riri rai nga sai. Shanhte a myit hta Jinghpaw nmu marai langai hpe sha, shani ting jawm gasat noi nga ai lam n dum chye hkra nan, mak mat nga masai.

Shaloi Bo Tin Htut mying ai Myen Duwa gaw, “Laknak n jahkrat ai; ndai Jinghpaw ni hpe amani sha naw den jaw na re,” nga nna grang nhtawm, sinat kadun shaw lang let, htim lung wa ra ai. Bren gun hpai ai hpyenla langai mung, shi hte raurau hkan kapyawn nang nga ai. Hpauwung La Tawng gaw, dai Myen duwa hpe lalam shi daram re ai kaw na gap galun dat nu ai. Bren hpai ai la wa kalangta ga e gawp nna sinat lagaw lakrang dat ai hte rau, dai wa hpe mung gap sat dat sai.

Shaloi Hpauwung La Tawng htim kagat sa nna, Myen duwa a sinat kadun hte pala ni shawng raw la nhtawm, bren hpai ai la wa a mang na bren sinat, pala 150, gumhpraw 11000 lu hta la sai. Shing rai nga yang, “Duwa hkrat mat sai, Duwa hkrat mat sai,” nga marawn let, Myen ni htim kaput lung wa yang, Hpauwung La Tawng gaw, lunghkrung kaba masum hpum nga ai ka-ang e lu shang rawng rau nna, pala grung grung hte minit 10 daram gap dawyin bun jang, Myen ni yawng atsai hprawng htawq mat masai.

Hpauwung La Tawng kade gap yu tim, gap htang ai mi n nga; yawng katsi katsang rai mat sai. Shaloi lunghkrung lapran na kahkan pru nhtawm, adan aleng si taw ai Myen mang hkan hti yu yang, 49 tup rai nga ai. Sumwum hkan kade si jawng nga ai n chye sai. Mare masha marai mali hkala si lawm ai lam chye lu ai. Htun Aung mying ai Inle-Nampan mare masha langai mu hkrup nna sinat hkan hta lahkawn shangun yang, sinat lau 37 tup hta sumpum lu sai. Hpauwung La Tawng shi nan kashun hta ai bren hte sinat kadun; shi hpai ai bren sinat langai; yawng hpawn sinat 40 tup rai nga ai. Dai sinat ni hpe jan du wa mahka, jakli langai hte htaw matwa sai.

Inle-Nampan mare masha ni shanhte a dum sumhpa shupsheng bau-mawng (ting...ting tong...tong) dum let, Hpauwung La Tawng hpe hkansa ma ai. Dap dabang de nga ai manang ni gaw, “Ndai Intha masha ni hpa wa rai ma ai kun? Agyi Hpauwung a mang nhten htaw sa ang ma ai,” nga nna tak bu ma ai. Jakli ntsa e Cpl. Hpauwung La Tawng a du hta Intha ni gali ya dat ai padang nampan shanghkawng hkrai hpring; jakli kata de mung, padang dip sinat laknak hkrai hpring re ai hpe mu yang, Rfn. Lashi Yun, Rfn. Mahkaw Hpung, Rfn. Lahpai Zau Lum ni shawng sa dun ahpum la masai.

Manang wa Lashi Yun gaw, nau kabu nna padang sinat law! nga marawn let, bren pala masum gap kapaw dat nu ai. Shaloi Duwa Labang La kagat sa nna Hpauwung La Tawng hpe sa shakram let, “Agyi Hpauwung e, nang hpe gaw si sai ngu she sawn kau sai. Hpawtni she na a mang sa hta ga, ngu ai re,” ngu dat wu ai. Hpauwung La Tawng shani ting gasat gala ai nsen she na nga tim, n sa garum la ai ngu pawt let, shi a padang dip ai sinat kadun shaw nna, lamu de masum lang ting gap sharim kau dat sai. Kadoi diq lah wa ai Myen du wa Bo Tin Htut a na shawq dat nna “Mawq! ju shah uq” ngu nna mung, shanawng jawq wuq ai. Duwa Labang La chyawm gaw, myit grai kaja ai wa rai nna, “Agyi Hpauwung e, shut sai law!” ngu tawngban wu ai.

Myit kahtet nga ai chyahkring mi laman gara hku mi nkaw nlaw rai hkat tim, hpang shani gaw padang dip gumhpraw hte wa kaba mari nna lahkawng ya tup pyaw poi kaba galaw masai. Shawnglam majan pa re majaw tsa chyaru sha, kadai n nang ga, nga ma ai. Agyi Hpauwung La Tawng mahtang Duwa Labang La myit shawang damlada ai lam hpe grai chye na mat nu ai.

Duwa Labang La a hpa-awn jet ai akyu a majaw, lahkawng ya sha naw rai yang, 3rd Kachin Hpyendap Up Col. Naw Tawng wa, helicopter hte du pru ra ai. Hpauwung La Tawng hpe kabu gara shakawn shagrau let, kumhpaw kumhpa ni sa jaw la sai. Munghpawm mungdan hpe makawp maga ai share shagan amu ni nan, rai nga ai.

6


Dai hpang masum ya sha naw rai yang, Col. Naw Tawng, Heho de bai du nna Hpauwung La Tawng hpe padang dip laknak ni yawng htaw let, wa na matu htet shaga dat sai. Heho du jang, Col. Naw Tawng e nbungli hku Rangoon de woi yu matwa sai. Rangoon du jang, Bogyoke Ne Win hpang de woisa wa sai. Ne Win hpang de du na ntawn, furlong lahkawng daram kaw nna lam a pai hkra, hpyengyi hpyendu ni dinggreng tsap let, Cpl. Hpauwung La Tawng hpe langai hpang langai hkap salam hkungga jawm jaw ma ai. Hpauwung La Tawng mung, nshang e padang dip sinat kadun hpye lang nna hkawm shang sa wa nga ai. Jahtum daw du wa magang, tsang grau kaba ai hpyendu ni hkap salam magang rai ma ai majaw, Hpauwung la Tawng pyi she mau mat nu ai.

Bogyoke Ne Win a "magam bungli gawknu" (office, Rung) kaba de du yang, Munghpawm Mungdan Dawnghkawn hpe shawng hkungga jaw ma ai. Bogyoke Ne Win tsun ai mungga hta, “Masha hpe yu yang, nkrem nkrem san ai chyingtek kasha, share shagan ai lam gaw, mau hpa kaba wa i?” nga nna, “V.C (Victory Cross) hte shagrau sha-a dat wu ai. Padang dip sinat kadun hpe mung, Hpauwung La Tawng laksan tinggyeng hpye lang na ahkang jaw dat nu ai.

Du n raitim sinat kadun hpye ai share shagan Hpauwung La Tawng gaw, 1954 ning April shata hta Sam mungh dingda daw na Bahtoo Hpyendu Jawng lung sa wa sai. Shata kru tup lung la ngut nhtawm, Myamyo dap de bai du wa yang, 2nd Lieutenent (Lat Du) tsang sharawt nna platoon commander (Dapdaw Up) aya lu la sai.

1955 ning hta Pakukko Htann Ywa e Myen Kommyunit ni pala htum mat nna kagat hprawng ai hpe hkan shachyut gamu nna sten gun lahkawng hte rifle langai lu kashun wu ai. Byin ai lam gaw, Du Hpauwung La Tawng shi lang ai sten gun mung, pyawng nau kahtet nna, n mai gap mat sai majaw, sinat kadun hte nhtu shaw lang nna shachyut kahtam kashun la lu ai rai nga lu ai. Dai hpang, Yenan Chaung de Myen Kommyunit gumlau ni hpe sa gasat ai shaloi mung, Du Hpauwung La Tawng, shi nan rifle sinat lahkawng lu kashun ai majaw, lieutenant du tsang sharawt ya ai bai hkrum sai.

Lt. Hpauwung La Tawng gw, laika magaw mi n chye tim, magrau grang nna du byin ai zawn, nau mazut ai majaw mung, 1956 ning hta Jinghpaw Dap kaw nna Myen Dap de htawt sit kau ai hkrum mat sai.

Myen dap de htawt du wa yang, 1949 ning hta Kayin gumlau ni a majaw byak mat ai 1st Burma rifle Dap hpe nnan bai hpaw shagreng ai hta atsam dat lawm sai. 1962 ning April shata hta Myen dap kaw na pension la nhtawm, nta buga de wa yang, asak 37 ning sha naw rai nga ai. Inglik hpyenla, Japan hpyenla, American hpyenla galaw ai n sawn yang, Munghpawm Uphkangh Magam a kata e hpyen bungli galaw ai hkrai 15 ning tup rai nga ai. Ntsa na du kaba ni hku nna pension garai n la na hku tsun jahkring ai raitim, masin grang ai daram, bawnu n grang ai majaw, pension la kau sai. Laika hpaji n chye ai a majaw mung, rai na sai.

Hpauwung La Tawng gaw, Lahta Sam mungh, Zaubung Hutau de duwa yang, nta masha ni yawng Jinghpaw mungh, Sahmaw ga de n-gaw htawt lung matwa sai majaw, shi mung hkannang lungwa sai. Sahmaw ga e wa nga ai laning mi pyi garai n hpring ai 1963 ning hta, Jinghpaw Shanglawt Rawt Malan Hpung ni bai gasu pruwa ra ai. Dapdung (6) Dap Up Capt. Dumhpau Gam shaga nna Shanglawt Dap de bai rawt sa wa sai. Ndai na lang gaw, Hpauwung La Tawng a prat ladaw hta, kru lang ngu na hpyen shang sa ai lang rai nga ai.

KIA Dapdung No.6 e shata mi rangrut la ngut ai hpang, arawng aya kaga mi n jaw tim, moi na arawng aya hpe hkungga ya ai hku, “Duwa” ngu ai mying hte shaga nna, wanleng lam masawn hte Hpakant lam masawn ni hta, myu tsaw ramma, myit rawt ai Shanglawt hpyenla ni hpe, dappram majan woigasat hkawm ai marang e, Shanglawt shingkang ja laiwa sai. Mali Nmai Walawng de mung, hpyen karum lung nna, Kachyihtu ga e Kayah dap hte gasat yang, laknak sumpum mi padang dip lu kau da sai.

1968 ning hta shata mi ahkangh (leave, ahkun) la nhtawm, nta na dinggai jan hpe yi wa gan hkyen ya nga yang, Myen hpyen ni dumchye kau nna rim hkrum mat sai. Raitim, moi na shi a rangrut ma tai laiwa sai Myen du langai hte hkrum nna ntsa na du ni hpe htuk manu ai hku tsun shatsawm ya ai majaw, adup gayat zingri ai lam n hkrum ai.

Mogaung hkyuk htawng e rawng tawn nna jepsan jeyang ai shaloi, Duwa Hpauwung La Tawng tsun ai ga gaw, “Lawu Myen mung e Myen Alan Nee, Alan Phyu, Yebaw Phyu ni rawtmalan ai gaw, yi sun hkauna galaw sha lagawn nna rawtmalan ai rai ma ai. Myen Kummyunit ni rawtmalan ai gaw, tingnyang gashun mayu nna rai ma ai. Dai Myen gumlau mahkra hpe anhte Jinghpaw ni sa gasat jazim kau ai majaw, Myen mungh e gumlau dabung n nga sai, Daini Jinghpaw ni rawtmalan ai gaw, tinang a mungdaw mungdan, tinang amyu sha ni lu la ging ai ahkaw ahkangh n lu ai majaw, rawtmalan ai lam she re. Myen mungh a tingnyang kashun mayu ai n re” ngu nna gwigwi hte tsun kau wu ai.

Matut nna mung, shi tsun dara ai ga ni lawlaw naw nga ai. Hpang jahtum e, shi hpe laja lana mara n rim ai sha, nta buga wa nga na matu dat kau sai. Hkyuk htawng kaw na lawt lu sai raitim, Shanglawt Dap de du hkra bai nhtang sa nhtawm, 1970 ning hta she Lat Du tsang hte tarashang pru hkring ahkangh la nna Labang Kahtawng e yi sun hkauna galaw sha let, ya daini du hkra, ga naw tap tap nga nna nga nga ai.

1970 ning a hpangdaw ni hta, Labang Kahtawng e mare salang tai let, kaning re ai hkrit tsang hpa lam mi du pruwa raitim, tinang nga ai kahtawng a matu sha gaw, gwigwi hte tsun shaga dara nna makawp maga laiwa sai. Asak 80 ning jan sai raitim, atsang awang hte magam yi-ngam shachyen shaja sha nna kanbau nga ai.

Ahkangh zinya hta, sumhtang mabai baq, labau shatlai lai, myit sumru awai dat yu yang, hpyen magam gun usa ni hpe myi a npu na ladi hku sha, yu shalai kau chye ai lailen nan, masin sha grang nna bawnu n chye grang ai amyusha ni a kumla naw rai nga mali ai rai.

Note : Rfn. (pte.) = Rifle man (Private) = hpyenma L/naik = Lance Naik (old use) = Lat Gyi Cpl. = Corporal = Agyi Sgt. = Sergeant = Gyi Jum Sub. = Subedar (old use) = Du Lt. = Lieutenant = Du Capt. = Captain = Du Jum Col. = Colonel = Du Up Jum Sect. = Section = Dapchyen Pln. = Platoon = Dapdaw Coy. = Company = Dapkung Bn. = Battalion = Dapdung

7


atsam (creative intelligent), dinghtaga a machye machyang hte ndep nhkap ai hpe mungkan ting ka-up kau ai zawn nga myit shingran hkamsha shangun ai bawnu myitmasin (infinite intelligent), ta-tut asak hkrunlam hta “myit e tsang, galaw yang dang” ngu ai hpaji atsam (practical intelligent) ni nga ai. Ndai hpaji atsam ni gaw amyusha langai galu kaba na matu yawng gaw nlawm nmai ahkyak ai hkrai, rai nga ai. Raitim, shi shara hte shara n chye jailang jang, rawtjat galu kaba wa ging ai daram n galu kaba wa ai hta sha n-ga, grau shanut ai maga de shanang wa chye ai. Hpa majaw nga yang, ndai hpaji atsam ni gaw gara wa mung madang n yawm ai atsam hkrai rai nna gara wa hpe mung sharin hkamla lu na matu atsam dat shakut ra ai hpaji ni hkrai, rai nga ai. Dai majaw, amyusha lam-yan hta madung gaw hpaji atsam ni hpe shi shara hte shara jailang chye na ahkyak nga ai. “Hkaq kahtam ai kawq shinglang hkrah ai” nga ai gamung hpa, Tibet amyusha ni gaw dai zawn hpaji ni hpe shi shara hte shara n chye ginhka jailang ai majaw hpang jahtum yak-hkak shoichyum ai hkrumsha nga ai.

Daini anhte amyusha ni hpaji hparat lam hte seng nna dawdan sa wa ai shaloi, lahta na gamung ni hpe mung sawn shalawn mai nga ai. Francis Bacon wa tsun ai ga hta, “laikabuk nkau gaw majoi hti chyai na matu, nkau gaw ahkyak ai hpe matsing la nna ka matsing tawn na matu, nkau gaw shatkan atsawm rin tawn lu ai zawn laikabuk ting hpe npawt kaw na ndung hkren, hkut-hkut nainai shakrai tawn na matu” nga nna tsun da nga ai. Wan dat, hka dat hte seng nna chye mayu ai rai yang, hpungtang hpaji hpe shawng hkaja ra nga ai. Yak-hkak ai amyu ni gaw lawt lu na hpaji hpe shawng tam la chye ra nga ai. Tinang gara madang kaw tsap nga ai rai yang, gara madang hte seng nna laika hpaji ni hpe tam hkaja la na madung ahkyak nga ai.

Lahta e tsun laiwa sai gara madang na bawnu atsam hpaji hpe raitim, loiloi hte n sharin la lu ai zawn, Wunpawng amyusha ni a hpaji hparat laili laika lam ni mung, loiloi hte byin wa lu ai n rai nga ai hpe anhte galoi mung, myit dum mai nga ai. Ndai amyusha hpaji hparat masing ni gaw ya sha galaw hpang wa ai n rai. Laiwa sai aten Hkristan Sasana prat kaw na ninggam hte ninggam nga wa sai re. De a shawngdaw de mung, anhte a htunghking labau hta shanhpyi laika gamung ni nga laiwa sai re. Daini du hkra rai yang, amyusha ni a hpaji hparat masing ni gaw lawu na hte maren,

Laikaman (1) "Maija Yang College hpawq sai" matut

Kachin jawngma marai 55 ni gaw Israel mungdan e hkailuq hkaishah, hpaji hparat ni hpe sharin hkajah nga nga masai. Ndai htaq, KIO hkai rem hpaji jawng (Alen Bum, Laiza) kawq nna marai 5 shanglawm nga maq ai. Ngam ai ni gaw KBC mungshawa deq nna ni, rai nga maq ai. Kachin jawngma ni gaw hpaji hparat ni hpe grau nna chyechyang kungkyang walu na matu, pratdep Israel hkailuq hkaishah, remluq remshah lailadat hpaji ni hpe shanhte shara kawq sa sharin hkajah lah ai, rai nga maluq ai.

Hkai Rem Hpaji Jawng (Alen Bum, Laiza) kawq nna jawngma ni gaw tinang hkai rem jawng e sharin hkajah ngut lah ai ni hkrai, rai nga maq ai. Shanhte ni gaw Laiza mare kawq nna April, 2015 e, rawt sa nhtawm, Ake Hkai Rem Bawngring Sun (KBC, Myitkyina) htaq, Israel mungh kawq garahku ngasa hkawmsa na ginlam ni hte hkai rem hpaji ni hpe garahku nna hkan hkajah lah na ngu ai wunkat kadun ni hpe shawng, lung lah maq ai. Daihpang, June shata kawq nna gaw Israel mungdan deq, rawt pyensa matwa manuq ai.

Kachin jawngma ni yawng gaw Israel mungh, Paran mare nah "Arava INT Center For Agricultural Training" e sa hkajah sharin lah nga nga maq ai. Shanhte sharin hkajah nga sai sharin hpan ni kawq, Technology in Aquaculture, Agriculture sutmasa, mahpitbawm (pepper), Israel ahtik labau, ... ni, rai nga maluq ai. Shanhte ni gaw lanih mi htaq, aten nlawq htum hkyinghkum 8 taq-tut bungli galaw hkajah nga nhtawm, laban bat mi e ninghtoi lanih mi jawnggawk shang nna sharin hkajah lah ai vocational training hpaji hparat rai nga maq ai. Shanhte ni yawng gaw shata 10 sharin lah ngut jang, duwa na May shata, 2016 ning e, bai ninghtang duwa na, rai nga ai. Ndai hpaji hparat ni hpe Kachin amyusha ni hpang deq, bai matut ginlen ya ai hte Kachin amyusha ni grau grau nna ladat jawjaw chye hkailuq hkaishah wa na matu, Israel mungh e pratlep madang tsaw hkaisun hpaji ni hpe atsam dat, shakut shajaq nga nga maq ai.

Laiwa sai shaning ni htaq mung, Kachin jawngma ni Israel mungh e, hkai rem hpaji hpe sa sharin lah wa masai. Yaq mung, bai duwa na shaning e, matut nna sa hkajah sharin shalawq lah matwa na rai nga maluq ai. Shinggyim masha asak hkrung nga prasa wa ai htaq, luq na, shah na, buhpun na, nga na ni gaw ahkyak dik, rai nga ai. Ndai ni hpe dantawk hkap madiq shadaw ya nga ai gaw hkailuq hkaishah, remluq remshah kanbau bungli bungsi ni rai nga ai. Kachin mungh rawtjat galu kaba nna bai tsitlali tsawmhtap wa na mung, hkailuq hkaishah magam bungli sha, arai nga ai. "Yiq sa let, ngah ganhkwi lah ai hpar" mung, rai nga ai. Galaw ging, galaw ang nga sai madung bungli ni mung, warai nga sai. Kachin jawngma ni sharin hkajah lah wa ai hpaji hparat ni hpe mung, yawng aq akyu ara matu, matut nna dingyang htawn dan matwa na nngai.

Israel mungh e Kachin jawngma ni hpaji sharin nga sai

byAh Bung Mahka Shayi

8


daw masum garan da nna myit sawn sumru yu mai nga ai.

(1). Ninggawn Magam wa kaw na shanhpyi laika lu tawn ai maumwi mausa gamung daw. Sakse gaw daini du hkra, dumsa jaiwa ga ni hta n-gup n-gau hku tsun hkai nga ai. (2). Nambat lahkawng mungkan majan wai mat ai hpang, mungkan ting mungdan ni gaw kadai mung kadai Inglik kuluni dawm wa ai hpang, tinang mungdan a lamuga jarit shangwang sha n-ga, mungdan gawgap masing nnan jahkrat hpang wa ai re majaw, maigan sasana sara ni yawng tinang a sasana magam yi-ngam ni hpe kabai tawn kau da nna tinang a daidaw munghdan de bai nhtang wa mat ai daw.(3). 1961 ning, Myan mungh ting, Myan Hpyen Uphkangh Magam Ne Win wa dinghku majan shanut tawn nna amyu bawpa ni a htunghking, laili laika, hpaji masing (jawng) ni hpe jahten sharun ar-na zing magra kau ai daw. Lahta na daw masum hte gaw Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a hpaji hparat lam masing ni ninggam hte ninggam shakut nga laiwa sai lam ni rai nga ai. Lahta e tsun tawn ai hpaji hparat ninggam daw masum kaw na anhte ni hpa akyu hkamsha ai lam ni pruwa ai kun? bai sawn aru yu yang, (i). Dumsa jaiwa ni kaw na tsun hkai yu

hkratwa ai shanhpyi laika gamung a majaw daini Wunpawng amyusha ni a htunghking ningli lam ni hpe mazing sumhting tawn lu saga ai.

(ii). Sasana sara ni a majaw daini anhte a Chyum dakkasu ni lu tawn saga ai.

(iii). Mungdan shuk shanut, amyusha ahkaw ahkang ar-na zing magra kau ai majaw KIA hpyendap ngu ai amyusha hpyendap hpaw shagrin tawn lu saga ai.

(4) Daini na aten, ninggam mali ngu na hta 17 ning na simsalam gaphkat jahkring tawn ai hpe June 9 ya, 2011 ning hta Myan hpyen uphkang magam wa bai kalang jahten sharun majan baw wa ai majaw, anhte amyusha ni hta sum machyi ai lam ni nga wa ai zawn, grau akyu kaba jat wa shangun ai lam ni mung, lawm nga ai. Dai hta na, ya na zawn September (1) ya, 2015 ning e, Amyusha Dakkasu Jawng “Mai Ja Yang Hkawlik” ngu ai hpe hpawq ninghtan dat lu sai re. Gara madang hku asi si wa na gaw amyusha ni a hkyen shajin tawn lu ai atsam hte, myithkrum kahkyin gumdin ai atsam, damlada ai shawang myit hte prat masa hpe hteplahti chye maram yu ai ningmu ni gaw grai ahkyak madung rai na re.

Dai majaw, lahta e tsun laiwa sai anhte a hpaji hparat lam ninggam ni gaw loiloi hte byin wa lu ai n rai, amyu myu

yak-hkak hkrum ai kata dinghkrai asak shalawt matut la lu ai hpaji hparat lam rai nga ai. Amyusha hpaji hparat hkrunlam hta yak-hkak dingbai dingna jebat hkrum laiwa sai lam ni gaw,

(1) Ninggawn Magam wa e jaw dat ai shanhpyi laika tsamri lu tawn sai ngu yang, bai ju adup sha kau ai gamung maumwi.(2) 1882 ning hta sasana sara kaba William Robert wa Wunpawngsha ni hpe hpaji sharin ya na matu, Myan Hkawhkam Thibaw Min wa kaw ahkang hpyi sa tsun yu yang, “Wunpawngsha ni hpe hpaji sharin ya na malai, shi a ntawt na gwi hpe mahtang, shawng sharin ya na lam” tsun jahpoi asawng yu kaji hkrum laiwa saga ai.

(3) Sara Kaba Dr. Ola Hanson e sumshi manga ning tup Jinghpaw ga hku Chyum laika hpe ka gale shakut tawn nna 1927 ning hta Jinghpaw laika hte hpawn Jinghpaw Chyum laika hpe ap ya dat sai. 1945 ning mungkan majan ngut mat ai hpang, sasana sara ni shanhte yawshada tawn ai hte maren, Wunpawng amyusha ni hpe hpaji atsawm n lu sharin dat ya ai sha tinang a daidaw mungh de, bai nhtang wa mat ra ai.

(4) 1961 ning hta Ne Win hpyen uphkangh magam gumlang rawt ai hte amyusha laika sharin jawng ni yawng ar-na zing magra la kau ya ai hkrum laiwa saga ai.

Wunpawng amyusha ni a sasana labau hte hpaji hparat laili laika labau hpe n mai ginhka tawn nga ai. Hpa majaw nga yang, sasana sara ni gaw Wunpawng amyusha ni a matu, nawku hpung hte seng ai sasana sara ni sha n rai ma ai; anhte a bawngring masing yawng lawm ai sharin sara ni mung, rai nga ai; mungmasa, sutmasa, hpajimasa, htunghking, makam masham, shinggyim lailen yawng lit la sharin achyin ya nga ai sasana sara ni mung, rai nga ai.

Shawng nnan Sara Kaba Eugenio Kincaid gaw Jinghpaw mungh Mogaung mare kaw (1830-1837) sa du yu ai shaloi, Jinghpaw amyusha ni a shanhpyi laika lu ai hpe ju dup sha kau ai lam hpe na yu nna grai myit yu matsan dum ai hte America Munghdan Hkalup Hpung Sasana ginjaw de, Jinghpaw amyusha ni hpe hpaji lawan sharin ya na matu, laika hte htet shana tangshadut ai lam ni nga laiwa sai. Sara Kaba Kincaid wa Myen mungh du ai malishi ning na ai hpang she, Jinghpaw amyusha ni a lam hpe na lu nna ndai zawn sasana sara ni America mungh kaw na sasana du shang wa ai lam ni, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta hpaji sharin ya ai lam ni, Jinghpaw laika galaw shalat ya ai lam ni, Jinghpaw Chyum laika galaw ya ai lam ni byin wa

sai re. Dai majaw Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a hpaji lam hte seng nna jahta yang sasana prat na lam ni gaw ningpawt madung rai nga ai hpe mulu nga ai.

Tinang a lamuga, tinang a mungdan hta hpaji sharin ginra hkan hpaji sharin hkam la lu yang, tinang amyu myit, tinang amyu a masa ni hpe lu la mai nga ai. Maigan shara de sa sharin, maigan ga shaga rai jang, maigan myit satlawat sha rawng wa ai. Raitim, daini Inglik ga gaw maigan ga n rai sai. Mungkan a matut mahkai International ga re majaw, International madang hta lahkam sa mayu ai ni Inglik ga hku tinang a daidaw lamuga hta mungkan a hpaji ni hpe sharin hkaja la mai nga ai.

Daini anhte International madang hta mada yu yang, Myen ga, Myen laika hpe azat ayai ai zawn nga lu tsun shaga tim, tinang hkum International madang hta gasan ni, grai law wa ai. Hpaji gaw Myen ga laili laika hku International madang dep tim, Myen akyang satlawat kaw na n lawt lu ai lachyum rai nga ai.

Wunpawng amyusha ni a matu, mungkan a hpaji hparat gaw Wunpawng amyusha ni a lamuga hta sharin hkamla lu ra ai. Shaloi she, tinang amyusha a lamuga manu dan wa na re. Tinang amyusha laili laika madang nga wa na re. Tinang amyusha ni a myitmasa gram sharai luwa na re. Shaloi she, amyusha ni shada hkungga lara ai madang grau nga wa na re. Ya ten, anhte amyusha ni hta rarawng gawngkya ai lam lawlaw nga ai gaw kadai hpe mung, mara shagun na lam n nga ai. Hpa majaw nga yang, anhte a lamuga mungh hta dinghtaga a ja sutgan arung arai ni hpringtup nga tim, myit masin zaibeng-ya kunghpan ai lam ni hta hpang hkrat nga ai majaw rai nga ai.

Hpaji hparat lam nkau gaw lamu du hkra madang tsaw wa lu tim, npu de hpa byin nga ai n chye hkamsha ai. Hpaji nkau gaw loi mi sha sharin la lu tim, masha lawlaw a matu akyu jaw ya lu nga ai. Hpaji nkau gaw tinang a matu mung akyu n tai, manang wa matu mung hpa akyu n shatai ya nga ai. Madung gaw gara madang hta hpaji sharin nga tim mu mada lu na hta hkamsha chye na ahkyak nga ai. Hkamsha chye lu hkra hpaji sharin hkamla lu na matu gaw tinang a lamuga, tinang a munghdan hta sharin hkam la lu yang she, tinang mungdan a madang hpe sharawt la lu nga ai. Mu mada lu ai hpaji hte tinang hkum hkamsha lu ai hpaji gaw langai sha zawn raitim, lam n bung hkat nga ai. Dai majaw, amyusha kunghpan galu kaba wa na lam hta gara hpaji hpe gaw gara shara kaw, kaning re ai shara hta akyu jashawn jailang sawa lu na matu, ahkyak madung rai nga ai. Daini dai hpe ta-tut hkrang shapraw sa

9


Shingduq makawp nah "Anhte A Awng Padang Yehowa Karai Ksang" matut

wa lu na matu, Wunpawng Mungdan Shanglawt "Asuya" (uphkangh magam) gaw, “Amyusha Dakkasu” ngu ai hpaji jawng hpe “Mai Ja Yang Hkawlik” ngu shingteng amying jaw let, Sinpraw Ginwang Ginjaw shara, Mai Ja Yang mare kaw hpaw ninghtan tawn sai re.

Ndai Hkawlik a yawshada lam ni gaw -(1) Madang tsaw ai hkum dingnum hpaji (all round development) ni hpe sharin hkamla lu na matu, hte hkunggrin ai ngasat ngasa madang hpaji (sustainable development) ni hpe sharin hkam la let tinang mungdan a lamuga shara makau grupyin shingra tara ni hpe chye tsawra makawp maga wa na.

(2) Tinang lagaw tinang chye tsap, hkrukat nga lu na hpaji chye wa lu na matu, ginhpan shalat myitmang sawn shapraw chye wa lu na matu, hte tinang hkum kamging lam luwa na matu.

Hkawlik jawng a magam bungli ni hpe hparan hpareng yureng sa wa lu na matu myitsu salang komiti marai (17) san tawn nna Komiti Ningbaw hku na gaw Du Kaba Sumlut Gun Maw rai nna, Sara Kaba Chyinyu Hkun Nawng (N/T ningbaw -1), Rev. Dr. Lahpai Zau Ba (N/T ningbaw -II) hte Jawng Up hte Amu Madu magam bungli hpe gaw Slg. Zinghtung Kum Shawng rai nna Sara Kaba Nhpum Tang Gun (N/T amu madu) hte kaga komiti malawm ni, rai nga ai.

Ndai Jawng kaw na shagrau jaw na janmau ni gaw - 1. Bachelor of political science2. Bachelor of rural development study

3. B.Sc., Agriculture4. Bachelor of Business Administration5. B.A, English (Linguistic)6. B.A, Kachin Study.7. B.Sc, (Civil)

Kaga sharin ginhpan; Computer hpaji, Inglik laika, Jinghpaw laili laika hpaji ni lawm nga ai.Kaga ra(raq) lata sharin ginhpan ni gaw, Music hte madum sumpyi, sutmasa hpaji, ningpawt ninghpang hkairem hpaji ni lawm nga ai.

Jawng lung ladaw hpe semester (2) hpe shata manga hpra, garan da nga ai. First semester (August-December), Second semester (February-June). Ndai jawng hta sa lung na ni gaw tsang (10) awng ai ni, rai ra na. Jawng a ritkawp tara hkansa lu ai ni, rai na. Jawng lung jarik hpe laning mi na matu, jawngma langai Miwa Gumhpraw Yuan 2,000 (hkying lahkawng) hte lusha shabrai gaw Yuan 1,500 (hkying mi manga tsa), yawng 3500 (hkying masum manga tsa). Jawng lung, lusha jarik hpe pang lahkawng hku garan bang mai ai.

Mai Ja Yang Hkawlik masing hpe (15) ning laman ninggam hte ninggam madang sharawt sa wa na, rai nga ai.1) College (2016 - 2020)2) Degree College (2021-2025)3) University (2025-2030) madang hku lahkam sa wa na.

Ndai Amyusha Dakkasu “Mai Ja Yang Hkawlik” gaw Mai Ja Yang mare, Miwa mungh jarit mayan kaw hpaw ninghtan tawn nga ai. Wa sa hkrunlam ni manu

nga ai rai nna makau grupyin hpaji sharin hkaja na shara grai htuk manu simsa nga ai. Miwa mungh hkran de na Janghkawng mare gaw Miwa uphkangh magam kaw na “Manau Land” ginra ngu masat shagrin tawn ai Miwa mungh Jinghpaw amyu ni a nga ginra Janghkawng mare rai nga ai. Ndai Hkawlik kaw na deng 20 daram tsan ai shara de Ja lungseng hpaga yumga hkum hkra, dut mari shara Sweli myo mare kaba gaw shani shana htoi kabrim nga nna mungdan shara shagu de na masha amyu hpan hkum hkra, prupru shangshang hpaga yumga dut mari prushang htinglet gahkrang hkrumzup nga ai.

Nang mung, asak aprat naw ram nga nna hpaji sharin hkam la na shadang hpring nga ai rai yang, ndai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a dakkasu hpaji sharin ginra ningnan hpaw ninghtan tawn ai “Mai Ja Yang Hkawlik” de amyusha ni a nhtum nwai mungkan a hpaji hparat lam sharin achyin ya nga ai kaw myitlawm hkumlawm sa du sharin hkamla na matu, kabu gara sawq shagah dat ai law.

MATSING : Jawngma mying jahpan hpe October 31, 2015 du hkra, hkap la nga ai.

Hkawlik Hkringdat

Mai Ja Yang HkawlikUnglung Lawk, Mai Ja Yang Mare.Phone: 1570-6929-326, 1570-6929-796 (09-4927-1455 Myan phn.)Email: [email protected], [email protected], [email protected].

Shing-rai, shaning kahtap hti nna NCA bawngban wa raitim mung, n mai shangut hkra, taihpyen wa nan mahkrun shalat la nna lam woidam wa masai. Ya gaw ralata poi galaw na ten duwa magang sai. Matut nna NCA lam bawngban na aten n lu sai majaw kadai hpe mung, n la lu masai. NCA hpe myit hkrum ai ni, lata-masat jawm mahkret na matu taihpyen wa gaw veto power hpe lang nhtawm, tau nna dawdan tawn sai hte maren, ndau dat manu ai. Madung gaw ninggam nnan hku nna myit hkrum ai ni hte myit n hkrum ai ni hpe wuhpung lahkawng garan ya nhtawm, shada ninghkap gasat hkat shangun ai marang e, taihpyen wa yawshada tawn ai pandung de duwa lu na matu, chyahkyawn a lailadat lang wa masai.

Taihpyen ni taunau hkyen lajang ai hpaji

Taihpyen wa gaw hpang jahtum na majan hte awng padang shu la lu na matu, hkamdahka nga ai tau hkyen lajang

lam galaw magang sai. KIA hpe gasat ai zawn laknak n lang ai mungmasha, jawngma ni hpe mung, mare kahtawng ni kaw n mai nga hkra, rawtmalan ginra de mungmasha mun sen hpe gasat shachyut bang dat ai. Hpyen-yen masha ni hpe UN hte NGO kasa ni n lu sa garum hkra mung, jut shagu de na lam ni hpe pat shingdang kau ya ai. Kawsi hpanggara machyi makaw hkrum nga ai hpyen-yen masha sen jan hpe lani mi jaw sha lu na matu gaw loi ai bungli n rai nga ai.

Shing-re ai mabyin masa hpe shata langai hkam jan lu na matu gaw grai yak na ma ai. Dai shaloi, KIO hpe sa gasat pyi n ra, asum hkam laknak jahkrat matwa na mara ai, nga nna tsepkawp kam wa masai. Dai mabyin masa hpe kasi hku yu la nna kaga rawtmalan wuhpung ni mung sa gasat pyi n ra, asum hkam wa na mara ai nga nna kam wa masai. Kajasha nga yang, ndai zawn re ai taihpyen wa a masing gaw, anhte myusha yawng hpe myutsaw mungtsaw

myit degree htum hkra, rawtjat shangun wa sai. Shing re ai myutsaw mungtsaw lam rawt jat wa shajang ai marang e, kaniya, tsaya ni hpe pyi gaw bran wa shangun ai marang e, myusha ni a matu mai kaja ai maga de shanang wa sai ngu hkam la ai.

Raitim mung, NCA hpe myit hkrum nna rawtmalan wuhpung ni yawng lata-masat jawm mahkret ai hte maigan masha ni Myenmung kaw arang kaba jawm bang wa na ma ai. Sutmasa lam hta arang kaba shaw ai ni gaw shanhte bang tawn ai arang hpe jawm makawp maga ra sai rai nna majan bai n byin wa hkra, atsam htum hte uphkang magam hpe jawm garum wa na ma ai. Dai ten hta, rawtmalan wuhpung ni gaw laknak ap kau sai ten rai nna kaning gaw n di, masin gaw n si, rawtmalan bai hpang na ngu yang mung, mahkrun n mu hkra taihpyen wa e, tauhkyen ya ai masing rai nga ai. Ndai zawn re ai taihpyen wa a mahkyen hpe jawm mu ya nga ninglen, NCA hpe myit hkrum ya ai ni gaw tinggyeng lu lawm lam hpe sha myit marin ai ni, rai na ma ai.

10


Sacha Inchi a rudi ningpawt ginra

Sacha Inchi (Star Fruit) ngu ai "Shagan Shapre" ndai gaw Dingda America (South America : Suriname, Venezuela, Bolivia, Colombia, Ecuador, Peru hte Nort West Brazil, ...) mungdan ni hte Amazone ginra kaw rudi, rai nga ai. Kahtet nna marang lu ai lamuga hta grau tu lu nga ai. 1700-meters (5000 feet) tsaw ai bum marawn hkan e raitim, hka jaw ya lu yang tu lu nga ai.

Shagan ShapreHkaisha Yang,

Akyu Pru(Sacha Inchi, Star Fruit)

byNsang Tu Awng

(Pan Kachin Development Society)

Sacha Inchi hpun hpe masha langai tsap tup jan (6 ft +) daram tsaw ai kaw pinra galaw ya ra ai. Asi di la ai shaloi, aloi ali di la lu na matu re. Pinra hpe tinang hta dangdi lu ai arang (investment) hta hkan nna galaw mai ai. Nkau mi hpun kawa hte galaw ai zawn, nkau mi hpri sumri, wut shadaw ni hpe galaw lang let, hkailu hkaisha nga ai re.

Lakung lakying shagu hta asi si

Sacha Inchi hpun gaw hkai tawn da ai shata 5 na ai hpang, apu pu wa nhtawm, shata 6 (snr) shata 7 du yang, asi si sai hku re.

Sisi wa ai aten tsit nsam rai nna kung wa jang, amut (gray and brown) nsam byin wa ai. Si langai mi a kata hta tum (4, 5) rawng nna nkau mi hta tum (7) du hkra, rawng chye nga ai. Asi kung wa jang, amut nsam byin wa ai.

Makrung, alap, atum ni yawng hpe mai sha

2015 November 8 ya shani na ralata poi

Ndai ralata poi byin na, n byin na ngu ai hpe mahtai myu lahkawng hku maram mai nga ai. Byin wa na maga de maram yu yang, taihpyen wa gaw 1990 ning hte 2010 ning na ralata poi kaw mawlanyet ai lailadat hte dang la hkra, galaw awngdang wa lu masai. Raitim mung, ndai lang pru wa na mahtai gaw mabyin masa amyu myu hta hkan nna 1990 ning kaw lu wa yu ai mahtai zawn, n lu shadik shatup la na masai. N byin na maga hte seng nna uphkang magam gaw shanhte woiawn ai party sum na hpe tau nna chye tawn chyalu re majaw ralata poi n byin hkra, jahte amyu myu shalat la nhtawm, mungdan n simsa ai majaw ralata poi galaw na nhtoi hpe masat masa n tawn ai sha, sit kau ai ladat lang wa na masa nga ai.

Dai shaloi, uphkang magam, hpyendap, rawtmalan hpyenhpung, mungmasa party ni, makam masham hpung ni marung marang shanglawm ai majan byin wa na masa nga ai. Taihpyen wa gaw dai zawn re ai majan kaw shanglawm nna jut shagu kaw hkan shalau na matu hpyenla hkyinglam, munlam hpe hpungkyi shang galaw nga shangun magang sai lam shiga jawm na nga saga ai. Shing re ai mahkyen kaw awngdang wa lu na matu, taihpyen wa a kaba htum ai laknak gaw rawtmalan wuhpung shagu a kata kaw dumbru dumbra lam byin wa na matu, ningbaw ningla shara hte arawng aya kashun hkat shangun let, daru magam zing la ai ladat lang wa na masa nga ai.

Hpang jahtum majan

Dai ni kaw nna matut byin wa na majan gaw masa amyu myu hta lakap nna hpang jahtum na majan, rai wa na re. Dai majaw, ndai majan kaw dang la lu ai kadai wa raitim mung, ding-yang rawtjat matwa lu nna, sum ai wa kadai raitim mung, ding-yang sum machyi matwa na re. Hpang jahtum e, tinang amyu a amying shingteng shamat kau ai kaw duwa mai na re.

Shing re ai majaw tsawra kamhpa ai Nu Wa Hpu Nau yawng hte e, ndai majan gaw YEHOWA KARAI KASANG ANHTE A AWNGPADANG ngu ai kyuhpyi ga hpe shadik shatup ya ai rai wa u ga matu, tinang dangdi dangdep ai machye machyang n-gun atsam marai yawng hte jawm shanglawm ga ngu nna lajin laroi dat nngai law.

11


Sacha Inchi si a tum gaw shinggyim masha hta ra-kadawn nga ai n-gun atsam lawlaw jahpring ya lu ai hta n-ga, hkam kajalam hpe madi shadaw ya lu nga ai. Peru mungdan, Amazon ginra kaw na jauman masha (native people) ni hku na, machyi makaw byin ai shaloi, tsi mawan hku jailang ai hta sha n-ga, n-gun lapyin sharawng la lu na lusha hku na jailang akyu jashawn laiwa sai lam, chye lu ai.

Lusha, tsi mawan, tsawm shakya arai hku nna jailang nga

Daini na aten hta gaw mungdan kaba ni hta hpaga yumga hku na dut mari ginlen wa sai hte malu masha, tsi mawan langai hku jailang wa nga sai re.

Sacha Inchi hta rawng ai shing-ra akyu ara ni

Sacha Inchi hpe hpungtang hpaji (scientific study) sawk sagawn yu ai shaloi, Omega-3 (54%), Omega-6 (33%), Omega-9 (7.2%) rawng shajang ai lam chye lu ai. Dai hta sha n-ga, lodine hte Vitamin A hte E grai law hkra, rawng ai lam sawk sagawn la lu ai re.

Omega-3 a akyu ara ni

- Ninggun atsam sharawt, shajat ya ai. - Shanlasa (muscle) ni hpe shaja ya ai. - Myit maju jung ai lam hpe shatsaw,

n-gun shajat ya ai. - Kara, lamyin, hpyi ni hpe shaja ya lu

ai.

- Mawng ana (cancer) hpe gasat kau ya ai.

- Hkrihkraw, lami laman kaw byin chye ai ana ni hpe makawp maga ya lu ai.

Omega-6 a akyu ara ni

- Jitdwi ana hpe makawp maga ya lu ai.

- Mawng ana (cancer) hpe makawp maga ya lu ai.

- Sai gaya nna hpyi hta byin chye ai gaya ai ana ni hpe makawp maga ya lu ai.

- Hkrihkraw, lami laman hta machyi ai lam hpe shayawm kau ya lu ai.

Vitamin -A akyu ara ni

- Myi n-gun hpe sharawt, shatsaw ya lu ai.

- Myi myam (mam) ai hpe makawp maga ya lu ai.

- Salum hta byin chye ai ana hpe makawp maga, gasat kau ya ai.

- Nrut nra hkamja, ja shangun ya lu ai. - Gaya nna hpyi hta byin chye ai ana ni

n byin hkra, makawp maga ya lu ai.

Vitamin-E akyu ara ni

- Ana n shang lu hkra, hkamjan lu na atsam hpe shajat ya ai.

- Nli (gene) hpe kaja nga na matu, makawp maga ya ai.

- Salum kaw na sai shabra ya ai sailam (artery) hpe hkumhkrang de sai atsawm shabra ya lu na matu, garum ya ai.

Sach Inchi hpun kaw nna pruwa ai akyu amyat (agronomic advantages)

Sach Inchi hpun gaw kalang mi hkai shatut da lu sai rai yang, shaning 50 (snr) 75 ning du hkra, asak hkrung nga lu ai.

- Asi si ai lam hta kaga hkaihpun ni hta grau nna asi si lu nga ai.

- Hkaihkai ai laning mi laman asi di la lu ai majaw, akyu amyat hpe sawn maram la lu ai.

- Sau (oil) shapraw ya ai kaga hpun ni hta arang jagumhpraw (investment) hkrat ai lam hkyamsa dik re.

Ninggun shabyin ai akyu amyat ni (nutritional advantages)

- Sacha Inchi kaw na shapraw ai sau gaw masha a hkam kajalam hpe sum machyiq ahtu hkra shangun ai baw gung (toxic) tsepkawp n rawng nga ai.

- Masha hpe jamjau jaw ai lam n nga ai majaw, tsi hpaji hku na hkumpat tawn ai lam n nga ai. (Wanglu wanglang jailang mai ai.)

- 2004 ning hta France mungdan Paris kaw galaw ai mungkan mungdan kaba ni a sau galaw shapraw ai shingjawng lamang hta Sacha Inchi tum kaw na galaw shapraw ai sau gaw hkamjalam hte tuphkrak ai shadawn jitna nga ai re majaw, ja dazik hte shagrau hkrum sai re.

- Shandat (protein) grai law hkra, rawng ai asi re.

- Shinggyim masha hta ra-kadawn ai (amino acid) tsahtam shadang (96%) rawng ai majaw, shatkan rin mani ya ai lam hta grai kaja shangun nga ai. Dai re majaw, shandat byin lawan nna masha hpe n-gun shabyin ya lu ai re.

Nga sau (fish oil), Sacha Inchi Sau ni hpe shingdaw yu ai lam

- Sacha Inchi sau gaw "nga sau" (Fish oil) hta grau nna shatkan rin ai lam hta lawan, loi nga ai.

- Sacha Inchi sau gaw grau nna hawm ai hte namchyim namta rawng ai.

- 2004 ning hta French mungdan Paris kaw galaw ai, mungkan mungdan shagu shanglawm shingjawng ai sha sau shingjawng poi hta ja dazik hte shagrau masat lu tawn ai.

- Sacha Inchi sau gaw nga (fish) kaw na shpraw ai sau zawn masha a pu htumpa (intestine) hpe dingbai dingna jaw ai lam, n nga ai.

- Sacha Inchi sau gaw shing-ra hku na rawng taw nga ai Vitamin-E, Vitamin- C ni a majaw, masha a hkumhkrang hta ra-kadawn ai atsam ni hpe jahpring shatsup ya lu nga ai.

- Sacha Inchi sau gaw shing-ra (organic) kaw na shapraw la ai. Nga (fish) kaw na shapraw la ai sau (fish oil) gaw shinggyim masha ni hpaga hku na rem ai nga (fish) ni kaw na shapraw la ai. Panglai kaw na nga (sanseng ai lawm ai zawn, n sanseng ai nga ni lawm nga ai.)

- Sacha Inchi sau gaw hkaihpun kaw na lu la ai. Shi hta e (cholesterol) n rawng ai. Nga sau hta gaw (cholesterol) rawng ai. (cholesterol - shinggyim masha a salum kaw na hkumhkrang ting de sai shabra ya ai re. Dai sailam kaba ni a katalam hpe sau htat shangun nna salum bungli galaw ai hpe dingbai dingna jaw lu ai.)

Hkai na shara hpe jasan lajang ai lam

- Hkai na lamuga hpe asan aseng byin hkra, seng kau ra ai.

- Lamuga hpe atsawmsha gale masit shara da ra ai.

- Gale masit da sai lamuga hpe jan hta hkrawhkun hkra, bat mi (snr) bat lahkawng jan lam tawn da ra ai.

12


Ga baw hpe lahta na maren jaw ai lam gaw, laika ka ai wa hku nna, Wunpawng myusha bawsang yawng a, tinang myusha ni mungkan ntsa matut grin nga lu na matu, gasat gala laiwa ai majan mahpan ni hpe, ya she hka-ja nga ding-yang naw re majaw re.

Tsun mayu ai gaw, Wunpawng bawsang yawng a majan mahpan lam hpe tumpaw hkren garai n chye ai, tinang Hka Hku ga shaga ai bawsang ni a, majan mahpan lam sha loi mi chye nga nngai ngu mayu ai re.

Tinang Hka Hku ni gaw, madu hkum hpe galoi mung, ngai Hka Hku wa ngu nna n tsun shaga ga ai. Madu hkum hpe madu, Jinghpaw ngu hkam la ga ai. Raitim, Normal Jinghpaw ni gaw, anhte hpe Jinghpaw hku n mu ai, Hka Hku bawsang ni ngu ai hku mu ma ai.

Ngai a jawng lung manang wa Mwijang Naw Ja (ya Australia kaw nga ai lam chye lu) gaw, dakkasu jawngma prat hta ngai hpe ning nga tsun ai, “Hkau Awng mung Hka Hku rai tim le hte le Jinghpaw tai wa nga ai” nga tsun ai.

Lai wa sai 1980 ning hpring jan ten hta, Masat (1) Dap Ba na hpyenhpung ni, Ginjaw Ginra du ai shaloi mung, ning nga ma ai. “Ba 1 hpyenla ni Jinghpaw langai pyi n lawm ai, yawng Hka Hku la ni hkrai” nga ma ai. Rai tim, anhte Hka Hku ni mung, “Jinghpaw jet ai Hka Hkuh, tsa jet ai lauhkuh” ngu tsun nga ai. Nkau mi rai jang, “ Jinghpaw jet ai Maru, si mai jet ai japhtu” mung, ngu nga ma ai. Ndai kaw Jinghpaw ngu ai ga hkum a definition hpe n htai lai sai.

Ngai Hka Hku la wa gaw, Hka Hku ni a hpyen majan lam sha atsawm na ga ai majaw, Hka Hku hte Majan Mahpan lam ngu na malai, Jinghpaw hte Majan Mahpan ngu nna ga baw jaw ai re hpe shawng, hpyinem lajin mayu ai lam rai li ai.

Moi chyaloi nhkoi prat hta mung, man pa prat hta mung, amyusha langai, mungkan ntsa hta grin nga lu na ngu ai n loi la nga ai. Moi prat hta makau grup-yin na n-gun ja ai amyu ni gaw, n-gun kya ai amyu ni hpe gasat zing la, rim la

nna mayam shatai nga ma ai. Ndai zawn re ai prat ban hte ban hpe lai hkrat wa ai Jinghpaw masha ni mung, tinang amyu n mat mat na matu, majan mahpan lam ni hpe dingnawng ding-yang htam hkrat wa ai ni re.

Jinghpaw masha ni a uma ga rai nga ai Mongol kawng tsaw ga kaw, nga pra ai amyu bawsang ni mung, shadada gasat hkat nna aten shama nga lai wa ai amyu ni re. Bawsang langai hte langai, Du magam langai hte langai aten tup gasat hkat nna nga lai wa ai ni re.

Jinghpaw masha ni a uma ga hpe Mongol ngu nna hpa majaw a-ngang akang tsun a ta? nga yang, tinang Hugawng Hka Hku ni a kanghpoi ga, tsu shawawn ga ni hta “tsai dam” ngu ai lawm nga ai. Tsai Dam hpe laidi ai ten, nbung laru ru wa yang, myiman hpe ga ni hta lawm ai, zaini (tsai ni) laru wa chye ai buga ginra gaw, Mongolia na Gobi desert sha mai byin nga ai. Jinghpaw masha ni matu, Sahara desert hkai shalawm na lam n nga ai.

Dai zawn shadada gasat hkat nna aten shama nga ai Mongol myusha ni hpe Timujin ngu ai chyahkrai ma langai mi, chyahkrai bran wa nna gasat shazim nhtawm, shi a npu e kahkyin tawn lu sai. Shi a kawa gaw Du magam langai rai nna, shi naw kaji ai ten shadada gasat hkat ai kaw si sum mat ai rai nga ai. Timujin gaw hpang de mungkan kajai gumhkawng ai, manu mana damlada ai mungdan ni hpe gasat zing madu lu ai hpyen Hkawhkam Jingithkan tai wa sai.

Dai ten hta gaw, jinghpaw masha ni Mongol ga kaw n nga sai. Ya na kanu Mungdan de du taw nga sai re. Jinghpaw masha ni a uma ga kaw nna nan, hpyen

JINGHPAWMAJAN MAHPAN

hte

byWang Hkang Awng.

- Dai hpang, lamuga hpe kalang bai ju shingna, hpundaw ni n nga hkra, jasan jaseng kau na.

- Sacha Inchi hpun gaw numru zawn noi lung ai baw re majaw, hkai shatut ai hpang noi lung na matu, hkai hpun hte yep, shi a makau kaw kawa tawng, shing n rai, dang lu ai ni wut shadaw galaw ya ra ai.

- Dai hpunru noilung na matu galaw jun da ya ai kawa, shing n rai, wut shadaw gaw feet 6 (pe kru) tsaw ai rai na.

- Hpun nhpang langai hte langai hpe n law htum 2 meters (pe kru) gang nna hkai ra ai.

- Ndai hpun gaw, aru zawn hkram ai baw re majaw, atsawm hkram nna asi lawlaw si ya lu na matu, pinra galaw ya ra ai.

Hkaibawng ban la ai lam

- Atum hpe hka hpunglum 40-50 degree celcius kahtet ai kaw hkying hkum (24) tsing tawn da na.

- Dai hpang, hka madi ai hpajet, shing n rai, nba hta gayawp bang da nna hkrawhkun ai shara hta lahkawng ya tawn da na.

- Maku ku pruwa ai mu jang, plastic sumbu hta bang nna hkaibawng byin ai du hkra, tawn da ra na.

- Ninghtoi (45) ya na ai hpang, tinang hkyen lajang da ai hkaisun de, htawt nna hkai na.

Matsing

- Asi si ai lam hta mana maka si ai, laning mi hta 3,4 lang si ai lam ni a majaw, ngangkang ai hpri sumri hpe pinra hku galaw ya yang, grau nna kaja ai.

- Hpun langai mi hta asi pru shadang gaw, dai hpun hpe gawn lajang ai hta hkan nga ai.

- Laning mi hta 3,4 lang asi si ai lam mung, dai hpun hpe gawn lajang ai hta grai madung nga ai.

- Ndai hkaihpun a asak hpe shi a rudi ginra rai nga ai Peru mungdan hta mulu ai hta hkan nna 15 ning hte 50 ngu nna masat da ai re.

- Lani mi hta n law htum, hka kalang jaw ya ra ai. Jaw ai shaloi, hkai tawn da ai ga hpe madi hkra, jaw ya ra ai.

- Shing-ra namhpun, u hkyi, nga hkyi ni gaw shi a matu htaphtuk nga ai.

Namhkyek Maran Du htingnu hte Du Wa aq homeguard hpyenla niPhoto : J.H. Green Collection

Photo : Dr. Maran Ja Gun Collection

13


byWang Hkang Awng.

majan lapran nga pra hkrat wa ai amyu re hpe shaleng dan ai lam re. Majan htam ai bungli gaw Jinghpaw myusha ni matu, shani shagu na yuli (gunh yulih) bungli langai hpa rai nga ai.

Mongol kawng tsaw ga kaw nna Qinghai kawng ra ga de yu hkrat nga ai ten ni hta mung hpyen majan gaw ayan ninghkap gasat nga ra ai. Qinghai kawng-ra ga grupyin hta n-gun kaba ai amyu lawlaw a lapran e, tinang amyu n mat mat na matu, hpyen majan lam hpe ayan htam nga ra ai prat re. Han amyusha ni n-gun laba hte mayam hkan rim hkawm dep ai shara mung, rai nga ai. Dai ginra hpe tawn kau da ai hpang gaw, shawng de nga lai wa ai shara ni hta grau nna nam maling mala htat ai de du shang wa ai. Shaloi, shinggyim hte dusat matse labye hpyen lahkawng hpe maja nga ra ai prat de du shang wa sai.

Dai hpang ya na kanu mungdan Mali hku, Chyai hku, Hkrang hku ni de du shang wa ai shaloi, ninghkap gasat hkrum ai lam n na ga ai raitim, Mali hka sinna hkran rap ai hte shawng e du nga ai, amyu bawsang du hkra, sinna dingdung maga Brammaputra hka du hkra rai nga ai.

Ndai ginra kata Jinghpaw masha hkrai shanu nga ai hpang, Jinghpaw kata

gumlau-gumsa majan byin lai wa sai. Man hpyen hpung ni hte gasat lai wa sai. Singgaling Hkamti chyauhpa htingnu hpe hpya lai wa sai. Ingalik mung maden hpe ninghkap lai wa sai. Jinghpaw amyu ni hpe gumhkawng shangun ai Japan majan htam lai wa sai.

Laika ka ai wa tang madun mayu ai lam gaw, lahta de kadun dik ai hku hkai dan ai majan mahpan lam ni hta Jinghpaw masha ni gara ladat hte gasat lai wa sata? ngu ai hpe nhtang myit yu na matu rai nga ai.

Jinghpaw masha ni majan mahpan lam hta shanglawm gasat ai ladat gaw, “Baw chyang mi chyang, Ninggang dang mi dang” ngu ai lashum ga hte rai nga ai. Baw garai n hpraw shi ai wa jaq ni hte ninggang (shield) hpe atsawm hpai lang dang sai brang ram ni yawng rawt ngu ai lashum ga rai nga ai. Htinggaw mi na marai langai sa ngu ai n nga ai. Htinggaw mi ninggang dang sai la sha kade nga yang, kade rawt re. Baw atsawm hpraw na nga yang, asak (50) ning a lahta she rai nga ai. Daini na prat na hku, asak hte masat ga nga yang, asak (16) ning hte (50) ning na wa ngan ni yawng shanglawm gasat lai wa ai rai nga ai.

Dai prat hta, Jinghpaw la kasha langai gaw, asak (16) ning rai jang nhtu n-ga hte, sinat hte brep rai ra sai. Asak (16) ning du tim nhtu n-ga, htunghpau sinat hte brep n rai shi yang gaw, nabai ngu masat ma ai.

Ndai gaw, n law la ai Jinghpaw masha ni hpe mungkan ntsa matut grin nga lu na matu, labau e jaw ai, makau grupyin e shaman (practise) ya ai lam ni rai nga ai. Ji woi Ji wa ni dai daram hpyen maja lam hpe ahkyak shatai, myit maju jung let, tinang amyu hpe makawp maga hkrat wa ai lam n nga yang, daini na ten du hkra Jinghpaw masha ni mungkan ntsa grin nga lu na n loi na re.

Jinghpaw masha ni ginru ginsa chying

nna, ya na kanu mung hta shanu nga lu nna, tinang a saidaw saichyen bawsang ni hte bai hkrumzup ai hpang mung, shada kahkyin gumdin n-gun hte taihpyen hpan lawlaw hpe ninghkap gasat wa sai re. Inglik mung maden hpe mung jawm ninghkap gasat sai. Japan hpyen gumshem hpe mung jawm gasat sai.

Ndai majan ni hta mung, “ baw chyang mi chyang, ninggang dang mi dang” sha re. Htinggaw mi na marai langai ladat n re. Laika ka ai wa a Kajidwi hte Kawa lahkawng yan, Japan hpe ninghkap gasat lawm lai wa sai. Hkan wa ni masum sha nga ai rai yang, kanau madaw asak naw kaji ai majaw majan ta-tut n gasat ai lam sha re. Raitim, majan pa de kawa a shangun ma hku ayan hkan nang lai wa sai. Ndai gaw, “baw chyang mi chyang, ninggang dang mi dang” ladat hpe hkrang shapraw ai sakse langai re hpe tang madun ai lam rai li ai.

Dai ten hta, Wunpawng mung hta Wunpawng san sha nga ai majaw, shinggan hpyen hpe ninghkap na loi nga ai. Daini na ramma ni tinang a kanu mung hta Wunpawng san sha nga lai wa ai ngu yang, kam jinh maumwi hkai ai shadu na re. Lawu e sakse madun na nngai. (Burma Gazetteer Myitkyina District laika man 78 na re).

At the census of 1901 the following figures were given of the various languages spoken in the district :

Kachin ...... ...... 37,063 Shan ...... ...... 19,009 Burmese ...... ...... 5,215 Others ...... ...... 6,112 Total ...... ...... 67,399

Mali hka masawn, pa masawn de sha kaga amyu ni nga ai. Tinang Wunpawng hpan mare kahtawng, ninghtawn buga, ginwang ting hkrai san nga ai majaw, hpyen majan lam hkyen ren, ninghkap gasat na loi mai nga ai.

Daini man pa prat hta, Wunpawng a kata de kaga myusha ni chyat rap rai sai. Htunghking lam, makam masham lam, hpaji hparat lam, sutmasa lam hpan hkum sumhpa hte makawp maga yang chyu sha tinang amyu ni matut grin nga lu na re.

Dai hte hte sha mung n ngut nga ai. Dai ni man pa prat hta tinang myusha ni hta, hpaw shabawn hkrang hte hkrak hpaw da lu ai Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpyen Dap lu saga ai. Dai hta amyu sha rap raw bungli re ngu hkam la nna, ji wa ni a hkringhtawng hte maren, “baw chyang mi chyang, ninggang dang mi dang” shang lawm gun hpai yang chyu sha tinang myu sha ni matut grin nga lu na mu mada nngai rai.

Namhkyek Maran Du htingnu hte Du Wa aq homeguard hpyenla niPhoto : J.H. Green Collection

Photo : Dr. Maran Ja Gun Collection Photo : Dr. Maran Ja Gun Collection

14


ni gaw chyuq-rumh shannau chyawq chyawq ni, rai nga maq ai. Maran Brang Seng gaw ngai nah Aji, rai nga ai.

Ngai, shawng ningnan e Myitkyina Kachin Baptist High School e, masum ning naq hkra, jawng lung nga ai shaloi Ningbaw Kaba gaw KBS jawng-up rai nga sai. Dai aten ni kawq, shi gaw anhte ntah deq sachyai sadam rai laiwa sai. Anhte dum ntah mung, KBS laika sharin jawng hte kade n tsan hkat ai kawq, rai nga ai.

Ningbaw Kaba Maran Brang Seng gaw 1987 ning e, Germany mungh deq ningshawng lagaw sharawt sawa ai shaloi, nang gaw Sinnaq Germany mungh - Bonn mare dajuq htaq, nga nga ndai. Shi gaw nang hpe garahku matut mahkai pruwa aq tah?

1987 October shata e, yuptung lai jahpawt magah hkying 2 aten kawq, telephone ngoi pruwa raq ai. Phone hpe htaq madat dat yu yang, "Ngai, naq Aji Brang Seng re. ..." ngu ai hpe hkap na dat nngai. N myit mada tawn ai majaw grai mau kajawng mat ai hte hpawn, kabu gara gayau gaya rai mat nna yup sheq bran, jah jah rai mat nngai. Shi gaw Bangkok kawq nna Germany deq sawa nga sai hpe tsun dat ai, rai nga luq ai.

Laknak hpai rawtmalan kasat nga ai wuhpung langai aq ningbaw ninglar hku nna Ningbaw Kaba Maran Brang Seng gaw mungkan mungsang hkrunlam deq lahkamh hkawmsa wa ai gaw grai daq-ting hkyenh lajang galaw sa ai zawn, rai nga uq ai. Dai hkrunlam nah yawshada ai gaw nhpar wa, rai luq tah? Nang, dai lawnglam ni hpe chye ya nnih?

Ningbaw Kaba gaw Kachin amyusha tsin-yam tsindam ni lawq htaq lawq wa ai majaw "myit htum aq jum ju" hku nna lagaw ningdung ang ai hku, mungsang mungkan deq ahpreh ganawq pruwa ai rai nga luq ai. Shi gaw hkamshah jamjau shoichyum dauyin chyat rawng nga ai Kachin manghkang hpe mungsang mungkan deq hpawq madun dan na grai ahkyak nga sai ngu ai wa, rai nga luq ai.

Kachin amyusha rawtmalan shakut shajaq nga ai hpe mungkan deq tsun shaga dan lu na matu, Ningbaw Kaba gaw shiq aq amuh maduq kaba Lanyaw Zawng Hra hte rau rai, KIO Ginjawq Pajau Bum kawq nna shata kruq naq ai lagaw hkrunlam hku nna Thailand mungh deq yuq hkrat wa ai, rai nga nuq ai. Ndai lagaw hkrunlam kawq, laga laknak hpai rawtmalan wuhpung wuhpawng ni hte hkrumh hkat ai zawn, Myen MSL uphkangh magam

hpyenhpung ni hte mung ka-tut hkrumh hkat nna ayak ahkak gapdiq laiwa ra ai , rai nga maluq ai. Hkrunlam ting htaq, majan kasat gala kaji kaba yawng 13 lang nutjawq hkat nna sheq lu lai yuq hkrat wa ai, rai nga maq ai. Bangkok du ai hte rau, ra ang ai ni hpe matut mahkai lah nhtawm, shanhte aq mungsang hkrunlam hkawmsa hkawmwa ahkyen areng ni hpe lajang lah manuq ai, re.

Shi nah mungsang hkrunlam e "Urawpadan" (Europe) deq req n sa shi yang, htingbu mungdan ni hpe shawng, ningshawng jawq sa du rai nga luq ai. German hkrunlam lawan ladan ahkyak rai ra matwa ai gaw Mr. Jurgen Hoffmann wa hkyak hkyak sawq shagah dat ai majaw, rai nga ai. Jurgen Hoffmann wa gaw ningbaw kaba jan Nahpaw Kaw Mai hte Miwa mungh kata hkrunlam e hkrumh hkat ai kawq nna Kachin lawnglam gamung htaq hkuq-hkau matwa, rai nga ai. Ningbaw Kaba gaw ngai Germany e nga nga ai hpe myit dumh nga uq ai.

Ningbaw Kaba Maran Brang Seng hpe nang gaw Germany mungh kawq garahku hkap garum madiq shadaw dat ya ai law?

Shanhte ni Germany du ai shaloi, ngai hku nna maigan makyit mahkai magam dap nah manaw manang ni, Ralph Hermesdorff hte shiq aq maduq jan Maria Hamerlak-Hermesdorff ni hpe jahkrum ya dat nngai. Ningbaw Kaba wa tsun shaga ai gamung ni shanhte aq nahku kawq shangbang matwa ai majaw, shanhte ni gaw Maran Brang Seng hpe grau nna lit kaba hparan nga ai German salang kaba ni hte, bai kahtap jahkrum dat ya manuq ai. Gammaka kaja yang, "Hkangse shingma mung, mahkrai gantai ya ai" ngu ai hpar, rai mat nga luq ai. Shanhte bai kahtap jahkrumh dat ya ai ni gaw Mrs. Brigitte Erler (Secretary General of Amnesty International Germany), Dr. Michael Baumann (Federal Ministry for Economic Cooperation and Development), Dr. Pier Fisher (Ambassador retired) hte laga myit-suh ni, rai nga maq ai.

Mr. Hermesdorff kawq nna tarah rap-ra hte ngwipyaw simsaq lam bawngban hpawng hpe woigalaw dat ya ai. Ndai lamang gaw Ningbaw Kaba Maran Brang Seng hpe majan mahpang lajaq lana byin nga ai Jinghpaw mungh kata nah ruyak jamjau tsin-yam ni, shinggyim nau-na lawnglam ni hpe tsun hpawq madun dan lu mat nga uq ai.

Jinghkuq manaw manang ni aq tsawq-raq myit hte chyena matsan dumh ya

ai sha, n nga yang gaw KIO gamung hkrunlam gaw ndai zawn, awngdang lu wa na n rai nga ai.

Ningbaw Kaba aq mungga zawq htaq, dainih nah KIO ni tsun nga ai hte marensha, Kachin manghkang gaw mungmasa rai nga ai ninghkan, bawngban gamung dup hkat ai hku nna sha, mahtai pru hparan mai na re ngu ai, rai nga luq ai. Shi gaw ndai satlawat hpe jaq jaq tangmadun let, zuphpawng ni yawng hkan e mung atsun nga uq ai.

Ningbaw Kaba wa aq Urawpadan hkrunlam kawq nna pruwa ai mai kaja lam ntsa e, nang nah ningmu gaw lafar bawq wa raidi ni?

Rawtmalan matwa ai hkrunlam ntsa e, KIO gaw mungsang mungdan ni aq myit lawm yu aziq wa ai hpe lu gang lah nga sai. Ndai htaq, shanhte ningmu e KIO gaw shaning shilam kahtap naq nga sai mungh kata dinghku majan hpe mungmasa gamung dup bawngban ai hku nna sha, hparan mai na hpe mahkrun wuhkya gayen tam nga ai amyusha rawtmalan wuhpung langai hku, chyena tawn nga manuq ai raidi.

German bawngban zuphpawng kawq nna dantawk akyu ara mung, pru hkawq ya nga sai. Kasat gala majan tsin-yam hkrumh ai Kachin ni shinggyim nau-na garum ningtum ni hpe lu lah nga ai. Ndai gaw mungkan amyu shayi ninghtoi e, Germany gaw Myen mungh mahkau, 1988 ning garum jawq ya ai hku masat ai shaloi, rai nga ai. Laga danleng ai akyu ara langai gaw Friedrich Naumann Foundation kawq nna Myen mungh democratic gumhpawm hpung (Democratic Alliance of Burma)1 ni hpe "ningpawt ninghpang mungh up gashakaq kanu" (constitution) hkajah na matu, hte Germany, Thailand mungh ni deq bungli bawngban hpawng sa lung lawm lu na matu, 1990 ning e garum madiq shadaw ya laiwa masai.

Ningbaw kaba gaw shi aq maigan hkrunlam htaq, mungh kata nah hprawng pru nga ra matwa ai Myen wuhpawng ni hte hkrumh shaga hkat lu ai hpe mung, ahkaw ahkangh kaja hku nna sawn lah nga uq ai. Shi gaw galoi mung, Myen mungh nah masha ni hte, hkrumh hkat lu ai hpe grai kabu nga uq ai. Berlin Myen wuhpung ni, shi hpe sa jahkrumh ai hpe mung, grai kabu nga uq ai.

Germany kawq nna KIO ningbaw ninglar ni gaw London deq bai rawt matwa nga maq ai. Dai yang e mung, Martin Smith gaw nkawq njaq shawang myit hte hkap garum shingtau dat ya ai ninghkan e, akyu ara pru saq. Martin Smith gi "Burma : Insurgency and the Politics of Ethnicity" laikabuk hpe ka ai

Laikaman (1) "Lahpai Seng Raw hte sanh-htai" matut

15


British ningka kaba mung, raiyaq.

Nihteng gi, KIO Ningbaw Kaba hpe arawng ningsang kaba shajat dat manit daw. Dai mabyin gaw nihteng hpe shinggyim nau-na garum ka-htau bungli wriq-ngam deq bai ka-nawng bang dat diwa zawn, byin wa di nrai daw i? Dai gi, lafar hku nna raiwa dalaw?

Ningbaw Kaba aq shachyen shajaq ai bungli bungsi ni hte tinang mungh jarit mayan nah shinggyim nau-na ginlam kawq jamji jamjau ruyak nga ai hpe sagawn lah ngut ai hpang kawq nna gaw i gi, i yaq hkum hpe majan kasat gala byin hkrum nga ai mashang ni mahkau, garum ka-htau bungli bungsi shang galaw matwa na hpe dawqdan kau aq. Wriq-ngam de zauhtu, yitma hpai nna lawan sa ra saq ngu i aq myit ni kabung dum wa, raiyaq. 1990 ning gaw, i gi Germany mungh na jawtleq matwa nhtawm, Bangkok e shinggyim mashang nau-na garum kahtau bungli bungsi kawq, ihteng hkum hpe aten hpring nhkring nsaq nhtiq nhtang danglu ai made shakut rawng sai raiyaq. 1997 ning gi, kasat gala gaphkat jahkring ai wuhpung ni, makam masham wuhpung ni, nga nga taw sai Myen mungh NGO ni hte, bawngban jahkrup lah nhtawm, simsaq la-pran salang ni hte manaw manang ni chyawm garum ya dat ai ninghkan, I gi "Metta Development Foundation" hpe gawsharawt dat lu aq. Foundation aq yawshada ai gaw htenrun taw nga sai rau-nga rauhpawng shinggyim mashang ni hpe 1994 gaphkat jahkring ai hpang bai gawgap gawsharawt bungli ni kawq garum sawa na mahkau, raiyaq. Ndai gi, ngwipyaw simsaq lam wriq-ngam bungli bungsi hpe kauchyen jahkumh shatsup ai daw ni mung, raiyaq. Majan mahpang byin pruwa ai ningpawt aru manghkang hpe n malawk bawh kau lu ding-yang gaw shinggyim machyang nau-na tsin-yam tsindam gi a-nga nga chyaluh raiwa di ngu, i shaduq aq.

Ningbaw Kaba Maran Brang Seng gaw zaibyeng-ya rawng nna sumnung sumdi nga ai mungmasa machyoi muqnu hte sumtsan jasat ningmu nga nna tauhkrau jasat jasa ahkyen areng chye galaw ai myihtoi ningbaw ninglar langai, rai nga ai. Ndai aq ntsa e ni-gi garahku, bai tsun jat mayu da-ni?

Shiq aq nah 1987 lailadat ningnan hte hkawmsa pruwa ai mungsang hkrunlam gaw shi hpe laklak lailai wabyin matwa shangun nga ai. Dai laklai ai mabyin gaw Kachin rawtmalan shakut shajaq matwa ai mungmasa satlawat hpe mungsang mungkan shawa dawqwa dawqtsa deq matut ginrawn dat ya ai, rai nga luq ai.

Dai aten e mungkan dawqwa dawqtsa man e gumhkawng nga ai mungsang pat hkumh tawn ai hkrang (international sanctions) ginlam hpe mung, shi gaw n madiq shadaw nga uq ai. Shiq aq ningmu e, dinghkrai jahkaq ginghkaq tawn ai gaw bungli n byin ai ngu ai, rai nga luq ai. Taq-tut mabyin kawq, mai kaja ai galu kaba lam ni hpe garum kahtau galaw ya ai gaw grau kaja na re, ngu ai ningmu ni rawng nga luq ai.

Ngai hku nna "Burma Debate" laikabuk kawq tsun masat shagrau bang tawn nga ai shiq aq ningbaw ninglar jasat jasa atsam marai ningja ni hpe mung, kahtap nna hpungtang kashaw dat mayu nngai. Dai gaw : "nlawq amyu kaji Kachin langai sha wa mi raidam tim, masha lawq malawng kam nga ai gaw ngwipyaw simsaq ai mungkan e rai yang, shi gaw mungdan ting aq Ningbaw Kaba raiwa lu nga ai", ngu ai re.2

Shiq aq ningbaw ninglar lamwoi ningshawng ai kawq, myit ningchyan shawq, mungmasa lamtam nna jasat jasa woika-nawng ai hkrang satlawat ni hpe nang garahku nna dandan lengleng asan rai hkra, tsun jahpraq dan ya lu na law?

Ningbaw Kaba Maran Brang Seng uphkangh nga ai aten e, dainih nah taqtut zawn, KIO kata nah dawqdan ra ai ahkyak lawnglam gamung kaba ni hpe yawng aq myithkrum ai hku nna woigalaw nga uq ai. Galoi mung, dinghkrai jasat (one man show) hku, n galaw nga ai. Raitim, sumtsan ningjah jasat jasa ni hpe gaw shi hku nna ningshawng alai amyah shawq shawq rai nhtawm, woidawqdan ai atsam marai kaba ni hpringtsup nga ai wa, rai nga ai.

Shiq aq atsam marai ningja htaq shi hpe gaw kadai mung, tsawq-raq, hkungga, ai-nawn, myitkap, kamhpah manoi hkrumh ai wa, rai nga ai. Ndai gaw laklai ai shi aq "charismatic figure" langai rai nga ai. Bai nna jasat jasa pruwa ai hpe hkrang woishawq lu ai atsam kaba nga ai wa mung, rai nga ai.

Shi gaw bawngban jahkrup hkat ai hte hting-rai hting-rat ai hpe grai manu tawn ai wa, rai nga ai. Shi, KBS jawng-up galaw matwa ai mahkrumh madup ni gaw shi hpe bai shawang makup matsup hpring ai laklak lailai ningbaw ninglar kaja langai wabyin shangun matwa ya nga ai. Shi gaw ayu n kaba ai sha n-gah, arawng ningsang shingwang shingkang ni hpe myit n dun ai ningbaw ninglar kaja langai mung, rai laiwa sai.

Ningbaw Kaba Maran Brang Seng wa, KIO wuhpung wuhpawng hpe ninggun wakaba shangun ai kawq, shiq aq woiawn galaw shakut matwa

ai satlawat ningjah ningnan ni gaw nhpar ni wa re ngu, nang shaduq nni?

Shiq aq lak-htak aten kawq nna mungmasa hte hpyenmasa hpe alak lak garan nhtawm, "hpyenmasa rapdawq" (military wings) ntsa e "mungmasa rapdawq" (political wings) hpe shadun tawnlu matwa nga ai.

KIO gaw 1987 ning kawq, tinang aq ginjawq Pajau hpe tat kau ai hpang, hpyenmasa hku nna sari ganhkrat matwa ai hpe hkamshah ai raitim, Ningbaw Kaba aq mungsang mungmasa htuh ka-nawq matwa ai shamu shamawt ni gaw KIO hpe bai mungsang mungkan deq nna masat masa madiq shadaw ai lawnglam ni, bai byin pruwa shangun nga ai. Tsun gaq nga yang, KIO mungmasa sari hpe bai hkyeh lah lu nga ai.

Ningbaw Kaba kawq nna htingbu htingpyen mungdan ni rai nga ai Miwa, Kala, Yudiya ni hte, htingluq htinglai hkrumh ka-nawn lu ai madang satlawat ni hpe laga rawtmalan ningbaw ninglar ni kawq n mu lu nga ai.

1994 ning nah gaphkat jahkrng myit hkrumh lam hpe dinglun mayu ai masha nkau ni tsun ai ningmu htaq, Ningbaw Kaba wa gaw gaphkat jahkring simsaq lam gamung bawngban jahkrup na matu, grai myit ka-tu zawzang nga nga ai. Shi gaw Myen uphkangh magam ni hte simsaq lamtam la-pran salang ni sawbai mahkyu ai majaw lamshe shanang shang matwa ai re, ngu nga maq ai. Ndai aq ntsa, nang nah ningmu hpe kade daram shawq madunh dan ya lu na law?

Ngai tsun lu ai langai nga ai. Ningbaw Kaba gaw amyusha rapdawq (national convention) nah pruwa ai gasadiq hpe magraq manat dat ai, rai nga luq ai. Dai gasadiq hku nna laknak hpai rawtmalan wuhpung wuhpawng ni, mungmasa hpung party yawng ni hte amyu bawqsang ni yawng arau rai, uphkangh magam, hpyen magam ni hte bawngban gamung duphkat nhtawm, mungdan ngwipyaw simsaq lam hte ngangkang ai galu kaba lam hpe gyinshalat walu na mahkrun hpe myit sawn shadu dat ai majaw, rai nga uq ai.

Simsaq lam gaw ginjang ahkaw ahkangh langai warai na re ngu dawqdan kau uq ai. Raitim mung, taqtut e gaw shi sumtsan jahkrat mu-mada ai hku, "amyusha rapdawq" (national convention) n byin pruwa sanuq ai re.

Nang hte Ningbaw Kaba Maran Brang Seng gaw grai nikahtep ai jinghkuq jingyuq jemjem dawhkat nga ai kawq, shi gaw ntah dinghku kanu kawa, dawqhpum dawqnu zawn mung, rai

16


hpaji hparat langai gaw jeyang dawqdan jahkrat ai htaq kahprup ka-tup n rai hkrup na matu, laga kadeq ndeq yawng nah ningmu ni hpe mung madat lah na aten ni jawq na matu, hte laktiq lakta pat dawm jahkrat kabai kau ai satlawat ni hpe koigam ra na ni, rai nga ai.

Ningbaw Kaba nah sindai krawpru ningmu gaw alak mi, rai nga ai. Ngai, shi aq laklak lailai re ai ningmu hpe mu-mada ya nngai. 1988 ning, lahkawng lang ngu na Europe hkrunlam aten e, Rome kawq galaw matwa ai KIO mungsang shamu shamawt shiga sanglang tsun hpawng htaq, media ni aq manawt dingsawt hpe htiq-htang tsun dat ai gaw kasi ningli yu lah hpar, rai nga uq ai. Angsha-aq sha, PLO ningbaw kaba Yasser Arafat wa mung, aRome e du taw nga ai. Du taw nga ai shaloi, Palestinian maduq mungh madang ahkaw ahkangh deq, ndau ai aten rai nga ai. Deng-ninghkan, Yasser Arafat gaw yawng yawng aq myit shangshah ai hpe hkrumh ka-tut nga ai. Raitim, myit htum na malai, KIO ningbaw kaba tsun pruwa ai gaw Yasser Arafat hpe shiga-sumla hpung ni kaswi gumhpuh myit shangshah lawm nga ai hpe kabu ai, rai nga ai. Lachyum gaw, shi hpe myit

"Goi i! Ning Lung; kaning di na rai sata? Tsin mau n ma mat ni ai. Manang nkau mi tsun ma ai. 'Tsawra myit ngu ai gaw, jaw mayu ai wa hpe jaw dat, n kam jang bai dawm la. Ya mayu jang ya, la mayu yang la, kanang n da jang kabai kau. Hpa yak ai law. Mak-hkang zawn rai, myiman kaw hkanghkang nan nga ai baw mi n re gaw', nga nna tsun ma ai raitim, Tsin a tsawra myit gaw daizawn n rai nna grai hkamsha yak ai le."

(1) Dakkasu ginra e hpaji sharin nga ai Wunpawng jawngma shayi shadangsha ni hta kadai mung, Tsin San hpe n shakawn ai kadai nan n nga lu ma ai. Buga mare kahtawng du hkra, na chye lu ai jan rai nga ai. Shi gaw lapran tsang jawng, tsang (7) shaning kaw nna Jinghpaw mung laika ram jawngma Ningtawn (vl&nfcsGef) lata hkrum ai gaw daini Dakkasu ginra du hkra, rai nga lu ai. Wunpawng amyusha ni hta daizawn Ningtawn lata hkrum ai jawngma gaw hkun pyi n du madawm nga ai. Anhte kahtawng kaw nga yang, Tsin San hte

Seng Nan ngu ai yan chyusha naw lata hkrum la ma ai re. Shy. Tsin San tang (10) du ai shaning, Seng Nan tsang (7) de du nu ai hte dai shaning na jawngma Ningtawn lata ai hta lawm lu nu ai. Dai majaw, Seng Nan hte Tsin San; Rahkaing mungdaw, Ngapali jawngma Ningtawn hpaji tam hkaja sa-ra de rau sha gawan hkawm ang masai. Dai ten kaw nna, Tsin San hte Seng Nan gaw shawng de na hta grau nna, shadada hkauchye wa masai. Nau gaw n kam tsun nngai. Duwau u shaga jang, marit ginhtawng du magang sai hpe chye lu nga ai. Seng Nan hte Tsin San mung, ramma shayi shadangsha ni kadai mung shingtawt lai n lu ai hpe abrut kabai di kau nna lu ai shingra tara a majaw, nampan nep ai sumtsaw hkrunlam de kabye awam shang matwa masai. Shan lahkawng kaning re ai shara de du hkra, awam hkawm na ma ai kun!?

(2) Tsin San gaw daining Tsi Dakkasu kaw hpaji sharin nga ai (5) ning du nga sai. Raitim, Seng Nan daini du hkra Dakkasu lakang garai n mu kabye

ai gaw hpa majaw wa rai nga lu ai kun? Dairam hpaji ram ai shadangsha langai, shi hta tsang (3) sha grau ai jan pyi Dakkasu ginra de du ai manga ning du wa tim, garai n du lu taw ai gaw, nlungdi hta shat shadu shaprut sha taw nna gaw n rai nhten!. Tsin San gaw, hpaji ram ai. Gawng shing-yan nga tim mara n rawng hkra, htaphtuk la ai amyu shayisha rai nga ai hte maren, Dakkasu ginra na Wunpawng shadangsha ni sha n rai, maigan la kasha ni mung, hkumbai she kapya hkra yu mangoi hkrum ai jan rai nga ai. Lahput lagrat she grat hkra rai sumtsaw mahtai hpyi laroi ai gaw, n-gup hte nkau mi, laika hte lam mi rai, ru she n rin hkra, rai nga ma ai. Dai ni hta sahti kasha hte arawng aya kaba ai du magam kasha ni grau law nga ma ai.

hkat nga madai. Shi nah tinggyeng akyang lailen ni hte seng nna nhpar wa nawq tsun jat mayu ai law?

Shi, ngai hpe sharin ya ai kasi ningli kaja langai gaw galoi raitim mung, asak kaji kaba n ginghkaq, matsan ai - suh ai n garan, nem ai - tsaw ai n lataq ai sha, akaw alaw hkunghkung gaga rai ra ai ngu ai, rai nga ai. Shi gaw galoi raitim mung, shiq aq madang shingwang shingkang hpe arawng ningsang hku n jailang nga uq ai sha n-gah, laga ni hpe dai hte hteq jahkrit shamah n galaw dan yu nga ai. Dip ka-byeq hkrumh ai ni hpe garum shingtau pawnbaq mayu ai shiq aq nkawq njaq shawang tsawq-raq myit arawn alai ningjah ni gaw ngai hte laga manaw manang ni hpe Kachin magam wriq-ngam deq shadut shakap dat ai, rai nga sai.

Amyu bawqsang bawqhpan wuhpung wuhpawng ni yawng hte Myen amyu ni yawng mung, rauhpawng rau-nga raude chyawm ngapra lam hpe hkajah lah nhtawm, galu kaba rawtjat ai amyusha mungh byin wa na hpe lashum manat tawn ai wa, rai nga ai.

Ngai hpe sharin ya ai laga ahkyak kaba

MALI HKA KAW HKRAT MAT AI my iprw i s i

byBum Shanghkawng

mada shara jawq nga ai zawn, lanih mi nah aten e mungkan deq nna Kachin mungmasa pandung hpe grau chyena wa ai shaloi, daizawnsha, Kachin rawtmalan shakut shajaq ai mung, mungsang shawa e myit shangshah ya ai lu wa na ngu ai, rai nga ai.

Nang gi, shiq aq lupding lupwa nlung lungpa ntsa e, laqma-wa lamama ka lu na rai yang, nhpar wa ka shakap tawn mayu da-ni?

"Shawang nkawq njaq tsawq-raq myit kaba nga ai shinggyim mashang".

Footnote

No.I : Chairman Brang Seng was Vice Chairman of the Democratic Alliance of Burma (DAB), established in late 1988 that brought together over 30 groups of armed ethnic minorities and Burmese students and exiles.No.II : Maran Brang Seng - In His Own Words. Interview by Martin Smith and Larry Jagan; Burma Debate, Vol.I, No.3, December 1994 and January 1995, a publication of the Burma Project of the Open Society Institute

17


Raitim sari sadang tsup la ai Tsin San gaw sadiga hpe sha madung da let, kadai kaning nga nga Mali Nmai Zup na lunghkrung hpa azimsha nga let, seng ang ai laika hpaji ni hpe shakut tik tik rai let, rau ai ten ni hta Seng Nan hpang de laika shagun gun rai nga wu ai.

(3) Seng Nan gaw, Tsin San dai daram wa mi tsawra nna, myit dum nga let, laika shagun raitim, laika bai htang na ngu ai gaw chyip hte chyap rai mat nga nu ai. Ndai mungkan hta shi tsawra dik ai gaw No.4 kanihpraw sha, rai mat nga sai. Ndai mungkan hta kanihpraw hta lai nna shi myit dum hpa mung, n nga mat nu ai. Tsin San gaw shi a sumtsaw wa kaw na laika n du raitim, tsawra dingngam rai nga ai. Laika hpaji ni hte shinggyim bungsi ni hpe ra n rawng hkra shakut chye ai Seng Nan, bungli n rau nna laika n htang ai rai kun! Shing n rai, kanu gaida jan hpe nau yu matsan dum wa nna, ja gumhpraw tam nga, Lungseng Maw ga de wa mi rawt matwa ai rai kun?, nga Seng Nan kaw na laika n du ai majaw nhti nhtang myit sawn sumru bu nga ai. Shingrai daini du, hpawtni du ngu myit mada let sha, jawng dat kalang mi bai duwa nga sai. Moi gaw Tsin San yan Seng Nan rau mare kaw sha nga ai re majaw, jawng dat shagu hkrum lu nga ai. Raitim ya gaw, Seng Nan hte Tsin San rau mare n rai mat sai majaw, dasang sa yang she, hkrum lu mat nga ma ai. Tsin San gaw jawng dat ai hte rau kanu kawa ni hpang de dingyang n wa ai sha, moi shanhte nga laiwa sai, shi a sumtsaw wa Seng Nan nga ai Bum San buga kaw wa shang wu ai. Wanleng hpang hkrat ai majaw, Bum San mare na kawa ba Zau Tawng ni a nta kaw shana de hkying (5) daram hta she duwa ai. Hka shin la nna, Seng Nan hpang de sa na ngu myit let, hka daru de rai sha majaw hpai rai, sa matwa sai. Hka daru du ai hte n myit mada ai sha, moi rau kaba wa ai manang jan Shai Lung hte sa hkrum wu ai. "He! Ning Tsin! galoi du wa ai law, jawng dat sai i?" "Aw...!Ning Lung kaja bu si nga nni? Ya sha, du lung wa ai. Jawng dat ai hte kalangta lung wa ai re.. Nanhte manang ni hpe grai marit ai le... Nanhte hpe grai hkrum mayu ai majaw, nta de pyi garai n du wa ai sha, nang kaw wa shang ai re." Tsin San ndai zawn tsun dat jang, shan a lam hpe chye ya ai Shai Lung gaw, ndum ai sha, shi a myiman ni hta myit n pyaw ai nsam hte matsan dum ai nsam ni dan pru wa nu ai. "Goi i.. Ning Tsin e.. laiwa sai ten na anhte ndai shara hkan pyawchyai

hkawm ai lam ni hpe grai dum ai le..." "Ya mung, bai pyawchyai hkawm ga ngu lung wa ai re le, Ning Lung" "Tim ya gaw..dairam pyaw lu na yak mat sai." "Hpa majaw law... Ning Lung na manang wa Tsa Zau Lum gaw hpa wa rai bu nga a ni? Tsirung kaw naw galaw nga a ni? Bai nna Sara Brang Awng hte sarama Hkawn Tsen yan a sumtsaw manghkang wa gara hku run sha sata? Ya, shan lahkawng zeng bai rai masai n rai ni?" "Hkum kazik u, ma langai pyi lu masai she rai yang." "He...Ning Lung.. Seng yahte ri gaw nga a ni? Laika pyi n kam shagun mat sai le. Grai nan hkrum mayu la sai. Nta kaw nga ai n rai?" Shai Lung langai mau mau rai nna, Tsin San a ga hpe angwisha htai wu ai. "Chye!...Ning Tsin e ngai grai n kam tsun la nngai. Tsa Seng Nan tsirung de du sai nga ma ai." "Hpa majaw? machyi ai da i? Ning Lung..?" "Uhmm..." "Grai sawng ai da i?..." "Grai wa sawng hkra gaw n rai na re." "Dai..rai yang hka shin la nna sa gawan ga i? rau ai n rai i?" "Rau gaw rau ai raitim, daina n lu sa na sai, shana de hkying (6) kaw nna, nau n mai hkawm ai nga ma ai." "Re i? Dai rai yang, Seng a kanu kaw sha pyi, sa chyai ga i?" "Kanu mung tsirung de..." "A taw!, kanu gaw kasha hpe sa sin ai i?" "N re, kanu mung tsirung rawng ai, si na hkrung na pyi n chye sai da" "Aga... hpa byin wa ma hka" "Chye..! Ning Tsin e tsun pyi n kam ai yaw.." "N rai law, she tsun dan yu rit le, grai na mayu ai she rai yang mi" "Chye..! Ning Tsin e tsun ga nga yang grai galu ai. Byin wa ai gaw ndai

hku re da le..." Shai Lung, Tsin San na mayu la ai Seng Nan a lam hpe npawt kaw nna, ndung hkren azin ayang tsun dan na hkyen wu ai. Tsin San mung, lagaw kashin ai pyi tawn kau hkra rai, Shai Lung tsun ai hpe madat bang wa sai. "Ning Tsin e byin wa ai lam gaw ndai hku, rai nga ai..."

(4) Ginhtawng nbung bungshi ni gaw, dindung dingda sinpraw sinna gayin gawai bung ahpawt nga ai. Marit ginhtawng ladaw a jahpawt manap na pyaw hpa lam ni gaw tsun n ma rai nga ai. Tingsa ajan wa mung, htat la ai wan nshi ni hpe adawt malawk pru wa lu hkra nga, sinpraw hkran Graulang shagawng bum hpe dahpran nna, myin hkyeng tsawm ai sabyin si ni zawn hkyenghtoi pruwa ai. Bum San mare buga masha ni mung, jahpawt manap gat sa na matu mawdaw lam makau hkan mawdaw la dingren tsap ala bu nga ma ai. Dai ni hta hpawmi Pri Nan mung, lawm nga ai. Shi a prat mung ramram wa matsan dum hpa, warai nga lu ai. Gaida prat hte shi a prat hpe shi shakut malan tamsha ra ai jan, rai nga ai. Tsawra la ai kasha shingtai hpe mung masha ni a lahkam dep hkra, buhpun mawn sumli lam ni yawng ra n rawng hkra, bau maka shakut ya nga wu ai. Gaida kasha rai nna, manang zawn n lu buhpun ai nga myit kaji ai lam n nga hkra, shakut ya nga ai. Shi kasha Seng Nan mung, Asak 21 rai nga sai ritim, hpawmi Pri Nan a myit hta gaw, lahpyen kaw naw htapawn mayu nga u ai. Shi a madu wa Zau Seng gaw hpyenla langai rai nga ai raitim, shan dinghku de ai 4 ning sha naw re ai shaloi, shi tsawra la ai madu jan hte kasha hpe ngam kau da nna, Wunpawng mungdan hte amyusha ni a matu asak hpe hkungga shatai kau ai gaw daini nga yang, 20 ning du nga nu ai. Hpawmi Pri Nan gaw madu wa asak sum mat ai ten hta myitru myittsang ngu ai gaw tsun

18


yang, dang na hpa n rai nga lu ai. Madu wa n nga mat ai hpang, shanhte kaning rai nga sha na ngu ai lam ni hpe sumru yu let, hkrap myiprwi hpe manang shatai ra mat nu ai. Myitru myittsang ngu ai sha gaw dik mat sai raitim, htingbu grupyin e shalan shabran ai hta shi a myit hpe awai la nna shi a myit hpe dating la hkra rai, madu wa lu da ya ai htingra kaw hkai nmai, namsi mansaw, shatmai shatmaw amyu myu hte u, wa yaw rai shakut bangwa wu ai. Shingrai, shi gaw numsha she raitim, hpyen jan re hte maren, num kaja a sari hte tup, kaga la hpe la nna dinghku bai de sha na ngu pyi n myit hkra, kasha a myiman hpe tau nna shannu a prat hpe masha ni hte bung hkra, dakan shakut sa wa nu ai. Kasha hpe mung jawng lung ram wa ai hte rau, mare na jawng kaw n tawn da ai sha, mare kaba de na jawng de manang ma ni hte maren, shalun wu ai. Daizawn shakut sa wa ai gaw daini nga yang kasha Seng Nan pyi tsang shi sanpoi hpe 2,3 ning htai hkra, rai nga sai. Kasha lung ai jawng hte shannu nga ai mare gaw deng 4 daram tsan nga ai. Kasha kaji nga ai ten manang ni hte rau, madaw hku sa shangun wu ai. Kasha hpe mung tsang 8 awng jang, lagaw leng mari jaw na, grai shakut u ngu n-gun jaw nga ai. Kanu a ga hpe hku n hkrat hkra madat mara chye ai Seng Nan mung, kanu tsun ai hte maren shakut u ai majaw shaning shagu madang tsaw ai hku hkrai, awng wu ai. Daizawn kasha hpaji madang tsaw wa ai hte rau, lu sha manu rawtwa ai ten hte wa kadup u ai majaw, hpawmi Pri Nan gaw bungli grau kyin wa nu ai. Gat dut ai lam hta grai shakut bang wa sai. Jahpawt daw sun wang na arai ni tam di la nna sa dut. Dut lu ai gumhpraw hte gat na bahkri si, nga chyahkri, naikyi zawn re ni hpe mari la nna shana de mare hkan, gun dut rai, shakut nga ai. Lana de mi na hpawmi Pri Nan a byin wa ai gammaka wa anan hta akan, na-ung hta marang, baw hpye ai kaw majap kailang hte kayat ya ai baw she, rai mat nu ai. "Nawhpu law nawhpu....bahkri si mung lawm ai, nga chyahkri hte banau mung lawm ai, La ga law... mari ga law nawhpu law nawhpu.." "Aru e gumgai wawra laru ru wa ai mung, n dum ai" Mare hkan gat gundut hkawm nga yang, ginhtawng laru akajawngsha, ru wa nna marang htu wa ai majaw, masha ni a nta de mung shang n wam rai, nta wang makau na ma-un pawt kaw gat rai bang ai ka hpe sha raw tawn rai, marang shingbyi nga yang, ang she sha-a rai, ma-un si hkrat wa ai wa gaida jan Pri Nan a baw hku soi, bahkri si ka kaw nan hkrak. Bahkri si mung ayai mat nna

hkra. Gaida jan kaning n di ngu mat nu ai. Tim, shi a aw kaw n hkrat ang ai hpe grai naw chyeju dum kau wu ai da. Marang n hpawng hkraw ai majaw ka hpe hta lang nna, nta lam de kayin kangai matwa sai. Nta du ai hte rau, lit hpe shayu tawn nhtawm, bawhkaw hpe raw la nna man hkan madi noikap nga ai marangsi ni hpe katsut kau let, la nga ai chyinghka hpe hpaw dat wu ai. Shi mau mat sai. Nhku ting asin chyat. Galoi mung kanu wa ai nga jang, hkaptau lala re Seng Nan daina de hpa byin mat sai kun? Wan mung n shatu da. Dai majaw shi a kata lawng sumbu kaw bang tawn ai wanhkret hpe shaw la nna, ahkret dat wu ai. Langai hpang langai ahkret yu tim, wan hkret si ma na sha atai, kaning rai tu sana law. Marang madi bam mat nga sai. Gawk de shang wa nna bawhkum npu e bang da ai wanhkret hpe wa la nna ahkret dat wu ai. Gawk ting sanpra wa ra ai. Wan kawk hta shachyi let, kasha hpe shaga dat wu ai. Raitim n htan ai zim. Tam yu tim n mu. "Ma ndai kanang sa sai i?" ngu n-gup de pru hkra, n dum ai tsun dat wu ai. Kasha hpe tam n mu ai majaw, wan wut nna wan kra let, dut lu ai gumhpraw hte ngam ai gat rai ni hpe maram yu nga ai. Dut lu ai gaw yawng lap 25/. Ngam ai gaw tsawmra mi, arang gaw mali shi jan, dai hpang, shi gaw shi hkrai pru kapya hkrat wa nga ai myiprwisi hpe labu matu hte katsut kau let, "Nye kasha hpaji chye nna, shabrai lawlaw sha jang she, myit ngwi myit pyaw hte nga lu na rai nga ai," nga shi myit masin shi hkrai wa wutik hkra shapyaw la wu ai. Shat sha na matu, kasha hpe la nga tim n pru wa hkraw ai majaw, shi hkrai sha la nna, kasha hpe ala dung wu ai. Galoi mung ntsun da ai n chye hkawm ai Seng Nan ramram laklai wa nga sai. Galaw la tim n pru wa ai majaw kyu hpyi la nna yup-ra de shang matwa sai. Yup-ra ntsa galeng nga tim hpawmi Pri Nan gaw yup mai nga wu ai, n rai. Shi a kasha galoi wa na kun ngu ai hpe sha la madat nga let, laiwa sai ten na shannu a prat hpe langai hpang langai sumru myit dum wa nga wu ai.

(5) Seng Nan gaw, kaji ai ten kaw nna kanu a ga hpe hku n hkrat hkra, madat mara chye hkansa ai kasha langai rai nga ai. Kanu n ra ai lam hpe mung n galaw ai. Nta kaw ra sai bungli hpe mung, kanu pyi tsun n ra ai sha galaw chye ai. Kanu gat dut sa mat jang, nta kata ra ai bungli ni galaw, shat shadu, hka ja, u, wa yaw kau da rai nna jawng sa ai. Htingbu mung n dam hkawm chye ai. Ning-rai, myitsu ai majaw gaw kasha hpe tsawra ai hta grau tsawra, shani shana pyi naw htaba mayu nga wu ai. Seng Nan gaw nta bungli sha kyet ai n rai, jawng laika hta mung ram ai. N-gun ginsup ai lam hta mung, ram ai. Kanawn mazum mung ram ai. Shaning shagu jawng kaw galaw ai hpaji ram ai ni hpe shagrau ai poi hta kumhpa kaja gaw Seng Nan a matu sha, rai nga ai. Daizawn re ai poi de hpawmi Pri Nan myit pyaw kabu let, sa lawm ai shaloi masha ni a man hta myiman pa lu ai gaw myitsu la ai kasha laika ram ai majaw rai nga ai. Seng Nan tsang (7) htai ngut ai shaloi, hpaji ram ai jawngma Ningtawn lata hkrum nna Myen mung shara shagu de du hkawm let, hpaji hkaja hkawm lu hkra re ai wa, rai nga ai. Ndai zawn re ai kasha hpe mu shagu madu wa hpe grau dum wa wa rai nga ai. N-gup de na mung, "Ningwa nga yang gaw kade sha kabu na kun" ngu nna myit dum tsun kau ai mung kade lamg sha, rai sai kun. Ning-rai nna shannu shakut sa wa ai gaw gaida jan Pri Nan pyi asak 40 ning du wa nga sai. Kawa n nga ai raitim, shannu a matu kaga yakhkak myit tsang la na gaw n nga nga malu ai. Myitsu la ai kasha mung, shi a matu kanu shakut nga ai mu nna,"Nu ngai tsang (10) awng jang bungli galaw nna, Dakkasu hpaji hpe shinggan hku sharin la na", nga nna tsun tsun re ai kasha a ga hpe myyit dum dat jang, gaida kasha sa tai ang ai kasha hpe grai matsan dum n wai la let, kasha n mu kaw myiprwisi mayut kabai kaukau re mung, kade lang sha rai sai kun. Jahpawt sawmrawm ninghtoi htoi la wa ai hte rawt nna kasha Seng Nan a gawk de shang yu wu ai .Yupku ntsa yup taw nga ai kasha hpe mu nna kabu wu ai. Matut yu dat yang yupku makau kaw taw nga ai wanhkret hte hkayawm daw hpe mu dat ai majaw, gaida jan mau mahka mat sai. "Nu i! ...nye kasha hpa baw byin sai kun?" ngu n-gup de na tsun let, kasha hpe jasu dat wu ai. "Ma! Seng Nan ....mana nang kanang sa ai. Hpa baw galaw hkawm ai rai? Nu hpe hkrak tsun dan rit. Nu masu ai hpe n ra sharawng ai lam nang chye ai n rai i?" "Mana de manang wa Awng Zau sa shaga ai majaw, hkannang ai, sumlahkrung makau na shat-seng kaji

19


kaw shat mari sha woi nna, sumlahkrung bai woi yu ai. Ngut ai hte wa yup ai re nu" "Dai rai yang , ndai hkayawm gaw gadai lu ai rai?" "Mana Awng Zau ngai hpe shat mari jaw ngut ai hpang hkayawm lu u nga, jaw ai. Ngai grai n dang raitim ngai hte nye nu yan wa hpe chyeju n malap ai rai yang gaw lu u, nga nna ga kaba tsun wa ai majaw lu kau shut sai nu" Aw! ... rai mung, rai nga ai. Awng Zau gaw, jawng raurau lung ai manang rai nga ai hta n-ga, gaida jan yannu jagumhpraw, malu masha ra kadawn wa ia shaloi mung, yu lanu lahku garaum shingtau ai. Gat dut arang n lu wa ai shaloi mung, Awng Zau a kawa kaw she gumhpraw hkoishap lang ai. Kalang jawng hkan gumhpraw ra akyak wa ai shaloi mung, Awng Zau gaw Seng Nan hpe garum chye ai. Daizawn re ai chyeju ni a majaw, Seng Nan n lu ningdang ai mung, rai nga ai. Raitim hpa majaw, Seng Nan n lu hkraw ai hpe dai daram ga kaba dat nna shagwi jaw ai kun, ngu ai hpe gaw gaida jan Pri Nan n lu myit nga wu ai. "Taw! ma.... shawng de Awng Zau hkayawm n lu ai n rai i?" "Re nu, shi mung shawng de n lu ai da. Manang ni tsun nna lu chyam yu ai wa, ya gaw machyim hpe chye nna, shawng de nlu chye ai prat hpe pyi grai lahpawt dum kau sai da. Ngai hpe nang nyanlet pratdep mayu yang gaw lu chyam yu u nga ai majaw lu kau shut sai nu" "Kadai mi gara hku nga nga, galaw ram kaja ai baw rai yang rai, nye kasha hkum lu yaw." Hpawmi Pri Nan gaw kasha hpe atsawmsha, sharin shaga nga wu ai. Dai ga hpe na ai hte Seng Nan mung, kanu myit pyaw u ga nga sadi ga langai jaw dat ni ai. "Nu ngai hpang de galoi mung, salik hkayawm n lu sana. Nu a ga hpe galoi mung, hkansa na ni ai." Kasha a ga na ai majaw kanu grai myit pyaw mat nu ai.

(6) Kade n na yang , Seng Nan a hkawmsa satlawat ni gaw garahku raiwa sai kun? N kaja amu ngu ai gaw, makoi magap da nan n lu nga ai. N kaja ai bungli hpe kalang mi galaw yu sai wa a matu, hpang de bai galaw na gaw myit ung-ang ai lam n nga nga ai. Sani si hpe kalang mi sha yu sai wa gaw, hkri ai hpe chye ai raitim, manang ni sha ai mu jang, n dum ai mayen gahpyaw wa ai gaw shinggyim masha a htung ngu na zawn rai nga ai. Ndai prat na ramma ni mahtang dai lam hpe loi pyi n shingdang lu nga ma ai. Seng Nan mung, daizawn

rai nga ai. Kanu a ga hpe hkansa madat mayu ai raitim, hkumhkrang myit masin hta n lu sharang na zawn hkamsha nga ai majaw, "Seng Nan kalangsha pyi, lu yu u. Dai shaloi she, kaja n kaja, mu n mu chye na, rai ndai" nga nna shi a manang wa shi hpe katsan ga de agaw woisa wa ai lam ni hpe dum wa nga wu ai. Daizawn shi a manang wa Awng Zau gaw shi hpe n-gaw nwai hte 4 shagwi jaw ai majaw, kanu a ga hpe kabai kau nna kalang mi bai lu dat nu ai. Dai sha n-ga, hkayawm hta hpa baw byin wa chye ai atsam lawm ai re hpe mung, Seng Nan chye wu ai n rai. Aw!... Satan gaw Seng Nan hpe dang kau sai, rai nga a ni? Dai hpang kaw nna Seng Nan langai salik hkayawm mari lu na myit ni rawng wa nu ai. Mari mung mari lu bang wa sai. Raitim, shi mari lu ai salik hkayawm gaw Awng Zau jaw lu ai sigaret daram n mu nga ai hpe chye lu wu ai. Dai majaw, aten du nna salik lu mayu wa jang Awng Zau hpang de n dum ai lagaw ndung yawng sa matwa sai. Awng Zau kaw du ai hte rau, "He .... manang wa gara de sa na hkyen nga nni?" " Wamhkawm na ngu ai le, sa sa nang mung hkannang rit." " He Awng Zau ....yahte ngai mari lu ai sigaret wa, nang jaw lu ai zawn n nga ai le." "Dai yu u le! Mani ngai tsun sai. Nang gaw grai naw anya ndai she nga yang, dai majaw nye ga madat u, nang gumhpraw lu yang ya raitim, ngai mari de ga, garahku law" "Loi mi gaw lu da we ai. Jawng shabrai hte mawdaw shabrai bang u nga nna nu jaw dat ai lap 31 gaw gun da we ai." "E dai rai yang, rai sai. Dai jawng shabrai hpe naw ngam da nna mawdaw shabrai kaw na 25/- hpe shaw yu. Mawdaw shabrai magaw hkum tsang u. Driver hpe mi gaw, zawn n nga jang shakrip na 4 rai nga ai le." Shan lahkawng Awng Zau ni nta kaw nna rawt matwa masai. Kade nna yang mare jut kaw na nta langai kaw du ai shaloi, Awng Zau gaw nta madu jan hpe "Hkri Htu n nga ai i?" ngu san u ai. Hkawm wa sai nga, htan ma ai. Dai hpang, ramran hkik-hkam ai nta langai mi kaw du jang, Awng Zau gaw wang nhpan kaw na lashawng (bell) hpe dip dat ai hte rau, num kasha langai pruwa ra ai. Awng Zau dai jan hpe san dat u ai. "Nta madu i! Hkri Htu n nga a ni?" "Nga na re, shang wa marit" nga chyinghka hpaw dat ya u ai. Hkri Htu ngu ai gaw shanhte a ga-makoi rai nga ai. Lachyum gaw No.4 ngu ai rai nga ai. Dai nta kaw du ai hte nta madu wa gaw shan hpe No.4 bang

da ai 5 masum kap ai sigaret hte hkap hkalum la ma ai. Awng Zau gaw palin kaji masum hte sigaret langai hpe la nna Seng Nan hpe wa ya u ai. Seng Nan gaw Awng Zau ya ai palin hpe yu nna mau mat nu ai. N dum ai sha n-gup de na mung, tsun shapraw kau dat nu ai. "Aga kanihpraw No.4" Seng Nan mau mat nu ai. Jawng kaw sara/ma ni tsun tsun re ai kanihpraw ngu ai gaw masha hpe jahkring sha, jahten kau lu ai, kani amyu re. Moi Miwa ni hpe Englik ni dangsha kau hkra di gasat ai shaloi, lang ai kani laknak hta nna ndai kanihpraw gaw htam latsa hkying grau ai. Ya, anhte mung hpe mung masha amyu ni anhte hpe majan (Katsi majan) gasat nga ai re hpe dum let, kanihpraw ngu ai hpe galoi mung hkum kajam, hkum lu, hkum lang. Masha ni manang ni lu ai mu jang nidik ai Share dap @ myusha Shimlum dap hte, kawngsi, Party de lawan dik ai hku shana ra ai nga nna tsun tsun re ai hpe Seng Nan dum wa nga wu ai. Raitim shi a myit malai gaw hpanghkrat mat sai nhten! Aw.... Seng Nan ....Seng Nan dumladum e hka yawng mat wa sai. Ning-rai, Seng Nan langai nnan e gaw , kanihpraw bang tawn ai re hpe n chye ai majaw Awng Zau jaw ai sigaret hpe majoi mi lu chyam yu ai kaw nna kanihpraw balen jung mat sai. Kanihpraw re hpe dum chye lu ai shani hta, shi hpanghkrat mat sai kun!?

(7) Seng Nan kani chye lu wa ai ten ladaw ni gaw shani kaw nna shana, nhtoi kaw nna shata, shata kaw nna shaning de du matwa nga sai. Shi a satlawat mung, ramram shai mat wa nga sai. Kasha hpe tsawra dik la ai kanu gaw Seng Nan hpe kani dawn tsirung de sa bang da wu ai. Dawn kau lu sai nga bai wa ra ai. Kade n na yang, bai lu sai lam chye nna hkrit kaya pyi n chye hkra, seng-ang ai ni kaw ahkroi anoi hpyinem nna kani dawn tsirung de bai sa dat nu ai. Kade n na yang, bai pruwa ra ai. Manaw manang ni hte hkrum ai hte rau, moi na hte maren sha, bai rai mat sai. Kanu myit htum mat nu ai. Anhte a mungdan kata kanihpraw hpe sha n rai, kani hpe atsai awai shamyit shamat kau lu ai shani sha n rai yang, htawng kade ning bangbang, kani dawn tsirung de kade ning dawndawn, kanihpraw lu chye sai wa, kanihpraw hpe kabai na ngu ai gaw n loi nga ai. Kanihpraw n nga ai shara kaw tawn da ai sha n rai yang, nga ai na, lu ai mu jang, kalang mi lu chye sai wa gaw bai lu na sha, rai nga ai hpe kada ningdang lu nga a ta! Seng-ang ai magam gun ni mung, mungdan a akyu hpe n yu, jagumhpraw hte tinang kanhkru jang, ram sai ngu

20


myit jasat hpe sha, n lu galai kau dingsa gaw anhte a mungdan hta kanihpraw majan gaw ngutkre lu na n rai nga ai. Seng Nan a majaw kanu gaida jan ramram myit law mat nga nu ai. Moi gaw kani hte mahkyin jinghku ni a ga hpe grai madat mara chye ai raitim, ya gaw n shawp ai krang ai kasha tai mat sai. Laiwa sai ten No.4 n chye lu ai ten hta Seng Nan gaw sumnung shingdi ai, laika ram ai nyan san ai majaw, kanu mung masha ni a man e myiman pa laiwa sai. Kasha ra n rawng hkra mung, galaw ya sai. Daizawn kasha hpe ra n rawng hkra, kasha a ra nau hkan kau ya ai majaw daini Seng Nan htenrun matwa ai rai kun? Dai majaw kanu kawa ni kasha ni hpe sharin shaga chye ra ai ten she, rai nga sai. "Ma hkawng gaw dawng ai" nga ai ga-malai gaw teng ang sam nga ai. Ya gaw gaida jan Pri Nan, langai sha lu ai kasha htenbyak mat nna lagu gare, masu lale, rai hkawm ai majaw kaya sha gaw dik mat nu ai. Myit htum sha gaw htum mat nu ai. Jum n hta ju ai sha, ra mat sai. Myit shuk ai lam gaw, ginsaptsip hta grau mat nga sai. Nta kata na rai mung, jahpawt shagu shat shadu sha nga ai shaloi pyi n ngam hkra, rai nga ai. Nta kata nga manga yawng Seng Nan e hkrai masawm dut sha kau nga sai. Nta kata na rai ma ai hpang, lagu gare kashun gashe, masu magaw, makoi rai hkawm ai manang ni mung, ya gaw shi hpe kanawn kam masai n rai nga ai. Mu ai hte rau, naw hprawng yen kau nga ma ai. Gumhpraw n lu raitim, shawoi na aten du jang No.4 kut wa ai gaw mazang n rin, kaning n di nga nga lu ai. Shi a prat hta kanu kawa, makyin jinghku hpe tsawra hkungga ra ai baw re mung n chye mat nga nu ai. Laiwa sai shi a sumtsaw jan hpe mung n dum kau nga nu ai. Ndai mungkan hta shi tsawra dik ai gaw kanihpraw No.4 sha, rai nga sai. Kaning mi rairai shi hta ahkyak dik gaw kanihpraw kaning di, lu lu na ngu ai hte gumhpraw kanang na lu na ngu sha, rai nga ai. Gaida jan Pri Nan machyi let, yupra ntsa amyu myu myit sumru nga yang, kasha Seng Nan shi hpang de shang wa ai mu nna grai kabu nga ai. Kasha grai myit malai wa sam sai. Kanu machyi nga ai hpe pyi wa kawan chye wa ra ai nga grai kabu nga wu ai. Seng Nan shi a makau e wa tsap ai. "Nye a tsawra ai sha, ... Seng Nan myit su la ndai, yu u. Nu mung daini gaw mai wa re sai, .. Ma, ...Seng Nan .. nu ma kawsi nna wa yang sha u ga ngu, hkum gari gawa shakut nna shat mung shadu da sai. Shat wa sha su yaw." Gaida jan Pri Nan myit tawn da ai hte kasha Seng Nan myit tawn da ai lam ni bung na kun.

"Nu.." "Oi ye ma, ..hpa rai ta?" "Ngai hpe gumhpraw lawan jaw rit." "Hpa baw di na law ma.." "No.4 mari na " gaida jan mau mat sai. "Ya mung No.4 naw tsun i, ya tsi mari sha nna dawn kau na nga ngai nnu nye kasha kaja jang rai sai ngu, masha ni kaw hkoi nna jaw dat ai gumhpraw 200 kanang da kau sai i?" "Dai mi gaw moi mi ma sai" " Ataw ma, ngai nnu hpe matsan loi pyi n dum sai i? Na a nnu machyi nna gat mung n-lu dut rai nga ai hpe chye nga da nna....." "He hkum jawp taw nga u, ya hpyi ai gaw lu na matu n re. Sailam kaw htu na matu re majaw lap 10 daram rai jang ram sai" "Seng Nan.... nang hkrai nang htu kam yang htu kabun, lu mayu yang kabun lu, ngai nnu nang No.4 mari lu na matu gumhpraw byek mi pyi n lu jaw ai. Ataw! ma... amyu langai mi htenhtum matwa hkra, majan katsi hte anhte myusha ni hpe gasat ai laknak re ai nga nna nanhte jawng kaw party salang ni sa tsun tsun rai nga nna nang she nu hpe wa tsun tsun re wa mi. Dai majaw nu gaw No.4 lu na matu gumhpraw n jaw lu ai. Jaw na mung n nga ai. Nu tsaw ra ai ma e... No.4 hpe hkum lu sa yaw. Nu a tsawra e, myitsu chye la ndai." Gaida jan Pri Nan ga tsun nga dingngam myiprwisi ni n dum ai sha, shawn kapya hkrat wa nga lu ai. Kanu kaning ngu tim, Seng Nan gaw loi pyi n sawn ya. Sumla hkrung yu ai zawn she shadu sam wu ai. "Hpa wa jawp bu si nga nni? Gumhpraw jaw rit she nga yang, nang tsun ai hpa re mung ngai n chye na ai. Ngai hpe shangai tawn ai pyi chye ai kanu rai yang, ngai hpe gumhpraw lawan jaw rit, Ndai mungkan hta ngai tsawra dik ai nye matu ahkyak dik gaw No.4 sha re, No.4 gaw nye a Karai Kasang, nye a chyeju madu nan rai sai. Gumhpraw lawan jaw rit. N na ai i?" Galu gakang tsun taw nga ai kasha a ga hpe na ai majaw machyi let, gakeng taw nga ai kani gaida jan Seng Nan hpe mau n ma rai mat nu ai. Myit sumru nga ninglen myitru yawnhkyen myiprai ni gaw myi hkyi zahpaw she yan rai lwi hkrat wa nga lu ai. N dum ai sha, n-gup de nna mung nu i.. Wa Karai Kasang wa ngu nna tsun shapraw kau dat nu ai. "He gumgai ndai, nye wa pyi si mat wa ai moi rai sai. Ya mi nnu yan nwa hpe shaga yang htan ya na n rai, hpa baw di na Karai Kasang hpe shaga nga nni? Ndai kyu hpyi shara nawku jawng mung n re ai, hpyi ai gumhpraw she lawan shaw dat u. Jaw na i?, n jaw na i?"

"Jaw nan n jaw lu ai, jaw na mung n nga ai." "E rai sai, ngai na mayu ai dai sha re. Nang gumhpraw n lu jaw yang, na a na kaw na ja lakan raw ya rit. R aw ya na i, N raw ya na i?" N-gup hte tsun nna ta hte gaw ginshang kaw tsat sa wa ai nhkyi masen hpe shaw la nna, kanu hpe galun kau na maw wa wu ai. Aw... No.4 shadut ai majaw, kanu hpe raitim sat gwi wa ai hku, rai nga ai. Aw! ... pawsa maka n htuk la ai ngu na kun? Shingra tara hpe mahtang mara yawng hte hpe kanawng gumhpye bun sana kun? Kasha ni hpe n chye sharin shaga ai mara kun? Kashu kasha ni hpe ra nau hkan ya kau ai mara wa rai Kun? No.4 galaw shapraw chye ai ni hpe mahtang mara shagun na kun? Shing n rai, No.4 dut shabra nna hpaga ga ai ni hpe mahtang mara shagun na kun? Kade a mara wa madaw rai kun? Langai ngai a mara gaw rai nan rai na sai.

"Agoi e...ma e nu hpe shangai chyeju htang ai ga wa i?, e..nang hpe ngai nnu sha mayu ai n sha , lu mayu ai n lu, sa mayu ai de n sa hkra, ku hkrai ku nna shangai da ai re le . Nang hpe shangai ai pyi nau n na yang nwa mung si shakram da ai re majaw nang hpe ngai nnu gaw, myiprwisi hte na a jit hkyi ni shat lu sha shatai nna nang hpe ndai ram law hkra, bau maka da ai nnu rai nngai yaw.., ya gaw ..No.4 hpe kanu shadu mat nit dai gaw i? "He, ga hkum law taw u" Seng Nan langai kanu hpe nhkyi hte sinda kaw nan madi wa nu ai. (Yi! ngai gaw yu hkrit ai lu) "Sat na rai yang, lawan sat u. Nu si gwi ai. Nye kasha myit pyaw jang ngai si gwi ai. Raitim, nye kasha hte rau nanhte ramma ni hpe jahten kau lu ai kanihpraw mari lu na matu gumhpraw byek mi pyi, n jaw lu ai. Matsing da u yaw." Kanu gaw ga tsun let, shi hpe nhkyi hte madi da nga ai kasha hpe rawt ahpum nna hkrap nga ai.

21


"Dai ramram jum mayu la ai gumgai, nang n jaw tim, ngai gaw la na" nga tsun let, kanu a na maga mi na na lakan hpe abrut raw la nhtawm, kanu hpe kanawng kadawng kau da nna gat pru mat wa sai. Kasha Seng Nan e kanawng kadawng kau da ai majaw gaida jan Pri Nan gaw galau agrwp kadang mat wa sai. Yupku lagaw hte baw wa adawt hkrup la ai majaw ramram wa machyi hkrum mat sam sai. Malap taw mat nu ai. Bai gaw i dum na sai kun! Htingbu ni gaw i na nga ma ai kun?.

(8) Ulat hpunggam goi nna sawmrawn ninghtoi htoi la wa ra ai. Gaida jan Pri Nan mung dumhprang wa ra ai. Shi a makau hkan bawhkaw hpraw chyawp da ai saranum 2 dung nga ai hpe mu ai majaw, shi tsirung de du sa wa ai lam hpe tsi saranum ni tsun dan ai majaw, kasha hte shannu ga ja shaga hkat nga yang, garap di hkrat wa ai zawn nga na ai hte Seng Nan rai jang, tintin rai shinggan de gat pru matwa ai hpe mu ai majaw, hkingbu ni sa yu yang yupku makau kaw malap taw nga ai hpe mu nna tsirung de sa ai re lam chye nu ai. Shaloi she, gaida jan gaw byin laiwa sai lam ni hpe dum wa nga sai. Ladi na nyepsan hte myijut na myiprwisi ni gaw gaida jan hpe matsan pyi n dum sam ma i, majoi mi rai she gumhtan hkrat nga ma ai . Ninghtoi htoi nna sarama ni bungli galai ten du wa ai hte gaida jan Pri Nan shi a myit hpe amyu mi dawdan shangut lu nu ai. Dai majaw, saranum langai mi hpe lata dingsi shaga dat u ai. "Hpa baw tsun mayu ai law Ning." "Sarama e, .. Ning hpe naw garum la rit law..." "She garum law... ra ai lam nga yang she tsun rit." "Chyeju hte Ning hpe anhte lawk na mare salang ni hpe alu sha naw shaga ya rit yaw." "E, e, ..hpa hkumtsang atawmsha wa sagawn tsun ya na" nga tsun da let, sarama jan pru matwa sai.

(9) Gaida jan Pri Nan langai tsirung na yupku ntsa e amyu myu myit sawn sumru nga u ai gaw, shani hkying 13 pyi rai mat nga sai. Shagrai shi mau nga yang, shanhte a lawk na mare kawngsi ningbaw wa hte tsi jauya (sarawun) wa dushang wa ra ai. " Aw, salang wa pyi du sai gaw i?, grai kabu sai." "Anhte mung, bungli nau law taw ai majaw ya she du ai. Hpawmi jan

nang hkrum mayu ai nga ai majaw du sa ai, rai nga ai." " Grai kabu sai. Ndai hku rai nga ai, ya myitsu ni hpe shaga ai lam gaw, ya ngai mung ndai mungkan hta asak hkrung nna, nana nga lu na zawn n ngu sai. Raitim, ndai mungkan hta kanu kawa n lu, makyin jinghku n chye mu rai jahkrai ngam nga mat na rai nga ai, nye kasha hpe grai gaw n kam tawn da ai. Tim, masha myit, chye rawng na zawn n nawn sai. Amyusha ni yawng hpe akyu n jaw ai hta n-ga, amyu pyi htum matwa chye ai baw re nga ai kanihpraw hpe loi pyi n ju nngai. Tim, daini nye a kasha kani-ya kaba tai mat sai. Ya, ngai tsirung du ai mung, nye a kasha a majaw re, nye kasha hpe myit malai lu hkra, kani dawn kau lu hkra, byin mai ai lammasa hte gram lajang ya mi ngu ap da mayu ai majaw mung, rai nga ai" Gaida jan ram ram ba mat sai. She kalawp wa sai. "Angwisha tsun u. Nang byin shangun mayu ai lam ni yawng byin hkra, anhte lit la shakut ya na. Nang ya mai na sha, rai nga ai." "Salang ni e ngai gaw n hkrung na rai re sai. Dai majaw, ndai nye a na kaw naw noi ngam ai lakan shingtai hpe kani ahpraw achyang hte nanghpam lu sha kasat shamat kau sa wa ai bungli lam hta lang na matu, myitsu yan hpe ap ya nngai. Bai nna nye a nta htingra hpe mung..." nga nna gaida jan tsun nga yang sarama langai mi gaw shanhte shaga ai gawk de tintin rai, gat shangwa nna sarawun (tsi jauya) wa hpe "Sara, .. ahkyak masha du ai. Kanihpraw htu shut nna malap mat ai re nga ya sha sa sa ma ai.." Sarawun wa alawan rai pru matwa sai. Gaida jan Pri Nan gaw loisha mi mau mau rai nna ... goiye, .. nye kasha wa mi rai kun! nga tsun let, myiprawisi ni hkratwa nga lu ai. Mare kawngsi ningbaw wa hte manang wa mung, ga-ngwi gapyaw hte shalan ga tsun nna ra ai lam tsun jahkrum nga ma ai. Shanhte naw shaga dung nga yang sarawun wa bai shangwa ra ai. Myit kahtet la ai gaida jan sarawun hpe san dat wu ai. "Sarawun kadai ni rai ma ta?..gara hku rai ni?' "Hpa n ra ai. Awng Zau ngu ai wa hpe gaw asak n dep kau sai." "Awng Zau da aw.. sarawun." Gaida jan kalang mi bai myit kahpra mat sai. Sarawun wa gaw tsun dat yang, jaw n jaw naw myit yu nga yang "Sarawun kadai kaning ngu ai wa re ni? Seng Nan ngu ai wa n re ni?" Sarawun wa, baw ngum di dat wu ai hte hpawmi Pri Nan gaw "Nu kasha Seng Nan e" ngu nna sha, tsun lu mat nu

ai. A goi law! ... amyu hte mungdan a magam lit hpe abawng alang zetzet tsangtsang, kabu gara rai nna gunhpai sawa na malai, masha wa a hpaji mahkam de chye nga ninglen kagat bang nna si du a lahpyen de dumladum shangbang matwa nga ai ramma ni a prat wa, lahpawt lama sha gaw dik la mat nga ai. "Nu wa myitsu ni e, ... manaw manang rauram manang ni e, Miwa mung hpe laiwa sai ban prat hta Englik ni kani hte ka-up sha laiwa masai da. Amerikan ni Vietnem majan hta sum galau matwa ai gaw, No.4 ngu ai kanihpraw a majaw re da" nga nna tsun chyai nga ai baw sha, n rai sai. Anhte a Wunpawng mungdan kata, anhte amyusha ni hta du taw nga sai hpe myit dum chye ra nga saga ai yaw. Mungkan ntsa hpawmi Pri Nan tsawra dik ai kasha Seng Nan, kanu tsawra ai hte maren, shi mung kanu hpe tsawra hkungga chye lai matwa sai. Tsin San hpe mung, shi a masin salum kata e tut gumgoi rawng nga ai zawn, ngu nna nan tsawra ai rai nga lu ai. Tim, daini shi No.4 lu chye wa ai shani kaw nna gaw dai lam ni yawng, shi a myitmasin hta n rawng mat nga nu ai. Shi a myit masin hpe No.4 e gare shaw sha kau ya sai majaw wa n rai nga a ni? Ya mung, kanu tsawra myit hpe chye myit nna myit malai wa chye lu na kun? Tim, hpanghkrat mat sai. Mali hkanu kaw hkrat mat ai myiprwisi kahte mi hpe bai sai la lu yang, sai la lu na. Tim, Seng Nan myit malai lu nna sumnung shingdi madat mara chye ai masha langai bai byin wa na ngu ai gaw loi nan, n loi ai lam rai nga ai.

(10) Shai Lung gaw, Tsin San na mayu la nga ai Seng Nan a lam hpe ndai zawn azin ayang tsun dan ai hpe Tsin San gaw, lahpawt dum ai myit, maroi n ni ai myit, Ka-un ai myit, n-gaw nwai mai myit ni hte seng-ang ai ni hpe baw pungding kaw nan mara la hkra si manat ginchyup anin matsut kau na zawn ngu let, shi hkrai shi hkrai lwi yu wa nga ai myiprwisi hi hpe katsut kaukau rai nna madat mau dung nga ai. "Goi...Ning Lung kaning di na rai sata?" Tsin mau n ma mat ni ai. Manang nkau mi gaw tsun ma ai, 'tsawra myit ngu ai gaw jaw mayu ai wa hpe jaw dat, n jaw kam jang bai dawm la, ya mayu yang ya, la mayu yang la, kanang n da jang kabai kau, hpa yak ai law? Mak hkang zawn rai, myiman kaw hkanghkang nan taw nga ai baw mi n re gaw, nga tsun ma ai. Tim, Tsin a tsawra myit gaw dai zawn, n rai nna grai hkamsha yak ai le. Myitru la ai yaw. Grai myitru ai. Chye!..hka shin pyi n kam sai wa saga i, Ning Lung?"

22


SHANGLAWT NAMCHYIMby

Jum Uma

Mali singhka nhtoi kaja, Oct, 25 hpe hkaptau lah.Shing-ra maka, hpun, kawah,Dusat dumyeng hte masha.Awmdawm lam hpe pat dah,N tara ai gaw dingnawng sa. Tengman tara tawt lai, Dip up sai chyup hkrum shah ai. Lawt prawn lam shaprawq, Simsaq lam hpe jawq. 1960, Oct 25 hta, bawng shaprawq.Shanglawt namchyim hte Awmdawm,Ta gindun let, rawt hkawm.Awng padang lu hkra.Nsim nsaq 55 ning she du hkra,Pat shingdang n mai ai awmdawm, tat shamat na tsang ra nga. Awmdawm shing-ran n mu ai wa, Chyasi hte grai nan bung nga. Kachin aq gammaka wa, Shawng kawq sung ai hkaq rum, Shingduq kawq tsaw ai lungbra shakum.Saqwa salu hte shalut, Da-myaq lailen hku hkanh shadut.Kachin mare hpyen dabang hku masat,Nawqkuq nta pyi n ngam, yawng nat jahkat.Hprawng du ai shara shagu, saqwa jawn ai woihkyeng du kasu. Kahtet wan-yam palah hte gap sharut, Katsi wan-yam laknat hte mung hkan anut. Manai makaih myit hte bawng atet ginrat, Achyawq jahpyeq nna tsi chya ya na nga.Dawq, hten, si htum mat ai ni hpe kaning ngu na.Hpyen wa aq matu kabu hpa, tinang aq matu arang kaba.N-gup gaw mungdan langai masha, ta-tut gaw rau n mai nga pra.Jawq ya ai hpa n ngah, shawq shah jahtum matwa lam chyu sha.Lamugah maduq hpe gawt shaprawq, Masha katsing ni sheq ahtawq arawq. Shup lah ai paq, Wa lah ai kaq. Ju tawn ai mung hkat mat, leq tawn ai mung mat mat. Noi tawn ai mung hkrat mat, lup dah ai mung mat mat. Jen dah ai mung gaq mat, Jum dah ai mung tat mat. Maroih nni masin nsi ai hpe myit arang shatai.Gumgun Karai kawq kyuhpyi manoi.Myit masin gaduk hpe shagreng,Myu tsawq salum n-gun hpe shareng.Makam lungbra shakum hta daq-hpran, Waqlang galeq ai wa, katut shah mat na. Mau nga ai wa lawm mat dam na, Lwi n manu ai hkaq hpunggawq hpe adawt malang. Mungshawa yawng daqting sagaq, Oh...Yaq jang rawt sa , hkum ung ang nga saq.N-gun jaq grau ai wa,Ram prat nan rai nga.Ramma kaji kaba,Taq tut lit lah sagaq.Shawu jahta garu nga na malai,Nang nan shangtsap sagaq oi.Wunpawng KIO Mawshe rawt sa,Wunpawng Hkanan de du shang na.Shanglawt namchyim hpe hkamsha lu na. Kadai mung shingdang n mai ai,Yehowa nan shagrin ya na rai...

"E, e! Ning Tsin e hpa wa myit hkumru wu, hka sha gaw naw shin la ga le e" Shan lahkawng hka pyi grai lawan ai hku shin la nna wa matwa masai. Nta du wa ai hte kawaba ni hpe pyi, atsawm n shaga ai sha yupgawk de shang mat wa sai. Yupku ntsa shana tup n yup ai sha, sumru mungkan de she, lenhkawm matwa nu ai. Myit kata e hkamsha yak let, tsun mayu ai lam ni gaw, Goi! .. ngai e. Tsin tsaw dik ai Seng e, moimoi an rau ta gindun let, Njang Zup makau na shingnip npu e tsun da ai, ginseng sadi ni yawng gaw, Mali Hkanu hpungla kaw hkrat bang mat ai myiprwisi kahte mi zawn she, arai mat na sai i? Htaw.., Aw.., Le! Tsin tsaw dik ai Seng hte myutsaw Wunpawng shadangsha ni e, nanhte zawn rai masha wa e manawn masham myit hte jahten sharun mayu ai ni a ga hpe madat nna tinang hkum hpe tinang hkrai sat si ma matwa yang, anhte myu shayi ni kaning rai nga na. Tinang amyu hte mungdan galu kaba madang dep wa lu hkra, labau lit hpe kadai gunhpai na. Tinang amyu hte htunghkring hpe kadai gawsharawt na rai nga a ni? Sungsung she naw myit yu mu yaw. Nanhte myu shadang pratlawn Brang ni kani-ya hkrai rai mat ma jang, anhte myu shayi ni gaw maigan la ni a hpang de sha, n hkan gumgoi nang yang shingra tara hpe kaning di hkanshatup lu na rai ni? Bai nna seng-ang ai nu wa ni e..., nanhte mung 'nye kasha n lawm jang, n lu chye jang, n sha chye jang, ram sai. Kadai hpa mi galaw yang galaw, kani sha n-ga, hpa mi dut sha yang dut sha, hkum daw mi dut sha yang dut sha mu ga' ngu nna naw yu nga na myit ni? Lawan she myit yu mu. Hta lang tawn ai shat hpe n-gup de garai n bang ai sha, yaya nan myit yu mu, ngai kaning ndi nan she ngu sai yaw. Dut ai mu nna n rim, lu sha nga ai chye nna n tsun ra ai salang ni hpe mu jang, wan-up da ai wan nhtaw nan shaw abraw dagawt mala bun dat na zawn, ngu nngai yaw" da.

23


Laikabuk Ningnan Bai Pru SaiManau Wang, Laiza.

Uma Zai , "Munglai Hkaq Hte Jeyang Hkaq Mawru Tsin-yam, June. 22, 1991", 2014.

Pungga Sinwa Awng, , "Jiwoi Jiwa ni hpa tsun da ma ta?"2015.

Kachin Research Journal, No.IV (2011), 2015.

Maraw Naw san, "Ningpawt Ninghpang English Grammar",

2014.

ucsif'l0gBuD; zuf'&,f avQmufvJcsuf

(Federal Argument)The Naked Truth

2015

24


Myenmung a shingdu labau hpe hkaja yu yang, bumnga masha myu 7 gaw Mongolia kaw na nga pra wa ai ni rai nna, Myen amyu langai sha India kaw na nga pra wa ai ni, rai ma ai. Dai majaw Myen ni a labau kaw "Myanmar atsaq Dagong kaq" nga nna prat chyanat nhten nrun tawkka tawn ai hpe mu lu nga ga ai. British ni Myenmung hpe gasat shangbang wa ai shaloi, gara myusha ni mung hkap gasat shingdang kau lu ai atsam n nga ma ai zawn, Myen hkawhkam hkawseng ni mung hkap gasat shingdang lu ai lam, n nga ma ai.

Laklai ai Kachin myusha

British ni gaw anhte a mungdan hpe pratdep laknak lang nna gasat shangwa ma yang, anhte a jiwoi jiwa ni gaw htunghpau sinat lang nna shaning sumshi grupyin hkap gasat shingdang laiwa masai. Shing rai, British hpyenhpung ni gaw anhte amyu ni, sa mayun shingte ai kaw na lawt lu na matu, wang 6 tup shachying la nna shanhte a hpyenhpung hpe makawp maga laiwa masai. Dai majan hta lang kau ai jagumhpraw gade law wa sai raitim mung, majan a yi-ngam gaw awngdang ai lam rai n lu wa ai majaw, ndai lam British hkawhkam (King George V) hpe tangmadun ma ai.

Hkawhkam gaw Kachin myusha ni hpe gasat na malai, mahku mahkau hku nna jahku jahkau la na matu matsun wa ai hte maren hkan shadik shatup ma yang, anhte amyu ni gaw ndum shami Britsh a jinghku maga de shang matwa nna anhte a mungdan gaw Myen mungdan a adaw achyen de gale wa saga ai. Shing-re ai shingdu lawnglam hta hkan nna taihpyen ni gaw Myenmung shanglawt lu wa na matu, British hpe mungmasa majan gasat ai kaw anhte a myusha hpe ahkyak tawn nna laklai ai hku, asung jashawn laiwa masai.

Taihpyen wa a chyahkyawn myit

Madung gaw anhte a myusha ni hpe shanhte amyu de shabyawng la lu na matu, hpyenmasa hte mungmasa yi-ngam hku nna gawai ai ladat, dingtawk ladat hte gasat wa masai. Dai hta n-ga, mungkan majan lahkawng ten hta, ramdik htum ai Japan, British hte American ni hpe kaning re ai hpaji hte Myenmung shanglawt lu wa hkra, galaw wa ai hpe mung mu wa saga ai. Dai hte maren, daini na ten hta mung, super power mungdan rai nga ai American hte Miwa hpe sutmasa lam, mungmasa lam hte hpyenmasa lam kaw shi a akyu ara a matu, amyat kaba pruwa hkra, jahtuk la nga ma ai. Ndai masing gaw nachying kaba ai mahkam re majaw, kachyi mi lahkam htawt shut dat ai hte, shi galaw ai mahkam kaw shi nan gashawt bang nna shi a asak hpe shi nan ginchyum dat la wa mai na re. Taihpyen wa, ndai lang asak lu prawn lai lu jang gaw prat chyanat grin matwa lu nna, rawtmalan hpung ni a matu gaw sum kaba hte tinang amyu a amying shingteng hpe pyi gaw shamat kau matwa mai ai.

Htum mat sai taihpyen wa a asak hpe kadai matut ya na Taihpyen wa a asak htum wa hkyen sai kaw na bumnga masha ni gaw tinggyeng hku, uhpung hku nna lang hte lang, matut ya laiwa masai. Rai yang, ndai lang gaw kadai wa shang matut ya lu na kun? UNFC gaw taihpyen wa hte mungdan ting gaphkat

ANHTEAWNG PADANGY E H O W AKARAI KASANG

byCol. JJ Lum Dau

a

jahkring myit hkrum nna lata-masat mahkret ya dat ai hte laknak ni yawng taihpyen wa a lata kaw, ap ya kau ra sai. Dai shaloi, taihpyen wa gaw laiwa sai ten ni hta, hkalem wa yu sai hte maren, myit hkrum tawn da ai gasadi ni yawng hpe azat ayai kau na rai nna gaphkat jahkring myit hkrum lata-masat mahkret ai kaw sakse sakgan tai lawm ai mungdan kadai raitim mung, garum la lu na n rai sai. American kun?, Miwa kun?, UN kun?, kadai raitim mung, UN a tara hpe madung tawn na malai, tinang luwa na akyu ara hpe mahtang, madung tawn matwa na ma ai. Rawtmalan wuhpung ni laknak naw hpai nga yang pyi, kaning re ai gasadi tawn hkat raitim mung, sadi n dung ma ai rai yang, laknak ap kau sai hpang gaw myit mada shara nga na, n rai sai.

Taihpyen wa gaw hpa majaw NCA n mai awngdang hkra galaw nga ai kun?, hkaja yu ga. Taihpyen wa gaw UNFC hpe jahten sharun ai hta, hpungshang masha ni dumbru dumbra byin wa hkra, shalau dat nhtawm, NCCT hpe shalat ya ai. Dai hpang, UNFC gaw SD hpe shalat la wa masai raitim mung, taihpyen wa e aloisha bai shadawm kau dat ya sai. Policy hte seng nna dawdan na matu, power n lu ai Aung Min hpe NCA bawng ai kaw, woiawn shangun nga ai. Shi dawdan ai hpe Thein Sein wa n madi shadaw ai zawn, Thein Sein dawdan ya ai hpe Min Aung Hlaing n madi shadaw nga ai. Min Aung Hlaing dawdan tawn ai policy hpe shi nan mung, bai jahten kau wa sai. Laikaman (9) de

Hkaq-hkuh Jinghpaw la ni, nhtu n-ga hte sanat galoi n tatPhoto : J. H. Green Collection

Hkrah - Tsap : Subedar Major Lasang Gam (K.V.M, King's Orderly Officer)Hkrah - Dung : Sub. Maj. Pangkum Zau Tu (I.D.S.M, O.B.E, King's Orderly Officer)

Hkawhkam Htingnu, LondonPhoto : Jaw Lum Htuq Collection

Documents

Mai Ja YangCollegeh-panglai.com/wp-content/uploads/2016/06/Hparat-Panglai...ni mung, sinpraw dingda Ashadan e sha gaw lamuga jarit masat nga, shara shagu hkan e dap dabang jung tawn