NPAWT MU JANG, NDUNG MARAM LU - Hparat Panglaih-panglai.com/wp-content/uploads/2016/06/Hparat-Panglai...jan ai wa snr mungdan ni gaw ningshawng kagat tsap matwa lu nga ai. Ndai lang

1

Established 2015.November - December, 2015 Volume I, No.III

2015 November 8 ya shani na ralata poi hta Aung San Suu Kyi awngdang wa ai hpang, Myen ningbaw ningla ni rai nga ai Thein Sein, Min Aung Hlaing, Shwe Man, Than Shwe ni langai a hpang langai, Suu Kyi hpe hkrum nna ngwipyaw simsa ai hte mungdan hpe jawm gawgap la lu na matu, ningmu ni jaw wa masai. Suu Kyi kaw na mahtai asansha, htang jaw ai lam rai n nga tim mung, mungmasha ni law malawng hte maigan masha ni gaw Myenmung ngwipyaw simsa wa na sai nga nna kam let, kabu gara hkap tau la nga masai.

MARAM YU AI LAM : Suu Kyi gaw 20-7-1989 shani kaw nna 13-11-2010 shani laman, htawng 15 ning rawng ai ten hta shi hte shi a dinghku masha ni hpe hpyendap kaw nna kade roisha wa tim, tinggyeng lam hte dinghku lam hpe ahkyak n tawn ai sha, nachying

NPAWT MU JANG, NDUNG MARAM LUby

JJ Lum Dau

K a c h i nMadun GawkH t i n g n u(Kachin Museum & Art Gallery)

Kachin mungkan e, "Kachin madun gawk htingnu" (Kachin Museum & Art Gallery) ngu ai, nga sai. Dai shara gaw Laiza - Hparat Panglai Laika Naura e, rai nga ai. Mi-moi, Kachin ni n galaw yu gar shi ai (n nga shi ai) bungli bungsi langai rai nga ai. Ngangkang ai amyusha madang ngu ai kawq, dai amyusha aq pratpra lai matwa ai lawnglam lamiq lamanh nah sakse sakgan, shingnip shingnar, arung arai ni hpe bai tamsawk shinggyin mahkawng madun dan ya lu ai mung, lawm nga ai. Dai bungli yiq-ngam gaw, "Ndai ni aq majaw Kachin gaw ndai hku, tsun shaga galaw sa wa nga ai re" ngu ai lachyum hpe mung, sakse hkam ya ai, rai nga ai. Amyusha langai htaq, rawng ra nga ai, lawm ra nga ai amyusha sutgan rai nga ai. Gawgap ra nga taw ai "Kachin amyusha nation building" hpe dangdi dangdep ai ninggun atsam marai kaji ni hte, gawsharawt dat ai lakang ninggam langai mung, rai nga gaq ai.

Kachin madun gawk htingnu hpe gawsharawt matwa ai yawshada lam langai gaw sawk dinglik (research paper) hpe lawq lawq lu galaw pruwa na matu, hpaji hparat wudat prang shara hpe ahkyen areng galaw tawn ya ai mung, rai nga gaq ai. Kachin amyusha htaq, Kachin lawnglam hpe ningshawng jawq ai sawk dinglik

byHkangda Hkam Nyoi

Laikaman (7) de

Laikaman (12) de

2

Established 2015.Volume I, No.III November - December, 2015

AdviserDr. Maran Ja Gun

Wang Hkang Awng

Editor-in-ChiefB.D. Maran

Managing EditorKareng Tu Ja

Deputy EditorDumsa Lawt Awng

Contributing EditorPungga Ja Li

Computer SectionKadung Awn Ja

Sumlut Bawk Hkawn

Layout hte DesignGumring Zau Mai

Manager forFinance and Distribution

Hkangda Hkam Nyoi

ColumnistsAll staff members of HPLN

Contact InformationHparat Panglai Laika Naura

Lawk - V, Munglai Mazup,Laiza Mare, Kachinland

Email : [email protected] : www.h-panglai.com

Editorial NsenHpaji hparat laili laika shamu shamawt nga nga ai gaw amyusha ni asak nawq hkrung nga ai lachyum mung, rai nga ai. Mungkan labau e, hpaji hparat shawngshawng rawtjat galu kaba wa nna sut masa - hpaga yamga, gunrai, gatlawk, mungh masa, mungh uphkangh lam, hpyen masa - masam maram, kasat gala, laknak arung arai ni rawtjat wa ai, rai nga ai. Dai hte maren, Europe e tsaban 18-19 ni htaq, "jakrung jakrai rawtjat lam" (industrial revolution) byin pruwa sai. Ndai aq akyu ara gaw mungkan ting hpe galiq galai kaba galai kashai byin hkra, rai matwa nga ai. Dinghtaq mungkan gah rawtjat lawan matwa ai mung, dai aten kawq nna rai nga sai. Ndai akyu ara ginjang kaba e, shabyin pru lah ai mungdan ni gaw mi-moi ningshawng daw deq nga nga sai mungdan jahpan ni htaq, grau lawq matwa sai, rai nga ai. Hpaji hparat, machye machyang, machyoi ni kawq nna shabyin pruwa ai hkrai, rai nga ai. Kade wa kungkyang ninggun jaq ai mi ngu tim, hpaji hparat lawq jan ai wa snr mungdan ni gaw ningshawng kagat tsap matwa lu nga ai.Ndai lang nah "Hparat Panglai Journal" shat kadaq e, myit yu hpar, sawn dinglik sumru shachyawq yu hpar, byin wa nga ai shing-ran ningsam yu hpar, hkrup shah abaq shah lai matwa ai kawq nna mahkrum madup hparat yu lah hpar, amyusha ting hpe woishalawt shagrin mayu ai kraw nsen salum manawng ni hpe hkumhkum tsuptsup gayau shabawn bang tawn ai, rai gaq ai.Mungdan kata nah mungh masa pinra boxing game, htingbu mungsang masa shamu shamawt shingjawng hkat ai satlawat ni hte ndai lawnglam lahkawng yan hpe shingdaw dan ai laili laika ni gaw Kachin ni tsap matwa ai hte tsap nga ai shara ni hpe hpawq galam madun tawn nga ai. Kachin hkringhtawng kawq, "masha hte sinat laknak" gaw mi-moi prat nna yep-yep rai, shaning tsaban kahtap shayan nga hkratwa sai. Yaq mung, "masha hte sinat laknak" yep-yep rai nga ai. Htawm e, hpang e mung, dai hkringhtawng gaw Kachin amyu nganggrin nga nga na matu labau hte, shingdaw madun bang tawn nga ai."Amyusha gawgap lam" (nation building) gawsharawt ai htaq nah, "amyusha sutgan" (national treasure) langai gaw "madun gawk htingnu" (museum) rai nga ai. Ndai lawnglam bungli bungsi gamung nchyan ni hpe mung, dup bang tawn nga ai. Ndai yiq-ngam kawq nna sawk dinglik (research) ni, bai pruwa na rai nga ai. Amyusha sutgan mahkawng madun tawn ai sawk dinglik dabang gaw salum sailam zawn ahkyak nga sagaq ai. Sawk dinglik laili laika (research paper) ni, manu dan ai Kachin laikabuk ni matut manoi alawq alam dip shaprawq matwa na deq machya galaw shachya tawn ai mung, rai nga maluq ai. Ndai amyusha gawgap lam hpe ninggam hte ninggam gawsharawt galaw sa wa ai kawq, laili laika ni hpe wanglu wanglang dip shaprawq matwa lu na matu hpe mung, mahkrai lakang hku nna pratlep "htangdip gawng" (printing machine) hpe ahkyen areng shalawm tawn nga maq ai. Kachin machyoi ni chyailen mahkawng ai shara gaw hpaji hparat chyuq ai laika naura dabang kaba, rai nga ai. Amyusha yawng chyawmlang taw nga ai "Jinghpaw Laika" rawtjat galu kaba wa na laili laika gamung hpe mung, laika ningka kaba 'Sau Ka-mai' wa tsun jahprang tawn ai mung, lawm nga ai. Shi tsun madiq shadumh ai htaq, "Jinghpaw ni a myit jasat machye machyang ngu na mahtang, kahtawng ningchyawng madang, 'YU SA WA RA AI' tsang hta, naw hpanghkrat taw nga ga ai" ngu tawn nga ai. Teng nga luq ai. Laika ningka kaba ni, Jinghpaw laika ka yang, dutdang ai mayak mahkak ni ayan e bailiq bailaq nga nga maluq ai. Gashadawn : ndai lang nah "Hparat Panglai Journal, Vol.I, No.III" e mung, "Myanma nai-ngan" ngu ai lachyum hpe ningka kaba langai gaw "Myenmung" ngu ka bang nga nhtawm, bai laga ningka kaba marai langai gaw "Myen Mung" ngu nna ka bang tawn nga ai. Nkau ni gaw "Myen mung" ngu nna ka lang nga maq ai. Bai, "Myenma nai-ngan lebe" hpe "Myen mung mung" ngu nna ka maq ai. Ndai gaw laika ningka kaba ni ra rawng ai, n rai saq. Laili laika e nan, gawngkya ra rawng nga ai majaw, rai nga ai. Laili laika gawngkya shayan ai gaw, Kachin amyusha yawng ting, gawngkya hpanghkrat ngam nga taw ai lachyum nan, rai nga sai. Buhpun palawng shaje shabawq hpe n chywi kapa ai sha, dai hku rawq gan-gayin gaye mai ai hku mi, magum magap sumrawq nga ai hpar nan, rai nga sagaq ai. Leq jeh, leq kra, gayaq kahpaq lawq wa, rai nga ai. Lachyum gaw pratlep madang hte maren, jahkum shatsup pawnbaq shatsaw lah ra nga sai. Kachin htunghking ridaq maka, amyu shayi ni hkamshah ai ka-ni nanghpam tsin-yam ni hpe mung, shalawm tawn ai. Thailand mungh e nga shanu ai Kachin amyusha ni aq "Wunpawng Christian Church" (WCC) nawkuq htingnu labau sumhting hpe mung, ndai kawq matut sumhting tawn shalawm nga ai.Hparat Panglai Journal, Vol.II, No.I, (Jan. - Feb., 2016) e, bai hkrum sagaq. 2016 shaning ningnan gaw Kachin amyusha yawng hte Hparat Panglai Journal laika hkap htih lah nga ai shawa masha ni yawng hpang deq, ngwipyaw hkam lah lu muq gaq law.

B. D. Maran(Editor-in-Chief)

3


Ngai gamguby

Shanglawt Tsing (Nov. 1, 2015)

Ngai sutdu n rai,Matsan chyahkrai mung n rai;Ngai gaw Gamgu,Laikasi ni lahku;Laikayan ni mahkyu,Gamgu dai hkra, tut tut garang mayu.

Ngai suthti n rai,Jagumhpraw n suh nngai;Raitim ngai n matsan,Gamgu rau Myu hpe shapan;"Gamgu mat jang Amyu mat na",Ngai naqchying tsang laq we ai.

Ngai hpyenjaubu n rai,Laknak kaba n lu nngai;Pyenli, modo, a-myawk n lang,Hpyenluksuk mung n lu nngai;Ngai gaw Gamgu,Maisau palah sha mi lu;Magrau grang grang palah gap bun,Hpyen hpe mangaq lu we ai.

Ningbaw Ninglar ngai n rai,Matsundu mung n rai nngai;Langai hpe pyi awn lu n rai;Raitim Ngai Gamgu,Laika htih shawa ngai lu we ai.

Ngai Tsidu kaba n rai,Tsi lajang na atsam n lu nngai;Raitim Ngai Gamgu,Gawngkya masha lakawn mayu;Shawang amyit gabrat li ai.

Share Ninghkring ngai n rai,N share n shagan lu nngai;Shanaq shagu Ngai Gamgu,Yup n lu shanaq ni lawq laq ai;Hkrai shingtai garen laq nngai.

Ngai shingni hpring masha n rai,Masha shazai mung n rai nngai;Ngai Gamgu, Nang hpe shalan lu,Sumrai hte shangwi,Manihpar hte shakre lu we ai.

Ngai lawhpah myit marin,Tinggyeng amyit n rawng nngai;Ngai Gamgu,Myu a, "sailam" shim dah mayu.

K a c h i nSinat Laknak

byWang Hkang Awng

Miwa amyu sha ni Tsa Ban 9 (9th .Century) hta yam chyang (htunghpau yam) hpe chye gyin shapraw sai. Dai yam hpe hpaujang ni galaw nna gap kapaw shangoi ai. Dai kaw nna, pala bang nhtawm gap shapoi dat yang kaja na (mai na) hpe myit sawn shapraw lu manu ai. Ningri matu kaw magri ntum gyit shakap nna, dai ntum kaw yam bang, machyu bang di nna, shawng nnan gap chyam yu mu ai.

14th . Century hta htunghpau sinat hpe chye galaw sai. Dai ten gaw Miwa mung hpe Mongol ni up sha nga ai, Yuan Dynasty (1271-1368) ten re. Raitim, hpaji chye ai, nga sat madang tsaw ai gaw Miwa amyu ni re. Tsa Ban (14) hta nan wan yam sinat (htunghpau) ni gaw Persian ni a lata de du mat ai. Persian gaw daini na Iran mungdan re. Persian ni grai sharawng ai re majaw, Miwa ni mung hpaga rai hku alaw alam galaw dut jaw ai. Persian ni a lata kaw nna East Europe de du mat ai. Dai kaw nna Sinna de chyam bra mat ai.

Kachin ni gaw Miwa ni wan yam galaw shapraw ai hte hkan galaw ai. Miwa ni htunghpau galaw jang, dai hpe kasi yu la nna hkan galaw ai. Dai majaw Kachin ni gaw, Myen amyu sha ni sinat garai n mu yu yang, htunghpau sinat lang taw sai re.

Ja Tawng majan byin ai gaw Tsa Ban (14) kata hta ang ai. Yuan Hkawhkam Yan (Yuan Dynasty) hta re. Ja Tawng Ningchyin hta, “lapai ta hte amyawk tahpau gra, lahkra ta hte ntawng nhtu gra” ngu nga ai. Lawu na sumla hpe yu:

hte

Tahpau ngu ai gaw, Miwa ga (da` pa`o) kaw na sa ai re. Kaba Myawk ngu ai lachyum sha re. Htunghpau mung Miwa ga (tong pa`o) kaw na sa ai re. Tong gaw ndum (snr) pyawng (snr) shadaw ngu ai lachyum re. Ndum myawk (snr) pyawng myawk ngu ai lachyum pru nga ai. Jinghpaw hku gale ga nga yang, "Kapaw Ndum" ngu ra na re. Ja Tawng majan gaw, hpa majaw Tsa Ban (14) hta ang ai ngu tsun lu ai ta!

Hand cannon from the Chinese Yuan Dynasty (1271-1368).

4


Sakse 1 : Miwa ni ta lang amyawk (hand cannon) lang ai prat gaw, Yuan Hkawhkam Yan (Yuan Dynasty : AD. 1271-1368) ten hta re.

Sakse 2 : Ja Tawng Hkrai Mai, Ja Tawng Mung bai gawde ai ten hta, Miwa Wawng Hkye ni hta Hkawhkam Yan galai gachyai (rif;quftajymif;tvJ) byin ai lam a-ngang akang tsun da nga ai. AD 1368 hta Yuan Hkawhkam hpe Yi Sun masha ni gumlang nna Ming Hkawhkam Yan galai ai re. De a hpang Hkawhkam Yan bai galai ai gaw, AD. 1644 hta she Qing Hkawhkam Yan bai galai ai. Dai ten hta gaw, Kachin ni Ja Tawng Ningchyin hte rau Hugawng Pa, Uru Mungnawk ga pyi du taw nga sai.

Tsun mayu ai gaw, Kachin ni a matsun labau, n-gup labau ni hta la-kap nna, Kachin ni sinat laknak lang nna majan gasat ai gaw, AD 1300 jan kaw nna rai sai ngu ai hpe sanglang dan mayu ai.

Dai hpang, labau sakse grak rai n tsun hkai, n zumhting ai majan law law gasat lai wa sai re. Dai prat ni hta Amyu sha langai grin nga lu na ngu ai, loi ai bungli n re. Amyu kaba ni gaw, n law ai amyu ni hpe rim la nna mayam shatai nga ai prat re. Htinghtawng hkawhkam shada da mung, gasat nna dang ai wa gaw, sum ai wa hte shi a salung sala, mung shawa yawng hpe gawt wa nna, mayam hku, bungli masha hku rem da ai re.

Myen Mung Thayehkittaya na Pyu amyu masha 3,000 jan hpe mung, Miwa ni gasat rim woi mat wa ai labau nga ai. Dai Pyu amyu sha 3,000 jan gaw na jang, yawng Miwa tai mat wa sai. Myen ni mung, Bayin Naung prat hta Yudaya hpe gasat zing nna Thai amyu masha law law hpe gawt woi wa nhtawm, shanhte kungkyang ai hta hkan nna bungli masha shatai lai wa sai.

Kachin ni mung, dai zawn re kaw na lawt lu na matu, hkumding dek majan htam nga lai wa sai re. Galoi mung majan gasat na jin jin rai nga lai wa sai re. Dai majaw, moi prat na Kachin La ni gaw galoi mung, kanang sa tim, nhtu n-ga hte htunghpau sinat hpye da nga ai. Yup tim, nhtu hte sinat gaw magra dep kaw tawn nna yup ai re. Nhtu magra dep kaw nna madu jan la makoi kau ya ai majaw, Gumlau Htaman Naw Salawng asak si sum lai wa sai. Ya na laika ka sara ni gaw dai hpe n chye ai majaw, “Sinat hpai sharawng ai Kachin ni” ngu ka da ai hpe mu ai.

Prat e hpyi jaw ai, labau e jaw ai bungli gunhpai nga lai wa lam sha re. Kachin ngu ai amyu n htum n mat hkra, Ji Wa ni dai hku makawp maga lai wa sai re. Dai daram n rai yang, anhte Kachin ni mung, daini hpa baw amyu ni a kata, kayau nna mat mat sana kun n chye ai.

Kachin ni Ka-ang Shingra ngu ai Saphkung hkadeng hte Qinghai Nawng lapran na Kawng Ra Ga (plateau) Myen hku ukef;jyifjrifh kaw nga lai wa ai. Katsi pyaw ai ginra re. Raitim, hpyen grai law ai. Grin nga lu na yak ai. N-gun kaba ai Mongol hpyen, Han hpyen, Manchu hpyen ni jahkring hkring du ai. Tibet ni du ai. Tibet ni Bukda makam hte kamyet wa ai. Kachin ni gaw kaji kawoi ni a lupding lupra hpe manu shadan ai. Mangbru poi hpe ahkyak shatai nna shata numra galaw ai. Tibet ni gaw si mat jang, moimang hpe azat atawk nna bum ntsa kabai ayai kau ai. Mang azat masha n lu shap jang, hka de kabai bang kau ai. Kachin ni hte gara hku mung, arau n mai nga ai.

Shing re ai lawnglam amyu myu a majaw, Kachin ni bu htawt hkawm mat wa nna, daini na Kanu Mung kaw wa shanu nga ai re. Ndai mungdan kaw du ai hpang mung, Kachin ni grin nga lu na matu, “baw chyang mi chyang, n-gang (ninggang) dang mi dang yawng rawt” ngu ai lashum ga hte tinang amyu hpe makawp maga lai wa sai re. Ndai lashum ga hte majan htam lai wa sai re.

Tinang amyu kata hta mung, Gumlau Majan ngu ai masha utsang gasat poi nga lai wa sai. Shaning tsa ning hku na hkra gasat lai wa sai. British ni du shang wa ai ten du hkra re. British ni gaw ndai majan hpe shazim kau nhtawm, Gumsa ni hpe madaw masat masa galaw nna Mung Du ahkang aya matut jaw ai. Gumlau ngu ai gaw, Gumchying Gumsa tara hte shagyip shagyeng tawn ai hpe gumlang ai Darat Daroi uhpung re.

Shanhte gumlang ai lam awngdang jang, rap-ra tara hpe jawm masat nna dai tara hte maren mung, mare hpe uphkang ai. Gumlau majan gaw tinang amyu sha shada lapran na majan rai nna, kaga amyu ni hte majan htam woi ai gaw Gumsa Du Magam ni, rai nga ai. Kachin ni a lamu ga maden woi ai gaw Gumsa Du ni rai nga ai. Dai prat na mungkan labau hpe yu tim, amyu sha langai mi hpe mung maden woi ai ningbaw ni gaw, yawng ngu na wa Gumchying Gumsa Hkawhkam Hkawseng ni hkrai rai nga ai.

Tinang Kachin ni a kata gumlau majan byin pru wa ai majaw, Gumsa ni Kachin a lamuga maden ai hta htingnai mat ai. Tinang shada maja nga ra ai majaw chyasam amyu ni a man hta shingkang (power) hkrat mat wa ai. Ya daini Kala Mung rai mat ai Mungnun Ga de na Singpho ni lamu ga atsawm n lu maden mat ai gaw, Gumlau majan e wa-hkye lagaw gang ya ai majaw re hpe labau hta mu lu ai.

Kachin Ni Nchyang Hpyenla Galaw Wa Ai Lam

1896-97 ning hta British ni gaw, Manmaw grup-yin na Kachin Du ni hte jahkrup nna, Buga Hpyen Pyada Dap (Local Military Police Force) a matu, hpyen lahkawn hpang ai.

1898 ning hta, Burma Military Police Battalion kaw magam gun hpang sai. Ndai ten du hkra Kachin ni gaw British hpe naw ninghkap gasat nga ai re majaw, Kachin Dap san san hpaw na daram n-gun n lu kahkyin ai.

No. 1 Mungkan Majan (1914-18) byin hpang wa ai shaloi, Manmaw na Burma Military Police Battalion na Kachin hpyenla ni hpe May Myo na 1/10th. Gorkhas Rifles Battalion hta A-Coy (Kachin) ngu htawt bang sai.

1916 ning hta gaw, A-Coy (Kachin) hpe 85th. Burma Rifles de htawt bang sai. 1917 ning, July 30 ya hta 85th. Burma Rifles D-Coy (Kachin) ni Mesopotamia mungdan de majan rawt sai. Pang hte pang rawat ai Kachin hpyenla yawng 428 re. Kachin ni awng padang hte bai wa sai.

1919 ning hta, Northeast Mesopotamia na Kurds rawtt malan ni hpe gasat shazim na matu, Kachin hpyenla ni hpe bai sharawt sai. Ndai ten du hkra, British lata hta hpyenla la ai Kachin ni gaw, Manmaw grup-yin na Kachin ni hkrai, rai nga ai. Ndai ten, Hugawng hte Hka Hku Mung de British ni garai n lu ka-up ai. Hugawng de British Uphkang Magam dung hpang ai gaw

5


1926 ning kaw nna she re. Hugawng Pa gaw British a npu kaw 21 ning shata 6, Japan npu shata 6, yawng 22 ning sha chyasam amyu a npu hta nga yu ai. 1948 ning kaw nna she Myen a npu de tsepkawp du mat ai re.

Manmaw grup yin na British hpyenla galaw ai Kachin ni gaw, law malawng Jinghpaw hte Lisu rai nna Lawngwaw hte Zaiwa mung lawm ai. Captain Myi Tung Tang (O.B.E, I.O.M), Subedar Major Lasang Gam (K.V.M) ni gaw Lisu Du Salang ni re. Mesopotamia majan rawt ai Kachin hpyenla ni hta, NCOs, Private yawng Lisu la marai 15 lawm ai.

1921 ning, October hta India Mung, Malabar na Kala rawt malan hpe gasat shazim na matu, Kachin hpyenla ni hpe bai sharawt dat sai. Kachin ni gasat shazim kau ya lu sai re.

1930 ning hta Saya Tsan woi awn ai Myen hkauna masha rawt malan ni hpe gasat shazim na matu, 3/20th. Burma Rifles na Kachin hpyenla ni hpe lit jaw hkrum sai. Kachin hpyenla ni gasat shazim ya sai.

1942 ning, May shata hta Japan ni tinang Kachin Mung de du shang wa ai. Kachin ni byin mai ai ladat hte Japan hpe ninghkap gasat ai. Dai hpe chye ai majaw British ni Kachin ni hpe Levies ngu nna hpyen hpung hpaw ya ai.

1942 ning, August shata hta British Army na Lt. Col. Gamble hte Capt. Leach yan gaw, Northern Kachin Levy hpyen hpung hpe hpaw ya sai. Mung shawa hpyen hpung re.

1944 nig, September hta American General Stilwell gaw, Gauri Krung kaw American Kachin Rangers ngu ai mung shawa hpyen hpung hpaw ai. Hka Hku Mung de British a Kachin Levies ni bungli byin ai mu ai majaw, shi mung kasi la ai lam rai nga ai. Kachin Rangers n-gun 6,000 du hkra, shanglawm gasat lai wa sai.

1944 ning htum de Kachin Mung na Japan hpe atsai awai gawt shapraw kau lu sai. Kachin n lawm yang, British hte American sha gawt shapraw lu na lam n nga ai.

1945 ning, March 24-26 hta Japan dang manau poi ni galaw sai. Myen ni Japan rawt malan ai gaw 1945 ning March 27 hta she re. Japan ni sum taw sai majaw British a man hta Japan hpe gasat dan ra nga ai.

1945 ning, Japan dang manau ngut ai hte Kachin Levies ni hpe Myitkyina kaw zuphpawng nna, shagrau sha-a lam, nta wa na ni hpe lam shabrai hparan ya ai lam ni galaw sai. Hpyenla galaw na atsam madang nga ai ni hpe lata nna Kachin Rifles dap hpe hpaw shabawn ya sai.

1945 ning, September hta Bogyoke Aung San a B.N.A (shawng nnan hpaw shabawn yang, B.I.A; dai hpang, Japan ni hpyen n-gun 3,000 de shayawm kau nna B.D.A ngu bai shamying) ni hpe British e hpaw shabawn tawn chyalu regular army hta gara hku shanglawm na ngu ai zuphpawng hpe, Srilanka, Kandy mare kaw galaw ai. Dai zuphpawng hta British Army na General Louis Mountbatten woi hpawng nna Bogyoke Aung San, Thakhin Than Htun ni lung lawm ai.

Dai zuphpawng hta, B.N.A na atsam madang nga ai ni hpe Burma Rifles kaw hkap la na myit hkrum sai. Law malawng gaw shinggan de du mat ai. Bogyoke Aung San a hpang, B.N.A hta Dap Awn Daju lit la ai Col. Ne Win mung 4th. Burma Rifles hta dapdung up sha rai mat ai. Ndai nnan hpaw shabawn na myit hkrum ai Myen Mung hpyendap hta, Burma Rifles Battalion 4, Karen, Kachin Chin Rifles Battalion 2 hpra, yawng battalion 10 hte hpaw shabawn na myit hkrum ai re.

1945 ning htum wa de Myen Mung Hpyen Dap hpe bai hpaw shabawn wa ai shaloi, Kachin Rifles gaw 1st., 2nd., 3rd. Battalion 3 lu hpaw shabawn sai.

1949 ning (Myen Mung shanglawt lu ai hpang) htum wa de, lawu Myen Mung de kasu kabrawng nga ai nsam hkum kasu kabrawng (a&mifpkHolykef) ni hte Karen rawt malan ni hpe gasat shazim na matu Myitkyina kaw Kachin ramma ni hpe kahkyin nhtawm, tin shapun training jaw nna 4th. hte 5th. Kachin Rifles hpe hpaw shabawn dat sai.

Kasu kabrawng ni a lata de hkrat mat ai Meikhtila hpe 1st. Kachin Rifles ni, Naunglebin hpe 2nd. Kachin Rifles ni, May Myo hpe 3rd. Kachin Rifles ni bai gasat zing la lu rai sai.

Ndai lam ni gaw, tinang a Jiwoi Jiwa ni masha wa a nchyang hpyenla hku nna magrau grang grang hte Kachin a sari hte amying shingteng hpe gumhkawng shangun ai, rai sai.

Madu Hpyen Dap

1961 ning, February praw 5 ya shani kaw nna, dip up ai Uphkang Magam hpe rawt malan ai, tinang nan hpaw shabawn la ai, Kachin ni nan madu ai Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpyendap hpe gawde da ai, daini shaning 54 ning hpring sai.

Daini, Myen Uphkang Magam gaw Kachin ngu ai amying shingteng shamat kau lu hkra, ladat amyu myu shaw nga ai. Kachin ngu ai amying mat mat jang, Kachin State ngu ai gaw shi hkrai shi mat chyalu re. Lai wa sai shaning na yuptung jahpan hta Kachin hpe baw hpan 12 du hkra, ashep ashin di kau sai.

Kachin amyu sha ni matut grin nga lu na matu, Ji Woi ni a hkringhtawng hte maren, Kachin hte Sinat Laknak gaw, galoi mung hka mat lu na n rai.

6


Htawn Ginlen Shӑlai, J i n g h pa wLaika Makai (1)

by Sau Ka-mai

(Myitkyina, September 29, 2011)

Jinghpaw Laika a asak gaw A.D 2011 ning, May shӑta hta 116 ning hpring sai. Jinghpaw laika hpe akyu jashawn lang hkrat wa ai mung, prat ban manga ngu mai nga sai. Ndai ten e Jinghpaw ni hta, dai daram asak kaba ai masha langai mi mung, n nga sai. Mungkan hta amyusha langai mi ngang grin lu na matu, ahkyak hta akyak htum ai gaw, “LAILI LAIKA” rai nga ai hpe Jinghpaw ni daini du hkra, garai n hkawnhkrang lu ga ai. Dai gaw Jinghpaw ni a gawngkya dik ai lam, rai sai.

Jinghpaw laika a yi ngam gaw, “YU SA WA RA AI” hte sha, n ngut lu nga ai. Jinghpaw Laika a magam lit mung, shingni hpaji sha n-ga, hpyungtang hpaji madang de lahkam shang sa wa ra sai. Jinghpaw Laika hpe "ga tsaw", "ga nem" kumla n rawng ai majaw, madang n nga ai nga nna tsun dinglun ai mung, na jin sai. Mungkan ting jawm lang nga ai English laika hta gaw, "ga tsaw, ga nem" kumla rawng a ni? Myen laika hpe mung, ka ai laika hkum hte madun da ai nsen kumla hpe yu nna sha, Myen ga nsen jaw hkra hti lu na rai ni? ‘Laika’ ngu ai gaw yu-ngwi nsen n rai nga ai hpe mung, dum yu ga. Enghlish Ga Htai Chyum (Dictionary) hpe yu dat yang, ka dinggreng mat wa ai gahkum (Lexicon) sen lahkawng daram nga ai hta, ga tsaw ga nem kumla hpa n kap ai. Laikasi (spelling) hpe yu nna sha, nsen jaw hkra n mai hti ai. Dai majaw, nsen jaw hkra hti shapraw lu na matu, laksan nsen kumla (Phonetic symbol) hte shaleng da ya nga ai. Dai nsen kumla (Phonetic symbol) hpe alak mi, sharin la ra ai. Dai nsen kumla (Phonetic symbol) gaw ‘kumla’ hku sha, akyu jashawn nna laika hku, n ka lang ma ai. Laika ka ai shaloi, lang ai kumla gaw “Ga Ginsat Kumla” (punctuation) ngu ai mahtang she, rai nga ai. “Ga Ginsat Kumla” ngu ai gaw, “ga hkring, ga sa, ga htum, ga san, ga mau, ga hpaw, ga pat, ga lut, ga matut, ga shaw laikasi kaji kaba hte kahtap na, shagang na” zawn re ai mahkrun ni, rai nga ai.

Tsun shaga ai ga ngu ai gaw, gahkum langai, lachyum langai, ka ai lai langai sha rai nga ninglen, buga ginra hta hkan nna nsen tsaw hte nem, nsen ja hte kya shaihkat chye nga ai. Yu-ngwi mahkawn she rai yang, buga ga ginra mi shai tim, nem tsaw nsen shai na lam kaga n nga ai. Laili laika ngu ai garai n nga ai moi prat hta, hkrunlam matut mahkai yak-hkak ai ninghkan, krung hkaraw hte bumlang shagawng ni din nna hkrumtsup lu na tsan gang yak-hkak ai ten ni na matwa jang, tsun shaga ai ga ni yat yat shaihkat matwa ai sha n-ga, shadada myit mala hka wa chye ai.

Dai majaw, laili laika ngu ai gaw, amyusha langai mi n bra ayai mat hkra, shajup da ya ai ninghtan pali zawn, kahkyin

gumdin da ya ai n-gun kaba, rai nga ai. Hpyen majan laknak n-gun, jagumhpraw sutgan n-gun, daru magam ahkang aya n-gun ni mahkra hta, grau kaba ai laknak mung, rai nga ai. Dai daram atsam kaba ai sutgan hpe Jinghpaw ni madu da lu ai gaw 116 ning hpring sai re. Dai laika gaw Jinghpaw Wunpawng ni a kata hta, "Sinwa laika" (Common Literature) tai ya sai.

Jinghpaw laika gyin shalat ya ai wa, Dr. Ola Hanson gaw Jinghpaw ni a matu shaning 38 ning tup, apnawng dawjau laiwa sai re. Dai daram apnawwng shakut shaja laiwa sai wa hpe “Ola Hanson gaw, doctor janmau gup la lu na matu she, Jinghpaw laika sa gyin shalat da ai re" nga nna atsawm n myit yu ai masha nkau mi tsun chye ma ai. Dai ga gaw shut dik htum ai yubak dingnye ga rai nga ai. Doctor janmau lu na matu sha gaw, kadai wa mi katsing kalang shazai nhprang ginra de shaning 38 ning ting, jamjau hkam hkawm n ra ai. Amerikan mung e shaning 38 ning hpji shakut yang , doctor janmau gup la she, n dang hkra lu mai nga ai.

Ya ten na Jinghpaw ni wa, Ola Hanson gyin shalat da ai Jinghpaw Laika hpe prat n dep sai; kaga nnan bai gyin shalat la ra sai, nga nna tsun dinglun ai ni nga ma ai. Karai kasang hpan da ai shingra tara a npu e, hpa langai mi mung prat dingsa grin ai lam n nga ai gaw teng ai. Shi aten du jang, galai shai wa na sha, rai nga ai. Anhte a Jinghpaw laika hpe Ola Hanson gyin shalat da ai raw, prat dingsa lang nga ra ai ngu ai hku mung, n rai nga ai. Anhte ni shani shagu jailang nga ai Myen laika hte Inglik laika hpe yu dat yang pyi, hkrang chyasi hku n nga taw ai sha, nsim nsa rawtjat galai shai wa ai hpe adan aleng mu lu nga ai. Gashadawn hku nna Chyoipra ai Chyum Laika hpe pyi, grau grau tangdu lu hkra, gale lajang la ai “Version” lawlaw hpe mu lu nga ga ai.

Bum pa layang, hkashi hkanu nlang, hpun kawa maling mala, makau grup-yin mahkra, laning hte laning, prat ladaw hte ladaw galai shat matwa ai hkrai, rai nga ai. Dai hte maren, shinggyim masha ni a hpawhprang chyechyang ai lam ni mung, lwi yawng nga ai hka hpe jahkring da n lu ai zawn, nsim nsa rawtjat galai shai dingyang rai nga ga ai. Raitim, n grin ai shing-ra tara a npu e, kajawng kaja rai galai shai ai lam chyawm gaw law malawng hku nna htenza sum machyi ai lam byin chye nga ai. Shawng de lagaw lahkam langai htawt na matu gaw, hpang lagaw hpe ngang ngang dahpran da ra ai. Prat madang hte bung pre ai Jinghpaw Laika byin lu na matu mung, Dr. Ola Hanson galaw lajang da ai Jinghpaw Laika hta, dahpran n-gun la nna she, ninggam hte ninggam lahkam sa ra ga ai. Shing-rai, lawu e Jinghpaw laika gayan nkau mi hpe kasi hku nna tang mӑdun dat nngai.

7


Kasi :

1. Htawra sara katawng na sara wa a mying gaw pawlu ngu ai re. Shi amadu jan gaw, Paw Lu rai nga ai.

(Lachyum shaleng : ‘Pawlu’ ngu ai gaw Chyum Laika hta rawng ai Kasa Pawlu a mying rai nna ‘Paw Lu’ ngu ai mahtang gaw, Paw Kaw a kanau Lu rai nga ai.)

2. Yaw Ba rem da ai gwi a mying gaw Lu Ka re. Lachyum shaleng : ‘Yaw Ba’ ngu ai gaw Chyum laika na

Yoba n rai; La N-yaw a mying she re. ‘Lu Ka’ ngu ai mung, Chyum laika na Kasa Luka n rai; kaka san ai gwi yi kasha langai a mying she re.

3. “Taw an lahkawng mung kan ntsa pyaw lu hkra, shakut ga.”

(Lachyum shaleng : Gaja wa chyawm gaw, kan ntsa e pyaw lu na matu n rai; mungkan ntsa pyaw lu na hpe tsun mayu ai she re. Kahtep ra ai hpe shagang ka kau ai majaw mani hpa tai mat sai.)

4. Hka Li hte Ji Grawng gaw, hka li jawn yang jigrawng kawa nna hkali bu ma ai.

(Lachyum shaleng : “Hka Li, hka li, hkali : Ji Grawng, jigrawng” ni hta ga tsaw ga nem kumla n madun da ai majaw, hti shut na lam nga a ni?)

5. Ji Nu gaw, lusha hkyen tawn nna jinu gawn ga ai. (Lachyum shaleng : Jinu hte jinu hpe n chye ginhka na lam

naw nga na kun?)6. Myit kaja ai ni galaw ai amu gaw gaja wa sha, awngdang

lu nga ai. (Lachyum shaleng : “kaja” hte “gaja”hpe masha shagu

ngu na n che ginhka ma ai. “kaja” ngu ai gaw, mai kaja ai. English hku “good” ngu ai rai nhtawm , Lik Tara (Grammar) hku rai yang, shingteng shadan (Adjective) rai nga ai. Bai nna “gaja” ngu ai mahtang gaw, “teng sha wa” (actually) ngu ai rai nhtawm, lik tara hku raiyang, Shabyin shadan (Adverb) rai nga ai.

myit ja ai hte mungdan ting a matu, democracy lu wa na lam hpe mahtang madung tawn wa sai. Laiwa sai ralata poi kaw dang wa ai NLD party hpungshang masha nkau mung, htawng kata kaw jamjau jamhkau amyu myu hkam sha wa yu ai marang e, shanhte gaw hpyen jaubu ni hpe nachying n ju ai ni, rai ma ai. Gashadawn, ladu shalai hkra, zingri sat hkrum ai Ko Pa Gyi a madu jan Daw Than Dar zawn re ai ni mung, lawm nga ai. 1990 ning hta galaw ai ralata poi kaw NLD party ni tsepkawp dang la tim mung, hpyendap kaw na mungdan uphkang na ahkaw ahkang n jaw ai sha, kashun la wa masai. Hpyendap gaw ndai lang mung, shawngshawng de na hte maren, bai kashun la na hpe maigan masha ni tau chye ya ma ai majaw shanhte a kahkyin gumdin ai n-gun hte jawm garum la ma ai majaw NLD gaw tsepkawp bai dang la lu nna hpyendap gaw shanhte sum sai lam tara shang ndau dat masai. Raitim mung, "Myit hprawsan ai hte asum hkam sai lam ndau dat ma ai kun?" ngu ai hpe mu chye lu na matu, gaw matut nna hkaja ra na re.

Daini na kompyuta mungkan, daini na intanet mungkan hta, Ola Hanson gyin shalat da ya ai Jinghpaw laika gaw, kaga amyu laika law law a shawng e, shara kaja tingnyang kaja madu da lu nna myiman pa nga ai hpe mung naw sumru yu mai nga ai. Jinghpaw laika a sumdan gaw, Jinghpaw buga kaw sha n rai nga sai . Ginding kawng hkarang, nammukdara hka hpungtang ganghkau gangbang yawng de ndut ndang wanglu wanglang kahkrang hkawm taw nga sai. Jinghpaw ni a myit jasat machye machyang ngu na mahtang, kahtawng ningchyawng madang, "YU SA WA RA AI" atsang hta naw hpang hkrat, ngam taw nga ga ai. Dai re majaw, Jiwa ni a hkringhtawng hpe dagraw, Ola Hanson a numhtet ga hpe shachyaw nhtawm, ya Jinghpaw laika prat dep hkra, lep wa lu hkra, daini ndai Jinghpaw laika ka ladat sharin wunkat hta Jinghpaw laika hpe manu shadan let, sa du shanglawm nga ai hpu wa kajan kana ni yawng hpe koiyen n lu ai labau lit hpe n hprai ai sha, gunhpai sa saga law ngu shatsam let, daini na hpawng hpe hpungdim dat sai law.

Gasi ga-ngau lachyum :

Sinwa = mare shawa yawng jawm ja lu ai hkashawn, hkahtung.

Sinwa laika = yawng jawm lang ai laika (common literature).Sumdan = hkawm sa du hproi lu ai gaiwang

(movement over area).Yi-ngam = galaw nga ding-yang bungli (process).Ganghkau = lamu hpatwat (space).Gangbang = asan branglang re ai shara (open expanse).Ningchyawng = kaji dik ai kahtawng kasha (hamlet).Ginding = hkahkrang nlang gumhpawn tawn ai

gintawng (earth).Mungkan = mungdan lawlaw gumhpawn rawng ai

gintawng (world).Gintawng = jan, shata, shagan hpawng na gumdin

langai (planet).

Myen hpyendap gaw bumnga masha ni yawng hpe Myen amyu de shabyawng la na matu, dawdan tawn ai pandung kaw du hkra, grai ja ai myit hte shadik shatup sa wa nga ma ai. Maga mi de Suu Kyi gaw mungmasha yawng a matu, mai kaja ai lam lu wa hkra, hpri tawng zawn ja ai myit hte ladat amyu myu lang nna shakut sa wa nga ai. Lahkawng maga a yawshada ai lam hpe ntsalam maram dinglik yu yang, hpyendap gaw tinggyeng lu lawm lam de shanang nhtawm, Suu Kyi gaw mungdan a matu mai kaja lam hta myit maju jung ai maga de woiawn sa wa nga ai hpe jawm mu nga ma ai. Raitim mung, lahkawng maga na yawshada lam majing hpe chye lu na matu gaw sungsung lili matut hkaja ra na re ngu mu ai.

MUNGDAN TING GASAT JAHKRING LU NA MATU : Rawtmalan hpung ni gaw hpyen uphkang magam lak-htak kaw shakre shangut n lu ai gasat jahkring myit hkrum lam hpe Suu Kyi hte matut bawng jahkrup ai marang e, ginchyum dat la lu na matu ra sharawng nga ma ai zawn, Suu Kyi mung mungdan ting

simsa hkra, shakut na lam tsun nga sai. Ahkyak ai gaw Suu Kyi woi dawdan ai hpe hpyendap kaw na madat ya na kun! Mungkan majan lahkawng a hpang, Southeast Asia na mungdan ni yawng simsa sai. Raitim mung, Myen hpyendap baw ja nga ai majaw Myenmung langai sha, rai n simsa lu ai. Shing-re ai mabyin masa hpe maram yu yang, Myenmung a manghkang hpe tara a npu kaw bawng jahkrup la ai ladat hte sanglang la lu na matu, yak na re. N kam tim mung, hpang jahtum majan gasat ai ladat hte sha, mungdan a manghkang hpe sanglang la lu na re, ngu mu ai.

Myenmung shanglawt lu ai shani kaw nna daini du hkra, majan gasat wa saga ai. Raitim, hpa majaw awngdang ai lam n lu wa ai kun! Mungkan kaw rawtmalan majan awngdang wa ai mungdan ni a kasi hpe hkaja yu yang, tinang uhpung a atsam hte majan dang la lu ai zawn, maigan mungdan hpe machyu nna dang la ai mung, mu wa saga ai. Raitim mung, tinggyeng lu lawm lam hpe madung nchyun shanang tawn ai ni gaw awngdang wa ai lam hpe n lu wa

Laikaman (1) “Npawt Mu Jang, Ndung Maram Lu" matut

8


ma ai. Uhpung a matu, rap-ra ai akyu ara jahtuk la ai ni a matu gaw mungdan ting a mahkau, awngdang ai mahtai hpe shu la lu wa masai. Dai lam hte seng nna Beijing na Miwa jinghku langai tsun ai hta : "Myenmung na rawtmalan hpung ningbaw ningla ni, langai a hpang langai, shi kaw sa du nna shanhte a ningmu ni sa tang madun ma ai lam nga wa sai. Dai hpung kasa ni a sumtang sanglang lam n bung timung, hpyishawn ai lam hta yawng wa bung nga ai hpe mu lu ai lam, Myen hpyen uphkang magam hpe gasat dang kau lu na matu, shi hpe arung arai hte jagumhpraw kade jaw jang awngdang wa lu na lam tangshawn madun wa masai. Rai yang, nang salang wa a ningmu gaw gara hku, rai kun?" nga nna san wa ai.

MAHTAI : "Ngai hku nna nanhte hpuba hpushawng ni hpe sa hkrum shaga ai a yawshada lam gaw, tinang a tinggyeng ningmu lam tangshawn madun na matu, rai li ai. Nanhte gaw mungkan masha ni hpe matsan dum ai shawang myit hte garum wa ai hta, garum la hkrum ai ni a matu awngdang lam lu wa ai zawn, ra n rawng hkra garum tim, sum mat ai lam ni mung, nga wa sai. Gashadawn, BCP hpe madun mai nga ai. Dai hta n-ga, U Nu rawtmalan hpang wa ai shaloi, American ni jagumhpraw kade jaw nna garum wa ma ai raitim mung, awngdang ai lam n lu, hpang jahtum garum ai ni a mying jahten la ai hte ginchyum dat wa masai. Shing-re ai mahkrum madup ni hta lakap nna nanhte hpuba hpushawng ni matut garum sa wa ai kaw, lahkawng maga na akyu ara lu wa na ladat lang na ma ai hpe kam ai lam sa tang madun ai re" ngu tsun nngai. Dai sumtang a ningmu gaw anhte yawng a matu manu rawng ai lam htang tsun nhtawm, damlada ai shanhte a ningmu lam matut sanglang dan ai hpe chyeju dum let, madat la nngai.

RAWTMALAN A NPAWT NHPANG : Mungmasha unawng uwa hpe nlaw nla re ai masha ni e sa mayam sha nga ai kaw na lawt wa lu hkra, gumlang kau ai lam rai nga ai. Hpuba hpushawng ni chye nga sai hte maren, 1847 ning kaw Moses Hess gaw "The True Socialist" ngu ai laika ka shapraw dat ai ningmu hta hkan nna, shi a manang yan "Karl Marx hte Freidrich Engels" gaw grau damlada ai ningmu hpe matut ka wa masai. Dai ningmu hpe lang nna Russia, Miwa hte kaga mungdan ni awngdang ai hte rawtmalan let, dang la lu masai. Daini na ten hta, shanhte gaw democracy hkrang de gale wa lu sai majaw mungkan kaw Communist mungdan gaw "North Korea hte Cuba" mungdan lahkawng sha, ngam sai.

Myenmung a rawtmalan lam hpe hkaja yu yang, Myenmung na myu bawsang 8 hpe myu langai sha byin mat hkra shabyawng gayau kau lu jang, kahkyin gumdin lam lu nna uphkang ai hta masan sa na re, nga ai. Shing-rai, Myen hpyen uphkang magam gaw matsun langai sha lang nna ningbaw ningla ni sha, lusu ngamu ngamai ai military dictatorship system hte uphkang wa sai. Maga mi de bumnga masha ni yawng gaw shanhte amyu a amying shingteng hpe makawp maga da lu na matu, rawtmalan wa masai. Shing-rai, myusha ni hpe makawp maga tawn lu na matu rawtmalan wa ai rai yang, ningbaw ningla nkau gaw a-ngwi ngwi tinggyeng lu lawm lam de shanang wa ai hpe mu lu ai. Gashadawn : KNU hte SSA-S ningbaw ni gaw taihpyen wa maga de shanglawm nhtawm, kaga rawtmalan wuhpung ni hpe gasat nga ma ai. Wa ningbaw zawn re ai ni mung, taihpyen wa hte pawng let, sutmasa myuhpan hkum ja lungseng maw hpe jawm madu la nna tinggyeng lu lawm lam aja awa galaw nga ma ai. Mungdan simsa mat ai shani gaw dai zawn re ai ahkaw ahkang lu na n rai sai majaw, dai zawn re ai rawtmalan wuhpung ni a matu gaw majan galu hkra, mahkrun tam nga ma ai kun?, ngu myit na lam nga wa ai.

KADAI HPE MARA SHAGUN NA KUN? : Taihpyen wa gaw rawtmalan wuhpung ni hpe dumbru dumbra byin hkra, galaw dat nna shadada gasat hkat shangun ai lam wuhpung shagu ngu na daram kaw byin nga ai majaw, taihpyen wa hpe mara jawm shagun wa saga ai. Azin ayang hkaja yu ai shaloi, mu wa lu ai gaw rawtmalan wuhpung shagu hta myusha lam yan kaw myit maju jung ai ni lawm ai zawn, tinggyeng nchyun shanang myit myit ai ni mung, lawm shajang nga ma ai. Dai majaw, kahkyin gumdin lam n lu hkraw ai gaw kaba htumdik ai manghkang nan, rai nga ai hpe mu lu ai. Yawng gaw myusha lam-yan hta myit maju jung let, jawm shadik shatup sa ai rai yang gaw, taihpyen wa latup bang dat ai sumprat ni tinang a uhpung kata de shang wa lu na n rai nga ai. Kaja sha nga yang, taihpyen wa gaw shi a yawshada ai lam awngdang wa lu hkra, galaw nga ai majaw shi hpe mara shagun ai hte, lachyum pru na n re. Anhte mahtang, tinang yawshada tawn ai pandung de n du lu hkra, dingbai dingna jaw hkat nga ga ai majaw tinang a hkum hpe mahtang mara jaw nhtawm, rawtjat mai kaja ai hkam la lam lu wa hkra, shakut sa wa ai gaw awngdang wa lu na matu, masing kaba nan rai na re ngu hkam la ai.

Ndai zawn re ai awngdang na matu, ahkaw ahkang gaw shi hkrai shi pru wa ai n re, ngu ai hpe jawm mu wa saga ai. Lama nna Suu Kyi hpe mungdan kata kaw na jawm madi shadaw ai hte sha, ralata poi kaw tsahtam hpring awngdang wa tim mung, shi tsun ai hpe hpyendap kaw na madat ya na n re. Raitim mung, Suu Kyi hpe super power mungdan ni aja awa jawm madi shadaw la ai majaw, shi tsun ai ga manaw hpe hpyendap kaw na yen kau n lu, madat ai zawn re ai shingran hpe mu lu nga ai. Lama nna ndai ten hta rawtmalan hpung ni a hpyendap gaw kahkyin gumdin ai n-gun madun lu nna, Suu Kyi a shingdu kaw madi shadaw nga ai shingran hpe madun lu ai rai yang, yawng a matu manu rawng nna akyu jawm hkamsha lu na re ngu mu ai. Myenmung na rawtmalan hkrunlam hta awngdang wa lu na matu, hkinjang kaba ni lang hte lang pru wa yu sai. Raitim mung, rawtmalan wuhpung ni gaw dai ahkaw ahkang hpe akyu garai n jashawn yu ga ai.

GINCHYUM : Myutsaw kasha ni a yawshada lam awngdang wa lu na matu, shalat la ai mahkrun tam lu ai ni nga wa na sai. Raitim mung, tinggyeng myit myit ai hpu-nau ni ambush hkap galaw ai hte, myusha lam-yan hta sum machyi mat ai hpe mung, mu wa saga ai. Laiwa sai rawtmalan hkrunlam hta shadawn sharam n nga hkra, ram ai myusha ni nga wa sai. Du Kaba Lahpai Naw Seng gaw tinang amyu a matu, majan gasat lam hta mungkan she gara gari hkra, ramdik wa sai. Du nkau gaw taihpyen wa a akyu ara matu, tinang a ningbaw ningla ni hpe asak dandi kau lu ai madang du hkra, taihpyen wa a matu ramdik ai ni mung, nga wa sai.

Daini kaw nna anhte a myusha ni hta ram htumdik ai hpu-nau ni pawpru wa shagu, tinang a amyu hte mungdan a matu ram htumdik ai myutsaw mungtsaw shayi shadang ni byin taiwa mu ga matu, shakut sa wa ga law.

(JJ Lum Dau, the author who has written "An autobiography of my life experience in the service of KIO-KIA revolutionary movement", is currently a senior political adviser to KIO Central Committee. He is one of the most outstanding writers. His recently printed autobiography is being translated into Chinese tongue, which is going to be published in China.)

9


Miwa mungh ahtik labau kawq,Tibetan amyusha shamu shamawt hpe hpawq yu gaq

(Kachin rawtmalan hpe masawp yu lu na matu)by

B. D. Maran

"Tibetan amyusha shamu shamawt" ngu tsun dat jang, Miwa uphkangh magam ni hte dantawk ginrawn ai gamung, rai nga ai. Mi moi prat e gaw Tibet (Tubo people) mung, ti-nang Tibetan hkawhkam hkawseng hku nna ninggun jaq ai mungdan kaba langai raiwa sai. Mungkan ka-ang aten aprat (medieval times : about AD 1000 - AD 1450) e Tibet hte Miwa gaw "ngawle dazuk, nawle dazuk" hku nga nna Miwa ni hte mung, kasat nut hkat hkat rai laiwa masai. Tibet amyu ni chyambra nga ai shara ni gaw Kham hte Amdo ni mung, rai nga ai. Dainih nah Gansu, Qinghai, Sichuan sinnaq daw, Yunnan - Shangrila, Maliq-hkuh ningdung (Miwa mungh kata) hkanh du hkra, Tibet masha ni chyambra nga ai, rai maluq ai. Miwa hkawhkam ni grai baw machyiq chyiq re ai mung, Tibet gamung nan rai laiwa masai. Dikkadik tsun gaq nga yang, Maliq-hkuh (Putao Valley) shara nah Nung-Rawang (grau nna masha kadun hpan - "Dwarf") ni hpe mayam shatai na matu, mayam hpaga yamga matu, Tibet ni shang rimrim rai nna woi lah laiwa masai. Dainih du hkra, Hkanung ni hpe Tibet Gah - Changputong Warong (Tsha Warong), Menkong, Zayu (Dzayul) shara ni hkan e nawq mulu nga ai.

Tibet amyusha ni madung shingbyi kam nna garum ningtum ginlen lah matwa ai mungdan mung, US rai nga ai. Dai hpang, India Gala mungh mung rai nga ai. Tibet ni gaw ndai US hte India mungdan kaba yan hpe ninggun gang nhtawm, shanhte aq amyusha rawtmalan shamu shamawt hpe galaw shayan ai, rai nga maq ai. Tibet hpe US hte India ni garum shingtau matwa ya ai gaw Tibet amyusha lawt lu lam shamu shamawt e tsut tsut rai nna adan aleng rawtjat pruwa ai hpe n mulu nga ai. Raitim, teng ai gamung langai gaw Tibet amyusha shamu shamawt ai hpe n htum mat hkra (n si mat hkra), asak chyinghkraw matut ya lu ai ginlam rai nga ai. Dainih nah Tibet amyusha rawtmalan shamu shamawt gaw shinggyim masha asak ban prat langai mi grup-yin jan naq wa nga sai.

Mungkan ahtik labau ni hpe bai hpawq galam asoi yu yang, Miwa gaw sinnaq mungdan ni zawn sumtsan sumran hkrat tsan-gang nga ai mungdan ni hpe shangtek, shangjum, magraq uphkangh shayan matwa ai satlawat ni n nga ai daram (shau ai), rai nga maluq ai. India Gala gaw sumtsan shara nga mungdan ni hpe mung (snr) ti-nang htingbu htingpyen mungdan ni hpe mung,

shangzing shangtek kasat maduq matwa ai lawnglam ni, n nga hkratwa ai daram rai nga ai. Hkap ninghkap kasat ninghtang kau dat ai satlawat (defend bahaviour psychology) sha, rai nga maluq ai. Ndai "Indian defend bahaviour psychology" gaw shanhte aq Hindu nawqkuq makam nah yuq hkrat shangwa ai philosophy ginrawn rai nga ai. Raitim, Miwa gaw grau nna ti-nang htingbu grupgra mungdan ni hpe shangzing magraq maduq matwa ai arawn alai ni gaw grau lawq laiwa nga sai. Grau nna Miwa sinprawq, dingdaq-sinprawq, dingdaq, hte dingda-sinnaq mungdan ni, rai shajang nga maq ai. Miwa sinnaq deq nah Xinjiang (Uighur) hpe mung, Lairi Lam (Silk Road) ninghkan, magraq zingh lah kau matwa ai, rai nga maluq ai. Miwa hpaga yamga Lairi Lam hpe Qin hte Han hkawseng prat ni (BC 221 - 220 AD) kawq e hpawq dat ai, rai nga ai. Lairi Lam gaw Miwa Chang'an kawq nna Mediterranean panglai sinprawq hkaqkau daru hte Roman Empire shara ni du hkra, matut nga ai Miwa hpaga yamga hkrunlam rai nga maluq ai. Ndai hpaga Lairi Lam gaw Xinjiang gah hku laidiq ra matwa ai, rai nga ai. Xinjiang gaw Miwa mungh mahkau, sinnaq jahtumh wulawnggrang chyinghka langai zawn ahkyak ai hte maren, amyusha shimlam matu mung, lamugah mungh-masa (Geo-politics) satlawat hku nna ahkyak nga

10


maluq ai. Grau ahkyak kaba langai gaw Miwa mungh kata deq lwi shangbang wa ai sinprawq-ka'ang (Middle East) htunghking kunghpan lam (Arabian Civilization) ni hpe hkap shingdang kau ya ai jarit shara mung, rai nga maluq ai. Dainih nah prat satlawat htaq, Miwa gaw Silk Road hpe Europe du hkra, madang tsaw ai hkarangleng lam hpe gawgap hpawq nga masai. Ndai mung, moi prat nah Miwa zailadat (maha-byuha) kaba hpe "hkrang, tsawp" galai nna bai jailang shachyen shajaq wa ai lachyum, rai nga maluq ai.

Miwa aq grupgra mungdan ni mung, Miwa shingwang shingkang npuq nah n lawt lu nga maq ai. Pagan hkawhkam mungh, Myen mungh ni mung, Miwa kasat gala npuq e nga laiwa masai. Mongol Tartar Wong hpyen ni, Pagan hkawhkam mungh hpe sa htim kasat ngut ai hpang, Myen mungh hpe Miwa hkawhkam mungdaw langai hku nna "Chêng-mien"* ngu masat bang lah wa masai. Dai aq hpang hkanh e mung, htim hkrat wawa rai nna kasat hkat wa masai. U Nu prat e mung, kasat shangwa masai. MSL prat e mung, ding-run nut jawq wa masai. Dainih nah prat gaw hkrangpan laga myu mi hte, dagup tawn nga masai re.

India Gala mungh hpe mung, Himalaya shagawng hkyen bum kaba galaq laidiq nhtawm, Miwa e htim kasat ai hpe katut shah laiwa sai. Jawaharlal Nehru prat, 1962 October 20 -November 21 kawq, India North-East nah Arunachal Pradesh deq Miwa PLA hpyenla ninggun munlam kaba hku, shanghtim kasat masai, rai nga ai. Gala ni gayaq gahpaq hkrumh laiwa masai.

Miwa dingdaq deq nah Vietnam hpe mung, Miwa hkawhkam prat kawq nna shaning 1000 mi hkawt, Miwa kata deq sharawng bang lah laiwa masai. Miwa e upsha ai hpe ka-tut matwa masai. Dai hte maren, Miwa sinprawq, dingdaq-sinprawq htingbu mungdan ni, zunlawng ni mung, Miwa hkawhkam uphkangh ai, makawp maga kawn tawn ai shingwang shingkang kata e rawng shajang ai ni hkrai, rai nga maq ai. Japan gaw hkaq panglai din mat nga ai.

Dingdung lahtaq deq nga ai Russia gaw Miwa e hkrit tsang laiwa sai Xiongnu (Hun) hte Mongol amyu masha ni, shanhte la-pran kawq madin hku nna pat grang mat nga ai. Mongol gaw Russia hpe pyi, galup dagup laiwa masai re. Shanhte hpe hkrit ai ninghkan, Miwa ni lamugah bunghkuh (The Great Wall) hte, shakum kum shinggrang wa ai, rai nga ai. Tsun

mayu ai gaw Miwa labau e, lahtaq magah deq shanhte aq shingwang shingkang hpe n jahproi dagup lu maq ai. Korea mungh mung, Miwa kata e rawng laiwa masai. Japan ninghkan, Shimonoski gasadiq (1895, April 17) aq majaw Miwa gaw Taiwan hte Pinhu zunlawng ni hpe Japan lataq deq jawq kau ra mat ai zawn, Korea hpe Miwa makawp maga ai npuq kata kawq nna laktiq lakta shanglawt jawq kau ya ra mat shajang nga maq ai. Miwa labau e, shanhte aq kasat gala hkaqleng gaw dingdaq magah deq grau ka-nawng lwichyai hkratwa masai. Tsun gaq nga yang, Miwa gaw dingdaq deq grau nna myit lawm nga ai. Shanhte matu, akyu ara grau kaba ai majaw, rai nga ai. Ndai ni gaw mungkan hpaga yamga, amyusha shimlam, hte mungkan superpower shabyin lah na magam bungli ninggam ni aq majaw, rai nga ai. 2010 ning hpangdaw deq, Miwa sut hpaga yamga gaw Japan mungh madang hpe laidiq matwa nhtawm, mungkan e US ngut jang, Miwa wa bai warai nga sai. Mungdan kata e maigan gumhpraw hpe n jailang ai sha, garan ngam tawn (reserve) dah lu gaw US$ 2 trillion du nga nuq ai. Ndai daram, mungdan gumhpraw hku nna sha-ngam lajang tawn dah lu ai gaw mungkan kawq lawq dik htum, rai nga nuq ai. US pyi, Miwa hpe n lep mat nga sai.

Tibet hpe bai mada asoi yuyu gaq. Beijing kawq nna Tibet hpe dantawk shalut shalau magraq matwa ai gaw Manchu prat (Qing Dynasty : 1616-1840 AD) aten gaiwang e, rai nga ai. Lachyum gaw India lamugah deq British ni shangdu bang nna shalut shalau wa na hpe Miwa ni myit ruq nga maluq ai. Miwa gaw Gala hte, deng 1240 lamugah jarit chyawm matut shayan nga ai. Ndai gaw Miwa amyusha shimlam hte, ginrawn nga ai lamugah mungh masa (Geo-politics) satlawat rai nga ai. 1950 October kawq, Miwa People's Liberation Army (PLA) hpyenla ni gaw Tibet kata deq shang kasat bangwa masai. Ninggun kaji nga ai Tibet hpyendap hpe aloisha, shangzing kau dat manuq ai. Tibet majawq shara (Proper Tibetan Area) gaw "Xinjiang (Uighur) Autonomous Region" zawn, Indian Civilization hte Chinese Civilization kaba lahkawng yan wa-adawt hkat ai lamugah shara, rai nga ai. Magah mi hku bai tsun gaq nga yang, Miwa ni Indian Civilization hpe washingdang jahkring tawn ai wulawnggrang shara, rai nga ai. Shai hkat ai htunghking kunghpan lam kaba lahkawng wahkrumh katut hkat ai lamugah shara e galoi mung, manghkang byin byin rai nga ai. Rawtmalan shamu shamawt byin pruwa shajang nga ai

re. Langai gaw laga langai hpe mayuq bang lah, mahkyu mawng kau lu yang gaw manghkang n nga sai. Ndai ginjang satlawat kata e, rawtmalan mi ngu ngu (snr) laknak hpai rawtmalan mi ngu ngu n nga mat masai. Raitim, roishah dipshah hkat ai mabyin ni nga wa yang mung, shinggyim ahkaw ahkangh (human right violation) jahten sharun ngu ai hku nna marawn ai mi rairai (snr) madiq madun dan ai hku nna mi rairai sharai byeng lah nga ai satlawat sha, ngam nga ai re. Ndai mabyin lawnglam kawq, kaba dik byeng gram sharai lah lah re ai gaw "Constitution" htaq, shadik jahtum hparan shajang nga maq ai. Dipshah roishah manghkang nkau hpe gaw criminal code hte, bai jeyang dawqdan jasan yaya rai hkat ai madang chyu sha, ngam mat nga sai.

Miwa gaw Tibet hpe hpyenmasa hku nna kasat shadang lah ai hpang, mungh-masa satlawat hte bai awngdang walu na matu, matut shakut ai. Deng-ninghkan, rudiq Tibet mungh masha ni hpe atsawm akawm tsun shaga, ka-nawn mazum wa maq ai. Jagumhpraw, arung arai ni garan jawq madiq shadaw ai zawn, hpaji hparat ni rawtjat walu na matu, galaw bangwa ya masai. Gawgap lam (infrastructure) ni hpe gawsharawt matwa ya ai. Tibet hpungkyi dajuq kaba Dalai Lama hpe mung, shiq aq ting-nyang ntsa e bai shadun tawn ya ai sha n-gah, Beijing mare kaba deq sa du na matu, sawq shagah wa manuq ai. Tsun gaq nga yang, Tibet rawtjat wa ai lawnglam ni gaw nga nga ai.

1951 ning e, Tibet hte Miwa ni gaw lawnglam 17 myit hkrum lam (a 17 point agreement) hpe taq-masat mahkret wa masai. Ndai aq majaw, Miwa masha ni hpe Tibet deq shang ahkangh hpawq jawq matwa masai. Tibet dajuq shara ni hpe "Tibet maduq uphkangh ginra" (Tibet Autonomy Region) hku masat tawn ya nga maq ai. Tibet sinprawq magah deq nga ai "Kham hte Amdo" lamugah ni hpe Tibet maduq uphkangh ginra e, bai n shalawm bang nga masai. Miwa mungh e, mungdaw (province) madang n masat hkrumh ai shara mali nga ai kawq, Tibet mung lawm nga ai. Lamugah dampa kaba tim, maduq uphkangh ginra bugah (region) madang, rai nga ai.

Sinprawq Tibet deq nga ai Kham-Amdo nah Tibet amyu masha ni gaw US garum ningtum madiq shadaw lu lah nna Miwa hpe rawtmalan kasat bangwa masai. Ndai kasat gala majan sharawq gaw shara shagu deq chyamhkrawn matwa nga sai. 1959 ning htaq, Tibet mare dajuq Lhasa du hkra, rai matwa sai. Lhasa

11


nah Tibet ni mung, Miwa hpe dandan lengleng ninghkap kasat bangwa masai. Ndai shaloi, Miwa uphkangh magam ni mung, Tibet amyu masha ni hpe lajaq lana bai galaw wa masai. Tibet mungh masha ni munlam kaba si hkrumh wa masai. Sat sharuh ai hkrang, rai nga ai. Kadai wa gaw garahku nna si mat maq ai pyi n chye kau dat ai satlawat ni, rai nga ai. Hpungkyi kaba (His Holiness) Dalai Lama hte shiq aq Tibetan uphkangh magam ni gaw India Gala mungh deq shanih shanaq jang, hprawng shang matwa masai. Dai aten kawq nna dainih du hkra, Dalai Lama hte Tibet uphkangh magam hpung ni gaw maigan sumtsan hkrat e nga shayan nan mat ai deq, du matwa nga ai. Tsun gaq nga yang, Tibet kata na Tibet uphkangh magam gaw mungdan shinggan deq agat atsat ayai ayaq rai mat nga maluq ai.

Tibet hpe US ni garum ai ngu ai mung, CIA ni hku nna magawq gayin garum jawq ai, rai nga ai. Lachyum gaw Miwa uphkangh magam ni, Myen CPB ni hpe garum jawq ai shaloi, Miwa CCP ni hku nna magawq gayin garum jawq ai hkrang lailadat, rai nga maq ai. American CIA ni mung, Miwa-Myen lamugah jarit mayan nga taw ai Miwa Kuomintang (KMT) a-ngaw a-ngam ni hku nna makoi magap matep matap shalai jawq ai, rai nga ai. Tibet hpe CIA garum ningtum jawq ai gaw, CCP ni CPB hpe garum madiq shadaw ai zawn daram, alawq alam n rai nga maluq ai. Ndai aten htaq, Myen-Miwa lamugah jarit mayan hpyendap dabang jung nna shamu shamawt nga ai Miwahpraw KMT ni aq jarit mayan ginjawq mung, Myen-Thai lamugah jarit nah "Tham Ngop" Bum kawq jahkrat tawn ai, rai nga ai. KMT hpyendu kaba Gen. Lee wa nan, dai kawq dung nga ai. Tham Ngop Bum KMT hpyendap headquarters makau lawuq yang e htephtep sha rai, Dkb. Lahtaw Zau Seng (GOC, KIO-KIA) aq "Office of Kachin Foreign Affairs" (OKFA) hpyendap dabang hpe jahkrat tawn hkat nga maq ai. Beijing CCP ni nhpawh n-yah garum jawq tawn ai Myen CPB ni hte KIO Shanglawt hpyenla ni aging agang gap hkat, nut hkat laiwa masai. KIO ni mung, KMT Gen. Lee ni kawq nna laknak kaji kajaw lu shalai lah ai gaw nga wa sai. Raitim, bungli kaba byin hkra gaw, n re. Ndai Cold War Era htaq, Beijing CCP hte Southeast mungdan communist party ni yawng hte, ngangkang ai hku nna mahkriq shawn tawn nga sai. Dikkadik, India - Culcatta e dajuq jahkrat tawn dah ai Indian Communist Party hte pyi gaw, makaihkak hkat nga maq ai. Thai, Vietnam, Malaysia, Cambodia Pol Pot hte Khmer Rouge, Myen Communist

Party ... etc. ni gaw Beijing CCP ni hte htingluq htinglai kaba nga ai aten ahkying ni mung, rai nga maq ai. Myen-Thai lamugah jarit nah KMT headquarters Tham Ngop hpyendap hpe mung, Beijing CCP ni gaw CPB hku nna kasat yuq hkratwa masai. Ndai kasat gala hpyen masing kaba hpe CPB North-East Command dajuq lit lah nga ai Zau Mai wa nan woiawn kasat ai, rai nga ai. Ndai aten e gaw Dkb. Lahpai Naw Seng (CPB) wa, Wa Gah kawq hkrat sumh si mat ngut ai hpang, rai nga ai. Dingdaq-sinprawq jarit shawnglam majen je woikasat hkratwa ai hpyen jaubu kaba yan gaw Pausa Gam Di hte Hpauyam Naw ni, rai nga ai. Dingdaq kasat gala kawq, Pausa Gam Di si sumh mat ai hpang, CPB ni dingdaq jarit mayan kasat hkratwa ai masing ganhkring mat nga ai. Southeast Asia mungdan ni e, Cold War Era htaq, Beijing CCP shamu shamawt rujung ruhkrawn kaba nga ai aten gaiwang kawq, KIO ningbaw ninglar kaba ni rai nga ai Lahtaw Zau Seng, Lahtaw Zau Tu, Lahtaw Zau Dan, Hpungshwi Zau Seng ni mung, asak hkrat sumh laiwa masai, rai nga ai.

Tibet Gah e ngam nga ai Tibet amyu masha ni mung, Miwa PLA hpyen ni aq majaw arum araq si hkrumh nga ai. Hpungkyi nkau kau gaw wan nat si lah maq ai. Ndai hku nna mung, dingrun nat si dan laiwa masai. Wan e hkrusi dan ai mung, tsalam kahtap nga manuq ai. Miwa gaw shanhte hpungkyi ni kade hkrusi dandan raidam tim, hpar zawn pyi n nawn ya nga maluq ai. Tibet hpungkyi ni kade si dan magang, kade maq magang zawn sheq, arai nga ai. Tibet hpungkyi ni, Miwa uphkangh magam ni hpe wan nat hkrusi dan ai mung, bungli n byin nga maluq ai. Sinnaq democracy mungdan ni kawq nna human rights gabaw htaq la-kap nhtawm, Miwa hpe marawn jahtau garu matsa datdat re ai mabyin e sha, dik dik rai nga ai.

Dalai Lama hte Tibet uphkangh magam ni hpe gaw India Gala ni e wuwu didi rai alum alah hkaptau hkalumh lah bang tawn nga ai re. Shanhte hpe Himachal Pradesh nah Dharamsala e maigan du Dalai Lama Tibet uphkang magam bungli dabang shara jahkrat tawn ya nga maq ai. Dainih du hkra, nga shayan ra mat ai hku byin nga sai. India deq hprawng shangbang matwa ai Tibet amyu masha ni hpe India uphkangh magam ni gaw atsawm akawm rai, makawp maga lah tawn nga ai re. Gala garum ningtum gaw ndai htaq, n jan nga ai. Ndai madang htaq, shajan galaw dat na mung, Gala gaw Miwa hpe agam nga ai.

Tibet gamung hte seng nna kadeq ndeq shai hkat ai ningmu kaba lahkawng nga nga maluq ai. Tibet amyu masha ni aq ningmu e hpungkyi kaba Dalai Lama hte Tibet uphkang magam hpung ni, mungh kata nah hprawng htawq matwa ai hpang, 1960s lam-yan shaning ni htaq "Htunghking Rawtmalan" (Cultural Revolution) ngu ai shamu shamawt byin pruwa ai. Ndai kawq Tibetan Buddhist hpungkyi jawng ni, manu dan laq ai Tibet shingni arung arai ni hte taq ka Tibet laili laika pa ni hpe jahten sharun hkrum ai. Hpungkyi ni hpe atin anang janggan rawq shangun nna yu-maya masha gale shangun kau ya ai. Tibet htunghking ningli ni hpe manu namnak n nga mat ai zawn, manu dawq hkrumh ai. Shinggyim ngasat ngasa pratpra satlawat ni rawtjat galu kaba wa ai raitim, tinang htunghking ningli ni jahten sharun hkrum ai. Ndai zawn, tinang manu ni hpe jahkrat kau ya ai majaw, ngasat ngasa pratpra lam kade rawtjat wa tim, lachyum n pru nga ai hku nna hkamshah nga maq ai re. Masha kade daram si htum mat maq sai hpe kadai pyi n chye lu mat ai re, ngu nga maq ai. Ndai lawnglam ni aq majaw Tibet amyusha ni dainih du hkra, Miwa hte jahkrum lah n lu shi nga maq ai.

Magah mi deq nna Miwa ni mu-mada ai ningmu ni kawq "Cultural Revolution" arawn alai gaw Tibet hpe sha, kawan malawk nna galaw shabyin dat ai lawnglam n re. Bumba batba shara yawng hkanh, galaw mat ai masing bungli ni sheq re ngu nga maq ai. Tibet hpe Beijing kawq nna dantawk uphkangh hparan wa sai. Ndai aq majaw, madang tsaw ai lam ni, mahkrai ni gawgap shachyawq ya lu matwa ai. Laika sharin jawng ni, tsi-tsi htingnu (hospitals), ngasat ngasa prat madang shatsaw galaw ya ai lawnglam ni alawq alam byin pruwa nga ai. Shadaq daq saichyup dip ka-myet hkat ai lamugah arangh maduq satlawat ni hpe shatsai dawm kau ya wa sai. Grau nna gaw mungkan superpower byin pruwa nga sai Miwa mungh e mungdan masha (citizenship) hku nna maren mara ahkaw ahkangh kaba hte prasa ngasa wa lu shajang na rai nga ai, ngu ai ni re.

Shai hkat ai ningmu ni, shanhte la-pran e nga shajang taw tim, Miwa satlawat gaw Canada - Quebec, UK nah Ireland mungmasa gamung hparan ai zawn hku gaw, n raiwa lu na re. Tibet lamugah gaw mungkan mungsang masa satlawat hku mi yu yang yu (snr) lamugah mungh masa ngu ai Geo-politics hku nna mi asoi yang asoi, Miwa mahkau ahkyak nga maluq ai re. Deng-ninghkan, India Dharamsala e bungli rudiq dabang jahkrat tawn nga ai Nobel Peace Prize Winner Dalai Lama

12

Established 2015.Volume I, No.II September - October, 2015

gaw punghpraw punglaw ugutgu wuji wukam hkyengchyang ai deq sheq, du matwa nga sai. Tibet hte lamugah bai matut nga ai kawq, Yunnan mungdaw mung, lawm nga ai. Yunnan mungdaw nah dampa shingwang hte masha jahpan ni gaw Myen mungh ting hte kade n shai hkat shajang nga ai. Yunnan mungdaw hpe Miwa uphkangh magam ni Bengal panglai deq, lam hpawq bang na matu, Miwa aq ahkyak tawn shara rai nga maluq ai. Bengal panglai hte Yunnan yan hpe dantawk matut tawn ya ai gaw Myen mungh sha, rai nga ai. Ndai htaq, Kachin lamugah gaw Miwa - Yunnan nbang chyinghka ntawt lakang pawt lagaw kabyeq shara e nan, ang taw nga ai. Lawuq Myen mungh mung, Miwa shingwang shingkang hte Miwa sutmasa uraw kata e rim rawng bang tawn nga sai satlawat rai nga ai. 2050 AD htaq, Miwa hkaq hpyendap (People's Liberation Army Navy - PLAN) gaw mungkan hkaq panglai hkrunlam ni hpe maduq galup tawn lu hkra (World Class Blue Water Navy Status), tsut tsut rai galaw maden shachyawq shajaq nga masai. South China Sea nah Miwa panglai gamung ni mung, ndai masing aq adaw achyen bungli ni, rai nga ai. Kachin gammaka gaw Miwa aq shingwang shingkang satlawat kata kawq, rawng taw nga sai re. Kachin ni sanat laknak, mota, bom ni nga tim, majoi n mai gap kapaw, n mai kasat hkat ai ahkying aten satlawat ni gaw kade n tsan nga sai shawnglam kawq "praq n praq" (mu n mu) rai, tsap nga taw sai. Tsepkawp awmdawm gaw Kachin amyusha ni myit mada nga ai shing-ran pandung nan wa, rai nga ai. Sanak laknak maduq hpai tawn ai gaw "manghkang ajawq, wawzaw ahkyak" sheq, rai nga sai. Kachin amyusha lawt lu lam shamu shamawt kawq nna amyusha gawgap lam (Kachin nation building) gawsharawt yiq-ngam deq mung, ahkyen areng gear bai htuh bang magang ra nga sai. Ndai gaw sanat laknak n mai gap shangoi kapaw mat ai satlawat kata e, woi - lagang n-grau ni hpun ntsa nah diq hkrat bukgalak ai hpar zawn, n byin hkrup hkra, tauhkrau hkyen lajang wa ai amyusha magam bungli kaba ni, rai nga sai.

* Chêng-mien - "All northern part of Burma round Tagaung, from Bhamo south to Ngasingu in the north of Mandalay district, was organized by the Mongols as a province of China, called Chêng-mien (Expedition to Burma Province). See more : G. H. Luce, "Phases of Pre-Pagan Burma" (Languages and History), Oxford University Press, New York, 1985, P-41.

bungli ni grai grai galaw ra nga gaq ai. Dainih, ndai bungli bungsi ni hpe masing masa nga nga, jagumhpraw maq hkam nna hpaji hparat machyoi nga nga hte, woiawn galaw nga ai Kachin wuhpung wuhpawng ni grak rai, n nga shi ai ngu yang mung, shut hkra gaw n rai na re. Myen amyu uphkangh magam ni, bum nga amyu masha ni ntsa e gawngbah shah lu ai mung, shanhte ni sawk dinglik (research work) hpe ayan galaw nga ai re. Gsd. UPWC hpaji machyoi ni, aten shagu research paper ni hpe galaw nna maraq shalun ra nga maq ai. Dai hpe "Maha Byuha" masing masa satlawat e, jailang nga maq ai. Kachin mungkan e, Kachin wuhpung wuhpawng malawng ni gaw la-ning mi raiwa raitim, Kachin shawa masha akyu ara aq matu, laikabuk langai mi pyi n lu ka shaprawq ai madang, rai nga gaq ai. Kachin ni gaw ndai madang satlawat kata e Myen hte, ka-muq chyaq hkat nga ai, rai nga gaq ai. Rawt galu kaba nga sai amyusha ni, ngangkang sai amyusha ni gaw manu dan ai laikabuk ni lawq lawq hpe lu ka, lu shaprawq nga maq ai. Dai laikabuk ni yawng gaw shanhte amyusha akyu ara hpaji hparat matu hkrai, rai nga ai. Federal mi ngu ngu, awmdawm mi ngu ngu Kachin ni "amyusha gawgap lam" hpe jahkum shatsup, shangang shakang, ahkyen areng gawsharawt galaw matwa ra na yiq-ngam bungli bungsi ni, ninggam lakang ni grai nawq lawq nga gaq ai.

Kachin madun gawk htingnu hpawq hpawng hte rau, ningshawng jawq madun dan na hkyen lajang tawn ai gabaw sumlar ni gaw "Jinghpaw Hpyenla" (Kachin Soldier : Late 19th century - Early 20th century) lamang ni, rai nga ai. Dai hpang, aten numdawq hte numdawq hku nna gabaw sumlar ni pang hte pang

ma tu t madun shayan matwa na rai nga gaq ai. Gsd. - jawqjau, mayam (slavery), ridaq maka, makoi mayang, htunghking, ... ni, rai nga ai. James Henry Green (1893-1975) wa dem mahkawng matwa ai sumlar ni hkrai nawq, rai nga ai. Ndai ni hpe "Royal Pavilion & Museum (UK)" deq nna bai ka-nan galaw lah wa ai Kachin arung arai ni, rai nga ai. Lawuq nah sumla ni gaw dai kaw madun na sumla nkau mi, rai nga ai. Bai nna IIWW (Japan Majan Prat) nah Jinghpaw hpyenla photograph ni, document laili laika ni, arung arai ngam ni hpe shinggin mahkawng madun tawn lu na matu mung, myit lajang nga gaq ai. Yiq-ngam bungli kaba ai majaw, aten jahtuk lah ra ai mung, rai nga gaq ai. Ndai sakse sakgan ni gaw Kachin lamugah dailup daihpang hpe bai tsun madiq kahtap, hpungtang kashaw ngoi taw nga ya na waqhpawk kawah rai nga ai. Mi-moi prat e, Kachin ni gaw Maliq-Nmai Waqlawng Gah, Sakhkung (Dehong) - Gauligongshan Gah, Tengchong, Shadan Krung, Hpin

Laika man (1) matut

13

Yang Pa - Gangngai Pa, Nhkum Krung, Gauri ni tsun laiwa sai "Damdam Diwa Nshawn Pa", Nmau Pa, Mungmi-Sinli Gah, Myitkyina - Manmaw - Katha Ga ni, Htingnai Gah, Hugawng Pa, Pisa Gah (Northeast India) lamugah ni gaw Kachin ni gaga mama, htiq htiq htang htang, prupru shangshang, maduq nga

hkratwa ai dailup daihpang

shara ni, rai nga ai. Dainih gaw achyen achyaq ahkyep alep rai taw nga sai. "Je naq magang, je mat maq magang" sheq raiwa nga ai. Shamying tawn ai amying ningsang ni mung, "je naq - je shai magang", rai nga nga ai. "Kachin amyusha gawgap lam" lawnglam shagu

e mung, yu tawt shalai, malap mali nna nga shalai n mai mat sai satlawat kata e hpyenhprawng hpyen-yen (IDPs) prat hte, shachyaq matep nyap hkrumh nga gaq ai. Shawng deq nawt yang mung, dangh dangh nga pat; hpanglam deq ninghtang htingnut yang mung, mayuq ma-ut hkrum na tai chyaluh ang taw ai satlawat kata e galaw ra nga sai bungli bungsi ni, rai nga sai.

14


1. Ka-ni Nanghpam hpyen hpe Karai Kasang aq chyalai n-gun hte gasat shamyit kau gaq.

2. Ka-ni Nanghpam hpyen hpe Ninggawn shawa ninggun hte gasat shamyit kau gaq.

3. 2015 ning hta Ka-ni nanghpam hpyen hpe ninggun hpungtun kaba hte gasat shamyit kau gaq.

Ndai zawn gasi ga-ngau ka shakap da ai pyendau ni hpe myusha dawnghkawn nsam rai nga ai Atsit, Ahkyeng hte Jinghpaw Wunpawng mungh ting hta nga ai, mare buga, muklum kata na lawk shagu, buga hpung, nawku hpung ni hta pyendau ni sharawt let, 2014 ning kawq nna tarah shang ninghkap hpang wa sai.

Ka-ni Nanghpam pat jasan hpung ni hpawq ninghtan nhtawm, pat jasan ningmu hpawq zuphpawng galaw ai ladat ni hte galaw sa wa na masing masa ni hpe bawngban hpawng, sharin hpawng ni lang hte lang hpawq nna, pat jasan magam bungli ni hpe jawm shakut shajaq wa sai. Ndai magam bungli hta myit-suh du salang ni, hpung woi sara ni hte ramma shayi shadang sha ni waq-nganh waq-jaq ni hte Kanu num ni mung shanglawm nga ai. Ka-ni nanghpam ninghkap ai hku nna, lam hkawm n-gun madun ai lam ni, ndau marawn ai lam ni hpe nawkuq hpung shawa, mungh shawa ni sharawng awng let, n-gun dat shanglawm wa ai. Dai hta grau nna, myitlawm hkumlawm nga ai ni gaw, hpawqmi kanu num ni malawng nga ai hpe mu lu nga ai. Ngai laika ka ai wa a ningmu hta gaw, ka-ni nanghpam a tsin-yam hpe kanu ni ta-tut hkamsha nna, yawn madai myiprwi ni pru jin mat sai re. Hkrap na myiprwi hkyet mat ai ni re nga ai hte nanghpam lusha a majaw, myit masin hta ningma kap ai ni, kraw salum agrawp hkrum ai ni re majaw, rai na re ngu myit la lu nngai. Kanu num ni gaw kawa ni hta grau nna, kasha ni hpe dik ai hku gawn lajang bau-maka wa ai sha n-gah, grau nna tsawra myit kaba ai hte hkam sharang, hkam mana chye ai majaw mung, rai na re. Kawa ni gaw ka-

ni nanghpam lusha ya tai mat ai. Kasha ni hpe tawkhprut dawdan kabai kau lu, gawt shaprawq kau lu tim, shangai kanu ni gaw hpa yin-ya mi tai tai tsawra myit n mat makawp maga let, nanghpam lusha kaw na hkyeh mawai lah na lam tam nga ai.

Shanglawt uphkangh magam kawq na mung, makam masham nawkuq hpung ni kawq nna mung, nanghpam lusha pat jasan ai lam hpe Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta tsepkawp san mat wa na matu, ajaq awaq woi ninghkap wa ai majaw hpawqmi Kaw Bu, yawn myiprwi hte rau, kabu myiprwi pru nga ai. Yawn myiprwi gaw shi a kasha marai masum, ka-ni nanghpam lusha ai majaw, asak grai nawq ram nga ai aten si htum mat ai majaw re. Goi ye... e, pat jasan magam bungli galaw na shi (10) ning daram hpang hkrat mat sahka i! Nye a kasha ni n dep kau masai. Pat jasan hte aten dep hkrum yang nye a kasha ni hpe nanghpam lusha kawq na hkyela lu na nhten law!, aw...! Ngai zawn shoichyum jamjau myit kaji matsan chyaren-req yawn madai nga ai kanu ni myit maku dawq hten mat ai myit masin hta ningma kap mat ai kanu ni kade sheq rai sai kun? ngu, myit masin hta naqchying hkamsha machyiq let, pru ai yawn madai myiprwi rai nga ai. Bai dai myiprwi hte rau Aradi!, yaq e chyawm meq gaw anhte Jinghpaw Wunpawng kashu, kasha ni hpe nanghpam lusha aq mayam kawq na hkye lah lu na sai. Asak nawq ram ai ni si htum ai mung, hkoi na sai. Kanu ni mung nsaq hke nga na masai. Yup pyaw, shah mu na sai ngu myit pyaw ai hte pru ai kabu myiprwi rai nga ai. Laiza F.M shiga ni hpe hpawqmi Kaw Bu madat shaja nga ai. Buga shagu pat jasan shiga ni madat ai. Nanghpam lusha ai ni a matu, kyu hpyi ya ai. Pat jasan bungli galaw ai ni shimlam lu na matu, kyu hpyi ya ai. Dut mari ai lam n nga mat wu ga, kyu hpyi ya nga ai. Laiza F.M hta na lu ai pat jasan shiga ni hpe grai n-gun lu kabu nga ai. Pat jasan hte seng ai magam bungli ni hta mung ta-tut shanglawm ai, shi lu ai made alu jagumhpraw bang jawq nga ai.

Ka-ni ya langai lawm ai dinghku gaw, myitmasa, sutmasa hkrat sum lu nga ai. Nta masha ni yawng myit masin matsan mayan hkrum ai. Myit kaji ai, masha wuhpung wuhpawng hte tsan wa ai. Hpawqmi Kaw Bu, a nta hta kasha masum ka-ni ya taiwa ai shaloi, shat shadu sha na diq pyi n ngam ai. Htaq lang dat na hpa pyi n ngam hkra, rai mat ai hpe myit dum nga ai. Shi nan nanghpam lu tsin-yam hkrum sha yu ai majaw, nanghpam lusha ya tai ai kasha lu ai kanu ni hpe grai matsan dum ai hte machyiq lawm nga ai. Myikyina muklum kata pat jasan dawn dabang ni law la nga ai. Karai Kasang a mungga sharin ya ai hku nna mungga hte hkye ai, mungga hte hkrang shawq lah ai lam ni; Prat ningnan ninghtoi jawq mungga nhtoi nga nna gabaw ni shawq let, shata (3), shata (6) jawng hpawq n dang rai nga ai.

Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mungdan kata amyusha ni hta, ka-ni nanghpam lusha tsepkawp san mat wa lu na matu, Nang, Ngai, Kaji, Kaba yawng myitmang hkrum let, shanglawm ra ai. Kadeq a kashu, kasha hta mung, nanghpam lusha hpe lusha ai, dut mari hpaga galaw ai n nga hkra, yawng jawm yu jasan ra ai. Yawng aq myi, na, hpaw let, lit la woiawn ai ni hpe shiga jaw ai. Shadum jahprang ai lam ni ta-tut hkrang shapraw sa wa sai rai. Nanghpam lusha hte seng ai sharin hpawng ni, madun gawk ni, mahkawn ni, sumla hkrung ni, ka hkrang ni hpe grai shapraw da nga ai. Aten shagu n-gun la, hpaji la ai lam ni hkrak galaw ra nga ai. 2015 ning, April shata hta Myitkyina ginwang wala ni woiawn ai nanghpam lusha hpe ninghkap ai, Ka hkrang shingjawng ai lamang woi galaw ai hpe mu ai shloi, grai kabu ai. Ndai VCD sumla Jinghpaw mungh ting chyambra nna, myit malai Wunpawng Amyusha ni Karai Kasang a mungga hta jasan la na ahkyak madung rai na re ngu kam ai. Shanglawt uphkangh magam ni mung, ka-ni nanghpam pat jasan magam bungli law law galaw ai. Mungdan magam gun ai myutsaw share

Ka-ni nanghpam gawMyusha Yawng A Hpyen Re( K a c h i n a m y u s h a y i n i n g m u )

by

Gauri Nang Seng5/147, Emyataya, Myitkyina

15


ninghkring ni hta mung, nanghpam lusha hta kadawng bang ai ni nga nna, rim rawng sharin shaga ai shiga ni na lu nga ai.

Dai ni yawng hpe mung, Karai Kasang a mungga shani shanaq len ya ra ai. Dawk bang ya ra ai ngu myit dum lu nngai. Kaja-wa, byin laiwa sai mabyin langai hpe tsi saranum tsun dan ai mung, na yu ai. Ka-ni dawn tsi dabang kaba hpe mungh up mungh du ni sa gawan yu ai ten langai hta ka-ni dawn tsi dabang e rawng nga ai ni hpe n luq n sha na n-gun jawq let, hpabaw amyusha re ai lam san nna, mani sumsai hte ndai kawq na wa jang, hkum luq hkum shah masaq yaw ngu ga-ngwi ga-pyaw hkan shaga ai. Jinghpaw, Lisu, Lashi, Rawang amyu sha re ngu tsun dan jang, grai kabu nga nu ai da. Dai kawq, shachyen shaga n-gun jaw hkawm nga yang, Myen kasha langai kawq du nu ai. Myen amyusha re ngu chye dat ai hte grai pawt ai hte, htwi ai, bye ai hte, ndai shara gaw Myen amyu wa du na shara n re. Ndai wa hpe laksan tawn nna laksan tsi gawn lajang na hkang da ai hte dai Myen amyu wa hpe masha dat nna, jahkring hkring sa yu ai. Myen amyu hte nanghpam lusha n seng ai lam ni, amyu rusai ginhka ai lam ni, mungh masa lam ni sa dawk bang ya ai lam chyelu ai.

Dai Myen amyusha hte tsi dabang rawng ka-ni dawn ai Jinghpaw Wunpawng amyusha, shadang la kasha ni ramram myit malai lu mat maq ai hte htawm de kadai mung tsi dabang bai kahtap rawng lam n nga mat hkra, myit na machyiq shajang maq ai nga tsun dan yu ai re. Ka-ni nanghpam gaw anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hte sha seng ai zawn shaduq hkra, galaw ai. Amyusha ni a lusha n rai, htenza nhpang rai nga ai hpe dum shajang ga law. Nanghpam lusha hpe hpyen wa gaw laknak langai shatai nna, anhte hpe gasat nga ai hpe anhte yawng chye nga saga ai. Ndai hpe lawan dik ai hku n jasan kau yang, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni htum mat, maq mat na sha, rai sai. Masha hkum shagu, dinghku shagu, mare buga shagu myit dum hprang let, nanghpam lusha hpe ninghkap shamyit sa wa saga. Karai Kasang gaw anhte amyusha ni hte rau re. Raitim mung, anhte Karai Kasang hpe shingduq tawn kau nga ai. Karai Kasang amying ningsang hta sha, ka-ni nanghpam lusha a mayam, tsin-yam kawq nna lawt lu na re. Yawng myit hkrum let, shamyit, gasat awng padang ninglaw saga law.

Jonathan Morse (Sara Kaba Ja Ni) hte Sarama Kaba Nang Sar yan hpe shani shat jawm sha let, hkrum shaga garum hpyi mayu ai ngu saw lajin la nna ngai a madu jan hte rau jawm hkrum ga ai. Nawku jawng lamuga htingra tam garum na matu jahkrup tsun lajin ga ai.

Sara kaba Ja Ni hte Sarama Kaba Nang Sar yan mung, grai myit ya ai hte woi tam masai. Anhte Wunpawng Kachin ni gaw, nawku akyu hpyi hpawng ai hte sha, n-ngut ai. Chyeju dum poi, Christ-mas poi, Shaning Ningnan poi ni hta wan wut, Wanjang jang tawn nna htaw-ngka mung ka ra, manau mung manau ra, dagaw mung ka manawt ra ai, htung-hking lu ga ai re majaw, dai zawn jawm galaw mai ai rai ra ai ngu jawm yu lata ga ai. Ngai a madu jan hte Salang Hkawng Hawng mung lawm rai nna marai 3, 4 woi yu hkawm masai. Shara sha htuk yang gaw Bath gumpraw wan mi, wan mi jan nga jang, shakut yu na hku myit da ai.

Anhte Wunpawng Kachin ni a matu htaphtuk na zawn re ai lamuga ni gaw, Bath gumhpraw wan 2 e chyen n yawm ai hkrai, hkrup ai. Lamuga shara tam garum ai Sara Kaba yan gasan san wa ai. Gumhpraw kade daram lu tawn ai kun? Manu kade daram nga ai hpe mari na kun? nga nna san wa masai. Hpang de she, bai tam sagawn saga, ra wa yang bai garum hpyi na ngu tsun nna shazim tawn kau ni ai. Ngai a madu jan hpe ngai aput dan ai, “ya kaw nna hpang de ngai n galaw dang na bungli, ngai n lu shab-yin na bungli hpe ngai galoi n myit sana” ngu aput dan nhtawm, nawku jawng lamuga htingra tam shakut ai lam hpe shazim tawn kau nna nga mat nngai.

Daw-3 : Nawku Jawng Garai N lu Ai Prat Na Laban Nawku Hpawng Ni A Lam1987 ning hta Sam Rawt Malan Hpung SSPP hte KIO pawng nna lungseng hpa-ga bungli na matu, Chiang Mai mare kata kaw nta wang htingra kaba ai sha-ra langai mi jawm mari sai. KIO masha, SSPP masha ni dai kata kaw arau jawm nga nna lungseng ret, lungseng garang shatsawm bungli ni mung, galaw wa sai. SSPP ningbaw ni Thailand kata kaw gap-sat hkrum ai law matwa ai hpang, SSPP wuhpung ni bungli jahkring kau masai. KIO, ROKA-T mung, lungseng hpaga bungli galaw na matu, bungli ndang nla re ai majaw, dai dum nta hpe lungseng hpaga galaw sha nga ai Sutdu Bawm Wang La Raw hpe 1991 ning daram hta rai na sai nhten!, bai mari la shangun nna ap jaw kau sai. Dai nta hpe Sutdu Bawm

Wang La Raw gaw hpang e "Pan Kachin Development Society" (PKDS) office shatai sai hte daini du hkra, nga nga ai.1996 ning daram hta rai sai nhten!, Wun-pawng Kachin ramma shayi shadang ni gaw laban shani bungli hkring shajang ai hte maren, dai PKDS office kaw "Social Gatherings" hku nna sa jawm hkrumzup ai lam galaw wa masai. Yawng gaw Hkristan kashu kasha ni hkrai rai nga ma ai majaw, laban nawku akyu shawng hpyi la nna shadada shachyen shaga hkat, karum hkat ra na lam ni nga yang jawm tsun jahta dan hkat, jawm karum shin-gtau la hkat re ai lam ni hpe dai PKDS office kaw galaw hpang wa masai.

Ngai a madu jan gaw dai lam na nna laban shani PKDS office kaw, ma ni sa hpawng ai de sa lawm yu ga nga nna ngai hpe tsun shadut wa sai. Kachin Youth Asso-ciation Abroad (KYAA) ngu nna ngai mying lata jaw nhtawm, hpaw shabawn n-gun jaw tawn ai ramma hpung hpe woiawn ai ramma ningbaw ni grai myit rawt myit lawm ai hte laban shani shagu hteplahti woi galaw ga ma ai. Kaja ai lam re hpe mu chye lu ai hte maren, an nu wa ni gaw laban shagu hta sa lawm ai hte laban nawku hpawng ai lam byin wa sai. Wunpawng Hkristan wuhpawng kaw na kaga myit-su ni hte ramma ni hpe mung, saw shinggyin la ai hte PKDS office gaw Chiang Mai kaw Wunpawng Hkristan ni a matu No.1 laban nawku hpawng sha-ra byin wa sai, rai nga ai. Sutdu Bawm Wang La Raw hte dai PKDS office kaw lit la nga ai ni hpe mung, anhte salang ni nan tsun jahkrup la nna aten ahkying masat nhtawm, laban shagu laban nawku hpawng ai lam, nawku ngut jang mung, malu masha jawm lu, jawm sha ai lam ni ding-yang galaw matwa sai rai nga ai.1996 ning November, Nlung Nnan Chy-eju Dum Poi, December Christmas Poi, 1997 ning January Shaning Ningnan Poi ni hte matut manoi rai, PKDS office kaw Wunpawng Hkristan hpung masha ni hte ramma kashu kasha ni gaw ramram wa garu kachyi law matwa ang ai hku, rai sai. Dai PKDS office kaw nga nna lit la yureng nga ai asak kaba sai gumgai din-gla ni gaw, laban shani du shagu, PKDS office kaw shani tup sa hpawng garu gachyi ai hpe n ra sharawng wa ai hku, byin sai. Laban shani nawku hpawng na matu, shara kaga tam ra matwa saga ai.Hkristan hpunau shada kamhpa hkat ai myit masin hte ngai hkuhkau ai Kar-en Hpung Sara, Sara Melvin kaw, ngai a madu jan hte rau, namsi kumhpaw kumhpa jahtuk lang nna sa hkrum ga ai. Kachin Hkristan hpunau ni buga de yak-hkak jamjau ai majaw, Thailand de sa du

Laikaman (24) matut

16


ai ni law wa ai, nchye nkaw ayak ahkak hte Thailand kaw bungli sa tam galaw sha ai ni law jatwa ai, ndai zawn re ai ni laban shani jawm zup nna laban nawku hpawng galaw lu na matu shara naw ma-dun la rit ngu nna karum sa hpyi lajin ga ai. Sara Melvin gaw Doi Suthep bum lagaw pawt de na Karen Baptist Center (KBC) de na hpung sara ni hte shachy-en matut mahkai dat ya sai. Karen KBC Hpung Komiti hte hkrum shaga karum hpyi nna laban shani ahkying aten masat ya ai lapran hta, laban nawku akyu hpyi hpawng sa galaw lu ai ahkaw ahkang lu saga ai. Karai Kasang hpe chyeju dum myit pyaw lu sai. Wunpawng Hkristan sagu hpung masha ni, laban nawku hpawng htawt galaw ai No.2 shara, rai nga sai.

Doi Suthep Bum pawt, Karen nawku jawng de Wunpawng Hkristan ni laban nawku hpawng sa htawt galaw ai gaw 1997 ning, February, March shata daram rai sai nhten!, shata atsawm n matsing sai. Laban nawku ngut shagu mung, la sa shalawm ai malu masha ni hpe kabu gara jawm lu, jawm sha, galaw lu ga ai.Shata (3) daram na wa yang, dai nawku hpung komiti hta, komiti salang nkau mi chyena tim, Thai salang nkau mi gaw lakmat n lu ai ni, tara n shang ai ni, Myen Mung kaw na masha ni sa nawku hpawng ai hpe myit n hkrum, ahkang n jaw mayu ai ni nga wa ai. Dai majaw, shara kaga tam lu yang mai na re lam tsun dan wa ma ai. Shara kaga tam nna bai htawt ra ai lam raiwa saga ai.

Nawku woi na Hpung sara san san mung, garai n lu ai. Matut mahkai lu ai hpung sara kadai hpe raitim karum hpyi nna laban nawku hpawng woi ya shangun ai aten rai ga ai. Karen nawku jawng kaw laban nawku sa woi ya ang ai, Chiang Mai kaw na Christian Bible Institute (CBI) kaw bungli gun nga ai Sara Ah Ta Pha nawku sa woi ya ai shani, Sara Ah Ta Pha hpe Kachin Christian ni laban nawku na shara bai htawt ra sai lam, kaga de shara n chye tam la nna myit yak ga ai lam hpaji jaw la, lam madun la na lam tsun dan karum hpyi sai. Sara Ah Ta Pha gaw Kachin Christian ni hpe matsan yu dum ai hte, Hkristu a tsawra myit nga ai rai nna CBI nawku jawng wang kaw la-ban nawku sa galaw mai ai lam galangta mahtai jaw la sai. Sara Ah Ta Pha hpe tsun n dang hkra, chyeju dum saga ai.1997 ning, yinam ta ten naw re, gara shata hta rai sai kun? n matsing sai, CBI nawku hpung nta wang kata kaw, htap mi re ai nta e Wunpawng Hkristan sagu hpung ni No.3 shara ngu na hta, laban nawku hpawng htawt galaw ai rai saga

ai. CBI shara kaw, shata kade laban nawku hpawng galaw laiwa sai kun?, n matsing sai.

1998 shaning ningnan daw de, daini na WCC nawku jawng wang kata e, nam sum-up ashep, jawm hkyen shatsan jasan nna sun yiwa ginsum dingsa kaw, laban nawku hpawng jawm galaw hpang wa saga ai. Wunpawng Hkristan sagu hpung masha ni laban nawku hpawng htawt galaw ai No.4 shara rai nga sai. Daini na ten e, Sunday School sharin ai nta kasha rai nga ai. Laning mi daram la-man hta shara (4) kaw htawt nna laban nawku kyuhpyi hpawng galaw laiwa sai, rai nga ai. Nawku jawng lamuga dingh-put htingra garai n lu ai prat hta na laban nawku hpawng ni a labau rai nga mali ai law.

Daw-4 : Karai Kasang Tam Jaw Ai Nawku Jawng Wang Htingra Lu Sai Lam1997 shaning htum wa maga, shing n rai, 1998 shaning ningnan daw maga rai sana nhten!, atsawm n matsing sai, lani mi hta Chiang Mai kaw office hpaw tawn ai "Burma Relief Center" (BRC) kaw bungli galaw nga ai shanhpraw la, Peter ngu ai wa hpe telephone matut dat nngai. Peter mying bung ai kaga masha Chin amyu masha Peter wa hpe mahtang tele-phone matut hkrup dat ai. Dai Chin Peter wa hpe telephone matut shut dat yang, ngai nawku jawng a matu lamuga ht-ingra tam nga ai lam na lu ai, shan nu wa ni sun langai mi dut mayu ai, lamuga kade daram kaba ai, gara shara kaw re ai, myit lawm yang sa madun na nga nna tsun dan pruwa ai.

Ngai a madu jan, dai shaloi hkum n pyaw nna yup-ra kaw galeng nga ai hpe dai lam tsun dan nngai. Sa yu yu ga nga nna ngai a madu jan galangta tsun pru wa ai majaw, Chin Peter wa hpe tele-phone bai matut dat nna ngai a madu jan hte an (2) dai sun hpe sa hkan yu ga ai. Myit hta yu sharawng, htaphtuk dum sai. Dai hpang, Sarama Kaba Taik Wang hpe tsun dan nna Sarama Kaba Taik Wang hte Sara Hkaw Kyang a kahpu, tarahkaw sara, Sara Hkaw Lang lawm nna bai sa yu ga ai. Dai shaloi, Sara Hkaw Kyang lawm ai, n lawm ai n matsing sai. Sara Hkaw Lang hpe dai lamuga htingra gaw htaphtuk mu sai hte ra sharawng sai rai nna Wunpawng Hkristan ni a matu, Ka-rai Kasang shaman ya u ga, akyu hpyi ya rit, ngu nna Sara Hkaw Lang hpe shawng ningnan akyu hpyi ya shangun sai. Dai hpe ngai galoi mung, n malap ai. Prattup matsing nga na sha re.Dai hpang, Salang Hkawng Hawng, Sara Kaba Di Ram, Sara Kaba Sin Ram, GOC

Jan ni hpe mung, sa woi yu sai. Dai sun kaw nam sum-up ashep shang, sa mu lawm ai ni mung yawng gaw htaphtuk mu ai, ra sharawng ga ai hte akyu hpyi da nna bai wa wa rai saga ai.

Dai sun shara lamuga hpe mari la lu na matu, jawm myit jawm bawngban jah-krup dawdan wa saga ai. Sutdu Bawm Wang La Raw kaw mung, anhte myit-su salang ni nkau mi sa jawm hkrum tsun dan nna ra wa jang, gumhpraw karum la na matu lu bawngban karum hpyi tawn saga ai.

Dai hpang, Chin Peter wa hte madu jan yan hpe anhte mari la na ga ai lam tsun nna jawm jahkrup sai. Chin Peter wa hte madu jan, Thai num, shan lahkawng yan gaw Prince Royal College jawng kaw jawng sara galaw nna pru hkring-sa mat ai yan, rai nga ai. Nawku jawng wang a matu ra sharawng ai re majaw, Hkristan hpunau shada karum la ai hku manu hkyemsa ya marit ngu hkat nna Bath wan (2) hte myit hkrum sai. Anhte kalangta gumhpraw n lu jaw ga ai ngu shaning (2) ning masat nna jaw shatup na matu mung, myit hkrum sai. Dai la-muga htingra kata, wang nhpan makau kaw family lupding lupwa shatai tawn ga ai majaw, dai lupwa gaw htinghput htingra office laika (Chanut) kaw ding-yang lawm nga u ga, shanhte family ni akyu jashawn nga na nga nna tsun jah-krup ai hpe mung, myit hkrum hkat tawn sai.

Dai lam ni jawm tsun jahkrup myit hkrum hkat ai hpang, dut ya ai ni hte mari la ai ni lapran hta shada hparan shangut jang rai sai lam, Chin Peter hte madu jan yan tsun wa ai. Kaga mi lawyer hte n galaw ra ai lam, tsun wa ai. Raitim, ngai chye hkat ai lawyer manang nga ai. Lawyer hte, lapran kaw dut mari myit hkrum lam ni galaw ga ngu nna ngai hkuhkau ai Karen-Thai lawyer Tome ngu ai wa hpe karum hpyi la nngai. Lawyer Tome gaw tara shang mahkrun yawng lajang karum ya ai hte rau, lamuga htingra manu jaw magang matwa sai.

Dut mari myit hkrum lam galaw nna gumhpraw jaw magang wa lu ai hte rau, sun wang zawsi, sun yiwa nta kasha za-wsi ni hpyi ap la nhtawm, anhte a Wun-pawng Hkristan sagu hpung masha kaji kaba ni gaw kabu gara myit sharawng awng, myit rawt shajang ai hte, shan-ing na na shakran tawn kau nga sai sun lamuga nam sum-up laja mat sai hpe jawm dan tsan jasan magang wa sai. Sun yiwa nta kasha hta saihtung panep la sa nyep nna laban nawku akyu hpyi ai lam

17


galaw hpang wa sai, rai nga ai.

Lamuga manu gumhpraw hpe loi lu, loi jaw jasan matwa ai. Wunpawng Hkristan ni kaji kaba gaw kadai kade lu yang, byin mai ai made jawm bang mahkawng shin-ggyin nna jaw jasan ai. Gumhpraw loi mi atawng apa jaw na shaloi, Sutdu Bawm Wang La Raw kaw karum hpyi la nna jaw jasan ai. Gara hku nan gayin gaye n mai ai aten hta, KIO wuhpung RO-KA-T kaw na fund gumhpraw ni shaw shalawm nna hparan jasan jaw matwa ai. Ngai hkuhkau ai England, Japan, Hong Kong, America hkan na maigan jingh-ku ni kaw mung, karum hpyi shinggyin ai hte mahkawng jaw jasan matwa sai. Chin Peter hte madu jan gaw Thailand kaw bungli kaga n galaw sai majaw, India, Mizoram State, Chin buga kaw bungli grai mai galaw ai, arang shatai na matu, gumhpraw ra ai nga nna myit hkrum hkat tawn ai aten (2) ning n du tim, lang hte lang gumhpraw hpyi shadut ai re majaw, lamuga manu Bath wan (2) hpe laning mi jan laman hta, yawng jasan jaw shangut kau sai rai nga ai.

Dai lamuga sun yiwa nta kasha hpe adup run, gram shatsawm la nna 1998 ning August shata (16) ya shani, tara shang nawku jawng hpaw poi, dingshawn akyu hpyi la, Karai Kasang a lata hta jawm ap ya tawn sai lamuga htingra rai nga mali ai law.

Daw-5 : Wunpawng Christian Church (WCC) Shingteng Amying Lata Ai Lam Wunpawng Hkristan ni a matu, Thailand mungdan, Chiang Mai mare kaba kaw nawku jawng wang lamuga htinghput ht-ingra lu madu saga ai hte maren, nawku hpung a shingteng amying hpe mung, myitmasin damlada ai hte htawmhpang aprat ban hte ban galu galang a matu, rai ra ai ngu hkam la ai rai nna "Wunpawng Christian Church" (WCC) ngu nna amy-ing shingteng shamying ai, kaja ai ngu nna ngai tangmadun jahkrup ai hpe kaga hpunau sagu hpung masha ni mung myit hkrum sai hte maren, dai Wunpawng Christian Church (WCC) mying hte, nawku hpung hpe mung gawde tawn lu ai, rai nga sai.

Wunpawng myusha ni hta e, Christian denomination law law nga shajang ai. Ndai nawku jawng wang htingra gaw Wunpawng Christian denomination n lata ai sha, myit hkrum ai ni shadada ahkying aten hpe garan masat nna akyu jawm jashawn mai ai rai u ga ngu ai hpe myit yawshada ai re majaw, Wunpawng Christian Church ngu ai amying lata ai lam rai sai. Nawku hpawng na shara n lu

nna masha ni a nta htingwung hkan e sa hpyi shingbyi nna she, nawku kyu hpyi hpawng galaw ra ai mahkrum madup ni hpe myit yu nhtawm, Wunpawng Chris-tian denomination yawng gaw damlada jawm akyu jashawn lu ai rai u ga ngu ai lachyum hte amying shamying tawn ai nawku hpung rai nga sai. Dai yawsha-da lam hte maren, amying shamying nhtawm, Karai Kasang kaw akyu hpyi majai nna gawde tawn ai WCC nawku hpung dai gaw, dai yawshada lam hpe n jahten kau, n galai kau, n jashai kau u ga, ngu ai hpe mung, matsing kyem mazing da ra nga mali ai law.

Daw-6 : WCC Nawku Hpung Woi Ni A Lam Karai Kasang tam jaw ai nawku jawng wang htinghput htingra lamuga kaw, gawde tawn ai Wunpawng Christian Church (WCC) a hpung woi ningbaw ningla kanu kawa hpe mung, Karai Kasang gaw aten hte hkrak lajang tam jaw ai hpe hkam la lu ga ai.America mungdan kaw nga nna Chyum laika hpe aga amyu myu, laika amyu myu hte dip ka lajang shapraw ai Ka-rai Kasang a amu gun wa kaba Dr. Gam Seng Shae (Dr. Jangmaw Gam Seng) gaw Chiang Mai kaw shaning (2) ning office hpaw nna bungli sa galaw ra nngai nga nna Chiang Mai kaw du wa sai.Thailand mungdan, Chiang Mai kaw sa du nga ai Wunpawng Hkristan ni nawku wang htingra lamuga mung, lu tawn sai. Wunpawng Christian Church ( WCC ) ngu ai nawku hpung hpe mung, gawde tawn sai. Raitim mung, nawku hpung hpe woiawn na hpung woi sara, hpung up garai n lu ai hku, rai nga sai. La-ban shagu hta kaga nawku hpung hkan na hpung sara ni hpe matut mahkai la, karum hpyi la nna laban nawku kyu hpyi hpawng hpe woiya shangun ai aten, rai nga ai.

Lana de mi ngai a madu jan hte anlah-kawng, Dr. Gam Seng kaw sa hkrum shaga nna Wunpawng Hkristan sagu hpung masha ni a lam ni, gara hku jawm shakut nna, kaning rai byin nga ai lam ni tsun dan nhtawm, hpung hpe naw woi-awn ningbaw ya na matu karum hpyi mayu ai lam ni sa tsun jahta dan ga ai. Dr. Gam Seng kaw nna mai karum la na re nga jang, kaga myit-su salang ni hpe mung, woi nna bai sa hkrum karum hpyi na ga ai ngu, sa tsun shaga lam hpaw kau da lu saga ai.

Dai hpang, galoi mung arau jawm bawngban jawm galaw nga ai GOC jan, Dr. Manam Tu Ja jan, Salang Hkawng Hawng, Sarama Kaba Taik Wang, Sara

Hkaw Kyang, Sara Gam Win ni hte jawm bawng jahkrup la nna, ngai a madu jan lawm, ndai mying madun tawn ai myit-su ni sumpum mi Dr. Gam Seng kaw sa du nhtawm, sa jawm tsun karum hpyi la saga ai. WCC a No.1 hpung woi, hpung up hku nna Dr. Gam Seng lit la ya ai hte WCC nawku hpung hpe woi gawgap shangang tawn ya ai, rai sai. Dr. Gam Seng gaw shi a bungli contract (2) ning hpring ai hpang, shi a bungli n ngut ai majaw nga nna Chiang Mai kaw lan-ing mi bai matut nga sai. Dr. Gam Seng America de garai n wa mat yang, WCC kaw dai ni akyu jashawn nga ai Sut-du Bawm Wang La Raw kaw nna kanu hpe hkungga masat ai mying hte nawku jawng galaw ya ai hpe mung woi awn shangun da ya, nawku jawng dingshawn kyu hpyi hpawng woi galaw da ya sai. Dai nawku jawng ningnan kaw, shi a malai WCC nawku hpung hpe woi awn nga na matu, Sara Wunaw Naw Mai hpe mung Hpung Up Sara lata mara tangsan tawn da ya sai. Rev. Wunaw Naw Mai, ndai aten hta, WCC hpe woi awn ya nga ai hpung up sara wa gaw WCC a No.2 Hpung Up Sara Kaba, rai nga sai. Dr. Gam Seng gaw, Chiang Mai kaw arau nawku hpawngde ai Wunpawng Hkristan sagu hpung masha ni hta na sara ni, sa-ranum ni, hpawmi ni, salang ni, ramma myit-su ni nkau mi hpe mung, WCC a hpungtau tangsan da ya sai. WCC nawku hpung hpe woi shachyaw hpaw ning-htan shangang shakang da ya nna, WCC nawku hpung a No.1 Hpung Up Sara Kaba, Hpung Woi Kanu Kawa galaw ya lai wa sai chyeju madu Dr. Gam Seng gaw 2004 ning, July shata e America mungdan de wa mat sai, rai nga ai.

Karai Kasang kaw nna nan lamuga dingh-put htingra tam jaw nhtawm, Wunpawng a myu masha ni hta Chyum Mungga lam kaw mying kaba gumhkawng ai Sara Kaba Dr. Gam Seng shi nan, No.1 Hpung Up Sara Kaba tai ya let, hpaw shachyaw tawn da sai WCC nawku hpung gaw, laning hte laning grau grau myit hkrum ai hte, ngangkang rawtjat galu kaba wa nga ai gaw Karai Kasang hpe kabu chy-eju shakawn shara rai nga mali ai. Dain-ing (2013), (15) ning ladu hkrum sai. Ndai WCC nawku hpung gaw Thailand mungdan, Chiang Mai kaw aprat ban hte ban agrin anga nga sana rai nga ai. Mats-ing kyem mazing tawn mai ai lam ni hpe WCC Hpung Komiti gaw matut manoi matsing shachyaw sa wa lu u ga, myit mada ai hte, laiwa sai daw de na lawn-glam ni hpe LABAU shatai tawn lu na matu, ka matsing jaw dat nngai law.

18


Shinggyim masha ngu ai hta amyu bawqsang lawq lawq nga ai. Dai n bungh ai amyu ni hpe kalangtaq

yu dat ai hte Myen, Sam, Gala, Miwa, Jinghpaw ngu nna ginhkaq la lu na matu, Hpan Sagya Wa, Karai Kasang gaw amyu bawq shagu hpe n bungh ai “Ridaq Maka” ni hpe hpraq hpraq jawq dah ngut chyalu rai nga gaq ai. “Ridaq Maka” hpan lawq lawq nga nga ai hta, Kachin amyusha ni aq “Ridaq Maka” gaw yawng hta, laklai tsawmdik nga ai hte kaga amyu ni mung, grai yu raq, buhpunh sumrawq raq ai ridaq maka langai, rai nga ai.

Kachin amyusha ni aq ridaq maka ni gaw nlung prat kawq na galaw lang sai lam hpe nlung prat hta, lang laiwa sai arung arai dingsa ni hta ridaq maka, manau maka ni kap ai hpe yu nna chye lu nga ai. Kachin ni yawng, Mongolia ngu ai Bumhkye gah, Jinghpaw mying hpang ai Jum Nawng kawq nna madung hku lang hpang wa sai.Chyumlaika (Pru 35:34-35) hta “Dan aq lakung hta na Ahisamak aq kasha Aholiaba hpe shawng, Hpan Sagya Karai Kasang sharin ya sai. Kachin ni mung, Karai Kasang aq wenyi atsam hte ginchyigram tsip hte shingtai sumbraq shah kau ai namlaw namlap ni hpe yu nna maka ka hpang ai nga, tsunhkai hkrat wa nga ai.

Jiwoi Jiwa ni shaning lawqlawq pasi hpun ni hkai lah nna pasi hpawq jang, riri lah nhtawm, maka hpan hkum sumhpa hte daqdaq lang wa sai. Nsam ni hpe mung, namlaw namlap ni tam bang lah nna galaw lang laiwa sai. Shawng nnan, Pasham maka hpe ka hpang sai.

Moi Majoi Dujan Hkah Nang gaw shabasi sa diq ai shaloi, lapu putsit gaw lataq e achyeq bun ya nna hprawng mat

KachinHtunghkingRidaqMaka

by Manmaw Ahkawn

Pasham Maka

Kahkum tum Maka

19


Lasi Maka.

Kajit Maka.

ai daq. Dujan Hkah Nang gaw lapu hpe n mu ai. Shingchyut hpe sha mu ai majaw, shi hpe shaduq uq ai. Shaloi, Shinghchyut gaw ngai n re. Ndai shara kawq ngai hkrai sha nga ai, n re ai. Lapu pu-tsit mung, nga ai ngu tsun dat wuq ai.

Dai amuh hpe tarah dara ya na matu, Gareng wa Tu Lawt gaw dumlu diq dun shaprut tawn nna “gai, nan kawah teng ai wa gaw hpyeq na re, n kawah teng ai wa gaw hpa n ra na re” ngu matan tsun nhtawm, dai dumlu diq hta gumhtawn bang shangun nuq ai daq.

Shaloi, shingchyut gaw hpa mara n lu ai majaw hpa zawn n nawn, aloisha gumhtawn bang matwa nna hpa n ra ai sha, bai nhtang pruwa sai daq. Pu-tsit gaw mara lu ai hte hkrit nna dumlu diq kawq gumhtawn bang na n gwi ai majaw, ningmai daw sha, kahtawk bang dat chyamh yu ai shaloi, hpyeq hkut mat nuq ai daq. Dai shanih kawq nna pu-tsit ningmai hkyeng mat ai re ai nga, hkaitsun maq ai. Gareng Tu Lawt gaw, pu-tsit hpe nang gaw masuq ai majaw, shinggyim masha ni mu jang baw abyen ya uq gaq law, ngu dagamh dat ya sai. Lapu tsit mung, ngai mung lahtin sha gaw achyeq lah na, ngu bai htan nna dagamh dah masai daq.

Kawang Maka

Shingnat Singgaw Maka

Dai majaw, Kachin myusha ni, htawnghkun nhpye maka kawq 1. Pu-tsit singgawq maka, 2. Shingchyut lagaw maka, 3. Shabapu maka, 4. Kabrang braq maka, 5. Dumlu diq maka, 6. Kahkum tum maka ni hkumtsup hkra, lawm ra ai nga nna bang lang maq ai. Daq labu hte nhpye maka mying ginshi ni : 1. Lasi maka, 2. Singnat maka, 3. Natlup maka

Singgaw Maka.

20


Shingnat Ban-gram (snr) Zingret Maka

Kazu Maka

Kawang Maka

ni, rai nga ai.Maka amyu mying ni

1. Pu-tsit singgawq maka, 2. Shingchyut lagaw maka, 3. Shabapu maka, 4. Kabrang braq maka,5. Kabrang braq singgawq maka, 6. Kahkumtum maka, 7. Kumgyintum maka, 8. Hkrintawng di maka, 9. Gabriq maka, 10. Singgawq maka, 11. Gajit maka, 12. Gumlau htawnghkin maka, 13. Zingret maka, 14. Pasham maka, 15. Saihrang shingkyit maka, 16. Damsi maka, 17. Yahpyen maka, 18. Baren maka, 19. Uraw sing gawq maka... Labu maka.20. Hkaugawng maka... Labu maka. 21. Jengwang maka... Labu maka.22. Hpaqhkah ru maka... Labu maka.23. Gashawn maka... Labu maka.24. Nhtat nmyiq... Labu maka.25. Kahkrem maka... Labu maka.26. Zingret maka... Labu maka, Nhpye

maka27. Zendau maka... Labu maka.28. Masha baw... Labu maka.29. Chyahkyi shinglang... Labu maka.30. Shuq shatin... Labu maka.34. Myiq pawng maka... Nhpye maka.35. Kahkumtum... Nhpye maka.36. Hkanhkang maka... Nhpye maka.37. Kawang maka... Labu maka.38. Kazuq maka... Labu maka... zawn re ni rai nga ai. Maka mying

ni lawqlawq hta na kachyimyi hpe sumla hte madun dat ai.

21


Ndai mabyin gaw, teng sha byin lai wa ai mabyin langai re. Rai tim, aten ladaw hpe hkrak n lu

tsun ai. Myen Kung Bawng Hkawhkam yan ka-ang hkan ang na re.

Hkun hkraw ai ladaw hta, Ava Man hkawhkam a hpyen hpung langai mi gaw, Moegawng mare hpe lai kau da nna, Hugawng Pa de lung wa ai. Sha-du Zup (Jahtu Zup) kaw nna Wa Law

Bum Ga, dai kaw nna Sam mare Mung Hkawm de du bang ai. Dai ten hta, Hugawng Pa ting hta, Mung hkawm mare gaw, kaba dik rai nna htinggaw matsat shi jan htawng ai mare re.

Dai Man hpyen hpung ni gaw, Mung Hkawm du ai hte Sam amyu shani hpe, mare bunghku kum na matu, hpun kawa ngau shaw shangun ai. Jing-hpaw masha ni hpyen majan lam hta

Myu TsawqM y i t

byWunpawng Salum

Wunpawng myusha sa tai sai,Myutsawq myit nrawng nmai;Wunpawng myusha ni tsin-yam hkrum,Dai hpe nang, ngai yawng myit dum; Wunpawng Shanglawt aq dapnu, Bum pa mayan na du pru, Shawnglam m'jan pa k'ta, Myutsawq brang ni yawng rawt sa. M'jan ngu ai ndai wa,Myusha ni yawng katut hkrum sha nga; Shawnglam m'jan pa de htim,Luksuk taihpyen wa hpe rim;

Myit nden hpe shaja la, Karai wa kaw n-gun la; Gwigwi rip-rip hpyen hpang htim, Taihpyen abawng lawlaw rim.

Luksuk Myen hpyen ni Fighter gawt,Taihpyen Fighter hpe shagrawt;Ndai m'jan aq masa,Karai Kasang lajang ya. Myen luksuk ni ntsa hku nawt, Myutsawq brang lagaw hku rawt; Myusha ni kam ai Karai, Awng padang jawq ai she rai.

Atsam m'rai hpe sharawt,Myen luksuk ni hpe adawt;Myusha ni yawng akyu hpyi,Myutsawq brang ni marai ningja tsaw; Taihpyen wa hpe jawm shamyit, Karai wa kaw ahpum chyit; Jet dik ai myutsawq myit gaw, Myusha yawng kaw rawng ga law...

Nga Lang Du WaN g a l a n g L a

byWang Hkang Awng

(A powerful Hkahku chief whose territory was not far from Putao. In later life he lost his eyesight and was carried everywhere in this chair by two of his elders. After he has lost his sight, he developed his powers of hearing to a remarkable degree. He is renowned in family lore for his ability to identify anyone who entered his longhouse simply by the sound of his or her footsteps. Ref. Burma – Frontier Photographs 1918-1935, The James Henry Green Collection, MERRELL, 2000, London, P-66.)

22


laram ai hpe, dai Man hpyen hpung ni na gun chyalu rai nga ai.

Mung Hkawm mare kata kaw, Man ni dap jung nna, kahtawng ting hpe, kum shalawm shangun ai rai nga ai. Pru shang chyinghka lahkawng sha bang shangun ai. Dai chyinghka lahkawng yan hta, Man hpyen la ni ayan sin rem nga ai. Wang bunghku hpe kata maga hku, gum-ra hte kagat shinggrup nna mung, ten hte ten sin wan hku nna, gawan yu nga ma ai. Ndai Man hpyen hpung na hpyen la ni gaw, nga na wa ai shaloi, grup yin na Jinghpaw kahtawng ni de, pru prang hkawm ma ai. Nkau mi gaw, Jinghpaw kahtawng ni de pru prang hkawm ma ai. Nkau mi gaw, Jinghpaw ni hte shinggy-im nauna myit hte hkau chyap wa ma ai. Nkau mi gaw, n hpru n mai je-pre hkawm ma ai.

Dai shaning na nlum ta (Hkru, Ra) hta, Tabyi Hku, Magwi Tawng Ga e, Nhkum Shang Mung Du, Magwi Tawng Tu gaw, nat jaw poi kaba galaw wu ai. Dai nat jaw poi de Man hpyen la marai mali mung, lam du ma ai. Dai Man la ni gaw, n hpru n mai re ai ni re.

Nat jaw poi galaw nga ai, Mag-wi Tawng htingnu de shang wa nna, tinggyeng maga dung nga ai dingla wa a malut nhka hkin-ya kabye daw kau ya nhtawm, dai dingla wa a shingma hku shingkawt lai bang ai. Htingnu kata de du ai hpang mung, kam ai kaw dung, kam ai mi magra rai bu nga ma ai. Dai zawn galaw jin nna ndaw de bai pru wa ai.

Hkinjawng ni, dumsa ni mung, shanhte a bungli ni jin wa maga de rai sai. Tawn, hkung-ri pinra ni de n-gawng (nat hpe jaw jau ai pu, sin, sai hkum sumhpa kaprawng) sa mara tawn dat ai hte, dai Man hpyen la ni gaw, sa shayu la nna jawm dung sha nga ma ai.

Jinghpaw ni n lu hkam sharang wa masai. Dai majaw ‘rif;wkdhbm-vkyfwmvJ/ rif;wkdhrodvkdhvkyfw-mr[kwfbl;’ ngu yang, Man la ni gaw, ‘rif;wkdhuewfylaZmfwm/ igwdhkuew-fqkdvnf;ewf/ vlqkdvnf; vlyJ/ igwkdh-pm;wmrif;wkdhtwëuftv\rjzpfbl;’ ngu nna htan ai. Jinghpaw ni grai pawt wa sai. Ndai gaw da-sang roi ai re, adup sat kau ga, ngu dat ai hte, jawm nut manu ai. Lagaw hte , lata hte, hpun tawng hte, du, baw, lagaw, lata, shingma, kan hkan shara n man hkra, myit si myit sat adup manu ai. Man la mali hte kadai mung nsa

n sa masai. Si sai ngu nna nam kata de hpai makoi kau manu ai. Htu lup kau ai lam n nga, bai nbran wa na matu du ka-doi di ai lam n nga, dai hku kabai ayai tawn kau da ai.

Dai majaw, Man la langai bai dum bran wa nna, shanhte a dap jung shara, Mung Hkawm de dingdung dingyang kagat hprawng mat wa sai. Mung Hkawm du ai hte shi a ‘tsit ke’ wa hpe wa shawk nu ai.

Nat jaw poi ngut ai hte poi sa shawa yawng, tinang a kahtawng ni de bra boi mat sai. Poi wai hkang gaw garen gari, katsi katsang nga nga ai ten, Man ‘tsit ke’ ningbaw ai hpyen hpung ni akajawng sha Magwi Tawng htingnu de du bang wa ai. Magwi Tawng Du Wa hpe Mung Hkawm de gyit dun mat wa manu ai.

langai ngai hpe lu sat yang sha, bungdup shing n rai, bunglat lu ai ngu nna, makoi mayang ai lam, shing nrai, dum nta na numla shawawnshapraw kau ai lam mai galaw nga ai.

Magwi Tawng jan gaw, share saw na ma-sha mung n mu rai, myit ru nga ai ten, bum ga na Nga Lang Tang ngu ai wa mi Nga Lang Ga de du pru wa ai. Magwi Tawng Ga hte Nga Lang Ga gaw, Tabyi hka hkau e, lawu lahta rai de nga ai kaht-awng ni shada rai nga ai. Jinghku jingyu Nhkum shada mung rai nga ai. Nga Lang Tang mung, kahpu kanau Magwi Tawng htingnu hta karat jan yawn hkyen hkrum hkra nga ai lam na wu yang, sa shalan wu ai.

“Rat e, nang i kam yang gaw, ngai i, gwi ai law, Man hpe ma gaw moi mung hkat aq, ya mung hkat daq law” “E rat e, nang she gwi yang ma gaw, rat ma gaw she kam law, luksuk gaw ngai i shaw ya di gawq”

Dai majaw Nga Lang Tang gaw, Mung Hkawm na Man hpyen hpung hpe hkat na hkyen lajang nu ai. Magwi Tawng Jan e saw ya ai share mali shi jan hte majan sing ai lam, zai daw ai lam, ladat sumra hkat ai lam ni woi galaw nu ai. Atsawm sumra, dumgre hkat ngut jang, gumgun nat jaw jau nhtawm, Mung hkawm de majan rawt masai.

Mung Hkawm du yang, shana de jan sha-byi pa rai sai. Man hpyen la wa mung, gumra jawn kagat let wang bunghku ga-ret nna, sin wan shinggrup hkawm nga ai. Gumra kaw tsat tawn ai sinat mung, langai shaw kapaw, shaw kapaw rai nga la ai.

Nga Lang Tang gaw, shi a hpyen n-gun mali shi jan hpe nau n tsan, marawn na re ai sum-up kaw makoi tawn nna shi hkrai sha, wang bunghku makau de jahtep dat nu ai. Wang bunghku gaw dawng sanit tsaw nga ai. dai ten hta gumra jawn ai Man sin wan la wa mung kalang kagat lai mat wa sai. Nga Lang Tang a myit hta n dai bunghku hpe gumhtawn shin-gtawt lu na zawn ngu dum nu ai. Kaja wa gumjawt chyam yu yang, shi a hkum gaw atsang aw nga, ra ai ram lu gumtsat na zawn nga dum nu ai.

Dai ten, Man la wa kalang bai shinggrup du wa ra ai. Shi hku nna Man la wa, shi makau du ai hte kahkan bang nna gum-ra hte hpawn, katawng kau na yaw ai raitim, loi nawnna nga ai majaw hpang hkrat mat ai. Dai majaw bai shinggrup du wa na hpe la nga nu ai.

Ndai zawn akajawng sha aloi amai rim gyit katut ai gaw, tinang Wun-pawng Du Magam ni hta atsawm hpaw shabawn tawn ai hpyen hpung n nga ai majaw rai nga ai. wunpawng Du Mag-am ni gaw, hpyen du, hpyen pru ai hpang she tinang a zaw ni hte mung shawa hpe majan rawt na jahpu la chye nga ma ai. Dai hte maren, Magwi Tawng wa mung, mung Du langai rai tim, htek hpawk nga jang shi hpe makawp maga na kadai n nga ai hku byin mat nga lu ai.

Man hpyen hpung ni gaw, shanhte a n hpru n mai re ai hpyen la masum si sum ai ninghkan e, Magwi Tawng Du Wa hpe myit si myit sat zingri mu ai. Jahtum e, Magwi Tawng wa si sai shiga na nna Magwi Tawng jan mung, ningtsang tsang nga ai. Makoi mayang lamang galaw na mung, bunglat n lu ai majaw, yak nga lu ai. Tinang Jinghpaw htung hta, nta masha langai ngai hpe, masha wa e sat hkrum, shing n rai, matse labye e sat hkrum rai yang, dai masha, dai dusat hpan langai ngai hpe lu sat hkra galaw na lit nga ai. Hpyen tai ai ni hta na

23


ucsif'l0gBuD;

zuf'&,favQmufvJcsuf (Federal Argument)The Naked Truth2015

Laikabuk Ningnan Bai Pru SaiManau Wang, Laiza.

Man la wa kalang bai shinggrup du wa ai hte, myit hpe tawt hprut daw dan nna gumtsat dat nu ai. Shi a hkum gaw, nbung ntsa grai tsaw hkra pyen lung mat ai majaw, Man la wa mung mu kajawng nna, gumra hkang sumri hpe gang dat yang, gumra gaw hpang lagaw lahkawng kaw sha rawt tsap nga ai. Nga Lang Tang bai hkrat ai gaw, Man la wa a du ang ang kaw nhtu shada nna hkrat ai gaw, Man la wa a du di lai wa ai nhtu gaw, gumra du hpe mung lai di hprut rap rai ma sai. Man hpyen la wa hte gumra gaaw lah-

kawng yan hkum kaga, baw kaga rai nna ngap rap ra sai. Shaloi, Nga Lang Tang gaw, wang bunghku hpe azat waw nht-awm, makoi tawn ai share luksuk ni he lawan ladan shaga shawn bang la nu ai. Masha hkum ai hte Man hpyen la ni a tap ginsum ni de myihprap zawn lawan la ai hpungtun hte htim azat bang wa manu ai. Man la ni mau ung ang nga ai laman, kaang hkup daram katawng kau lu ai nga ma ai. Hprawng ai ni hpe Jambu hkin-dang lai hkra hkan shachyut manga kau masai.

Dai shani kaw nna Nga Lang Tang Gum hkawng ngu ai share shagan mying hte prat ban lahkawng masum daram gumh-kawng lai wa sai. De a hpang Hugawng Pa de Man hpyen la ni dap wa jung ai lam n nga mat ai gaw 1963 ning du hkra re.

Dai ni na ten hta, ndai mabyin chyateng hpe Hugawng bu ni pyi kadai n chye mat sai. Yawng chye mu ga, bai alun dat nn-gai.

N NGA AI KAW NNANGA AI DE

(Inexistence Toward Existence)Gauri Zau Seng

2016

24


Wunpawng Hkristan Nawku Hpung A Labau(Wunpawng Christian Church : WCC)

Chiang Mai, Thailand

Ga Hpaw : Karai Kasang tam jaw tawn ai "Wunpawng Hkristan Nawku Hpung" (Wunpawng Christan Church - WCC) a lamuga dinghput htingra hte, dai lamuga dinghput htingra kaw gawde tawn nga sai WCC gaw, Hkristu a Amying Ningsang marang e, nhtum nmat agrin nga sana re majaw, WCC nawku hpung masha ni prat ban hte ban, ndai WCC nawku hpung a lamuga dinghput htingra labau hte, ndai WCC nawku hpung a labau hpe matsing kyem mazing tawn lu u ga matu, ngai Gauri Zau Seng kaw nna ka lajang tawn da nngai law.

Daw-1 : Wunpawng Hkristan Nawku Jawng Lu Ra Sai Ngu Myitkraw Kata Hkamsha Ai Lam.

Ngai Gauri Zau Seng gaw,Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung (KIO) Ginjaw kaw nna bungli lit hte shangun dat ai majaw, 1983 ning, May shata hta Thailand lamuga jarit kaw dusa wa nhtawm, Thailand mungdan kata de machyu shin-gbyi let, bungli galaw bangwa nngai. 1984 ning, April shata hta, ngai a madu jan hte kasha ni marai (4) yawng Thailand mungdan kaw du nga saga ai.

1994,1995 ning hkan du hkra, shaning (10) ning Chiang Mai kaw na "Church of Christ" ni a Thai nawku jawng First Church kaw an nu wa ni laban nawku sa lawm ga ai. An nu wa ni hpe chyoichye wa ai Wunpawng kashu kasha, num kasha, la kasha ramma ni mung, an nu wa ni laban nawku sa ai First Church, Thai nawku jawng de tam sagawn nna laban nawku hkan sa lawm wa ma ai.

Thai nawku jawng de laban nawku hkan sa lawm ai Wun-pawng ramma ni hpe mu nna ngai myit hta grai myit n pyaw, myit hta grai hkra dum mat nngai. Thai ga n chye ai, lakmat n lu ai, tara n shang ai re majaw hkrit tsang ai myit hte laban nawku sa lawm ai Wunpawng ramma shayi shadang ni n wam ai myit, hkrit tsang ai myit hte, myiman kaji let, sa dung nna la-ban nawku sa lawm ai hpe mu nna rai nga nngai. Ngai galaw ra ai lam rai nga sai, ngu nna ngai a myitkraw kata kaw dawdan bang da ni ai. Wunpawng amyu ramma shayi shadang ni Thai-land de dusa wa ai mung, grau grau she law jat wa na satlawat rai nga ai majaw, Wunpawng Hkristan nawku hpung masha ni yawng a matu nawku jawng gaw tam lu ra sai ngu nna myit hta, matsing bang da ai lam rai sai.

Daw-2 : Nawku Jawng Lamuga Htingra Tam Shakut Ai Hta Kaya Hkrum Myit Daw Yu Ai Lam

Shaning (10) ning jan Thai nawku jawng kaw sha, laban nawku sa lawm nga ai aten 1994, 1995 ning daram hta, Sara Kaba

by Gauri Zau Seng (November 2, 2013; Chiang Mai)

Laikaman (15) de

Documents

NPAWT MU JANG, NDUNG MARAM LU - Hparat Panglaih-panglai.com/wp-content/uploads/2016/06/Hparat-Panglai...jan ai wa snr mungdan ni gaw ningshawng kagat tsap matwa lu nga ai. Ndai lang