Guidestar 12-2008

TThh eeGGuuiidd ee ssttaarrSS ttee rrrr ee nn kk uu nn dd ee ,, kk llii mm aa ttoo lloo gg ii ee ee nn rruu ii mm ttee vvaa aa rrtt vvoo oo rr ii ee dd ee rr ee ee nn

H e t GRATIS e -z ine van de As tro Eve nt Group vz w - Jaargang 4 - De ce m be r 2008

Be z oe k ook de Be lgis ch e w e bs ite op w w w .as tronom y2009 .be

Th e guide s tar | 03

Dit GRATIS e -z ine is e e n non-profit product van de As tro Eve nt Group vz w e n h e e ft tot doe l om s te rre nk unde , k lim atologie e n ruim te vaart te prom o-te n naar e e n z o bre e d m oge lijk publie k .

Ve rantw oorde lijk e uitge ve r

Patrick Jae cq ue s ,As tro Eve nt Group vz w ,

Prof. J. Ve rcoullie s traat 38,8400 Oos te nde . Te l.: 059 /51.83.88.

W e rk te n m e e aan dit num m e r: Je an-Pie rre Grootae rt, Stijn Van Ste e nbe r-ge , Ph ilip Corne ille , Em il Kraaik am p, Mich e l Vande putte e n Patrick Jae cq ue s . Z in om ook e e n artik e l te s ch rijve n of rubrie k te onde rh oude n voor dit e -z ine ? Contacte e r ons dan via info@ as tro-e ve nt-group.be .

Sam e nw e rk ing

De re dactie van de z e publicatie w e rk t nauw s am e n m e t oa de w e bs ite s w w w .as tros tart.nl, w w w .de s te rre n.ne t, w w w .as tronom ie .be e n w w w .s pace -page .be e n k w am tot s tand dank z ij de te ch nis ch e onde rs te uning van volk s -s te rre nw ach t As trolab Iris . Me t dank aan w w w .s k ym aps .com voor h e t ge bruik van de s te rre nk aart. Door de s te un van de dive rs e aute urs , e n natuurlijk de s pons ore n, k unne n w e de z e publicatie GRATIS ve rs pre ide n.

Voorpagina

Apollo 8 w as de e e rs te be m ande m is s ie die in e e n baan om de m aan w e rd ge brach t. Oors pronk e lijk z ou h e t doe l van Apollo 8, ne t als Apollo 7 e n Apollo 9 , e e n te s tvluch t z ijn w aarbij de com m ando-m odule s le ch ts in e e n baan om de aarde z ou w orde n ge brach t. H e t ve rm oe de n w as e ch te r dat de Sovje t-Unie e e n m is s ie naar de m aan z ou uitvoe re n die e e rde r ge pland s tond dan de m is s ie van de NASA. Bron: NASA. Ge bruik t m e t de uitdruk k e lijk e toe s te m m ing van de NASA.

Inh oude lijk

De As tro Eve nt Group vz w noch e nige ande re pe rs oon die in z ijn naam optre e d is ve rantw oorde lijk voor h e t ge bruik dat z ou k unne n w orde n ge m aak t van de inform atie in de z e publicatie of voor e ve ntue le foute n die e r, ondank s de uite rs te z org bij de voorbe re iding van de te k s te n, nog in z oude n s taan. Te ve ns h e e ft de re dactie alle nodige m oe ite ge daan om te voldoe n aan de w e tte lijk e voors ch rifte n inz ak e aute urs re ch te n e n om contact op te ne m e n m e t de re ch th e bbe nde n. Elk e pe rs oon die be nade e ld m e e nt te z ijn e n z ijn re ch te n w il late n ge lde n w ordt ve rz och t z ich be k e nd te m ak e n.

Volle dig ontw orpe n m e t ope n-s ource

R e dactione e l

Editoriaal Rubrie k

Artik e ls

04 - Kos m is ch e s traling e n h e t k lim aats ys te e m .08 - H anny's voorw e rp.09 - Z o'n 9 5% z e k e rh e id.10 - As trofotografie m e t e e n w e bcam (de e l 3/3) door Em il Kraaik am p.18 - Me te orie te n onth ulle n ge s ch ie de nis v/d plane te n.21 - Inte rplane tair inte rne t.22 - De m e lk w e g aan onz e h e m e l door David Vans te e land.28 - Route k aart voor de Europe s e as tronom ie .29 - Orph ans of apollo.29 - Ve rnie tige nde z onne w ind.30 - Lage re s olutie s pe ctros copie van plane taire ne ve ls door Dom iniq ue H os te .32 - Sne e uw bal aarde .33 - 500 jaar as tronom ie ?34 - Eclips re is naar h e t land van de draak .35 - ESA k rijgt m e e r m idde le n.

Rubrie k e n

08 - De boe k e nh oe k : de s te rre nk undige s ch e urk ale nde r.11 - Film tip: be am m e up Scotty.16 - Activite ite nk ale nde r.19 - H e t AEG nie uw s .20 - Z oe k e rtje s .22 - Die p in... de ce m be r door Kurt Ch ris tiaans .24 - H e m e lk ale nde r.

Ook e e n e nth ous ias te le z e r van ons e -z ine ? Ste un ons dan door lid te w orde n van onz e dynam is ch e ve re niging. H e t lidge ld, op jaarbas is , be draagt ove rige ns s le ch ts 15 e uro. En als u z ich NU lid m aak t, k rijgt u de k om e nde tw e e m aande n e r GRATIS bij ! Kortom , s tort h e t be tre ffe nde be drag op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e lding van lidge ld 2009 + je volle dige naam e n e -m ail adre s . Z o k unne n w e onz e dive rs e GRATIS die ns te n blijve n garande re n. Alvas t be dank t !

Dit e -z ine k an m e n h e t be s te raadple ge n m e t de com pacte , ve e lz ijdige e n s tabie le Foxit Re ade r. De GRATIS PDF le z e r die m e n k an te rugvinde n e n dow nloade n op:

w w w .foxits oftw are .com .

De invloe d van variatie s in k os -m is ch e s traling op de ge m idde lde te m pe ratuur op aarde , e ve ntue e l via ve rande ringe n in de be w ol-k ings graad, k an nie t ge h e e l w orde n uitge s lote n. De e ffe cte n in de 20s te e e uw lijk e n e ch te r k le in. Ande re factore n, z oals vulk aanuitbar-s tinge n, El Niño e n m e ns e lijk e invloe de n via broe ik as gas s e n e n aë ros ole n, drage n m oge lijk ook bij aan w olk e nvariatie s . Aange z ie n variatie s door vulk aan- e n z onne activite it in de laats te 40 jaar dich t bij e lk aar ligge n, is h e t las tig om de finitie ve conclus ie s te tre k k e n ove r de oorz aak van variatie s in be de k k ings graad. Of de k os m is ch e s traling h e t k lim aat op ge ologis ch e tijds ch aal be ïnvloe dt is nie t re le vant voor de ve rk laring of de re ce nte pe riode van opw arm ing door k os m is ch e s traling be ïnvloe d w ordt.

Sam e nloop van om s tandigh e de n

De z on is de afge lope n z e ve ntig jaar actie ve r ge w e e s t dan in de ach tduiz e nd jaar daarvoor (Solank i, 2006). Ook is de uits toot van broe ik as gas s e n e n daarm e e de conce ntratie s in de atm os fe e r in de loop van de 20s te e e uw s te rk ge s te ge n. Puur e m piris ch m oe t w orde n ge cons tate e rd, dat de opw arm ing in de 20s te e e uw s am e nvalt m e t z ow e l de toe nam e in z onne activite it als de toe nam e van broe ik as gas conce ntratie s . Daarom is h e t van be lang caus ale ve rbande n te vinde n.

H e t ve rs te rk te broe ik as e ffe ct h e e ft duide lijk e e e n fys is ch e bas is , m aar door onz e k e rh e de n is e r w e l ruim te voor aanvulle nde ve rk laringe n voor de te m pe ratuurs tijging in de laats te de ce nnia.

Figuur 1: W aarne m inge n van h e t aantal z onne vle k k e n, z onne vlam -m e n, s traling in h e t 10.7 cm k anaal e n lich tk rach t (dage lijk s e n jaar-ge m idde ld) s inds 19 75.

Voorbe e lde n van onz e k e rh e de n z ijn de ge voe ligh e id van h e t k lim aats ys te e m e n h e t afk oe le nde e ffe ct van s tofde e ltje s of aë ros ole n. Be h alve naar caus ale ve rbande n k an ook w orde n ge k e k e n naar de s ignatuur van de natuurlijk e e n antropoge ne e n door m e ns e n ve roorz aak te k lim aatve rs to-ringe n. Z o k an in ie de r ge val de vraag w orde n be antw oord of de z on ve rantw oorde lijk ge s te ld k an w orde n voor de opw arm ing van de laats te de rtig jaar. Bove ndie n h e bbe n w e in de z e pe riode de be s ch ik k ing ove r s ate llie tm e tinge n van de z on e n h e t k lim aats ys te e m .

Z onne -activite it e n k lim aatve rande ring

Variatie s in z onne activite it ve roor-z ak e n k lim aatve rande ringe n. H oe groot e n op w e lk e s ch aal (m ondiaal of re gionaal) de z e ve rande ringe n z ich m anife s te re n is afh ank e lijk van h e t m e ch anis m e w aarm e e de z on h e t k lim aat be ïnvloe dt. Z o varie e rt de totale h oe ve e lh e id z onne s traling m e t onge ve e r 0,1% tus s e n h e t m axim um e n m inim um in de 11-jarige z onne vle k k e ncyclus . Ve ran-de ringe n in lich tk rach t ve rtale n z ich in m ondiale te m pe ratuurs ch om -m e linge n van h ooguit 0,05 grade n. Be h alve de z e dire cte be ïnvloe ding door de z on, z ou de z on h e t k lim aat ook op indire cte w ijz e k unne n be ïnvloe de n:

1. UV-s traling. Variatie s van ultra-viole tte (UV) s traling ve roorz ak e n ve rande ringe n in de h oe ve e lh e id oz on in de s tratos fe e r. Dit le idt tot te m pe ratuurve rande ringe n in de z e luch tlaag, die s te rk varië re n pe r plaats e n pe r s e iz oe n. H ie rdoor ve rande re n circulatie patrone n nie t alle e n in de s tratos fe e r, m aar ook in lage re de le n van de atm os fe e r.

Uit onde rz oe k blijk t dat variatie s van UV s le ch ts e e n m arginaal e ffe ct h e bbe n op de m ondiaal ge m idde lde te m pe ratuur. Re gionale e ffe cte n, z oals ve rande ringe n in de North Atlantic Os cillation, z ijn w e l te z ie n in e xpe rim e nte n m e t k lim aatm ode lle n. In de z e m ode lle n w ordt fotolys e door UV nage boots t door ve rande re nde oz onconce n-tratie s op te le gge n of inte ractie f te be re k e ne n (Tourpali e t al., 2005). H oe w e l UV variatie s goe d corre le re n m e t h e t aantal z onne vle k k e n e n dus m e t de lich tk rach tvariatie s van de 11-jarige

z onne vle k k e ncyclus , ge ve n z e ge e n tre nd (figuur 1). De s tijge nde w e re ldge m idde lde te m pe ratuur van de laats te 30 jaar k an h ie rdoor dus nie t ve rk laard w orde n.

2. Variatie s van h e t m agne e tve ld van de z on. Z onne -activite it m anife s te e rt z ich ook in ve rande ringe n in h e t m agne e tve ld. Door variatie s van h e t m agne e t-ve ld van de z on w is s e lt de h oe ve e lh e id k os m is ch e s traling op aarde . H ie rm e e w orde n de e le k tris ch e e n de m agne tis ch e e ige ns ch appe n van de atm os fe e r be ïnvloe d. Dit h e e ft ge volge n voor de atm os fe ris ch e s am e ns te lling, h e tz ij op aë ros ole n- e n w olk e nfor-m atie s , h e tz ij op oz onconce ntratie s .

3. Coronale Mas s a Em is s ie ’s (CME’s ). De z on e m itte e rt in w is s e le nde h oe ve e lh e de n plas m a-w olk e n (CME’s ). Door variatie s in CME’s w ordt e ve ne e ns de inte ns ite it van k os m is ch e s traling be ïnvloe d. In de laats te de ce nnia is h e t aantal CME’s toe ge nom e n (figuur 2). Z oals h ie rbove n re e ds ve rm e ld, be ïnvloe de n de CME’s h e t m agne tis ch ve ld in e e n groot ge bie d rond de z on (de h e lios fe e r), w aarbinne n de baan van de aarde ligt. Via de h ie rbove n be s ch re ve n conne ctie m e t k os m is ch e s traling e n w olk e nvorm ing z ou dit de k lim aatve rande ring in de afge lope n 30 jaar (e n daarvoor) k unne n h e bbe n be ïnvloe d.

Figuur 2: CME’s late n be h alve e e n s te rk e 11-jarige fluctuatie ook e e n tre nd z ie n in de 20s te e e uw . Bron: De Jage r, 2006.

4.W is s e lw e rk ing m e t k lim aatm odi. Variatie s in z onne activite it k unne n via de h ie rbove n ge noe m de dire cte e n indire cte force ringe n in w is s e lw e rk ing tre de n m e t inte rne k lim aatvariabilite it. Voorbe e lde n van inte rne k lim aatvariabilite it z ijn El Niño – South e rn Os cillation (ENSO), de North Atlantic

04 | Th e guide s tar

Kosm isch e straling e n h e t k lim aatsyste e m

H oofdartik e l

Joh n Carm ack , be k e nd als de ontw ik k e laar van de gam e Doom , is e rin ge s laagd e e n m aanvoe rtuig te bouw e n dat z e lfs tandig ne ge ntig s e conde n in de luch t k an h ange n e n ve ilig landt. Voor dit s ucce s vange n de s pe lm ak e r e n z ijn colle ga’s 350.000 dollar prijz e nge ld van NASA. Carm ack doe t m e t z ijn Arm adillo Ae ros pace -te am al voor de de rde k e e r m e e aan de North rop Grum m an Lunar Lande r Ch alle nge . De z e w e ds trijd looft in totaal tw e e m iljoe n dollar uit voor de s ucce s volle bouw e r van e e n rak e t, die e e n ge s laagde lance ring e n m aanlanding k an s im ule re n binne n ande rh alve m inuut e n drie m inute n tijd. De organis atie is in h ande n van de X Priz e Foundation, die ook de Google Lunar-X Priz e ove rz ie t. Dit is e e n lucratie ve uitdaging van de z oe k m ach ine aan rak e tbouw e rs om daadw e rk e lijk e e n robot op de m aan te z e tte n, die ve rz am e lde data te rug naar aarde s tuurt. Arm adillo Ae ros pace , dat s am e n m e t ach t ande re te am s h e t prijz e nge ld probe e rt binne n te h ale n, is z ate rdag s le ch ts voor h e t e e rs te de e l van de proe f ge s laagd. Dit h oudt dat de m aanlande r de luch t in m oe t tot onge ve e r 45 m e te r h oogte , w aar h e t toe s te l m inim aal ne ge ntig s e conde n blijft h ange n. Daarna m oe t h e t bouw s e l goe d lande n op e e n lance e rplatform dat circa vijftig m e te r van h e t s tartpunt is ve rw ijde rd. Vorig jaar s laagde h e t te am ook voor de z e proe f, m aar de s tijds vie l h e t z e ve n s e conde n buite n de tijds lim ie t. De Doom -ontw ik k e laar probe e rde afge -lope n w e e k e nd te ve ns h e t tw e e de onde rde e l te w inne n. Daarbij w orde n de ve re is te h oogte e n tijd in de luch t ve rdubbe ld. De landings baan is in dit ge val e e n s im ulatie van h e t m aanoppe rvlak , m e t de bijbe h ore nde k rate rs e n golvinge n. Carm ack s laagde e ch te r nie t. Daarom h e bbe n de ove rige te am s nog altijd de k ans om 1,65 m iljoe n dollar in de w ach t te s le pe n. NASA z ou graag z ie n dat inve ntie ve rak e tbouw e rs e e n m ode l ontw ik k e le n, dat ge s ch ik t is voor pas s agie rs ve rvoe r tus s e n h e t m aanoppe rvlak e n de ruim te vaar-tuige n die in e e n baan om de plane e t cirk e le n. H e t age nts ch ap h oopt dit te s tim ule re n door de jaarlijk s e uitdaging te s pons ore n. NASA z ie t ruim te toe -ris m e als e e n re ë e l toe k om s tproje ct. Ee n ande re be roe m de gam e s ontw ik -k e laar, de Brit Rich ard Garriott, is z o'n ruim te toe ris t. H ij h e e ft de z e m aand h e t ISS-ruim te s tation be z och t. De re is w as ge re ge ld door Space Adve nture s , e e n re is organis atie die m iljonairs de m oge lijk h e id bie dt om k orte tijd in de ruim te te ve rblijve n. Bron: EFL / 03-11-2008.

Me t de Te rrain Mapping Cam e ra van de Indias e m aanve rk e nne r Ch andrayaan-1 z ijn e ind ok tobe r opnam e n van de aarde ge m aak t. Ch andrayaan-1 w e rd op 22 ok tobe r ge lance e rd. Vanuit e e n lage om loop-baan z al h ij de m aan ge de taille e rd in k aart gaan bre nge n e n onde rz oe k doe n aan de s am e ns te lling van h e t oppe rvlak . De z w artw itoto's van de aarde z ijn vanaf 9 000 k ilom e te r afs tand ge nom e n. De afge lope n tijd is de om loopbaan van Ch andryaan-1 m e t be h ulp van k le ine rak e tm a-noe uvre s s te e ds langge re k te r ge m aak t. Ee n laats te baanm anoe uvre , die vanm orge n vroe g is uitge voe rd, h e e ft de ruim te s onde in de z oge h e te n Lunar Trans fe r Traje ctory ge brach t; op 8 nove m be r z al h ij bij de m aan aank om e n, op 384.000 k ilom e te r afs tand. 06-11-2008.

Le e s ve rde r op de volge nde pagina...

Os cillation (NAO) e n de Quas i-Bie nnial Os cillation (QBO). De z e k lim aatm odi k unne n dus te w e e g-ge brach t, ve rs te rk t of ve rs ch ove n w orde n door variatie s in z onne activite it.

Moge lijk m e ch anis m e van k lim aat-be ïnvloe ding door k os m is ch e s traling. Kos m is ch e s traling be s taat uit z e e r h ooge ne rge tis ch e (s ne lle ) ge lade n de e ltje s , voornam e lijk protone n (9 0% ), h e lium k e rne n (9 % ) e n e le k trone n (1% ). Supe rnovae re s te n, ne utrone n-s te rre n e n m oge lijk z w arte gate n w orde n be s ch ouw d als de m e e s t w aars ch ijnlijk e bron van k os m is ch e s traling. De z on z e ndt ook k os m is ch e s traling (z onne vlam -m e n) uit, m aar m e t e e n be duide nd lage re e ne rgie .

De m ate w aarin de aards e atm os fe e r door k os m is ch e s traling w ordt ge bom barde e rd, w ordt be paald door z onne w ind e n h e t m agne e tve ld van de aarde (figuur 3). Z onne w ind is e e n ge volg van z onne vlam m e n e n be s taat uit door de z on ge ë m itte e rd ge m agne -tis e e rd plas m a, de z oge h e te n Coronale Mas s a Em is s ie s (CME’s ). CME’s ve roorz ak e n e e n ve rtraging van k os m is ch e s traling e n laag e ne rge tis ch e de e ltje s w orde n door dit s ch ild z e lfs h e le m aal te ge n-ge h oude n. H e t aardm agne e tve ld ve roorz aak t afbuiging van s ne lle de e ltje s , w aardoor de k os m is ch e s tralings inte ns ite it aan de pole n grote r is dan rond de e ve naar. Z onne w ind be paalt h e t m agne e t-ve ld rond de aarde e n fluctue e rt daardoor m e t de activite it van de z on. Ee n actie ve z on le idt tot e e n s te rk m agne e tve ld, w aardoor m inde r k os m is ch e s traling de atm os fe e r binne ndringt. Op h e t

m om e nt dat k os m is ch e s traling de h oge atm os fe e r binne nk om t, bots e n de ge lade n de e ltje s te ge n m ole cule n, voornam e lijk s tik s tof e n z uurs tof. De inte ractie m e t h e t s tik s tofm ole cuul 14N le ve rt h e t ons tabie le k ools tofis otoop 14C op. De productie s ne lh e id van dit k os m oge ne is otoop ne e m t af als de z onne activite it toe ne e m t. Date ring van 14C e n ande re k os m oge ne is otope n, z oals 10Be , 26Al e n 36Cl, le ve rt de be langrijk s te inform atie bron van z onne activite it in h e t pre ïndus trië le tijdpe rk .

In de lage re atm os fe e r le idt k os m is ch e s traling e n/of afge le ide producte n tot ultra k le ine (ge lade n) de e ltje s , aë ros ole n. Dit is e xpe rim e nte e l be paald. Volge ns de h ypoth e s e van Sve ns m ark e n Friis -Ch ris te ns e n (19 9 7) ve roorz ak e n variatie s in k os m is ch e s traling ve rande ringe n in de h oe ve e lh e id lage be w olk ing. De re latie tus s e n de h oe ve e lh e id w olk e n e n te m pe r-atuur is com ple x e n s te rk afh ank e lijk van de h oogte van de w olk . Ge m idde ld ove r de dag be te k e nt e e n toe nam e van lage be w olk ing e e n afk oe ling, te rw ijl e e n toe nam e in h oge be w olk ing (vanaf circa 7 k m ) juis t e e n opw arm ing ve roorz aak t. Ve rande ringe n in be de k k ings graad e n e ige ns ch ap-pe n van w olk e n z ijn van invloe d op de m ondiaal ge m idde lde te m pe ra-tuur. H oe w e l de invloe d van k os m is ch e s traling op aë ros ole n e xpe rim e nte e l be paald, is de invloe d van de door k os m is ch e s traling ge vorm de aë ros ole n op w olk e nvorm ing nog onduide lijk . Aë ros ole n z ijn nam e lijk orde n van grootte k le ine r dan w olk e nconde n-s atie k e rne n of Cloud Conde ns ation Nucle i (CCN). Dit z ijn de e ltje s w aarop w ate rdam p k an conde ns e re n tot w olk e ndruppe ltje s .


Kortnie uw s


Proble m e n bij h e t m e ch anis m e ‘Kos m is ch e s traling -

W olk e nvorm ing’

Om te be pale n w at de invloe d van k os m is ch e s traling op h e t k lim aat is , h e e ft m e n m e e r k e nnis nodig van h e t bove ns taande m e ch a-nis m e . H ie ronde r w orde n de onduide lijk h e de n be s prok e n.

1. Kos m is ch e s tralings m e tinge n. Als e e rs te m oe t w orde n aange toond, dat e r s prak e is van e e n tre nd in k os m is ch e s traling. Z oals uit figuur 4 blijk t, is dit nie t h e t ge val. H e t blijft dan ook de vraag in h oe ve rre CME’s , die w e l e e n tre nd late n z ie n, van invloe d z ijn op de inte ns ite it van de k os m is ch e s traling.

Figuur 4: Ontw ik k e ling w e re ldge m id-de lde te m pe ratuur (CRU) e n w aarge nom e n k os m is ch e s traling vanaf 19 53. Tre nds z ijn w e e r-ge ge ve n ge bruik m ak e nd van e e n 11 jarig lope nd ge m idde lde .

2. Aë ros ole n. H e t e e rs te proble e m , dat opduik t bij laboratorium -e xpe rim e nte n van Sve ns m ark e t al. (2006), is dat de w aarge nom e n aë ros ole n ve e l te k le in z ijn om te die ne n als conde ns atie k e rne n (CCN). In h e t pe rs be rich t naar aanle iding van de publicatie w e rd dan ook ge s prok e n ove r bouw s te ne n voor CCN. Coagulatie (s am e nk lonte ring) van de z e bouw s te ne n tot grote re aë ros ole n is e ch te r nog nie t onde rz och t. Inm idde ls is op h e t CERN in Ge nève e e n w e te ns ch appe lijk e xpe rim e nt m e t de naam CLOUD (Cos m ics Le aving OUtdoor Drople ts ) ge s tart (Kanipe , 2006). H e t doe l is om te onde rz oe k e n of e n h oe k os m is ch e s traling w olk e n conde ns atie k e rne n (CCN) k unne n produce re n.

3. Significante toe nam e CCN. H e t onde rz oe k naar de link tus s e n k os m is ch e s traling e n w olk e n is vooral ge rich t op lage be w olk ing, om dat h ie r ve e l CCN aanw e z ig z ijn. Z e lfs bove n de re latie f s ch one oce ane n is de conce ntratie h oog. Om te be w ijz e n dat k os m is ch e

s traling e e n be langrijk m e ch anis m e is bij de vorm ing van CCN, m oe t w orde n aange toond dat e r s prak e is van e e n s ignificante toe nam e van CCN te n opz ich te van de grote h oe ve e lh e id die re e ds aanw e z ig is .

4. Be trouw bare corre latie ? Om te be w ijz e n dat k os m is ch e s traling van invloe d is op h e t ve rande re nde k lim aat, m oe t w orde n aange toond dat e e n toe nam e in CCN le idt tot ve rande ringe n in de totale be de k -k ings graad. Mars h e n Sve ns m ark (2000; 2003) vinde n e e n goe de corre latie tus s e n k os m is ch e s traling e n lage be w olk ing (figuur 5). De be trouw baarh e id van de s ate llie t-m e tinge n, m e t nam e de infrarood com pone nt voor w at be tre ft lage be w olk ing, w ordt door Sun e n Bradle y (2004) e ch te r in tw ijfe l ge trok k e n (figuur 6). Laats tge -noe m de aute urs vinde n nauw e lijk s corre latie tus s e n k os m is ch e s traling e n lage be w olk ing, indie n ge bruik ge m aak t w ordt van z ow e l vis ue le als infrarood ge ge ve ns van de ISCCP datas e t (be trouw baarde r dan alle e n de infraroodcom pone nt). Ve rde r w ordt de tre ndanalys e van de lage be w olk ing uit de ISCCP datas e t in tw ijfe l ge trok k e n om tw e e re de ne n. Te n e e rs te k an h oge be w olk ing e e n de e l van lage be w olk ing, ge z ie n vanuit de s ate llie t, m as k e re n (Palle , 2005). Te n tw e e de k unne n e r, bij de ove rgang op ande re ins trum e nte n in 19 9 4, proble m e n m e t de k alibratie z ijn ge w e e s t. Dit im pli-ce e rt, dat de ge vonde n corre latie door Mars h e n Sve ns m ark (2000; 2003) uite rs t tw ijfe lach tig is .

Figuur 5: Kos m is ch e s traling in % afnam e t.o.v. z onne vle k k e nm inim a (rood) e n ve rande ring van be de k -k ings graad van lage be w olk ing (blauw ) in % . De ge toonde s te rk e corre latie is tw ijfe lach tig (z ie figuur 6). Bron: Mars h e n Sve ns m ark , 2003.

5.Oorz ak e n ve rs toring s tralings -balans . De ve rs toring van de s tralings balans (s tralings force ring), te n ge volge van de ve rande ring in be de k k ings graad, m oe t groot ge noe g z ijn om de m ondiaal ge m idde lde te m pe ratuur te k unne n be ïnvloe de n. Dit is s te rk afh ank e lijk

van de h oogte w aarop ve ran-de ringe n in be de k k ings graad z ich voltre k k e n. De inte ns ite it van k os m is ch e s traling op grote re h oogte is s te rk e r dan lage r in de atm os fe e r.

Figuur 6: Kos m is ch e s traling (GCR) e n lage be w olk ing: bove n Stratus (St) Stratocum ulus (Sc), onde r Cum ulus (Cu). De corre latie van lage be w olk ing e n k os m is ch e s traling is aanz ie nlijk k le ine r dan w e e rge ge ve n door Sve ns m ark e n Mars h (2003). Bron: Sun e n Bradle y, 2004.

Z ow e l Sve nm ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) als Mars h e n Sve nm ark (2000; 2003) vinde n e ch te r e ffe cte n van k os m is ch e s traling op lage be w olk ing. De door Sve nm ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) ge vonde n e ffe cte n z ijn door Van Dorland (19 9 9 ) ge te s t (figuur 7).

Volge ns Sve nm ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) is in de pe riode 19 87 tot 19 9 0, m e t re s pe k tie ve lijk e e n z onne vle k k e nm inim um e n -m axim um , e e n ve rande ring van 3% be de k k ings graad opge tre de n. Z o’n ve rande ring z ou ve rvolge ns le ide n tot e e n s tralings force ring van onge ve e r 1 tot 1,5 W m -2. Me n k an be re k e ne n dat z o’n s tralings force ring e e n w e re ldge m id-de ld te m pe ratuure ffe ct h e e ft van onge ve e r 0,2 grade n. Bove ns taand conce pt is door Van Dorland toe ge pas t op e e n re e k s m e t z onne vle k k e naantalle n s inds 1880. H e t aantal z onne vle k k e n die nt h ie rbij als m aat voor de h oe ve e lh e id k os m is ch e s traling. Me t be h ulp van e e n k lim aatm ode l is volge ns de z e th e orie de te m pe ratuurre s pons be re k e nd (doorge trok k e n lijn in figuur 7). H e t m ode l laat, ve rge le k e n m e t de w aarge nom e n te m pe ratuurontw ik -k e ling, s inds 19 50 e e n re de lijk e corre latie z ie n tus s e n te m pe ra-tuurfluctuatie s e n z onne vle k k e n-cycli. In de e e rs te h e lft van de 20s te e e uw is e ch te r s prak e van e e n anticorre latie . Bove ndie n is e r s prak e van e e n s tijging van de te m pe ratuur, die abs oluut nie t ve rk laard k an w orde n m e t de z e


h ypoth e s e . De te m pe ratuurs tijging van de afge lope n 50 jaar k an w e l ve rk laard w orde n door e e n com binatie van ande re factore n: vulk aanuitbars tinge n, El Niño e n m e ns e lijk e invloe de n (z ie ook vraag “W at is de rol van de z on in de w aarge nom e n opw arm ing?”). De z e factore n e n lich tk rach tvariatie s van de z on h e bbe n ook e ffe cte n op be w olk ing. Variatie s in be de k k ings -graad van w olk e n, w aarge nom e n door s ate llie te n, z ijn dus nog alle rm ins t h e t be w ijs van ve rande ringe n in k os m is ch e s traling.

Figuur 7: Te s t van de k os m is ch e s traling – w olk e nh ypoth e s e van Sve ns m ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7). Bron: Van Dorland, 19 9 9 .

De z e vijf proble m e n ve rge n nog ve e l onde rz oe k e n h e t is de vraag of al de z e punte n k unne n w orde n ge ve rifie e rd.

Kos m is ch e s traling e n te m pe ratuur in h e t ve rre ve rle de n

Op de ge ologis ch e tijds ch aal van h onde rde n m iljoe ne n jare n z ijn door Sh aviv e n Ve iz e r (2003) corre latie s ge vonde n tus s e n k os m is ch e s traling e n te m pe ratuur in de trope n (figuur 8). Z ij late n z ie n dat k os m is ch e s traling voor 66% h e t te m pe ratuurve rloop ve rk laart. De z e fluctuatie s tre de n op doordat de aarde door de s piraalarm e n van ons m e lk w e gs te ls e l be w e e gt m e t e e n pe riode van onge ve e r 143 m iljoe n jaar. Dit ge e ft e e n ve rh oogde activite it van k os m is ch e s traling. De variatie s in inte ns ite it z ijn z o’n factor tie n grote r dan die door de z onne activite it. Sh aviv e n Ve iz e r le ide n de h oe ve e lh e id k os m is ch e s traling af uit de s am e ns te lling van tw intig ijz e r-m e te orie te n. Sh aviv e n Ve iz e r ve ronde rs te lle n dat de z e m e te o-rie te n ge lijk m atig in de tijd op aarde te re ch t z ijn ge k om e n. Bloots te lling aan k os m is ch e s traling w ijz igt h un is otope ns am e ns te lling. W anne e r aan de h and van de ch e m is ch e s am e ns te lling h un oude rdom be paald w ordt, z onde r re k e ning te h oude n m e t ve rande ringe n van k os m is ch e s traling, lijk e n de

m e te orie te n ge clus te rd in de tijd op aarde te re ch t te z ijn ge k om e n. De z e clus te ring w ordt ve rvolge ns als m aat ge nom e n voor de h oe ve e lh e id k os m is ch e s traling.

Ech te r, Ram s torf e t al. (2004) tre k k e n de re latie tus s e n de clus te ring van de m e te orie te n op bas is van de is otope ns am e ns te lling e n de inte ns ite it van k os m is ch e s traling in tw ijfe l. Volge ns de m e e s te m e te orie te xpe rts w ordt clus te ring ge ïnte rpre te e rd in re latie tot bots inge n, analoog w at ge vonde n is bij s te e nm e te orie te n, w aarvan via e e n onafh ank e lijk e date rings m e th ode ook de w e rk e lijk e oude rdom k an w orde n h e rle id. Maar z e lfs als de z e aannam e juis t is , dan is de conne ctie tus s e n k os m is ch e s traling e n k lim aat door h e t ge bruik van s te rk ge filte rde data (dat le idt tot be h oorlijk e afvlak k ing van de fluctuatie s ) nie t m e e r dan e e n grof ve rband in de ove r lange pe riode n ge m idde lde n van de z e tw e e grooth e de n. H e t is bijvoorbe e ld be k e nd dat de te m pe ratuur ve e l m e e r h e e ft ge varie e rd dan in figuur 8 z ich tbaar is . Bove ndie n valle n pie k e n e n dale n in be ide s ignale n nie t ove r e lk aar (e r is s prak e van e e n s le ch te fas e re latie ). Bove ndie n is door Sh aviv e n Ve iz e r e e n clus te ring ge vonde n, die ve e l onre ge lm atige r (m e t e e n ge m idde lde afw ijk ing van circa 60 m iljoe n jaar) is dan de pe riodie k e gang van ons z onne s te ls e l door de s piraalarm e n van h e t m e lk w e gs te ls e l.

De conclus ie van Rah m s torf e t al. (2004) is dan ook dat de ge vonde n corre latie tus s e n k os m is ch e s traling e n (tropis ch e ) te m pe ratuur nie t ove rtuige nd is . Ve rde r vorm t de rge lijk e corre latie ge e n aanw ijz ing voor h e t m e ch anis m e w aarm e e k os m is ch e s traling de te m pe ratuur op aarde be ïnvloe dt. Ee n re cons tructie van be w olk ing in h e t ve rre ve rle de n is nie t te m ak e n. De s tudie van Sh aviv e n Ve iz e r is dan ook m oe ilijk te ve rtale n naar de m oge lijk e e ffe cte n op de te m pe ra-tuur door variatie s in z onne activite it op e e n tijds ch aal van e e uw e n of m inde r. Bron: IPCC.

In de toe k om s t z oude n as tronaute n via e e n m agne tis ch e "paraplu" be s ch e rm d k unne n w orde n te ge n s traling in de ruim te , z e gge n w e te n-s ch appe rs . De z on z e ndt via z onne w inde n k os m is ch e s traling de ruim te in. De m agne tos fe e r van de aarde k an ve e l van die de e ltje s afw e re n. De atm os fe e r abs orbe e rt de re s t. Die s traling die van de z on k om t, z ou voor ge z ondh e ids ris ico's k unne n z orge n bij as tronaute n die lange afs tands m is s ie s uitvoe re n, bijvoor-be e ld naar de m aan of naar Mars . Onde rz oe k e rs z e gge n e ch te r dat indie n e e n ruim te s ch ip w ordt uitge rus t m e t e e n toe s te l dat e e n m agne tis ch ve ld k an cre ë re n, dit de inz itte nde n be s ch e rm ing k an bie de n te ge n de s traling. In fe ite w ordt op die m anie r de m agne tos fe e r, h e t ve ld dat de aarde be s ch e rm t, nage boots t. De e e rs te te s ts z ijn alvas t pos itie f. De w e te ns ch appe rs z ijn z e lfs ve rbluft dat h e t s ys te e m z ich z e lf lijk t te pas s e n aan de h oe ve e lh e id z onne w ind, ne t z oals de m agne tos fe e r. Toch k an h e t nog 15 tot 20 jaar dure n voorale e r h e t s ys te e m in de prak tijk k an toe ge pas t w orde n, s ch atte n de onde rz oe k e rs . 04-11-2008.

Ne il Arm s trong, de e e rs te m e ns op de m aan, done e rt z ijn pe rs oonlijk arch ie f aan de unive rs ite its biblioth e e k van Purdue Unive rs ity in W e s t-Lafaye tte , Indiana. Arm s trong s tude e rde in de jare n vijftig van de vorige e e uw luch tvaartte ch nie k aan Purdue Unive rs ity. Arm s trong-biograaf Jam e s H ans e n s taat ook 55 uur inte rvie w -opnam e n m e t Arm s trong af aan de biblioth e e k . Ne il Arm s trong w e rd op 5 augus tus 19 30 ge bore n in W apak one ta, O h io. H ij w as piloot bij de Am e rik aans e m arine tijde ns de Kore aans e oorlog. In 19 62 w e rd h ij ge s e le cte e rd als as tronaut. H ij w as com m andant van de Ge m ini VIII-ruim te vluch t, e n z e tte op 21 juli 19 69 als e e rs te m e ns in de ge s ch ie de nis voe t op de m aan. Bron: TDD / 05-11-2008.

Ach t k andidate n, onde r w ie e e n Be lg, k om e n nog in aanm e rk ing voor e e n s im ulatie vluch t naar Mars . Daarvoor z ulle n de uitve rk ore ne n 105 dage n in e e n s pe ciale containe rw oning w orde n opge s lote n, afge s lote n van de w e re ld. Z e s van de ach t k andidate n z ulle n w orde n uitge k oz e n om te le ve n, s lape n e n e te n in e e n ge s lote n laboratorium in Mos k ou, w aarm e e z e e e n m is s ie naar Mars trach te n te s im ule re n. H un ve rblijf, ge pland voor m aart 2009 , z al w orde n ge volgd door e e n nog lange re pe riode van ops luiting: 520 dage n in 2009 . Me t dit e xpe rim e nt w il m e n de im pact van afz onde ring op h e t m ore e l, de s tre s s , h e t h orm onaal s ys te e m e n de e ffe cte n van voe dings s upple m e nte n op h e t organis m e te s te n. In h e t be s te ge val duurt e e n h e e n- e n te rugre is Aarde -Mars , die ESA graag w il onde rne m e n rond 2030, 520 dage n: 250 dage n om e r te ge rak e n, de rtig te r plaats e e n 240 voor de te rugre is . In totaal h adde n 5.650 m e ns e n ge re age e rd op de oproe p voor k andidate n voor h e t Mars -500-program m a. ESA k ondigde ook aan dat de Europe s e m is s ie Exom ars be gin 2016 z al w orde n ge lance e rd e n nie t in nove m be r 2013 z oals e e rde r aange k ondigd. Tijde ns die m is s ie z al h e t oppe rvlak van de plane e t w orde n ve rk e nd door e e n ve rk e nnings w age n. De z e 'rove r' van onge ve e r 200 k ilogram k an tot tw e e m e te r die pte in de grond bore n, op z oe k naar s pore n van le ve n. Bron: BDR / 10-11-2008.


Kortnie uw s

Ste rre nk und ige sch e urk ale nd e r

Rubrie k - De boe k e nh oe k


De z e , voor z o ve r w ij w e te n, e e rs te s te rre nk undige s ch e urk ale nde r in

de lage lande n is e e n h e le bote rh am ge w orde n. Nie t alle e n is de z e q ua form aat h e e l w at grote r uitge valle n dan de allom be k e nde 'Druive laar' m aar ook inh oude lijk s taat e r h e e l w at m e e r in. W at m e te e n opvalt z ijn de tw e e te k e ninge n onde raan die , als m e n s ne l door de k ale nde r h e e n blade rt, z ich voordoe n als e e n te k e nfilm . Ee n w e te ns ch appe lijk e e ch te r w aarop je in de e ne te k e ning de e volutie z ie t van de binne ns te plane te n in h e t z onne s te ls e l e n, in de ande re te k e ning, de fas e n van de m aan k an w aarne m e n. Be k nopt m aar ove rz ich te lijk ge noe g w orde n gans onde raan de op e n onde r-gange n van z ow e l de m aan als de z on w e e rge ge ve n. Vanz e lfs pre k e nd s taat bove naan de datum nooi in h e t groot ve rm e ld, m e t in h e t m idde n e e n typis ch e s te rre nk un-dige vraag. Dit lijk t ons dan ook e e n uits te k e nde w ijz e om de grijz e

h e rs e nm as s a e ve n w ak k e r te s ch udde n. W ie nie t op de vraag k an antw oorde n, of ge w oon z 'n k offie nog nie t op h e e ft, k an op de k e e rz ijde h e t ve rh e lde re nde antw oord te rugvinde n. Z o h e bbe n w e ie ts om e lk e dag naar uit te k ijk e n. W e lk w e e r h e t ook m ag z ijn...

De z e s te rre nk undige s ch e urk ale n-de r is ontw orpe n door Gove rt Sch illing e n uitge ge ve n door Ve e n Magaz ine s . Advie s prijs : 14,9 5 e uro.

Gove rt Sch illing (19 56) is s te rre nk unde journalis t. H ij publi-ce e rde ruim ve e rtig boe k e n ove r uite e nlope nde s te rre nk undige onde rw e rpe n. In 2002 ontving h ij de Eure k a-oe uvre prijs voor z ijn bijdra-ge n aan de popularis e ring van w e te ns ch ap e n te ch nie k . Bron: AEG re d.

w w w .ve e nm agazine s .nl

Ve rle de n w e e k m och t ASTRON H anny van Ark e l ontvange n, e e n le rare s uit H e e rle n die ve rle de n jaar e e n biz arre ontde k k ing h e e ft ge daan. Bij toe val ontde k te z e e e n onre ge lm atig ge vorm de ne ve l op de w e bs ite van Galaxy Z oo, e e n proje ct dat vrijw illige rs uitnodigt s te rre ns te l-s e ls te clas s ifice re n. H oe h e t obje ct pre cie s is onts taan, is tot nu toe z e lfs e e n raads e l voor profe s s ione le as tronom e n. De ne ve l, die 700 m iljoe n lich tjaar van de aarde ve rw ijde rd is , is nu naar h aar ve rnoe m d: H anny’s Voorw e rp.

Profe s s or Mich ae l Garre tt, alge -m e e n dire cte ur van ASTRON, e n dr. Gyula Józ s a, w e te ns ch appe r bij de radios te rre nw ach t van ASTRON, lie te n op 27 nove m be r laats tle de n de nie uw e re s ultate n z ie n die m e t de W e s te rbork te le s coop z ijn ge m aak t. De z e re s ultate n z ulle n uite inde lijk bijdrage n tot de onth ulling van H anny’s Voorw e rp. Am ate uras trono-m e n s pe le n e e n s te e ds be langrijk e r rol binne n de as tronom ie . De

s am e nw e rk ing tus s e n as tronom e n e n am ate urs is één van de inte re s -s ante face tte n van de as tronom ie , w aarm e e h e t z ich onde rs ch e idt van ande re w e te ns ch appe n. De ontde k -k ing van H anny van Ark e l laat ook z ie n h oe am ate urw e te ns ch ap is ge groe id in de inte rne tw e re ld. Me t inte rne t w orde n proje cte n als Galaxy Z oo e n SETI@ h om e , de Se arch for Extrate rre s trial Inte llige nce , w aar onde r ande re ASTRON aan de e lne e m t, m oge lijk ge m aak t. De rol van de am ate ur as tronoom is nu dan ook be langrijk e r dan ooit.

Via de ASTRON ge ge ve ns k an m e n afle ide n dat e r vanuit h e t s te ls e l e e n nauw e bunde l h ooge ne rge -tis ch e de e ltje s s troom t, pre cie s in de rich ting van H anny's Voorw e rp. De m e tinge n late n ook z ie n dat e r e e n e norm e w olk van ne utraal w ate rs tofgas , van m e e r dan e e n m iljard k e e r z ow aar als de z on, z ich in de buurt van IC 249 7 e n van H anny's Voorw e rp be vindt. De aanw e z igh e id van dit gas is

w aars ch ijnlijk h e t ge volg van e e n bots ing, die m e e rde re h onde rd m iljoe n jaar ge le de n h e e ft plaats -ge vonde n tus s e n IC 29 74 e n e e n ande r s te rre ns te ls e l. De w aarne e m -ge ge ve ns late n ook z ie n dat dich te gas - e n s tofw olk e n e e n de e l van de radio-e m is s ie die uit h e t ce ntrum van IC 29 74 k om t abs orbe e rt. De de te ctie van e e n z w ak k e , m aar com pacte radiobron in h e t ce ntrum van IC 249 7 is e e n aanw ijz ing voor h e t be s taan van e e n s upe rz w aar z w art gat. De z e com pacte radiobron is ge de te c-te e rd m e t be h ulp van re ce nte e -VLBI m e tinge n, w aaraan ook de W SRT de e lge nom e n h e e ft. De conclus ie die ge trok k e n k an w orde n op grond van de nie uw e m e tinge n is dat h e t s upe rz w are z w arte gat in IC 249 7 e e n k rach tige s troom , z e e r e ne rgie rijk e de e ltje s de ruim te ins toot. De z e s troom de e ltje s baant z ich e e n w e g door de gas - e n s tofw olk e n van IC 249 7, h ie rdoor ruim te m ak e nd voor de z e e r inte ns e optis ch e e n ultraviole tte s traling van h e t z w arte gat. Bron: AEG re d.

H anny's voorw e rp

Artik e l


Ee n nie uw e s tudie bre ngt m e e r z e k e rh e id ove r de rol van de m e ns in de k lim aatopw arm ing. De m e e s te k lim aate xpe rts z ijn h e t e rove r e e ns dat de opw arm ing van de aarde 'z e e r w aars ch ijnlijk ' ve roorz aak t is door m e ns e lijk e activite ite n. Sce ptici die de rol van de m e ns m inim alis e re n, k rijge n h e t na vandaag w e e r ie ts m oe ilijk e r, w ant nie uw e onde rz oe k s re s ultate n die z opas z ijn ge publice e rd op de w e bs ite van h e t blad Nature Ge os cie nce , ve rgrote n de z e k e r-h e id ove r de be pale nde rol van de m e ns in de k lim aatve rande ring.

Ee n ove rw e ge nd Brits e groe p w e te ns ch appe rs onde r le iding van Nath an Gille tt van de unive rs ite it van Eas t Anglia h e e ft de te m pe ratuurve rande ringe n op de Noord- e n de Z uidpool ge ana-lys e e rd op bas is van m e tinge n van de polaire luch tte m pe ratuur die tot h e t jaar 19 00 te ruggaan. H e t ge m e te n te m pe ratuurve rloop blijk t goe d te pas s e n op com pute r-m ode lle n van h e t polaire k lim aat die ook de m e ns e lijk e uits toot van broe ik as gas s e n in re k e ning bre nge n. Com pute rm ode lle n die alle e n de natuurlijk e k lim aatw e rk ing naboots e n z onde r de m e ns e lijk e activite ite n, k unne n h e t ge m e te n te m pe ratuurpatroon nie t ve rk lare n, z o blijk t.

'Dit onde rz oe k toont ove rtuige nd aan w at vroe ge re s tudie s al s ugge r-e e rde n: dat m e ns e n h e bbe n bijge -drage n aan de opw arm ing van h e t Noord- e n h e t Z uidpoolge bie d', be s luite n tw e e Am e rik aans e e xpe rts in e e n bijbe h ore nd com -m e ntaars tuk .

'Voor de globale k lim aatopw arm ing h ad h e t Inte rgouve rne m e nte e l Pane l voor Klim aatve rande ring (IPCC) al h e t be w ijs ge le ve rd dat de m e ns m e t ne ge ntig proce nt z e k e rh e id ve rantw oorde lijk is voor de k lim aatopw arm ing', ve rduide lijk t

Ph ilippe H uybre ch ts , glacioloog aan de Vrije Unive rs ite it Brus s e l. 'De z e nie uw e s tudie ove r de pole n ve rh oogt die z e k e rh e id nu tot 9 5 proce nt.'

H uybre ch ts onde rs ch rijft voluit de conclus ie s ove r de Noordpool, die op e e n lange re e k s m e tinge n ge bas e e rd z ijn, m aar ove r de opw arm ing op de Z uidpool is h ij voorz ich tige r: 'Voor de Z uidpool be s ch ik te n de onde rz oe k e rs nog ove r te w e inig ge ge ve ns e n de analys e s tone n ge e n duide lijk e tre nd. Bove ndie n z ijn de m e e s te com pute rm ode lle n voor h e t k lim aat op de Z uidpool nog nie t goe d ge noe g.'

Toch vindt H uybre ch ts de s tudie be langrijk , vooral dan w e ge ns de s olide conclus ie s ove r de Noordpool: 'Daar is de te m pe ratuur-s tijging h e t s te rk s t e n w at daar ge be urt, is be langrijk voor h e t z e e nive au w e re ldw ijd. De pole n z ijn ons e e rs te w aars ch uw ings -s ys te e m voor de opw arm ing.'

Maar z e lfs m e t e e n z e k e rh e id van 9 5 proce nt voor de Noordpool blijft e r dus toch nog vijf proce nt k ans ove r dat de ge m e te n opw arm ing toe val is of door loute r natuurlijk e ve rande ringe n is ve roorz aak t.

'H e t m e t h onde rd proce nt z e k e rh e id be w ijz e n k unne n w e nie t', be m e rk t H uybre ch ts . 'Mis -s ch ie n k unne n w e ove r h onde rd jaar pas z e gge n dat w e 9 9 ,9 9 proce nt z e k e r z ijn.' Bron: KIDR / Nature .

Nota: U k an h e t volle dige ve rs lag van dit rapport te rugvinde n op de Nature Ge os cie nce w e bs ite in de 'Clim ate s cie nce ' cate gorie . Bron: IPCC.

w w w .ipcc.ch

Z o'n 9 5% z e k e rh e id...

Artik e l

H e t k abine t h e e ft 78 m iljoe n e uro be s ch ik baar ge s te ld voor h e t bouw e n van e e n ins trum e nt dat in de ruim te m e tinge n ve rrich t. Dat m oe t k e nnis ople ve re n ove r ve rande ring van h e t k lim aat e n luch tve rontre iniging. H e t proje ct m aak t de e l uit van h e t Europe s e ruim te vaartprogram m a e n h e t is de be doe ling dat h e t m e e t-ins trum e nt in 2014 w ordt ge lance e rd. De totale k os te n w orde n ge raam d op 133 m iljoe n e uro e n de inte rnationale partne rs be tale n m e e . H e t Ne de r-lands e be drijfs le ve n bouw de e e rde r s am e n m e t w e te ns ch appe lijk e ins te l-linge n m e t s ucce s tw e e ins trum e nte n om de aarde te obs e rve re n e n z o de ontw ik k e linge n in de atm os fe e r te volge n. Bron: ANP.

Vanaf één januari 2009 z ulle n de die ns te n van de s tad Antw e rpe n volle dig draaie n op groe ne e ne rgie . Dat is h e t re s ultaat van e e n nie uw contract dat h e t s tads be s tuur h e e ft afge s lote n m e t e ne rgie le ve rancie r Ele ctrabe l. Die ove re e nk om s t loopt drie jaar e n ge ldt nie t e nk e l voor de s tad Antw e rpe n z e lf, m aar ook voor de lok ale politie , h e t OCMW , vas tgoe d-m aats ch appij VESPA, Digipolis e n de provincie Antw e rpe n. Die z ulle n w aars ch ijnlijk m e e inte k e ne n op h e t nie uw e contract. De k e uz e voor groe ne s troom vloe it volge ns h e t s tads be s tuur voort uit h e t be s tuurs -ak k oord, w aarin duurz aam h e id w e rd opge nom e n als e e n van de priorite ite n. Bron: Be lga / KA / 07-11-2008.

Volge ns de Am e rik aans e w e e rdie ns t van de NASA de voorbije m aand ok tobe r op w e re ldvlak de w arm s te is ge w e e s t s inds m e tinge n be gonne n in 1880. De afw ijk ing te n opz ich te van 19 71-2000 be draagt + 0,64 grade n. Op de tw e e de plaats s taat ok tobe r 2005 m e t + 0,57 grade n. Bron: MVL / 11-11-2008.

H e t jaar 2008 z al nie t de boe k e n in gaan als h e t w arm s te jaar ooit, m aar m e t e e n tie nde plaats lijk t h e t voorbije jaar toch w e e r h oog te s core n. In de top-10 s taan ove rige ns vooral re cords uit de voorbije tie n jaar. Oorz aak voor de ie ts lage re rangs ch ik k ing van 2008 z ou de invloe d van La Nina z ijn. De cijfe rs k om e n van Ph il Jone s , h oofd van h e t k lim atologis ch onde rz oe k van de unive rs ite it Eas t Anglia in Enge land. Z e be h ore n tot de be langrijk s te bronne n van de Ve re nigde Natie s . Jone s w aars ch uw t dat de opw arm ing z ich ook dit jaar ble e f doorz e tte n, m aar door de afk oe le nde invloe d van La Nina z al 2008 nie t tot alle rw arm s te jare n be h ore n. La Nina is e e n natuurlijk e afk oe ling van de Stille Oce aan. H e t fe nom e e n duurde volge ns Jone s lange r dan ve rw ach t. H e t w arm s te jaar s inds de m e tinge n in 1850 be gonne n, blijft 19 9 8, ge volgd door 2005 e n 2003. Me t de tie nde plaats is 2008 h e t m ins t w arm e jaar s inds 19 9 9 . Volge ns Jone s w ordt de opw arm ing onde rs ch at om dat e r e e n ge bre k k ige m e ting van h e t poolijs w as tus s e n 19 61 e n 19 9 0. "De w e re ld is w aars ch ijnlijk nog e e n be e tje w arm e r dan w e ve rm oe de n", z e gt h ij. Bron: GB / 13-11-2008.


Kortnie uw s

Nu je de ins te llinge n op de w e bcam goe d h e bt s taan k an je de daad-w e rk e lijk e opnam e s gaan m ak e n. Om dat de plane te n z e lf ook ronddraaie n, k an je e ch te r nie t onbe pe rk t lang gaan opne m e n. In onde rs taande grafie k h e b ik pe r plane e t afh ank e lijk van de ge bruik te ve rgroting aange ge ve n h oe lang je opnam e s k an m ak e n z onde r dat de tails door de rotatie van de plane e t ve rlore n gaan. De z e tabe l is e nk e l van toe pas s ing voor de Ve s ta Pro, Toucam Pro I e n II e n SPC9 00NC w e bcam s (e n be e ld-s e ns ore n m e t de z e lfde pixe lgroot-te s ) e n vooral e nk e l e e n indicatie ove r de m axim ale opnam e tijde n. Als de om s tandigh e de n nie t opti-m aal z ijn (bijvoorbe e ld s le ch te re s e e ing) w aardoor e r m inde r de tails w aarge nom e n k unne n w orde n, dan k unne n de z e tijde n ruim e r ge nom e n w orde n. Ook als de s ch ijnbare diam e te r van de plane e t-bol lage r danh e t m axim um is , k unne n de tijde n w at ruim e r ge nom e n w orde n.

De z e grafie k laat h e t m axim um aantal m inute n z ie n dat je - onde r ide ale om s tandigh e de n - opnam e s k an m ak e n voordat door de rotatie van de plane e t oppe rvlak te de tails ve rlore n gaan. De tijde n z ijn afh ank e lijk van de s ch ijnbare diam e te r van de plane te n. Voor Jupite r e n Saturnus is de z e grafie k altijd toe pas baar, voor Mars is h e t z e k e r voor de k om e nde jare n e e n goe d uitgangs punt.

Als je w e rk t m e t los s e filte rs e n je w ilt de ve rs ch ille nde afbe e ldinge n na afloop w e e r s am e nvoe ge n, dan z ul je voor al je opnam e s s am e n binne n de z e tijde n m oe te n blijve n! In h e t bijz onde r bij Jupite r op h oge ve rgrotinge n is dat e e n las tig k arw e i. ‘Ge luk k ig’ z ijn de om s tandigh e de n e ch te r z e lde n z o goe d dat je op h oge ve rgrotinge n h e t m axim um aan de tail m e t de te le s coop k an w aarne m e n, in de prak tijk k an je dus vaak w e l 50% lange r be lich te n. Ove rige ns

A strofotografie m e t d e w e bcam (d e e l 3/3)

Curs us


ve rtone n de plane te n Ve nus , Uranus e n Ne ptune s dus danig w e inig oppe rvlak te de tail dat je in de prak tijk ge e n tijds lim ie t h e bt z oals bij Mars , Jupite r of Saturnus . Me e s tal is e r op h e t oppe rvlak te van Saturnus ook ge e n de tail te z ie n, w aardoor je ook daar lange r opnam e s k an m ak e n. Som s z ijn e r e ch te r w e l s torm e n w aar te ne m e n, e n dan z al je w e e r w e l re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim ale opnam e tijde n.

Foto: Saturnus laat m e e s tal ge e n oppe r-vlak te de tail z ie n, m aar op 2 m e i 2008 om 20:37 (UTC) w as e r toch e e n s torm com ple x z ich tbaar. Dit is e e n LRGB afbe e lding m e t als Lum inance e e n oranje filte r in com binatie m e t e e n UV/IR-block filte r ge m aak t m e t e e n z w art/w it Toucam Pro II w e bcam . De RGB opnam e is afk om s tig van e e n SPC9 00NC k le ure n-w e bcam .

Als je de nk t dat je m e t één film pje van 200 fram e s op e e n avond e e n e ch t goe de opnam e van e e n plane e t k an k rijge n, dan h e b je h e t bijna altijd m is . Om dat de s e e ing e ige nlijk van m inuut op m inuut (e n vaak van s e conde op s e conde ) k an w is s e le n - e n h e t onm oge lijk is om dit te voors pe lle n – k an je be te r m e e rde re lange re film pje s pe r avond m ak e n. Op die m anie r h e b je de groots te k ans dat e r door tijde lijk e goe de s e e ing bruik bare be e lde n tus s e nz itte n. Bove ndie n w ordt de s ignaal/ruis ve rh ouding naarm ate je m e e r fram e s s tape lt aanz ie nlijk be te r.

Foto: Link s : één van de be te re fram e s uit e e n film pje m e t e e n

opnam e van Mars . Re ch ts : e e n lich t ve rs ch e rpte s tack van 500 van z ulk e fram e s laat e e n w e re ld aan de tails z ie n. Be ide afbe e ldinge n z ijn e nigs z ins ve rgroot om h e t ve rs ch il in ruis e n de tail be te r z ich tbaar te m ak e n. De h e lde rh e id van be ide afbe e ldinge n is ge lijk ge s te ld.

Voor m aanopnam e s k an je vanw e ge de h oge h e lde rh e id van de Maan(e n dus de lage re gain e n k orte re s luite rtijd ins te llinge n van de w e bcam w at re s ulte e rt in aanz ie nlijk m inde r ruis ) vaak vols taan m e t m inde r lange film pje s . Voor plane e topnam e s m aak ik vaak film pje s van 200 s e conde n bij 10 fps : in totaal 2000 be e lde n. Vaak is de s e e ing e ch te r z o s le ch t dat de z e op ‘goe de m om e nte n’ nog altijd z e e r be roe rd is , h ie rdoor z ijn e ch t goe de afbe e ldinge n e e rde r uitz onde ring dan re ge l. H e t e nige nade e l van m e e r film pje s m ak e n is dat je m e e r tijd k w ijt be nt aan h e t be w e rk e n e rvan, je m oe t e r natuurlijk w e l w at voor ove r h e b-be n. Één k e e r h e b ik 35 film pje s van e lk 1000 afbe e ldinge n ge m aak t van Jupite r, e n de z e na afloop één voor één op de z e lfde m anie r be w e rk t. Te rw ijl de ins te l-linge n op de w e bcam te lk e ns ge lijk w are n, s tak e n vijf afbe e ldinge n m e t nam e door tijde lijk be te re s e e ing duide lijk uit bove n de re s t van de afbe e ldinge n.

Z e lf m aak ik inm idde ls bijna altijd ge bruik van de LRGB te ch nie k , e n dan w e l m e t e e n z w art/w it-w e bcam voor Lum inance opnam e s e n e e n ge w one k le ure n-w e bcam voor de k le ure nopnam e s . Je w is s e lt dan tus s e ntijds s ne l van w e bcam , e n m oe t e lk e k e e r w e e r opnie uw goe d s ch e rps te lle n. In plaats van de z w art/w it-w e bcam k an je ook je k le ure n-w e bcam ge bruik e n om Lum inance opnam e s m e e te m ak e n. De z e is e ch te r w e l m inde r lich tge voe lig als de z w art/w it-w e bcam e n h e e ft bove ndie n e e n lage re e ffe ctie ve re s olutie z odat de opnam e s m inde r ge de taille e rd z ulle n z ijn. Toch is h e t re s ultaat vaak nog be te r dan e nk e l ge bruik m ak e n van e e n k le ure n-w e bcam om opnam e s m e e te m ak e n. Ove rige ns is h e t z e k e r nie t onm oge lijk om z onde r inge w ik -k e lde LRGB te ch nie k toch goe de opnam e s te m ak e n.

Le e s ve rde r pagina 12.


Re e ds in augus tus w e rd be k e nd ge m aak t dat ‘Stargate Atlantis ’ na vijf s e iz oe ne n e n pre cie s 100 afle ve ringe n te n e inde z ou k om e n. H e de n k unne n w e m e t z e k e rh e id de z e ge ge ve ns be ve s tige n. De laats te afle ve ring w ordt in januari 2009 uitge z onde n. H oe w e l de k ijk cijfe rs lich t w are n ge daald, w as de be langrijk s te re de n voor de s topz e tting de aank ondiging van de nie uw e s pin-off ‘Stargate : Unive rs e ’, w aarm e e SciFi Ch anne l e e n jonge r publie k w il tre k k e n. De fans van ‘Atlantis ’ z ijn h ie r uite raard nie t blij m e e . Volge ns de produce nte n z ou h e t e ch te r onm oge lijk z ijn ge w e e s t om alw e e r tw e e Stargate s e rie s te ge lijk e rtijd te produce re n, z oals e e rde r w e rd ge daan m e t SG-1 e n Atlantis . Dit z ou te ge nw oordig nie t m e e r vol te h oude n z ijn, m e de door de ge s te ge n productie k os te n e n de z w ak k e dollar. H e t ve rh aal van Atlantis is e ch te r nog nie t h e le m aal voorbij: de s e rie z al w orde n voortge z e t in e e n tw e e uur dure nde DVD-film , die in 2009 uitk om t. Voorlopig is e r groe n lich t ge ge ve n voor één film , m aar ve rw ach t w ordt dat dit (ne t als bij SG-1) de aanz e t z al ge ve n tot m e e rde re ve rvolgfilm s .

Kortnie uw s ... Naar alle z e k e rh e id z al Joe Joh ns ton de re gie op z ich ne m e n van 'Th e firs t ave nge r: captain am e rica' die e ind volge nd jaar z ou m oe te n uitk om e n. Joh ns ton is vooral ge k e nd als de re gis s e ur van Juras s ic Park III, e n ve rfilm d m om e nte e l 'Th e w olfm an'... Tim Kring, de produce r van 'H e roe s ' s taat onde r druk van om de ve rh aallijn e e nvoudige r te m ak e n. W ant blijk baar be ginne n de Am e rik ane n (- 21% ) m as s aal af te h ak e n. Tja, lang le ve de popcorn cultuur... David Te nnant, be te r be k e nd als de h uidige 'Dr. W h o' h e e ft e r ge noe g van e n z al nie t m e e r in h e t nie uw e s e iz oe n opdrave n, m aar w e l nog vie r 's pe cials ' afw e rk e n. Moge lijk e opvolge rs z ijn Jos e ph Pate rs on, David Morris e y, Jam e s Ne s bitt e n Joh n Sim m ... De ve rnie uw de 'Knigh t ride r' re e k s k rijgt na één s e iz oe n re e ds rak e k lappe n. Me e r be paald e e n 're boot' w aardoor in h e t tw e e de s e iz oe n alle acte urs w orde n ve rvange n, e n h e t ve rh aallijn ande rs m oe t... En de re vival van jare n '80 s e rie s gaat ve rde r. Na 'Battle s tar Galactica', 'Knigh t ride r' e n 'Th e bionic w om an'

z al nu ABC 'V' nie uw le ve n in blaz e n... Er z ijn ge ruch te n om e e n nie uw e 'Gh os tbus te rs ' te m ak e n... M idde n volge nd jaar k om t ook e e n nie uw e anim atie film rond de jare n '60 te k e nfilm s e rie 'As tro Boy'...

Traile r v/d m aand

W e k unne n e r nie t om h e e n... De nie uw e 'Star tre k ' k om t e r aan in w arp s ne lh e id m e t nie m and m inde r dan H ollyw oods nie uw s te s te r-re gis s e ur J.J. Abrah am s aan h e t roe r. Opnie uw probe re n de s tudiobaz e n de oude glorie te doe n h e rle ve n. W ant h e t ve rh aal be gint... w aar h e t ooit be gon. Bij k apite in Jam e s T. K irk e n z 'n trouw e Ente rpis e . Alle s z ie t e r z ow e l aute ntie k als gloe dnie uw uit w at voor de oudje s onde r ons , ik z e lf m e e ge re k e nd, vre e m d aan doe t. De vorm e n van de Ente rpris e z ijn z ow at de z e lfde ge ble ve n, alh oe w e l je toch ook e nk e le k e nm e rk e n z ie t van de ge lijk nam ige re e k s die vroe gtijdig w e rd afge voe rd. De acte urs lijk e n re ch t van de s ch oolbank e n te z ijn ge pluk t, e n alle s z ie t e r, w at m ij be tre ft, te s te rie l uit. Eige nlijk z oals h e t gans e 'Star Tre k ' unive rs um . Ge e n ronds linge re nd ge re e ds ch ap, h alf w e rk e nde ve rlich ting of tot op de draad ve rs le te n onde rde le n. Dit m aak t m is s ch ie n w e l h e t ve rs ch il tus s e n 'Star Tre k ' e n 'Star W ars '. W e z ulle n z ie n... De gloe dnie uw e traile r k an je alvas t in h oge re s olutie dow nloade n vanaf de Apple w e bs ite .

Ande re traile rs z ijn 'Tw iligh t' w aarin opnie uw e e n onoz e l w ich t ve rlie fd w ordt op e e n vam pie r, 'Race to w itch m ountain' van Dis ne y m e t Th e Rock in de h oofdrol (Of h oe je de h e de ndaags e je ugd al h e le m aal h e rs e ndood m oe t m ak e n), '2012' w aarin w e e ral e e ns de w e re ld om z e e p gaat, 'Te rm inator 4 - Salvation' m e t Ch ris tian Bale als de s toe re ve rz e ts le ide r e n natuurlijk 'Th e W atch m e n' die e r re de lijk ve e lbe love nd uit z ie t. Bron: AEG re d.

Nota: De AEG le de n k unne n, z oals traditie h e t w il, ook tijde ns de z e k e rs tvak antie te re ch t in h e t lok aal voor ons jaarlijk s e SF film fe s tival.

Be am m e up, Scotty

Rubrie k - Film tip

De as tronaute n van de s pace s h uttle Ende avour gaan h e t ruim te s tation ISS opnie uw inrich te n. Z e bre nge n e xtra s laapcom partim e nte n,fitne s s apparatuur, e e n k oe lk as t, e e n toile t e n e e n w ate rfilte rs ys te e m naar h e t s tation. De ve rbouw ing van h e t ISS is nodig, om dat e r vanaf volge nd jaar m e i m e e r as tronaute n in z ulle n ve rblijve n. H e t aantal full-tim e ple k k e n w ordt opge s ch roe fd van drie naar z e s . De nie uw e inrich ting w ordt de z e w e e k de ruim te in ge lance e rd m e t de s pace s h uttle Ende avour. Na aank om s t z al de z e ve nk oppige be m anning van h e t ruim te s ch ip alle m e ube ls e n apparate n in h e t ruim te s tation m onte re n. De e xtra w e rk - e n ve rblijfs ple k k e n m oe te n le ide n tot m e e r w e te ns ch appe lijk onde rz oe k aan boord van h e t ISS. Nu w ordt e r s le ch ts 10 uur pe r w e e k onde rz oe k ge daan, s trak s w ordt dat volge ns de NASA 35 uur pe r w e e k . Dat k om t vooral om dat de onde rh ouds w e rk z aam h e de n in h e t 10 jaar oude ruim te s tation vanaf m e i ve rde e ld k unne n w orde n ove r m e e r as tronaute n. "De m e e s te tijd van h un ve rblijf be s te de n de be w one rs nu aan onde rh ouds k lus s e n", ve rk laarde Mik e Suffre dini, de onde rz oe k s le ide r van h e t ISS te ge nove r pe rs bure au AP. "En dat z al in de toe k om s t alle e n m aar e rge r w orde n als h e t s tation oude r w ordt." Me e r m e ns e n aan boord van h e t ISS, be te k e nt e ch te r ook dat e r m e e r voorrade n nodig z ijn. Naas t de e xtra m e ube ls e n facilite ite n voor as tronaute n, w ordt e r daarom e e n bijz onde r w ate rfilte rs ys te e m ge ïns tal-le e rd dat conde ns e n de urine van de be w one rs k an om z e tte n in drink w ate r. H e t e e rs te w ate r dat w ordt ge produce e rd door h e t s ys te e m z al nog w orde n te rugge brach t naar de aarde voor e e n uitge bre ide te s t. Pas daarna gaan de as tronaute n h e t ook daadw e rk e lijk drink e n. "Dit s ys te e m is e s s e ntie e l voor de uitbre iding van 3 naar 6 m e ns e n", ve rk laarde Ch ris toph e r Fe rgus on, de com m andant van de Ende avour. "H e t is m is s ch ie n e e n afs tote nd conce pt, m aar e r k om t e e n dag dat w e op aarde ook dit s oort s ys te m e n nodig z ulle n h e bbe n. Z e lf ve rtrouw t Fe rgus on blinde lings op de h ygië ne van h e t filte rs ys te e m . "Als z e m ij w at van h e t w ate r aan z oude n bie de n, z ou ik h e t z e k e r durve n op te drink e n." 10-11-2008.

De Indias e m aans onde Ch andrayaan-1 draait s inds 8 nove m be r om de m aan. Aanvank e lijk w as dat e e n lang-ge re k te baan w aarvan h e t laags te punt op m e e r dan 500 k ilom e te r van h e t m aanoppe rvlak lag. Maar e e n dag late r w e rd de rak e tm otor van de s onde inge s ch ak e ld om h e m dich te rbij de m aan te bre nge n. Ook die m anoe uvre is ge s laagd: bij e lk e om loop nade rt Ch andrayaan-1 h e t m aanoppe rvlak nu tot 200 k ilom e te r. Stapje voor s tapje w ordt de ge volgde e llips baan nu ve rande rt in e e n polaire cirk e lbaan op e n h oogte van 100 k ilom e te r. Z odra dat ge luk t is , z al e e n k le ine ins lags onde op de m aan w orde n afge vuurd e n w orde n de dive rs e m e e tins trum e nte n aan boord inge s ch ak e ld. 10-11-2008.


Kortnie uw s


Curs us


plane e t Mars m e t e e n SPC9 00NC k le ure n-w e bcam . Door in Re gis tax te k lik k e n op Se le ct e n ve rvolge ns h e t film pje te s e le cte re n w ordt de z e ge ope nd. Om dat Mars w aars ch ijnlijk nie t altijd op e xact de z e lfde plaats s taat in h e t film pje , gaat Re gis tax e e rs t be pale n w aar Mars te lk e ns in h e t film pje s taat. Dit ge be urt in Re gis tax in h e t Align tabblad. Tijde ns dit aligne n probe e rt Re gis tax ook e e n ide e te k rijge n w e lk e be e lde n m e e r de tail be vatte n dan ande re be e lde n. Er z ijn ve rs ch ille nde m e th ode s aan de h and w aarvan Re gis tax be paald of e e n afbe e lding be te r is dan e e n ande re , e n z e lf ge bruik ik altijd de m e th ode Gradie nt (onde r Quality e s tim ator). Bij Low e s t q uality k an je aange ve n tot w e lk e k w alite it van de afbe e lding Re gis tax m oe t m e e gaan ne m e n voor h e t s tack e n, na h e t aligne n k an je de z e optie ove rrule n door h andm atig de s ch uifbalk onde rin be e ld te ve rplaats e n. In e e rs te ins tantie is e e n w aarde van 85 e e n goe de w aarde voor de z e Low e s t q uality. Nu m oe t je e e n Alignm e ntboxs iz e uitk ie z e n die z o groot is dat de z e ne t ove r de plane e tbol valt. Bij plane e topnam e s is e e n e nk e l-voudige alignm e nt de be s te optie (De fault s ingle , onde r m e th od). Klik ve rvolge ns in h e t m idde n van de plane e tbol e n h ie rna op de k nop ‘Align’. Re gis tax gaat nu h e t h e le film pje bij langs om te be pale n w aar in h e t be e ld de plane e t

Om dat je m e t LRGB m e e rde re opnam e s gaat s am e nvoe ge n z ul je w e l re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim ale opnam e tijde n van de plane te n. Om dat de RGB-afbe e lding vaak van duide lijk m inde re k w alite it is dan de Lum inance -afbe e lding, z e k e r als je de z e opne e m t m e t e e n k le ure n-w e bcam , k an je de opnam e tijde n w at ruim e r ne m e n. In e xtre m e ge valle n is h e t z e lfs m oge lijk om ve e l grote re ve rs ch ille n tus s e n Lum inance e n RGB opnam e s toe te s taan. De nk daarbij aan e e n com ple e t ge bre k aan oppe rvlak te de tails op bijvoorbe e ld Saturnus . Ee n opnam e van e nk e le ure n late r toont dan s ch ijnbaar de z e lfde afbe e lding van Saturnus als e e n e e rde re opnam e . Ook e e n k w alitatie f s le ch te re k le ure nopnam e van Jupite r w aarbij de grote rode s torm nie t z ich tbaar is k an vaak ge bruik t w orde n om e e n Lum inance opnam e in te k le ure n.

Foto: Ee n LRGB opnam e van Jupite r van 15 augus tus 2008. De RGB afbe e lding w as e nk e le dage n e e rde r ge m aak t e n lie t onge ve e r h e tz e lfde ge z ich t van Jupite r z ie n. De z e afbe e lding be vatte dus danig w e inig de tail dat de z e ook nu nog m e t re de lijk re s ultaat ge bruik t k on w orde n om de Lum inance afbe e lding m e e in te k le ure n. Dit ge val is e e rde r uitz onde ring dan re ge l, e n z e k e r bij m e e r de tailrijk e opnam e s van Jupite r z ul je re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim ale opnam e tijde n. In dit ge val s tond Jupite r op s le ch ts 14 grade n bove n de h oriz on e n w are n de opnam e s ge m aak t op e e n brandpunts afs tand van s le ch ts 2.4 m e te r m e t e e n ope nings ve rh ouding van onge ve e r F/11.

Opnam e s m ak e n van de m aan gaat e ige nlijk op de z e lfde m anie r als opnam e s m ak e n van de plane te n, m aar is vaak e e n s tapje e e nvou-dige r. H e t is ge m ak k e lijk e r om de m aan in be e ld te k rijge n, e n vanw e ge de grote h e lde rh e id e n de tail gaat h e t s ch e rps te lle n ook be te r. Voor de abs olute be ginne r is

de m aan dus e e n z e e r ge s ch ik t doe lw it voor de e e rs te opnam e s . Doordat de m aan ook nauw e lijk s k le ure n laat z ie n, is h e t m oge lijk om m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s filte r opnam e s te m ak e n z onde r dat je ook nog w e e r k le ure ninform atie m oe t ve rz am e le n. Dit ge e ft bijna altijd be te r re s ultaat dan e e n opnam e afk om s tig van e e n k le ure n-w e bcam in de norm ale m odus (z oals ge w oonlijk dan w e l in com binatie m e t e e n UV/IR-block filte r). Als je ge e n z w art/w it-w e bcam h e bt dan loont h e t vaak toch de m oe ite om e e n IR-pas s filte r te ge bruik e n m e t de k le ure n-w e bcam in z w art/w it m odus .

Opnam e s be w e rk e n

De ge m aak te film pje s m oe te n natuurlijk ook s am e nge voe gd w or-de n tot e e n e nk e le afbe e lding. H e t program m a w at ve e l m e ns e n h ie rvoor ge bruik e n is Re gis tax V4. Dit is e e n gratis program m a w aar-m e e je film pje s van z ow e l de Maan als de plane te n k unt s am e nvoe ge n (s tack e n), e n be w e rk e n. H e t valt buite n de s tre k k ing van dit artik e l om alle ve rs ch ille nde ins te llinge n uit te le gge n (op de w e bs ite van Re gis tax k an je e e n uitge bre ide h andle iding dow nloade n, e e n aanrade r!), m aar aan de h and van e e n voorbe e ld z al ik ve rte lle n h oe je in ie de r ge val m e t dit program m a aan de s lag k unt gaan. Ste l w e h e bbe n e e n film pje ge m aak t van de

Foto: Ee n afbe e lding van de tw e e k rate rs Th e oph illus & Cyrillus op de m aan ge nom e n m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s filte r. Vanw e ge de grootte e n h e lde rh e id is de m aan ook ge s ch ik t voor be ginne nde w e bcam m e rs .


NASA-as tronom e n h e bbe n bij H unts -ville , Alabam a (VS), e e n onde rz oe k s -s tation opge z e t dat 's nach ts uitk ijk t naar onve rw ach te m e te ore nactivite it. Al binne n tw e e m aande n h e e ft dat e e n ve rras s e nd re s ultaat opge le ve rd: fors e activite it van e e n nogal obs cure m e te ore nz w e rm . De ople ving van de z w e rm , w aarvan de radiant in h e t s te rre nbe e ld Pe rs e us ligt, w e rd ge re gis tre e rd in de late nach te lijk e ure n van 9 s e pte m be r. In k orte tijd ve rs ch e ne n daarbij e nk e le tie ntalle n vuurbolle n (m e te ore n h e lde rde r dan Ve nus ). Ook in voorgaande jare n z ijn die datum w e l e e ns m e te ore n ge z ie n, m aar z o talrijk als dit jaar w are n de z e 's e pte m be r-Pe rs e ïde n' nog nooit. W aars ch ijnlijk is de aarde dit jaar door e e n tam e lijk dich t s tofs poor van e e n nog onbe k e nde k om e e t ge trok k e n. Of dat de k om e nde jare n vak e r z al ge be ure n, is nog de vraag. 10-11-2008.

Na tw e e vrijw e l z onne vle k loz e jare n lijk t e r e e n e inde te z ijn ge k om e n aan de rus t op de z on. In de loop van ok tobe r z ijn w e e r vijf nie uw e z onne vle k groe pe n ge s ignale e rd - nog s te e ds nie t ve e l, m aar aanz ie nlijk m e e r dan de voorgaande m aande n. Daarbij k om t nog dat vie r van de vijf groe pe n de k e nm e rk e n van de k om e nde z onne vle k k e ncyclus (num -m e r 24) ve rtone n. H e t is voor h e t e e rs t dat vle k k e n van cyclus 24 grote r in aantal w are n dan die van cyclus 23. De vorige z onne vle k k e ncyclus be re ik te z ijn h oogte punt in h e t jaar 2000, e n de nie uw e cyclus lijk t nu langz aam op gang te k om e n. H e t ve rs ch il tus s e n z onne vle k k e n van de oude e n de nie uw e cyclus is dat de laats te ve rde r van de e ve naar op-duik e n e n m agne tis ch ve lde n h e bbe n die pre cie s te ge nge s te ld ge polaris e e rd z ijn. Be gin nove m be r z ijn ook w e e r e e n aantal k le ine z onne vlam m e n w aarge nom e n: ook de z e uitbars tinge n op de z on w ijz e n e rop dat de z onne activite it aan h e t aantre k k e n is . H e t volge nde m axim um w ordt e ch te r pas rond 2011 of 2012 ve rw ach t. 11-11-2008.

In de s pe urtoch t naar le ve n op ande re plane te n z oude n as tronom e n e n ge ologe n z ich m e de m oe te n late n le ide n door m ine ralogis ch e w aarne -m inge n. In e lk ge val ge ldt dat de grote m ine ralogis ch e ve rs ch e ide nh e id op aarde indire ct ge re late e rd is aan h e t onts taan e n de e volutie van h e t le ve n op onz e plane e t. Dat conclude re n onde rz oe k e rs onde r le iding van Robe rt H az e n e n Dom inic Papine au van h e t Carne gie Ins itution for Scie nce in e e n artik e l in h e t tijds ch rift Am e rican Mine ralogy . Tijde ns de vorm ing van h e t z onne s te ls e l k w am e n e r h ooguit e nk e le tie ntalle n m ine rale n voor. Ge ologis ch e proce s s e n op plane te n, z oals vulk anis m e , s ch roe fde n dat aantal op Ve nus e n Mars op tot e e n paar h onde rd. Maar op aarde z ijn e nk e le duiz e nde n m ine rale n be k e nd. Volge ns H az e n e n z ijn colle ga's is e r op aarde s prak e van e e n m ine ralogis ch e e volutie die m in of m e e r paralle l loopt aan de biologis ch e e volutie . Ve e l m ine rale n onts tonde n bijvoorbe e ld onde r invloe d van ch e m is ch e re actie s m e t vrije z uurs tof in de atm os fe e r, e n die z uurs tof is e e n product van biologis ch e activite it. Ook op ande re h e m e llich am e n z ou e e n grote m ine ralogis ch e ve rs ch e ide nh e id m oge lijk k unne n w ijz e n op biologis ch e proce s s e n. 12-11-2008.


Kortnie uw s s te e ds s taat. Als dit aligne n nie t goe d gaat, om dat h ij de plane e t uit h e t oog ve rlie s t, dan k an je onde r Ge ne ral options k ijk e n of Track obje ct e n Pre dict track w e l aan s taan. Aan h e t e ind van de rit h e e ft Re gis tax alle fram e s uit h e t film pje op volgorde van goe d naar s le ch t ge orde nd. Door de s ch uifbalk onde rin be e ld te ve rplaats e n k an je be pale n h oe ve e l fram e s je w ilt s tack e n. Z e lf s e le cte e r ik m e e s tal m inim aal de be s te 400 be e lde n, m aar vaak z e lfs tot aan 1000 of m e e r (van in totaal onge ve e r 2000 be e lde n). Dit h angt natuurlijk s te rk af van de s e e ing, bij goe de s e e ing z ijn bijna alle fram e s van de z e lfde k w alite it, e n dus bruik baar. Bij s le ch te re s e e ing z ul je of ge noe ge n m oe te n ne m e n m e t s le ch te re fram e s , of m e t m inde r fram e s . Als je e e n k e uz e h e bt ge m aak t ove r h oe ve e l fram e s je w ilt gaan s tack e n dan k an je op h e t k nopje lim it gaan druk k e n.

Re gis tax bre ngt je nu naar h e t Optim iz e tabblad. H ie r w ordt h e t aligne n ge pe rfe ctione e rd; de be e lde n w orde n nog be te r ove r e lk aar h e e n ge le gd. H e t be s te k an Re gis tax dit doe n aan de h and van e e n goe de re fe re ntie afbe e lding, k ie s h ie rtoe onde r Cre ate a re fe re nce fram e voor onge ve e r 50 fram e s to s tack e n k lik ve rvolge ns op cre ate . Re gis tax voe gt nu de be s te 50 fram e s s am e n tot e e n nie uw e afbe e lding. H ie rna k om je voor h e t e e rs t in h e t W ave le t tabblad te re ch t, e n voordat je de re fe re ntie afbe e lding ve rde r gaat ge bruik e n k an je h e m vaak be te r ie ts ve rs ch e rpe n. Z org e rvoor dat je de afbe e lding in ie de r ge val nu nog nie t te s ch e rp m aak t; voor w at w az ige afbe e ldinge n vols taat h e t vaak om h e t de rde w ave le ts balk je naar 20 te s le pe n voor s ch e rpe re opnam e s van de m aan k an je be te r h e t tw e e de balk je ie ts naar re ch ts ve rs le pe n. Als je de afbe e lding ie ts s ch e rpe r h e bt ge m aak t k lik je op Continue e n k om je w e e r in h e t Optim iz e tabblad uit. Z org e rvoor dat Single run optim iz e r uit s taat e n k lik ve rvolge ns op Optim iz e & Stack .

Eve n tus s e ndoor, Re gis tax h e e ft e rg ve e l m oge lijk h e de n, e n de be s ch re ve n m e th ode is dus z e k e r nie t de e nige . Tot nu toe h e b ik e ch te r nog nooit duide lijk be te re afbe e ldinge n ge k re ge n door e e n ande re m e th ode te volge n, e n om e e rlijk te z ijn h e b ik e r al z e e r ve e l ge probe e rd. Mis s ch ie n dat m e t be paalde ins te llinge n ne t e e n ie ts be te re afbe e lding m oge lijk is , m aar inform atie die e r nie t is k an je ook nie t h e t ge bruik van e e n te ch nie k als Re s am pling of Driz z ling in Re gis tax. W at ve rre w e g h e t

be langrijk s te is , is h oe ve e l fram e s e r uite inde lijk ge s tack e d gaan w orde n, e n h oe h ard je aan de w ave le ts balk je s gaat tre k k e n om de afbe e lding s ch e rpe r te m ak e n. En z o z ijn e r nog e e n aantal z ak e n, die ik nu z al be h ande le n. Als h e t goe d is , is Re gis tax nu k laar m e t h e t s tack e n van de fram e s e n be n je w e e r in h e t W ave le t tabblad uitge k om e n. In h e t ge val van e e n k le ure nopnam e m e t de k le ure n-w e bcam is nu de tijd ge k om e n om de ve rs ch ille nde k le ure n goe d op e lk aar af te s te lle n. Door atm os fe ris ch e dis pe rs ie ligge n de k le urk anale n nam e lijk nie t ne tje s ove r e lk aar h e e n. Klik h ie rtoe e e n k e e r op h e t m idde n van de plane e t (om Re gis tax te late n w e te n dat h ij daar naar m oe t k ijk e n) e n k lik ve rvolge ns op RGB Align e n op Es tim ate . Ve rvolge ns k an je naar s m aak m e t de w ave le ts ins te llinge n gaan s pe le n. Link s in be e ld z ijn 6 w ave le ts balk e n z ich tbaar, die van bove n naar onde r h un uitw e rk e n h e bbe n op s te e ds grove r de tail. Me t de e e rs te w ave le ts balk w orde n dus h e e l fijne de tails ve rs ch e rpt, e n z e k e r als je w e inig fram e s h e bt ge s tack e d w ordt h ie rdoor ook de aanw e z ige ruis m e e r ve rs ch e rpt dan bij bijvoorbe e ld h e t de rde w ave le ts balk je . H e t e ffe ct van al de z e balk je s is e ige nlijk nie t te voors pe lle n, e n is afh ank e lijk van de s ch e rpte van de afbe e lding (w at vaak w e e r s am e nh angt m e t de ve rgroting e n de s e e ing, m aar ook van bijvoorbe e ld de ins te llinge n op de w e bcam ). Bij de m aanfoto e nk e le pagina’s te rug h e b ik bijvoorbe e ld e nk e l h e t e e rs te w ave le ts balk je w at ve rs ch ove n tot 10, m aar bij de m e e s te plane e t-opnam e s op h oge ve rgroting z it ik vaak m e t h e t tw e e de of h e t de rde w ave le ts balk je te w e rk e n e n dan tot w aarde s van w e l 40 of 50.

Om z ove e l m oge lijk de tail de late n z ie n m oe t h e t h is togram van de afbe e lding vaak ook nog ge s tre tch t w orde n. Dit k an je in Re gis tax doe n door naar W ave le t options te gaan, e n daar te k lik k e n op H is togram e n op RGB Balance . In RGB Balance k an je de k le urk anale n corrige re n, m aar dit doe ik m e e s tal na afloop in e e n program m a als Th e GIMP (gratis ) of Ph otos h op (duur) om dat ik e r dan m e e r controle ove r h e b. Je k unt h e t ve ns te r van RGB Balance nu e ch te r w e l prim a ge bruik e n om te k ijk e n of je nie t te ve e l aan h e t h is togram s tre tch e d. In h e t ve ns te r H is togram w ordt nam e lijk e nk e l h e t h is togram van de groe ne k le ur w e e rge ge ve n. Aan de lage k ant van h e t h is togram m oe t je in de re ge l nie t aank om e n, e n de lo ins te lling k an je dus op 0 late n s taan. De h oge k ant m oe t je


Curs us


z ove r te rugbre nge n dat alle k le ure n in de grafie k je s in RGB Balance in h e t ge h e e l z ich tbaar z ijn (z odanig dat onge ve e r 5% aan de re ch te rk ant van de grafie k nog ge h e e l w it is ).

De volge nde s tap is om op Do All te k lik k e n e n daarna op Save Im age . Ge e f de afbe e lding e e n z innige naam e n Sla de afbe e lding op als e e n 16-bit PNG of 16-bit TIFF be s tand. H e t PNG be s tands form aat ge bruik t los s le s s com pre s s ie (e r w ordt dus ge e n e nk e le be e ldinform atie w e gge gooid, m aar h e t be s tand w ordt w e l k le ine r). Als je al te vre de n be nt m e t de afbe e lding, e n h e m w it plaats te n op h e t w e b, dan k an je h e t be s tand ook ops laan als e e n JPG be s tand. Vanw e ge de los s y com pre s s ie -te ch nie k is dit be s tands form aat e ch te r nie t e ch t ge s ch ik t om de afbe e lding late r nog w e e r te gaan be w e rk e n, e r w ordt nam e lijk w e l be e ldinform atie aange pas t e n w e gge gooid. Som s onts taan e r in Re gis tax na h e t toe pas s e n van de w ave le ts arte facts ; ve rve le nde ne p de tails die duide lijk nie t op de plane e tbol th uis h ore n. De m e e s t voork om e nde h ie rvan is h e t onion ring e ffe ct, dit z ijn lijnvorm ige arte facts die op de plane e tbol z e lf aan de rand van de plane e t voork om e n.

Foto: Onion rings bij e e n z w art/w it opnam e van Mars . Voornam e lijk aan de rand van de plane e t z ijn lijnvorm ige s tructure n z ich tbaar die nie t op de plane e t th uis h ore n. Onion rings z ijn h e t ge volg van e e n ge bre k aan contras t in de opnam e s .

Dit onion ring e ffe ct h e e ft vooral te m ak e n m e t e e n ge bre k aan contras t in e e n be paalde re gio van de plane e t. Z e lf h e b ik h e t ide e dat h e t vak e r voork om t onde r s le ch te

s e e ing, e n bij ne t nie t h e le m aal s ch e rpe afbe e ldinge n, ook afbe e l-dinge n die te donk e r z ijn ve rtone n vak e r onion rings . Als je e e n Lum inance afbe e lding w ilt be w e rk e n in Re gis tax (bijvoorbe e ld e e n IR-pas s opnam e van Mars ) dan k an je alle bove ns taande s tappe n ook volge n, m e t dit ve rs ch il dat je onde r Align – Color uitvink t (als Re gis tax dit nog nie t z e lf door h ad), e n dat e r uite raard ge e n RGB Align m oe t w orde n ge daan, w ant e r z ijn ge e n ve rs ch ille nde k le urk anale n. Ve rde r z ijn de s tappe n e xact ge lijk . Ee n opnam e van de m aan k an ook op de z e lfde m anie r be w e rk t w orde n, alle e n m oe t je nu e e n of m e e rde re alignm e nt boxe n plaats e n op duide lijk z ich tbare punte n op de m aan (h e lde re rand van e e n k rate r, of ge w oon k le ine k rate rs ). In de Re gis tax h andle iding e n op de w e bs ite van Re gis tax is h ie rove r m e e r te vinde n. Vaak is h e t nog m oge lijk e n raadz aam om m e t e e n e xte rn fotobe w e rk ings program m a als Th e GIMP of Ph otos h op de afbe e lding nog ve rde r te be w e rk e n. Z e lf ge bruik ik altijd h e t program m a Ph otos h op, m aar in principe k an je m e t h e t gratis program m a Th e GIMP alle be w e rk inge n ook uitvoe re n. H oe je m e t de z e program m a’s m oe t w e rk e n ga ik h ie r nie t be h ande le n. Er z ijn ve e l tutorials op inte rne t te vinde n om je op w e g te h e lpe n. Vooral de k le urbalans is vaak ne t goe d, e n in Ph otos h op k an je die nauw k e urige r corrige re n dan in Re gis tax. Ove r h e t alge m e e n is h e t e rg m oe ilijk om de ‘juis te ’ k le urbalans te ve rk rijge n, z e k e r als de ins te llinge n op de w e bcam al nie t goe d w are n. Z e lf probe e r ik de k le ure n z o te k rijge n dat z e m in of m e e r ove re e nk om e n m e t e e n opnam e w aarvan ik vind dat die e e n m ooie k le urbalans h e e ft. Vaak is dat e e n opnam e van e e n ande re as trofotograaf. W e rk e n m e t e e n fotobe w e rk ings program m a le e r je e ige nlijk alle e n door h e t te doe n, daarbij k rijg je s te e ds m e e r ‘ge voe l’ voor contras t e n k le ure n, e n w ordt h e t s te e ds ge m ak k e lijk e r om tot e e n ge w e ns t re s ultaat te k om e n. Daarom w il ik h e t late n bij e e n aantal tips voor bij h e t be w e rk e n van afbe e ldinge n:

1. Gooi ge e n inform atie uit de afbe e ldinge n w e g. Bij plane e t-opnam e s h oudt dit e ige nlijk in dat je ge e n ove rbe lich te ge bie de n m ag k rijge n, e n dat de plane e trand ge le ide lijk naar z w art of bijna z w art

toe gaat. Alle inform atie m oe t dus pas s e n in h e t h is togram .

2. Als je w e e t dat e e n be paald ge bie d e e n be paalde k le ur h e e ft (bijvoorbe e ld e e n w itte poolk ap van Mars ), controle e r dan of dat in jouw afbe e lding ook inde rdaad z o is .

3. Be w e rk m e t m ate . Ga nie t 30x aan de h ue , s aturation, curve s e n le ve ls z itte n. Me t de le ve ls optie alle e n k om je vaak al e e n h e e l e ind!

4. Be w aar altijd h e t origine e l van de afbe e lding z odat als je late r nie t te vre de n be nt je altijd opnie uw k an be ginne n (e n dat z al vaak ge be ure n).

5. Ne e m e e n pauz e nadat je de nk t k laar te z ijn m e t de opnam e . Ee n paar uur late r k ijk je vaak h e e l ande rs naar de opnam e ; w aar je e e rs t dach t e e n m ooi ge balan-ce e rde opnam e te h e bbe n ge m aak t blijk t nu bijvoorbe e ld dat h ij toch w e l e rg s te rk be w e rk t is e n dat de k le ure n ook nie t h e le m aal goe d z ijn.

W aar ik k ort nog w e l w at m e e r ove r w il ve rte lle n is h e t s am e nvoe ge n van e e n Lum inance e n e e n k le ure nafbe e lding in Ph otos h op. Ste l w e h e bbe n nu tw e e afbe e l-dinge n uit Re gis tax ge k re ge n, w aarbij de één e e n Lum inance afbe e lding is ge m aak t m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s filte r, e n de ande r e e n ge w one k le ure nafbe e lding is die e e n m inuut late r w as opge nom e n m e t e e n k le ure n-w e bcam e n e e n UV/IR-block filte r. De Lum inance opnam e ve rtoont ve e l de tail, m aar be vat ge e n k le ure n. H oe k unne n w e de z e opnam e s nu s am e nvoe ge n tot e e n nie uw e ge de taille e rde k le ure nafbe e lding? Om dit voor e lk aar te k rijge n k an je gaan w e rk e n m e t laye rs in Ph otos h op. Ope n be ide afbe e ldinge n in Ph otos h op. Om de tailve rlie s te voork om e n z org je e rvoor dat de Lum inance afbe e lding h e t form aat h e e ft van e e n 16bit RGB afbe e lding is (onde r Im age ->Mode ). De e e rs te s tap is nu om de k le ure nopnam e in e xact de z e lfde rotatie e n grootte te k rijge n als de Lum inance opnam e . Er z ijn ve rs ch ille nde m anie re n om dit voor e lk aar te k rijge n, m aar de m ak k e lijk s te is om de k le ure nafbe e lding te k opië re n als


Sim ulatie van z w ak k e gam m as tra-lingEe n inte rnationaal te am van s te rre nk undige n, onde r w ie de Gronings e as tronom e Am ina H e lm i, h e e ft de locatie in de Me lk w e g voors pe ld, w aar de k ans h e t groots t is dat e r donk e re m ate rie w ordt ge vonde n. Op bas is van s im ulatie s , uitge voe rd m e t Europa’s groots te s upe rcom pute rs , tone n z ij aan dat nie t de s ate llie ts te ls e ls van de Me lk w e g, m aar h e t ge bie d rondom h e t ce ntrum van de Me lk w e g de be s te ple k is om te s pe ure n naar de z w ak k e gam m as traling die de raads e lach tige donk e re m ate rie uitz e ndt. Z ij doe n in e e n Nature -artik e l dat vandaag ve rs ch ijnt de aanbe ve ling dat NASA’s nie uw e gam m ate le s coop Fe rm i z ich op dit ge bie d gaat rich te n. Donk e re m ate rie is m ate rie die w e l z w aarte k rach tinvloe d uitoe fe nt, m aar tot op h e de n nie t is w aarge nom e n m e t te le s cope n. Kos m ologe n ne m e n aan dat z o’n 85% van alle m as s a in h e t h e e lal uit de m ys te rie uz e donk e re m ate rie be s taat, ge e n ge w one atom e n e n m ole cule n, m aar onbe k e nde e le m e ntaire de e ltje s die w e l m as s a h e bbe n, m aar ge e n s traling produce re n. Onde r de juis te conditie s z oude n de z e de e ltje s w e l voldoe nde gam m as traling k unne n uitz e nde n om door Fe rm i ge z ie n te w orde n. De donk e re m ate rie -h alo rond e e n s te rre ns te ls e l als onz e Me lk w e g be vat m e e r dan e e n triljoe n z ons m as s a’s . De s im ulatie s late n z ie n dat de e norm e h alo van de Me lk w e g is onts taan uit e e n s e rie bots inge n e n ve rs m e ltinge n van m iljoe ne n ve e l k le ine re brok k e n donk e re m ate rie die bij de Oe rk nal z ijn ge vorm d. Som m ige h e bbe n h e t proce s ove rle e fd; de groots te h e rbe rge n de be k e nde s ate llie ts te ls e ls van de Me lk w e g, z oals de Grote e n Kle ine Mage lh ae ns e W olk e n h e t dw e rgs te ls e l Sagittarius . Gam -m as traling w ordt ge produce e rd in ge bie de n m e t e e n h oge dich th e id van donk e re m ate rie . De s traling k om t vrij w anne e r de de e ltje s bots e n e n ve rnie tigd w orde n. Ve e l k os m ologe n h e bbe n be argum e nte e rd dat de s ate llie ts te ls e ls de ide ale ple k vorm e n voor Fe rm i om gam m as traling te z oe k e n, vanw e ge de h oge dich th e id van donk e re m ate rie in h un ce ntrum . De nie uw e s im ulatie s tone n e ch te r aan dat Fe rm i be te r de Me lk w e g in z ou k unne n k ijk e n (vanaf de z on ge z ie n), m aar dan 10 tot 30 grade n van h e t ce ntrum vandaan. Daar, z o voors pe lle n de as tronom e n, is de k ans h e t groots t dat e e n ge varie e rd e n k arak te ris tie k patroon van gam m a-s traling w ordt ontde k t. De s im ulatie s z ijn uitge voe rd m e t onde r m e e r Ste lla / Blue ge ne , de LOFAR s upe rcom pute r bij de Rijk s unive rs ie it Groninge n. 26-11-2008.

Bij de dive rs e ve s tiginge n van h e t Europe s e ruim te age nts ch ap ESA w appe rt s inds vandaag e e n nie uw e vlag: die van Ts je ch ië . Dat land is nam e lijk s inds 12 nove m be r officie e l de ach ttie nde lids taat. H e t Ts je ch is ch e lidm aats ch ap be gint ove rige ns m e t e e n lange ove rgangs pe riode , die pas op 31 de ce m be r 2014 afloopt. Ge dure nde die pe riode z al e e n s pe ciale w e rk groe p de dire cte ur-ge ne raal van ESA advis e re n om tre nt de im ple m e ntatie van m aatre ge le n die ge rich t z ijn op h e t aanpas s e n van de indus trie , de w e te ns ch appe lijk e ge m e e ns ch ap e n ande re re le vante organis atie s aan de e is e n van ESA.


Kortnie uw s laye r naar de Lum inance afbe e l-ding: s e le cte e r m e t de re ctangular m arq ue e tool e e n vie rk antje ne t om de plane e t h e e n. Kopie e r dit s tuk je van de afbe e lding m e t ctrl+ c e n plak de z e afbe e lding in de Lum inance afbe e lding m e t ctrl+ v (s e le cte e r dus e e rs t de z e Lum inance afbe e lding). Je h e bt nu e e n e xtra laye r in de Lum inance afbe e lding e rbij ge k re ge n. Z e t h ie rvan de opacity op onge ve e r 50% z odat je z ow e l de k le ure n als de z w art/w it opnam e te ge lijk k unt z ie n. Me t be h ulp van fre e trans form (ctrl+ t) k an je de k le ure nafbe e lding nu rote re n e n e ve ntue e l ve rgrote n totdat de z e pre cie s op de Lum inance afbe e lding k om t te ligge n. Door tus s e ntijds de opacity te w is s e le n tus s e n 0 e n 100% k an je goe d z ie n of de afbe e lding goe d ligt. Als de afbe e lding e e nm aal goe d is k lik dan e e nm aal op de m ove tool e n be ve s tig de vraag apply th e trans form ation? Z e t nu de opacity van de k le ure nlaye r w e e r op 100% e n k ie s in plaats van de norm al ble nding m ode als laye rtype Color. Ph otos h op ge bruik t nu de k le ure ninform atie van de nie uw e laye r om de Lum inance afbe e lding m e e in te k le ure n.

Je e e rs te LRGB afbe e lding is e e n fe it. Je k unt nu nog altijd afz onde rlijk be ide laye rs gaan be w e rk e n, dus le t e rop w e lk e laye r ge s e le cte e rd is als je be paalde be w e rk inge n w ilt uitvoe re n. Je k unt de afbe e lding nu ops laan in e e n Ph otos h op form aat dat ook de laye rinform atie be w aart z odat je late r ge m ak k e lijk e r ve rde r m e e k an w e rk e n. Als de opnam e ‘k laar’ is e n je h e m w ilt publice re n, dan k an je h e m natuurlijk ook ops laan als e e n JPG afbe e lding (alt+ s h ift+ ctrl+ s ). Dit is s le ch ts één m e th ode die ik altijd ge bruik om LRGB opnam e s te ve rk rijge n, m aar z oals ge bruik e lijk e r z ijn e r m e e rde re m anie re n om opnam e s s am e n te voe ge n.

Foto: Mars . Link s : e nk e le fram e s van e e n Lum inance (bove n) e n e e n RGB afbe e lding (onde r). Daarnaas t: e e n s tack van 500 van de z e fram e s . Tw e e de van re ch ts :

LRGB s am e nvoe ging in Ph oto-s h op. En h e le m aal re ch ts : de Finis h ing Touch in Ph otos h op. De Lum inance opnam e s z ijn infrarood opnam e s ge m aak t m e t e e n Ve s ta w e bcam m e t e e n z w art/w it-CCD, e n de k le ure nopnam e s z ijn e nk e le m inute n daarna ge s ch ote n m e t e e n SPC9 00NC w e bcam m e t e e n UV/IR-block filte r.

Naw oord

O m dat de oors pronk e lijk e grootte van dit docum e nt op e e n 5-tal A4tje s w as ge s ch at, e n ik dit inm idde ls toch al ruim s ch oots ove rs ch re de n h e b, is e r ook nog w e l plaats voor e e n naw oord. De be s prok e n m e th ode s z ijn s le ch ts voorbe e lde n van h oe ik te w e rk ga bij w e bcam as trofotografie . O p h e t m om e nt van s ch rijve n be n ik ‘s le ch ts ’ tw e e jaar be z ig m e t z ow e l as tronom ie in h e t alge m e e n als w e bcam as trofotografie in h e t bijz onde r. Uitge le e rd be n ik dus alle rm ins t. Toch le e k h e t m e le uk om nu al e e n w e bcam as trofotografie h andle iding te s ch rijve n. De h oop is dat ande re m e ns e n aan de h and van de z e h andle iding z e lf aan de s lag k unne n gaan m e t as trofotografie m e t e e n w e bcam . Als al ve rde r ge vorde rde w e bcam m e rs h ie rm e e ide e ë n op k unne n doe n om h un e ige n opnam e s te ve rbe te re n dan is dat natuurlijk ook m e e ge nom e n. In de inle iding h e b ik h e t ove rige ns ove r e e n ‘volge nd de e l’ van de z e h andle iding w aarin ik w il be s pre k e n h oe je m e t voor lange s luite rtijde n aange pas te w e bcam s de e ps k y opnam e s k unt m ak e n. Concre te planne n om dat de e l te s ch rijve n ontbre k e n e ch te r...Bron: Em il K raaik am p.

w w w .as trofotografie .be

A ctivite ite nk ale nd e r

Rubrie k


11 de ce m be r Unive rs ite it Tw e nte

Fas te n your s e atbe lts

W .S.G. Is aac Ne w ton organis e e rt op 11 de ce m be r e e n dagvulle nd s ym pos ium rondom h e t th e m a: Luch t-e n ruim te vaart onde r de naam van: 'Fas te n your Se atbe lts , A Journe y Th rough Ae ros pace Te ch nologie s '. Z ij is de s tudie -ve re niging van w e rk tuigbouw k unde aan de Unive rs ite it Tw e nte . Op dit m om e nt te lt de ve re niging z o'n 750 le de n, w aarvan e r 125 de ve re niging draaie nde h oude n m idde ls h e t organis e re n van tal van activite ite n als s tudie re iz e n, e xcurs ie s , ge z e lligh e ids activite ite n e n s ym pos ia. H e t s ym pos ium w ordt jaarlijk s ge h oude n e n w ordt e lk jaar w e e r druk be z och t door s tude nte n, m e de w e rk e rs van de unive rs ite it e n m e ns e n uit h e t be drijfs le ve n. Organis atie s als Dutch Space , NLR e n Rolls Roys z ulle n le z inge n h oude n ove r dive rs e onde rw e rpe n binne n dit th e m a. Daarnaas t is e r ook ruim te voor w e rk tuigbouw -k undig ge re late e rde w ork s h ops . H e t s ym pos ium w ordt ge h oude n in Ens ch e de aan de Unive rs ite it Tw e nte in h e t ge bouw 'De H ors t'. Me e r inform atie op de link :

h ttp://w w w .fas te nyours e atbe lts .nl/

Vrijdag 19 de ce m be rVolk s s te rre nw ach t Mira

W at bre ngt 2009 ?

Frank De boos e re blik t tijde ns z ijn m ultim e diavoors te lling vooruit op 2009 . En dat jaar w ordt op h e t vlak van s te rre nk unde e n ruim te vaart nie t z om aar e e n jaar als e lk ande r. Te n e e rs te m oge n w e e r indie n alle s volge ns plan ve rloopt in m e i ge tuige van z ijn h oe onz e landge noot e n ESA-as tronaut Frank De W inne aan z ijn tw e e de ruim te vluch t be gint, e n dit voor e e n ve rblijf van m aar lie fs t z e s m aande n aan boord van h e t inte rnationale ruim te s tation ISS. H e t s pre e k t voor z ich dat dit ge be ure n in ons land m e t m e e r dan ge w one be langs te lling z al ge volgd w orde n. W e blik k e n al e e ns e ve n vooruit. Van 19 .30 tot 22.30 uur. Na de voors te lling van Frank k unne n w e bij h e lde r w e e r gaan w aarne m e n in h e t e ch t. H e t is de ce m be r, de w inte r k om t e raan, e n als h e t nie t be w olk t is k rijge n w e

k ans om ve le ure n s te rre n te k ijk e n. M is s ch ie n be k e nd voor ve le n, m aar e e n ve rk e nnings toch t m e t de te le s coop langs de s te rre nbe e lde n Stie r, Orion e n Tw e e linge n le ve rt vas t nog e e n boe l ve rras s inge n op …

Z ate rdag 20 de ce m be rVolk s s te rre nw ach t Mira

Ke rnfus ie

Ke rnfus ie : e e n grote uitdaging m e t e e n e norm e be lofte . Onde r de z e s pre k e nde tite l k om t Je f Onge na op 20 de ce m be r s pre k e n op MIRA. K e rnfus ie is w aars ch ijnlijk w e l de m e e s t e fficië nte toe k om s tige alte rnatie ve e ne rgie bron, m aar w e ge ns de -foutie ve - as s ociatie m e t de h uidige vorm van k e rn-e ne rgie (k e rns plits ing, "fis s ie " in te ge ns te lling tot "fus ie ") s pre e k t h e t bij h e t grote publie k m inde r tot de ve rbe e lding als pak w e g z onne - of w inde ne rgie . Ste rre nk undige n w e -te n e ch te r m aar al te goe d w at de s ch ie r one indige m oge lijk h e de n e rvan z ijn: k e rnfus ie is im m e rs de m otor die de s te rre n draaie nde h oudt! Ee n q uas i onbe pe rk te , in De s s e ntie nie t-ve rvuile nde , e n e norm e fficië nte e ne rgie bron. H e laas z ijn e r nog e e n pak te ch nis ch e h inde rnis s e n e n proble m e n te ove rw inne n voorale e r w e de z e "Z on op Aarde " k unne n re alis e re n. Ve e rtie n jaar ge le de n nodigde n w e Je f Onge na al e e ns uit voor e e n le z ing op MIRA, e n alle aanw e z ige n w are n h e t ove r e e ns dat h e t één de r inte re s s ants te e n boe ie nds te le z inge n w as . Onde r-tus s e n s taat de tijd natuurlijk nie t s til. Toe n w as Je f -via de Konink lijk e M ilitaire Sch ool- ve rbonde n aan h e t Te xtor-e xpe rim e nt in h e t Duits e Jülich . Onde rtus s e n z ijn z ow e l h e t onde r-z oe k als Je f z e lf e e n trapje opge s ch ove n, e n is h ij nu Tas k Force Le ade r aan de w w w .je t.e fda.org te Oxford (Joint Europe an Torus ). W at is k e rnfus ie ? H oe w e rk t dat in de s te rre n, e n h oe m oe te n w e dit op Aarde re alis e re n? W e lk e s tappe n z ijn e r al afge le gd, e n w at ligt e r nog in h e t ve rs ch ie t? En vooral: h oe lang z al h e t nog dure n vooral h e t e conom is ch re ndabe l k an ge re alis e e rd w orde n? Dit e n nog m e e r (e n vooral ook ve rge lijk inge n m e t de ande re e ne rgie bronne n) z ijn de onde rw e r-pe n die in de z e le z ing aan bod k om e n. Nu de brands tofprijz e n ove ral de pan uit s w inge n, is dit e e n onde rw e rp e n e e n le z ing om nie t te

m is s e n! En Je f is nog altijd e e n e ve n ge dre ve n s pre k e r: w e dde n dat u na z ijn le z ing e ve n ove rtuigd be nt als w ij dat k e rnfus ie dé e ne rgie bron van de toe k om s t is ? Datum : z ate rdag 20 de ce m be r, 15.00 uur. Toe gangs prijs € 3,00 (gratis voor MIRA-le de n).

Z ate rdag 20 de ce m be rVolk s s te rre nw ach t Ge nt

Z e lf e e n te le s coop bouw e n

Ee n e ige n te le s coop bouw e n; voor de e ne m is s ch ie n ie ts onove r-k om e lijk , voor de ande re e e n uitdaging. De w e rk groe p k ijk e r-bouw Ge nt - Oos te nde w il h e t voor ie de re e n m oge lijk m ak e n om z e lf z ijn e ige n te le s coop te bouw e n,van k le in tot groot,van e e nvoudig tot be h oorlijk inge w ik k e ld. In de z e voordrach t late n w e de ve rs ch ill-e nde s tappe n z ie n die nodig z ijn om tot e e n w e rk e nde te le s coop te k om e n; be re k e ning van de optie k , h e t s lijpe n, polijs te n e n parabo-lis e re n, h e t m e te n van de nauw k e urigh e id van de optie k ,h e t bouw e n van de be h uiz ing e n te ns lotte h e t afre ge le n e n h e t in ge bruik ne m e n van de te le s coop. Bij e lk e s tap w orde n de ge bruik te m e th ode s e n m oge lijk h e de n ge -toond. Door de inte ns e w e rk ing van de K ijk e rbouw groe p is e r e e n s e rie uz e e volutie ; e r w ordt ge z och t naar s te e ds be te re m ate riale n, proce dure s e n z e lfs m ach ine s om h e t gans e proce s z o e e nvoudig e n pre cie s m oge lijk te late n ve rlope n. te n s lotte s te lle n w e e e n aantal afge w e rk te te le s cope n voor.H e t w ordt e e n voordrach t die je als lie fh e bbe r van te le s cope n z e k e r nie t m ag m is s e n; ne w tons , cas s e -grains , dal k irk h am , RC....z e k om e n alle m aal aan bod. van vis ue e l w aarne m e n tot foto-grafis ch ... Spre k e rs van die ns t z ijn w e rk groe ple ide r Guy W aute rs e n Je an-Pie rre Grootae rd. De z e voordrach t gaat door op de uge nt-volk s s te rre nw ach t Arm and Pie n. ingang via Ge z us te rs Love ling-s traat. Toe gang is gratis . Van 14.30 tot 16.30 uur.

Organis e e r je z e lf e e n publie k e s te rre n-k undige , k lim atologis ch e of ruim te vaart-ge rich te activite it of h e b je w e e t h ie rvan. Laat h e t ons dan w e te n. W ij m ak e n de z e inform atie graag be s ch ik baar in ons e -z ine . Stuur ge w oon de nodige inform atie op naar info@ as tro-e ve nt-group.be e n w ij doe n de re s t !


Me t de Ve ry Large Te le s cope van de Europe s e Z uide lijk e Ste rre nw ach t (ESO) in Ch ili is e e n bijz onde re UV-foto van e e n s tuk je s te rre nh e m e l ge m aak t. Nog nooit e e rde r w e rde n m e t e e n te le s coop op aarde z ulk e ve rre s te rre ns te ls e ls in h e t (nabij-)ultraviole t vas tge le gd. De m e e r dan 27 m iljoe n pixe ls te lle nde foto is fe ite lijk e e n m oz aïe k van e e n aantal afz onde rlijk e opnam e n, die ve rs pre id ove r 55 uur z ijn ge m aak t. De ve rs te van de afge be e lde s te rre ns te ls e ls z ijn m e e r dan 11 m iljard lich tjaar van ons ve rw ijde rd. Z e s taan in e e n ge bie dje aan de h e m e l dat be k e nds taat als h e t 'Ch andra De e p Fie ld South ' - e e n van de m e e s t onde rz och te s tuk je s h e m e l. Door m e t z o ve e l m oge lijk ve rs ch il-le nde ins trum e nte n naar ge s e le c-te e rde h e m e lge bie dje s als de z e te k ijk e n, h ope n s te rre nk undige n m e e r te w e te n te k om e n ove r h e t onts taan e n de ontw ik k e ling van s te rre ns te ls e ls . Op 'die pe ' opnam e n z oals de z e w e m e lt h e t van de s te rre ns te ls e ls op uite e nlope nde afs tande n.

De Am e rik aans -Europe s e H ubble Ruim te te le s coop (H ST) h e e ft voor h e t e e rs t e e n foto in h e t z ich tbare lich t ge m aak t van e e n e xoplane e t, z oals e e n plane e t buite n ons z onne s te ls e l h e e t, m e ldt h e t Europe s e H ubble -ce ntrum in h e t Duits e Garch ing. Ee n te am rond Paul Kalas van de Unive rs ite it van Californië in Be rk e le y is e r m e t de H ubble in ge s laagd in h e t optis ch e lich t e e n e xoplane e t te ve rs ch alk e n die draait rond s te r Fom alh aut in h e t s te rre nbe e ld Pis cus aus trinus , op 25 lich tjaar van ons . Plane e t Fom alh aut b h e e ft drie k e e r de m as s a van onz e re uz e nplane e t Jupite r m aar be vindt z ich tw intig k e e r z o ve r van de m oe de rs te r. Moge lijk h e e ft de plane e t e e n ringe ns te ls e l z oals Jupite r e r e e n in z ijn je ugd h ad. Maar h e t s tof e n de brok s tuk k e n rond die plane e t z ijn op de duur s am e nge k lit om de vie r groots te m ane n van Jupite r te w orde n. As tronom e n, onde r w ie Kalas , h adde n re e ds lang ge dach t dat e r rond Fom alh aut e e n plane e t draaide , m aar die h e e ft z ich nu e e rs t optis ch late n vas tle gge n. H e t obje ct lich t als e e n nie tig puntje op in e e n be e ld. H e t be tre ft nie t de e e rs te foto van e e n e xoplane e t, m aar w e l de e e rs te in h e t z ich tbare lich t. Er be s taan re e ds foto's in infrarode golfle ngte s van ande re plane te n buite n ons z onne s te ls e l. Fom alh aut b is nie t z ich tbaar in h e t infrarood e n is ook nie t m e t h e t blote oog w aar te ne m e n. De m oe de rs te r is nog m aar 200 m iljoe n jaar jong e n z ou binne n onge ve e r e e n m iljard jaar z ijn k e rnbrands tof h e bbe n opge s oupe e rd. Fom alh aut h e e ft aldus e e n aanz ie nlijk k le ine re le ve ns duur dan onz e Z on die 4,5 m iljard jaar oud is e n die nog vijf m iljard jaar z al s trale n. Die k orte re le ve ns duur h e e ft te m ak e n m e t h e t fe it dat Fom alh aut vie r k e e r z o h e lde r s ch ijnt als onz e s te r e n ve e l s ne lle r z ijn e ne rgie opbruik t. In totaal z ijn (s inds 19 9 5) m e t uite e nlope nde w aarne m ings m e th ode s al m e e r dan 300 e xoplane te n ge vonde n. De m e e s te daarvan h e bbe n z ich ve rrade n doordat h un z w aarte k rach t h un m oe de rs te r doe t w ie be le n. In h e t jongs te num m e r van h e t vak blad Scie nce s taat m e e r te le z e n ove r h e t nie uw e e xploot van de H ubble dat date e rt uit 2004 e n 2006. Bron: Be lga / VSV / 13-11-2008.


Kortnie uw s

Al de AEG activite ite n vinde n, te nz ij ande rs aange ge ve n, plaats in h e t lok aal ge le ge n in de Oos ts traat 29 te 8400 Oos te nde . Dit s te e ds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of late r. De e lnam e is s te e ds GRATIS !

Vrijdag 05 de ce m be rAs tro Eve nt Group vz w

Dis cus s ie avond

Naar aanle iding van onz e be urs z al de z e avond in h e t te k e n s taan van de de finitie ve ve rde ling van de dive rs e tak e n op onz e be urs . H e t is dus te n z e e rs te aange rade n dat, w anne e r je inte re s s e h e bt om actie f m e e te h e lpe n op ons e ve ne m e nt, om h ie rop aanw e z ig te z ijn ! En w ie w e e t k om t de s int ook e ve n langs ...


W e rk dag

De tradione le w aarne m ings avond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch ilde r-w e rk m aar alle rle i logis tie k e voorbe -re idinge n. Ie de re e n w e lk om !


W e rk dag

De tradione le w e rk groe pe navond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch ilde r-w e rk m aar alle rle i logis tie k e voorbe -re idinge n. Ie de re e n w e lk om !


Fe e s tdag !

Uitz onde rlijk is e r de z e avond ge e n activite it voorz ie n w e ge ns de k e rs t-dage n.

Vr. 02 e n z a. 03 januariAs tro Eve nt Group vz w

H e t 4e SF film fe s tival

Elk jaar organis e re n w e , uits luite nd voor onz e le de n, e e n h e us SF film fe s tival. H e t program m a is onde rtus s e n re e ds ve rs tuurd. De e l-nam e is , z oals s te e ds , gratis . Laad alvas t je batte rije n op, w ant h e t

duurt tot in de vroe ge uurtje s ... W ie h e t program m a nog nie t z ou ontvange n h e bbe n, of de z e k w ijt z ijn, k an s te e ds bij de re dactie te re ch t.

Vrijdag 9 januariAs tro Eve nt Group vz w

W e rk dag



W e rk dag



Be s tuurs ve rgade ring

De z e e e rs te be s tuurs ve rgade ring in dit nie uw e e n vooral bijz onde re s te rre nk undige jaar z al onge tw ijfe ld e e n flink e bote rh am gaan w orde n. Alle e n al w e ge ns h e t fe it dat onz e tw e e de be urs e e n goe de m aand in de toe k om s t ligt. Z oals s te e ds is e lk lid van h arte w e lk om !

Vr. 30 e n z a. 31 januariAs tro Eve nt Group vz w

Ste rre nk ijk dage n

Dit jaar voorz ie n w e , w e ge ns de druk te rond onz e tw e e de be urs , uits luite nd e e n grote w aarne m ings -pos t e n dit in h e t Maria H e ndrik apark te Oos te nde (nabij de h angbrug e n de s tads randpark ing). Dit op z ow e l de vrijdag als de z ate rdag van 20.30 uur t/m 01.30 uur (of z olang h e t w e e r h e t toe laat). Kom dus s am e n m e t ons naar de s te rre n k ijk e . De e lnam e is gratis !

Be z oe k z e k e r ook de ande re w aarne m ings pos te n ve rs pre id ove r h e t land. Alle infom atie h ie rom tre nt k an je te rugvinde n op de w e bs ite van de Ve re niging Voor Ste rre n-k unde z ijnde : w w w .vvs .be .

D e A EG k ale nd e r

Rubrie k

Artik e l


Ove r h e t onts taan van ons z onne s te ls e l - e n dus ove r de ge boorte van de plane te n is nog s te e ds re latie f w e inig be k e nd. De plane te n m oe te n z ijn onts taan uit plane te s im ale n, h e m e llich am e n die onts tonde n door de s am e nballing van s tof e n gruis in s ch ijfvorm ige bane n rondom de z on. Die plane te s im ale n k onde n w aars ch ijn-lijk tot z o’n 160 k m (in doors ne de ) groot w orde n. Dat w as volge ns de tot nu toe ge lde nde opvattinge n te k le in om op te s m e lte n onde r de de s tijds h e e rs e nde om s tandig-h e de n. Uit de plane te s im ale n w e rd, w anne e r brok s tuk k e n op e lk aar bots te n, m ate riaal w e gge s linge rd. Enk e le van de z e z e e r oude m e te orie te n z ijn op aarde te rugge vonde n. Drie van de rge lijk e m e te orie te n (type angrie t) z ijn onde rz och t e n op bas is van de k arak te ris tie k e n van h un m agne e t-ve ld k unne n dive rs e conclus ie s w orde n ge trok k e n.

Angrie te n (z o ge noe m d naar de Braz iliaans e vindplaats Angra dos Re is w aar dit type m e te orie t voor h e t e e rs t w e rd ge vonde n) be h ore n tot de ach ondrie te n, e n z ijn opge bouw d uit de m ine rale n pyroxe e n, olivijn e n plagiok laas . In te ge ns te lling tot ch ondrie te n e n prim itie ve ach ondrie te n w ijs t de vorm van de m ine rale n bij angrie te n op e e n vorm ing als s tollings -ge s te e nte .

Uit de analys e van de angrie te n - die z oals ge z e gd uit e e n s oort s tollings ge s te e nte be s taan dat m in of m e e r ove re e nk om t m e t be paalde type n bas alt op aarde - blijk t dat de plane te s im ale n toch groot ge noe g w are n om bijna ge h e e l te s m e lte n. Dat be te k e nt dat z e , ne t als de

Meteorieten onth ullen ge sch ie d enis v/d planeten

plane te n, e e n diffe re ntiatie onde r-ginge n op bas is van h e t ge w ich t van de s am e ns te lle nde be s tand-de le n: de lich te re s ilicate n dre ve n aan h e t oppe rvlak e n vorm de n late r de k ors t, te rw ijl h e t z w are ijz e rh oude nde m ate riaal naar de die pte z onk e n de k e rn vorm de . Door de z e lfde proce s s e n als op aarde ve roorz aak te de be w e ging van h e t ijz e rh oude nde m ate riaal in de k e rn e e n dynam oe ffe ct. De onde rz oe k e rs van de drie angrie te n h e bbe n nu s pore n van h e t m ag-ne tis ch ve ld dat door de dynam o-w e rk ing in de plane te s im ale n onts tond, k unne n te rugvinde n in de m e te orie te n.

H e t m agne tis m e in m e te orie te n is tot nu toe e e n groot raads e l ge w e e s t, om dat e e rde r w e rd ge dach t dat in plane te s im ale n ge e n

s ch e iding tus s e n k ors t e n k e rn k on z ijn opge tre de n, e n dus ook ge e n dynam ow e rk ing. H e t onde rs ch e id dat tot nu toe w e rd ge m aak t tus s e n de grote plane te n (w aarin w e l diffe re ntiatie k on optre de n) e n plane te s im ale n (w aarvan m e n dach t dat z o’n diffe re ntiatie nie t k on), be s taat in w e rk e lijk h e id dus m is s ch ie n h e le m aal nie t; als e r w e l e e n onde rs ch e id ge m aak t k an w orde n, is dat in ie de r ge val ge bas e e rd op ande re gronds lage n dan w aarvan tot nu toe w e rd uitge gaan. Er lijk t e e n h e e l ge le ide lijk e ove rgang te h e bbe n be s taan tus s e n gruis conce ntratie s , plane te s im ale n, m iniplane te n e n plane te n.

Die ove rw e ging k an h e t be e ld ve rande re n van de w ijz e w aarop plane te n onts tonde n. Als de plane te s im ale n im m e rs al ge s m ol-te n w are n w anne e r z e te ge n e lk aar bots te n e n s am e ngroe ide n, dan m oe t de diffe re ntiatie binne n de ge le ide lijk onts taande plane te n ande rs z ijn ve rlope n dan tot nu toe ge dach t, m e t alle cons e q ue ntie s vandie n voor de ve rs pre iding van be paalde m ine rale n ove r k e rn, m ante l e n k ors t.

H e t nie uw e onde rz oe k ge e ft ook aan dat de ontw ik k e linge n tijde ns de e e rs te fas e van de vorm ing van ons z onne s te ls e l z e e r s ne l m oe te n z ijn ge gaan, w ant s om m ige angrie te n z ijn s le ch ts z o’n 3 m iljoe n jaar oude r dan de ge boorte van h e t z onne s te ls e l. H e t h e m e llich aam w aarvan z e afk om s tig z ijn m oe t bove ndie n e e n m agne tis ch ve ld h e bbe n ge h ad m e t e e n s te rk te van z o’n 20-40% van h e t h uidige aardm agne tis ch ve ld. Bron: NVR.


De ach te rz ijde van de m aan is h e t h alfrond dat onz e s ate llie t tijde ns h aar om loop rond de aarde altijd van ons af k e e rt. Dat k om t doordat de rotatie tijd van de m aan al s ne l na h aar onts taan als ge volg van de aantre k k ings k rach t van (e n k orte re afs tand tot) de aarde ge lijk w e rd aan h aar om looptijd. De Japanne rs h e bbe n de duur van de vroe ge re vulk anis ch e activite it, die onge ve e r 3,5 m iljard jaar ge le de n be gon, afge le id uit de oude rdom van vloe dbas alte n, ge s te e nte n die onts tonde n tijde ns h e t uitvloe ie n van lava uit h e t toe n nog h e te inw e ndige van de m aan. Op de voorz ijde van de m aan z ijn de z e ge s te e nte n m e t h e t blote oog te z ie n als de grote , donk e re vle k k e n die ‘z e e ë n’ (m aria) w orde n ge noe m d. De aantalle n ins lagk rate rs op de z e vlak te n z ijn e e n m aat voor h un oude rdom : h oe grote r h e t aantal ins lagk rate rs , de s te oude r de bas altvlak te . Kaguya h e e ft van de m e e s te ge bie de n op de ach te rz ijde van de m aan h aars ch e rpe opnam e n ge m aak t, w aaronde r van bas alt-afz e ttinge n die nog nie t e e rde r w are n ge date e rd. Me t be h ulp van de h ie rin ge m e te n k rate rdich th e id h e bbe n Junich i H aruyam a e n z ijn colle ga’s afge le id dat de vulk anis ch e activite it op de ach te rz ijde van de m aan 3 m iljard jaar ge le de n s te rk te ruglie p, in ove re e ns te m m ing m e t w at op de voorz ijde is ge vonde n. Op de ach te rz ijde z ijn de jongs te vulk anis ch e ge s te e nte n e ch te r 2,5 m iljard jaar oud, te rw ijl op de voorz ijde bas alte n z ijn ge vonde n die ‘s le ch ts ’ 1,2 m iljard jaar oud z ijn. Dit alle s be te k e nt volge ns de onde rz oe k e rs dat de vulk anis ch e activite it op de ach te rz ijde van de m aan e e rde r is ge s topt dan op de voorz ijde . Dat k an s am e nh ange n m e t h e t fe it dat de k ors t aan de ach te rz ijde w at dik k e r is , w aardoor m agm a m oe ilijk e r buite n k on. Ee n ande re m oge lijk h e id is dat h e t inw e ndige aan de ach te rz ijde m inde r w arm te -produce re nde e le m e nte n be vatte . W aars ch ijnlijk z ijn be ide m oge lijk -h e de n te rug te voe re n op h e t fe it dat onz e m aan dire ct na h aar onts taan één z ijde de finitie f van ons af h e e ft ge w e nd. Bron: Scie nce Expre s s / 06-11-2008.

Ee n doch te rs onde van de e e rs te Indias e Maanve rk e nne r Ch andrayaan-1 is z oals ge pland ne e rge k om e n op h e t oppe rvlak van de natuurlijk e s ate llie t van de Aarde . Dat h e e ft h e t Indias e ruim te vaartbure au ISRO be k e ndge m aak t. India is daarm e e de vie rde natie te r w e re ld die e e n s onde op h e t h e m e llich aam k an ne e rlate n, na Rus land, de VS e n Japan. De 29 k ilo w e ge nde z oge h e te n MIP ("Moon Im pact Probe ") plofte om 16.04 uur Be lgis ch e tijd in e e n k rate r op de z uide lijk e pool van de Maan, m e t als be doe ling te ch nologie te de m on-s tre re n e n te s te n te doe n voor late re Maanlandinge n. Als ins trum e ntarium be s ch ik t de MIP ove r e e n radarh oogte m e te r in C-band, e e n vide os ys te e m om be e lde n te m ak e n van h e t Maanoppe rvlak e n e e n s pe ctrom e te r om tijde ns de 25 m inute n dure nde daling de be s tandde le n van de flinte rdunne Maanatm os fe e r te m e te n, aldus de ISRO. Bron: Be lga / DEA / 14-11-2008.


Kortnie uw s

Stilaan be gint h e t lok aal af te ge rak e n. De groots te tim m e rw e rk e n aan onz e bar z ijn z o goe d als ach te r de rug e n de fijnafw e rk ing is in volle gang. Dank z ij de s te un van Stijn VS h e bbe n w e e e n grote nie uw e k as t e rbij (voor oa de be s tuurs z ak e n in onde r te bre nge n) als ook e e n grote bure au voor onz e biblioth e caris die e r nie t m e e r van w e g te s laan is . Kortom , nog e e n paar w e k e n goe d doorw e rk e n e n dan k unne n w e de pe rs voors te lling doe n in ons e ige n lok aal...

Mom e nte e l z ijn w e ook druk in de w e e r m e t de plaats ing van bijna 100 m e te r UTP k abe l doorh e e n h e t pand voor de aans luiting aan h e t inte rne t. Z o k unne n de le de n vanaf be gin volge nd jaar bij ons draadloos 's urfe n'. Ook z al ons digitale w e e rs tation e inde lijk online k unne n gaan...

Mom e nte e l z ijn w e ook de drie m e te r k oe pe l van de Uge nt aan h e t de m onte re n z odoe nde w e de z e naar Oos te nde k unne n bre nge n. Er z ijn planne n om de z e uite inde lijk op ons dak te plaats e n. Ee n proje ct voor volge nd jaar...

Er z ijn planne n om in de loop van de m aande n m e i of juni e e n grote w e e k e nduits tap te organis e re n naar e e n s te rre nk undige of ruim te vaart-ge rich te locatie aange vuld m e t w at onts panning. Dat h e bbe n w e dan ook ve rdie nd...

Er is e e n ide e om ons lok aal uit te bre ide n naar de z olde r van h e t pand w aarin w e ve rblijve n. Na de be urs z ulle n w e k ijk e n in h oe ve r dit ide e z ow e l financië e l als logis tie k h aalbaar is . De z e z olde r is z o'n 520 m ² groot e n z ou ide aal z ijn voor h e t inrich te n van e e n w e rk ruim te (te le s -

cope nbouw ), te ntoons te llings ruim te e n natuurlijk de plaats ing van e e n w aarne m ings k oe pe l. Ons h uidige lok aal is w e l bijna af, m aar blijk t nu al te k le in te w orde n...

Vanaf h e de n ontvange n w e ook EOS m agaz ine . Dit naas t de h e le re s e m ande re w e te ns ch appe lijk e m aandblade n...

Naar w e ve rnom e n h e bbe n is de Stad Oos te nde volop be z ig m e t de cons tructie van h e t door ons ontw orpe n plane te npad. De k ans is groot dat de z e op de s te rre nk ijk -dage n z al w orde n ge ope nd...

De AE-2009 nie uw s te le x

Z oals je k an z ie n aan de voor-pagina van onz e w e bs ite h e bbe n w e h e t ve rtrouw e n ge k re ge n van z ow e l Me ade als National Ge o-graph ic w aarm e e w e s am e nw e r-k e n aan de z e unie k e be urs ... H e t drie daags e program m a van h e t auditorium is volle dig af e n be vat e nk e le z e e r boe ie nde docum e ntai-re s e n e e n h e le re s e m voor-drach te n die je naar be lie ve n k an m e e pik k e n... W e h e bbe n de k aap van 50 s tande n re e ds lang ove rs ch re de n e n gaan uite inde lijk ve rm oe de lijk ne t ge e n 60 s tande n te lle n op onz e tw e e de be urs ... De k ans be s taat e r in dat w e , als prijs , e e n gloe dnie uw e te le s coop z ulle n k unne n w e gge ve n... De be lang-rijk s te de le n van onz e w e bs ite z ulle n te ge n e ind dit jaar ook ve rtaald z ijn in h e t Enge ls ... Via de w e bs ite z al e r e e n voorinte k e ning k om e n voor e e n ruim te vaartge rich t boe k dat z al voorge s te ld w orde n op de be urs . W e rade n aan om ge w oon af e n toe onz e s ite te be z oe k e n voor m e e r de tails e n update s e n... tot op de be urs h e !

H e t lok aal ge raak t af...

Rubrie k - H e t AEG nie uw s

Uw s te un aan de s te rre nk unde !

Ge boe id door s te rre nk unde ? Dan m oe t u be s lis t lid w orde n van de As tro Eve nt Group vz w uit Oos te nde . Ook al k an u m is s ch ie n nie t s te e ds aanw e z ig z ijn op onz e activite ite n, toch m aak t uw lidm aats ch ap e e n w e re ld van ve rs ch il. W ant dank z ij uw s te un k unne n w e onz e dive rs e gratis die ns te n, z oals oa dit e -z ine , blijve n ve rw e z e nlijk e n e n z e lfs uitbre ide n. Kortom , s tort vandaag nog 15 e uro op onz e re k e ning e n u k rijgt van ons m e te e n ook h e t lidm aats ch ap bij volk s s te rre nw ach t As troLAB Iris e r GRATIS bove nop (te r w aarde van 30 e uro) ! Storte n k an op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e lding van 'Lidge ld 2009 ' + je volle dige naam e n e -m ail adre s . Z e k e r doe n !

Van occulairs tot te le scope n...

Rubrie k - Z oe k e rtje s


z e lfbouw , m e t m e ade 2" focus e r. Ide aal voor be ginne r of JVS k e rn. (z onde r oculaire n). Alu s pide r bas is diam e te r 80m m . Alu ronde s taaf ± 30cm lang, k an ge bruik t w orde n voor 2 s pide r te m ak e n. Re actie s of line aub d.dis te lm ans @ s carle t.be

Te k oop

Ik h e b be s lote n om m ijn Opticon 250m m f/15 te ve rk ope n. H ij is in pe rfe cte s taat e n optis ch e e n juw e e ltje ! De optie k is ge s le pe n door Rik Te r H ors t e n e r z ijn m aar 6 e xe m plare n van ge m aak t. Indie n inte re s s e k an de k ijk e r be z ich tigd w orde n na afs praak . De k e nne rs onde r ons w e te n dat h e t h ie r gaat om e e n k w alite its k ijk e r. Nie uw prijs w as onge ve e r 6250 e uro inclus ie f de ftige z oe k e r m e t z e e r de ge lijk e be ve s tiging ge m aak t door Rik te r H ors t. De Opticon h e e ft e e n inw e ndige focus e e rinrich ting m e t e e n z e e r goe de s pe lings vrije focus e e rk nop! De k ijk e r h e e ft ook e e n uits ch uifbare dauw k ap. Vraag-prijs 3750 Euro! Ge lie ve e nk e l te re age re n bij e rns tige inte re s s e . E-m ail: patricia.cannae rts @ te le ne t.be .

Te k oop

W e ge ns ve e l te w e inig ge bruik t (m inde r dan ik z ou w ille n) ve rk oop ik m 'n Ste llarvue Nigh th aw k . H e t is e e n 8cm , f7 double t e d k ijk e r, van z e e r goe de optis ch e én m e ch a-nis ch e k w alite it : e e n W illiam optics crayford focus e r m e t re ductie m e t 8cm trave l, z w aluw s taart, ringe n, m ooie draagtas . De focus e r k an 360° ge rote e rd w orde n z onde r proble m e n. Ik h e b 'm bijna e e n jaar ge le de n ge k och t bij Robtics voor 800 e uro, h ij m ag w e g voor 600 e uro. E-m ail: nolf.bruno2@ te le ne t. be

Ge zoch t

Be n op z oe k naar e e n Apoch ro-m atis ch e AP155 f/7 of AP160 f/7.5 re fractor van As tro-Ph ys ics . Moe t is z e e r goe de s taat z ijn. Prijs : ove re e n te k om e n (ik be taal e e n topprijs voor e e n apo in toptoe s tand). Em ail: m arc-bie s m ans @ pandora.be

Ook ie ts s te rre nk undigs te k oop ? Z e t dan h ie r uw GRATIS z oe k e rtje .

Te k oop

Te le Vue Starbe am , de Rolls Royce onde r de RDF’s (re d dot finde rs ): 125 e uro. Tubus ringe n voor W illiam Optics 8 cm k ijk e rs m e t ve rw ijde r-bare vilte n inle g z odat z e ook pas s e n voor de 8cm TMB k ijk e rs die e e n ne t ie ts k le ine re tubus diam e te r h e bbe n: 75 e uro. Baade r as tros olar z onne filte r voor 20cm k ijk e rs (w e rd ge bruik t op m ijn Vixe n R200SS): 25 e uro. Los m an-dy alu m otor cove rs (voor G11 of GM8): 60 e uro. Vixe n P85 z uils tatie f voor GP(-DX) m onte ring: 185 e uro. Vixe n k le urfilte rs e t (6 filte rs , Japans e k w alite it): 55 e uro. Lich te nk ne ck e r Eudias copic ocu-lairs : 10m m (2 s tuk s ) e n 7,5m m (1 e xe m plaar): 55 e uro pe r s tuk . Orion Optics tubus ringe n m e t dove tail (GP e n clone n) voor 20cm k ijk e rs : 50 e uro. Bij inte re s s e graag e e n E-m ail: e rw in_ de bock @ s k yne t.be .

Te k oop

W e ge ns ge w oon ge e n tijd m e e r. Aan guns tige voorw aarde n. 25cm (f6) dobs on h oute n cons tructie ,

Vacature

Mijn naam is H anne k e Vis s e r, ik be n w e rk z aam bij S. Le clère & Cons ultants . W ij z ijn ge s pe cialis e e rd in h e t re k rute re n, h e t ontw ik k e le n e n h e t be h oude n van tale nt. Al m e e r dan 35 jaar bie de n w ij onz e k lante n s e rvice e n advie s op h e t h oogs te nive au. Me e r inform atie k unt u vinde n op onz e w e bs ite w w w .le cle re -cons ultants .be .

Mom e nte e l z ijn w ij op z oe k naar e e n Inge nie ur Te am le ide r W e rk tuigk unde voor h e t KMI in Uk k e l. Ge z ie n h e t s pe cifie k e dom e in w aarin h e t KMI w e rk z aam is , ve rw ach te n w ij e e n k andidaat te vinde n m e t e e n affinite it voor h e t w e e r, ons k lim aat e n natuurve rs ch ijns e le n in h e t alge m e e n. Daarom ne m e n w ij de vrijh e id éénm alig de z e m ailinglijs t van h e t VVS te ge bruik e n om u de adve rte ntie te s ture n m e t m e e r inform atie ove r de job e n graag nodige n w ij u ook uit om de w e bs ite van h e t KMI te be k ijk e n (w w w .m e te o.be ). Z oals u w e llich t al w e e t doe t h e t KMI nam e lijk ve e l m e e r dan alle e n h e t w e e r voors pe lle n. Moch t u e e n profie l h e bbe n dat aans luit op de z e vacature e n graag m e e r w ille n w e te n ove r de z e job, aarz e lt u dan nie t om contact m e t ons op te ne m e n. Dat k an pe r te le foon 02/672.63.9 8 of pe r e m ail re cruit@ le cle re -cons ultants .be .


Ondank s e e n ve nijnige s tofs torm op Mars is de ruim te s onde Spirit nog altijd in le ve n. Ruim te vaartorganis atie NASA h ad al vie r dage n nie ts m e e r ve rnom e n van de Spirit, m aar donde rdag s tuurde de robot e e n radiobe rich t te rug naar de aarde om te late n w e te n dat h ij de s torm h ad ove rle e fd. "Z e praat!" rie pe n de te ch nici vol vre ugde in Pas ade na, in Californië , z odra z e h e t be rich t ontvange n h adde n. Ge vre e s d w e rd dat de z onne batte rije n van de Spirit door de s torm le e g z oude n rak e n, w aardoor h e t apparaat z ich z e lf z ou afs luite n. De batte rije n van de Spirit z ijn inde rdaad vrij le e g, m aar w e rk e n nog altijd. De Spirit, e n z ijn tw e e lingrobot Opportunity, ve rtoe ve n al vijf jaar op de Rode Plane e t, ve le m ale n lange r dan de aanvank e lijk ge plande drie m aande n. Bron: Novum / KH / 14-11-2008.

Rus land h e e ft gis te re n m e t s ucce s e e n m ilitaire s ate llie t ge lance e rd, z o h e e ft w oordvoe rde r Ale k s e i Z olotoe k h in van de Rus s is ch e rak e ts trijdk rach te n be k e ndge m aak t. Van op de bas is Ple s s e ts k in h e t noorde n van Rus land ve rtrok om 16.50 uur Be lgis ch e tijd e e n Sojoe z -U. Ne ge n m inute n late r k w am uit de nok van de rak e t de Cos m os 2445 s ate llie t van h e t Rus s is ch e m inis te rie van De fe ns ie vrij in de ge w e ns te baan. W e lk e m ilitaire functie de Cos m os h e e ft, is nie t ve rduide lijk t. H e t w as de z e ve nde lance ring dit jaar door de rak e ts trijdk rach te n. Vijf k e e r w as dit voor h e t Rus s is ch e m inis te rie van De fe ns ie , tw e e k e e r op bas is van e e n contract m e t Duits land. Rus land h e e ft nu volge ns de s ate llie tbouw e r Re s jne tne v 102 s ate llie te n in de ruim te , w aarvan tw e e de rde voor m ilitaire doe le inde n e n m ilitair-civie l is . Bron: Be lga / EDP / 15-11.2008.

'O h , ge w e ldig. Ik be n e e n van m ijn tas s e n ve rlore n.' De Am e rik aans e as tronaut H e idi Ste fanys h yn-Pipe r h e e ft de dubie uz e e e r h e t groots te obje ct ooit te z ijn k w ijtge raak t tijde ns e e n ruim te w ande ling. Sam e n m e t colle ga-as tronaut Ste ph e n Brow n voe rde Ste fanys h yn-Pipe r onde rh ouds -w e rk z aam h e de n uit aan h e t inte rnationale ruim te s tation ISS, dat m orge n z ijn tie nde ve rjaardag vie rt. H alve rw e ge h aar 7,5 uur dure nde ruim te w ande ling ontplofte e e n van de s puite n w aarm e e z e z onne pane le n m oe s t s m e re n, m e ldt Th e Ne w York Tim e s . Ge volg: h aar h ands ch oe ne n z itte n onde r h e t ve t e n z e laat h aar tas m e t ge re e ds ch ap los . De cam e ra op h aar ruim te pak laat z ie n h oe z e nog w anh opig probe e rt de tas te pak k e n te k rijge n - z onde r s ucce s . In de tas z ate n ve ts puite n, poe ts doe k e n e n e e n plam uurm e s . Volge ns de Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie NASA is de ge re e ds ch aps tas h e t groots te obje ct dat tot nu toe is k w ijtge raak t in de ruim te . De NASA laat w e te n dat de tas s te e ds ve rde r van h e t ruim te s tation vandaan z w e e ft, de tas z al w aars ch ijnlijk ge e n ge vaar ople ve re n voor h e t ruim te s tation. Bron: Robbe rt de W itt / 19 -11-2008.


Kortnie uw s

NASA h e e ft h aar nie uw e te ch nie k , ge bas e e rd op h e t inte rne t, om die p in de ruim te te k unne n com m uni-ce re n s ucce s vol ge te s t. Te ch nici van NASA's Je t Propuls ion Laboratory in Pas ade na, Californië h e bbe n s oftw are ge naam d Dis ruption- Tole rant Ne tw ork ing, of k ortw e g DTN ge bruik t om z e e r ve e l ruim te foto's van e n naar e e n NASA ruim te voe rtuig onge ve e r 32 m iljoe n k ilom e te r ve rw ijde rd van de aarde te s ture n.

"Dit is de e e rs te s tap in h e t ontw e rpe n van e e n ge h e e l nie uw e m anie r om in de ruim te te k unne n com m unice re n, e e n inte rplane tair inte rne t," z o ve rte lde ADrian H ook e , te am le ide r van h e t proje ct. NASA e n Vint Ce rf, voorz itte r van Google , z ijn tie n jaar ge le de n e e n s am e nw e rk ing aange gaan om dit s oftw are protocol te ontw ik k e le n. DTN ve rz e ndt de inform atie op e e n m anie r dat ie ts afw ijk t van h e t norm ale TCP/IP-procotol w e lk e w ij te ge nw oordig ge bruik e n voor h e t inte rne t e n ook m e de -ontw orpe n is door Ce rf.

H e t Inte rplane taire Inte rne t m oe t s te rk ge noe g z ijn om ve rtraginge n in de dataove rdrach t, ve rs toringe n e n ve rlore n ve rbindinge n te k unne n w e e rs taan. De z e dinge n k unne n alle m aal voork om e n w anne e r e e n ruim te voe rtuig bijvoorbe e ld ach te r e e n plane e t ve rdw ijnt e n de z e plane e t z ich dus be vindt tus s e n h e t voe rtuig e n de aarde . Daarnaas t k unne n ge dure nde e e n z onne w ind ook lange tijd ve rtraginge n optre de n in de ve rbindinge n. H e t ve rs ture n van data van Mars naar de Aarde duurt tus s e n de 3,5 e n 20 m inute n m e t de s ne lh e id van h e t lich t.

Ande rs dan h e t TCP/IP-protocol, is h e t DTN nie t ontw orpe n om e e n cons tante s troom aan data te h e bbe n. In h e t ontw e rp is h e t z o in e lk aar ge z e t dat w anne e r e e n be paald doe l van e e n pak k e t nie t ge vonde n k an w orde n, m e t ande re w oorde n de 'com pute r' aan de ande re k ant dus nie t be re ik baar is , dit pak k e t nie t ve rlore n z al gaan. Ie de r ne tw e rk z al nam e lijk al de z e data be w are n z o lang als dit nodig is om uite inde lijk ve ilig e n goe d te k unne n com m unice re n m e t de ontvange r. Door h e t cons tant ops laan van ge ge ve ns e n pas doors ture n als h e t daadw e rk e lijk m oge lijk is , z ulle n nooit ge ge ve ns

ve rlore n gaan. De data blijft opge s lage n totdat de ontvange r be s ch ik baar is , w aarna h e t ve ilig afge le ve rd w ordt bij de ontvange r.

"Te ge nw oordig is h e t in de ruim te z o dat e e n te am h andm atig m oe t inplanne n w anne e r z ij de ve rbinding tot s tand w il bre nge n e n die nt z ij z e lf de com m ando's te ge ve n w e lk e data ve rz onde n m oe t w orde n, w anne e r h e t ve rz onde n m oe t w orde n e n w aar dit naartoe m oe t," z o ve rte lde Le igh Torge rs on, m anage r van h e t DTN Expe rim e nt Ope rations Ce nte r. "Me t DTN k an dit alle m aal autom atis ch ge daan w orde n."

De te ch nici z ijn in ok tobe r e e n m aand lang be z ig ge w e e s t m e t h e t te s te n van DTN. De data w e rd door ge bruik te m ak e n van NASA h aar De e p Space Ne tw ork tw e e m aal pe r w e e k ve rs tuurd. NASA's Epoxi w e rd ge bruik t als ontvange r op Mars . Epoxi z e lf is op m is s ie om k om e e t H artle y 2 in tw e e jaar te k unne n ve rnie tige n. Op dit m om e nt z ijn e r tie n ve rs ch ille nde z e nde rs e n ontvange rs actie f w e lk e de e lne m e n aan h e t inte rplane taire ne tw e rk . Eén van de z e voe rtuige n is Epoxi, de ande re 9 be vinde n z ich op de aarde , in h e t Je t Propuls ion Laboratory, e n s im ule re n h ie r Mars -lande rs , ruim te voe rtuige n in de ruim te e n ande re ruim te ce ntra.

Dit m aand lang dure nde e xpe rim e nt is de e e rs te in e e n s e rie van te s te n om de z e te ch nologie te k w alifice re n voor h e t ge bruik in e e n groot aantal k om e nde ruim te m is s ie s . In de volge nde te s tronde , w e lk e de volge nde z om e r z al be ginne n, z al NASA de nie uw e DTN-s oftw are uitprobe re n op h e t inte rnationale ruim te s tation. In de k om e nde jare n k an dit inte rplane tair inte rne t w e llich t e e n aantal nie uw e m is s ie s m oge lijk m ak e n. Com ple xe re m is s ie s w aarbij ve e l ve rs ch ille nde s oorte n voe rtuige n nodig z ijn w orde n door ge bruik te m ak e n van dit inte rplane tair inte rne t e e n s tuk e e nvoudige r. Daarnaas t k an de z e nie uw e m anie r van com m unice re n ook ve e l be te r garande re n dat de as tronaute n op de m aan goe d k unne n blijve n com m unice re n m e t de aarde . Bron: EDF / NASA / AEG re d.

w w w .nas a.gov

Inte rplane tair inte rne t

Artik e l


Foto: M45 door Ph ilippe Ve rcoutte r, ge fotografe e rd vanuit Grandpre (Frank rijk ) op 22 de ce m be r 2006. Ins trum e nt: 105.0 m m f/4.6 apoch rom aat m e t 0.75x As tro-Ph ys ics Re duce r e n As tronom ik LRGB filte r. De te ctor: SBIG STL-4020M.


H e t be grip ‘all nigh te r’ (e e n nach t lang obs e rve re n...) is z e lfs voor de m e e s t doorw inte rde am ate ur tijde ns de m aand de ce m be r e e n h e le uitdaging: de nach te n z ijn e inde loos e n de k ou k ruipt tot in de die ps te ve z e ls . Toch loont h e t de m oe ite om alle voorbe re idinge n op de e inde jaarpe riode e ve n opz ij te z e tte n e n te ge nie te n van w at de s te rre nh e m e l de z e tijd van h e t jaar te bie de n h e e ft. Bij h e t invalle n van de e e rs te duis te rnis k an je h oog bove n h e t z uide n e e n w az ige vle k opm e rk e n die bij goe d k ijk e n be s taat uit e e n groe pje dich t bij e lk aar s taande s te rre n, de h e lde rs te le de n van de s ch itte re nde ope n s te rre nh oop de ‘Ple iade n’ of h e t ‘Z e ve nge s te rnte ’. Als ik op oude jaar m ijn traditione le vuurw e rk onts te e k , s ch itte re n bij h e lde r w e e r de Ple iade n op e e n nie uw be gin.

Sinds de oudh e id s pre e k t dit opvalle nde obje ct tot de ve rbe e lding van onz e obs e rve re nde vooroude rs . In alle oude culture n, van h e t Ve rre -Oos te n tot de w e s te rs e e n de oud-am e rik aans e , s pe e lt de z e ope n s te rre nh oop e e n ce ntrale rol in de m yth ologie . W ie daarove r graag w at m e e r nale e s t, z al z e k e r z ijn gading vinde n in de drie de lig de e p-s k y k las s ie k e r van Robe rt Burnh am Jr., ‘Burnh am ’s Ce le s tial H andbook ’ [1], w aarin de aute ur h e e l w at ach te rgrondinform atie ge e ft ove r de plaats van de ‘Ple iade n’ in de ve rs ch ille nde m yth ologie n. H e t is Ch arle s Me s s ie r die na obs e rvatie op 4 m aart 1769 de Ple iade n voor h e t e e rs t in z ijn lijs t toe voe gd alh oe w e l ande re w aarne m e rs re e ds vroe ge r aandach t s ch onk e n aan de Ple iade n. Mäs tlin, e e n s tude nt van Ke ple r, m aak te re e ds in 1579 e e n s ch e ts m e t 11 s te rre n e n de Italiaans e w aarne m e r H odie rna publice e rde in 1654 e e n e e rs te be s ch rijving. In 1888 s laagde n de ge broe de rs H e nry e r als e e rs te n om dank z ij de as trofotografie de ne ve ls in als h un prach t vas t te le gge n.

De re de n dat de Ple iade n z o goe d w aar te ne m e n z ijn, ligt voor de h and, h e t obje ct ligt m e t e e n afs tand van 425 lich tjare n bijna in onz e as tronom is ch e ach te rtuin. Dit vrij jonge obje ct, onge ve e r 100 m iljoe n jare n ge le de n onts taan, be s taat uit opvalle nd ve e l s te rre n

van h e t type ‘blauw e re us ’. De blauw e k le ur van de om ringe nde re fle ctie ne ve l w ordt door de z e re uz e n ve roorz aak t. Ve rs ch ille nde de le n van de z e ne ve l w e rde n opge nom e n in e nk e le catalogi: De h e lde re de le n rond Maia e n Me rope k re ge n re s pe ctie ve lijk NGC 1432 e n NGC 1435 m e e in de catalogus van J.L.E. Dre ye r (1888).

Ook nu ve rlie s t de z e s ch itte re nde ope n s te rre nh oop nik s van z ijn aantre k k ings k rach t e n de m e e s te am ate ur-as tronom e n h e bbe n dit obje ct z e k e r al e e ns w aarge nom e n. Z e lfs m e t h e t blote oog is dit obje ct onde r alle om s tandigh e de n e e n k las s ie k e r. Ook al is de h e m e l e e n be e tje lich tge pollue e rd, h e tz ij op e e n k uns tm atige , h e tz ij op e e n natuurlijk e m anie r (bv. de Maan), z e lfs dan is e e n le uk groe pje w it-blauw ge k le urde s te rre n op te m e rk e n. Ik k an e norm ge nie te n van h e t opk om e n van de Ple iade n of w anne e r z e bij Volle Maan m axim aal h oog s taan. Onde r e e n z éér donk e re h e m e l lijk t h e t als of u de ne ve l m e t h e t blote oog k an z ie n. Op dat m om e nt k an je e e n groe pje van 6 tot 7 s te rre n z ie n e n als je nauw k e urige r gaat k ijk e n dan m oe t h e t luk k e n om e r 9 op te m e rk e n. Onde r e ch t uitz onde rlijk e om s tandigh e de n, z ijn 14 e n m e e r s te rre n m oge lijk . W at z ijn uw e rvaringe n? Dit obje ct is e e n e ch te param e te r van de gre ns m agnitude e n de lich tpollutie , dus ga ge rus t onts panne n te lle n.

H e t is pas m e t e e n ve rre k ijk e r dat dit grote obje ct m e t e e n s ch ijnbare doors ne de van 2° tot z ijn re ch t k om t. H e t m e e s tal ruim e be e ldve ld van dit s oort ins trum e nte n toont de Ple iade n in z ijn com ple te s ch oonh e id: e e n rijk e s te rre nh oop z w e ve nd op e e n donk e re ach te rgrond, altijd e e n onve rge te lijk e indruk . Onde r e ch t goe de om s tandigh e de n z ijn de h e lde re ne ve ls die de Ple iade n om ringe n in e e n ve rre k ijk e r z ich tbaar als e e n de licate m is t die lijk t op h e t be k ijk e n van e e n h e lde re s te r door e e n aange dauw de te le s coop. De e xtra ope ning die e e n te le s coop in de m e e s te ge valle n bie dt, k an z ow e l e e n pro als e e n contra z ijn voor de Ple iade n. Vooral h e t k le ine re be e ldve ld z orgt e rvoor dat h e t ruim te lijk e ge voe l e e n be e tje ve rlore n gaat e n w e ons m e e r gaan conce ntre re n op k le ine re de le n van

D ie p in... d e ce m be r

Rubrie k

h e t obje ct. In bijz onde r h e t grote aantal le de n valt op bij m idde lm atige ve rgrotinge n e n w ie ove r e e n goe d donk e re h e m e l be s ch ik t, m oe t z e k e r e e ns gaan z oe k e n naar de de licate ne ve ls tructure n rond Alcyone (η Tauri), Me rope e n Maia. In ins trum e nte n tot 200m m lijk e n de z e ne ve ls e e rde r vorm loz e m is tw olk je s rond de z e h e lde re s te rre n m aar in ins trum e nte n vanaf 350m m lijk e n de z e ge bie de n z ich op te los s e n in e e n fijnm az ige bijna s tre pe rige ne ve l. Onde r onz e lich tge pollue e rde h e m e l lijk t dit e e rde r uitz onde ring dan re ge l: z e lf k on ik tot op h e de n s le ch ts éénm aal de ne ve l nabij Me rope z ie n, m e t e e n 300m m Dobs on tijde ns e e n donk e re nach t nabij Dik s m uide .

De Ple iade n z ijn voor de as trofotograaf e e n w are s ch atk is t e n voor ie de re s e tup is e r w e l e e n aparte uitdaging te vinde n. De w ijde om ge ving is e e rde r w e inig ge fotografe e rd e n dat is te n onre ch te . H e t is E. E. Barnard die de z e re gio de e e rs te m aal vas tle gde e n de tie ntalle n donk e re ne ve ls in de buurt ontde k te , ie ts w at m e m ode rne apparatuur m ak k e lijk k an ge daan w orde n. Me t lange re brandpunts afs tande n k unne n de le n van de Ple iade n in al z ijn ne ve ligh e id ge fotografe e rd w orde n. Vlak bij Me rope , op e e n afs tand van 30 boogs e conde n, is dé uitdaging van de Ple iade n te rug te vinde n: IC 349 , door E. E. Barnard in 189 0 vis ue e l ontde k t m e t de 100m m Lick Re fractor. Me t de m ode rne CCD cam e ra e n e e n ie ts grote re te le s coop m oe t de z e m ooie pare l z e k e r te ontde k k e n z ijn.

W aarom tre e d je z e lf nie t in de voe ts tappe n van de z e be roe m de w aarne m e rs e n ga z e lf e e ns naar buite n. De z e ve n doch te rs van Atlas e n Ple ione h e bbe n voor ie de r w at w ils e n z ulle n in de z e k oude w e k e n e e n nie t uit te w is s e n w arm e indruk nalate n. De aute ur k ijk t alle com m e ntare n, e rvaringe n e n vrage n van h arte te ge m oe t. Bron: Kurt Ch ris tiae ns .

[1] Burnh am R., Jr: Burnh am ’s Ce le s tial H andbook , Volum e 3, p. 1863 (19 77)

w w w .de e ps k y.be

H e m e lk ale nd e r

Rubrie k


Dank z ij de Konink lijk e Ste rre nw ach t van Be lgië k unne n w ij u de z e h e m e lk ale nde r aanbie de n. Le t w e l ! Alle tijds tippe n z ijn aange ge ve n in UT (w e re ldtijd). Me n m oe t tw e e uur bijte lle n om de plaats e lijk e tijd te be k om e n.

1 - Be gin van de w e e rk undige w inte rVe nus (-4,1) in conjunctie m e t Jupite r (-2,0), 2°02’ te n z uide n e rvan om 1 h (W aar te ne m e n ‘s avonds bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on). De Maan in conjunctie m e t Jupite r (-2,0), 2° te n z uide n e rvan om 15 h . Be de k k ing van Ve nus (-4,1) door de Maan : e e n s pe ctaculair ve rs ch ijns e l aan de avondh e m e l. Te Uk k e l, ve rdw ijning van Ve nus aan de donk e re m aanrand om 15 h 55 m (s le ch ts 15 m in na de z ons onde rgang) e n w e de rve rs ch ijning van de plane e t aan de ve rlich te m aanrand om 17 h 21 m (Ve rlich te Maans ch ijf : 13% e n ve rlich t plane e ts ch ijfje : 69 % ).

4 - De k le ine plane e t (2) Pallas (+ 8,0) in oppos itie in h e t s te rre n-be e ld Colum ba om 17 h .

5 - Ee rs te Kw artie r van de Maan om 21 h 26 m . Mars in conjunctie – dus nie t w aarne e m baar – m e t de Z on om 22 h .

7 - De z e lfde de clinatie voor de Z on e n Ve nus e n e e n ve rs ch il van 3 h 10 m tus s e n h un re ch te k lim m inge n, m e t Ve nus te n oos te n van de Z on e n z ich tbaar als e e n avonds te r. Dus vandaag be vindt Ve nus z ich t pre cie s op de z e lfde plaats dat de Z on 3 h 10 m vroe ge r. Ee n ge le ge nh e id om de plane e t ove rdag te rug te vinde n !

12 - De Maan 9 ° te n noorde n van de s te r Alde baran (+ 1,1) om 2 h . Volle Maan om 16 h 37 m . De Maan 2° te n z uide n van de s te r Bêta Tauri (+ 1,6) om 18 h . De Maan in h e t pe rige um (op 356 566 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r : 33’31’’) om 22 h .

Van 7 tot 17 de ce m be r, optim ale pe riode voor de w aarne m ing ge dure nde de tw e e de h e lft van de nach t van de m e te ore nz w e rm (valle nde s te rre n) Ge m inide n m e t e e n th e ore tis ch e m axim um activite it voorz ie n om ge ve e r voor 13 de ce m be r rond 23 h (Erg s tore nde m aanlich t!).

13 - Saturnus (+ 1,1) in k w adratuur, op 9 0° van de Z on.

14 - De Maan te n z uide n van de s te rre n Cas tor (+ 1,6) e n Pollux (+ 1,2) om 20 h .

17 - De Maan 2° te n z uide n van de s te r Re gulus (+ 1,3) om 10 h .

19 - De Maan 7° te n z uide n van Saturnus (+ 1,0) om 3 h . Laats te Kw artie r van de Maan om 10 h 29 m .

21 - W inte rs ols titium : h e t m idde l-punt van de Z on be re ik t de le ngte 270°00’00’’ e n z ijn groots te z uide lijk e de clinatie (-23°26’24’’), pe r de finitie h e t be gin van de as tronom is ch e w inte r – k orts te dage n in h e t noorde lijk h alfrond van de Aarde – om 12 h 04 m . Ee rs t in h e t s te rre nbe e ld Oph iuch us vanaf om s tre e k s de 1s te de ce m be r e n daarna in h e t s te rre nbe e ld Sagit-tarius vanaf om s tre e k s de 19 , op dit oge nblik tre e dt de Z on in h e t te k e n de Ste e nbok . De Maan 3° te n z uide n van de s te r Spica (+ 1,2) om 14 h .

22 - Pluto (+ 14,0) in conjunctie m e t de Z on om 9 h e n ove rige ns op h e t ve rs t tot de Aarde de 23 op 32,5504 as tronom is ch e e e nh e de n AE of 4869 ,471 m iljoe n k ilom e te r.

24 - De k om e e t C/2006 OF2 Brough ton (+ 10,6) in oppos itie om 6 h .

25 - Be gin van de as tronom is ch e h e rfs t (e q uinox) voor h e t noorde lijk h alfrond van Mars .

26 - De Maan in h e t apoge um (op 406 601 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r : 29 ’23’’) om 18 h .

27 - Ve nus (-4,3) in conjunctie m e t Ne ptunus (+ 7,9 ), 1°30’ te n noorde n e rvan om 2 h . Nie uw e Maan om 12 h 22 m . Ring van Saturnus in z e e r ge s lote n configuratie – dus onde r e e n e rg “dun” aanblik – in ve rge lijk ing m e t h un uitz ich t in h e t be gin van dit jaar (fe bruari).

29 - Ee rs te dag (1 Muh arram ) van h e t ge w oon (354 dage n) jaar 1430 van de Is lam itis ch e k ale nde r. De Maan in conjunctie m e t Jupite r (-1,9 ) om 9 h .

31 - Me rcurius (-0,7) in onguns tige conjunctie m e t Jupite r (-1,9 ), 1°17’ te n z uide n e rvan om 6 h (De tw e e plane te n s le ch ts op 19 ° van de Z on). De Maan in conjunctie m e t Ve nus (-4,3) om 21 h (W aar te ne m e n als e e n m ooie s am e ns tand ‘s avonds bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on rond 17 h ).


W aarne m ing v/d m aand

Elk e m aand publice re n w e h ie r-onde r e e n m e t de h and ge m aak te te k e ning, al dan nie t be w e rk t op de com pute r.

De z e k e e r h e bbe n w e h e t ge noe -ge n om e e n te k e ning van dh r. Rony De Lae t te publice re n m e t daarop h e t obje ct v/d m aand: M45 ofte w e l de ple iade n.

De z e te k e ning is ge m aak t op 28 s e pte m be r laats tle de n rond 23.00 uur UT. Dit m e t e e n TS Marine 15x70 binoculair FOV: 4,4°, z onde r filte r m aar op e e n Trico Mach ine Sk y W indow s tatie f. De s e e ing be droe g 2/5 e n de trans parantie 4/5. De z e te k e ning is ge m aak t m e t Core l Paint Sh op Pro X2.

Z ich tbaarh e id van de plane te n

Z ich tbaar m e t h e t blote oog: Ve nus , Jupite r, Saturnus . Me t te le s coop of binoculair: Me rcurius , Uranus , Ne ptunus . Onz ich tbaar: Mars .

Me rcurius (-1,1/-0,7), in z ijn groots te oos te lijk e e longatie op 4 januari 2009 , in de alle rlaats te dage n van de m aand laag bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on k orte tijd na de z ons onde rgang, gaat de 1 om 15 h 41 m , de 16 om 16 h 12 m e n de 31 om 17 h 13 m of re s pe ctie ve lijk 0 h 01 m , 0 h 35 m e n 1 h 26 m na de Z on onde r.

Ve nus (-4,1/-4,3), bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on bij h e t valle n van de avond e e rs t in h e t s te rre nbe e ld Sagittarius e n daarna in h e t s te rre nbe e ld Capricornus , gaat de 1 om 18 h 32 m , de 16 om 19 h 12 m e n de 31 om 19 h 53 m of re s pe ctie ve lijk 2 h 52 m , 3 h 35 m e n 4 h 06 m na de Z on onde r.

Mars (+ 1,4/+ 1,3), in conjunctie m e t de Z on op 5 de ce m be r, gaat door de m e ridiaan de 1 om 11 h 37 m , de 16 om 11 h 25 m e n de 31 om 11 h 15 m door, dus nie t w aar-ne e m baar.

Jupite r (-2,0/-1,9 ), ‘s avonds bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e ld Sagittarius , gaat de 1 om 18 h 41 m , de 16 om 17 h 59 m e n de 31 om 17 h 18 m of re s pe ctie ve lijk 3 h 01 m , 2 h 22 m e n 1 h 31 m na de Z on onde r.

Saturnus (+ 1,1/+ 1,0), in de tw e e de h e lft van de nach t in h e t oos te lijk de e l van h e t s te rre nbe e ld Le o, k om t de 1 om 0 h 01 m , de 16 om 23 h 02 m e n de 31 om 22 h 04 m op.

Uranus (+ 5,8/+ 5,9 ), ‘s avonds bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e ld Aq uarius , gaat door de m e ridiaan de 1 om 18 h 18 m , de 16 om 17 h 20 m e n de 31 om 16 h 23 m door.

Ne ptunus (+ 7,9 /+ 8,0), ‘s avonds bove n de z uidw e s te lijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e ld Capricornus , gaat de 1 om 21 h 24 m , de 16 om 20 h 27 m e n de 31 om 19 h 31 m onde r. De As tro Eve nt Group vzw h e e ft de re ch te n om bove ns taande s te rre nk aart vrij te ge bruik e n in dit e -z ine als non-com m e rcië e l e ducatie f product.

De m e lk w e g is als e e n panne n-k oe k , m e t e e n diam e te r van 100.000 lich tjaar, e n e e n dik te van z ow at 1000 lich tjaar. H e t be vat z e k e r 200 m iljard s te rre n. Onz e z on s taat 26 000 lich tjaar van h e t ce ntrum w e g. De m e lk w e g z e lf z ie t e r uit als e e n balk in h e t ce ntrum (van 27 000 lich tjaar), m e t vie r h oofdarm e n die daarrond s pirali-s e re n. (De ligging van de balk m aak t e e n h oe k van 45 grade n m e t de lijn Z on-ce ntrum .) De s piraal-arm e n van de m e lk w e g z e lf h e bbe n 50 m iljoe n jaar nodig om e e n volle ronde af te le gge n.

Onz e z on die m e e draait m e t de m e lk w e g, lijk t nu in de rich ting van H e rcule s te re iz e n. De m e lk w e g z e lf be w e e gt ook vooruit, e n de z e lijk t rich ting H ydra te re iz e n.

H e t vlak van de m e lk w e g m aak t e e n h oe k van 60 grade n m e t h e t vlak van de e cliptica (h e t vlak van onz e baan om de Z on). Ee n de nk be e ldige loodre ch te op h e t m e lk w e gvlak z ie n w ij doorh e e n ons s te rre nbe e ld Com a Be re nice s (de noorde lijk e galactis ch e pool). Als w ij in die rich ting k ijk e n, is h e t loute r doorh e e n de k le ine dik te van onz e s piraalarm dat w e k ijk e n, e n z ijn e r dus w e inig s te rre n. De ande re k ant gaat doorh e e n h e t s te rre nbe e ld Sculptor (de z uide lijk e galactis ch e pool).

H e t ce ntrum van de m e lk w e g z ie n w e in de rich ting van h e t s te rre n-be e ld Sagittarius . Dit is h e t s te rre n-be e ld dat s te rk lijk t op e e n th e e pot.

D e m e lk w e g aan onz e h e m e l

Artik e l


Naas t de vie r h oofdarm e n is e e n k le ine Orion-arm . W ijz e lf z itte n in de binne ns te z ijde van de z e arm . De Pe rs e us -arm daar ne t buite n, ligt op e e n afs tand van 6000 lich tjaar. H e t e e rs te ge de e lte van de Pe rs e us -arm dat vanuit h e t ce ntrum s tart (voor ons nie t z ich tbaar), is h e t m e e s t actie f in s te rvorm ing, e n m oe t dus h e t h e lde rs te s tuk arm z ijn van onz e m e lk w e g.

Dit alle s is e e n uitz ich t op onz e m e lk w e g die w e nooit z ulle n e rvare n. Re s t dus de vraag w e lk e de le n van onz e m e lk w e g w e l z ich tbaar z ijn aan onz e e ige n s te rre nh e m e l. Late n w e e e ns ove rlope n w aar w e w e l k unne n van ge nie te n.

Als w e dus e ve nw ijdig doorh e e n h e t m e lk w e gvlak k ijk e n, dan k an dit uite raard in 4 rich tinge n. Naar h e t ce ntrum toe is dus in de rich ting van Sagittarius . K ijk e n w e ach te r ons van h e t ce ntrum w e g, dan is dit in de rich ting van Auriga, de buite ns te rand van onz e s piraalarm . K ijk e n w e link s van ons , dan z ie n w e als h e t w are onz e e ige n s piraalarm ve rde r lope n, naar binne n draaie nd. Dit is in de rich ting van Cygnus . K ijk e n w e re ch ts van ons , dan z ie n w e de s taart van onz e e ige n s piraalarm naar buite n draaie n. Dit is in de rich ting van Puppis . Aange z ie n in dit s tuk s piraal w e inig s tof aanw e z ig is , z ijn e r in dit s te rre nbe e ld Puppis w e inig ne ve ls te z ie n, m aar w e l ve e l ope n s te rre nh ope n. De w e g is nam e lijk vrij om te k ijk e n tot aan de rand van

de m e lk w e g, e n e r z itte n inde rdaad ve e l m e e r jonge re s te rre n in de s pirale n dan in h e t ce ntrum van de m e lk w e g.

Door de z e vie r rich tinge n doorh e e n de panne nk oe k , z ie n w e de m e lk w e g als e e n volle dige band aan de h e m e l, e e n band die e e n ge h e le ronde aan de h e m e lbol m aak t. In de jare n 20 h ie ld e e n Ne de rlands e as tronoom z ich be z ig m e t h e t uitlijne n van de contoure n van de z e band, e n s plits te z e op in 4 ge bie de n volge ns de dich th e id aan s te rre n. Ste rre natlas s e n ge bruik e n nog de z e gre nz e n. Toe val of nie t, z ijn naam w as Antonie Panne k oe k .

De m e lk w e g aan onz e h e m e l lijk t de h e m e lbol pe rfe ct in tw e e te s plits e n, h e tge e n aanduidt dat w ij z e lf nie t h e e l ve r bove n of onde r h e t vlak van de m e lk w e g ligge n.

H e t ce ntrum van onz e m e lk w e g in Sagittarius is voor ons jam m e r ge noe g nie t z ich tbaar. Grote donk e re s tofw olk e n blok k e re n h e t z ich t op ons ce ntrum . De z e z w arte w olk e n m ak e n de s te rre n die z ich e rach te r be vinde n tot 27 m agnitude n z w ak k e r. Ee n grote w olk h ie rvan is ook be te r be k e nd als de Grote Kloof. De z e w olk m aak t e e n k le ine h e lling m e t h e t m e lk w e gvlak . H ij be gint vanaf De ne b in Cygnus , k ruipt naar h e t z uidw e s te n e n ve rlaat de m e lk w e g nabij Oph iuch us , pas s e e rt ach te r h e t ge bie d m e t Antare s , e n k om t de m e lk w e g te rug binne n in Ara,


Drie s ch olie re n e n h un le e rk rach t van h e t Spijk e r Ins tituut in H oogs trate n z ijn de w innaars van de Europe s e 'Catch a Star'-w e ds trijd. Als be loning m oge n z e e xclus ie f de s ite van de Europe s e Z uide lijk e Ste rre nw ach t ESO op de Ce rro Paranal in Ch ili be z oe k e n. Daar s taat de gigantis ch e VLT-te le s coop. De ple k is bove ndie n e e n van de opnam e plaats e n w aar 'Quantum of Solace ', de 22s te Jam e s Bond-film , z ich afs pe e lt. 'Catch a s tar' is e e n inte rnationale w e ds trijd die jaarlijk s ge organis e e rd w ordt door de ESO e n de Europe s e Ve re niging voor As tro-nom ie Onde rw ijs . Lie s be th Sch e nk e ls , Ge rbe n Van Rans t, Roe land H e e re m a e n h un le e rk rach t Ann Ve rs trale n k aapte n dank z ij h un inz e nding 'Live and Le t die : Story of age d binary s tars ' de h oofdprijs w e g. Toe vallig: 'Live and Le t Die ' is ook de tite l van e e n Bond-film . De afge lope n jare n w are n e r ook Be lgis ch e inz e ndinge n, m aar h e t is de e e rs te k e e r dat e e n Be lgis ch e in de prijz e n valt. Ee n s e rie uz e pre s tatie , w ant h e t artik e l van Lie s be th , Ge rbe n & Roe land is uit 9 6 inz e ndinge n van ove r h e e l de w e re ld als be s te uitge k oz e n. H un artik e l ne e m t ons m e e op e e n ge anim e e rde re is in de ve rras s e nde w e re ld van dubbe ls te rre n e n le ve n e n dood van s te rre n z oals onz e Z on. Bron: Be lga / SVM / 13-11-2008.

Onde rz oe k e rs de nk e n de ove rblijf-s e le n van Nicolaus Cope rnicus te h e bbe n ge ïde ntifice e rd. H e t DNA van e e n in 2005 ge vonde n s k e le t k w am ove re e n m e t e e n h aar dat op één van de z e s tie nde -e e uw s e boe k e n van de as tronoom z at. Ook de re cons tructie van de s ch e de l toont ge lijk e nis s e n m e t be s taande portre tte n van de as tronoom . De re s tante n w e rde n aange troffe n in e e n Pools e k ath e draal. Cope rnicus ontw ik k e lde de th e orie dat de z on, e n nie t de aarde , h e t m idde lpunt van h e t unive rs um w as . Bron: Novum / SAM / 20-11-2008.

Ee n Be lgis ch m e is je be h oort tot de drie w innaars van e e n w e ds trijd van h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA om tre nt e e n t-s h irt voor as tronaut Frank De W inne . In s e pte m be r s ch re e f ESA e e n w e ds trijd uit voor k inde re n tus s e n 6 e n 12 jaar om e e n t-s h irt te ontw e rpe n dat Frank De W inne volge nd jaar z al drage n tijde ns z ijn z e s m aande n dure nd ve rblijf in h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS. Op e e n paar w e k e n tijd lie pe n e r m e e r dan 2000 te k e ninge n binne n, tot uit Colom bia. Er z ijn drie w innaars : de tw aalfjarige Ale xandra Ange llotti uit Italië , de e lfjarige Bruno Te dim Gue rra uit Portugal e n de ach tjarige Im an Bouw e ns uit h e t Be lgis ch e De H aan. De drie w innaars z ulle n s am e n m e t h un k las radiocontact h e bbe n m e t de tw e e de Be lg in de ruim te . Bron: Be lga / GB / 25-11-2008.


Kortnie uw s om nog e e n k ort s tuk je door te lope n tot bij Alph a e n Be ta van Ce ntaurus . In Cygnus ve rtre k t h ij vanop e e n afs tand van 1000 lich tjaar, e n k om t ge le ide lijk naar ons toe . Vanaf Scutum s taat h ij nog s le ch ts 100 lich tjaar van ons vandaan.

Ee n ande re be k e nde donk e re ne ve l is de Koolz ak nabij Crux. H e t is nie ts m e e r dan e e n los s tuk je van de Grote Kloof. H ij s taat op 550 lich tjaar e n is 50 lich tjaar groot. Ee n ande r voorbe e ld is de 7 grade n lange Pijpne ve l nabij Th e ta van Oph iuch us . Ook de z e is e e n los s tuk je van de Grote k loof, op e e n afs tand van 600 lich tjaar. Al de z e s tofw olk e n z ijn e ige nlijk nie t groot, m aar om dat z e z o dich t bij ons s taan, ve rbe rge n z e grote s tuk k e n van onz e h e m e l.

Vooral in Aq uila is h e t duide lijk h oe de Grote Kloof de m e lk w e g in tw e e s nijdt, bijvoorbe e ld m e t de ve rre k ijk e r. De oos te lijk e band daalt doorh e e n Altair, te rw ijl de w e s te lijk e band doorloopt tot e e n m e t h e t blote oog z ich tbaar drie h oe k ig h oopje s te rre n ne t link s van Be ta Oph , ook ge k e nd als M e lotte 186 ofte w e l Collinde r 359 . Juis t door de Grote Kloof be z it Aq uila w e inig ope n s te rre nh ope n (z e z itte n ve rs topt), m aar w e l ve e l s tuk je s donk e re ne ve ls .

Maar om de m e e s te donk e re ne ve ls te ontw are n, m oe t je in Scutum z ijn. Rond dit s te rre nbe e ld z ijn ook gigantis ch ve e l s te rre n van de m e lk w e g z ich tbaar. Ge z ie n h e t ce ntrum van de m e lk w e g toch ve rs topt z it, m oe te n w e e r ne t e e n be e tje naas t k ijk e n, om nog van e e n ove rdonde re nd aantal s te rre n van de m e lk w e g te k unne n ge nie te n. Dit vind je dus in dit s te rre nbe e ld. De donk e re ne ve ls s nijde n e n grave n z ich dan ook m e t e e n duide lijk contras t doorh e e n de z e bre de s te rre nw olk , z odat h un gre nz e n z e e r goe d opvalle n. Dit is e e n favorie te ple k voor as trofotografe n.

Doordat bolvorm ige s te rre nh ope n ook vak e r nabij h e t ce ntrum van de m e lk w e g te vinde n z ijn, m oe t ook h ie r ne t naas t h e t ve rs topte ce ntrum w orde n ge k e k e n. Daarom is h e t vooral in Oph iuch us dat de m e e s te bolh ope n k unne n w orde n opge -z och t.

H e t ce ntrum van de m e lk w e g w ordt nu ge s ch at op e e n ple k die 4 grade n W NW ligt van Gam m a Sgr. Dit is re ch ts van de tuit van

de th e e pot, ofte w e l ne t bove n h e t s taartuite inde van de Sch orpioe n.

In de rich ting van Sagittarius , k ijk e n w e doorh e e n h e t laats te s tuk van onz e s piraalarm , e n k ijk e n w e dan doorh e e n e e n le ge ruim te , tot w e uitk om e n op de Sagittarius -Carina s piraalarm , die al 6000 lich tjaar van ons ve rw ijde rd ligt. De ve le M e s s ie r ne ve ls e n de m e e s te ope n s te rre nh ope n uit h e t s te rre nbe e ld Sagittarius z ijn dus alle n le de n van de z e ve rre Sagittarius -Carina arm . De ne ve ls M 8, M 17 e n M 20 z ijn daar le de n van. O ok de ope n s te rre nh ope n M 18 e n M 21 z ijn daar le de n van. (De ope n s te rre nh ope n M 23 e n M 25 ligge n e e rde r in de le ge ruim te tus s e n de tw e e s piraalarm e n.)

Langs h e e n de binne ns te rand van onz e s piraalarm , 500 lich tjaar vandaan, ligt de Scorpius -Ce ntaurus as s ociatie . Dit is e e n grote groe p s te rre n w aarvan Antare s ook e e n lid is . Vooral ook de ope n s te rre nh ope n nabij de s taart van de Sch orpioe n z itte n vlak bij de z e groe p.

Er is e e n gat aanw e z ig in h e t donk e re s tof van de Sagittarius -Carina arm . Dit m aak t h e t voor ons m oge lijk om doorh e e n de z e arm te k ijk e n, e n k unne n w e z e lfs nog ne t e e n s tuk z ie n van de volge nde s piraalarm , de Norm a-arm . De z e s te rre n ligge n re e ds 14000 lich tjaar van ons ve rw ijde rd. O p ge e n e nk e le ande re plaats aan onz e h e m e l k unne n w e z o die p in h e t binne ns te van onz e m e lk w e g k ijk e n. Dat s le ute lgat s taat be k e nd als de K le ine Sagittarius Ste rre nw olk . Z e lfs M e s s ie r h e e ft h e t in z ijn catalogus opge nom e n onde r h e t num m e r M 24. Z e k e r h e t probe re n w aard m e t de ve rre k ijk e r, om de z e k le ine w olk m e t ontz e tte nd ve e l fijne s te rre n te ontde k k e n.

En te ns lotte be s taat e r ook de Grote Sagittarius Ste rre nw olk . Dit ge bie d is e e n s tuk van de k oe pe lvorm van h e t ce ntrum van de m e lk w e g dat ne t nie t ve rs topt z it. Vooral op foto is dit h e t e nige s tuk w aar w e de bult nog ne t k unne n z ie n. H e t ligt te n noorde n van Gam m a e n De lta Sgr, dit is ne t bove n de tuit van de th e e pot. Bron: David Vans te e lant / As tro-nom y picture of th e day.

w w w .de e ps k ylog.be


Ve rle de n w e e k w e rde n in Parijs de toe k om s tplanne n voor de Europe s e as tronom ie be k e ndge m aak t. In e e n ‘roadm ap’, ge tite ld 'Strate gic plan-ning for Europe an As tronom y', be s ch rijve n de Europe s e as trono-m e n de inve s te ringe n die nood-z ak e lijk z ijn om de Europe s e as tronom ie de k om e nde 20 jaar in de voorh oe de van h e t w e re ldw ijde as tronom is ch e onde rz oe k te h oude n. De re alis atie van de roadm ap ve rgt e e n e xtra inve s -te ring van 20 proce nt, z o'n 400 m iljoe n e uro pe r jaar.

De route k aart ide ntifice e rt e n priorite e rt de m oge lijk e nie uw e facilite ite n e n inve s te ringe n ove r h e t h e le obs e rvatie s pe ctrum , van radiogolve n tot gam m as traling e n van z w aarte k rach ts golve n tot k os m is ch e de e ltje s . Naas t uitbre iding m e t nie uw e facilite ite n z oals de Europe an Extre m e ly Large Te le s coop (E-ELT) e n de Sq uare K ilom e tre Array (SKA) h e bbe n ook de uitbre iding van be s taande facilite ite n, onde rw ijs e n voor-lich ting e e n ple k in dit im ple m e n-tatie plan.

De roadm ap k w am tot s tand via As trone t, e e n door de Europe s e Com m is s ie onde rs te und s am e n-w e rk ings ve rband van de groots te s ubs idie -organis atie s van Europa, w aaronde r de Ne de rlands e Organis atie voor W e te ns ch appe lijk Onde rz oe k (NW O). Alle Europe s e as tronom e n k re ge n de k ans om via bije e nk om s te n e n e e n inte rne t-forum h un bijdrage n te le ve re n aan dit docum e nt. H e t re s ultaat is e e n plan dat w ordt ge drage n door as tronom e n uit alle Europe s e lande n. NW O Exacte W e te n-

R oute k aart voor d e Europe se astronom ie

Artik e l

s ch appe n w as e e n van de drijve nde k rach te n ach te r dit unie k e ove rle gproce s . Alle be trok k e n financie rings organis atie s h e bbe n z ich ge com m itte e rd aan de route k aart e n gaan de z e ge bruik e n als le idraad voor toe k om s tige financie rings be s lis s inge n. As trone t h oudt binne n h e t proce s de rol van coördinator e n z orgt voor tus s e n-tijds e e valuatie s e n bijs te llinge n van de docum e nte n.

Op dit m om e nt be le e ft de as tronom ie e e n goude n e e uw aan fundam e nte le e n s pe ctaculaire ontde k k inge n. De Europe s e s te rre n-k unde s taat w e re ldw ijd aan de top dank z ij 50 jaar van inte ns ie ve s am e nw e rk ing. Z ij be h e e rt 's w e re lds m e e s t s ucce s volle s te rre nw ach te n z oals de Ve ry Large Te le s cope in Ch ili e n de radio-s te rre nw ach t in W e s te rbork e n inve s te e rt in nie uw e aards e e n ruim te -obs e rvatoria, z oals Lofar, ALMA, H e rs ch e l e n Ros e tta. De

Europe s e as tronom ie w il h aar h uidige toppos itie be h oude n e n ve rde r ve rs te rk e n.

De facilite ite n e n ins trum e nte n voor s te rre nk undig onde rz oe k w orde n s te e ds grote r e n duurde r. Dit w as de aanle iding voor de Europe s e ge lds ch ie te rs in h e t as tronom is ch onde rz oe k om e e n bre e d ge drage n vis ie - e n im ple m e ntatie plan te ontw ik k e le n. H e t inge z e tte traje ct m oe t le ide n tot be te re e n e fficië nte re afs te m m ing binne n Europa. De ‘s cie nce vis ion’ uit 2007 z e tte de be langrijk s te w e te ns ch ap-pe lijk e vrage n op e e n rij, varië re nd van donk e re e ne rgie tot le ve n op ande re plane te n. H e t docum e nt ge e ft e e n ove rz ich t van de ve re is te facilite ite n om de z e onde rz oe k s vrage n te be ant-w oorde n. De route k aart die w e rd ge pre s e nte e rd, bouw t h ie rop voort e n ge e ft duide lijk de w e g aan naar de ge s te lde doe le n.

Op 8 de ce m be r w ordt de roadm ap in Ne de rland ge pre s e nte e rd, tijde ns h e t congre s Paralle lle W e re lde n van NW O Exacte W e te ns ch appe n. Bron: AEG re d.

w w w .as trone t-e u-org

Nota: Alle pre s e ntatie s , ge ge ve n op h e t s ym pos ium , k unne n h e de n ge dow nload w orde n vanaf: h ttp://w w w .as tro.ljm u.ac.uk /~ airs 2008/Program m e .h tm l.


De Europe s e Com m is s ie h e e ft e e n om vangrijk pak k e t m aatre ge le n goe d-ge k e urd die de EU m oe te n h e lpe n bij h e t h ale n van h aar am bitie uz e e ne rgie -e n k lim aatdoe ls te llinge n. De voor-s te lle n h e bbe n be tre k k ing op e e n h e le w aaie r onde rw e rpe n, w aaronde r de e tik e tte ring van e le k tris ch e toe s te lle n, e e n grote re e ne rgie -e fficië ntie van ge bouw e n, bande nk w alite it, w arm te -k rach tk oppe ling e n w inde ne rgie op z e e . Ook s tre e ft de Com m is s ie naar e e n grote re e ne rgie onafh ank e lijk h e id. De m aatre ge le n z ijn e e n aanvulling op h e t m as te rplan voor k lim aat e n e ne rgie dat de Europe s e Com m is s ie be gin dit jaar pre s e nte e rde e n w aarove r nog volop w ordt onde rh ande ld tus s e n de lids tate n. Dat m as te rplan voorz ie t vooral in e e n ve rs te rk ing van h e t Em is s ion Trading Sys te m (ETS) e n de ontw ik k e ling van h e rnie uw bare e ne rgie bronne n. H e t plan e n de donde rdag ge dane voors te lle n m oe te n de EU toe late n de 20-20-20-k lim aatdoe ls te lling te h ale n: de CO2-uits toot m e t 20 proce nt ve rm inde re n, de e ne rgie -e fficië ntie m e t 20 pct ve rbe te re n e n h e t aande e l h e rnie uw bare e ne rgie in h e t e ne rgie -ve rbruik ve rh oge n tot 20 proce t, e n dat alle s te ge n 2020. Ee n van de Com m is s ie voors te lle n is om h e t toe pas s ings ge bie d te ve rruim e n van e e n rich tlijn uit 2002 m e t be tre k k ing tot de e ne rgie -e fficië ntie van ge bouw e n. De rich tlijn le gt m inim um s tandaarde n op voor ve rbouw inge n in ge bouw e n grote r dan duiz e nd vie rk ante m e te r. De z e m inim um norm z ou afge s ch aft w orde n, z odat ook ge w one h uiz e n voortaan onde r de rich tlijn z oude n valle n. Ook z ou e r e e n e ne rgie labe l w orde n ge cre ë e rd die cons um e nte n e rtoe m oe t aanz e tte n e fficië ntie e ne rgie oplos s inge n te ove rw e ge n. Ee n ande r voors te l be oogt dan w e e r de aanpas s ing van e e n rich tlijn uit 19 9 2 die e e n duide lijk e e tik e tte ring ve rplich t voor e le k tris ch e apparate n. De ve rplich ting z ou nu uitge bre id w orde n naar e e n nie uw gam m a "toe s te lle n", z oals m otors (van bijvoorbe e ld w ate rpom pe n of lifte n) e n z e lfs ram e n. Ook bande n z oude n e e n e tik e t k rijge n, z odat de cons um e nt k an k ie z e n voor type s die w e inig e ne rgie (be nz ine of die s e l) ve rbruik e n. Er z al voorts e e n lijs t w orde n opge s te ld van grote inve s te ringe n die nodig z ijn om de e ne rgie trans portne tw e rk e n in s tand te h oude n e n te m ode rnis e re n te ge n 2030. H e t gaat om duiz e nd m iljard e uro voor de e le k tricite its ne tte n e n h onde rdvijftig m iljard e uro voor de gas trans portne tte n. Op e e n pe rs con-fe re ntie w e e s Com m is s ie voorz itte r Jos é Manue l Barros o op nog e e n voors te l: de EU m inde r afh ank e lijk m ak e n van Rus land voor de e ne rgie voorz ie ning. "Ne t z oals Rus land m e e rde re k lante n z oe k t, is h e t norm aal dat de ve rs ch ille nde Europe s e lande n m e e rde re be voor-radings bronne n h e bbe n", z e i Barros o daarove r. Vrijdag vindt ove rige ns e e n EU-Rus land-top plaats , w aar vooral e ne rgie th e m a's be h ande ld z ulle n w orde n. Bron: Be lga / ODBS / 13-11-2008.


Kortnie uw s

De Europe s e pre m ie re van de docum e ntaire 'Orph ans of Apollo' vindt op w oe ns dagavond 17 de ce m be r plaats in cine m a 'Mus t Se e ' in De lft. De z e docum e ntaire be s ch rijft h e t intrige re nde ve rh aal van poginge n van Am e rik aans e z ak e nlie de n om h e t MIR Space Station ove r te k ope n van de Rus s is ch e ove rh e id. Na afloop van de pre m ie re is e r e e n vraag / antw oord s e s s ie m e t de produce r van de film , Mich ae l Potte r. H ie rna is e e n ISU / NVR re ce ptie . Dit e ve nt w ordt ge s pons ord door Space H oriz on e n Bure au BD.

Program m a:

19 :00 - 19 :15: Ontvangs t.19 :15 - 19 :20: Introductie .19 :20 - 20:15: Orph ans of Apollo.20:15 - 21:00: Q& A s e s s ion.21:00 - 22:00: ISU / NVR re ce ption.

Ook op 17 de ce m be r organis e e rt h e t Inte rnational Ins titute of Air & Space Law (IIASL) van de Unive rs ite it Le ide n e e n s ym pos ium ove r juridis ch e e n te ch nis ch e

as pe cte n van e xploratie van h e m e l-lich am e n. Dit s ym pos ium vindt s 'm iddags plaats op de Unive rs ite it Le ide n. H e t program m a vorm t e e n z e e r inte re s s ante introductie voor de film .

w w w .orph anofapollo.com

O rph ans of A pollo

Artik e l

Miljarde n jare n ge le de n h ad Mars e e n ve e l dich te re atm os fe e r dan nu, w aardoor e r ook ove rvloe dige h oe ve e lh e de n w ate r op de plane e t w are n. Maar h e t ove rgrote de e l van de Mars luch t (die nu grote nde e ls uit k ooldioxide be s taat) is ve rdw e ne n. Er is lang ove r nage dach t w aarom dat zo is . W as Mars h e t s lach toffe r van e e n plane toïde die bij z ijn ins lag de atm os fe e r w e gblie s ? W as h e t ve rlie s te w ijte n aan de inw e rk ing van de zonne w ind? Of w as h e t e e n com binatie van be ide ? Onde rzoe k m e t de Mars Global Surve yor (MGS) w ijs t e r op dat de w aarh e id dich te r bij de tw e e de optie ligt, m aar dat h e t e ros ie proce s nie t altijd ge le ide lijk gaat: e r ve rdw ijne n le tte rlijk h e le 's tuk k e n' Mars luch t te ge lijk de ruim te in. In 19 9 8 ontde k te de MGS dat Mars e e n m e rk w aardig m agne tis ch ve ld h e e ft. Dat ve ld om s luit de nie t de ge h e le plane e t, zoals h e t m agne tis ch e ve ld van de aarde , m aar be s taat uit

alle m aal los s e s tuk je s die h e r e n de r als e e n s oort parapluutje s tot buite n de atm os fe e r uit de grond s te k e n. De z e m agne tis ch e parapluutje s be s trijk e n s le ch ts onge ve e r ve e rtig proce nt van h e t oppe rvlak , m e t nam e nam e op h e t z uide lijk h alfrond. Ge dach t w e rd dat de z e los s e m agne tis ch e ve lde n de atm os fe e r e nigs z ins be s ch e rm -de n te ge n de invloe d van de zonne w ind. Maar dat blijk t m aar de h e lft van h e t ve rh aal te z ijn: de m agne tis ch e parapluutje s blijk e n e e n m ak k e lijk e prooi te z ijn voor h e t m agne tis ch e ve ld van de zonne w ind. Som s onts taan e r ve rbindinge n tus s e n de be ide m agne tis ch e ve lde n, w aarbij de ge zam e nlijk e m agne -tis ch e ve ldlijne n s om s e e n pak k e t Mars luch t om s luite n. De z e m ag-ne tis ch e ink aps e ls , die duiz e nde n k ilom e te rs groot z ijn, k unne n z ich ve rvolge ns onde r druk van de zonne w ind afs ch e ide n van de re s t e n ve rdw ijne n dan - m e t luch t e n al - de ruim te in. Bron: AEG re d.

Ve rnie tige nd e z onne w ind

Artik e l


Plane taire ne ve ls h e bbe n m e e s tal e e n z w ak k e m agnitude e n e e rde r e e n k le ine afm e ting in onz e te le s coop. Z e z ijn ide ale obje cte n om te be s tude re n m e t de Star Analys e r.

De aanle iding van de z e s tudie k w am e r bij de opnam e van tw e e plane taire ne ve ls : NGC6572 e n NGC7662. Be ide n w e rde n opge no-m e n m e t de Star Analys e r, ge fixe e rd op e e n W ate c120N vide o e n dit ge plaats t ach te r e e n 8” SCT. H e t s pe ctrum van NGC6572 toonde e e n vlak e n plat continuüm m e t e nk e le e xplos ie ve e m is s ie lijne n, te rw ijl h e t s pe ctrum van NGC7662 e e n m ooi oplope nd continuüm toont , die pie k t naar z ijn blauw uite inde toe , m e t e ve ne e ns talrijk e e m is s ie lijne n. Vanw aar k om t dit ve rs ch il ?

Na uitge bre ide z oe k toch t om de z e fe ite n te ve rk lare n, k w am ik tot de conclus ie dat NGC6572 in Oph iuch us e e n pos t-AGB s te r m oe t z ijn die “z opas” z ijn e e rs te s ch ille n van gas e n s tof uitge w orpe n h e e ft e n die nog m aar “re latie f w e inig” nie uw e nucle o-s ynth e s e producte n aange m aak t h e e ft. NGC7662, de Blue Snow ball ne bula uit Androm e da, h e e ft e ch te r re e ds véél m e e r ve rs ch e ide ne nucle os ynth e s e producte n ge produ-ce e rd e n in z ijn s ch il(le n) ge e je cte e rd. De te m pe ratuur van z ijn ce ntrale s te r is al véél h oge r opge lope n, w at e e n continuüm ople ve rt die inde rdaad pie k t naar z ijn blauw s pe ctrum uite inde . Als ve rk laring m e e n ik te m oe te n aanvaarde n dat ofw e l de ce ntrale s te r van NGC6572 h e e l w at lich te r z ou z ijn dan de ce ntrale s te r van NGC7662, ofw e l dat NGC7662 ge w oonw e g re e ds ve rde r ge ë vo-lue e rd is in z ijn ‘plane taire ne ve l’ toe s tand.

Spe ctrum k e nm e rk e n be paald door de e volutie van e e n PN

H e t ve rh aal s tart bij e e n AGB (as ym ptotic giant branch ) s te r. De z e s te r h e e ft e e n ine rte , ge de ge ne re e rde C /O (k ools tof-z uurs tof) k e rn m e t daarrond e e n H e -s ch il, die actie f k e rnfus ie onde rgaat. En daarrond e e n H s ch il, die m e t de th e rm onucle aire re actie s ge s topt is om dat de z e laag e xpande e rde e n afk oe lde . Rond dit alle s h e e ft de s te r e e n e norm e H -rijk e e nve loppe , die ook ve e l O 16 (z uurs tof is otoop m e t 8 protone n e n 8 ne utrone n) be vat.

Foto: NGC6572 in Oph iuch us . De z e plane taire ne ve l z ou volge ns m ijn opnam e nog m aar w e inig H e flas h e s ge k e nd h e bbe n e n be vat voornam e lijk O 16 e n H .

Foto: M57 - De ringne ve l.

In z ijn ve rde re e volutie z al de pos t-AGB s te r, m e t m idde lm atige m as s a, op h e t e inde van h aar le ve n e e n aantal k e e r puls atie s onde rgaan, w aarbij te lk e ns e e n h oe ve e lh e id h e lium ve rde r z al ontbrande n e n de daarbijh ore nde nucle os ynth e s e producte n (voornam e lijk C) borre le n doorh e e n de conve ctie ve H s ch il op tot aan de oppe rvlak te van de s te r. Die h e lium flas h e s k om e n s e m i-pe riodie k voor. Door de aanvoe r van die C 12 producte n w ordt die

s te r m éér e n m éér e e n carbon s te r, z e lfs e e n W R s te r van h e t W C type is m oge lijk . Ach te raf z al de s te r e e n s ch il gas e n s tof vanuit z ijn fotos fe e r e je cte re n. Op die m anie r ve rrijk t de plane taire ne ve l h e t h e e lal m e t nie uw e e le m e nte n. Die h e lium flas h e s doe n te lk e ns de te m pe ratuur van de ce ntrale s te r ve rde r oplope n tot z e lfs 80000K of m e e r, alz o ionis e e rt de UV-s te rre nw ind de e le m e nte n in de ge -e je cte e rde s ch ille n, die ach te raf re com bine re n m e t e m is s ie s bij de golfle ngte n die bij die e le m e nte n pas s e n.

W anne e r de AGB s te r voldoe nde groot e n z w aar is , e volue e rt de z e nie t tot e e n carbon s te r. Bij e e n de rge lijk e s te r ontvlam t naas t de H e ook de onde rs te lage n van de H s ch il (= h ot bottom burning). W anne e r de H e -s ch il fus ie s topt, ve rm inde rt de druk die de H s ch il in s tand h oudt. De w ate rs tofs ch il tre k t s am e n, w arm t op e n s tart z ijn fus ie opnie uw . H ie rdoor w ordt H e ge vorm d, die de H e s ch il in m as s a doe t toe ne m e n. De H e s ch il tre k t s am e n e n w arm t op z ijn be urt op. Ee n H e flas h is h e t s ignaal dat de s lape nde H e laag opnie uw actie f k e rnfus ie onde rgaat. De e ne rgie die h ie rbij vrijk om t, doe t de H s ch il e xpande re n, die laag k oe lt af e n s topt z ijn fus ie opnie uw . De ge s ch ie de nis k an z ich nu h e rh ale n: te lk e ns z al één van de tw e e s ch ille n indom m e le n , te rw ijl de ande re ontvlam t e n om ge k e e rd.

De C 12 producte n die te vinde n z ijn in de fotos fe e r na de H e fus ie w orde n bij de H ve rbranding ve rde r om ge z e t tot C 13 e n N 14. Z o ve rdw ijnt ge le ide lijk aan de C uit de fotos fe e r om dat de z e e fficië nt om ge z e t w ordt tot N 14. Er w ordt dus ge e n carbon s te r ge vorm d. Z o vinde n w e bij e e n de rge lijk e plane taire ne ve l e e n toe nam e van N producte n in de uitge w orpe n s ch ille n.

H e t s pe ctrum van e e n te rm inale rode re us m e t oppe rvlak te te m pe ratuur van 3000 K, die op de AGB tak te re ch t k om t, ve rtoont e e n s pe ctrum type M m e t TiO e n Z rO bande n. Tijde ns e e n ve rde r s tadium s tijgt de te m pe ratuur van de ce ntrale s te r tot h éél h oge w aarde n, z odat TiO e n Z rO bande n ve rdw ijne n e n ve rvange n w orde n door C bande n e n dit bij te m pe rature n die w e

Lage re solutie spectroscopie van planetaire nevels

Artik e l


Me t röntge n- e n gam m age ge ve ns van de Europe s e s ate llie te n XMM-Ne w ton e n Inte gral z ijn voor h e t e e rs t de fys is ch e proce s s e n onde rz och t die e rvoor z orge n dat m agne tars , e e n be paald type ne utrone ns te rre n, röntge ns traling uitz e nde n. Ne utrone n-s te rre n z ijn de uite rs t com pacte re s tante n van z w are s te rre n. Z e be vatte n m e e r m as s a dan onz e z on, m aar z ijn de s ondank s nie t grote r dan e e n k ilom e te r of tw intig. Maar ne utro-ne ns te rre n z ijn nie t alle e n h e e l com pact, z e draaie n ook s ne l om h un as e n h e bbe n e e n k rach tig m agne tis ch ve ld. En bij de m agne tars is dat m agne tis ch e ve ld nog e e ns e e n factor duiz e nd s te rk e r dan bij 'ge w one ' ne utrone ns te rre n. Tot dus ve rre z ijn s le ch ts e e n s tuk of vijftie n m agne tars ontde k t. Ve rm oe d w ordt dat z ij van ande re ne utrone ns te rre n ve rs ch ille n, doordat h un inw e ndige m agne tis ch e ve ld s te rk ge noe g is om de (m e tale n) k ors t van z o'n s te r te ve rvorm e n. Ne t als e e n s troom k ring die door e e n re us ach tige batte rij ge voe d w ordt, produce e rt z o'n ve rvorm ing w olk e n van e le k trone n die rond de s te r gaan s trom e n. Bij de inte ractie tus s e n de z e s trom e n e n de s traling van h e t s te roppe rvlak k om t röntge ns traling vrij. Tot z ove r de th e orie , die m oe ilijk toe ts baar w as , om dat e r in laboratoria op aarde nie t z ulk e s te rk e m agne tis ch e ve lde n k unne n w orde n ge re alis e e rd. Daarom h e bbe n onde rz oe k e rs onde r le iding van Nanda Re a van de Unive rs ite it van Am s te rdam m e t XMM-Ne w ton e n Inte gral ge z och t naar dich te w olk e n van e le k trone n rond m agne tars . En die h e bbe n z e ge vonde n. Daarm e e is voor h e t e e rs t e e n s te rk e aanw ijz ing ge vonde n dat h e t ge s ch e ts te m agne tarm ode l k lopt. 14-11-2008.

Am e rik aans e s te rre nk undige n z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s laagd om opnam e n te m ak e n van e e n com ple e t plane te ns te ls e l bij e e n ande re s te r dan de onz e (Scie nce Expre s s , 13 nove m be r). Tot nog toe w e rde n z ulk e 'e xoplane te n' alle e n op indire cte w ijz e ontde k t, bijvoorbe e ld door de k le ine s ch om m e lbe w e ginge n te m e te n van de s te rre n w aar z e om h e e n draaie n. Maar de drie plane te n van de s te r H R 879 9 z ijn re ch ts tre e k s ontde k t op opnam e n die ge m aak t z ijn m e t de K e ck - e n de Ge m ini North -te le s coop op de Mauna Ke a (H aw aï). H R 879 9 is e e n jonge , h e te s te r in h e t s te rre nbe e ld Pe gas us , op e e n afs tand van 128 lich tjaar. De s te r is ie ts om vangrijk e r e n z w aarde r dan de z on e n ook de s ch aal van z ijn plane te ns te ls e l is grote r. De e xacte m as s a's e n afm e tinge n van de drie plane te n z ijn nog nie t be k e nd, m aar ge s ch at w ordt dat z e ie ts grote r z ijn dan 'onz e ' plane e t Jupite r e n vijf tot de rtie n k e e r z o z w aar. H un afs tande n tot H R 879 9 be drage n onge ve e r 4, 6 e n 10 m iljard k ilom e te r. De ve rs te van de drie be vindt z ich in de s tofgorde l die de s te r om ringt. Te ge lijk m e t de ontde k k ing van dit plane te ns te ls e l is ook de ontde k k ing van e e n plane e t bij de nabije s te r Fom alh aut be k e ndge m aak t. 14-11-2008.


Kortnie uw s e ne rgie nive au’s lage r w ant de vrijge k om e n e ne rgie w ordt onm idde llijk te rugaange w e nd om de h ie rbove n ge noe m de atom e n te ionis e re n. Dus ge e n te rugval tot op de bas is lijn, m aar de e le ctrone n valle n e e rde r ge le ide lijk aan te rug, te lk e ns één of e nk e le e ne rgie nive au’s . Z o s ch uift de golfle ngte van de h ie rbij h ore nde e m is s ie lijn ge le ide lijk op naar lange re golfle ngte s toe . Dich tbij de ce ntrale s te r z ulle n de golfle ngte s van de e m is s ie k ort z ijn e n naarm ate de afs tand te n opz ich te van de s te r grote r w ordt, z al ook de e m is s ie golfle ngte lange r z ijn. De H Lym an re e k s z al dus h éél nabij de ce ntrale s te r voork om e n, m aar onts nappe n uit h e t ce ntrum van de ne ve l is onm oge lijk om dat die e ne rgie onm idde llijk te rug ge bruik t w ordt om atom e n te ionis e re n. De ne ve l is dus ‘optical th ick ’ voor de Lym an re e k s . Indie n de ne ve l e ch te r ijl of m inde r de ns z ou z ijn, be s taat toch e ch te r de k ans dat de Lym an e m is s ie re e k s m e t de pas s e nde de te ctor ge re gis tre e rd w ordt. (Lym an valt buite n h e t optis ch vis ue e l s pe ctrum ). Op ve rde re afs tand van de ce ntrale s te r vinde n w e de H Balm e r re e k s e n de z e e m is s ie re e k s k an w e l uit de ne ve l onts nappe n om dat z e te w e inig e ne rgie rijk is om ande re atom e n te ionis e re n. Z o vinde n w e H be ta e n H alfa e m is s ie in ve le s pe ctra te rug. Tot s lot is ve rm e lde ns w aardig dat H be ta e m is s ie op 4861Ä e n dubbe l ge ïonis e e rd {OIII} op 49 59 e n 5007Ä ve rantw oorde lijk z ijn voor de blauw -groe ne k le ur, die w e fre q ue nt z ie n bij plane taire ne ve ls .

In de w inte rs te rre nbe e lde n z ijn e r ge noe g plane taire ne ve ls die onz e aandach t ve rdie ne n. NGC2022 in Ori, IC2165 in CMa, de Es k im o ne bula in Ge m ini … .s taan ve rm e ld op onz e lijs t ’To Do’. Be nie uw d naar h un pos itie op h e t e volutie traje ct van pos t-AGB s te r, via plane taire ne ve l, rich ting ‘ cooling s e q ue nce ’ m e t e inds tadium w itte dw e rg. Bron: Dom iniq ue H os te .

Uw opm e rk inge n e n/of uw s pe ctra opnam e s z ijn s te e ds w e lk om : dom iniq ue h os te @ gm ail.com .

te rugvinde n bij O e n B s te rre n. H e t ge ïonis e e rd C vinde n w e ook te rug in onz e Blue Snow ball ne bula.

Foto: NGC7662 in Androm e da, z ow e l H e flas h e s als H h ot bottom burning ge e ft C 13 e n N14 in de uitge w orpe n s ch ille n van de PN. H e t continuüm pie k t naar h e t blauw uite inde e n w ijs t op e e n h oge re te m pe ratuur. Er z ijn ook véél m e e r ge ïonis e e rde e le m e nte n.

H e t s pe ctrum van e e n plane taire ne ve l toont ook m e tale n, z w aarde r dan ijz e r, in e m is s ie . De z e e le m e nte n w orde n ge s ynth e tis e e rd door de s pontane protone n e n/of ne utrone n vangs t tijde ns de nucle os ynth e s e . Te ns lotte m e lde n w e dat e r ook abs orptie lijne n of bande n van m ole culair gas e n van k ools tofrijk e m ole cule n z oals C2, CH , e n CN in h e t s pe ctrum van e e n plane taire ne ve l te rug te vinde n z ijn.

Ke nm e rk e n be paald door de te m pe ratuur e n de dich th e id binne nin e e n plane taire ne ve l

Ee n obje ct z e ndt e e n m axim um aan lich t uit op e e n be paalde golfle ngte , w anne e r de te m pe ratuur K ge k e nd is , k an m e n m e t be h ulp van de form ule van W ie n de z e golfle ngte be re k e ne n:

De form ule van W ie n:

ג m ax = 289 78200/T

De z on m e t 5800 K z e ndt m axim aal uit op 49 9 6 Ä. Ee n ce ntrale s te r in e e n plane taire ne ve l m e t 100000 K z e ndt m axim aal uit op 280 Ä !In e e n plane taire ne ve l vinde n w e voornam e lijk H , H e , N, O, C te rug; H w ordt re e ds ge ïonis e e rd aan 9 12 Ä, s ingle ionis e d H e II aan 504 Ä e n double ionis e d H e III 228 Ä. De ce ntrale s te r is dus h ie rtoe in s taat. Z e lfs de vie r e le ctrone n van C k an h ij ve rplaats e n e n N e n O ionis e re n is ook ge e n proble e m . De los s e e le ctrone n k unne n nu ge dure nde h éél k orte duur re com bine re n e n h ie rbij e m is s ie lijne n ve roorz ak e n. De e le ctrone n valle n s le ch ts e nk e le


Ee n opm e rk e lijk e h e rz ie ning van de oude rdom van e nk e le s e dim e ntatie be k k e ns in India lijk t onde rs te uning te ge ve n aan de h ypoth e s e dat de aarde in e e n ve r ge ologis ch ve rle de n ooit ge h e e l m e t ijs w as be de k t ('Sne e uw bal Aarde '). Ook z ou de h e rz ie ne date ring cons e q ue ntie s k unne n h e bbe n voor ons inz ich t in de ontw ik k e ling van h e t le ve n op aarde .

Foto: Traditione le vis ie van h oe de dive rs e h uidige contine nte n e n contine ntale brok s tuk k e n in Gond-w analand aan e lk aar m oe te n h e bbe n ge z e te n.

H e t gaat om de date ring van h e t Vindh yanch al-Be k k e n in India. Dat w as tot nu toe s le ch t ge date e rd. Ee n de e l van de date ringe n be rus tte op de ve rh ouding tus s e n de tw e e s trontium is otope n Sr-86 e n Sr-87, e n op de ve rh ouding tus s e n de k ools tofis otope n C-12 e n C-13. Daarnaas t w are n e r in e e n be paald pak k e t fos s ie le n ge vonde n die tot de z oge h e te n Ediacara-fauna w e rde n ge re k e nd. De Ediacara-fauna, be s taande uit organis m e n w aarvan m oge lijk ge e n ve rte ge nw oordige rs m e e r be s taan (de fauna is w e l e e n 'doom e d e xpe rim e nt’ ge noe m d) e n w aarvan h e t z e lfs nie t duide lijk is of de organis m e n w e l m oge n w orde n ge re k e nd tot w at w ij nu h e t die re nrijk noe m e n, is be k e nd van om s tre e k s 600-550 m iljoe n jaar ge le de n. Die oude rdom w e rd dan ook aan h e t de s be tre ffe nde pak k e t in h e t Indias e be k k e n toe ge k e nd, w aarbij aan de ouds te de le n van h e t be k k e n ove rige ns e e n ie ts h oge re oude rdom w e rd toe ge k e nd: ca. 700 m iljoe n jaar.

H e t be k k e n m aak t de e l uit van e e n s e rie be k k e ns te n noorde n van De lh i. Al de z e be k k e ns vorm e n be tre k k e lijk vlak k e de pre s s ie s in de aardk ors t e n h e bbe n e e n om vang van duiz e nde n vie rk ante k ilom e te rs . Z e z oude n z ijn onts taan toe n e r te r plaats e re k in de

aardk ors t optrad, w aardoor de k ors t dunne r w e rd, om ve rvolge ns ie ts w e g te z ink e n.

Foto: Ove rz ich t van alle onde rz och te locatie s m e t ‘norm aal’ aardm agne tis ch ve ld (bove n) e n m e t om ge k e e rd aardm agne tis ch ve ld (onde r).

Ee n s tude nt, Laura Gre gory, die te r plaats e ve ldw e rk uitvoe rde , nam m ons te rs m e e van e e n k im be rlie t, e e n ge s te e nte dat w e l in die pe k rate rpijpe n van vulk ane n onts taat e n w aarin w e l diam ant w ordt aange troffe n. Date ring van e e n m ons te r le ve rde de ve rras s e nd h oge oude rdom van 1,073 m iljard jaar op. Om te z ie n of de k im be rlie t nie t e e n 'vre e m de e e nd in de bijt’ w as , be paalde Laura Gre gory ook de pale om agne tis ch e ge ge ve ns van de k im be rlie t. Ee n ande re s tude nt, Sh aw n Malone , ve rge le e k de ge vonde n w aarde n m e t s oortge lijk e ge ge ve ns van ande re ge s te e nte n in h e t be k k e n, e n vond s te e ds ge lijk e uitk om s te n. Dat be te k e nt dat de ge s te e nte n in h e t be k k e n alle onge ve e r e ve n oud als de k im be rlie t m oe s te n z ijn, dus ruim 1 m iljard jaar. H e t onde rz oe k w e rd daarop uitge bre id e n m ons te rs van in totaal 56 locatie s w e rde n op ge lijk e w ijz e onde rz och t, s te e ds m e t h e tz e lfde re s ultaat.

H oe w e l s om s proble m atis ch , w e rd ve rvolge ns ge probe e rd om de oude rdom van de ge s te e nte n vas t te s te lle n op bas is van z oge h e te n las e r m as s as pe ctrografie van z irk oonk orre ls in de s e dim e nte n. Die m e th ode le idde tot e e n date ring van 1,020 m iljard jaar; in fe ite nauw e lijk s afw ijk e nd van de radiom e tris ch e date ring van de k im be rlie t. Ee n e n ande r be te k e nt dat h e t be k k e n h oogs t w aars ch ijnlijk z o’n 500 m iljoe n jaar (ruim 10% van de oude rdom van de aarde !) oude r is dan e e rde r w e rd ge dach t.

Foto: Z irk oon uit onde rm e e r de Gibh ak ar Z ands te e n (link s ) e n de Bove n Bh ande r Z ands te e n (re ch ts ) w e rd ge bruik t voor de oude rdom s be palinge n.

De date ring is van be lang om dat de aarde tus s e n 700 e n 635 m iljoe n jaar ge le de n e nk e le m ale n volle dig m e t ijs z ou z ijn be de k t. Ee n van de te ge nw e rpinge n te ge n die h ypoth e s e be rus tte op h e t ge bre k aan aanw ijz inge n voor ve rgle ts je ring juis t in de z e Indias e be k k e ns . Dat ge bre k aan de rge lijk e aanw ijz inge n is nu dus logis ch : de be k k e ns z ijn ve e l oude r dan de glaciatie s . Inte re s s ant in de z e conte xt is nu ook dat e r e e rde r door e e n Z w e e ds e pale ontoloog Ediacara-fauna w as ontde k t in e e n nabij ge le ge n be k k e n dat h ij date e rde als 1,6 m iljard jaar oud. Die date ring w as e ch te r z e e r om s tre de n, m aar lijk t nu m inde r onw aars ch ijnlijk . Dat is van groot be lang voor ons inz ich t in de ontw ik k e ling van h e t le ve n, w ant de Ediacara-fauna be s taat uit m e e rce llige (vaak al tam e lijk com ple xe ) organis m e n. Tot nu toe w are n die alle e n be k e nd van na de grote glaciatie s van (e ve ntue e l) Sne e uw bal Aarde . W e llich t is dat ge com plice e rde le ve n dus ook al 500 m iljoe n jaar oude r dan tot nu toe w e rd aange nom e n. Bron: NGV.

w w w .e arth w e b.uge nt.be

Sne e uw bal aard e

Artik e l


500 jaar astronom ie ?

Artik e l

De vas te k e rn van de re uz e nplane e t Jupite r is ruim tw e e k e e r z o z w aar als tot nu toe w e rd aange nom e n. Dat be w e re n Burk h ard Militz e r van de Unive rs ite it van Californië in Be rk e le y e n Bill H ubbard van h e t Lunar and Plane tary Laboratory in Tucs on in As troph ys ical Journal Le tte rs van 20 nove m be r. Jupite r be s taat grote nde e ls uit w ate rs tof e n h e lium . In h e t ce ntrum van de gas re us h e e rs t e e n e norm h oge druk e n te m pe ratuur. Alge m e e n w e rd aange nom e n dat z ich binne n in de plane e t e e n k le ine rots ach tige k e rn be vindt, m e t e e n m as s a van onge ve e r z e ve n aardm as s a's . Uit com pute r-s im ulatie s van Militz e r e n m ode l-be re k e ninge n van H ubbard blijk t nu dat die k e rn m ins te ns 14 à 18 aardm as s a's w e e gt, e n be h alve m e taal e n ge s te e nte ook grote h oe -ve e lh e de n be vrore n w ate r, m e th aan e n am m oniak be vat. H e t nie uw e m ode l voor h e t Jupite rinw e ndige doe t ve rm oe de n dat de plane e t langz aam is onts taan door s am e nk lonte ring van vas te brok s tuk k e n in de buite nde le n van h e t z onne s te ls e l, e n pas daarna z ijn z w are gas m ante l h e e ft ve rk re ge n. 25-11-2008.

In e e n s te rvorm ings ge bie d op 26.000 lich tjaar afs tand van de aarde is m e t be h ulp van de Frans e IRAM-m illim e te rte le s coop op Plate au de Bure h e t organis ch e m ole cuul glycolalde h yde aange troffe n. Glyco-lalde h ide (H OCH 2-CH ="O)" is e e n e e nvoudig s uik e rm ole cuul, dat ge m ak k e lijk re age e rt m e t prope nal e n op die m anie r ribos e vorm t, e e n be s s tandde e l van RNA. Ee rde r w as glycolalde h yde al ge vonde n in h e t ce ntrum van h e t Me lk w e gs te ls e l, m aar daar z ijn de om s tandigh e de n voor de vorm ing van le ve n onguns tig vanw e ge de e ne rgie rijk e proce s s e n die e r plaats vinde n. De ontde k k ing van h e t s uik e rm ole cuul in e e n s te rvorm ings -ge bie d ve r buite n h e t Me lk w e gce ntrum w ordt ge z ie n als e e n onde rs te uning voor h e t ide e dat e r op tal van plaats e n in h e t h e e lal le ve n h e e ft k unne n onts taan. 25-11-2008.

Bove n de Canade s e provincie s Sas k atch e w an, Albe rta e n Manitoba is e e n vuurbol w aarge nom e n, e e n h e e l h e lde re m e te oor. De m e te oor, die afge lope n donde rdag rond 17.30 uur plaats e lijk e tijd w e rd ge s ignale e rd w as ve le m ale n h e lde rde r dan de volle m aan e n vlam de e nk e le k e re n op alvore ns na z o’n tie n s e conde n te ve rdw ijne n. Daarna k lonk e e n onw e e rs ach tig ge rom m e l. De vuurbol w e rd ve roorz aak t door e e n s te e nk lom p van 1 tot 10 ton z w aar uit h e t ge bie d voorbij de baan van Mars die m e t grote s ne lh e id de atm os fe e r binne ndrong. Mis s ch ie n h e bbe n e nk e le fragm e nte n de z e vurige toch t ove rle e fd. W e te ns ch appe rs h ope n m e t be h ulp van de ve le film opnam e n via drie h oe k s m e ting te k unne n be re k e ne n w aar die z oude n k unne n z ijn ge valle n.


Kortnie uw s

ble k e n z e nog ge e n re actie ge k re -ge n te h e bbe n van de z e fout (de te le s coop be s taat nam e lijk 400 jaar, s te rre nk unde daare nte ge n be s taat re e ds ve le duiz e nde n jare n). Na w at opz oe k ings w e rk ble e k dat bijna alle dagblade n e n k rante n blijk baar e e n ve rk e e rde lijk e pe rs te k s t h e bbe n ge publice e rd. W ant op de oors pronk e lijk e van De Pos t ble k e n z e h e t daadw e rk e lijk te h e bbe n ove r 400 jaar te le s cope n. Z e z ulle n dan ook naar alle w aars ch ijnlijk h e id binne nk ort e e n nie uw e pe rs be rich t ve rs ture n. Late n w e onde rtus s e n h ope n dat w e , in h e t jaar van de s te rre n-k unde , nie t nog de rge lijk e flate rs z ulle n vinde n. Bron. AEG re d.

In 2009 lance e rt de Pos t e e n s pe ciale z e ge l te r e re van Louis Braille , uitvinde r van h e t blinde ns ch rift. Z ijn naam e n de frank e e rw aarde z ulle n e r in braille op ge s ch re ve n s taan. Daarnaas t bre ngt de Pos t nog e e n aantal ande re s pe ciale re e k s e n uit.

Z o is e r e e n re e k s ge w ijd aan lite ratuur, m e t afbe e ldinge n van onde r m e e r H ugo Claus , Tom Lanoye e n Anne Provoos t. Ook e nk e le m e e s te rs uit de m uz ie k k rijge n e e n e ige n pos tz e ge l: H ände l, H aydn, Me nde ls s oh n, Purce ll e n Clara Sch um an w orde n ve re e uw igd op e e n Be lgis ch e pos tz e ge l. Er w ordt ook aandach t ge s ch onk e n aan tw e e pe rs oonlijk -h e de n uit de Be lgis ch e vrouw e n-be w e ginge n: Marth e Boë l e n Lily Boe ik e ns w orde n ge ë e rd m e t e e n pos tz e ge l.

In h e t lich t van h e t Europe s e jaar van de As tronom ie ve rs ch ijnt e r in 2009 ook de Europe s e pos tz e ge l '500 jaar As tronom ie '. In de re e k s 'van Blériot tot De w inne ' w orde n dan w e e r grote m om e nte n uit de luch t- e n ruim te vaart ge ïllus tre e rd. Bron: Be lga / BDR.

N.v.d.r.: Naar aanle iding van de tite l '500 jaar as tronom ie ' h e bbe n w e contact opge nom e n m e t De Pos t w aar w e , na e nk e le m ale n te z ijn doorve rbonde n, uite inde lijk te re ch t-ge k om e n z ijn bij de die ns t filate lie (015/28.58.10) van De Pos t. Daar


Foots te ps in As ia, de re is s pe cialis t voor s pe ciale th e m are iz e n naar Az ië , ne e m t u m e e op e e n s ch itte re nd re is avontuur m e t als h oogte punt h e t be le ve n van de totale z ons ve rduis te ring op één van de h e ilige be rge n van Ch ina: Mt. Em e i.

H e t re is program m a

Dag 1: Inte rnationale vluch t naar Be ijing.

Dag 2: (L,D) Be ijing. U landt in de och te nd op Be ijing Inte rnational Airport. H ie r w ordt u opge w ach t door onz e Enge ls s pre k e nde gids e n naar uw h ote l ge brach t. Tijd voor opfris s e n e n ve rk le de n. Aans luite nd ge bruik e n w e de lunch . Re s t van de dag be nt u vrij om te w e nne n aan h e t tijdve rs ch il of m e t ons m e e te gaan. Op de fie ts gaan w e de oude s tad ve rk e nne n. Door de s m alle s traatje s van de be roe m de H utongs van Pe k ing. W e k rijge n e e n w e lk om dine r in e e n be roe m d Pe k ing e e nd re s taurant.

Dag 3: (O,L) Be ijing. Na h e t W e s te rs e ontbijt bre nge n w e e e n be z oe k aan de Te m pe l van de H e m e l. De k e iz e r k w am h ie r 4x pe r jaar om te bidde n voor e e n goe de oogs t. H ie r k om e n de inw one rs van Be ijing bije e n voor taich i, s tijldans e n, z inge n e n gym nas tie k . Je k ijk t je oge n uit! Na de lunch be z oe k e n w e h e t groots te ple in te r w e re ld h e t Tian’an Me n Ple in e n de Ve rbode n Stad. In de avond gaan w e naar e e n be roe m de Kungfu Sh ow .

Dag 4: (O,L) Be ijing-Ch e ngdu. Na h e t ontbijt m ak e n w e e e n e xcurs ie

Eclipsre is naar h e t land van d e d raak

Artik e l

naar h e t z e ve nde w e re ldw onde r: De Ch ine s e Muur bij Mutianyu. H ie r k ronk e lt de m uur z ich als e e n draak ove r de be rgk am m e n. Na h e t ruim e be z oe k rijde n w e naar h e t vlie gve ld w aar w e de binne nlands e vluch t ne m e n naar Ch e ngdu.

Dag 5: (L)Ch e ngdu. W e gaan vroe g op pad om e e n be z oe k te bre nge n aan h e t Panda re s ort buite n de s tad.In de och te nd z ijn de pandabe e n h e t actie fs t. Z e s pe le n e n e te n bam boe blade re n. Na de lunch be z oe k e n w e h e t Sanxingdui m us e um w aar w e k e nnis m ak e n m e t h e t Ch ina van 2800 v.C tot 800 v.C. daarna bre nge n w e e e n be z oe k aan e e n z ijde fabrie k e n th e e w ink e l.

Dag 6: (O,L) Ch e ngdu-Le s h an-Mt. Em e i. Na h e t ontbijt rijde n w e 2 uur naar Le s h an. H ie r be z oe k e n w e de re uz e z itte nde Boe ddh a. H e t culture le e rfgoe d. Daarna rijde n w e door naar Mt Em e i, e e n van de h e ilige be rge n van Ch ina. Ee rs t be z oe k e n w e de W annian Te m pe l aan de voe t van de be rg. Me t de k abe lbaan gaan w e om h oog e n ch e ck e n in bove nop de be rg in h e t Golde n Sum m it H ote l.

Dag 7: (O,L) Mt Em e i:Dag van de Eclips op 3077m ASL. Vanaf h ie r h e bbe n w e e e n s pe ctaculair z ich t op de e clips . H e t uitz ich t h ie r is s pe ctaculair ook vanw e ge de be rgtoppe n die in de vroe ge och te nd bove n de m is t uits te k e n.

Dag 8: (O,L) Mt Em e i-Ch e ngdu. Na h e t ontbijt k e re n w e te rug naar Ch e ngdu. H ie r be z oe k e n w e de W uh ou te m pe l e n de oude Jinli s traat e n drink e n th e e in h e t be roe m de Re nm in Park .

Afs ch e ids dine r in uits te k e nd re s taurant in Kuanz aixiang

Dag 9 : ( O) Ch e ngdu-Am s te rdam .

Inbe gre pe n: 1. Alle e ntrée ge lde n z oals be s ch re ve n in re is program -m a. 2. Alle m aaltijde n be s ch re ve n in program m a. 3. Enge ls s pre k e n-de gids e n. 4. Trans fe rs . 5. H ote ls m e t W e s te rs ontbijt 3 of 4 s te rre n naar k e uz e . 6. Binne nlands e vluch te n.

Nie t inbe gre pe n: 1. Uitgave n van pe rs oonlijk e aard. 2. Inte rnationale vluch t naar e n van Ch ina (Kunne n w ij voor u re ge le n). 3. fooie n. 4. Re is / annule rings ve rz e k e ring (ve rplich t!). 5. Vis a. 6. Ine ntinge n.

N.B: De z e re is w ordt ge boe k t bij W e re ldcontact Re iz e n B.V. in H oute n e n valt als z odanig onde r de Alge m e ne re is voorw aarde n van ANVR, de Stich ting garantie fonds re iz e n e n h e t calam ite ite nfonds .

Unie k e groe ps k orting

Foots te ps in As ia, i.s .m . de As tro Eve nt Group vz w , voorz ie t e e n s pe ciale k orting van m aar lie fs t 10% voor e e n groe p van m inim aal 15 de e lne m e rs . H e t e nige w at u m oe t doe n, bij ins ch rijving (via info@ foots te ps inas ia.nl), is 'Guide -s tar le z e r' ve rm e lde n. H e t ge m ak k e lijk s t is dat u z e lf k ijk t voor e e n groe p van m inim aal 15 pe rs one n, door e e n oproe p te lance re n (bv. via dit e -z ine ). Dan be nt u alvas t z e k e r van h e t aantal. Alvas ve e l re is ple z ie r !

w w w .foots te ps inas ia.nl


In e e n te le fonis ch e re actie aan Be lga h e e ft Frank De W inne z ijn ve rk ie z ing tot ge z agvoe rde r van de 21s te h oofdbe m anning van h e t ISS, van ok tobe r tot nove m be r 2009 , in h e t pe rs pe ctie f ge plaats t van e e n e rk e n-ning van e n ve rtrouw e n in de capacite ite n die Europa e n z ijn as tronaute n de voorbije jare n in de ruim te h e bbe n te ntoon ge s pre id. Z ijn s e le ctie is 'e e n blijk van h e t ge s te ge n ve rtrouw e n in de Europe s e ruim te -vaart e n z ijn ruim te vaarde rs ', z e i de as tronaut. Daarbij ve rm e ldde h ij onde r ande re de Duits e r Th om as Re ite r e n de Frans m an Léopold Eyh arts (die toe z ag op de aanh e ch ting van de Europe s e labm odule Colum bus aan h e t ISS e n die m e e h ie lp aan h e t ops tarte n e rvan). Dat e r ook e e ns e e n Europe aan ge z agvoe rde r z ou w orde n, noe m de h ij e e n logis ch e k e uz e . Z ijn e ige n ove ral be jube lde k w alite ite n w at w e gm offe le nd, z e i De W inne dat de k e uz e voor h e m z e lf ook te m ak e n h e e ft m e t de om s tandigh e de n van de be w oning van h e t ISS. De W inne ve rtre k t in m e i 2009 m e t de Sojoe z TMA-15, die in nove m be r van dat jaar ook z ijn te rugk e e rcaps ule w ordt. H ij ne e m t h e t ge z agvoe rde rs ch ap ove r van de Rus Ge nnadi Padalk a w anne e r die be gin ok tobe r m e t de Sojoe z TMA-14 h uis w aarts k e e rt. De m e t de Sojoe z TMA-16 aank om e nde Am e rik aan Je ffre y W illiam s z al dan op z ijn be urt De W inne opvolge n als boord-com m andant van h e t ISS, na de ontk oppe ling van de Sojoe z TMA-15, z o ve rduide lijk te ook de Am e rik aans e NASA. De functie van ge z agvoe rde r h oudt ook in dat die tijde ns noods ituatie s de nodige be s lis s inge n ne e m t, aldus De W inne ove r z ijn tak e npak k e t. De tw e e de Be lg in de ruim te h e e ft in s e pte m be r vlak voor z ijn ge z agvoe rde rs ch ap s am e n m e t de Am e rik aans e as tronaute Nicole Stott ook nog e e n las tige k lus te k lare n. De door e e n Japans e rak e t ge lance e rde e n 'vrij vlie ge nde ' Japans e vrach tm odule H TV-1 die nt uit de ruim te ge pluk t e n m e t de Canade s e robotarm aan h e t ISS te w orde n vas tge h e ch t. H e t 'vange n' e n be rge n van h e t vrij vlie ge nde tuig is e e n prim e ur. Ook s taan re e ds e nk e le Be lgis ch e e xpe rim e nte n op de age nda van De W inne , h oe w e l daar nu nie t de k le m toon op ligt, z oals dit w e l h e t ge val w as tijde ns de OdISSe a-m is s ie in 2002. Bron: Be lga / LPD / 21-11-2008.

Be lgis ch m inis te r van w e te ns ch aps -be le id Sabine Larue lle h e e ft m e t "grote te vre de nh e id" de be ve s tiging ve rnom e n dat De W inne in ok tobe r e n nove m be r ge z agvoe rde r z al z ijn van h e t ISS, z o s taat in vrijdag vrijge ge ve n com m uniq ué van h aar k abine t. "Ik fe licite e r Frank De W inne e n w e ns h e m nu al ve e l s ucce s voor de z e be langrijk e m is s ie . Enk e le dage n voor de m inis te rraad (van ESA) in De n H aag k unne n w e e r ons nog m aar e e ns ove r ve rh e uge n dat Be lgië op dat nive au ve rte ge nw oordigd is ", z e gt de m inis te r. Z ij h e rh aalt dat Be lgië de z e s de groots te ge lds ch ie te r van ESA is e n dat h e t land daarm e e "aan de top van de ruim te vaartindus trie " s taat, "die de Be lgis ch e e conom ie be langrijk e voorde le n ge e ft". Bron: Be lga / JV / 21-11-2008.


Kortnie uw s

Op de tw e e daags e m inis te rië le confe re ntie van ESA h e e ft h e t Europe s e Ruim te vaartbure au voor de k om e nde vijf jaar zow at 10 m iljard e uro aan nie uw e m idde le n ge k re ge n. Dat m e ldt dire cte ur-ge ne raal Je an-Jacq ue s Dordain na afloop. Volge ns Be lgis ch m inis te r van W e te ns ch aps -be le id Sabine Larue lle h e e ft Be lgië z ijn bijdrage m e t 20 proce nt ve rh oogd tot ge m idde ld 19 0 m iljoe n e uro pe r jaar. Daarm e e s toot ons land Spanje van de vijfde plaats als groots te ge lds ch ie te r. "ESA is s te rk e r dan tw e e dage n ge le de n", z e i Dordain nadat h ij van de voor ruim te vaart be voe gde m inis te rs van de 18 lids tate n - m e t e e n be drag van zow at 10 m iljard e uro - m e e r h ad ge k re ge n dan h ij naar e ige n z e gge n h ad durve n drom e n.

Nie uw e program m a's

De topfunctionaris ve rduide lijk te dat h ij e e n ve rh oging van h e t (ve rplich te ) alge m e e n budge t m e t 2,5 proce nt pe r jaar h e e ft ve rw orve n (te rw ijl in 2005 in Be rlijn ge e n s tijging w as toe ge z e gd). H e t (ve rplich te ) alge m e e n w e te n-s ch aps budge t s tijgt tot 2013 e lk jaar m e t 3,5 proce nt (te ge n 2,5 in Be rlijn). Voor de ve rplich te program m a's k re e g ESA aldus 3,41 m iljard e uro. De lids tate n h e bbe n ande rz ijds 6,54 m iljard e uro toe ge z e gd voor nie uw e "optione le " program m a's , z e i Dordain. "Alle voorge s te lde (z ow at 30) program m a's k unne n s tarte n". Ee n be langrijk e s lok op is de 1,375 m iljoe n e uro voor de ve rde re uitbating van h e t ISS, w at w e l onde r de ge vraagde 1,678 m iljoe n ligt. Dordain z e i dat h ij nog tot 2011 e xtra ge ld k an k rijge n van de Europe s e partne rs in h e t ISS. Er is z odoe nde nog ge e n ge ld voor de lance ring van de vie rde e n vijfde onbe m ande cargo (ATV) naar h e t ISS. Van de ande re k ant is e r groe n lich t voor e e n de finitie s tudie aangaande e e n e ch te te rugk e e rcargo. (De h uidige ATV brandt na ge bruik in de atm os fe e r op).

ExoMars robotm is s ie

Voor de naar 2016 uitge s te lde ExoMars robotm is s ie naar de Rode Plane e t be s ch ik t ESA na De n H aag ove r 850 m iljoe n e uro, nie t de z ow at 1,23 m iljard die volge ns de organis atie voor de "totaal h e rz ie ne " m is s ie nodig is . Dordain z e i dat h ij de lids tate n tot e ind volge nd jaar nog de k ans ge e ft bijk om e nde m idde le n te ge ve n e n dat h ij onde rtus s e n m e t de VS e n Rus land praat ove r e e n participatie .

Klim aats ve rande ring

De topm an ve rh e ugde z ich in e e n "goe de s tart" voor h e t s ys te e m -program m a rond k lim aats ve ran-de ring, de 9 50 m iljoe n e uro voor de ontw ik k e ling van nie uw e w e e rs ate l-lie te n te rw ijl 860 w as ge vraagd, de 850 m iljoe n e uro voor h e t GMES-aardobs e rvatie proje ct "Kope rnik us " m e t de Europe s e Unie , de 820 m iljoe n e uro voor h e t Arte s -te le com m unicatie -program m a, de 400 m iljoe n e uro voor h e t te ch nologis ch program m a GSTP e n de 49 ,5 m iljoe n e uro voor h e t nie uw e program m a "Space Situational Aw are ne s s " (dat ook e e n ope ning naar de s e ctor van de fe ns ie is ). W at Dordain e r ins titutione e l nie t door k re e g, w as e e n h e rz ie ning van h e t be s luitvorm ings proce s binne n ESA w at h ij als be langrijk be s ch ouw t in h e t lich t van de intre de van nie uw e lids tate n. Nog m e t be tre k k ing tot de toe k om s t van ESA als organis atie z e i h ij dat e r onde r m e e r m e t Be lgië w ordt ge praat ove r de m oge lijk e inplanting doorh e e n Europa van nie uw e "s ite s e n infras tructure n", ge z ie n de nie uw e program m a's .

De Be lgis ch e m inis te r Sabine Larue lle ge w aagde van "h e e l goe de " m inis te rconfe re ntie . Z e m aak te z ich s te rk dat z ij h e t onde rh ande lings -m andaat van de Be lgis ch e re ge ring "goe d nage k om e n" is . Ook z e i Larue lle dat e r ge anim e e rde dis cus s ie s z ijn ge w e e s t ove r de ve rde re finan-cie ring van h e t ruim te s tation ISS, m e t nam e tus s e n Duits land, Frank rijk e n Italië . Z onde r be drage n te noe m e n voe gde z e e raan toe dat Be lgië z ich blijft e ngage re n, z e k e r ge z ie n de lange duurvluch t die as tronaut Frank De W inne volge nd jaar zal m ak e n. De m inis te r z e i in h e t alge m e e n dat Be lgië z ich voor de k om e nde vijf jaar h e e ft ge ë ngage e rd om jaarlijk s 19 0 m iljoe n e uro bij te drage n, w at e e n ve rh oging m e t 20 proce nt is . Bove ndie n is z ow at 21 m iljoe n e uro nog nie t ge bruik t. Binne n h e t nie uw e luik "Space Situational Aw are ne s s " ne e m t Be lgië h e t voortouw in h e t program m a "Space W e ath e r", door voor de h e lft te participe re n in de 14,5 m iljoe n e uro dat h e t k os t. Op h e t plate au van Uk k e l is re e ds e e n "pool van e xce lle nce " opge rich t rond de be dre iging die e r k an uitgaan van z w aar "ruim te w e e r" w aarm e e in h e t bijzonde r ge om agne tis ch e s torm e n w orde n be doe ld die van de Z on k om e n. Bron: Be lga / TDB.

ESA k rijgt m e e r m idd e le n

Artik e l

Documents

Guidestar 12-2008