FRANCISCO CARBALLORICARDO CARBALLO CALEROPILAR GARCIA NEGROEDUARDO GUTIERREZFRANCISCO RODRIGUEZSIRO

CASTELAü(contra a manipulación)

Edita XISTRAL

1.S.B.N.-84-8527 1-30-0

Dep. Legal: C-130-1984Imprime: Imprenta MINERVA ~ Políg. Industrial del Tambre - el Gutenberg. 5 - SANTIAGO

PRÓLOGO

Que non l/e vaia pasar a el o que a esaspalabras que, de tanto na boca, xa nonsignifican nada. Deixounos unha obra daainda se pode vivir. Preocupémonos do seu uso; xaoutros se ocupan do seu abuso. A DanielRodriguez Castelao, nós nunca ousaremosperturbar/le a paz do descanso, pero a obrafrecuentarémoslfa con avidez. Segue a ser a nosaterra ideolóxica. Érguese demasiado nitida efirme. Ningun engano a ocultará, ningunha insidiaa perderá. Pero unha néboa pode vir a atenuala.Estes ensaios, ben máis leais, intentan mostrarnosa forma verdadeira das suas costas, dos seusmontes, dos seus bosques. E dos seus rios, quebrillan como o aceiro.

Federación de Asociacións Culturais Galegas

FRANCISCO CARBALLO

CASTELAO NO SEU TEMPO

E difícil enmarcar unha biografia. No caso deAlfonso Daniel R. Castelao, a sua obra, pictórica,Iiterária e política é o mellor espello da sua personalidadee un espléndido reflexo de Galiza no tempo e no espácio.Antepoñer, logo, uns dados á análise da sua obra, poderesultar supérfluo; seremos, pais, breves para que o lectornon se demore nesta introdución.

A actividade de Castelao abranxe a mitade do s. XX.Do XIX recebeu o ambiente da sua infáncia e osproblemas, en parte centenários, que a ferroll<¡n o paíspor quen el deu a vida. Eis as datas da sua biografia:

1886: nace en Rianxo (A Coruña). O neno Danielvive coa sua nai ecos abós maternos. Asiste á escolaprivada de Xoan Vidal e seguidamente á pública da vilananxelra.

1895: emigra á Arxentina, estabelecéndose naPampa onde traballa o pai. Ali aumenta a familia conduas nenas.

1900: Retorna a familia a Rianxo. En Santiagoestuda o bacherelato e os cursos de Medicina até aLicenciatura. E un alumno que participa amplamente naacción artística de aqueles anos: guitarrista, "tuno",humorista, caricaturista de tal calidade que expón enMadrid en 1908.

9

1910: Exerce a medicina en Rianxo. Cofundador do"Barbero Municipal". Como conferenciante e colabora­dor de prensa contacta ca movimento cultural e caagrarismo. En 1912 ascrébese á "Acción Gallega" deBasilio Alvárez.

>1< >1< >1<

1916: Despois da perda do seu filio (1913) e dunhacegueira da que se recuperou parcialmente (1914), optapor algun cargo ao marxe da medicina, emprégase en"Estadística" na cidade de Pontevedra. E o ano dafundación das Irmandades da Fala. En 1935 formulaba ela sua situación anímica neste 1916:

"Cando eu me consideraba o derradeiro superviviente dunpobo suicida, chegou a min a voz alentadora dun escritor. EraAntón Vilar Ponte. A sua chamada tivo a virtude de xuntar auns poucos galegos que non nos coñeciamos, pero que dendeentón [icamos unidos por vencellos que somentes a morte vairompendo" (ANT, \3-1II-1936).

Desde este momento combina as multiplesactividades de profesor de Dibuxo, funcionário deEstadística, escritor, pintor e militante político. En 1925publica "Cincuenta homes por dez réas", en 1926"Cousas"; en 1930 "As Cruces de Pedra na Bretaña". Xaen 1921 comezara o contacto con Europa que expresouno seu Diario.

1931: Elexido Diputado por Pontevedra nas CortesConstituíntes da n.' República.

En nadal deste 1931 é a fundación do PartidoGaleguista. Castelao forma parte da secretaria; aposesión de Secretario Político retrasa-se até 1933 e, napráctica, até a sua volta do desterro en 1935.

1933: Cesa como diputado por disolución dasCortes. Académico da R.A. Gallega.

1934: Firma o Pacto de Compostela do que surxeGaleuzca. Traslado forzoso.

10

1934: Badajoz.1935: Retorna a Pontevedra. Nova viaxe a Francia e

Bélxica.1936: Diput~do nas eleccións do 16 de febreiro polo

P. GalegUlsta. Dmxe a campaña do Estatuto plebiscitadoo 28-VI-1936. A sublevación militar c.oincide coa suaestáncia en Madrid.

* * *1937: Asiste ao Parlamento, trasládase a Barcelona e

Valencia. Edita "Galicia Mártir", "Atila en Galicia".

1938: Consigue que o Estatuto de Galicia tomeestado parlamentario nas Cortes de Monserrat. Viaxe aURRSS. Edita o album "Milicianos". Parte para N.York, Cuba.

1940: Establécese en Buenos Aires. Estreo de "Osvellos non deben de namorarse".

1944: Presidente do Consello de Galiza. Publica 1.'ed. de "Sempre en Galiza".

1945: Asiste en México á sesión das Cortes no exíliona que se ratifica o Estatuto de Galícia.

1945: Acepta o cargo de Ministro do Goberno daRepública no exilio. Acude a Francia para as sesiónsdeste Goberno. En agosto de 1947 retorna a BuenosAires.

1950: 7 de xaneiro fina na Clínica do Centro Galegode Buenos Aires. O día 9 é enterrado na Chacarita nopanteón do Centro Gallego. O derradeiro libro do 'quefirma os primeiros plegos do prelo, "As cruces de Pedrana Galiza" (resumo da cronoloxía histórica de Castelaona obra de V. Paz Andrade, "Castelao na luz e nasombra", Ed. Do Castro, Sada-Coruña, 1982).

A pri~c~I?ios de século, Galiza era un país endescomposlclOn. Actuaban antagonicamente fortes

11

Periodo

1901-19101911-19201921-19301931-19401941-1950

de mortalidade22.4421.4817.9316.0713.46

Tasa anual1901-19101911-19201921-19301931-19401941-1950

24.9123.3218.9317.0312.86(ib. p. 64)

O crecemento vexetativo de Galiza é paralelo ao doEstado, a saida migratória perturba este proceso e indicaa problemática máis grave, a insuficiéncia económica.

A emigración é, xa que logo, un dos fenómenos máisvisíbeis e alarmantes da Galiza do s. XX. Viña de atrás,certamente, pero toma formas masivas e actua de disolvesocial de primeiro grau.

- .

Saldos migratorios de Galiza de 1900 a 1950

1901-10 1911-20 1921-30 1931-40 1941-50

A Corui'ía -55.038 -23.941 -22.855 +31.l84 -16.887Lugo -31.250 -34.807 -36.820 +12.122 -36.079

Ourense .. '" -24.594 -19.724 -20.273 + 1.057 -27.423Pontevedra ... -15.563 + 715 -19.498 +19.154 -34.970

Total: Galiza -126.445 -79.187 -99.446 +63.517 -115.359

(Fonte: F. Carballo, A. Magariños, A Igrexa enGalicia, 1931-36, Ed. Akal, Madrid, 1978, p. 63).

En 50 anos perde Galiza perto de medio millón dehabitantes pala emigración, segundo os censos oficiais(420.437), aparte dos emigrantes non contabilizados quesuman unha alta porcentaxe. Só a década 1931-1940invirte o signo e devolve ao país 63.517 persoas. Estas e osretornados previamente xogaron un papel importante naeconomía, cultura e política do país. Os lugares deemigración mais receptores foron Arxentina, Uruguai,Brasil e Cuba, antes de 1940. Venezuela e México de 1940a 1950. A emigración ao interior do Estado e a Europa, adiferéncia dos anos 1960-1975, era menos significativa.

dinamismos de esperanza e de morte. Luis Seoaneentendiao asi: " .

"Nel (en Castelao) conf1U1ron, destacandoas, encarnan­doas na sua obra, distintas correntespopulares que eXlbl~n

en Galicia o fracaso dun réxime político e dunha economla.A descomposición da sociedade galega, que ofrecedabondo caracteristicas diferentes das sociedades dout;ospaíses peninsulares, o deseio de que se aphcasen soluclOnsracionales a esta descomposición da que se derIvan malestan punxentes pra o pobo como o servlhsmo, a miSerIa, aignorancia, a emigración e aínda o esqUtcemento dosorixes, determinaron o senso da vida de Castelao e do seuarte. O mundo que o rodeaba, a miseria fislca ~ mtelectualde Galicia fíxo que actuase "como laud cubrmdo a falladunha espada" (L. Seoane, "Castelao artista", ed.alborada, B. Aires, 1969, p. 11).

A demografia galega de 1900 a 1950 ~ o pr.imeiro testque detecta os síntomas da gravedade slt.uaclOnal._

Povoación de Galiza e porcentaxe Gahza/Espana1900: 1.950.515 - 10.641910: 2.063.589 - 10.321920: 2.124.244 - 9.931930: 2.230.281 - 9.421940: 2.495.860 - 9.591950: 2.604.200 - 9.26 ,.O ritmo de crecemento é inferior a media do Estado.

A recuperación da década 1930-1940 monstr~ .0 factoremigración, que se invirte neses anos, como deCISIVo nestefenómeno. .,

Tasas do movemento natural da povoaclOnUnidade: 1 nacimento/1.000 h. ano

Galiza Estado Español

32.8 34.0628.26 29.7127.51 29.0524.62 24.1122.23 21.45

("Síntesis estadística de Galicia"Madrid, 1976, p. 63)

12 13

Se a maior parte da povoación vivia en áreas rurais,o 86.7% en 1930 e o 78.6% en 1950, o predomínio daactividade primária, principalmente agrária, era absoluto.

.Povoación activa galega de 1900 a 1950

Sector primario 1900 1920 1930 1940 1950

Sector primario 85.8% 82.7o/r 65.32o/c 730/( 71.8%

Sector secundário 6 7.3 14.6 10.9 13.6

Sector Terciário 8 9.9 22.02 16.01 14.51

Estas cifras non deben entenderse na sua frialdade. Acalificación do posto de traballo principal non obedecia aleis fixas; abundaban os traballadores de máis dunhaactividade. En todo caso e fora de núcleos reducidos,como Vigo, Ferrol, A Coruña, o praletário industrial erainexistente e os de servicios moi reducido. A problemáticasocial dos traballadores era grave, no campo e nos outrassectores, pero a clase social obreira era tan feble comoinicial. Entre 1900 e 1936 a conflitividade socialverdadeiramente significativa era a labrega.

PROBLEMATICA ECONOMICOSOCIAL

A identificación persoal con Galiza é unhacaracterística de Castelao; iso consígueo mediante aatención á realidade humana do país e a comunión cosseus habitantes. O artista Castelao só dibuxa ou escrebepara dialogar cos homes da sua Terra. Antón Vilar Ponte,na resposta ao discurso de entrada de Castelao na RAG,manifestábao asi:

"O certo é que Galiza, ao nos dar a Castelao, encarnoununha persoa, nun ser de carne e oso, todas as suascaracteristicas mitolóxicas, todas as cualidades raciaes,froito do ambente e da tradición, que constituen o fondoda permanéncia do ethos ao langa das xeneracións.

Como en calquer verdadeiro home ~.representativo,

dáse toda Galiza en Castelao, e todo Castelao en Galiza,segun dixera Teixeira de Pascoaes, e a arte de ser galego enencarnación providencial, e só dependen do del esubsumíndose nos seus sentimentos, sombra dos seus

14

pensamentos, a conciencia patriótica xurdirá fecunda" (VPaz Andrade, o.c, p. 315). .

" De aí que ~as ,?bras de Castelao, especialmente noSemp,re ~n Gahza , ten acollida a problemática enteira

do I?aIS, Ihclu.s~ ~quela que estaba menos perto dosambIentes ordmanos nos que se movia.

O problema agrário recorre todo o espácio galego eestala e~ f~ndos conflitos en 1907, 1916 e durante os anos~a Repubhca. E~ 1;'37, no que sería o primeiro libro de

Sempre en Gahza , escrebia Castelao:

"Pode decirse que Galiza é un país precapitalista, povoadopor traballadores que viven dun mísero xornal, que elesmesmos sacan da terra ou do mar; sen industria, dabondopara absorber o escedente de povoación labrega e mariñeira;cun paro f?rzoso e cun déficit pecuniario constante, que seresolve paClflcamente por melO da emigración. En fin; Galizaten unh~ vida diferenciada dentro de España, cunhamorfoloxla social I económica tan peculiares que, porplantear problemas minoritarios, queda sempre ao marxe daLel xeral do Estado e das preocupacións xeraes que a loita decrases plantea no mundo capitalista" (Ed. 2.', Buenos Aires1961, p. 47). '

~ superación dos restos feudais na estrutura daprol;)Jedade da .terra e da forma de DesamortizaciónhabI?a en Gah~a no s. XIX foi a grande obra domOVImento aw~nsta. A caseque totalidade da propiedadeda. terra. ~ultIvabel estaba a fins do s. XIX na man daanstocraCIa e da burguesía. Se no s. XVIII o 52% destasterras eran propiedade eclesiástica, coa desmortización~sa. p~~te pasou á burguesía e somente en cantidademSIgmfIcante ao campesinado. A forma mais habitual deposesión para o cultivo desa propiedade era o foro. Peroos grandes foros estaban tamén na man da burguesía quesubforara ou arrendara aos labregos unidades deexploración ou eidos determinados.

Du.rante a segunda mitade do s. XIX a burguesíaprogresIsta tentou de solucionar esta situación coa

15

redención en favor dos labregos das cargas forais. A lei de1873 nese sentido foi derogada en 1874 sen lograr efectossensíbeis.

Co século XX a tarefa de eliminar tal .estado decousas pasa aos labregos. As soci~da?es mutualIstas son oantecedente das agrárias e dos smdlcatos. 1907 marca adata dunha loita que non se remata nen durante a. !I.aRepública (1931-1936). En todo caso. as redenclOnspendentes realizáronse caseque na totalIdade antes de1950.

A primeira etapa da 10ita agrarista .corr~sponde.a~sanos 1907-1912. Destacan catro orgalllzaclOns sOCIeta­rias:

_ Solidaridade Galega, promovida por LugrisFreire, R. Sanz, S. Golpe, os irmáns Naveira, etc.Apoiada, nos primeiros pasos, por par!e do clero ~o quesobresae o abade da Coruña, Sr. Bernardez. Me~lIa~te o"catecismo solidario", repartido por mI1leIros,extenderon a sua actividade nun eixo que vai de ACoruña, Santiago, Arzúa, a lugares de Chantada­Monforte. As tres Asambleas Agrárias de Monfort~, 19.08,1909 e 1911 dé bense principalmente aos SolIdanos.Acreditan un 'reformismo e un acercamento importante árealidade do país. Tímidos redencionistas ?~, foro,buscaban a unidade lugareña e a desapanclOn docaciquismo.

_ Unión Campesina, 1907-1?10,.ta~~nse desen.v0l­veu arredor de A Coruña. De msplraclOn ana~qUlsta,

adopta métodos directos contra o~ .fielatos e a mx?stadistribución dos consumos. Foron dmxentes M ..MartmezLópez e X. Moren~ B~llo .. ,Inda que desfeIta. comocolectivo, mantivo a msplraclOn de bas~antes socledade~

agrárias tanto durante a MonarqUla como a n.República. .

_ O Directório de Teis (Lavadores-VIgo), deinfluéncia no sur de Pontevedra, decididamente

16

antiforista. Chintci Crespo, un dos seus dirixentes enunión de M. Lago e Arturo Prieto, os chamados "tresmártires" e "Os tres apóstolos", sofreron desterro.Entenderon antes que ninguén a reivindicación dosmontes veciñais e utilizaron o poder da prensa paramovilizar os labregos.

- En 1910 irrumpe Acción Gallega de BasilioAlvarez. Os primeiros propagandistas que vivian enMadrid, trasladáronse a Galiza. Actuaron con forza nasasambleas agrárias de Rivadavia e nas seguintes. Senprograma definido, Basilio Alvarez consegueu as maioresconcentracións que se recordan, desatou unha protestaverbal de violéncia e criou en toda Galiza unha situaciónde protesta colectiva que axilizou o traspaso dapropiedade e a unidade campesiña.

- O agrarismo cristián operaba desde 1900,aproveitou a lei sindical de 1906 e extendeuse levemente.En 1918, coa visita do xesuita P. Navares e doutrosdirixentes do CNCA, consigue notábel expansión.Utilizado pola Ditadura, forma en 1930 a FFCCA deGalicia (Unión rexional de Federacións CatólicasAgrarias). Durante a República móstrase achegado áCEDA. Númericamente este sindicalismo compite cototal restante, ideoloxicamente é moi amarelo, para actuarealmente no campo ao través de algunhas cooperativas.

A segunda etapa agrarista exténdese até a Ditadura.

"O catrienio 1915-1919 é fundamental para o agrarismogalego, escrebe X.A. Durán; as folgas agrárias, asmanifestacións, os procesamentos, multiplícanse. E nestecontexto, francamente revolucionário, prende a varianteradical da vella loita contra o foro: nace, con poder demarcado abolicionismo, o "non pagar os foros", os proce­sos colectivos e as accións de parróquias enteiras".

Da forza organizativa agrária é testigo o número tanalto que cobría o mapa enteiro de Galiza.

17

SOCIEDADES E SINDICATOS AGRARIOS ENGALlCIA, 1910-1926

"O que Ile ocurria ao agrarismo galego era que se deixabautilizar por elementos incongruentes, alóxenos e, ás veces,contrários ao interés e vida dos labregos. Calquera partidopolítico ou sindical podía afiliar Sociedades Agrarias ouconquerir o favor dos seus e valedores, pois estas forzas,

ori~inariamente .anticaciquís, eran módulo especial decaciquismo. ~n fm, as organizacións agrárias formaban uncampo aseqUlbe! a todos os bandos, incluso retrógados edelx~ndo-se levar por uns e por outros, resulta que arreo'secomoat.!an entre s!. En meio deste caos, os ga!eguistas sómtervmemos para dlcir a verdade, fora de todocompromiso e de todo cálculo electoreiro. E foi entóncando Alonso RlOS se arredou da disciplina do PartidoGalegUlsta -que non do galeguismo, que é anterior esupenor aos partld?s- dando asi proba de xenerosidade ...Se .as organIZaClOns agrárias de Galiza xa estiveranredlmld~s de mt:omisións alIeas, entón levarían ás Cortesda Repubhca mals de 30 deputados dos 48P

II d' ' que ao nosoovo e correspon la elexir (Castelao, prosa do ex'!"58). 110, p.

. _ ,~este a~biente de loita iniciábase a "moderniza­clOn . d~ .agncultura galega, tanto coa penetración damaqulnana, como de abonos, sementes seleccionadas erazas, va.cundas. FA Gue~ra civil interrumpeuno, e a políticaecon?~lca o ~an9U1smo, desde 1960, escorouno cara odominIO do capltahsmo extrarural.

* * *Outros 'pr~ble~as económicos de Galiza eran o da

pesca" ?a mdustn~, conserveira e os servícios tantoportua;lOs co~o vJanos. Sobre a pesca e a conservaexpresabase aSI Castelao en "Sempre en Galiza", p. 49:

"Os problemas económicos e sociais da pesca galegaadqumron unha gravedade extrema co desenrolo damdustna pesquelra -a máis importante de España- e coseu o~ngado .sometimento á industria conserveira -únicacnaClOn capItahsta en Galiza. Os mariñeiros aínda~,raballan ",~ parte". e non cobran salário fixo. Os

armadores son patrons que xa non xogan a vida no mar'Rero que vI,~en sO,~etidos á veleidade egoista do;

conservelros . Os . conserveiros" viven do comércioextenor e sofren a mcomprensión dos "gobernant dsecano". Cando hai máis sardiña no noso litoral x~:de~confllcto~ que se solucionan co abarrotamento de fábricasde salazon e ,conserva, co amarre da flota pes ueira nosport~s de refuxlO e coa fame de moitos miles ¿e familiasmannelras. Estamos moi lonxe de conquerir grandes

cita de R.

Total

256256625954

1.035

España,

Sociedades SindicatosAnos

1910 931915 145 11I1917 136 1201920 2.266 3981923 234 7201926 234 801

Fonte: Anuario Estadístico deVillares en Grial, 54, p. 483.

Unha terceira etapa corresponde á Ditadura e á lURepública. En 1926 deuse a lei de "redención foral",regulada en 1927. Con ela os propietários lograronmellores cotizacións que as outorgadas na contendaagrarista. Legalizado o proceso, reforzado polaRepública, prosegue realizándose incluso no réximeadverso do Franquismo.

As duras condicións nas que o labrego galego acedeuá propiedade total da terra, sen axudas crediticias,explícanse polas remesas de divisas da emigración, afavorabilidade de certos précios agrários e o aforrodesusado destes traballadores. Foi un paso decisivo parachegar a unha "reforma agrária" produtiva, aspecto indanon acadado. Pero aquela conquista modificou o tecidosocial do agro. Desaparecen os "fidalgos" xa arruinadosa fins do XIX, perdeu poder caciquil o burgués granterratenente de forais, desapareceron os cabezoleiros eunha chea de intermediários que fiaban o "caciquismopolítico desde a Restauración". Castelao analizou noexilio a xeira agrarista:

1819

Santiago-A Coruña deron comezo en diferentes partes dotraxecw. E ao advir a República, todos criamos que seacelerana o ntmo de traballos nunha obra de tan vital interéspara Galiza. Pero as nasas esperanzas resultarondefraudadas. Ocurriu que o flamante ministro de ObrasPúblicas da República,. Don Indalecio Prieto, paralizou asobras, xa bastante avanzadas nalguns lugares. O pavo galegosentlUse fendo pala determinación do Sr..Prieto, e en Ourensee Santiago producíronse desordes graves que turbaron aalegna galega dos primeiros días da República" (Discurso deCastelao de 1946, recollido en "Prosas do exílio" antoloxíade R. Palmás, Montevideo, 1976). '

Asi que nen o ferrocarril transversal, nen o deZamora-Ourense foron levados á realidade. No é deextrañar que os sectores máis vivos do obreirismo galegodaquela foran os da construción do ferrocarril e os dospartos de Vigo e A Coruña.

Ao marxe deste aspecto sombrizo da economíagalega aferrollada polo centralismo, Galiza experimenta­ba certa dinamización. A Banca galega desde a década do20 expandíase, a gaderia presionaba nos mercados, aconserva penetraba en Europa. Os políticos e osfacendistas galegos postulaban formas máis librecambis­tas frente ao proteccionismo gubernamental favorábel aCataluña, ao Pais Vasco e aos latifundários do cereal. Adepéndencia económica do país non era tan fonda comohoxe e as alternativas do nacionalismo iban cara uncapitalismo autocentrado e cooperativista.

portas pesqueiros, semellantes aos de outras naciónsatlánticas, ca seu complemento de transportes baratos erápidos, para repartir peixe fresco nas rexións do interior,ande somentes coñecen o peixe en conserva. Ternos, pois,dereito a crer que unha política estatal asentada no centroda Península non pode solucionar os problemasmariñeiros" .

Efectivamente, a pesar da introdudón da conserva eda mellara na navegación, o litoral galego vivia anos debaixa rendabilidade. A Ditadura arranxou algunspequenos portas. Cidades como Vigo beneficiábanse dosfluxos migratórios e construian espléndidas avanidas.Pero a emigración devoraba a beiramar. Rianxo era unhaproba de baixo nivel de vida nos anos de Castelao.

O resto das indústrias galegas estaban no berce: aelectricidade, a metalurxía etc. A vias de comunicacióntanto do ferrocarril como de carreteras eran pésimas.Sobre o ferrocarril falou Castelao nas Cortes e vaIta aotema en diferentes escritos no exílio:

"O primitivo proxecto de ferrocarrís para Galiza comprendiaun total de 1513 Kms., e mentras se cumplia e melloraba oplan ferroviário doutras partes de España, en Galiza nen serealizaban plans nen siquera se respetaban no papel.

Asi ocurriu que o plan ferroviário de Galiza foi várias vecesmodificado e sempre diminuído, pero en todos os programasfiguraba a vía Zamora-Ourense. Por fin o Consello Superiorde Ferrocarris elaborou un proxecto que parecia definitivo;pero semellante proxecto só comprendia un total de 977 Kms.de línea férrea para Galiza, e dicer, 536 Kms. menos dos quese lograron nos primeiros plans.

A todo isto chegou a Ditadura de Primo de Rivera e con elao famoso Conde de Guadalhorce quen, facéndonos un granfavor, reduciu as líneas galegas ao ferrocarril Zamora­Ourense-Santiago-A Coruña, é dicer, a 506 Kms. de viaférrea, que ven ser unha terceira parte do que Galiza xa tiñaconseguido nos vellos proxectos.

O plan de'Guadalhorce tiña, polo menos, a ventaxa de nonquedarse no papel, como quedaran os plans anteriores.Efectivamente, as obras do ferrocarril Zamora-Ourense-

20

era

MIRADOIRO CULTURAL

A situación cult~ral de Galiza a princípios de séculomquedante. Corna parella a situación escolar:

21

* * *

se recollian os desexos de vellos pedagogos comoSarmiento. Xoan Viqueira e Risco participaron nunproxecto de escala presentado na III.a Asambleanacionalista. Castelao escrebeu en "Sempre en Galiza";

"Hoxe os máis destacados educadores de Europa propoñenque o ensino se dea na lingua materna dos nenas. deica odesenrolo completo da sua personalidade. porque asiquedarán en condicións de deprederen a segunda Iíngua comoasignatura. Este aixioma pedagóxico fúndase na comproba­ción de que a suma de coñecimentos adequeridos por un nenoinstruido na sua Iíngua materna. é doble da que adequiririanunha Iíngua allea. A esplicación está dada por moitospedagogos: cando non se utiliza na escola a lingu'a maternados nenos prodúcese unha atrófia na facultade do linguaxe. iesta perturbación déixase sentir fatalmente no aprendizaxe dasegunda lingua. Estas conclusións parez que non chegaron aocoñecimento dos nosos estadistas. O nena non é dono deningunha língua, perde a expresión espontánea dopensamento e sofre un complexo de inferioridade que non oabondoará mentras viva" (Sempre en Galiza. p. jI 1l.

A inadecuación da escola tanto no ensino primariocomo no médio e universitário partia ante todo da línguautilizada, o español, e conxuntamente da marxinación dacultura galega á que non servia nen dinamizaba, aocontrário pretendia eliminar. SÓ pequenos intentos noensino médio e mínimos no universitário foron excepción.Asi afondábase día a día a separación entre a cultura dasclases populares e a dos funcionários e axentes daeducación escolar.

A reacción do galeguismo para dinamizar a culturagalega foi grande e os resultados brillantes. Castelaoentrou de cheo nesta funcionalidade co Album Nós:

"O movimento de Renacencia cultural que arrinca dosPrecursores acadou nas follas de "Nós" unha das máis altascimas. Por enriba dos valores artísticos -que non se poderíanmellorar- a obra constitue un documento social estreJecente.O hame galego, o seu entorno vivencial, o xenio rural e

mariñeiro ... endexamais deran inspiración a trasuntos tanexpresivos. E, ao mesmo tempo, tan rezumantes deautenticidade.

477526572501

Lugo

23.39%34.20%44.94%59.18%68.00%69.00%

provincias de A

1.7181.4911.6421.651

38.16%43.56%49.43%57.03%71.50%77.33%

1.241965

1.1701.150

190019101920193019401950

SABER LER E ESCREBER

Anos A Coruña

(X.R. Barreiro, Historia de Galicia, IV E.Contemporánea, p. 205).

En cinco anos aumentou o número de mestres o44%. As catro províncias galegas ocupaban un postoentre as dez primeiras do Estado en mestres por 1.000habitantes.

Pero o aumento cuantitativo non correspondia aocualitativo. A escola galega era distorsionante da culturacomunitária, carecia de racionalidade e non p~eparabapara transformar a sociedade senón para subordmala aosinteres exteriores.

No galeguismo das Irmandadaes, <:la Fala aparec~u

non só a preocupación dunha escola cntlc~ e galeg~, seno~

tamén se iniciaron pasos tímidos de expenmentaclOn. ASI

A CoruñaLugoOurensePontevedra

(Fonte: Reseña Estadistica dasCoruña e Lugo, I.N.E.).

O maior esforzo escolar corresponde á ILaRepública:

NUMERO DE MESTRES POR PROVINCIAS

Prov. ano 1931 ano 1935 Diferéncia enmáis

22 23

o drama social do naso pavo, está representado desde aprimeira á derradeira estampa. Os trazos de cada figura, omesmo que o intuito latente en cada pé, responden a un ardede ideas-forza, chamadas a estalar máis cedo ou máis tarde naconciéncia da sociedade. Nada hai na obra que cheire aneutro ou banal.

A obra viria a constituir como un retábulo de fondo, domovimento ideolóxico que de Galiza fixo seu eixo. Deulleaquel contido social expresado en doble linguaxe, de que teríade vivir en adiante" (Y. Paz Adrade, a.c., p. 236).

NOméio deste desplegue cultural, Iiterário, artístico eideolóxico están várias organizacións, pero moiprimordialmente as Irmandades da Fala. A significaciónpolítica desta sociedade non resume o seu valor; axeración das Irmandades cultivou todas as respostas deGaliza ás incitacións do tempo.

De algunha forma incorporáronse a esta chamada osarquitectos como A. Palacios (1876) que durante aRepública erixiu o templo votivo do Mar en Panxón etrazou un plan de urbanización de Vigo, abandonadopolos Concellos postbélicos, e M. Sánchez Román (1875)fiel á tradición do granito, autor dos edificios da Caixa deAforros en Santiago e do Museo Provincial de Lugo.

A recuperación escultórica foi parella á pictórica. F.Asorei no seu obradoiro de Compostela traballa tamén ogranito levantando monumentos en vilas e cidades. Conel hai unha prometedora escola: Bonome, Eiroa, XoanPiñeiro, Failde. Este foi o grilón cos novos escultoresactuais.

Chamoso Lamas exprésase asi sobre a pinturagalega:

"Desde aquelas exposicións de arte rexional en Madrid en1912 e en Compostela en 1917, pode dicirse que a pinturagalega se afirma como unha arte perfectamente definida,capaz de manter a altura dunha acusada personalidade se asmultiples tendencias que asolaron ás demais escalas españolasde pintura non debilitasen o seu desenvolvimento".

(M. Chamoso, Arte en Galicia, Ed. Noguer, 1976, p. 359).

24

Na m~sma traxectória de Castelao están C. MasideM. Colmelro, A. Souto. As becas da Diputación d~Pontevedra a~ud.aronesta explosión de valores que tantosnomes deron a pmtura de aqueles anos. Moitos prosiguenmda un lab,or decIsIvo, como Laxeiro, outros foron osmestre~ aqUl e no eXilio, como U. Lugris e L. Seoane. EstafloraclOn mqueda COinCide coa mesma' vibración dospoetas. Castelao delxou no seu "Diario" ben expresadasas arelas dunha arte comprometida tanto coformalmente ~aliosa. Nunha carta íntima ao po~~Manuel AntOniO escrebía:

"A gran ignorancia do pobo foi a que salvou a nasa tradicióquedurmeu alguns séculas acochada no instinto popular, e a:InstInto popular temas de ir pra engadir á vella tradición unhanova tradición. Lémbrome que lean d'Udine fai unhcomparanza ademirábel: lévalle un caravel a un plateiro d:C1d~de e dIlle que con sio che faga o petador da tua porta everas como o platelro fal un ha imitación esauta do caravelunha Imitación sen espirito ningún; lévalle un caravel a u~ferrelro de. aldea e faille a mesma encomenda e verás como oferrelro fal unha interpretación do caravel, unha imitación naque pon o cuño da sua persoalidade. Eu dígoche agora:levemos un .caravel a todos os plateiros do mundo e ospetadores senan outros tantos caraveles de prata; levemos uncaravel a todos os ferrelros de todas as nacións do mundo e ospetadore.s form~rán tantos grupos como nacións, pois nelesaparecena o cuno de raza. O devandito é que o pobo semprefal arte, anque sexa ao seu gusto".

(M. Antonio, Correspondencia, Galaxia, 1979, p. 193).

. .Era~, xa que. logo,. tempos de búsqueda, demsplracl.on ?a p.ropla matnz. Para iso tamén axudaroncertas lllstltuclóns. A Real Academia GALEGAPRESENTOUSE COS SEUS PRIMEIROS ACADÉMI­COS o. 30 de setembro de 1906. Era Presidente M.M.MurgUJa. O seu boletín, que se iniciou en 1906 '

- d lb' . ' e unexponente e a onosldade e de promoción do coñeci-mento do noso pasado. En 1923 surxia o SEMINARIODE ESTUDIOS GALEGOS con variadas seccións ondese agruparon os mais dos investigadores da época, cunha

25

biblioteca e o boletín Arquivos. Presidian as seccións .doSeminario: Cabeza de León, Xesús. Car.ro, Pa~lmo

P d t Filgueira Valverde, Otero PedralO, Vicente RISCO,e re, , M D' R

L. Tobio, L. Iglesias, M. Gómez Rom~?, . la,~ ozas eA.D.R. Castelao. Obras de colaboraclOn como Terra deMelide" acreditan unhas técnicas avanzadas de trabaBoen equipo.

Nese ambiente desenvolveuse a literatura enlazandocos últimos escritores do XIX como Pondal,}o,?pend~co falso ruralismo ao través do n:an.lfesto .Mals ala(1923) de Manuel Antonio e A. Cnbelro. Gahza contoucunha explosión poética da mellor cahd~de. Sorr:enteunha referéncia mínima o demostra: Ramon CabaOlllas,Manuel Antonio, L. Amado CarbaBo, F. Bouza Brel,Iglesia Alvariño e os daquela iniciadores A. Cunquelro,Blanco Amor etc. Pero o mais notábel foi a madurez daprosa científica e literária na q~e brill~ron os tresmáximos criadores: R. Otero PedralO, V. RISCO e A.D.R.Castelao.

O expoñente de esta criatividade foi a revista Nós, Oaxente veiculador o editorialista Anxel Casal e a monstraun amplo ano de prensa en galego ou, ao menos, connumerosa participación da prosa galeg~.? mellor ~sfo~zodun intento de prensa libre e ao serVICIO do pa¡s fOl oxornal "Galicia" de Vigo, dirixido por V. Paz Andradenos anos da Ditadura. A extensión e alcance da pre.nsadiária ou periódica pode observarse pola segumteestadística:

A CoruñaLugoOurensePontevedra

26

Número

1900

24119

22

de periódicos1913 1920

31 4426 2610 1032 31

1927

40201331

Do censo total de publicacións periódicas destesanos, Devois presenta esta proporción para as editadas engalego ou en castelán e galego:

1913 1920 1927Galego.. . . .. .. . . .. . . l 2 2Castelán e galego .... 6 12 16

(Palomares X.M., "As estadisticas da prensaperiódica e da prensa de Galicia", en Grial anexo 1 1982pp. 41 e 48.) , ,

Do devandito cabe concluir que a língua galegaestaba nun proceso inicial de normalización, de avance nanormativización, que a literatura penetraba en todos oscampos poéticos e científicos e que a cultura galega nonsó contaba con excelentes valores individuais, senón quebuscaba unha resposta global da sociedade aos seusproblemas. A Guerra civil foi tamén unha guerra contra acultura galega que tivo o seu exilio en Latinoamérica áespera de voltar.

POLITICA GALEGA

Castelao sentíase identificado como criador culturalpero a chamada á Política, que \le impuxo inmenso~sacrificios, converteuno no motor do nivel onde a vida dopaís tomaba as decisións máis perentóricas.

"Deixei de realizar a miña obra artistica e literáriaentregándome á política, soio polo ben da nasa Terra, pois eumáls nome conqueriria evitando enemistades. Todo estoudisposto a [acer, pero esto de que os galeguistas se convirtanen interruptores dunha laboura que eu dirixin e que xaempeza a dar [rOltos, eso non era concebible", escrebia en1947, cando presidia o Consello de Galiza e gardaba no seuánimo toda a esperanza da libertade do país (V. Paz Andrade,o.c, p. 510).

Nos 50 anos do s. XX o poder político en Galizasofreu modificacións sustanciais.

27

Abrese o século dentro da Restauración, sistema deliberalismo conservador, oligárquico e caciquil. Os fios dapolítica dependian de Madrid e ali cairon dirixentesgalegos conservador~s e p~ogre~istas. Tanto Dato comoCanalejas chegaron a presidencia do Goberno Centr~l.eproseguiron proxectos de U. Montero RlOs. No.espaclOgalego movianse os "virreis" de turno e repartlanse asactas.

". A quen votaban os galegos? Votaron sempre ca Gobernoq~e fada as eleccións, de maneira que se estas eranconvocadas polos liberais ou polos conservadores (queestaban no poleiro) os galegos (fora dos .dlputadosenfeudados ou que tiñan necesariamente que sair, os MonteroRios, Marqués de Riestra, Linares Rivas, Bugallal, GonzálezBesada, Martinez Villaverde, etc.) votaban sempre oscandidatos do partido do goberno. Esto quere decIr que oresultado das actas non reflexa a vontade do país, porconseguinte que as respostas electorais non sirven para mediro nivel de respostas políticas do pobo galego durante aRestauración" (Barreiro, R.o.c, p. 284).

Pero o pOVO galego non se resignou ante esta políticacorrupta. Sindicalmente foron os movimentos agrários osmáis resistentes ocasionándose enfrentamentos e mortesviolentas v.g.:

1909: en Oseira, 9 mortos e 27 feridos.1910: en Viana do Bolo, axitacións campesiñas.1911: en Noia, axitacións campesiñas.1916: en Nebra, 38 feridos e 5 mortos.1922: en Sobradelo, 3 mortos, 10 feridos dos

campesiños e 3 da G. Civil.

Duas organizacións políticas galegas rec.olle:on asarelas do povo contra a polí~ica estatal: Os S?,hda~lOs.easIrmandades da Fala. Pretendlan os homes de . ,So\¡dar.l~a­de Galega" conquerir unha representa~lOn. po\¡t1~aparlamentária. Se ben obtiveron algunhas vltonas locals,fracasaron como formación política. As Irmandades

28

(1916) marcáronse no Congreso de Lugo (1920) unsobxectivos moi avanzados:

- Autonomía integral de Galiza, autonomíamunicipal, preparación dunhas bases para un federalismohispánico no que entrase Portugal.

Os fracasos electorais de 1918 e a doble tendéncia,política unha, cultural outra, criaron a partir de 1922rupturas nas Irmandades, sendo a liña cultural a quedominou nos anos da Ditadura.

No sector obreiro, cativo pero moi vivo, a resisténciaá Restauración foi sensíbel. Duas formacións acaparabano sindicalismo, UGT e CNT; as duas promoverongrandes folgas na Coruña, Santiago, Vigo e Ferrol. Onúmero dos militantes aumentaba e resistiu as presións daDitadura.

* * *A redución ao silencio dos partidos políticos durante

a Ditadura serviu, até certo ponto, para a reformulacióndestes, tanto para os de signo estatal, como os galegos.Nos derradeiros anos o galeguismo e o republicanismoacercáronse cara formar coalicións antimonárquicas. Nasasambleas de Barrantes e Lestrove quedaron constituidasORGA (Organización Republicana Galega Autonoma) eposteriormente FRG (Federación Republicana Galega1930). O exito desta nas eleccións de 1931 consagrou avida política de S. Casares Quiroga, pero non impediu adeserción dos nacionalistas para criar un partido própio.

* * *Durante a 11. a República (1931-1936) Galiza

despertou da aparente apatia na participación electoral.Naquela primavera asomaron os seus anceios todos ossectores da provoación, todas as forzas políticas e osgrupos de presión.

Na esquerda estatal destacaron o PSOE, o PC e oPRS.

29

0.1%

74. 52o/r,99.05%

o PSOE consigue certa implantación con diputadosen 1931 e 1936. Dubidoso na sua aceptación de Galizacomo nación, levou unha política recelosa, excepto naformación do FP en 1936. Tamén posteriormente,durante a Guerra civil e anos sucesivos, obstruiu aaprobación do Estatuto galego e a obra de Castelao. Ope creceu levemente e mantivo maior respeto aosproblemas galegos. No seu seo apareceron correntesnacionalistas como as de Benigno Alvarez. Este partidotiña unha incidéncia notábel en certos sectores, v.g., nomaxisterio ourensán e nas casas do pavo de váriascidades.

O Partido Radical socialista foi unha monstra daresistencia á dereitización do PR, pero apenas significoualgo na política galega. A falta de galeguismo nestespartidos ocasionou a escisión do PSOE que deunacemento á USG, con influéncia na zona de Santiago.

Na dereita estatal acabou acaparando altas cotas aCEDA, hostil ao Estatuto Galego o mesmo queRenovación española de X. Calvo Sotelo. Ambospartidos traballaron por atraerse á Iglexa e aosempresários galegos.

O Partido Radical, en xiro á dereita constante,contaba en Galiza con influencia; os seus dirixentesmereceron as maiores descalificacións do galeguismo. SoB. Alvarez se proclamaba autonomista por libre, mentrasos radicais se opuxeron ao Estatuto defendendo somentea descentralización económica. Tamén ternos querecoñecer a existéncia de FE tanto na Universidade deSantiago como en núcleos buegueses rurais e urbanos.Poucos pero agresivos prepararon as bases do posteriorpleito civil.

Neste ambiente de forzas centralistas o galeguismoconsigue fundar o PG a fins de 1931. O gran labor destepartido asi como das Mocedades Galeguistas foi a

30

elaboración, propaganda e plebiscito do Estatuto deGahza que conseguiron en 1936 con éxito relevante egra~¡as tanto ao poder institucional de Casares Quirogaao frente do aparato estatal, como do apoio do FP. Osresultados legals do plebiscito do 28 de xuño de 1936foron:

Censo electoral de Galiza: 1.343.135:

Votantes " '" 1.000.963Votos afirmativos. . . . . . . . . 991.476Votos negativos........ . . 6.161En branco . . . . . . . . . . . . . . . 1.453

* * *. Es~a realidade fermosa para os nacionalistas galegose exponente dun duro labor durante os dous pri . .a~os (1931-1932) e no 1936. O PG por obra de Ale~~l~~;BO~'eda lograra unha organización ampla e acollia unham¡]ltanCla en formación intelectual A h d1 b . . . onra ez aa onosldade e preparación intelectual d d" '. . os lnxentes

galegUlstas .flxeron posibel unha conciencia en Galizacara a sua ldentldade.

.P.ero o labor político dos partidos é inseparábel damovlhdade ldeolóxica dos traballadores do agroCb' A . , mar ea r~ca. qUl houbo unha forte politización ao través dos

smdlcatos UGT, CNT e agrários.

Nºs de afiliados a UGT en 1932 = 21.748Nºs de afiliados a CNT en 1932 = 33.755

. ~mbos . sindicatos estaban a afiliar sociedadagranas. ASl en 1932 a FNTT afirma ter os . esafiliados: segUliltes

Coruña, seccións 25, afiliados 2.917Lugo, seccións 5, afiliados 232Ourense, seccións 18, afiliados 1. 715Pontevedra, seccións 14, afiliados 974

* * *31

(Ver G. Probados, M., "Movemento obreiro esocialismo, A Coruña, 1931-1933", ed. do Castro, Sada,1982, p. 20).

Hai que confesar que este forte movemento obreirosignificou pouco tanto na formación da conciéncianacional como nas eleccións. Na mente dos nacionalistasdas Irmanades e do PG estaba a penetración tanto nassociedades agrárias como no ambiente das cidades comoVigo e Ferro!.

Se o PSOE e o PC estaban alonxados diferentementedos problemas própios de Galiza, traballaban na mellorada sociedade e na profundación da cultura. Non asi osgrupos de presión como o exército e a igrexa. Esta,despois dunha certa mirada de interés polo galeguismo,agrupouse arredor da CEDA e contra o sindicalismo declase. E certo que un bon número de católicos, do clero edos laicos, militaban no Seminario de Estudos Galegos emesmo no PG; parte deles separáronse para apoiar áDereita Galeguista escindida do PG no 1935.

Galiza atravesaba unha etapa de despegrizamento,non había ambiente tenso, nen situacións limites en 1936.A Guerra Civil, a que arrastraron as Dereitasoligárquicas e o exército antirrepublicano, romperon estaliña de esperanza.

* * *SÓ seis meses houbo en Galiza de guerra civil e de

paseos, asasinatos e fusilamentos xudiciais. Podemosdicer que en 1937 a guerra non só estaba fora das nosasfronteiras, estaba como campo de batalla xa imposíbelpara o nacionalismo. Castelao ve como os batallónsgalegos da República tratan de defender o honor deGaliza. Logo sería a guerrilla dos fuxidos e dosretornados do exilio en apoio de aqueles. En Galicia foiunha xesta dura e longa (1939-1951) con restos até 1965,1967 e novos xérmolos en 1975. Significaba oincorformismo e a lealtade.

32

A vez o galeguismo do exilio e do interior buscabasolucións políticas. O do interior, ccdeu antes. Xa citamosun ~e~,to de Castelao no que aparece a sua anguria ante asdeClslO~s que levaron á disolución do PG para buscarunha Vla cultural en 1950 Castelao morre coa ilusióndU,nha Gali,cia republicana, libre e soberana. A guerra e oeXilio tamen madureceron a sua ideoloxía política econtan DO legado aos galegos de hoxe.

33

RICARDO CARBALLO CALERO

TEATRO EN CASTELAO

Estrutura

Castelao non foi un escritor prolífico. Deixemos a unlado, para este cómputo, a sua literatura política, mesmoa sua literatura oral -pois, en contl'adición coas raícesdas palavras, falamos desde hai tempo de unha talliteratura. Se excluimos os artigos e os discursos depropaganda ideológica de Castelao, os ensaios políticos-Sempre en Galiza-, o epistolário, non é volumoso oque r.esta, que é a obra literária propriamente dita, a obrade criazón. Se o Castelao deputado a Cortes ou ministrotivo que botar muitos discursos, redactar un certonúmero de artigos e escrever cartas dabondo, foi por unimperativo funcional. Mas o Rianjeiro era de por si unartista mesurado e cauteloso, pouco ou nadaimprovisador, que procurava na sua obra a perfeizónformal con grande teima, e nestas condicións, e devendoademáis atender á sua obra gráfica, non tiña muito tempopara acrecentar o número dos seus textos literários. Estes,pois, reducen-se substancialmente a Cousas, prosasbreves; unha novela, Os dous de sempre; un Iivro decontos, Retrincos; e unha obra de teatro, Os vellos nondeven de namorar-se. Esta peza consta de tres lances, queson tres farsas autónomas, ainda que coordenadas entre sipola temática e por certos elementos técnicos, asi comopor un epílogo que reúne os protagonistas dos lances. Noslances mesmos, nengun dos protagonistas sabe nada dos

37

seus homólogos; de jeito que o epílogo parece invenciónseródia, non presente na mente do autor mentres oslances foron compostos, ou, polo menos, concebidos. Asique a aportación de Castelao ao teatro é verdadeiramentereducida, pois na forma en que chegou a nós, limita-se aun so texto.

O título do mesmo hai que interpretá-Io como unhaexortación aos vellos para que non se namoren. Non regeen Castelao, como non rege no galego vivo, nen nohistórico, a distinción entre a construción dever máisinfinitivo e a construción dever de mais infinitivo. De jeitoque, ainda que seja recomendável escrever segundo esadistinción, reservando a primeira desas construcións paraexpresar obrigatoriedade, e a segunda para expresarprobabilidade, en Castelao non se observa tal norma, eOs vellos non deven de namorar-se expresa proibición enon suposición, como se dixese Os vellos non devennamorar-se.

Confirma esta interpretación o contido mesmo dapeza, na que os vellos son condenados a morte pornamorar-se. E por se a moralidade non era suficiente­mente óbvia, o autor explicita-no-Ia nun epílogo, onde undeles di: "Morrin por namorar-me de vello", e out roconfirma: "¡ Por namorar-nos de vellos!" (212)1. Mas ocarácter didáctico da peza ja fora subliñado nas primeiraspalavras do prólogo: "Agiña ides ver unha farsa en treslances, na que se demostra que os vellos non deven denamorar-se". E mais adiante: "Este (... ) drama (... ) é (... )un aviso de tres estalos que Ile damos aos vellosnamoradeiros. (... ) os amores seródios andan sempreaparellados coa morte (131). Os vellos (... ) morren cosamores novos" (132). Nestas circunstáncias, a afirmación,tamén contida no prólogo, de que a peza non é de tese:"non pensedes que a miña obra é de tésis. Non é de tésis,non" (131), resulta incongruente. A farsa é un provérbio,ou sexa, un texto escénico no que se trata de poñer de

38

manifesto un dito de probar d .'f ' , ramatlcamente una onsmo, unha sentenza, como en Musset II ne f t'de r' O' al! jurerlen, ou n ne badme pas avec I'amour.

cast~~~~:g~~~~~~:I i~~~~;e~ar, pois, a afirmación deseja de tese? la dixemos qu eve pensar que a sua obratexto e nos parece ,mcongruente copróIOg~es;o e con outra~,explícitas formulacións do

, emos que admItIr que o ue '~astelao foi que a sua obra fose un d q d qUlxo ~e~ardIgamos de Ibsen' ' rama e tese ao Jeito,naturalis'~~, na que' s;U;;md~~;:~s:~~~ao~;:er~ali~ta, oureproduclOn directa da realidade s ' I F edlante aque Castelao, imediatamente oCIa. Ixen:lO-nos ~nnegativa "Non e' d t' ' daquela aflrmaclOn, e eSls non" expl' . "Tde unha 't' , " , lca. rata-se apenas

sm eSls artlstlca ou mais b '~scenográfica, onde jogan o ~mor e en, artimañaImprudentes" (131) O _ , a morte de tres vellos" ' _ . puna, POlS, "obra de tes"

artlmana escenográfica" M " e apertence á finalidade da ~b as o pnmelro conceitoartístico. Non estamos e~a, e o segundo ao métodohomólogas E como a opos' " prese?za de entidades

. IClOn supon hom 'ddeveremos concluir que C t I ogenel ade,corrección formal o seu pensaa~:n~~ ~on expresou concampo en que Castelao quixo estabe'lec~rnao~oen!e,~der, oo campo da forma artística. Entón "obra dOSICI~~, fo}eml~regado como un tropo, unha sinécdo e tese" estarealIsta (como soe ser o dram d q~e, P?r textobenaventiano)" u '"a e tese Ibsemano, ouisto quer dicer' ¿n ef~~ ~o~o~t::x,:~,e?resio~is~a"(que"artimaña escenográfl'ca" In ese artlstlca" ou, , ao mesmo temp

smcretlsmo de várias artes) É ' o queunha obra didáctica que d' ,POlS, a pez~ de Castelao,

, emostra que av'sa' .contra o que o autor dI' "unh b' d " ou seJa, e..' ,a o ra e tese"·iormalIzada de acordo coa sér' ' m~s n.onnaturalista das obras de tese la, c,oa grave tecmcagénero no teatro escandina;~e~~n;rtaltue~ o modelo _do

nces ou espanol

39

moderno, senón cunha técnica estilizada, a técnica dafarsa. Farsa na que o literário so é un elemento dacomplexa, da sintética composición, na que entran ocanto, a música instrumental, a danza, a luminotécnia:síntesis artística. Apenas síntesis artística. E este apenassubliña, face as pretensións formais de unha obra de teseconvencional, o carácter livre, popular, esquemático,estilizado, elemental, guiñolesco, rápido, expresionista dasua peza, que so pretende esbozar, sen solenidade, sengravidade, sen fidelidade realista ao asunto, sen empaquecatedrático nen pedantaria pedagógica, o ridículo drama,a tragédia grotesca dos amores seródios.

Este drama é contado "á maneira galega" (l31).¿Que quer dicer isto? Singelamente, que o ambiente dapeza é galego. Que son galegas as personages, que égalega a localización, que é galega a linguage. Non querdicer que se siga no relato un método patenteado comogalego. Se cadra pensou Castelao que é galego o muitohumor e o pouco lirismo que hai na obra. E nisto tiñarazón. Mas isto ja ven dado na eleición de ambientegalego, na eleición de personages galegas. É redundante.Trata-se de un apólogo de validez universal realizadonunha localización galega, contado para galegos(especialmente), e polo tanto elaborado, plasmado sobresupostos galegos.

O vello que se namora de unha moza, e pretendeobter os favores da mesma, move a riso, porque as suaspretensións violan unha lei da natureza, ao querer ajuntara vellice coa mocidade, ao contrariar a normal inclinacióndas mozas cara os mozos. O vello altera asi a ordenatural, e a restauración desta orde entraña a condena amorte do vello. Todo isto está explícito na obra deCastelao.

Mais nela, implícita, lateja a antitese desa tese. Énatural que o vello se namore da moza. A moza é a vida, eten un irresistivel engado para o que se sente morrer. A

40

moza é o ~alor vital, do que o vello está necesitado, comoDav~d esta necesitado de Abisag. A moza é a fonte damocldade, que o vello procura nunha utópica Floridacomo Ponce de León. ~ moza é o cravo ardendo ao que ~vello se afe:ra para resistir a sua vellIce, para conjurar amorte. Enton, ese asunto é trágico.

Logo, a conduta do vello namorado é antinatural enatural, cómica e trágica, move a riso e a pranto.Extenormente; ~ peza é unha farsa cómica; interiormente,unha farsa traglca. Dnha síntese, unha tragicomédia.

A realización escénica deste asunto verifica-se en treslanc,es. A expresión é mais ajeitada que a de actos, pois enr~alIdade tratase de tres farsas perfeitamente autostifi­C1entes, mas nas que o asunto é o mesmo: un vellonamora-se, e morre en consecuéncia. Tamén se chamavanlances as .partes en q~e se dividia A fiestra valdeira, deRafael Dleste; emponso, neste outro caso do rianjeiromals ?OvO, eses tres lances son verdadeiros actos. Lancedramatlco se denominava tamén o melodrama nun actoMoure~za,.de Arr:nando Cotarelo. Atendendo ás datasdas pnmelras edlcións, A fiestra valdeira é de 1927Mourenza de 1931, Os vellos non deven de namorar-se d~1953.

, .Se designamos os lances polos nomes dos actantessUJelto e obJecto ~e cada un deles, as personages querepresentan respectivamente o Vello e a Moza, teremos osegumte cadro.

Lances Vello Moza1 Don Satúrio Lela

Il Don Ramón MicaelaIII Señor Fuco Pimpinela

Os lance~ dividense en "esceas", quer dicer, cenas ouesce~as. O'pnmelro comprende sete, o segundo catro e otercelro seIs. Se nos preguntamos que entende Castelaopor "escea", descobriremos que o seu critério é oscilante.

41

(Cadros)

1II

mIV

Ordinariamente, as pezas divididas en escenas teñen enconta para formalizar a división, o movimento daspersonages: de jeito que comeza unha nova escena candoalgunha personage entra no palco ou sai do mesmo, Mashai outra concepción da escena, segundo a cal é o cámbiode decorado, ou a caída do pano, o determinante, Hojelemos as comédias de Calderón divididas en escenasconsoante o primeiro critério, e as de Shakespeareconsoante o segundo, Neste último caso, escena ven ser omesmo que cadro. No lance I de Os vellos non deven denamorar-se, as catro primeiras "esceas" constituen un socadro, mas as 5.', 6.' e 7.' constituen cadrosindependentes, No lance 11, cada cadro é unha "escea",No 111, as tres primeiras "esceas" agrupan-se no mesmocadro, e as restantes constituen cadros independentes, Oepílogo está formado por unha escena única, que enrealidade é un cadro tamén, Castelao titula "esceas"todas as divisións dos lances, haja cámbio de personagesou haja cámbio de decoración, Mas cando ocorre ¡stoúltimo, fala de cámbio de cadro,

"Baixa o pano para cambiar o cadro" (146).

"Cai o pano para mudar o cadro" (152).

"Cai o pano para mudar o cadro" (158),

"Cai o pano para mudar o cadro" (170),

"Cai o pane para mudar o cadro" (175),"O pano cai a modo, para mudar o cadro" (181),

"Cai o pano para mudar o cadro" (195),

"Baixa o pano para mudar o cadro" (198),

"Baixa o pano para mudar o cad ro" (201),O cadro, pois, é a decoración, Non hai cadros como

unha división pertinente, que podería comprender váriasescenas, segundo pode suceder habitualmente. Hai,simplesmente, escenas con cámbio de personages e concámbio de decoración. Asi que a división é heterogénea,

42

porque hai escenas ou sucesións de escenasdesenvolven s~n cámbio de decoración, e hai cad~~e ~ecompre~den vanas esceas, ainda que neste caso os cad~o~contmuan chamandose esceas e o '.' , ' movlmento dasp~rsc;>~ages e mdlcado nas acotacións, mas sen que se fa a?1,VISlOn formal e numerada das escenas por esta causa' ~eJeito que se,trata de unha escea formal (cadro) dividid~ enescenas realS que non repercuten nunha d' , " fA ' h " IVlSlon ormal

SI que, al unha mcongruéncia terminológica evidente'que supon unha estrutura formal distinta da estrutur~real, porque Castelao chama esceas unhas v 'es d l' ' eces as

cenas e Imitadas polo movimento dt' e personages eou ras veces as partes con unidade de lugar (cadros),

Procuremos unha sinopse,

LANCE 1

"Esceas" (Escenas)

1.', 2.', 3.',4.' 45.' 36.' 17.' 1

Realmente, o primeiro lance está dividido en catrcadros. Chamando "esceas" ás divisións asi denominada~e p~stas por Castelao, e "escenas" ás secuéncias concontwUldade de personages, resultaría que o primeirocadro comprende catro escenas ("esceas" 1.',2.',3.' e 4.')'o segundo, tres escenas; e o terceiro e o carto unh 'cada A d' , " ' a escena

u~; IVlslOn, en escenas temo-la feito atendendo ásan~taclOns que reglstan o movimento das persona esacelt~ndo os convencIOnalismos usuais a respeito gde~t:m~vlmento, c,omo por exemplo a unidade escénica candohal un breve mtervalo na apresentación no palco de duasp~r~~~agesque figuran no rubro da escena, De jeito ue adlvlslOn do lance polo autor en sete "s "qresponde á estrutura r al e ceas nond' t 'b 'd e ,que comprende nove escenas

IS nUlas en catro cadros,

43

44

LANCE II

(Cadros) "Esceas" (Escenas)

1 La 3II 2.a 2

III 3.a 3IV 4.a 2

Castelao, como no lance 1, cameza aplicando adivisión "calderoniana" para pasar-se lago á "shakespea­riana". Nos dous lances segue o primeiro modelo até oprimeiro cámbio de cadro, e lago o segundo modelo. Asseis "esceas" de Castelao son realmente oito escenasdivididas en catro cadros.

O Epílogo pode ser considerado como constituidopor un so cadro que comprende unha única escena.

Neste lance, Castelao chamou "esceas" aos cadros,afastando-se do critério que o levou a facer catro "esceas"do primeiro cadro do primeiro lance, e seguindo a pautaque seguiu no resto dese primeiro lance. Este segundo é,pois, na realidade, un lance dividido en catro cadros("esceas") nos que non se regista formalmente a divisiónen escenas, que se dá en todos os cadros. Castelao aplicaaqui pura e simplemente a división "shakespeariana",mentres que no primeiro comezou coa "calderoniana"para pasar-se á "shakespeariana" lago. As catro "esceas"de Castelao son en realidade dez escenas distribuidas encatro cadros.

EscenasCadros

"Esceas"

1II

III

(Cadros)

l(Escenas)

l lVemos que a división dos lances en cadros e escenas'

a segumte. e

Lances

4 94 104

O. 8

numero de cadros é 'lances, e o número de escen~sPvo~:ia°m:~smo en todos osadmite sobre a média nove unh d po~co, xa que so

E "a e mals ou unha de:nehnos..2' total, n~s,lances hai vintesete escenas, o que dá

a me la antmetlca de nove, como fica ind' dV' t ' Ica o.

IS o IStO, vejamos cal é a estrutura real dcomo devería aparecer d' 'd'd a obra,'[' IVI I a en consecu' .especI Icando mediante rubricas a d f ' " d enCla,

~~s:sce7as. Que~, dicer, anotando ~;~I~~~~eso:nc~~:ss:mes~~~ a a aCClün e as personages que interveñen na

EPILOGO

LANCE 1Cadro primeiro: A botica de Don Satúrio.

Escena 1.': Lela e o Boticário.

Escena 2.": O Boticário, e despois mal's Bot' ..E "Icanosscena 3.': A Marte e o Boticário. .

Escena 4.': O Boticário e as suas Catro Irmás.Cadro segundo: No camp02.

Escena 1.:: Lela, o Carabineiro e as Dez MuIleres3•

Escena 2. As Dez MuIleres4.

Escena 3.": As Dez Mulleres e a Morte5.

(Escenas)

3l3l

"Esceas"

l.a, 2." 3."4."5."6."

LANCE III

(Cadros)

1II

IIIIV

45

• • . 6. . Interior da casa do Botlcano .Cadro tercelro., 'ca' O Boticário e a Morte.Escena Un! . . , . 7

Cadro carto: Exterior da casa d~ Botlcano .

Escena única: As Catro Irmas.

LANCE JI

Cadro primeiro: Casa do Fidalgo. . 8

E l a. Don Ramón e os seus Pals .scena ., , 9

E 2 a. O Rapaz e Don Ramon .scena ., . 10

E 3 a Don Ramón e os seus Pals .scena .11

Cadro segundo: No campo . 12

l a. O Demo a Porca e as Dez Mulleres .Escena .., , 13

Escena 2.": Os mesmos e Don Ramon .

Cadro terceiro: Casa de Micaela 14.

l a Micaela e o Portugués.Escena .:Escena 2.": Micaela e Don Ramón.

Escena 3.": Micaela e o Portugués.. 15

Cadro carto: Extenor . 16

l a. Don Ramón e Dous Espantallos. .Escena .. 17

2 a. Don Ramón, o Sapo e os Espantallos .Escena .. 18

E a 3 a. Don Ramón, morto, e os Espantallos .scen ..

LANCE m. . I 19

Cadro primeiro: Casa de Plmpme a . .Escena l. a : Pimpinela e os seus Pms.

Escena 2.": Pimpinela e o Mozo.

Escena 3.": Pimpinela e o Vello.20

Cadro segundo: No campo . 21

, . . O Vello e as Dez mulleres .Escena un!ca.

46

Cadro terceiro: Dormitório.

Escena 1 a. O Vello e o M ozo 22.

Escena 2 a. Os mesmos 23 e a Morte.

Escena 3.": O Vello, morto, e Pimpinela.Cadro carto: Interior24 .

Escena única: Pimpinela 25 e o Coro.

EPILOGOCadro único: Cemitério.

Escena única: Don Ramón, o Boticário e o SeñorFUC026

•

Unha edición "racionalizada" da obra, polo que serefere á sua división en partes funcionais, teria debasearse no esquema que acabo de formular.

Polo que se refere aos elementos persoais queinterveñen na acción, remito-me a anteriores traballos27.O elenco, en resumo, é o seguinte:

Caracteres Lance 1 Lance 11 Lance IIJ1. Vello Satúrio Ramón Fuco2. Moza Lela Micaela Pimpinela3. Mozo Carabineiro POrIugués Mozo4. Marte Mendicante Sapo MorIe5. Pavo Mulleres Mulleres Mulleres6. Parentes lrmás Pais Pais7. Coro Coro de Boticários. Coro do Baile Coro do pano8. Mensageiro Rapaz9. Censores Máscaras!O. Bailadores Espantallos! 1. Servidora Mari Pepa

Como vemos, hai sete caracteres fixos, ou que se danen todos os lances, e catro eventuais, que non aparecen entodos eles. O lance JI acumula os once caracteres, mentresque o 1 e o III registan so os sete constantes.

47

es taiAs relacións fundamentais entre as p.e,rsonag . 'como aparecen no funcionamento da aCClOn, son.

1. O amor do Vello poia Moza.

2. A ligazón entre a Moza e o Mozo.

3. A penalización do Vello poia Morte.. .' Castelao podería desenvolver o seuEn prInCIpIO, 1 h .

lato sen usar da segunda relación. Nos tres ances al un~~val do protagonista, mas o esencial é que o Ve~l,o ama emorreo Que teña un antagonista nas suas pretenslOns , no~é indispensável para o asunto do drama. M.as Castelao fal

. t que nunca se enfrenta dIrectamente codo antag?~ls a ~n carácter constante. A relación 2prota~oms a

l-., 1 A Moza podería non ter pretendente

sublma a re aClOn . . .1 d · t' nto do Vello. Con que rejeltase a este, era

a gun IS I . . 'Mesmo nodabondo sen necesidade de preferIr ~ nm~uen.. .caso de Pimpinela, a preferéncia é so mtenor, pOlS de felto

d O Vello E irrelevante a estes efeltos que noace e a casarc· d ,.E ílo o apareza contraíndo co Mozo segun as nupcIas,c~mogque Micaela afIrme falsamente que era ~~~~~egoFd 1 As Mozas non poden dar ao Vello a e ICI a e,

I a go~ mocidade non ama a vellice. O Epílogo, calquer~~:~~da ser a sua forza satírica, introduz ~n elemento.?emoralidade normativa supérfluo despols da sanclOn"biológica" que constitui o desenlace dos lances.

A trama dispón-se segundo as seguintes secuéncias

esenciais:1. O Vello solicita a Moza.2. Censura dos amores dos Vellos.

3. Duo de Moza e Mozo.

4. O Vello e a Gente.

5. Anúncio da catástrofe.

6. Catástrofe.

7. Epílogo.

48

Estes son os sintagmas esenclals da obra, ou asescenas naturais e teóricas, mas en ningun dos lances serealizan por esta orde, nen sempre correspondenexactamente a outras tantas "esceas" (nen escenas) dapeza. A distribuizón formal das escenas non secorresponde necesariamente coa sintaxe da estruturaprofunda do relato. A subordinación e o hipérbaton, aelipse e a redundáncia alteran no texto o esquema.

Estilo

¿Como conta Castelao esta história? ¿Que estiloemprega no desenrolo das "esceas"?

En primeiro lugar, as personages e as situaciónsestán tratadas de jeito caricaturesco. Hai unhaestilización "esperpéntica" que dá carácter de farsa aodrama. Mas esta actitude do autor perante a sua matériaten os seus límites. Non observamos a crueldadevalleinclanesca na caricatura castelaína. Mália o Epílogo,realmente perturbador, non vemos desprezo do autorpolas suas criaturas. Desde logo, hai algunhas que nonestán en absoluto caricaturizadas. Tal me parece acorrersobretodo no lance III, onde nen o Vello, nen a Moza,nen o Mozo están deseñados como monicreques. Amesma Nai non é unha figura ridícula. Mas até os pícaros,os senvergoñas, son tratados sen saña, case concompaixón, ao menos con comprensión. A desumaniza­ción que en Valle-Inclán converte en miseráveis monifatesas mais das personages dos seus esperpentos, non seconsuma en Castelao. No rianjeiro abondan asdebilidades humanas postas en evidéncia sen nengunhaatenuación convencional, mas tamén sen tartufescaindignación nen nietzcheana superioridade despreciativa.

Ora, a actitude humorística non exclue en Castelao aconsciéncia da tragédia do Vello Namorado. O pudorcontén a entrega sentimental á comiseración, mas amesma crueza con que se apresenta a desgraza dos Vellos,dá testemuño da sua magnitude no ánimo do

49

dramaturgo. O humor negro, o humor macabro trata dedisimular por decoro a solidariedade, a consideración, acondoléncia que inspira a situación, tan natural e tanfatal, que aflige ao Vello, ao home que se aferra á Vidasen saber renunciar a ela.

Deste jeito, unha forma cómica trata un asunto nofundo trágico, porque o amor do Vello pola Moza é unaferrar-se á Vida, é unha loita contra o destino, contra ofado, e esta rebeldia contra o fatal, esta desesperadaresisténcia perante a morte, é un asunto esencialmentetrágico. Asi, podemos considerar que a obra de Castelao éunha tragicomédia.

O discurso dramático resolve-se mediante dousestilos de escenas, que podemos calificar de realistas ouexpresionistas. Estas últimas teñen ás de veces un sentidosimbólico notório, mas noutras ocasións non se Hes vemais que intención estilizante, sen aparente funciónsimbólica. Nas escenas realistas, o autor conta "á maneiragalega", empregando movimentos e palavras, manifes­tando sentimentos e condutas consoantes o ambiente e aspersonages que se utilizan. O protagonista é no primeirolance un burgués, no segundo un fidalgo, no terceiro unpaisano. O ambiente, no lance primeiro é urbán, nosegundo pacego, no terceiro campesino. Lela é unhaartesana filia de familia, pois vai á botica en procura demedicamentos para o seu pai; Micaela parece unhasolteira da aldea próxima ao pazo de Don Ramón, quevive soia, pois recebe na sua casa sen problemas tanto aoPortugués como ao Fidalgo: no entanto, fala do seu creto,de jeito que non é unha muller que trafiquedescaradamente co seu corpo; Pimpinela vive cos seuspais nun pobre casoupo rural. Nas escenas realistas, estasgentes, e as que con das aparecen nos lances, falan econducen-se como corresponde á sua condición. Mas haioutras escenas nas que ° autor non procura gañar-se aaprobazón do espectador polo verismo da sua arte, senón

50

pola forza da sua estilización do suceder dramático Sas escenas eXpreSlOnIstas. . on

Se chamamos R ao estilo realista e E aoeXpreSIOnista, colocand~ entre parénteses un S a carón doE ca~do a escena eXpreSIOnista conteña un claro elementosImbohco, teremos a segutnte distribuizón 'de "escea "respeltando a división das mesmas feita por Castela~: '

Lance 1

l' - R2.' - E3.' - E (S)4.' - E5.' - R6.' - E (S)7.' - E

LANCE II

l.' - E2.' - R3.' - R4.' - E (S)

Lance III

l.' - R2.' - R3.' - E4.' - R5.' - E6.' - E

Asi q~e das dezase~e "esceas", dez son expresionistase sete realistas: quer dIcer, o expresionismo domina en~;z, ~ 0. ,realismo., en sete. Porque, por exemplo a

~an~zaclOn do. dIalogo e do movimento na "esc~a"pnmeIra do tercelro lance, é expresionista na sua simetria,

51

aínda que a substáncia ideológica da "escea" caia dentrodo estilo realista; e o expresionismo evidente dogranguiñolesco final do lance primeiro, a "escea" 7.',reveste na locución a forma realista de un pranto. Nestesentido, a tendéncia é a combinar en toda a obra, endistintas doses, realismo e expresionismo. Por outrabanda, o elemento simbolista tende a manifestar-se baixoa forma expresionista, merecendo subliñar-se polo menostres veces.

Podemos considerar que na parte realista Castelaocontinua a tradizón do sainete costumista de inspiraciónpopular decimonónica, e na parte expresionista se achegaá peza estilizada de ton artístico esquemático do "teatrode vanguarda". O primeiro arrinca da observacióndirecta polo autor dos costumes do seu país. O segundoten que ver co "teatro de cámara", o teatro experimental,como o ensaiou Yeats na Abadia, ou Balieff no "teatro

do Morcego".Língua

. A lí~gua de Castelao supón un dos compromisosmals equilibrados entre os modernos escritores galegospolo que se refere aos dous polos de atracción que actuansobre a língua literária. Estes dous polos son a realidadeda fala dialectal e a necesidade de Iimpar o galego deaderéncias castellanas. No léxico e na sintaxe, achamos enOs vellos non deven de namorar-se muita louzania verbalmuita vida espontánea, muita autenticidade coloquial:Mas Castelao quer evitar deturpazóns castellanizantes,tan numerosas nunha língua silvestre, non normalizada, eás veces incorre a este respeito en excesos de celo, ou seja,en hiperenxebrismos, mentres que noutras ocasiónsadmite castellanismos que se podian subsanar, segundo onoso critério.

Asinalaremos exemplos de un e outro caso,consoante a nosa edición de 1979.

52

Hiperenxebrismosescea( 134)experéncia (135)concéncia (144)comenéncia (149)a?a~doache (156)cenCla (160)nasceu (172)pacéncia (173)estranas (200)esceário (203)brila (207)ambente (213)

Castellanismos

tésis (131)síntesis (131)o noso Iinguage (131)porque ajudan-lle (132)silla (138)boeno (149)engañaba (154)romerias (159)ciriales (159)angeliños (160)bachiller (160)piñeirales (175)pelejo (184)principales (187)cabezales (200)

Entre os hiperenxebrismos l(experéncia, concéncia co ,.' a,gu?s, cO,mo se veparadogicamente, fo;ma~~~~ncla,cencJa, 'pacenci~), s,on,resultan formas demasl'ad gare

ls.. Na hngua literaria_ o evo uClOnadas . d

tenan. a sua justificación dialectal. Se se ' alO a quedos hlperenxebrismos' mas f . l quer, afasten-se, , unClOna mente, en Castelao

53

responden á mesma intención de subliñar o enxebre faceao castellano que os pseudogaleguismos (estranas,esceário, brila, ambente), que son hipercorreccións.Tamén son hipercorreccións, mas non propriamentehiperenxebrismos, azas (197) e anceios (202), onde secorrigiu un inexistente dialectalismo de seseo.

Fontes

Os vellos non deven de namorar-se non é so unhafarsa, unha peza de literatura teatral. Contén un texto, e aeste nos vimos referindo. Mas a obra é unha sínteseartística, unha artimaña escenográfica (131). Segundo oseu autor, é unha obra maginada por un pintor e non porun literato (213). Castelao deseñou os figurins das suaspersonages e as maquetas de algunhas escenas, e deuminuciosas instrucións para a montage. O espectáculoconjuga literatura, escenografia, luminot,écnia, canto,música instrumental, danza, tramoia. E esencial ocolorido. Nos tres lances hai unha "escea verde". Osretratos parlantes, os telóns animados, as luces móveis, ospanos que cobren Pimpinela, o sapo, os espantallos, asposturas simétricas, os movimcntos colectivos procuranuns efeitos ópticos que non se poden esquecer sequeremos ter unha visión total da obra. Algunhas críticasde Os vellos visan somente o texto literário, o libretto daobra. Mas esta so se consuma na representación. Aindaque o texto en si mesmo pode ser estudado -e é o que nósfacemos-, non se pode perder de vista que é so unhaparte do conjunto, se se quer formular un juízo totalsobre a obra como produto teatral, cuja realización estána sua representación escénica.

la registamos o carácter popular das personages e autlización de motivos pre-literários de tipo folclórico: oparrafeo amoroso, a serenata estudantil, o pranto funeral,as brincadeiras de antroido, a canción coral, o conto defantasmas... Mas é tamén mui importante o elenco deformas dramáticas inspiradas no teatro de ensaio.

54

d "in 1921, en Paris, Castelao asiste ás representacións~, eatr~ do Morcego", espectáculo ruso diri ido o

Nlk.lt~ .Baheff. Es~e inspira-lle as "esceas" do ~oropd rbotIca nos, da cortIna con figuras que cantan d ecos t t d' , a conversare ra os os devancelros algunhas das . ,P fi d ' ' cuals estan

re Igura as en sketchs Imaginados ou realizadCastelao para o Teatro de Arte "os porP t d que quena Cflar en

on eve ra e que desembocou na S 'd dP n' ' OCIe a e Coralo I OOIca. Outros projectos e esquemas análo o 'd

Otero PedralO cando mais adiante Castelao volt g s I eou

~~:ie:o;~~tr~a1i:f¿~tedeC~~~oe~~~~~:~n~~~~s~~f~~~:~:deven de namorar-se. As máscaras a .e os nontruques de figuras, a música o cant~ e a mdaaquIllage, o~fre t ' ' nza son mUl

cuen e.s nas pezás anglOlrlandesas de William B lYeats Iml~adas do t~atro No japonés, pezas que Cas~~ erpudo conecer, pOIS os homes de N' '_ aod' , , os tInan multa

a mlraClon polos escritores i~landeses nacionalistasmesmo os que escrevesen en Inglés. Mas ain '~astelao como artista plástico gcstou muito da d~ queJaponesa, a sua obra teatral semella po pmt~radramaturgos do Abbey Theater, nos que non ~~~a~o os::~~~~ de farsa de monifates que é un componente des~:

55

l. Poño entre parénteses o número correspondente á página daedición de "Os vellos non deven de namorar-se" contida en Teatro"Nós", Follas Novas, Madrid, 1979. As citas van ortograficamenteajustadas á prática seguida neste traballo.

2. "Fondo verde e chan verde" (147).

3. Destas Dez Mulleres, falan individualmente tres. Unha vez,todas juntas.

4. Falan individualmente as mesmas tres: Muller l.', Muller 2.',Muller 3.'. As restantes non falan.

5. Falan as mesmas tres mulleres.

6. "Unha parede branca no fondo. O Boticário aparece morto ederrubado nun sofá" (153).

7. "Olla-se unha parede con duas fiestras pechadas, mais alá de unvalado que impide ver a rúa, que se supón mais baixa" (159).

8. Os retratos parlantes.

9. Os retratos continuan na parede, mas non falan.

10. Desde dentro, fala Mari Pepa, criada de Don Ramón,respondendo á chamada deste. "Unha Voz Lonjana: ¡Señor!" (170).

11. "Fondo verde e chan verde" (171).

12. As Mulleres non falan. Limitan-se a rir.

13. As Mulleres non falan. Limitan-se a rir e a tosir.

14. "Un apartamento cunha fiestra lateral" (176).

15. "O fondo é negro, cunha fiestra acesa. O chan é verdinegro,esvaendo-se na negrume do fondo" (182). Na proximidade do local ondese celebra un baile.

16. Don Ramón monologa. Os Espantallos permanecen mudos eimóveis. "Detrás da fiestra erguen-se gargalladas e retesias" (182).

17. Os Espantallos permanecen mudos e imóveis.

18. Detrás da fiestra comeza unha muiñeira de pandeiros, cantadapor mozos e mozas. Os Espantallos bailan a muiñeira arredor docadáver de Don Ramón (183).

19. "Fondo negro e chan negro" (186).

20. "Fondo verde e chan verde" (196).

56

21. Tres falan individualmente; e todas juntas, un ha vez.

22. O Mozo non está en escena. Canta dentro.

23. O Mozo non está en escena. Canta dentro.

24. "O fondo é un gran lenzo con moitas figuras pintadas" (202).

25. Rematado o monólogo de Pimpinela, canta o Coro form dpolas figuras pIntadas. . a o

, 26. Nas rúbricas das "esceas", Castelao designa ao vello dopnmelro lance como O Boticário ao do segundo como D R 'do t' O' on amon e ao

, , e~celro como Vello, denominacións que respeitamos na 'nosadI VIS Ion en escenas. Mas no Epilogo, onde concorren os tres VellCastelao comprende que resultaria incongruente e equivoca a °t'nomenclatura. O Señor Fuco ja non pode ser O Vello en c ~uead ' oncorrenc:acos outr?s ous. Enton, chama-lIe Señor Fuco. Realmente tampoucohal, razo? para mistura; a designación polo nome p~óprio coadeslgnaclon pola condlclon profesional mas Don Sat' ' ,d B . • . ,uno contInuasen o ollcarJO. Nunha edición revisada, o mais congruente seri'escrever Don Satúrio, Don Ramón e O Señor Fuco en todas as rúbricas

a

quer dos lances, quer do Epílogo. '

" 27. "Esquema argumental de Os vellos non deven de namorar-se" eAspectos ,de Os vellos non deven de namorar-se", en Livros e' t .

galegos. Seculo XX, A Coruña, 1982. au ores

. 28. "Sobre as fontes de Os vellos non deven de namorarse"~I~ros e autores galegos. Século XX, e "Sobre as fontes literárias d~ ¿~

e hos de Castelao", en Colóquio / Letras, 64, Lisboa, 1981.

57

PILAR GARCIA NEGRO

A NARRATrVA DE CASTELAü"Tamén o taberneiro era galego"

(Cousas)

O. Introdudón

Os vintecinco anos en que se encerra a produciónnarrativa de CASTELAO (1909, data do seu primeirorelato, "O segredo", logo incluído en Retrincos-1934, anoen que aparecen estes a máis Os dous de sempre) sustentanos alicerces da narrativa galega da que, realmente, se podeexpender agora a partida de nacimento. No século XIXrazóns de diverso carácter, que irnos expor sucintamente,explican que o noso Rexurdimento (entendendo por taloperíodo comprendido entre 1863, data de publicación dosCantares gallegos de Rosalía, e 1916, ano da fundacióndas "Irmandades da Fala") fose fundamentalmentepoético. Son razóns de índole económica -precariedadeeditorial, burguesia non asimilada receptora de novelascomo nun país normal culturalmente e taménsuministradora de matéria novelábel-, política -é unhaliteratura que nace a despeito da literatura españolaoficial, sempre "malgré elle"- e mesmo de índolesicolóxica -o escritor, nesta fase, pola própria naturezada sociedade na que vive e fai literatura, está máispredisposto a envolver nunha cobertura poética, sempre

61

" róxima ao sentimento, o seu discurso I~terário, Nonmal~ p rén "incapacidade" de nengun xenero para ohabla, po " de canle á narración: esCrItores comogaleg~ seCrvlr ou Lamas Carvajal (só por citarmosRosalla urroS "k h"

omes ~oñecidos) desenvolven contos, mesmo s etc, ~n 'en verso que abonan, xa nesta etapa tempera eteatrall~, " do' idioma a sua versatilidade para orevlta IzaClOn , ' " 'cultivo dos diferentes xeneros literarIos,

En canto que na primeira etapa do xornal A Nosa

( d 1907 como órgao da "SolidarIdadTerra na o en, , ' ' . dGallega") o galego ainda e IdIoma reserva ofundamentalmente para a poesla (norma qu~ rompen os

t s de Asieumedre, pseudónimo de LugrIS Frelre, ou~ontf Pérez Placer) a reaparición deste mesmo xornal

e . "Idearium da~ irmandades da Fala" en 1916 val~~mo~ unha inflexión moi positiva para o uso do galego, na

p "Este boletín -dise no número 2- chegara aprc:sa. l ", d' "Tal propósito valse matenallzarPoner o ga ego o la... . , I

, 'mportantí~imo despegue da narrativa ga ega,non so nunle, " d ¡'d d, t me' n na demostracion practica a va I ez osenon a , " 't s por

I para calquer cometido literarIo; CI emo :ga egol as traducións ao noso idioma de eSCrItoresexemp °F' , , Azodn BaroJ'a Benavente, Muset,como eIXO, ' , '1D'Annunzio ou Rabindranath Tagore;. ou o Impu so xa

'f' uese He quer dar á narratIva con IDlclatlvasespeCl ICO q "1 d d s" paracomo o concurso organizado polas rman a e.

remiar unha novela, xa en 1919 (a gañadora, O dIputado~or V~iramar de López Abente, aparece, por certo, coaportada debuxada por Castelao).

t pois nos anos vinte -revelándoseO que acon ece, .' . '

'dade a respeito do RenaClmento- e quecomo novl d I da arece entre os escritores galegos unha vonta ,e c ara eP, '1' 'o'n literária do galego atraves doutrosrevalIdar a Utl Izacl , I

espécimes diferentes da poesía, tal a prosa narratl~a, ta ot Non é allea a esta vontade o desexo . e CrIar

~~e~~'ións populares destes dous xéneros, como Ilustra o

62

nacimento da biblioteca popular galega "jTerra a Nosa!"(A Coruña 1919), "Céltiga" (Ferrol, 1921) ou "Lar" (ACoruña, 1924). Como sempre que o noso idioma rexistaun avance nalgunha dirección, compre aqui taménvincular este segundo Rexurdimento a un avance noproceso de concienciación nacional, do que son algunsfitos: en 1916 constitúense as "Irmandades da Fala", queneste mesmo ano resucitan, como xa dixemos, A NosaTena; en 1920, a revista Nós, "Boletín mensual da culturagalega", co-dirixida por Risco e Castelao, confere á nasaprodución cultural un carimbo de calidade extraordináriatanto na difusión da arte, da literatura de criación e daciéncia galegas como de Portugal e outros paíseseuropeus, fundamentalmente os de raíces célticas(Irlanda, Gales, Bretaña); en 1923 fúndase o "Seminariode Estudos Galegos" que, entre outras cousas, vai tentarvincular a Universidade á realidade cultural do país; en1928, en fin, comeza a funcionar a editorial "Nós", queacollerá a maior parte das narracións publicadas antes de1936.

Compre repararmos tamén nun dado cualitativo.Prolifera. dentro do xénero narrativo, a forma breve, achamada novela curta ou relato e máis concretamente oscontos pertencentes -en palabras de V. Risco- " ...a esaliteratura sintética qu 'antre nós iniciou Castelao (l). Anómina de relatos desta altura permítenos tamén sentar aafirmación da enorme fortuna con que este xénero ousub-xénero pousou na nosa literatura e como o fixo porrazóns intrínsecas moi ligadas á própria natureza desta.Está, en primeiro lugar, a disponibilidade que o cantoofrece como prolongación ou "tradución" á escritadunha vea de literatura oral que nunca deixou de existir eproducirse no pobo (o mesmo Castelao sinala estecarácter, como habemos ver, en duas lendas publicadasen Nós en 1930); en segundo lugar, a eficácia do formato

63

. . , literária dun sucedo, anécdota oupara a re-cn~CI?n I"dade (e tamén aqui Castelao deu"flash" da propna rea I

b s de elaboración xenial, nomeadament,e coaspro a entorno do escritor, trazo comun queCousas) t ou inti~amente tantos relatos desta etapaemparen a . 'I't de dalgunhas "causas" cos cantos( mpróbese a slml I u Ica d F'I . a Valverde ou con alguns re atasde Os nenos e I guelr . I '

. do trasno de R Dieste; hal, afina, razons?e ~~:~~~I~~Sportantesde po~ibilidade edi,torial, ~on sóIgu . , o ulares de libros, senon tamen enen . colecCl~~ x~ q~edou apontado (lembremos que neste~:~st~s¿ c;ráctica corrente xa non a inclusión ,d~ relatos

? . da a de novelas por entregas nas paxlOas dossenon alO .. . a galega

· '0 polo que se pubhcara a pnmelr ,xornalS, mel . IVII d n 1880)Majina ou a filia espúrea, de Marcia a a ares, e .

E POI'S estas son as coordenadas en quen resumo, ,debemos inscreber a narrativa de Castelao:

I - O impulso que cobra o cultivo da ~~osa de· . t da man da xeraclOn dascriación nos anos VIO e, ..

d d Fala" / "Nós" en Slmetna cun"Irmanda es a .. 'incremento da conciéncia naclOnahsta. .

. . . de canles de difusión tan efIcaces2 - A eXIstencia " . . 1) ,·A N T rra Nós (revista e mals edltona e as

como osa e , . d' ue permiten falar duncoleccións de relatos cita as, q f .,momento realmente espléndido da prosa de ICClongalega.

3 - O achádego -orixinal de Castelao- da cousacomo 'molde narrativo de enorme rentablhdade expresivae estética.

I. A xénese de Castelao narrador. Algo sobre fontes eprocedimentos.

H · I que asombra na (re) leitura da prosaal a go " nha vez a

narrativa de Castelao e é .~Om%rObar:no;am:~~au tan feita.sua perfeición, a ImpreSlOn e ser

64

ande non sobra nen falta ren, que semella nada dunhamoi medida conxunción de elementos e, porén, nonrebuscada nen artificial, cunha aparéncia de espontanei­dade que ainda acentua esa frescura e axilidade verbal,ese humor, conservados através do tempo. Pero aindaasombra máis, se seguimos de vagar a traxectória artísticae literária do naso autor, decatármonos de que existeunha íntima soldadura entre o seu traballo comodebuxante, como caricaturista, e o seu traballo Comoprosista e de como non é a cantidade nen a exuberánciade motivos o que nos cautiva senón a calidade dacomposición, mesmo sobre elementos reiterados, comolago habemos ver.

Castelqo iniciase, é ben sabido, como debuxante: éautor de estampas xa polos anos primeiros do século,senda estudante en Santiago. O labor de decantación eaperfeizoamento da sua técnica vai cadrar xustamentecoa sua vinculación ao galeguismo através das"Irmandades da Fala", de A Nosa Terra e de Nós. Non é,pois, casual que a primeira colaboración artística deCastelao no órgao das Irmandades (ANT, nº 25,20/7/1917) sexa para expor, através do comento irónicodo labrego ante o anúncio dunha corrida de tauros("jLástema de bois!"), un ponto de vista, unha filosofía("Filosofía labrega" é o título da estampa) claramentegalega e popular.

Neste pé da caricatura, Como nos doutras moitas, haique situar a orixe do carpo narrativo de Castelao. Deprimeiras, o camezo parece "tímido"; o texto nonultrapasa nunca os límites da frase verosimilmente dita oupensada polo(s) personaxe(s) do debuxo (tal as célebresCousas da vida); despois, o debuxo rompe a falar,"rebentando" o seu encerro inicial; xa é o caso, porexemplo, de "A tola do monte", publicada no nº 2 de Nós(30/1111920) e lago reelaborada para a primeira edición

65

de Cousas, en 1926. O mesmo acontece con outrasexplicacións de debuxos aparecidos nesta mesma revista eposteriormente incluídas no citado libro como relatos:son os casos de "Foi que unha noite maura ... ", que secorresponde ca relato de Cousas que comeza "Camiñoesquecido que xa non vai a ningures."; "Na mesa depedra ... " ca terceiro párrafo do prólogo e "Novela" coahistória de Ramón Carballo, aparecidos respectivamentenos nºs 3 (30/12/1920), 6 (20/8/1921) e 9 (31/1/1922) (2).

Mesmo esta simbiose debuxo-texto é sentida poloprópio Castelao no título que acuña para talescomposicións. Sabido é que, baixo o rubro de "Causas davida", o artista galegü publicaba caricaturas cun péalusivo en vários xornais do país desde os primeiros anosda década dos vinte; pois ben, baixo o mesmo rótulo vaiaparecer en A Nosa Terra, xa en 1919 (nº 99, 5/9/1919) uncanto que despois Castelao recollerá, reelaborándoosignificativamente en Cousas. No primeiro caso, trátasedunha transcripción "magnetofónica" -se valer oanacronismo-, cos xiros, interrupcións, picardias emodismos caracteristicos do vello do cal di recoller anarración o noso autor, que mesmo encarece: "Tal comocho conto, leutor amigo, así mo contou a min unmariñeiro de oitenta anos, todo enrugado", isto é, cunhafidelidade voluntária á oralidade e, sobre todo, áautenticidade do relato. Pois ben, este mesmo canto vaiaparecer en Cousas, transformado e mel1oradoliterariamente: neste caso o autor toma a "batuta" danarración e o mesmo sucedo (o pánico que causa nunhapequena vila mariñeira a aparición da "luz eléutrica" queas xentes, a carpir e tremer, identifican ca fin do mundo, éagora contado como unha peza da memária colectiva davila. Na primeira versión é un viúvo -o vello que 110canta a Castelao- o que lembra, rindo ben, cal fora aorixe da boda coa mu11er coa que vivia, ante o temor de"morrer en pecado"; no relato de Cousas (que comeza:"Aínda eu non nascera ... "), é Ramón, "o mozo máis forte

66

da vila" o que se achega ao cura, "traendo da man á mozados seus amores" para casaren ... (3)

NO,utras ocasións, Castelao traslada a libro asnarra~lOns xa publicadas anteriormente en A Nosa Tenaou Nos sen as alterar. Tal é o caso, por exemplo datItulada "A vella Fanchuca" (Nós, nº 31, 2517/1~26)'quese corresponde ca relato de Cousas que comeza "Estamor;a de pedra~ e tellas ... ". Ainda máis exemplos. Ahlstona, de Ramon Carballo, o infortunado emigrante apel do <:al acabou en cOlro curudo para un taxidermistaestranxelro, de Paris, M. LavaJet, facer petacas xaaparecera como "Novela" no nº 9 de Nós (31/1/1922),tItulo, por certo, sobre o que Castelao ironiza na versióndefInItIva de Cousas ("Eiquí compría escribir unhanovela; pero eu son home de ben e non debo contar o quenon se!. Pero novela haina"l.

Hai, en fin, relatos publicados nas páxinas de Nósnon recolleltos en lIbro con posterioridade. Son porexemplo, dous re!ato.s ",orais" dos que non apareceude~pols nova verslOn Iiterana (4 l. Titúlaos "Duas lendas"(~os, nº 73, 15/1/1930), a primeira "recollida de bocad unha vella na feligresía de Asados (Rianxo)'"segunda, "r;coll,i,da de boca d'un vello na feligresía' d:Castrelos (VIgo) . Dan canta de sucedas misteriosos (unrelaclO~ado cun bon crego atrapado polo secreto deconfeslOn; o outro cun milagre providencialmenteoperado. na Igrexa da vila para que un vello ferreiroendOldecIdo de clUmes non ferise á sua formosa mullermoza).

Compre reseñar tamén a fonte autobiográfica de boaparte do dIscurso narrativo de Castelao O exempl ,.l" . o malsc aro e o de Retrmcos (1934), conxunto de cinco relatosque abranxen épocas significativas da vida do autorcomo. veremos; mals tamén hai abundantes pegadas d~

expenencla Vital do autor noutros libros como poden ser

67

Un 0110 de vidro e Os dous de sempre. O que acontece é queo pouso persoal, autobiográfico, está tan ben dosificadoou tan ben literaturizado, desprovisto, como nun bonfilme, de toda anécdota sobrante, que o resultado éóptimo, porque o autor fala e non fala ao mesmo tempoe, en calquer caso, son experiéncias persoais trasunto oureflexo doutras colectivas.

É preciso, finalmente, sinalar unha outra habilidadede Castelao, canto á sua técnica narrativa, cal é a deutilizar un número restrito de "Ieit motiv" que, porén, Iledan un extraordinario xogo gráfico-literário e nonresultan reiterativos nen faltos de orixinalidade. O xénioliterário consiste precisamente en recrialos con facescualitativamente iguais mais formalmente diferentes.Anotemos alguns. O tema, por exemplo, do emigrantefracasado, que xa aparece en Un 0110 de vidro, reaparecemaxistralmente en Cousas ("O pai de Migueliño"), en Osdous de sempre (a experiéncia de Pedro en América) e teno seu correlato en diferentes estampas de Cousas da vida edo album Nós. Tamén, por exemplo, a idea quepoderíamos resumir coas próprias palabras do escritor:"O home que foi ladrón e dispóis fíxose filántropo" (decincoenta homes por dez reás), que xa tiña aparecido enCousas da vida e nas Cousas (o rillote cruel que derramaas esmolas traballosamente recollidas pola vellamedicante -do relato que comeza: "Ese rapaz saído dasmiñs lembranzas..."- tórnase " ...un señor de sona e decreto, dono de moitos millóns, amo de moita xente e demoitos comércios alá nas Américas"). O barbeiro deCousas "profunda" o mesmo que "profunda" Rañolas deOs dous de sempre. Os animais pensan e Castelaotranscrébenos o seu pensamento: o da vaca en Un 0110 devidro, o do burro en Cousas, o diálogo dos bois na feiradeste mesmo libro. O Romualdo "fino" das Cousas vaiaparecer caricaturizado nas Cousas da vida e os seus perfis

68

valerán para compor tamén a figura de Pedriño de Osdous de sempre. A afición ás lambetadas do Pedriño destanovela, que Castelao relata no cap. 1I, tiña sido xaobxecto dunha "cousa" publicada en El Pueblo Gallego20/3/1927. ' o

B. A obra narrativa de Castelao.

Vela.qui o corpus narrativo de Castelao (5) ordenadocronoloxIamente:

1909 "O segredo" ("Retrincos", 1934)

1914 "O inglés" ("Retrincos", 1934)

1918 "Peito de lobo" ("Retrincos", 1934)1922 Un 0110 de vidro

"O retrato" ("Retrincos", 1934)1926 Cousas (primeiro libro)

1929 Cousas (segundo libro)

1934 "Sabela" "Retrincos", 1934)

Os dOlls de sempre

COllsas (edición conxunta)

B.l. yn 0110 de vidro. Memorias duo esquelete

E este relat_o o que supón o bautismo como narradorde, Castelao, conecldo e acreditado até entón como artist~plastlco. A versión inicial do relato estaba incluid d

texto dunha conferéncia dada por Castelao na Coruña no1920. Como libro publicouse despois, con ilustración~'~~autor, na colección céltiga en i 922 (6). O estreo non p d',. f o laser malS a ortunado: Castelao utiliza un, para entónaudaz, recurso, cal é o de inmiscuirse na "vida" n¿Clmeterto dun esquelete que, afortunadamenteconservara o seu olIo de vidro, o que Ile permita ollar-~

contar-o o que ao seu redor acontecia. Esta narración ficaconcentncamente encerrada dentro dunha outra _prologal e epilogaJ- do autor, que se dirixe ao "leutor" eo gUla na mformación sobre as memórias Ha'

b ' J . I uno stacu o salvado por Castelao na condución do relato,

69

.- dado pala escolla estrutural do mesmo e máisque VI na ," ,"polo ponto de vista adoptado; tratabase de casar asduas voces (narrador-esquelete) de modo e manelra quenon chocasen entre si, obstáculo salvado mesmo naq~elasreferéncias que son filias directas da nova ~onclencla

política do autor, como as relativas aos c~~lques, queasócia maxistralmente cos vampiros, ~u a VISlOn ~aquelesprogrersistas do XIX, moi republ~canos mals nada

. do galego' despois de ironizar sobre aamigos, . "."imposibilidade dun esquelete para pronunciar o J e o"g" fortes, xa que os esqueletes no~ te~en gorxa, Castelao

, . . a VI'SI'O'n deles umtansta e falsamentecntlca aSI ,progresista:

"Oíndolles decir que o progreso vai cara a unidade toméi aparola pra aclarar que o progreso iña cara ,aharmonía : quese o progreso fose cara isa unidade anupatrca: anuestetIc,a,antinatural e criminal, por riba do progreso esta a perfeuclOne que nós, os galegos, por un desexo de perfeución e por, unhadinidade que xa vai sendo dinidade persoal non deblamosconsentir que na fala dos nosos abós se eispresase somentes aincultura que lle debemos ao centralismo" (7).

É esta inxección de realidade (aquí, como vemos,levemente tocada de esquematismo), xunto con outrasalusións ao mundo dos vivos o que lIe quita ao relatocalquer trazo de macabrismo, ausente, na nasa opinióntanto da intención como dos resultados do a~tor eimposíbel, ademais, nunhas histórias (pois coleCCión devárias é, en realidade, o libro) dexergadas por un"esquelete" humanista qu~ conserva a le~branza darepresión e martes en Oselra, ~eb~a e ~ofan, ~ .afectofilial no reencontro .co seu propno pal, a cntlca dacrueldade do inglés, etc. Lembremos finalmente. ointencionado remate das "memórias" de claro contldoanti-caciquil (repárese de novo na da~a do libro e na"aterrizaxe" para a história da Gahza do Castelaopolítico): "-Vampiros hainos; pois lago polo sí ou polo

70

non, debían queimarse a todos os caciques. Os caciquesson capaces de facérense os mortos pra seguir vivindo aconta dos malpocados", que semella conter unhainvitación para se desfacer deles e asi evitarmos que haxavampiros nunha ou noutra banda da raia da vida.

n.l. Cousas

"Cada cousa d'estas cousas de Castelao, dobladas dedeseño e verba, é unha pequena obra de arte ... ".

"Ten que facer co-elas o poema inteiro da Galiza dehoxe" .

" ... cada unha é unha novela nunha páxina".

"De cada unha poderíase sacar unha novela, unpoema, un drama, unha comedia".

"As Cousas de Castelao enseñan mais da psicoloxíados galegos, e da psicoloxía de todolos homes, quetodolos outros inquéritos que se poidan facer" (8).

Estas afirmacións, con toda probabilidade deVicente Risco, informan perfeitaménte da natureza ecarácter deste achádego narrativo de Castelao, amáisorixinal sen dúbida da sua produción e que constitui, porsi só, un xénero ou sub-xénero específico dentro danarrativa galega. Cando tentamos apurar unha definicióndas "causas", realmente chegamos a un beco sen saída,tautolóxico: a "causa" é a "causa" e é que se trata, conefeito, de relatos breves acompañados de ilustracióngráfica, mais senda esta moito máis que un complementodo texto; formando todas elas -as cuarenta e catro quecompoñen a edición conxunta (9)- un conxuntoharmónico, hai unha convivéncia de xéneros ao langa dolibro: mentres algunhas son poemas, como tendemostrado Carballo Calero ("Chámanlle a Marquesi­ña" por exemplo), noutras priva o carácter narrativo, ~)U

dramático ou mesmo cinematográfico (10) ("O Rifante","Se eu fose autor", "Chegou das Américas un hame

71

rico", respectivamente, serven como exemplo de cada undestes xéneros).

Hai, de por parte, unha co~binaci?? I?erfeita dedebuxo e texto: Castelao atinxe aqUl o eqUlhbno das suasduas .facetas artísticas, dándose a man o debuxante e oescritor ou, como se dicia en Nós, "Castelao dibuxante,auto-glosado por Castelao poeta" (~1). Repr:sentan,pois, o ponto médio dunha traxectona artlstlca quepadería trazarse cos segumtes fitos:

1.- Caricatura ou debuxo.2.- Caricaturas cun pé explicativo (Cousas da vida ou

Cincuenta hornes por dez reás).3.- Debuxo + texto a partes igmüs (Cousas).

4.- Novela (ou relatos ensariflados) con ilustraciónsintercaladas (Os dous de sempre).

5.- Relatos sen ilustración do autor (Retrincos, conportada encomendada por Castelao a Maside).

Xa ternos falado da orixe dalgunhas "causas" e decomo deron pé a un extraordinário florecimento naliteratura da~uel tempo do canto ou re.lat~ ou. novelabreve (12). E preciso lembrar que o pnmelro IIb.ro, ~eCousas foi presentado como traballo anual ao "Semmanode Estudos Galegos" o 16 de maio de 1925, o .que.po~,derelevo a vinculación do trabaBa literário coas mstltuclOnsda cultura galega de entón. Mais o esquema da "causa"tamén é aplicábel á narrativa inteira de Castel~~, comoten explicado Carballo Calero: "A ~oncentraclOn ou aespansión da fórmula das Cousas .esta presente en t?da,anarrativa de Castelao. Así a antenor como a postenor asCousas mesmas. Deste xeito, temas: apricación dafórmula no seu estado puro (Cousas); espansión dafórmula (Retrincos, que son cousas distendidas);multiplicación ou xustaposición da fórmula (Un 0110 devidro e Os dous de sempre)" (13), encarecendo como a

72

mesma obra gráfica de Castelao en boa parte se podeexplicar conforme a mesma fórmula (as Cousas da vida ouos Cincuenta hornes... serían cousas concentradas),aspecto ao que xa nos referímos tamén ao falarmos daxénese da narrativa do naso autor.

Tematicamente é doado estabelecer vários eixospresentes recorrentemente -e cáseque diríamosritmicamente- ao langa das Cousas. Un seria aemigración, ollada desde diferentes pontos de vista: oremate macabro de Ramón Carballo, despois deemigracións sucesivas; o pauso da pátria galegasimbolizada na morriña que sente Bieito, emigrante naArxentina, por voltar á Galiza e poder recuperar aquelichaviño de aura que enterrara no monte senda nena; amentira piadosa que cobre a morte da nai da mulleremigrada, mentira amorosamente mantida en terras delonxe polo seu home durante anos e anos, para lle evitar adar da noticia e da separación; o magnífico relato da vidade Panchito, "negriño cubano", traguido a unha aldeagalega por un emigrante enrequecido e que remata porvoltar á Galiza, a sua verdadeira terra, após a estadia,como tantos outros galegos, en Cuba, xusto na terra andenacera, para mellorar a sorte; o encontro emocionado devários mariñeiros galegos e máis o taberneiro que osatendia nunha taberna dun "porto lonxano do norte",que descobren, unha vez que o viña abre as portas da suaverdadeira identidade e se poñen a cantar en galego, queson compatriotas; o retorno do "americano" á sua terra,Galiza, feito un desastre, agardado ansiosamente polofilio, Migueliño, que se agarra á imaxe de homes benfachendosos que non son seu pai...

A vida no mar, as suas misérias e os seus problemasconstituen tamén obxeto de várias das Cousas: apersonalidade do "Rifante", vello mariñeiro, cuxa vidacambiou "cando as traíñas mataron o xeito"; o rezo polosafogados que entoaba sempre a siña Sinforosa; a

73

semblanza dos "apóstoios", vellos mariñeiros, que, adespeito da sua idade, seguian largando o aparello parapescaren os días mornos de sol, víti~as dun progreso que"trouxo riquezas e trouxo fames , pre?ecesores dos"vellos de hoxe en día" que "andan a pedir palas portasdos ricos que teñen barcos e non va~ ~o mar"; a volta áterra, dramática, do carpo do mannelro marta...

Hai en fIn "causas" agrupábeis non tanto polotema co~o pala 'impresión que destilan; e~ocacións che.asde tenrura e de lirismo de anacos da vida dunha vl!amariñeira; lembranzas humorísticas de personaxescaracterísticos dela (o barbeiro "profundador", o vello"Saramaguiño", o Martiño, o filio de Rosendo, don

Froitoso... ).Poucos libros como este, en definitiva, tal e como

recolliamos na recensión do principio, nos darán unhaidea máis completa da nasa psicoloxía colectiva, da mor,alpopular galega (efr. "A vella. ?on para de gra~ar .a suafelicidade ... ") e tamén de mOl Importantes secuenCias danasa economía e mesmo da nasa história. Todo istodepurado estilisticamente até o. pon~o de, fa.cer das"causas" unidades narrativas perfeltas, Impecabels na suaconstrución (tan coidada, tantas veces luída amo~osa­mente até conseguir o efeito procurado), con finals de.relato que son auténticas fibelas de ou;o. e que, ,naeconomía do relato, resultan dunha eficaCia expresiva

extraordinaria.

n.3. Retrincos.Con este libro de cinco relatos, publicado en 1934 e

que recolle outros tantos retrincos ou retallos da vida doautor Castelao compón unha sorte de fotografía da suavida,' captada en vários momentos ,diferentes: "Osegredo" e máis "O inglés" ~erten,~en.a sua nenez;, naetapa de emigración arxentma; Pelta de lobo e

74

"Sabela" adscrébense á sua vida de mozo ledo esacumeiro en Rianxo; "O retrato" infórmanos dunepisódio auténtico vivido por Castelao (requerido parafacer de retratista e non de médico) na sua vila, cando aepidémia de gripe do ano 1918 o empuxou a volverexercer a carreira de médico que xa había 'anos deixara.

Vintecinco anos separan a redacción destes cincorelatos ("O segredo aparece datado en 1909, enCompostela; "Sabela", en 1934, en Pontevedra; "Oretrato", "Peito de lobo" e "O segredo" foranpublicados, de por parte, en Nós, nº 43, 25/7/1927;"Peito de lobo", anteriormente, en A Nosa Terra, nº 95,25/6/1919), mais non hai, emporiso, ruptura ouafastamento de nengun tipo entre eles. Semellanrealmente producidos no mesmo momento e nadas damesma inspiración e revelan, máis unha vez, o pulsoextraordinário que Castelao tiña para a forma breve:tamén aqui os retrincos son unidades cerradas perfeitas,cun exquisito cuidado de todos os recursos estilísticos: aadxectivación, ° clímax do relato, a dosificación doscumes expresivos, a selección do trazo máis rentábelesteticamente, etc.

n. 4. Os dous de sempre.

Publicada tamén en 1934, Castelao dedica "estamiña primeira novela" aos mozos galegos e el mesmo acalifica na dedicatória como "tan humán e tan miña quenon podería oferecervos nada mellar", E, efectivamente,esta novela é filla en boa parte de variadas experiéncias deCastelao, en diferentes escenários e etapas da vida dooutro: as suas lembranzas de Rianxo, a viaxe que o leva acoñecer Paris (son ben parecidas as impresións deC:astelao no seu Diario e as de Rañolas nesta novela), aVida en Pontevedra como funcionário da Administracióndo Estado, mesmo os recordos da sua estadia naArxentina, na abrigada emigración familiar ... E tamén lIe

75

acai o adxectivo "humana" que lIe apón.o autor, porq~eno debuxo deses dous personaxes tan diferentes e, aSI etodo, compenetrados, que son Pedr? e Rañolas,. ~on hainunca crueldade nen sarcasmo, senon comprenslOn paraas suas condutas.

Castelao vai seguindo alternativamente as vidasdestes dous personaxes, facendo o seguimento dasmesmas desde a infáncia, nunha vila que transparenta anatal do autor, Rianxo, pasando por diferentes escenáriosde dentro e de fóra do país até chegar ao remate das vidasde ambos os dous. As liñas paralelas que marcan aseparación dos dous amigos e os seus destinos respectivosdesfanse nos capítulos en que o autor pousa a ollada nocruce, na convivéncia no mesmo escenário de "os dous desempre". Os dous de sempre son tan opostos como opaxaro e a ra que decoran a portada ori~inal do libro,feita polo próprio Castelao. Do mesmo xelto qu~ a ra ouo sapo viven sempre arrentes do chan, Pedro (ate o nome"soa" a inanimado) é o típico pousafoles, que vive por epara o seu bandullo, vexetativamente, en ~e:manente

abúlia, incapaz de reaxir nen cando o atacan flslcamente.En cámbio, Rañolas quer elevar, como o paxaro, o voopor riba dunhas circunstáncias que non lIe gostan, mesmorompendo co seu entorno e tentando vir~las para ~obrarfóra a dignidade que lIe negan dentro. ASI, a sua Vida valser unha peregrinación por diferentes lu.gares ~ue só va~ser residéncia pasaxeira: Lourdes, Pans... ate voltar aterra cerrando un círculo de estabilidade só aparente,pois rica desmentida con ese final traumático que é o seusuicídio. A paradoxa reside ademais en que, mentresPedro é un home normal fisicamente, Rañolas é untolleito que só con moita disposición e moita viveza podedisminuir ou atenuar a sua eiva.

É urxente aclarar, dada esta caracterización dospersonaxes, que Castelao non caíu nen na caricatura nen

76

no esquematismo na sua elaboración. Estes Pedro eRañolas que terian talvez dun Valle Inclán un tratamentoesperpéntico que os convertería en marionetasdeliberadamente deformadas, teñen aqui, en cámbio,autonomía de conduta; non son bonecos, por moito queas circunstáncias das suas vidas e das suas personalidadesos forcen ou condicionen moi gravemente. 'Asi, Rañolas éun pobre eivado, un marxinado socialmente, mais sabereporse e conquista sen claudicacións -isto é, senacreditar na bondade dos bens materiais que o habilitanaos ollos dos demais- o preciso para incardinarse,sequer temporalmente, na sociedade en que nacera.Tamén non son esquemas: Castelao "dá" repetidasoportunidades a Pedro para virar o rumbo da sua vida,mais esta é unha sorte de épica ao revés, con sucesivostropezos que o degradan no ridículo, un ridículo do quesó o salva a mirada, cremos que conmiserativa oucomprensiva, do autor.

A leitura de Os dous... obriga, pois, a irmosestabelecendo simultaneamente unha duaJidade deperspectivas. O seu final, a replantexarnos os termosconvencionais do éxito e do fracaso. ¿Acaso non estáninvertidos ambos, burlando as aparéncias (Pedro, cun"doado remate", vello, feliz no seu puro vexetar;Rañolas, con ese fin violento, tremendo, pero digno)?Lembremos que o libro remata con estas palabras(prescindimos da coda final titulada "Remate" que, aonoso xuício, desloce o remate auténtico do libro):

"Na parede branca, salferida de miolos sanguiñentos, deixaRañolas a súa despedida. Era unha soia yerba, escrita conletras grandes e mauras:

¡PROTESTO!",

isto é, termina, pese a sua auto-aniquilación, cunhadenúncia activa que, ademais, ten detrás unha vida deresisténcia e de superación (hai unha frustración ante a

77

vida sobre a que profunda, non unha psicopatia).

E xa, como fin, unha reflexión sobre o título que, secadra, teria que figurar ao principio. ¿Que son ou, mellardito, que simbolizan para Castelao os dous de sempre? ¿Éa sua unha mera unión circunstancial, anecdótica, ou ten,polo contrário, un carácter de permanéncia, mesmo naespécie humana, universal, que ultrapasa os límites dassuas vidas? O debuxo da portada a que aludimos pareceinclinar a opinión a esta segunda valoración. En calquercaso, ternos ante nós unha novela que triunfou -como oresto do Castelao artista, escritor e, por suposto, patriotae político- sobre a barreira do tempo e que segueprendendo a nasa atención pola sua boa factura, pola suacordialidade, pala sua falta de dogmatismo, porque, endefinitiva, nos ensina, como facia Rañolas, a profundarno que nos rodea.

In. ConclusiónA xeito de resumo ou valoración da obra narrativa

de Castelao, que quixemos expor nos seus trazos máisrelévantes, anotemos unicamente algunhas afirmaciónsque xa famas enunciando anteriormente:

1.- Castelao compón unha "sinfonia" plástico-literária,ande ambas as estéticas se funden harmoniosamente. Aosefeitos deste traballo, compre subliñar, porén, o seu oficiode escritor concienzudamente preocupado poloinstrumento, a palabra, que manexa.

2.- A consecución dun máximo de resultados estéticos ecomunicativos cun mínimo de meios, entendendo por talnon a parquedade de recursos senón a sua sábia eeconómica utilización.

3.- O carácter interxenérico da sua obra que misturaépica e lírica, narración e drama, dor e humor.

4.- A composición de cuadros narrativos que abranxen

78

un espectr? ~mplo do ponto de vista biográfico e socialnunha espec¡e de síntese da Galiza do seu tempo. '

.. .. .."Tamén o taberneiro era galego" Q'b . Uixemos

enca ezar o traballo con esta cita das suas Cousa le tu d' as, porque

¡ ra a narrativa d~ Castelao nos descobre cantas ecantas causas son tamen galegas. LeitÍlra q , hP

. . " ue e un aermanente IOvltaciOn a, como el indica no for ' .

'1 "A ' mOS¡Slmopro ogo caron da natureza" daquela obra f¡'t ,.causa . fi . , ar ma¡s

, s na palsaxe, ISlca e humana, que ternos arred dnos. or e

79

NOTAS

(1) Na reseña a Os arquivos do trasno, de Rafael Dieste, en Nós, nº 29,15/5/1926.

(2) Álvarez Blázquez (para as Cousas, terceiro libro; vid. Bibliografía)ten feito un seguimento dos relatos de Castelao aparecidos nosxornais Galicia e El Pueblo Gallego e máis na revista Nós e A NosaTerra que veñen senda a matriz dos relatos que figurarian despoisnas Cousas en libro.

(3) Alonso Montero (en Prosas...; vid. Bibliografia; páx. 139) rexista asorpresa de ter atopado o título "Cousas da vida" (que se asóciaadoito cos debuxos con pé) aplicado a contos publicados na revistaCéltiga de Buenos Aíres no ano 1927. Mais, como indicámos aqui,este titular de "Cousas da vida" xa aparecera oito anos antes, en ANosa Terra, tamén para albergar a primeira versión dunha futuraucousa".

(4) Non apareceu versión literária, queremos dicer en vida do autor.Modernamente, teñen sido resgatados para o leitor no libroHestorias e lendas (vid. Bibliografia).

(5) Sinalamos aquí non toda a narrativa de Castelao senón aquelaaparecida en libro orixinariamente ou ben pasada a libro despoisda sua aparición en diferentes meios xornalisticos e en vida doautor. Os libros, pois; deste xénero publícanse entre 1922 e 1934;quixemos, secomasi, marcar as datas en que aparecen datados poloautor, para que se advirta a temperá dedicación de Castelao a estelabor literário.

(6) Fíxose unha edición normal e máis unha de luxo; ambas as duasmoi coidadas.

(7) Este párrafo, con moi poucas variacións, foi inserido por Castelaono discurso pronunciado en Vigo o 25 de Xullo de 1930 ereproducido despois en Nós, nº 80, 15/8/1930, baixo o rótulo: "Oque debemos ó centralismo".

(8) Na reseña do segundo libro de Cousas, en Nós, nº 66,15/6/1929.

(9) A editorial Nós en 1934 publicou unha edición conxunta dos douslibros de Cousas. Non nasos días, Galaxia fixo o própio en 1962,nunha chamada "terceira edición", que imita con fortuna oformato das orixinais e, desde lago, respeita e reproduce confidelidade os debuxos de Castelao, imprescindíbeis no conxunto dolibro; non comprendemos, por tanto, a razón de introduciren

80

modificacións ortográficas a partires da cuarta edición ("pra" por"para", "seguir os" por "seguilos", "a un" por "ón", etc.).

OO) Que saibamos, foron levados ao cine dous relatos das Cousas deCastelao, cos títulos de "O pai de Migueliño" e "A ponte da vereavella" e cremos que out ros moitos poderían ser levados a este meioartístico sen violéncia nengunha.

(11) Na reseña ao primeiro libro de Cousas, tamén seguramente de V.RISCO, en Nós, nº 27, 15/3/1926.

(i 2) A este respeito, Vicente Risco -que, por certo, fai unhas críticasIIterá~ias agudísi~asen todas as suas colaboracións desta época­sublIna a ImportancIa da fortuna deste xénero na nasa literaturacon estas palabras: "Istes contistas breves -Castelao, OteroPedrayo, Dleste, Montes, Filgueira- teñen pra min imensaimportanza na nasa literatura. Coido que representan un géneronovo, que cecals ten un precedente nas literaturas orientaes e nanovelística popular, mais que ven ser arastora o mais proprio daslIteraturas mozas: a rusa, a Irlandesa, a galega... O qual non deixade ser siñificativo" (en A Nosa Terra, nº 253, 1110/1928).

(13) CARBAL LO CALERO, R.: Libros e autores galegos. Século XX,CI!. en BlblIografia, páx. 52.

• • •

81

CASTELAO, A.R.:

BIBLlOGRAFIA

(Anotamos unicamente aquelas publicacións,de toda a bibliografía sobre o autor, que nosparecen aproveitábeis para este tema enconcreto; incluimos a narrativa editada envida de Castelao nas suas edicións orixinais,máis alguns dos libros compostos con prosassuas após a sua morte).

A NOSA TERRA (anos 1916-1919).

A NOSA TERRA nº 474, Buenos Aires, 1950, adicada a Castelao (existeedición facsimilar, 1983).

CARBALLO CALERO: Historia da literatura galega contemporánea,ed. Galaxia, Vigo, 2.' eJ., 1975.

Libros e autores galegos. Século XX,Fundación Barrié, col. "Galicia viva", ACoruña, 1982.

Un 0110 de vidro, Céltiga, Ferrol, 1922.Cousas (1 º), Lar, A Coruña, 1926.Cousas (2º), Nós, A Coruña, 1929.Cousas (edición conxunta), Nós, Santiago,1934.Retrincos, Nós, Santiago, 1934.Os dous de sempre, Nós, Santiago, 1934.Escolma posible (prólogo e selección dedMarino Dónega), Galaxia, Vigo, 1964.Historias e lendas (limiar de D. X. Cabana),eds. Castelos, Vigo, 1972.Prosas recuperadas, I (recolleita, limiar,crono1oxía e notas de X. Alonso Montero);eds. Celta, Lugo, 1974.Cousas, terceiro libro (edición e ¡imiar de X.M.' Alvarez Blázquez), eds. Castelos, Vigo,1975.

Existen ediciónsmodernas de todaselas.

DÓNEGA, M.: "Descripción, metáfora e memoria en Castelao", enGrial, nº 47, xaneiro-marzo 1975.

FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: Ánxel Casal e o libro galego, eds. do

82

Castro, A Coruña, 1983.

NÓS, edición facsimilar das revistas orixinais, Galaxia, Vigo, 1979.

PAZ ANDRADE, V.: Castelao na luz e na sombra, eds. do Castro, ACoruña, 1982.

"Semanario cultural" de EL FARO DE VIGO, nO 27, 30/7/1983(monográfico adicado a Castelao).

VARELA JÁCOME, B.: Estructuras de la narrativa de Castelao ed.Librigal, A Coruña, 1973. '

VÁZQUEZ CUESTA, P.: "Literatura gallega", en Historia de lasliteraturas hispánicas no castellanas, ed. Taurus, Madrid, 1980.

83

EDUARDO GUTIERREZ

PARA LER O "SEMPRE ENGALIZA"

Para Mario López Rico,en sinal de amizade

Sen utópicos idealismos, non podemos menos quetomar por un síntoma esperanzador que nunha épocacomo a actual, ande o esquecimento desleixado é casexeral, a figura de Castelao perviva e concite un interés emesmo un respeito tan amplos. Quizais a sua categoría demito explique parcialmente o fenómeno, tanto poloatractivo da sua requintada obra artística como palaadmiración suscitada pala sua entrega ética a un ideal.Ora, imediatamente habería que engadir que determina­das promocións da referida obra obedecen a motivaciónsalonxadas, cando non francamente dispares, dosignificado real da sua figura e do contido radical da suaprodución. Se non trata só do filón editorial, senón dosintentos de asimilación por parte do sistema do fenómenoCastelao, hoxe viveiro de citas para persoeiros da maisrecalcitrante direita, a mesma que o enviou ao exílio e queunha vez marta pretendeu, non hai tantos anos. traé-Io a

87

Galiza en descomunal fanfárria. "Teño un medo terríbela que se me canonice; adiviñará-se por que publiquei estelibro: debe impedir que se cometan abuso~ comigo",escrebia Nietzsche en "Ecce Homo". Non o conseguiu.Apesar do "Sempre en Galiza" e, sobretodo, apesar dasua actuación política, Castelao tampouco. A burocrati­zación cultural e o trafego fragmentário da sua obra porparte da intelectualidade estilita, o poder imenso dosmeios de comunicación, deron nos últimos anos na suaparcial conversiÓn en adobio de fogares e intelectos.Ainda ben, traxectória e obra asinalan un inequívococamiño nacionalista, non precisamente tranquilizadorpara a dereita eterna ou para a progresia moma.

Non se intenta, xa que logo, neste trabaBo, develarsupostas obscuridades do "Sempre en Galiza" nenpenetrar un inexistente hermetismo senón, simplesmente,subliñar para o hoxe aquilo que a follaxe retóricaagachou ou o que determinadas condutas amnésicasintentan esquecer. O seu carácter de aproximación terá,polo menos, a vantaxe de non contar, para a maioria, cosatrancos dun trabaBo especializado, para o cal, por outraparte, non somos competentes.

NACIÓN. NACIONALISMO

Ainda que no natural desorden próprio do carácterespecífico do "Sempre en Galiza", a conceición da nacióncomo feito obxectivo -como grupo humano cultural­mente diferenciado através dun complexo culturalintegrado por rasgos de tipo ideolóxico, lingüístico,institucional, etc.-, atopa-se claramente definida enCastelao. É a existéncia histórica obxectiva da nacióncomo talo decisivo para tal definición, independentemen­te da conciéncia de pertenza dos própios indivíduos amesmo da sua vontade efectiva. "Consideramos o feitonacional como unha fatalidad histórica -escrebe­independente do ser político, que se basa na vontade dos

88

homes" (SEG, 294). E tamén: "Unha causa é apersonalidade político-administrativa que unha tenacalqu.er pode reclamar en xustiza, co fin de resolver de?or SI, os seu~ problemas económico-sociais e outra c;usae a personahdade que ten unha nación, viva libre ouasobal1~da por outra. Os galegos non discutimos o direitode Gahza. a se.r unha nacionalidade porque Galiza xa éunha naclOnahdade" (SEG, 290).

A falla, P?is, d~. vontade .n~cional non hipoteca enabs?luto a a[¡rmaclOn categonca do feito diferencialnacJOnal; mals alnda: tal capacidade non é mensurábel "meno~ p~: un referendo que as torpes esixéncias' d:ConstltUClOn obngaban a mistificar" (SEG, 201). Entodo caso, o esvalmen~o de ~al ca~a~idade pode explicar­se doadamente recurnndo a hlstona. O intento ocupadesde lago, unha boa parte dos discursos do "S 'Galiza". empre en

. Castelao non caiu na gaiola, tan xeral mesmo entrehlstonadores, de identificar nacionalismo con burguesia.Xa se sabe que esta mstrumentalizou o conceito de naciónpara os seus fms (a nación resultaba ser o conxunto dacldadama. como corpo apasto ao rei), pero o feitonacIOnal e, decerto, anterior a tal utilización e, ademais,dIferente. Con afeito, o estado nacional burgués levou acabo un labor de Integración através dunha estruturaadmInistrativa, un aparello educativo, etc., pero fixo-opre~~samente cunha clara belixeráncia respeito dasnaclOns. Convén non esquecer que dentro deste procesol~tegrador . xugou un papel decisivo a imposición dah~g.ua ofiCial, á que se He deu un carácter "nacional"~tlhzando-a en exclusiva na burocrácia estatal eImpondo-a na escola. A insatisfacción de muitas naciónsacruals. e a problemática plantexada demostran que aecuaclOn .apontada é falsa e,. para Castelao, a pervivénciada cuestlOn non se arranxará con fórmulas de autonomía

89

cultural e administrativa, senón que requerirá en algunscasos a reivindicación dun estado nacional próprio e,polo que fai a Galiza, a re~ormulación do estado unitáriobaixo esquemas federatIvos. Neste sentido cumpredestacar que o carácter puramente táctico do Estatuto deautonomía queda de manifesto en dúcias de páxinas do"Sempre en Galiza", especialmente da segunda parte,ande reflexiona "sobre os trasacordos que impón aderrota da democrácia española (SEG, 140) e fala, enconsecuéncia, de "acorazar o galeguismo con novas emais teimosos receios". Renunciamos a estear aafirmación fornecendo as inumerábeis citas axeitadas,limitando-nos tan só a escolmar un celmoso anaco: "Nostempos en que escreberon Murguia e Risco aceitaríamosledamente a fusión das catro províncias galegas nunha sóprovíncia (... ) con tal de que a verba Galiza volvese afigurar nos documentos públicos (... ) O recoñecimento dofeito galego daria-nos azos para entablar despois out rasdemandas. Asi foi que no tempo da República famascapaces de loitar polo Estatuto coa mesma enerxia conque os nasos avós loitaron polo resgate do voto enCortes. Non é que o Estatuto enchese os nasos anceiospero, como filias de Galiza e membros da familiaespañola, confiábamos nunha transformación posteriordo Estado, en sentido federalista. Os galegos nonmedíamos a bondade da República polo volume dasmercés que se ofrecian na sua Carta fundamental, pois oEstatuto apresen taba-se tan desprovisto de garantiascomo a vella Xunta do Reino, e mal podia satisfacer-nosunha autonomía que, a forza de agresións e intromisiónsdo Goberno central, podia ser desubstanciada edesacreditada; pero tamén podia acorrer que os pavosautónomos desacreditasen e desubstanciasen a históricahexemonia do centro. Unha loita xorda, de imprevisíbeisresultados, era, pois, o que nós prevíamos no réxime de

90

Estatutos e de aí que, pensando en Galiza e en España sóaceitemos con verdadeira ledícia o réxime federal" (SEG,404).

Semella que Castelao (Cfr. SEG, 433) viu clara arelativa autonomía do feito nacional respeito da luita declases e mais o condicionante que representa para estas omarco nacional ande ten lugar. Non son muitas aspáxinas ande se ocupa do tema, ainda que fica ben claroque a sociedade socialista en absoluto pode conceber-secomo unha absoluta igualación e uniformización ... " Asi,o internacionalismo abstracto -escrebe- semelia unnovo ¡caro mais ficticio que o da mitoloxia grega. Diga-seo que se queira, a sociedade futura terá de criar-se palaconxunción das sociedades presentes, de modo que oEstado mundial leve o cuño das pátrias que o integren.Porque a pátria non ten por fundamento exclusivo ascategorias económicas, apreixadas no estreito marcodunha propriedade de clases, pois canta con outrafondura orgánica e outra meta ideolóxica" (SEG, 433). Eengade: " ... non esquezamos que as vellas pátrias xa eranvastos agrupa mentas humanos, nos que a vida socialexcedia das simples relacións de familia. Estesagrupa mentas sociais viveron arredados entre si ou enluita cos viciñ?s, formando-se en cada un deles un tipoespecial de vida comun e un ha conciéncia de vidadiferente. Os individuos de cada grupo, mesmo das clasesmais apostas e castes mais distantes, viveron xunguidospor un fondo indivisibel de sentimentos, lembranzas easpiracións comuns" (SEG, 433). Como se ve o parágrafosupón unha aproximación bastante rigorosa ao feito nonsó de que a nación é anterior ao seu uso conceitual palaburguesla, senón de que constitui un axente histórico damesma categoria que a clase social.O estado

En consecuéncia co anterior e mais para xustificar o

91

que é o seu corolário, ou sexa o federalism~ ,como únicocamiño de saída, Castelao dedica a sua atenclOn en longaspáxinas do "Sempre" á ca,racteriza~!ón .?o Estado ~omo

realidade multmaclOnal, a descnclOn desa enteleqUiaque se veu chamando nación española" (SEG, 289). Mas oque resulta sorprendente é a habeléncia do seu xuízo emais a riqueza da sua análise, concorde cos mais recentesestudos e traballos e, xa que logo, perfeitamente actual.

Dentro do proceso de transformacións queconforman a peculiar revolución burguesa española,figura a construción dun entramado político, cultural e,sobretodo, ideolóxico, capaz de unificar o espazo onde sedesenvolve o mercado nacional capitalista. O procesopasa pola división provincial, unida a unha ríxidacentralización, e mais polo artellamento dun aparelloeducativo que ten como obxectivo espallar un haconciéncia comun dos cidadanos en canto españois. Enfunción de tal obxectivo manipula-se a história, á que selIe fai aparecer como "nacional española" por meio dunescrupuloso proceso de escolla de aqueles acontecimentosque cadrasen coa realidade do momento e coa visión quedela tiña a burguesia. Toda esta história de manual,canegada de estereotipos e transmisora de ideoloxia,chega até épocas ben recentes, por non dicer até o hoxe, emesmo tivo dentro do franquismo un período deirracional agudización. A explotación capitalistaincipiente necesitaba criar determinadas condiciónsxerais, e no afianzamento e lexitimación do domínio, noncabía respeito para as nacións. Por iso, ainda sen chegarao actual refina mento e á descarada manipulación dosmeios de comunicación de masas, o sistema liberalburgués levou a cabo a integración social e o labor deadscrición á pátria única, através da institución escolar econtando co valimento dunha Igrexa que xa se tiñadistinguido pola sua actuación cegamente obediente e

92

suxeita ao império centralista. "Sucedeu que a Igrexa _lemos no "Sempre en Galiza"-, esquecendo a sua misióndivina, someteu-se ao padroádego dos reis de Castela eque os cregos e frades -tamén alleos ao país- nen tansequer consentiron que se rezase en galego (... ) Sucedeu,en fin, que a Igrexa (... ) convirteu-se en axente doimperialismo castelán, e, polo tanto, en persecutora donoso xénio" (SEG, 102). Co mesmo obxectivo, e desde oensino, comezou a impor-se a Iíngua única e a circulartoda un ha simboloxia identificadora da "pátriaespañola" e os seus valores. E, efectivamente, alén doproblema da Iíngua están os contidos da educación ou, oque é o mesmo, a función de reprodución ideolÓxica. Aidentificación e coeréncia sociais logran-se por meiodunha complexa simboloxia, alleante e colonizada.Viven-se os signos para rexeitar o real, podíamos dicercon Rossi-Landi. O real é Galiza, que é quen tiña quereclamar a nosa unión solidária, pero propon-se-nosoutros mapas, outras pátrias, até o ponto de que candocorre perigo o próprio -o idioma, por exemplo- surxana xente a preocupación polo alleo -o español. Xa quelogo,. segundo Castelao, "os galegos debemos opor-nos aun sistema de educación que empobrece o espírito donoso povo e que tende á sua exterminación comoelemento de cultura" (SEG, 111).Federalismo

Pa~a Castelao o federalismo é, decerto, a únicaalternativa real para a solución do problema do Estado."O que cumpre variar -di- non son as Constituciónss~~~n a f?~ma do Estado" (SEG, 159). Por outra parte ~vls~on unltana e centralista de España non é patrimónioUnlcamente da barbárie franquista, senón que identifica eho.mologa á direita e á esquerda españolas: "Resultae~¡d.ente que os patriotas do Estado unitário, sexan dadlrelta ou da esquerda, están conformes no afán de soster

93

o despotismo castelán; e non valia a pena de que sealdraxasen entre si. Abondaba con que uns e outros nosaldraxasen a nós, aos separatistas da España única eindivisíbel" (SEG, 158). E é mais: "Os gobernantesespañois -desde Azaña a Franco- endexamaisestabelecerian vontaríamente o réxime federal" (Seg, 158).Talvez por iso advirte: "Cumpre que os bos galegosmediten a prol da sua xenerosidade cando se sintanatraídos polas ideias de fusión española, porque só nosutilizan" (SEG, 145). En definitiva non caben mais queduas alternativas: ou federación ou secesión. E ainda quemanifesta que "razoando non é dificultoso desembocarno arredismo" (SEG, 246), por iso opta pola opciónfederal, que descrebe polo miúdo (SEG, 204 e s.) e quedistingue nidiamente do que é a autonomía. A diferéncianon está na cantidade de atribucións particulares senónna calidade orixinária de tais atribucións: "Calquerinstitución galega que non surxa da própria soberania,implicará subordinación, dependéncia e escravitude"(SEG, 403). E mais concretamente, se cabe: "Asi pois osistema de Estatutos autonómicos é inadecuado e atéofensivo para os cataláns, galegos e vascos. Galiza, comoCataluña e Euskadi, é unha nación, e, por conseguinte,ten direito a federar-se con outros povos iguais a ela; enon recoñecer-lle o direito de autodeterminación ­inclusive para viver con absoluta independéncia- serásempre un acto tiránico e antiliberal" (SEG, 322).

* * *Xa dixemos que o "Sempre en Galiza" recolle

materiais mui diversos, mesmo discursos e textos depropaganda imediata, onde o xénero literário impóncaracterizacións de bulto e rasgos estereotipados oufrancamente hiperbólicos que respostan a imperativos queexplicamos noutro lugar. Ora, despois do que levamosglosado fai-se preciso dicer que isto non supón merma da

94

profundización histórica realizada, ateigada de sentidocrítico, sobre a vontade imperialista do Estado. Tiremos atoma enfática que aparece ocasionalmente e surxiránespidas, as mais equilibradas análises, en absolut¿embafadas por chauvinismos baratos. E é mais: á beira doenorme alegato contra o unitarismo español, a ofertafederal fai-se con aberta xenerosidade, tendendo aman:" ... nós queremos ceder da nosa natural soberanía todocanto cedan as demais nacionalidades españolas, a fin deconstruirmos un Estado rixido pola mais' purademocrácia (democrácia fundada na liberdade), ondesexa imposíbel o priviléxio e a servidume. Somos, pois,federalistas e arelamos para España o priviléxio e aservidume. Somos, pois, federalistas e arelamos paraEspaña unha estruturación axeitada ás suas realidadessensíbeis .e non a teorias estéreis e contraproducentes,importadas de países exóticos" (SEG, 323).

REPRESENTACIÓNS

Xa ternos visto que a naClOn é un feito obxectivo,observábel na história, e ternos pescudado sumariamentea teorización de Castelao nas páxinas do "Sempre enGaliza". Cuestión diferente é o nacionalismo comomovimento, isto é a posta en marcha das enerxías, oabro llar das potencialidades que a nación agacha, enorden á sua plena realización como tal, o que supón acriación dunha ideoloxía, dunha representación domundo orientada á acción. Tal tarefa corresponde aosintelectuais en todos os procesos deste tipo, e ainda que,por suposto, partan para tal construción do material reale obxectivo que brinda a situación nacional na que viven,a necesidade de facé-Ia comprensíbel leva, ás veces, a uncerto nivel de representacións e até de mitos. Irnosocupar-nos agora, tamén con brevidade, do tema na obrade Castelao, deixando para o final as razóns ou eventuaisxustificacións dos fenómenos descritos.

95

Primeiramente caberia destacar como unhadescrición do presente, ou mellar ainda un haseudodescrición do presente, emprega-se, frecuentemente,para promover, por via de exemplo, un futuro mellar.Como tal habería que citar -entre outras- asreferéncias á "autonomía moral" de Galiza como valorfundamental e a renúncia ao pasado histórico, porque "olcito diferencial de Galiza xa supera na conciéncia e navontade política dos galegos de hoxe a todos os feitosrexistados na sua história" (SEG, 35); a afirmación deque nos anos da República, "a complexidade do espíritogalego marcaba-se no ancho movimento reivindicadordas nasas Iiberdades, a ponto de invadir o mesmo campodas direitas" (SEG, 184), e a de que no momento dasublevación militar "Galiza tiña unha capacidade políticae unha conciéncia da sua misión histórica moi superior áxeral da República" (SEG, 187).

Coa mesma intención, ainda que non tan a miúdo,proxecta-se ao pasado a conciéncia nacional do presente,e idealiza-se reiteradamente a vida la brega remitindo aoleitor a unha época mais ou menos precisa, pero en todocaso chea de paz, harmonia, liberdade e toleráncia:" ... oamor á vida e a lediza do viver, o apego á terra e ástradicións do traballo, a comunión de bens familiares e ospactos de axuda labrega, o atractivo do Atlántico e osafáns mariñeiros, a toleráncia das créncias e a liberdadepara sentir e pensar, os modos corteses e ben meditados, aintuición e o trasacordo para rectificar os erroscometidos... " (SEG, 284).

Por outra parte, se a colonización e o submetimentotemperáns impediron unha visión diferenciada eestereoti pada do exterior (sempre rentá bel nas fasesiniciais de espallamento da ideoloxía nacionalista), unrepaso aos tópicos respeito de nós nacidos en Castela,cumpre igualmente unha clara función identificadora e de

96

afirmacións do orgullo nacional aldraxado e proba, pois,que non somos iguais. Castelao remove-os en abondosacantidade: a tacañería, o caciquismo, o alcume de"mariscos" aos soldados galegos durante a guerra enAstúrias ... (SEG, 380, 112, 118, etc.). Aa mesmo tempoestereotipa, desde a sua adscrición á "intelligensia"nacIonalista, aos estranxeiros: señorltismo famentoorgullo desmedido, cobiza aos galegos, vascos e cataláns:centro de todos os retrasos, intoleráncia, ("un castelán équen de zorregar-Ile unha labazada ao Sumo Pontíficeinvocando o nome de Deus"), catolicismo inquisitorial:dogmatIsmo, deslealdade ... (SEG, 143, 148, 195,231,237,251,255, etc.). E paralelamente descobre na nosa xente untípico fenómeno de falsa conciéncia, proba indirecta daconciéncia real de pertenza á pá tria, ao "Volksgeist":"Cando foi a Madrid o coro galego de Feixóo levabaconsigo un tamborileiro de Cerpozóns, un vello quenunca saíra de Galiza. Cando xa levaban quince días enMadrid, o tamborileiro, apouvigado poia morríñadixolle un día a Feixóo: 'Eu quero ir-me a España'. Poi;ben, aos galegos que falan de España e só levan nosentimento a imaxen da sua terra, eu quera dicer-Iles quea Nosa Terra é unha Pátria e que esta Pátria foi aldraxadapor outros españois a quen só debíamos inspiraragradecimento e admiración. E que o conto non sexa queos galegos, aparentemente renegados, tomen a Españacomo a tomaba o tamborileiro de Cerpozóns... " (SEG238). '

Identifica-se con trazos grosos ao estranxeiro xa quese está a percurar unha movilización para a que cumpreun ha conciéncia de comunidade, un "dentro e un fóra", easi atribui-se aos galegos en xeral uns rasgos válidosunicamente para determinados grupos, porque, comoescrebe P. Vilar, que o sentimento de comunidade seidentifique co marco político existente ou se sublevecontra el - para reclamar independéncia, pode xerar

97

increíbeis movimentos. Por iso, "os mesmos defectosdeben ser cultivados para que se troquen en virtudes",dirá Castelao.

É obrigado aclarar que o labor a que nos vimosreferindo empuxou, sen dúbida, un anti-españolismoefectivo tanto no mundo americano -en vida de Castelaoe despois- como na militáncia nacionalista de aquí, queaproveitou esa veta palas mesmas razóns e necesidadespalas que figura no "Sempre en Galiza". Que todo istodera en determinada xente en mais anti-españolismo quenacionalismo, como alguén ten dito, non é de extrañar, ea belixeráncia do sistema encirrada pala implantación daditadura franquista non fixo mais que acentuá-Io. Iso senreparar en que a "subtil" diferéncia entre ambas e duasactitudes sexa quizais un revireque para Jigachar unhafalla de radicalización doutrinal e práctica. E evidente quediante dun conflito colonial a militáncia nacionalista -enminoria reducida ao "ghetto"- dificilmente podeconsiderar a existéncia dun campo do neutral. Non seescollen as condicións da loita; veñen dadas.

ALGUNHAS CARACTERIZACIÓNS DO PROBLEMACOLONIAL NO "SEMPRE EN GALIZA"

Van aló trinta e nove anos desde a saída do "Sempreen Galiza" e a caracterización da actualidade quepadecemos deitaria, con certeza, elementos novas emodificacións -unhas parciais e as menos substanciais­respeito á Galiza que Castelao coñeceu; pero é obvio quea permanéncia dunha situación obxectiva de tipo colonialconserva, através do tempo, a sua eséncia substantiva, eainda que non atopemos na obra do rianxeiro unhaanálise sistemática do feito, si descubriremos aquelesaspectos que xa por simples aplicación ao estudo críticoda realidade, xa por intuición (algunha xenial), ou poradquisición estudosa, caracterizan, ante e hoxe, o atrasocolonial da Nasa Terra. Mália as lóxicas adaptacións

98

impostas polo tempo, o capitalismo español e as suasforzas políticas representativas mantiveron-se idénticos asi. mesmos, e 'por aturar o país unha tan alongadadltadura, o ancIlosamente espiritual e o marasmo culturalfan aparecer algunhas análises de Castelao, non xa nofundamental senón no meramente formal comopracticamente actuais. '

Desartellamento institucional

A falla de institucións próprias, de "órgaosvi~ificadoresda conciéncia nacional" (SEG, 20 1), é postarel.teradamente de manifesto polo naso autor. Enpnmelro lugar está a imposición dun réxime local extrañoás características demográficas de Galiza, de costas áparróquia, a mais antiga entidade local de España, formade "comuna sen carta" que "ten vitalidade dabondo paraser a base fundamental de calquer xerarquía administrati­va que se estabeleza no noso país" (SEG, 269). Castelaolaia-se de que aló no alborexer medieval as clasesdmxentes non souberon 011 non quixeron aproveitar ecanalizar dita vitalidade: "O ser nacional de Galiza erapoderoso e tiña folgos de sobra para impar-se ao resto deEspaña; pero no ánimo dos nobres e na testa eclesiásticade Santiago só medraban os egoísmos de caste ... " (SEG,278). A fm de cantas -di-, Compostela "centro deanceios universais", non foi cabeza de España porquenon. soubo ser cabeza dunha nación. "Os galegosadmIramos o talento caciquil de Xelmírez; pero nonestamos tnstes por 19norarmos a data da sua morte e asepultura en que xace, porque traicionou os nasos anceiose desviou as nosas enerxias criando un emperador paraToledo en vez de formar un rel para Compostela" (SEG,277): Asmalemos finalmente que en numerosas páxinas, eao flO de diversas argumentacións, destaca-se a falla deidentificación nacional da Igrexa galega, da que se podiaagardar un papel semellante ao xogado noutros lugares. E

99

aí está, engadimos nós, o caso de Irlanda ou de algunhasIgrexas orientais.

frustración social prematura

A frustración social prematura de Galiza é, na lúcidaobra do profesor Beiras, unha das causas mais evidentesdo atraso. Castelao refire-se a ela teimosamente. Aderrota irmandiña, a perda do reino, a invasión castellanaen tempos dos reis Católicos, o submetimento danobreza, son o comezo dunha bárbara colonización danasa nación, que viu perder, porriba, o brazo forte queantes tiña Galiza, que era PortugaL perda que apón aosdesignios absorbentes de Castela. No país irmaó"latexa o naso próprio xénio en liberdade", e Portugal e asua reintegración para constituir a gran federaciónpeninsular, ocupan abando espazo no "Sempre enGaliza". Asinalemos alguns capítulos, apenas paracontrarrestar a significativa auséncia do tema en casetodas as escolmas e antoloxías: XVIII (p. 334), XIX (p.339) e XXI (p. 357).

Fatalismo. Escepticismo

Para Castelao a atonia, o fatalismo e mais oescepticismo que son típicos dos pavos colonizados teñena sua orixen na nefasta política que se veu levando desdeo centro, perturbadora do sosego dos nasos aldeáns que"saben que a Lei é decote unha arma para castrar acidadanía dos labregos". Esta convición e mais un hahistória fanada, enfermaron ás xentes desa pasividadeunicamente rachada por episódicos gramos de revolta,mui próprios por outra parte do mundo colonizado,xunto coas tradicionais liortas viciñais. En tal situación,produce-se unha dispersión do grupo como tal e impón-seprácticas insolidárias que naturalmente impeden unhatoma de conciéncia real. Este ambiente, apesar daatención ao campo do galeguismo histórico (ainda quecon pegadas idealizadoras mesmo en Castelao), explica,

100

alén de dados do plebiscito autonómico e de resultadoseleitorais da época nos que habería muito que debullar, apouca incidéncia do nacionalismo no sector, tantodaquela como hoxe.

História e valores

Ainda no suposto -excesivo tanto ante comohoxe- de perceber clase en galego, un nena naso non tenhistória (lembremos a obra de F. Fanon) e tanto axeografía como a arte, a economía e a literatura vanprepará-lo para que acolla como natural un macro­espalO ande se producen feitos de graves consecuéncíasnegativas para o seus pais (mesmo para a sua persoalbiografía ás veces: pense-se na emigración), marco queaceitará como mostra de solidariedade lóxica e natural,fruto dun consenso ideolóxico fomentado na escala. "Atoda España -afirma, encabuxado, Castelao- se lle fixocrer que os galegos éramos xente inferior, sen capacidadepara o exercício das artes e das letras, e que nosopuxéramos aos desígnios civilizadores de Castela só porserver e soster a bandidaxe dos señores feudais ... " (SEG,191). Aquí, como noutras partes, a riola de citas pode ríaser interminábel; abondará, en todo caso, á nasaintención incitadora da leitma de Castelao engadir a xeitode correlato un retallo de Frantz Fanon, e deixar ao leitora percura do referido material nas follas do "Sempre".Eis o anaco: "A sociedade colonizada non só se definecomo unha sociedade sen valores. Non lIe basta ao colonoafirmar que os valores abandonaron ou, ainda mellar,nunca habitaron o mundo colonizado. O indixena édeclarado impermeábel á ética; auséncia de valores, perotamén negación dos próprios valores".

As supersticións do progreso

Castelo identifica nidiamente o que el chama "certassupersticións do progreso", e ao citar á escolar pública, áUni versidade de Santiago e á burocrácia como axentes

IOl

desgaleguizadores, intue o actual e desolador cuadro: osavances na escolarización, a eflcácla do. sls.temaeducativo, a mellara tecnolóxica: ao cabo, SignIficanoutros tantos fermentos alleeiros introducidos no cernedo povo e na sua contra, por muito que se aduza amellora persoal, xa que "nos povos soxuzgados aliberdade individual é un mito".

Vio!éncia

Resulta difícil atopar un nome distinto de violénciapara definir o proceso de imposición de valores alleos aonaso país, de substitución da Iíngua, de explotación e deatraso. Dentro desta dialéctica, Castelao enxergou muiaxiña que resulta ridículo todo plantexamento que nonvaia mais aló de provocar o humanitarismo apelando aunha suposta racionalidade do ente de onde procede oasobailamento. Doe-se de que ao longo da história Galizanon fose quen de reaxir con mais ímpeto, e aseguracategoricamente que "fixo mal en non organizar un hapolítica própria e egoísta para defender os seus intereses eimpor respeito ás suas demandas" (SEG, 97). Por ISO

tamén, ao escreber á luz dos trasacordos "que impón aderrota da democrácia española", asegura que cumpre"acorazar o galeguismo con maiores e mais teimososreceios", chegando a afirmaciáns pouco menos queestrondantes: "Eu digo-vos que os galegos só imporemosrespeito cando se nos considere capaces de tronzar osvencellos que nos xunguen a España e cando nós mesmosdeprendamos a viver con absoluta independéncia dosespañois" (SEG, 153).

AO FlO DA ACTUALIDAD E

Aa longo das páxinas precedentes non é difícilpercurar a vixéncia e actualidade do pensamento deCastelao. Nestas derradeiras liñas pretende-se tan só unrepaso ao mais premente e imediato, consecuéncia, desdelogo, da permanéncia e perennidade de alguns dos

102

problemas que ten plantexados Galiza. O epígrafe venimposto tanto pola referida actualidade, nun sentido defecundidade e de rendimento analítico do pensamento deCastelao, como pola utilización e aproveitamento espúrio-ao noso xuízo- desde posicións cando menoscontraditórias coa doutrina e coa praxe de Castelao.

Comecemos polo tema estatutário, autonómico ourelativo á forma do Estado. Poderán-se esnaq uizar aspáxinas do "Sempre en Galiza" en tantos retallos como sequeira e facer un uso bíblico e tolleito da obra, pero nonse atopará nela xustificación de nengunha caste paraestregas e claudicacións neste eido. Por engadir algo maisao xa apontado exumemos un novo parágrafo: "AsConstitucións -tanto as que partian do direito divinocomo as basadas na soberanía popular- eran, como sedixésemos, gramáticas dunha língua que non se faloununca, e por iso nengunha delas se cumpriu con rigor. Enon se diga que en España non se ensaiaronConstitucións a barullo, porque é o país que coñeceu maisen tan pouco tempo; pero todas foron artificiosas econtrárias á realidade natural de España, e en nengunhadelas se sentiu a gasto a sociedade española" (SEG. 158).O carácter táctico da loita a prol do Estatuto é posta derelevo unha e outra vez: "E asi un galeguista conscientelibre de aprémios políticos. só con carácter transitóriopode aceitar unha autonomía con hipoteca, pois calquerinstitución galega que non surxa da própria soberanía,implicará subordinación, dependéncia e escravitude"(SEG, 403).

Ainda que o desengano posterior á actuación nestecampo é inequívoco: "Acabaron-se os Estatutosrestrinxidos e regateados, que deixan vivos os vellospresentimentos e non curan as mútuas desconfianzas"(SEG, 2 J9), a intuición do futuro resulta clarividente:"Ou se aceita a variedade dentro da unidade. ou osmesmos ditadores acabarán dicendo que España é

103

ingobernábel. Non tardaremos en comprobar, unha vezmais, o fracaso da 'intanxíbel unidade da pátria' "(SEG,21 H).

Castelao advirte sobre as lecións da história: se estanon nos oferece mais que desilusións, "servan-nos estastan sequer de aviso proveitoso para non reincidirmos nosmesmos erras, poís a todo se pode dar de lado menos áexperiéncia" (SEG, 36H). Palabras vanas para alguns: seel falou dunha República sen republicanos, nóspoderíamos teorizar, á luz da praxe, sobre a democráciasen demócratas; se adicou páxinas para avisar sobre osperigos de perder-se no laberinto do parlamentarismocomo meta (SEG, VI, p. 164; VII, p. 168), hai quen sesuxeitou vitalicia mente á política de escano; e, desde logo,aos que pensaron que a sacralización dun texto concede­¡le a este de imediato poderes taumatúrxicos, conven-Ileseste clarexador anaco: "Da mágoa ver como a capacidadeheroica dos españois se malgasta loitando por unhademocrácia unitarista, cando non pode existir nengunhaConstitución viábel para este fin (... ) As leis pravisionais ede excepción son as mais necesárias e permanentes,porque non se ditan en virtude dos principios político­filosóficos que profesan os lexisladores, senón en virtudede certos feitos ou realidades que pasaron de sorprenderaos gobernantes... Estas Leis, non previstas polo códigofundamental e contrárias ao espírito que o inspírou, sonas únicas que funcionan permanentemente en España,porque tamén son permanentes os feitos que as orixinan"(SEG, 161).

Non cabe dúbida de que a resposta ao que facer ,ésempre difícil e entrambilicada. O radicalismo extremo,ao situar o seu a1veiro fóra do real, no utópico, libera aoindivíduo do seu compromiso, por ina1canzábe1. Porén,acoller-se ao estritamente coxuntural, sen perspectivaestratéxica e con pretensións de asisado pragmatismo é,

104

simplesmente, unha coartada exculpatória dun entreguis­mo de facto que en absoluto impede ao sistema seguiractuando. E folga finxir que o vieira cultural, no canto dopolítico, conduciu a parte nengunha porque nen sequer oprecário hoxe existiría de non mediar iso que agora secalifica pexorativamente de radicalismo, posición quehoubo que reconstruir mui duramente despois de queaqueles que se chamaron a si mesmo a suceder a Castelao,"interpretaran" a sua mensaxe desmantelando ogaleguismo organizado. "Cando un galego se decata dasrealidades do seu país e chega a sentirse filIo dunh3nación privada de Iiberdade, debe defender a posiciónmaximalista que acabamos de esbozar, pois se Galiza éunha terra diferente ten direito a ser existente. E unha deduas: ou negamos o carácter nacional da nosa Terra outernos que defender os seus direitos" (SEG, 55).

105

FRANCISCO RODRIGUEZ

CASTELAO: SIMBOLO E GUIEIRODO NACIONALISMO

A figura de Castelao representa a conformaciónprogresIva dunha alternativa política xenuinamentegalega e en acordo cos intereses colectivos do país. ¡stoquere dicer, xurdida dunha necesidade material. A suatraxectória política e artística recolle e sintetiza todo unproceso histórico, exemplifica a función do nacionalismoe insinua uns resultados ou obxectivos de vixéncia eorientación hoxe. Castelao resume admirabelmente omillar do culturalismo galega anterior e inícia, concoeréncia, a acción política organizada do nacionalismogalego. Como en moitos países colonizados estamos anteun artista, un intelectual, que pon a sua arte ao servíciodo descobrimento da nación, realizando unha catarse queo levará necesariamente á entrega ao activismo político,nunha sociedade tan urxida de homes que a analicen esin tan desde dentro. Galicia foi, moito máis que agora,unha terra decapitada políticamente, e só nos sectores dapequena burguesia administrativa ou da fidalguíaescomenzou, aguilloada pola imposición de formascapitalistas desde fóra, a plantexarse a defensa dosintereses populares do país ante a agresión económica e aasimilación cultural. O próprio Castelao contou a sua

109

experiénCla de indivíduo aíllado nunha colect¡v¡dadainconsciente dos seus dere¡tos, antes de se conformar omovimento nacionalista:

"Cando eu me consideraba o derradeiro supervivintedun povo suicida, chegou a min a voz alentadora dunescritor. Era Antón Vila Ponte. A sua chamada Ovo avirtude de xuntar a uns poucos galegos que non noscoñociamos, pero que dende entón ficamos unidos porvencellos que somentes a morte vai rompendo .... » (1).

A intuición e a sensibilidade artística e social deCastelao foron reorientadas pola experiéncia política deanos decisivos, aqueles que van especialmente desde oano 1931, coa chegada de República até o ano 1945, co finda Segunda Guerra Mundial. A el lIe tocou poñerse aofrente dun movimento político, como persoeiro esgrévio eesforzado, especialmente desde 1936; a el lIe tocou aconformación do corpus teórico-doctrinal máiscompacto, coerente e experimentado que sentase as basesdo nacionalismo popular para a futuro, en canto ánecesária contribución nacional e autóctona; a ellle tocouresistir no exilio e server de símbolo e guieiro, despois demarta, para a restauración necesária do nacionalismo nointerior, cando as gadoupas do capitalismo monopolistaasen ten expansivamente nos anos 60.

Nada millor que analizarmos os aspectos do seupensamento que máis poden afectar aos eidosideolóxicopolíticos para deducirmos a sua actualidade, asua funcionalidade, asi como a dificultade obxectiva dasua asimilación polo sistema de valores imperantes. A suafigura é tan incómoda para a oficialidade "democrática"imperante, como urxente a nasa defensa e clarificacióndos seus postulados inequivocamente nacionalistas frentea manobras, antes asentadas no siléncio e agora namanipulación que se fai coa consideración parcilizada dehumorista, boémio, e galego "bon e xeneroso" ao servício

110

dunha causa "xa superada". Presumibelmente será denovo esta segunda consideración a que sa¡rá á rua nomomento que o sistema o necesite. Adiantémunos nós.(2).

1.- O seu concepto de nación

O primeiro que chama a atención en Castclao é o terrecurrido a unha definición estritamente materializante.libre de concomitáncias metafísicas, do concepto denación. Servirse de Stalin en 1937 asumindo a suadefinición, "porque é un autor libre de ofuscaciónsfilosóficas a este respeito", retrata perfectamente a faltade prexuicios e o talante aberto e progresista de Castelao,que o afasta dunha certa liña idealista e esencialista, típicadoutros teóricos do nacionalismo como pode ser VicenteRisco.

«¿Ten Galiza un idioma próprio? ¿Ten territóriodiferente? ¿Ten unha vida económica peculiar') ¿Tenhábitos psicoióxicos ref1exados nunha cultura autóctona?Pois logo Galiza é unha nacionalidade» (3)

A esta conclusión clara chega Castelao someténdoseao requisitório staliniano. Pero velai a superación domodelo marxista neste terreo, precisamente ao fornecer oconcepto de nación cun contido de clase:

"AIi vivien do traballo sufrindo inxustícias máis dedous millóns de labregos e mariñeiros. Para estes aTerraé unha nación asoballada, con direiro e reclamar garantíaspara o desenro10 normal da sua vida» (4)

Esta garantia consiste na defensa do direito deautodeterminación, que se concreta, para Castelao, nafederación ou na indepéndencia. Compre ter presente quea palabra autonomía non ten, por aquel entón nos textosdo noso artista e político, un só significado inequivoca­mente constitucionalista, senón que serve para abranguer

111

desde o degrau dunha descentralización administrativaaté o que se conocia co nome de autonomía plena ouintegral (a independéncia), aspecto que debemos suliñarpara non cair no engano de coidar que o seu pensamentoera autonomista, no senso inequívoco que tén a palabrahoxe. O direilO de autodeterminación concretábao asi:

«Unha nación é soberán e ten direito a organizarseautonomicamente, sen máis límite que os derivados dorespeto ao direito igual das demais nacionalidades. Anación ten direito a federarse con outras e a separarse dafederación cando Ile conviñer. Unha nacionalidade, pois,ten direito incluso a constituirse en Estado independente»(5)

Non cabe dúbida de que Castelao, na circustánciahistórica que lle tocou viver e, cando menos tácticamente,era un federalista convencido. Nesta opción históricainfluia, sen dúbida, unha concepción internacionalista dapolítica e da economía. Castelao identifica independénciaeconómica con autarquia, motivo polo que non se podiasentir independentista neste aspecto. Pero, inda asi,considera indispensábel a soberania política:

«A idependéncia absoluta dos pavos era naturalcando cada país producia o que os seus habitantesprecisaban; pero esta independéncia é imposíbel cando asnecesidades dos homes desbordan a decotio os lindeirosda sua nación» (6)

Este confusionismo, debido aos tempos, non logrouofuscar os seus plantexamentos políticos. Hoxe nóssabemos que non se pode disociar o económico dopolítico; un é consecuéncia do outro; os dous refórzanse esupóñense, de seren reais. A soberania existe se conleva osmeios de produción e as fontes de riqueza, o que nonsupón nengunha sacralización da autarquia. Politica­ment latexa sempre en Castelao a fonda convición de quemente latexa sempre en Castelao a fonda convición de

112

que "a libertade de Galiza somentes debe ser obra dosgalegos... ", porque "estamos fartos de ser unha colónia, epor máis vantaxas que nos oferecese unha novacolonización, queremos ditar leis para gobernarnos porelas, sen inxeréncias alleas". (7)

Esta afirmación faina ante a import¡lción de posíbeisrevolucións non autoxeradas, miméticas, derivadas daintegración e dependéncia ao respeito do Estado español.Desta maneira, Castelao reivindica o direito a unha liñarevolucionária própria, cuns obxectivos precisos,axeitados á nosa realidade: «A libertade é a única reservacon que contan os povos para crearen o seu futuro. E nóspoderiamos hipotecar todo, menos o futuro» (8) Astutelas deben ser refugadas porque negun povo podepronunciar palabras no noso nome se queremos resucitar;en definitiva, se queremos existir dignamente, isto é,como nación:

«En nome de Galiza falará Galiza, como en nome deCataluña xa fala Cataluña. Estamos fartos deimperialismos e os demócratas non podemos aceptar máisque unha igualdade de dereitos para os cidadáns e para ospavos» (9)

No cerne desta aseveración, está xa situado odistanciamento de Castelao respeito das características dademocrácia liberal, da democrácia burguesa. Os direitosindividuais non se poden afastar dos sociais, colectivos ounacionais. Velai a razón de que considerase que nonpodia haber democrácia sen unha estrura federal doEstado español, a cal non se podia pospoñer ousimplemente coutala no eido do potencial. Un Estadoespañol non federa! é un artificio, xa que non respondenen respeta a complexa realidade da Península. Comoregra histórica, comproba que as democrácias liberaisinstalan unha "Lei fundamental soio para meter medo aunha parte do país, pero esta Lei, ditada palaintransixéncia, non pasa de ser letra marta dendes do seu

113

nacimento" (10). Os espanOls demócratas manteñensentimentos centralistas e unitários, cando a realidade dosfeitos proba que "non se poderá asentar en Hespaña unréxime democrático sen unha prévia estruturación federaldo Estado" (11) E despois da guerra civil, en 1940,Castelao advirte sen tapuxos: "Para nós non hai máis queunha República viábel: a que se basa no libreconsentimento das nacionalidades que integran Hespaña.Nós damos por ben mortas a 1.' e 2.' Repúblicas eagardamos pola 3.'. Esta 3.' será federal, se é que quer sedefinitiva" (12)

A experiéncia histórica avala os seus razonamentosdunha maneira exemplar: a República nen sequer sereataurou, na transición democrática controlada. No seulugar discurriu a formulación Monárquica acobillando oaferrollamento das nacións e instaurando a continuidadefraudulenta. Por outra banda, na base dos gravesconflitos actuais do Estado español, non está o problemanacional? Consiste nalgo máis subersivo, radical eintemperante a posición do nacionalismo galego aorespeito da Constitución española que nunha simpledefensa das libertades democráticas? A alternativa KAS éalgo máis, en Euskadi, que a lo ita para que se reconozateoricamente o direito de autodeterminación')

A opción federalista de Castelao arguméntase nunhabase filosófica internacionalista, que parece atribuir aosigno dos tempos, tanto por motivacións políticas (omarxismo), como por motivacións económicas (interna­cionalización do capitalismo; interdependéncia enecesidades mútuas). Por outra banda, aséntase nunhadefensa do particularismo nacional, afogado tradicio­nalmente polos grandes Estados capitalistas. Asi, aopción federalista seria a solución lóxica para esta doblenecesidade: a de evolución da economía e a defensa dosdireitos nacionais. O marcado carácter anti-capitalista dopensamento de Castelao proven precisamente da

114

conciéncia de que o capitalismo é un aspecto esencial paraexplicar os grandes Estados que manteñen naciónsasoballadas no seu seo. Asi advine de que non haiverdadeiro internacionalismo, verdadeira igualdade, sen adestruclón dos Estados imperialistas:

. «O federalismo internacional sornen tes poderealiza~se sobor d?s rUinas dos Estados imperialistas ecoa previa aboliClon do sIstema capitalista actual» (13)

Ternos, pois, que recoñocer o espíritu abertamenteanti-imperialista e anti-capitalista. en lóxica consecuén­cia.. de Castelao. Nesta pescuda filosófico-política dosentIdo da história, plantexa a ruina dos grandes Estadosunitários como unha necesidade para o progreso daHumamdade. sen negar que. tamén historicamente. foronunha necesidade na evolución da sociedade. Estaconstatación situa, unha vez máis. o noso político nunterreo materialista, afastado do idealismo ou domoralismo utópico:

«Estes Estados formáronse por acumulación devellas comunidades nacionais, sistematicamente tortura­das, para chegaren a unha aparente homoxeneidade. Osgrandes Estados xogaron un papel necesário na evolucióndo mundo, per~ serían,'. no futuro, a rémora do progreso:a sua sobrevlvenCla SOlO servIrla para desviar o destiñoascendente dos homes. Asi o home sinxelo cree que omundo novo val xurdlr das ruinas dos grandes Estadosunitários» (14) .

É, sen dúbida, unha obsesión polo internacionalismomoderno o que leva a Castelao ao nacionalismofederalista, como opción táctica máis correcta. Oestexelto, o problema galego aparecia vinculado ao problemada Europa e. nultlmo extremo. do mundo. As enormesfederaClons servIrlan para que o internacionalismo _Interdepéndencia económica dos povos -e o nacionalis-

115

mo- libertade e dignidade das naClOns, soberaniapolítica -atopen solución normal. As consecuéncias daguerra europea de 1914-18 latexan no plantexamento deCastelao. O cabo da guerra civil esperaba que significasealgo parecido para a Península Ibérica, desde aperspectiva do problema nacional. Xa rematada aSegunda Guerra Mundial, advírtenos das coincidénciasiniciais entre o socialismo marxista e o nacionalismogalego. A coincidéncia estaba en que o PG declaraba "Auniversalidade da Pátria Galega abogando polofederalismo internacional, o anti-imperialismo e opacifismo" O internacionalismo socialista e o galeguismopersiguen o mesmo fin: "a concórdia de todas as pátrias".Pero xa anunciaba que hai moitos denominadossocialistas que "adoran o Estado unitário e burlan asdeclaración s básicas", ao tempo que poñen, como topepara o fut uro, "a Constitución do 31, cos seusrestrinxidos preceptos de autonomía concedida por gráciado Estado" (15). Esta foi a posición real do PSOE, candocaiu a monarquia no 3 ¡, volverá a selo máis tarde natransición franquista, empiorada pola táctica de "cafépara todos", destinada a barrenar o que a alternativaautonómica poidese ter de reconocimento simbólico doproblema nacional.

Como bon liberal, no sentido moral do termo,ma ntiña os seus presu postos nacionalistas -a soberania,a autonomía integral-, contextualizándoos tacticamen­te, o que resulta, sen dúbida, acertado, historicamentefalando. Pero non é menos certo que, nas suasexplicacións e argumentacións, existe unha certamaleabilidade, aproveitada por espíritus interesadamenteconfusionistas. De todas as maneiras, calqueraalternativa aceptábel para Castelao tiña que partir de queas cesións terían de ser feitas por Galicia ao Estado, e nonviceversa. Xa que lago, partiráse sempre de que asoberanía reside no pavo galego en calquera fórmula de

lIó

soluci.ón para o problema nacional. Está claro que, polodem,als, a ~ausa da defensa da República frente ao~asclsmo fOl determmante da sua actitude, en moitosmtre~, fac,~ndo. ,ou aceptando ofrecimentos que~antlvesen . a umon fr~ternal de todos os leais" (16). Asua malea.bllIdade tactlca era explicada asi: hai quemanterse fIrmes contra "os separadores" (os que negan osnasos direitos); coa amigos, había que "pactar", ecosirmaos, había que "ceder".

2.- Estado llnitário e democrácia bllrgllesa

No Estado unitário español existe, ademais daopresió.n nacional común a Euskadi, Catalunya e Galicia,unha diferente funcionalidade de cada un ha, derivada doproceso, d.o domínio, da maneira de integración. Ascaractenstlcas de cada un dos movimentos nacionalistasactuantes non poden ser idénticas. Cada realidadenacional ten unha explicación histórica, material, e conela hal que contar, se queremos comprender correcta­mente as situacións, actuar políticamente e manter acesasas aspiracións nacionais. Non se pode considerar só comolexítimas as aspiracións que se conformen cunha vontadepolí.tica explícita e abafante, na óptica do sistemacapitalIsta, ou dos resultados eleitorais:

«Galiza é unha nación perfeitamente diferenciada'pero a sua vontade política non pode compararse coa d~Cataluña e a d? País Vasco, o que non é motivo paranegarlle o dlrelto a ser lIbre ... Non se pode medir acapaCldade dun povo polos resultados dun referéndum"capacidade dun pavo polos resultados dun referéndum"(17)

E engade:

«Pode explicarse o menor grado de vontade políticade Gahza en relación con Cataluña e o País VascoPrimeiramente, porque foi asoballada antes -con século~de diferéncia- e despois porque !le faltaron os órgaos

117

vivificadores da conciénCla nacional. .. Creo que dIgoverdade ao afirmar que un ha Cataluña sen Barcelona ­eso é a nosa Terra- sería un povo con menos vontadeque Galiza" ... "Tamén se pode dicer que o País Vasco,sen lembranza viva das institucións que perdeu e sen o"concerto económico" que ainda conserva, estaría, deseguro, máis castelanizado que Galiza n (18)

Observacións, inda que parciais, verdadeiramenteaxeitadas e explicadoras da fenomenoloxía diversa daconciéncia nacional: latexa nelas un fondo sustratomaterialista que fai determinar pola economía ascaracterizacións ideolóxicas. A diferéncia de Gaiicia, noaspecto económico, estriba nas suas característicaseminentemente pre-capitalista, que Castt:ldÚ defi.. ;:,dunha maneira clarividente e precisa, nos seguintestermos:

«Pode decirse que Galicia é un país pre-capitalista,provoado por traballadores que viven dun mísero xornal,que eles mesmos sacan da terra ou do mar; sen indústriasdabondo para absorber o excedente de poboación labregae mariñeira; cun paro forzoso e un déficit pecuniárioconstante, que se resolve pacifica mente por méio daemigración. En fin, Galiza ten unha vida diferenciadadentro de Hespaña, cunha morfoloxía social e económicatan peculiares que, por plantear problemas minoritários,queda sempre ao marxe da Lei Xeral do Estado e daspreocupacións xerais que a loita de crases plantea nomundo capitalista» (19)

O aspecto final suliñado por Castelao non cabedúbida de que é un aspecto determinante damarxinalidade da nosa nación dentro do Estado. Aobxectividade de Castelao, na explicación dos fenómenos,acada o cerne materialista das cuestións, sempre que énecesário sen cair en misticismos ou sentimentalismos,que He atribuen caprichosa, pero intencionadamente,

118

alguns dos seus estudosos para descalificalo (20).

Galicia, pois, na estrutura capitalista do EstadoEspañol, está excluida do "interés nacional", escomen­zando pola base da sua economía (a agricultura). Non sepode explicar doutra maneira a política de importacións,contrária aos nosos intereses, que se fada xa por aquelentón:

«Ningún Estado democrático en réxime decontinxentes, autorizaria un ha importación de produtosque viñese a poñer en perigo a vida dun organismo ruralde pequenos propietários. Non queremos esgarabellarmáis nos argumentos, porque estamos convencidos deque os nosos labregos fan un negócio ruin criando carnepara os matadeiros; pero é indubidable que osgobernantes que concertaron o Tratado comercial conUruguai sacrificaban o intrés de dous millóns detraballadores campesiños ao intrés dun fato deexportadores de aceiten (21)

Castelao exemplifica tamén na política fiscal, e na deobras públicas, a sua tese da marxinalidade de Galicia naestrutura capitalista do Estado (22).

Pero merece un comentário particularizado ofenómeno da emigración, que considera altamentenegativo para o futuro colectivo do pais. Asemade negaque signifique unha promoción persoal en términosxerais:

«O grave problema da emigración seméllame hoxeun sarillo de moitos fios, e non sería de bo xuício encetaro que estou a punto de coñocer inteiramente; mais é bendicer xa que a nosa emigración paréceme o erro máisterríbel que cometeu Galiza, si é que se trata dunmovimento conscente e non dun impulso involuntário efatal. E ogaHá que dispois nos sexa dado disculpar aospróprios emigrados, que, apesares do seu fracaso, turran

119

por outros emigrantes, falando das prosperidades quenunca cataron» (23)

Como tamén é outra consecuéncia lóxica daestrutura centralista do Estado e da funcionalidade depavo dominado e atrasado economicamente o fenómenodo caciquismo:

«Como endexamais se lexislou para Galiza é naturalque os preceptos e disposicións legais perturben o sosegodos nasos aldeáns, probes e solventes, porque saben que aLei é decote unha arma para castrar a ciudadanía doslabregos. Entón os aldeáns buscan o amparo dos homescapaces de aseguraren o incomprimento da Lei. E a esteshomes chamámoslles caciques ... » (24)

Na entrevista que lle fai Bagaria no xornal "ELSOL" do 19 de xuño de 1936, contesta asi para explicar ofenómeno de que haxa tantos políticos nacidos en Galiciana reacción española:

«-Como los gallegos no hemos disfrutado nunca deleyes adecuadas necesitábamos la protección de letradosingeniosos que nos salvaran de las injusticias de la Ley,pues los que las interpretaban o apit~aban estnctamenteproducían la ruina de los nco~ y la mlsen,a ?e los pob;es.Surgieron abogados que estudiaban los cadigas al reves yno tardó en nacer un enjambre de especialistas en estarama del ingenio humano. Se entabló una pugna deLetrados y los más geniales llegaron a merecer laconfianza de la Corona. Claro que algunos ministrosgallegos eran bastante tontos, pero es porq~e aquí lacompeténcia no es tan terrible como en Gaitcla» (25)

O humor non pode ocultar a dose de acerto núltimainstáncia: os caciques son promovidos a altos cargos doEstado. Son o seu produto.

O peso manifesto da política española tradúcese napreséncia dos partidos estatais en Galicia que adurmiñan

I20

a conciéncia do naso pavo. Existe contradición entre asprivativas realidades da NOSA TERRA e o servício aosmandos disciprinários dos partidos españois en moitosmilitantes a nivel individual. Esta determinación edependéncia da política española vívese aguda econtraditoriamente mesmo no PG de. entón, porque"sentiamonos escravizadQs por contradicións, candoatendiamos ao exclusivo ben do naso país e nonpodiamos disprezar as continxéncias da política xeral deHespaña" (26).

Con esta dinámica política, o Goberno español,curiosa pero explicabelmente, sinte disprécio por Galicia,xa que se nos coñece a través dos representantes enCortes, que camiñan sempre polos critérios da sumisión edo rastrerismo. O disprécio polos galegos acadou o teitode sermos alcumados de "reaccionários", desde a ópticarepublicana de Madrid ou Valéncia, cando a guerra civil,esquecendo os milleiros de mártires do noso país e aparticipación activa dos nosos milicianos, senanalizarmos as responsabilidades das autoridadesrepublicanas na caida de Galicia no bando fascista. "Peroningun anti-facista se lembrou de aldraxar a Valladolid,poño por caso, de madrigueira reaccionária", comentaagudamente Castelao (27). Mesmo nos lugares nos quehabía milicianos galegos, Asturias, e coa óptica de "ElSocialista", chegou a escreberse: "Los enemigos, comobuenos galaicos, en cuanto oyen un tiro se dejan caermonte abajo". (28)

Incluso no intre en que se conformou o nacionalismogalego para facer frente ás necesidades políticas deGalicia en vista dos tempos democráticos que seaveciñaban coa chegada da República, os disprécios eburlas máis crueis proviñan do republicanismo, depresuntos demócratas, exemplificados na figura deCasares Quiroga, quen non quixo enrolarse no

121

nacionalismo "porque 110 impedia o seu agudo sentido doridículo" (29). A hora da verdade foron máisrepublicanos os galeguistas que os profesionais doRepublicanismo, como á hora da defensa do Goberno daRepública no exilio, foi Castelao máis firme valedor edefensor de Giral frente ao franquismo que o PSOE (30).

En 1935, en plena experiéncia do desterro e do biénionegro, Castelao recoñocia que era necesário moitoentusiasmo para moverse políticamente:

«A realidade actual dá noxo; pero non podemosfuxir dela por escrupos inúteis, pois para modelar unpovo de barro é forzoso luxar as manso ...Porque aquelque non teña fe absoluta nas virtudes, en poténcia, denoso povo, non ten direito a galvanizalo con promesaseleitorais e transitórias" (31)

Advertia asi da cómoda aspiración de obterresultados eleitorais satisfatórios para o galeguismo edenunciaba a escisión da direita do PG, atribuíndoa aodesastre eleitoral de 1933, ás comodidades persoais e "áfervenza reaccionária, ameazadora que baixou da mesetacastelán" (32).

Xa se ve as tensións, represálias e dificultades queviveu o nacente nacionalismo, actuante na democráciarepublicana. O nacionalismo, entón como agora, erguia oódio de toda a rea~ción española porque:

"Sólo en una España rota subsistiría una Españaroja" en tradución da expresión de Calvo Sotelo,pronunciada en xaneiro do 36 nun acto en Barcelona:"Querría mejor una España roja que una España rota".Expresión que foi, moito máis tarde, obsesivamentelembrada por políticos españois de transición democrá­tica (33).

Os distanciamentos, críticas e ironias de Castelao aorespeito da democrácia proviñan da conciéncia

122

xustificada de que non existian direitos para os cidadánsse non existian ao mesmo tempo para os povos.Aceptando os presupostos liberais, os galegosmorreremos estupidamente asimilados. Compre unhanova maneira de entender a democrácia que non sexa aestritamente liberal, unha democrácia efectiva, que "deixea salvo a liberdade de espíritu", pero que "deixase de serun tapadeiro de vellos absolutismos, cando o povo ésornentes soberán o día das eleicións, limitándose a suasoberanía ao terreo da política e ficando excluido dopoder económico". Este parto, intue Castelao que vai terlugar rematada a Segunda Guerra Mundial, inda que elnon considere o modelo mimético da URSS ouidentificado co socialismo, por máis que tivese claro que ovalor supremo do primeiro Estado socialista do mundofose a solidariedade entre os seus cidadáns, entre oshomes (34).

A experiéncia da democrácia burguesa instaurada en1931 non debe ser miméticamente repetida. O que se debeesixir, nun novo proceso democrático, é a autonomíaintegral, que se debe conformar nunha libre federación detodos os povos peninsulares: a república federal e nonfederábel. É unha esixéncia da liberdade das nacións queintegran o Estado e unha garantia de democrácia.

Coidamos que non compre advertir da actualidadeda sua crítica á democrácia burguesa, da clarividéncia naanálise do papel que cumple Galicia dentro do Estado, daimportáncia da solución do problema nacional para quese poida falar de democrácia. Parece que é un agoiro eunha clarificación do panorama actual (35).

3.- O problema lingüístíco (36)

Catelao comprendeu que, se certos idiomas estabanacosados, retrocedian, por teren que malviver comoIínguas "inferiores" e asoballadas, nun determinadocontexto social, debiase ao padescimento, por parte das

123

comunidades que os falan, dunha política asimilista emesmo colonial. Despois de botar unha aliada aosmédios empregados pola política imperialista, remataconcruindo:

"Porque despois de máis de catro séculos de políticaasimilista. exercida con toda riqueza de astúcias evioléncias, o noSo idioma está vivo. Sodes, pois, unsimperialistas fracasados" (37).

Nestas situacións, as crases que se poñenbasicamente ao servício dos Estados imperialistas son asburguesas, de tal xeito que a língua nacional pasa a ser unpatrimónio excrusivo das crases traballadoras; a defensateórica e práctica dunha língua como a galega, que tenunha función social tan significada, non pode ser máisque obra "de executória viva do traballo e dunha honrosacidadania e democrácia" (38). Esta defensa é, pois, undeber irrenunciábel de calquera demócrata verdadeiro ede calquera cidadán consciente, porque Galicia, a línguagalega, son, fundamentalmente, as crases traballadoras.

Os efectos de hipnose social, que provoca o auto­ódio lingüístico -a renúncia á língua própria- foronsinalados por Castelao como factor de asimilación aogrupo dominante:

"As verbas casteláns en boca de galegos son cásequesempre verbas envilecidas, incapaces de resoaren naconciéncia de auténticos galegos, pero tamén haiconciéncias envilecidas por complexos de inferioridadesóio capaces de admiración diante de poses decorativos elingoaxes de teatro" (39).

Aos que coidaban, en nome de principiospresuntamente pragmáticos, que o galego non valia paraemigrarmos, invitounos a cavilar:

"¿Pensades que a nosa Terra pode seguir sendocriadeiro de carne humán, para enviar ás Américas en

124

paquetes teutóns? Porque o noso deber está en asegurar odireito ao traballo remunerado, para que ningun irmánnoso emigre por necesidade" (40).

Castelao demostra incansábel que semellantesactitudes sobor da nosa língua, entre elas e daqueles quelle cantan o responso, cando ainda está viva, ou adaqueles outros que andan a matinar no idiomauniversal, non son outra cousa que produtos da falla decompenetración decidida co povo, produto dacolonización.

Non ten nada de extrano que, xa naquel entón,houber intuido que non era posíbel unha políticabilingüista, que tanto parece hoxe engaiolar a certossectores democráticos. Sabía que a decisión firme nunconflito lingüístico era condición necesária para anormalización dunha língua dominada, xa que "a loita ouconvivéncia de dous idiomas irmáns pode ser factordunha meirande perturbación" (41). O que non impediaque Castelao aceptase prans de "liberdade pedagóxica",cedida pola Administración Central, como posicióntáctica, se ben nunha perspectiva estratéxica que debía tercomo finalidade o conquerimento da "liberdade política"da língua, que só se produce coa plasmación do direito deautodeterminación que teñen os povos asobailados,segundo CasteJao. SÓ asi aceptaba o reformismo.Actitude inda hoxe exemplar para que nengunha medidapaternal, "pedagóxica", culturalista, fique consolidada,na sua parálese.

O seu anti-bilingüismo non significa que Castelaonegase a posibilidade, a viabilidade, ou a necesidade, deaprendizaxe dunha Jíngua extranxeira auxiliar, peromatizaba "adeprendida como asignatura". Asemade, nonvia inconveniente en que, desde tal perspectiva, fosedecrarada internacional unha determinada ¡ínguahumana. Pero coidaba que compria o derrubamento do

125

imperialismo para que, conquerida a "liberdade política"de todas as línguas aso bailadas, non houber problemas,nen fose sintomático do dominio duns povos sobordoutros, para a existéncia dun idioma auxiliar internacio­nal. Nos nosos tempos, os anceios de primacia dunha dascatro ou cinco línguas máis espalladas "van xunguidos ásarelas de predomínio, é decir, de sometimento eescravitude dos povos endebres" (42). Yelai comoCastelao enfia o razonamento coa necesidade de sernacionalista: "Sabemos, eso sí, que de todos os vencellossociais dunha nación, a fala é o primordial e esencial,porque aglutina e caracteriza os elementos do grupo emantén a potencialidade do feito nacional. O apaga mentodunha língua corresponde á dexeneración do povo que afala e á rendición da sua nacionalidade, pois desprezar alíngua materna é renunciar aos sacratísimos dereitos quesoio se declinan cando a diñidade está anestesiada" (43).Nacionalismo que, como vimos, presupuña unha análiseanti-imperialista, internacionalista e de fonda raigamepopular. Para comprender até que ponto Castelaocontinua a ser un modelo revolucionário e unha figura,inda que aparentemente admirada, moi a cotiotraicionada, xusgue o leitor cantos e que demócratasgalegos son consecuentes cos seus presupostos.

4.- Marxismo e populismo en Castelao

Castelao asume conscientemente a necesidade deplantexar unha liña estratéxica revolucionária paraGalicia. Segundo o seu pensamento, a non asunción domarxismo non era a renúncia a unha teoria materialistada loita de crases, senón a necesidade de afondar e servirao coñocimento específico da realidade nacional galega,na que a maioria dos explotados resultan ser, curiosa econtraditoriamente, propietários. A teorización marxistaabstracta e libresca parecia, pois, non ser de doadaaplicación a Galicia e, cando se facía, resultaba

126

abertamente contrária e dispreciativa coa meirande partedo povo. Pero que Castelao non deixaba de matinar nopapel da crase obreira -en chamada clarividente aosmovementos comunistas- para unha alternativa deliberación nacional, está testimuñado pola suaaseveración contundente de que:

"Mais o proletariado debe incorporarse aomovimento reivindicador das nacionalidades paraderrubar a política imperialista e facilitar a unióninternacional dos obreiros e campesiños. Quérese dicerque o proletariado endexamais pode negar o direito dasnacionalidades á sua indepéndencia, e debe loitar polaIibertade nacional cando elo non se opoña aos sagrosintereses da sua crase" (44).

Nen prexuício nen hostilidade cara o marxismo, aoque consideraba totalmente axeitado para outraslatitudes, como por exemplo Extremadura, na que oconflito traballo asalariado / capital se dá dunha maneiraesquematicamente nídia. Non obstante, resultaclarificador que nunca admitiu un plantexamentocapitalista da economía. Nas suas afirmacións sobre asvantaxas dunha economía planificada hai toda unhaasunción de carácter popular e progresista (45).

Por outra banda, e téñase en conta que estamos naépoca de Stalin, as suas observacións sobor da URSSamosan unha comprensión do significado da Revoluciónde Outubro, que para sí quixesen moitos presuntosmarxistas (46). O mesmo que as suas ironias sobre dasuposta liberdade en USA non deixan lugar a dúbidas dasua conciéncia sobre da hipocresia da democrácia nocapitalismo máis avanzado, que propagandisticamente seasenta sobre un mito:

"Alá ficou a vella matrona co seu "ice cream cone"na man, e ogallá que algun día poida vela con máis

127

simpatia" (47).

"Esta visita aos Estados Unidos permíteme ver unmundo descoñocido, moi lonxano dos nosos ideais deperefección" (48).

Na percura dunha liña revolucionária para Galicia, etendo en conta a sua peculiar fisonomía sócio-económica,Castelao pensaba no cooperativismo, o que non é unmodo de produción, non que se asentaria unhademocrácia da que labregos e mariñeiros, en primeirolugar, e obreiros, en segundo lugar, serían os verdadeirossoportes. De todas as maneiras, o sentido imperioso docarácter social da propiedade pequena -xa que a grandenon a contempla como realidade do noso país­avidénciase nas suas propostas típicas dunha economíaplanificada: evitar a excesiva fragmentación da terra;obriga de implantar cultivos novos e agrandar os espáciosactuais, para un maior rendimento, coa axuda axeitadaaos labregos para que o fagan; expropiación das terrasque non se cultivan ou se cultivan mal; organizar o cretoagrícola e mariñeiro; aterra sempre para o traballo,asegurando un mínimo de susisténcia; creación edesenrolo de cooperativas colectivistas que recollan anosa tradición labrega e mariñeira; regulación daconstrución rural conforme á hixiene e ás necesidadeslocais; funcionamento de bens próprios e comunais apleno rendimento. En definitiva, a propiedade ten querender os beneficios sociais e económicos, que "as novascorrentes do progreso lIe sinalan".

A altura do ano 40, xa escomenzada a SegundaGuerra Mundial, Castelao tiña moi presente o caráctercaduco e anti-social dos plantexamentos do liberalismo:

"Pensando como galegos non nos doería que ademocrácia deixase de ser unha tapadeira de vellosabsolutismos, cando o pavo é somentes soberán o día daseleicións, limitándose a sua soberania ao terreo da

128

política e ficando excluido do poder económico.Tampouco nos doería unha revisión do liberalismopolítico, que entorpece algunhas veces o desenrolo dasgrandes concepcións, como tamén o liberalismoeconómico afoga decote as iniciativas xenerosas ... " (49).

As fondas intuicións de Castelao evidencian ocarácter radical do seu pensamento,' o seu anti­capitalismo, o seu anti-imperialismo. É o que se adoitachamar un populista, pero nunha clara liña quepoderiamos catalogar de "democrácia popular". Oprogresismo e o internacionalismo das suas opinións e dasua conduta levouno a ser un afervoado defensor de todosos oprimidos e asobailados, polo que non debe solprendera sua denúncia, desde cedo, do racismo e do apartheid(50).

Castelao resume e concreta, da maneira máiscoerente e determinante para o futuro, o que el chamou"coincidéncia feliz" entre galeguismo e pensamentosocialista internacional: anti-imperialismo, federalismointernacional e pacifismo (51).

Pese ás chatas da sua incomprensión da filosofíamarxista, e sóbor de todo, da falta de funcionalidade dopapel da crase obreira galega no seu pensamento,ofrécenos unha interpretación modélica da história, desdeunha perspectiva anti-imperialista, e unha práctica eteoría coerente coas necesidades do naso país onte e hoxe,que pode e debe ser complementada ou rectificada nalgunaspecto, pero que non pode ser negada. Todainterpretación marxista de Galicia ten que contar conCastelao.

5.- A maneira de conclusión:

Castelao resume o millor do pensamento galeguistaanterior (agrarismo; irmandades da fala), aséntase natradición laica e republicana e inicia o nacionalismo

129

actuante partIdanamente, dotándoo dun pensamentoprogresista e innovador. O seu internacionalismo xa nonfoi un adubio cosmopolita (como o de Risco), senón unhafonda convición da igualdade de todos os homes e detodos os povos; o seu anti-capitalismo non era unhamirada ao pasado nen un aceno estético, senón a fondaconvición e intuición de que a Humanidade evolucionabasocialmente e de que as grandes palabras estaban valeirasse non había democrácia económica. Sabía, ademais, queo fenómeno imperialista era unha consecuéncia daexpansión capitalista. É Castelao a grande contribucióndun povo que non pode ser analizado desde unhaperspectiva típica do sistema capitalista avanzado senóndunha realidade colonial pre-capitalista. É a grandecontribución, a madurecida, que nos suministra aparticularidade da contradición. A realidade obxectiva deGalicia, co seu xogo de contrários, produciu o adianto dopensamento político e provocou o início práctico-políticoda loita pola transformación da nosa realidade nacional(52).

SÓ mantén o idealismo, típico da pequena burguesíahispánica, no seu plantexamento espacial, xeográfico, enon clasista, do problema de "Hespaña" como unproblema de Castela, co que se está a realizar un hamitificación histórica, válida seguramente a té o séculoXVIII, pero ineficaz e terxiversadora desde que existe oEstado capitalista español (o século XIX). Asemade,desvincula, desta forma, no seu plantexamento específico,o problema nacional no Estado do problema doimperialismo e do capitalismo, aspecto do que, nunsentido xenérico, era dabondo consciente e coerente. Asua escrita da palabra "Hespaña", o seu iberismo, namillor tradición do republicanismo federalista, respostana un obxectivo ideal de reconstrución dunha Hespaña quepoido ter sido, se non for pola torpeza imperial deCastela. Tampouco é aUeo o seu anti-monarquismo e o

130

seu lib~rali~mo crist~ano á traxectória da pequenaburgu~sJa .!aIc.~ republ.l~an~, contrária á Igrexa Católica,como mstltuclOn mq~}sltonal e opresiva, e á Monarquia,como cova da reaCClOn e da represión.

I,nda que o sexa, e grande, Castelao non é só artista.Non e de todos; non é manifestación sentimental e místicadun suposto g~leguismo que se quer manter na inacciónou que se consIdera só válido nas esferas do sicolóxico epersoal. Nel o esforzo de teorización está asentado nunhapraxe e na nec~~idad~da~ ~Iases populares do país, lonxedas. eluc~br.aclOns fllosoflcas abstractas, ahistóricas eantlmatenahstas. Non é un boémio, inda que tamén ofose nalgunha ocasión; non foi só un ha boa persoa "unbo e ~eneroso"; é clarificación, ponto de chegact'a dogalegmsmo e ponto de partida do nacionalismo. Pese aomxente do se~ obxectivo (a liberación de Galicia), a suapal~b:a contmua en pé, movilizando xentes, sendesammos, porque, como el mesmo escribeu a lruxoexministro do PNV no Governo da República no exílio'"sempre procurei viver a ras de terra" (53). '

131

NOTAS

1.- Catelao, "Lembranza de Antón Villar Ponte, en"A nosa Terra",nº 13 de marzo de 1936, Pontevedra,

Compárese coa seguinte afirmación, tamén ben expresiva:"Alfredo Brañas xa monera e a nosa terra deixábase asimilarestupidamente, sen azos para vivir. Eu, daquela, tíñame polodenadeiro supervivente dunha pátria suicida" en "A NaSATERRA", nº 326, marzo de 1934, citado por J, António Durán enpáx, 41 de "EI primer Castelao", Siglo XXI, Madrid, 1972,

2,- Nalguns aspectos, a situación hoxe lembra á aqueja de 1975 naque as posicións españolistas de esquerda quixeron apropiarse deCastelao, para facelo funcional na causa da transicióndemocrática pactada, á vez que se combatia as posiciónsnacionalistas, Agora, pretenden enterralo por segunda vez, edefinitivamente, na sua capacidade revolucionária, aqueles que odespreciaron, ignoran e combaten na práctica, A cirimónia davolta dos seus restos mortais, auspíciada pola Xunta e oParlamento Autonómico, agás os deputados do B,N,G" entra decheo nesta nova manobra,

3,- Páx, 40 de "Sempre en Galiza", Akal, Madrid, 1977,

4,- Clases representadas especialmente no Album "Nós", sintoma dacatarse nel operada nos anos 1916 a 1920,

5,- Páx, 53 de idem,

6,- Páx, 216 de idem,

7,- Páx, 92 de ídem,

8,- Ibidem,

9,- Páx, 101 de idem.

10.- Páx, 161 de idem,

11.- Páx. 162 de idem,

12,- Páx. 219 de idem,

13,- Páx. 55 de idem.

14,- Páx, 217

15,- Vide páxs, 434 a 437.

16,- Non cabe dúbida de que Castelao confiaba no trunfo das armas

132

leais para que se impuxese unha estruturación federal do EstadoEspañol, na medida en que representaban unha alternativa anti­capitalista e anti-imperialista,

17,- Páx, 201 de idem,

18,- Ibidem,

19,- Páx, 47 de idem

20,- Un exemplo pode representalo J,A, Durán no seu "EI primerCastelao",

21.- Páx, 99 de idem,

22,- Vide páx, 98 de idem,

23,- Páx, 249 de idem,

24,- Páx 113 de idem,

25,- En "EL SOL", nº do 19 de xunio de 1936, Madrid, citado en páx,368 de "Castelao na luz e na sombra" de Valentin Paz Andrade,Ediciós do Castro, A Coruña, 1982,

26,- En páx, 185 de "Sempre"."

27,- En páx, 189 de idem. A realización de "Galícia mártir" e "Atilaen Galícia", de 1937, como a de "Milicianos" en 1938, son aplasmación dunha conciéncia disp0sta e convencer dos servíciosde Galícia á causa da Repú blica, frente a toda históriaconvencional e terxiversadora. Mesmo na sua arte anti-fascista,está Castelao guiado por unha motivación galega.

28,- Páxs, 187-88 de "Sempre" "

29,- Páx, 174 de idem,

30,- Vide os epígrafes "Requiem pola República" e "Retorno aos aresdo p1ata"en "Castelao na luz e na so'mbr'a", para compr¿bar esteextremo,

31.- Páx. 31 de "Sempre en Galiza".

32,- Páx, 25 de idem,

33,- Entre eles, o ex-ministro Martín Villa, Vide páxs, 87-88 de"Sempre" "

34,- Páx. 220 de idem.

133

35.- Panorama no que as posicións anti-democráticas van encorrelación direitamente proporcional á teima e agresividadecontra o nacionalismo. Non deixa, polo demais, de sersintomático que os movimentos non absorbidos polo sistema epolo réxime seudo-democrático e fraudulento, sexan osnacionalistas, oposición activa ao modelo capitalista eimperialista, nuns casos; e noutros, con graves contradicións copoder do Estado.

36.- Este epígrafe recolle un meu artigo titulado "O problema dalíngua en Castelao", publicado en "El Ideal Gallego" do 5 dexaneiro de 1975. Cecais alguns leitores licarán espantados datoleráncia da prensa por aquelas datas frente ao censorialismo emonolitismo de hoxe. Non é máis que xogar o papel dooportunismo, cando convén.

37- Páx. 42 de idem.

38.- Ibidem.

39.- Afirmación certeira, pero ben radical. Tamén no eido político,danse febras claramente separatista no seu pensamento.

40.- Páx. 42 de idem.

41.- Páx. 104 de idem.

42.- Páx. 246.

43.- As filosofias non bilingüistas parten da función da lingua comosistema social.

44.- Páx. 53 de idem.

45.- Castelao aspira a un modelo cooperativista ao que cataloga,nalgunha ocasión, de democrácia "cristiana", no senso desolidária, xusticieira e fraterna. O exemplo de Dinamarca pasabanos seus plantexamentos. Podemos dicer que se trataba dunhaterceira via máis polos aspectos ideolóxicos que a fundamentanque polos resultados prácticos a que conduciria.

46.- Vide "Ollada á vida na URSS" en "Castelao na luz e na sombra"de Valentin Paz Andrade, páxs. 393-96.

47.- A 30 de xuño de 1940 cando ia cara Buenos Aires. Páx. 227 de"Sempre"."

48.- Dunha carta a Rodolfo Prada, en Valentin Paz Andrade, obracitada.

134

49,- Páx. 222 de "Sempre","

50.- "Para nós". o nacionalismo racista é un delito e tamén unpecado", O sol é único para todos os homes do mundo; pero fainegros en Africa e brancos en Europa. E a nosa Terra ten poderbastante para facer brancos aos negros". (Páx. 41 de"Sempre"."). Unha das grandes obras plásticas de Castelao,como recoñoce V. Paz Andrade, son os "Dibuxos de Negros",que non foron editados en album até 1970. NomeáronnoPresidente Honorário da Federación Mundial de Sociedades deNegros, precisamente pola sua compenetración e amizada cos deHarlem.

51.- Princípios nos que se fundamentaba o Partido Galeguista deentón, e que son dabondo expresivos das distáncias que gardan asformulacións que se denominan "moderadas", de hoxe, cogaleguismo histórico. Inda que poidan coincidir nas siglas, nadateñen en comun.

52.- Perspectiva desde a que hai que analizar o pensamentopre-nacionalista e nacionalista, para non facer xuicios de valorirresponsábeis sobre do seu carácter presuntamente reaccionário,só polo peso do campesinado, pequeno propietário, polas suastendéncias organicistas, en ocasións, ou pola sua afervoada críticado liberalismo, noutras moitas, e mesmo do capitalismo. Ametodoloxia debe server para esclarecer un fenómeno antagónicoao pensamento dos países "normais".

53.- 15 de abril de 1948, en Valen tin Paz Andrade, obra citada, páx.530.

135

SIRO

CASTELAO ARTISTA

Un pintor francés de prestíxo internacional, Henryde Toulouse Lautrec, foi reivindicado a un tempo comoimpresionista, modernista e expresionista, o que pon demanifesto can difícil é por límites á personalidadeartística dos creadores, e o receptivos que estes son aosmovimentos ou correntes do seu tempo.

A pesar de todo, caido que non correrei nengun riscoao asinalar a Castelao como un artista modernista eexpresionista. Ver a sua relación ca modernismo eexpresionismo europeus e como ambos os dOllSmovimentos inf1uíron na sua obra é a pretensión destetraballo.

1 CASTELAO E O MODERNISMO

O Modernismo, chamada Art Nouveau na Francia,Modern Style na Inglaterra, Jugendstil na Alemania, eSezessionsstil en Austria, naceu como reacción contra aarte caduca coa que ainda se gorentaba a burguesíaconservadora dun século que esmorecia, non sócronoloxicamente, senón tamén nas ideas.

Trátase, pois, dun movimento que agroma na crise eque abrangue todos os eidos da criación artística.Procuraba un novo estilo intelectual e sensual, baseadono protagonismo da liña e nas cores chas, para obter aestilización e a síntese de funcionalidade e beleza.

139

o coñecimento que Europa tivo da arte xaponesa, eo descobrimento da litografía -que permitiu aplicar apantasia criativa no cartel- influíron no modernismoaplicado ás artes plásticas.

Pode que, como movimento, o Modernismo non fosemáis que a transición entre o Impresionismo, oExpresionismo e o Abstrato. Pode que a nivel individual,o paso polo Modernismo non fose para muitos artistasmáis que unha xeira de preparación e pescuda paradefrontarse con novas aventuras; mais, en calquer caso,produciu obras de importáncia incuestionábel naarquitectura, a moblaxe e no dibuxo de humor.

Non é casual que o nome de modernismo alemánJugendstil, teña a sua orixen na revista satírica J ugend,que comenzou a editarse en Munich no ano 1896.

Porén, non foi Jugend senón Simplicissimlls, a revistade humor que maior intluéncia exerceu en Europa.

SIMPLlCISSIMUS

A revista Simplicissimus, cos seus case meio cento deanos de vida, constitue un verdadeiro monumento dacultura alemana neste século. Internacionalmenteaclamada, contou con colaboradores Iiterários dacategoria de Thomas Mamm, Rilke ou Schnitzler, peroaxiña a arte gráfica chegaria a constituir a sua própriarazón de ser.

Foi criada por Albert Langen que desexaba facer naAlemania unha revista satírica ao xeito das quetriunfaban en Europa. Munich era unha das capitais daArte, polo que ali mesmo pudo reclutar boa parte dosseus colaboradores. Ademais recurriu aos seus amigosfranceses e tamén aos noruegos Kíttelsen, Blix eGulbransson, por estar casado cunha filia do patriotanoruego Bjornterne Bjornson.

140

Quizais inspirándose na revista francesa Gil BiasIIIl1stré, o novo semanário de humor tomou o nome dopícaro alemán, heroe do meirande traballo en prosa doséculo XVII, a novela O aventllreiro Simplicissimus deHans Jakob Cristffe.

O día 4 de abril de 1896 naceu a. revista, que sedeclaraba por medio dun poema de Wedekind, "xoven elibre de presións, para despertar con palabras quemes ánación da sua preguiza".

Por motivos de publicidade máis que de esaxeradooptimismo, o primeiro número saiu cunha tirada de480.000 exemplares, dos que se vende ron 10.000, pero aopouco tempo foi coñecida e admirada en todo o mundo eas tiradas de 65.000 e até 80.000 exemplares for~ncomuns.

Era de dimensións mui grandes: 370 X 270 mm. e otraballo de impresión foi mui cuidado, aplicándose astécnicas máis modernas na produción. En Simplicissimussomentes se publicaron dibuxos de muita calidade. Foroncolaboradores cotidianos, artistas da categoría de Heine,Grosz, Arnold, Bruno Paul, Eduard Thony, Blix,Chlstophe, Elchler, Gulbransson, Kittelsen, Kley, KatheKollw1tz, Pascm, Von Reznicel, Schilling, Steinlen, Rudo!W¡ke, entre outros, até superar con muito o cento.

, As palabras "quentes" prometidas no primeironumero non se flxeron esperar, e tampouco a reacción doEstado, que calificóu a revista de "inmoral, revolucioná­ría e socialista".

Un sério incidente produciuse cando no 1898 arevista ridiculizou a diplomácia do Kaiser en Palestina.Os autores artístico e literário do traballo, Heine eWedekmd, respectivamente, foron condenados a 6 mesesde cadea, e Albert Langen despois de pagar unha fortemulta tivo que sair de Alemania sen poder voltar até1903.

141

Simplicissimus seguiu atacando á policia, áburocrácia, ao militarismo, á burguesia, aos vestixios defeudalismo, e ao clero políticamente reaccionário, omesmo católico que protestante.

Mantivo unha política pro-francesa até a PrimeiraGuerra Mundial, pero fo~ sempre hostil a Inglaterra,sobre todo na guerra dos Boer.

No ano 1909 morreu Albert Langen, pero a revistaseguiu na mesma liña.

Ca gallo da Primeira Guerra Mundial, os homes deSimplicissimus plantexáronse a conveniéncia de continuarou non a publicación da revIsta. Alguns pensaban enclausurala por entender que en tempo de guerra non sedebería seguir ridiculizando á nación. Outros dirixidospor Heine, defenderon aidea de manter a revista como unarma patriótica. Esta fOl a que tnunfou, e aSI f~1 como arevista trocou a sua actlvldade respelto a Francla.

Despois da Guerra baíxou considerabelmente onúmero de exemplares de cada edición, e, certamente, arevista nunca volveu a atopar o seu Norte político.Atacou a todos os estadistas de calquer tendéncia, aindaaos máis honestos, se ben é certo que se mostrouespecialmente agresiva con aqueles que considerabaextraordinariamente perigosos, tal era o caso de AdolfHitler. Sen dúbida nesta época foi máis atinada a críticasocial coa denuncia da corrupción e a inmoralídade.

No 1933, con Hitler no Poder, a situación da revistafoi especialmente dificil. Heine, xudeo de raza, tivo queexiliarse; e Simplicissimus pasou a ser un instrumento depropaganda do Gobemo. Nesta etapa estivo dirixida porGulbransson, Thony e Amold, e con eles sotívose astrasetembro do 1944.

Dez anos despois ainda saiu un ha nova revista camesmo nome, pero xa nada tiña coa anterior. edesapareceu no 1967.

142

De todos os extraordinarios dibuxantes cos quecontou .Simplicissimus, é o noruego Olaf Gulbranssonquen nos interesa dun xeito especial para comprendermosa evolución artística do noso Castelao.

OLAF GULBRANSSON

Olaf Gulbransson naceu no 1873 en Oslo (antesKristiania), e aos 16 anos comenzou a gañar os primeiroscartos con dibuxos para xornais e revistas de humor. Aprimeiros de século foi recoñecido como mestre de dibuxode humor en Noruega, e fonte de inspiración para muitosilustradores escandinavos. No 1902 o editor AlbertLangen levouno a Munich como colaborador deSimplicissimus. En Munich pintóu retratos, realizó ucarteis e fixo numerosas ilustracións entre as que cumprenasinalar "Lausbubengeschichten" (Historias de Moinan­tes) e "Tante Frieda" (Tia Frieda), de Ludwig Thomas, ea sua autobiografia "Es war einmal" (Era unha vez).

Publicacións suas foron "Berühmte Zeitgenossen"(Contemporáneos famosos) en 1905, "Aus meinerSchublade" (Do meu caixón) en 1911, "Es war einmal"(Era un ha vez) en 1934, "Idyllen und Katastrophen"(Idilios e catástrofes) en 1941, e "So siehst Du aus" (Asípareces ti) en 1955.

En 1929 foi nomeado profesor da Académia de ArteFigurativo de Munich.

De 1922 a 1927 estivo en Oslo traballando para arevista "Tindens Tengn" e a sua colaboración enSimplicissimus non foí tan intensa, mais á voltareincorporouse ao equipo e traballou deica a suadesaparición en 1944.

Gulbransson morreu no 1958 en Schereihof, á beirado lago Tegemsee, ande está hoxe o Museo que leva o seunome.

>1< >1< >1<

143

Os xuícios críticos sobre a obra de Olaf Gulbranssoncoinciden en reconocer a sua condición de grandibuxante, subliñando como virtudes superiores acapacidade para economizar trazos, o engado dos seusdiseños que cunhas liñas fixan rostros, corpos emovimentos, e o efecto duradeiro daquelas caricaturasque non se revelan á primeira oHada.

No limiar do libro Sprüche und Wahrheiten (Oitos everdades), editado en 1974 e que recolle máis de 150dibuxos como ilustracións doutros tantos refrans ou ditospopulares, Peter Bamm di: "A obra deste home é unxigantesco friso, sobre o cal pasa o rostro humano.j Cabezas, cabezas, cabezas!, Cabezas boas e más, ros tosfermosos cheos de esplendor e rostos fermosos cheos deaburrimento, rostos feos nos que o demo realiza o seu ser,e rostos feos nos que brilla unha chispa divina. Cantomáis os fitamos, máis e mellor percebemos ocaracterístico. E cando somente se ven as características,vese ao home en caricatura".

Co gallo do 75 cumpleanos de Gulbransson escribiuMirko Szewczuk en Zeit: "A pluma de Gulbranssonenvolve con incomparábel domínio gráfico a forma dascousas, e co mínimo movimento dispe da suaperigosidade as fachendosas ameazas da nosa existencia,e asi verifica a sua irremedéabel ridiculez. As suasestampas demostran de forma clara que a auténticacaricatura nada ten co dibuxo de chistes, senón quesignifica o pleno dominio do dibuxo".

Con palabras semellantes exprésanse todos oscríticos, e todos coinciden en subliñar a sua increíbelcapacidade de síntese e a abraiante facilidade para fixar aexpresión, a actitude e o movimento.

Sen dúbida ninguén como el conseguiu desenvolveras posibilidades da caricatura moderna.

No 1902 e 1903 ainda os dibuxos de Gulbranssontiñan un trazo groso e grande manchas oscuras, e o estilo

144

e a técnica traian lembranzas dos diseños de Munch eLautrec; pero pouco tempo despois móstrase como undi?u~ante orixinalisimo que agarima a liña purautlhzandoa coa seguranza dun grabador xaponés. Estaetapa de Gulbransson é sen dúbida a máis representativa,e f01 a que consegulu IIlteresar a numerosos dibuxanteseuropeos, entre eles o noso Castelao.

Gulbransson tentou simplificar todas as múltiplesformas da natureza nunhas poucas fórmulas expresivas, eapreixar nun risco cada aceno e nunhas poucas liñas ocarácter do modelo. Conseguí uno en tal medida quemUltos seguidores entenderon que na sua imitaciónestaba a clave do éxito.

Oin os seus biógrafos -entre os que se conta a suaprópria muller-, que Gulbransson xamais poidoesquecer a paisaxe do seu país de orixe, e que a tivosempre presente ao longo da sua vida en calisquera lugarque se atopase. Quizais por esta razón foi decote a paisaxeun elemento de grande importancia nos seus deseños.U nha liña do horizonte moi baixa con espacio aberto ace?s IIlmensos e campias cheas de árbores, con muicOldadas construcións rurais ou urbáns adoitan aparecernas suas composicións. El mesmo tense dibuxadorepetidamente nunha paisaxe idílica, cal un modernoBaco, bebendo viño e arredor da cabeza unha coroa defrores.

A señora Gulbransson di que o seu home era unvikingo de corpo xigante e alma de neno; un serextraordinariamente sensíbel, ledo e inocente, e, nonobstante, posuido dun poderoso mecanismo psicolóxicoque lle concedla un poder de observación e de sintesenada común.

. Asi debeu de ser porque asi se mostra nos seusdlbuxo~: agudo. na percepción; satírico e cordial naIIltenclO,n; selectIvo e slIlxelo, equilibrado e delicado naexeCUClOn.

145

Gulbransson sentia unha alegría natural ante aemoción estética. De aí que só pintase o que He resultabaagradábel e que amase todo o que pintaba. De aí que oseu lápiz "aloumíñase" por igualas contornos daspersoas, das valvaretas ou das herbiñas do campo. De aítamén que preferise ignorar ás persoas que non mereciano seu afecto na vez de ridiculizalas. De aí que tampoucoquixese pintar o drama, a inxusticia e o sofrimento.Certamente Gulbransson foi na sociedade un espectadorinxénuo que desde unha atalaia de privilexio ollouna cavidrio do optimismo. Foi un critico cordial, ledo e agarimoso; unha espécie de Aventureiro Simplicissimus dohumorismo gráfico que descobrira o segredo da puraexpresión.

Quizais sexa esta a causa do extraño engado, casepoético, que posúe toda a obra de Olaf Gulbransson.

CASTELAü

Un estudo minimamente sério da obra extraordina­riamente rica de Castelao esíxe considerar distintas etapasna sua produción. Como mínimo habería que distinguirduas a do camelO -posteriormente rexeitada poloautor-, e a da madurez, a da plenitude creativa.

Efectivamente, os dibuxos de 1909 en Vida Gallegaserían posteriormente refugados polo próprio autor, aoteorizar sobre a caricatura en Humorismo, DibuxoHumorístico, Caricatura:

"Na miña primeira mocedade, digna da Casa daTroya, cando a miña alma sofría de xarampón e nonpensaba máis que en sair de tuno palas ruas fixen osprimeiros dibuxos nunha revista de americanos. Acúsomede ser eu quen deu empezo a esas carantoñas parcas, aeses monicreques noxentos, a ese humorismo de tabernaque aínda hoxe campa na mesma revista para regalia doslicenciados de Universidade. Abafado de vergonzaconfésome culpabel e renego da miña primeiramocedade".

146

Na mma opinión, desde unha valoración artísticaestes dibuxos teñen unha calidade notábel que nonxustifica o rexeitamento do autor. A sua actividade debeude ter unha doble motivación:

- Unha motivación artística:

Ainda que estaban feitos coa técnica da caricaturacomo "síntexe expresiva", aqueles dibuxos nonrepostaban á conceición da caricatura como "a expresiónda verdade dominante en cada ser". Cumpria unhaprimeira condición do novo arte, pero non a segunda,complementária da anterior e tan importante comoaquela. Nos dibuxos de Vida Gallega hai de certo unhadepuración dos elementos expresivos, pero non orientadaa obter unha verdade máis evidente, unha semellanza camodelo que supere a do simple retrato, senón que asimplificación de liñas e cores pretende obter un efectocómico. Non procuran un ha verdade máis auténticasenón que deforman a realidade de xeito que ospersonaxes e o conxunto todo perden humanidade.

- Unha motivación ética:

Certamen te, a temática daquela pnmeira hora nonera a que cumpria nun artista ao servicio do pavotraballador. Aquelas estampas poderían divertir a"licenciados de Universidade" e ainda aos próprioslabregos e mariñeiros, pero nunca poderian despertar asua concencia galega. Non era o humorismo que"metendose no mundo interior domea os nosos sentÍmentosaxeitándoos ao Ben". Non era un humorismo "útil".

A segunda etapa acada a máxima calidade ca álbumNós. Foi entre 1916 e 1918 cando Castelao elaborou estasextraordinarias estampas, cun critério radicalmenteaposta ao que seguira nos dibuxos de Vida Gallega.Segundo el mesmo nos canta no limiar do álbum, fixoonon para divertir aos licenciados das Universidades senónpara desacougalos. Non quixo pintar a ledicia das nasas

147

festas, a fartura dos nosos casamentos, senón astremendas angúrias do decotio labrego e mannelro,porque estimaba que o pesimismo pode ser libertadorcando desperta carraxes e cobizas dunha vida máis limpa,

A identificación de Castelao coas xentes galegas foiplena, Sendo colaborador de El Sol de Madrid, o xornalde maior prestixo e tirada en España, ofrecéusel1e untrabal10 fixo na redacción, e rexeitóuno porque l1einteresaban máis "os xestos e as verbas dun labrego daTerra que ridiculizar aos políticos da Corte", Todo oálbum Nós, Cousas da Vida, Cincoenta homes por dez reás,e out ros dibuxos da madurez que foi publicando enxornais, revistas, libros, calendarios, etc., admírannospolo extraordinario dominio que demostra ao apreixarnunhas poucas liñas todos os rostos posíbeis de homes,mulleres e nenos do País, Cando Castelao deseña o rostoenxoito e sulagado de rugas do vello labrego, temos antenós un labrego que se nos antoxa familiar, como alguénque coñecimos un día non sabemos cando, E outro tantopodemos dicer do mariñeiro, do cacique, do cego, docrego, do emigrante ou do vello que pide esmola, E aindamáis: usando en apariencia as mesmas liñas e sen outroselementos esclarecedores, todos vemos que o labrego élabrego e que o mariñeiro é mariñeiro, e non hai dúbidaposíbeL

Homes e mulleres labregos son decote osprotagonistas das suas estampas, Semella que Castelaoescolmara todos os arquetipos posíbeis da fisonomía dosnosos campesiños, para ilos apresentando un por un nassuas Cousas,

A caricatura como síntese que esaxera o característi­co, permitíulle realizar unha obra xigantesca pintando unpavo vivo, latexante, e abraiantemente auténtico,

148

GULBRANSSON E CASTELAO

Despóis de todo canto levamos dito, penso quechegoú o intre de perguntármonos en que se semellanGulbransson e Castelao, ou millor aínda que inf1uénciaexercéu o noruego no noso paisano,

En primeiro lugar resulta doado, percibir certasemellanza entre os dibuxos de Gulbransson e Castelaodebido a que ambos entenderon que a caricatur~moderna, a que se pode aplicar a toda a natureza, a queprocura a maior expresión coa mínima grafia, era o estiloque cumpria aplicar naquel momento, Pero ademais écerto que ese estilo e esa técnica da caricatura adquiriunosCastelao polo coñecimento da obra das grandesdibuxantes de Simplicissimus, e dun xeito especial, deOlaf Gulbransson,

Castelao debe a Gulbranson a asunción do novo arteda caricatura, Débelle "a idea" e unicamente a ideaporque a sua enorme personalidade e o tema constante d~realidade galega permitíronlle desenvolver unha obraorixinalísima,

Castelao é antes que nada un humorista, Apredisposición para o humorismo é a peculiaridadesobranceira da sua personalidade, O humorismo foi unhaactitude vital que lle permitiu defrontarse con calquersituación conflictiva, Nos escritos do desterro enBadaxoz, advírtenos; "Non temades aos meus arroutossentimentáis, porque xa deixéi de ser mozo", E será ohumor quen lle proporcionará unha evasión, unha fuxidada realidade, cando esta resulte magoante,

Cando Castelao se evade da realidade, cando deixavoar o pensamento, surxe nel o lirismo ou o humorismosegundo trate dos homes ou da natureza, Cando tent~superar a tristura, o desalento, recurre ao humorismo;cando sinte a carraxe bota mao da ironia,

149

Pero ademais Castelao é un nacionalista galego quesinte o drama cotidiano da Galiza traballadora como algopróprio. En Badaxoz comenta ironicamente a felic!dadedos galegos que viven de costas a esta realldade abratante:"Lémbrome dalguns galegos que viven para o seu bandulloporque son ben asisados e non sofren as inquedanzas dosdemáis" .

Estas duas circunstancias condicionaron o seu facer eleváronno a criar unha obra orixinal e auténtica, que.nada ten coa de Gulbransson.

Catelao é esencialmente un humorista. Gulbranssoné un ilustrador. Castelao como nacionalista galego vive,sente e sofre a expoliación do seu país. Gulbransson é unmero espectador da vida en sociedade.

Castelao usa o lápiz como un arma na loita, e ohumorismo coma un revulsivo para despertar concién­cias. Gulbransson pretende entreter e divertir sennengunha finalidade moralizante.

O resultado témolo aL Castelao apreséntanos unhaobra orixinal e xenuinamente galega, que nos emocionapola sua autenticidade e pola forza expresiva. Sen sairsexamais do mundo galego realizou unha obra inmensa edunha riqueza de valores que nengun outro humoristaacadara en España.

Gulbransson seguirá sendo o mestre da caricatura,que nos asombra polo domínio do dibuxo, polarequintada elegáncia da liña e pola increíbel fácilidadepara facer sinxelo e doado o que semellaba imposíbel.

Para rematar, cumpre deixar claro que se naquelaprimeira mocedade da que non tardaría en renegar,Castelao chegou a experimentar todas as formas eartifícios técnicos de Olaf Gulbransson -sobre todo en"El Barbero Municipal"-, tamén é verdade que nodecorrer do seu labor artístico buliu a deixar todo o falso,

150

o accesório e o superficial para chegar moi axiña a obteruns deseños que o mesmo na composición que notratamento dos distintos elementos, son absolutamentepersoals.

11 CASTELAO E O EXPRESIONISMO ALEMÁN

A partir de 1910 agromou en Europa. especialmenteen Alemania un movimento artístico que había acadaraxiña un pulo extraordinario .

O expresionismo naceu como reacción contra doimpresionismo. polo que este tiña de visión superficial domundo, para afondar no home e mostrar artísticamenteas suas sensacións. Eran os anos dourados doanarquismo, e os máis dos artistas xermanos sentiron oseu engado e participaron das ideas en favor dairmandade internacional e contra da inxusticia social. Aose producir a Primeira Guerra Mundial. a actitudexeralizada no mundo das artes en Alemania foi decondena, e a partir do 1918 surxiu nel un optimismorevolucionario, que sería reprimido após a Constituciónde Weimar.

Mais a eclosión expresionista en Alemania explícasetamén desde a perspectiva artística. Se os precursoresinmediatos do expresionismo Van Gogh. Gauguin.Toulouse, Lautrec- estaban en Francia. non hai queesquecer que a deformación expresiva existia xa nas ovrasde Grünewald, Granach, o Bosco. Brueghel. Durero, ouAltdorfer. Os alemáns posu13n unha tradición"expresionista", que estaba a ser redescoberta nonacimento do século.

Renacia tamén o interés pola caricatura. como odemostra o feito de que entre 1901 e 1906. o crítico ErnstFuchs publicase tres estudos sobre este xénero.

Quizais non ternos reflexionado de abondo sobre arelación entre "expresionismo" e "humor gráfico", e

151

poda sorprender o interés que muitos coñecidosexpresionistas sentiron polo deseño humorista, sobretodo pola sátira. Ademais da requeza de grabadossatíricos que produciu a Contrarreforma, entre Gaya ePicasso pódese incluir unha restra de nomes tan esgrevios,coma os de Daumier, Steinlein, Forain, Kittelsen, Kley,Grosz, etc.

Castelao coñeceu en 1921 o expresionismo alemán, eadmirou o que este tiña de "inocencia salvaxe". PeroCastelao era un espíritu fondamente lírico e humorista, emesmo por iso rexeitou o que o expresionismo tiña de"forza salvaxe".

Poren, cando en 1936 estoma con toda a suacrueldade a Guerra Española, Castelao sabía que atraxédia cancela os límites do humor e botou mao doexpresionismo para pintar os abraiantes álbumes deguerra, arrincados da sua propria dor. Castelao rompeuco "modernismo", coma os expresionistas alemáns ofixeran ao producirse a Guerra Mundial, e preséntounosas estampas de Galicia Mártir, Atila en Galicia eMilicianos, que fan lembrar os dibuxos e grabados deKathe KolJwitz, a grande expresionista alemana, quepodera admirar en Munich.

Sempre tiven para min que Castelao se inspirara naobra de Kathe Kolwitz, quen desde a série "A rebelión dosteceláns" (1894-1898) até os carteis de propaganda doPartido Socialdemócrata Alemán, realizados trinta anosdespois, conseguiu interesar a toda Europa co patetismodos seus personaxes. Mais o mestre e amigo Isaac DíazPardo suxíreme que Castelao mui ben pudo seguir nassuas estampas de guerra a Arturo Souto, o que viria asalientar a virtude da humildade que sempre caracteriza uao naso primeiro artista.

152

Castelao merece ser estudado con rigor nas variasproxeccións da sua rexa personalidade. Como artista,coido que non pode ser calificado de "xenial" pero estoucompletamente certo de que é un caso pouco comun detalento aproveitado. Pola novela, o teatro, a narraciónbreve e o ensaio, é xa un clásico da nosa literatura; polaobra plástica é o criador da arte galega contemporánea.

153

TABüA

Páx.

PROLOGO........................... 5

CASTELAO NO SEU TEMPO

Francisco Carbal/o Ca/ero.. . . . . 7

TEATRO EN CASTELAO

Ricardo Carbal/o Ca/ero 35

A NARRATIVA DE CASTELAO

Pilar Carcía Negro. . . . . . . . . . . . 59

PARA LER O "SEMPRE EN GALIZA"

Eduardo CUfiérrez . . . . . . . . . . . . . 85

CASTELAO: SIMBOLO E GUEIRO DO

NACIONALISMO

Francisco Rodríguez 107

CASTELAO ARTISTA

5,'iro 137

OUTROS TITULOS DE EDICIONS XISTRAL

1º "Galou, Z 28" 1976Lois Dieguez. Prémio de novela da Casa de Galiciade Bilbao do ano 1975. PVP. 350 Ptas.

2º "Cantos rodados para alleados e colonizados". 1976Manuel María. Colección Alexandre Bóveda.

3º "Conxo: manicómio e morte". 1977Alot, Liñeiro, Seoane, Tato e Torrent. PVP. 300 Ptas.

4º "Por unha educación preescolar galega". 1978Xurxo Torres SantomeMontse Erauskin Salazar

5º "Problemática nacional e colonialismo. O casogalego". 1978Francisco RodríguezRamón L. Suevos. PVP. 300 Ptas.

6º "Problemática das línguas sen normalizar. Situacióndo galego e alternativas". 1980Lluis V. AracilMaría Pilar García NegroFrancisco RodríguezPilar Vázquez CuestaRicardo Carballo CaleroPromovido pola "Asociación Sociopedagóxica

Galega" (ASPG)PVP. 250 Ptas.

7º "Conflicto linguistico e ideoloxía en Galicia". 1980Francisco Rodríguez. Colección Alexandre Bóveda.PVP. 200 Ptas.

8º "A contaminación das centrais nucleares: Xove".1981Ramón Varela Díaz. Colección Alexandre Bóveda.PVP. 350 Ptas.

9º "A estrutura espacial interna da economía española.Unha crítica da posición autonomista". 1981Ramón L. Suevos. Colección Alexandre Bóveda.PVP. 300 Ptas.

10º "Berenguela: aventuras e desventuras dunha espiñade toxo" 1981Manuel María. Colección Xogando ao teatro.Promovido pola "Asociación SociopedagóxicaGalega" (ASPG). PVP. 300 Ptas.

IIº "Poemas da labarada estremecida". 1981Manuel María. PVP. 350 Ptas.

12º "Versos de 30 outonos". Escolma. 1981Manuel María. PVP. 800 Ptas.

13º "O ferro dos días". 1982Lois Dieguez.Presentación de Pilar García Negro. PVP. 300 Ptas.

14º "Os residuos radiactivos: ameaza no presente e parao futuro". 1983Ramón Varela Diaz. PVP. 250 Ptas.