etnički identitet srba-krajisnika

7/29/2019 etnički identitet srba-krajisnika

http://slidepdf.com/reader/full/etnicki-identitet-srba-krajisnika 1/33

NEKI DRUŠTVENI ASPEKTI OBLIKOVANJ

A ETNIČKOG IDENTITETA SRBA

KRAJIŠNIKA NA HRVATSKOJ GRANICI OD 16. DO 18. VEKA Nada Sekulić, Beograd, Izvorni naučni članak, UDK: 323.1

Some Social Aspects of Krajina Serbs Ethnic Identity Formation

Between 16th and 18th Century ABSTRACT. The study of social factorswhich had formed ethnic identity of Serbs from Krajina in the given period of

two centuries shows all their complexity. The hybrid character of Krajina

society was fixed in a way that the society never existed as a whole, but as a

union of contries and a field for opposing of groups with different interests,

building itself as an everlasting crisis focus, on the junction of Catholicism,

Islam and Ortodox church, and on the border of Balcans, the West and the

East. The centralisation of the governmental powers during the several

centuries influenced free Serbian soldiers to become Austrian soldiers. The

process was supported by identifying of status of soldiers and ethnic identity

in Serbs alone. The effort to preserve ethnic characteristics and ethnic identity

became a base for forming a special social character determined by military

needs of AustroHungary. The research shows that ethnic consciousness gains

its affirmation, negation and inner meaning (positive or negative) in concrete

social circumstances, as a part of social roles, status and prestige of people

who are its holders. Ethnic consciousness builds itself continuously through

social contacts, not in the oppositions to them.

KEY WORDS Serbs, Krajina, ethnos, ethnic identity, ethnic consciousness,

social character.

APSTRAKT. Proučavanje društvenih faktora koji su oblikovali etničkiidentitet Srba iz Krajine u periodu ova dva veka pokazuje svu njiihovu

složenost. Hibridni karakter krajiškog društva se ogledao u činjenici da



društvo nikad nije postojalo kao celina, nego kao polje suprotstavljanja grupasa različitim interesima, gradeći sebe kao večno žarište krize na raskršćukatolicizma, islama i pravoslavlja i na granicama Balkana, Zapada i Istoka.

Centralizacija upravljanja tokom nekoliko vekova uticala je da srpski vojnici

postanu austrijski vojnici. Ovaj proces kod Srba je bio podržan identifikacijomizmeđu statusa vojnika i etničkog statusa.

Nastojanje da se očuvaju etničke osobenosti i etnički identitet su postale

osnova za formiranje posebnog društvenog karaktera određenog vojnimpotrebama Austrougarske. Istraživanje pokazuje da etnička svest stiče svojuafirmaciju, negaciju i unutrašnji smisao (pozitivan ili negativan) u konkretnimdruštvenim okolnostima, kao deo društvenih uloga, statusa i ugleda ljudi kojiih nose. Etnička svest se formira kontinuirano kroz društvene kontakte, a ne u

suprotstavljanju istima..

KLJUČNE REČI Srbi, Krajina, etnos, etnički identitet, etnička svest, društvenikarakter.

Pojam "etnos" građen je u početku u društvenim naukama kao empirijskipojam, kao naziv za zatvorene društvene grupe čije je to "prirodno" istorijskoime. Dugi niz godina, etnos je bio shvaćen kao empirijski predmet, a ne kaoteorijski problem za istraživanje, često kao polje za dokazivanje etničkeprisutnosti ili pripadnosti u raznim domenima društva i kulture, sa otvorenim

ili skrivenim funkcijama učvršćivanja i utemeljenja nacionalne svesti. Pri tom je osnovni cilj bio da se klasifikuju i opišu obeležja i karakteristike različitihetničkih grupa (pre svega s obzirom na premoderne elemente kulture) prematradicionalno utvrđenim metodološkim obrascima za prikupljanje etnološkegrađe, kao i da se u dijahronoj dimenziji prikaže kako se tokom vekovaodržavao i razvijao narod sa ovim imenom. Vekovne promene obuhvaćene supojmom etnogeneze, proučavanjima u kojima je naglasak na uočavanjuprocesa očuvanja etničke svesti i obeležja*1+. Ipak, u svakoj složenijoj

sociološkoj analizi, etnos se ne otkriva nužno kao jedinstvena društvenagrupa, već kao kompleksan društveni proces, koji se ne vezuje posebno za jedan zatvoren tip društvene strukture. Kroz ta zapažanja grade se novijipristupi proučavanju etnosa, bazirani na pojmu etniciteta, društvenihinterakcija i etničkog identiteta, kojima se relativizuje i postavlja u kritičkeokvire prethodno građeni pristup. U ovom radu je na tim polazištima i na



konkretnom primeru obrađen problem građenja etničkog identiteta. Najkraće,etnos je prikazan kao društveni proces u što konkretnijem okviru. Etničkiidentitet je sastavni deo društvenog života i kao takav predstavlja samo jedanod mogućih društvenih identiteta ljudi, koji je, sa jedne strane, određen

vaspitanjem, a sa druge statusom, ulogama i ugledom koji na osnovu njegačovek zadobija ili može zadobiti u društvenim relacijama. Namera mi je bilada pratim kako ove determinante utiču na značaj koji se pridaje etničkomidentitetu, kao i na njegovo obogaćivanje, slabljenje ili modifikovanje i napreklapanje sa drugim oblicima društvenog identiteta.

Tradicija se, sledstveno tome, prikazuje u drugom svetlu, ne samo kroz

nasleđivanje manje-više fiksiranih kulturnih sadržaja i obeležja, već i kroznasleđivanje, menjanje i građenje društvenih odnosa u kojima se ti sadržaji

doživljavaju kao sastavni i trajni deo života u društvu. Obeležja i njihovekarakteristike, kao i dinamika njihove promene i očuvanja postaju ovdeputokaz za praćenje i istraživanje načina razvoja društvenih odnosa i zaeventualno uočavanje nekih trajnih karakteristika društva koje se nasleđuju,postajući i same deo tradicije koja je u svom društvenom značenju običnoneeksplicirana.2

Trajan položaj Srba na hrvatskoj granici, kao marginalizovanog naroda"između dve (ili tri i više) vatre" (u zavisnosti od interesnih strana u

pojedinim periodima), uticao je na oblikovanje etničke svesti Krajišnika, nanačin kako je ta svest aktuelizovana u širem društvenom okruženju, kao i nanjene društvene funkcije, koje nisu uvek bile u interesu ljudi o kojima je ovdereč. Pitanje koje me je interesovalo bilo je, takođe, kako i u kom spletudruštvenih događanja je došlo do oštrog razdvajanja i suprotnosti izmeđuSrba i Hrvata i da li su granice koje su između njih više vekova građenedoživljavane u ispitivanom periodu od dva veka isključivo kao etničkegranice ili kao društvene granice u daleko složenijem sklopu značenja.

Odnos samih Srba prema svom etničkom identitetu tokom navedenogperioda se menjao, gradeći se poistovećivanjem sa vojničkim statusom, da bi,kroz to poistovećenje, postao pod kraj navedenog perioda faktor oblikovanja

posebnog društvenog karaktera potrebnog austrougarskoj državi. Tako jeneophodnost da se živi na vojnički način, koja je u početku bila uslovočuvanja etničkog identiteta Srba i njihove slobode, vremenom postala oružje



njihovog porobljavanja, učinivši ih živim zidom između država, a kasnije inajobespravljenijim vojnicima u tadašnjoj Evropi.

1. Društveni okviri konstituisanja krajiške institucije na hrvatskoj granici

Specifičnost dugotrajno graničnih područja je da to postaje njihovounutrašnje, samosvojno obeležje koje ih izdvaja od velikih celina (državnih,verskih, etničkih) čiju periferiju čine. Celine na čijim rubovima se nalaze tu seizražavaju kao granični ekonomski, politički i kulturni procesi, koji se često

odvijaju između zakona i bezakonja, potpune slobode i potpunog ropstva, bogaćenja i siromaštva i kao granice u kojima se stalno sudaraju život i smrt.Takvo (među)područje je i nekadašnji granični pojas između Austro-Ugarske i

Turskog carstva, koje je , u celini gledano, teško precizno prostorno locirati, sobzirom da su se granice stalno menjale. Precizno određenje moguće je datisamo u vremenskoj dimenziji, kroz koju se granica otkriva ne samo kao

prostorna međa već kao poseban društveni, ekonomski i kulturni proces.

Tursko carstvo raširilo se po Balkanu korišćenjem posebnog načina ratovanja,koji se pokazao vrlo efikasnim spram vojnog uređenja viteškog tipakarakterističnog po korišćenju oklopa i slabo pokretne pratnje. Godinama prenego što bi neko područje bilo osvojeno, u njega su upadale lake konjičketurske čete - akindžije - paleći u iznenadnim napadima sela, odvodeći roblje ipljačkajući. Posle više takvih upada, a moglo ih je biti i po pedeset u toku jedne godine na samo jednom lokalitetu, zeml ja bi ostala opustošena, zarasla inapuštena. Na ovaj način se u širokom pojasu između Ugarske, odnosno,kasnije, Austro-Ugarske i Turskog carstva stvarao pojas ničije i svačije zemlje,sa koje je starosedelačko stanovništvo najvećim delom izbeglo. Formalnim

preuzimanjem vlasti na tom prostoru, Turska ipak ništa bitnije nije mogla dapromeni. Naseljavanje raje oko utvrđenja bilo je otežano, jer je sada turskastrana bila izložena upadima i pljačkama sa austrijske strane.

Na taj način je pustošen i pomeran i granični pojas sa Austro-Ugarskom u

hrvatskom području. Kao tipičan primer može se uzeti područje Banijeizmeđu Une i Kupe, Save i Petrove gore, sa jednim pojasom suve međe, koje je na taj način opustošeno u 16. veku. Još dublje uvučeno područje izmeđuSave i Drave predstavljalo je "drugu pustoš" i dugi niz godina ostajalo jezaparloženo i bez stanovništva (Radeka, 1975: 109; Moačanin, 1971).



Interes obe države bio je da organizuju odbranu u pograničnim zonama.Uslovi pod kojima je to bilo izvodljivo bili su u osnovi zajednički i austrijskoj iturskoj strani. Tu je bilo izuzetno teško organizovati bilo kakav život. Takođe,čuvati je na principima regularne profesionalne vojske, u uslovima

permanentnog ratovanja u kome se stalno računa na iznenađenje, bilo jeskupo i neefikasno. Pod tim okolnostima, javila se potreba za posebnim tipom

vojnika, koji bi bio jeftin i pogodan za vođenje "malog rata", zasnovanog nastalnim upadima na protivničku stranu, sa dugotrajnim lokalnim efektima.Najjednostavnije je bilo da se u tom pojasu naseli turskim osvajanjima na

migracije pokrenuto i porobljeno stanovništvo, raja izložena goloj borbi zaopstanak. Ovaj model, koji je u početku bio deo opšte strategije ratovanjasamo jedne strane - turske, kasnije je kao model preuzela i Austro-Ugarska

(Kreševljaković, 1980: 7). Iz perspektive samog stanovništva, koje je u granični pojas doseljeno silomprilika i često prisilno, koje je negde moralo živeti bez realne mogućnosti zaodstupnicu, boraviti u ovom pojasu značilo je biti neprekidno spreman na

ratovanje kao način života. Pod takvim okolnostima, trebalo je sačuvati iobezbediti život sebi i svojoj porodici i zajednici, i to ne samo u vidu gologopstanka, već s obzirom na neke norme i vrednosti koje daju smisao životu, akoje gradi i sa kojima raspolaže svaka trajnija društvena grupa. Način

njihovog života mogao je biti prepun anomalija iz perspektive (narušenog)državnog ustrojstva, ali su se u njemu rađale, smenjivale i opstajale čitavegeneracije za koje je to bio sklop trajnih i nepromenljivih uslova na kojima je

građen specifičan kulturni milje koji se ne može objasniti polazeći odkategorija globalne kulture određene centrima država (Gross, 1980: 187).Globalna kultura je kultura centra i upravo zato, zakonitosti društvenog ikulturnog zbivanja na granici zahtevaju drugačiji pristup odglobalnodržavnog, jer se tu globalna perspektiva raspada. U graničnimdruštvenim tokovima (jedan aspekt tih tokova čini i prostorno formiranjegranice), globalna perspektiva nije jasna, nalazi se u procesu svog oblikovanja,

preispitivanja, menjanja i ukidanja. Jednoznačnost se ukida ili, preciznije,pojavljuje se više jednoznačnosti, više pokušaja da se nametne jedno značenjedruštvenoj situaciji o kojoj je reč.



To je društveni okvir u kome se institucionalno formirala hrvatska krajina.

Ona se može prikazati iz više različitih globalnih perspektiva koje se tu nalazeu preseku i eventualnom sukobu i realno se tako još uvek prikazuje u istoriji.Pitanja o merodavnosti određenih pristupa često se zasnivaju na političkim

kriterijumima (ovim prikazima treba obezbediti takav način sagledavanjaprošlosti kojim će se favorizovati određeni pogled na sadašnjost).

Ipak, tek kada se izađe izvan okvira globalnog pristupa društvu i kulturizasnovanog na naglašavanju opšteg značaja pravnog ustrojstva, institucija,velikih istorijskih događaja, velikih ličnosti i epohalnih kulturnih dometa,otvara se prostor za proučavanje društvenog i kulturnog života krajišnika unevedenom periodu. U suprotnom, kao što navodi Roksandić (1988, I: 6), čak bi se i samo postojanje krajišnika moglo prevideti (kao primer se mogu

navesti austrijsko-francuski i francusko-ruski ratovi - krajišnici su činili deofrancuske vojske koja je doživela poraz pred napuštenom Moskvom, a uaustrijsko-francuskom ratu oni su bili mobilisani i na austrijskoj i na

francuskoj strani, tako da su se mnoge bitke zabeležene kao bitke izmeđuFrancuske i Austrije odigrale zapravo kao borbe krajišnika sa krajišnicima).

Istorija krajiške institucije nalazi se na marginama "elitističke" istorije i elitnogshvatanja kulture. Kao kulturna istorija, to je istorija načina života, a kaodruštvena istorija, ona je istorija na nivou mezo i mikro-planova društva. To

je, uostalom, opšti zahtev prilikom proučavanja društvenih margina - nanjima se društveni i kulturni život odvija plaćanjem visoke cene za izgradnjuglobalne slike o celovitom društvu i kulturi u kojoj njih na kraju nema.Upravo iz tih razloga, krajišnici uglavnom sebe nisu smatrali delom "velike"istorije čiji su učesnici bili kao najjeftiniji evropski vojnici, a smisao njihovogučešća u ovim ratovima više je ostao zabeležen u narodnim pesmama nego upisanim dokumentima.

Ako bi Austro-Ugarsku i Tursko carstvo predstavili kao dva kruga sa manjim

zajedničkim presekom, sam presek, svet granice, ne bi u suštini biopartikularni deo jedne celine, već spoj celina koje tu više nisu zatvorene, ali sekroz zatvorenost određuju. Granica je protivrečan spoj zatvorenosti i može sesagledati samo u spletu višeznačnih, hibridnih i segmentiranih društvenih ikulturnih činilaca.



Konstituisanje krajiške institucije odvijalo se u više dimenzija i različito jeinterpretirano, u zavisnosti od strana učesnica, njihovih interesa i njihoverealne moći. Vojnik na rubu podložništva za kralja, krajišnik je sebe video kaoslobodnog čoveka i sopstvenog gospodara. Čak kad tako i nije bilo u

stvarnosti (realno je položaj krajišnika u jednom periodu bio i gori negopoložaj kmetova), za njih je to bio društveni i kulturni model prema kome suse ravnali, koji je izražavao kako bi trebalo da izgleda krajišnikov svet i čimesu se krajišnici rukovodili u svojim osnovnim vrednosnim orijentacijama.

U početnom periodu konstituisanja vojne granice krajišnici su bili u situacijida odanost prema vlasti uslovljavaju svojom društvenom autonomijom,preteći stalno napuštanjem jednog i odlaženjem drugom gospodaru(Turcima). Za ovu stratešku prednost krajišnika, u poziciji između dve vatre,

svesnih da su zapravo jedini "igrači na terenu", može se naći mnogo primera.Kao reprezentativan i po stepenu svoje originalnosti izuzetan, može se navestislučaj koji, između ostalih autora, opisuje i Fedor Moačanin (Moačanin, 1971:94). Kada je 1623. g. na područje Varaždinske granice stigla kraljeva komisijasa zadatkom da ispita mogućnost pokmećivanja graničara, oni su se masovnookupili i sa tri podignuta prsta svi se zakleli da će radije svi redom poginutinego što će se podložiti "popovima" (biskupiji). Zabranili su obrađivanjezemlje dok kralj ne promeni odluku, nedvosmisleno poručivši po komisiji da

će tražiti bolje gospodare ako im odluka ne bude po volji. Pri tom sukomesarima stacioniranim u Varaždinu poručili da dođu (ako smeju), jer"imaju nešto da im saopšte". Kada je komisija pet godina kasnije ponovilasličan, prvi put neuspeo pokušaj, krajišnici su tražili šest dana za razmišljanje.Posle tog roka, sakupilo se 400 konjanika i 3.000 pešaka, naoružanih i sazastavama, koji su, umesto odgovora, saopštili komisiji da ih preporuči kralju.

Iz krajiške perspektive, postojala je posebna kultura pograničnog života čijasuština i obim su bili podređeni njihovom sopstvenom načinu života, a ne

državnim međama. Krajišnici su mogli imati rođake na drugoj strani, sakojima su ostajali u kontaktu. Prelaženje granice nije moglo sasvim da se

kontroliše. Postojali su interni prelazi, ugovori, trgovačka razmena (solju,suknom, rakijom itd.) i razmena informacija, dvostruko špijuniranje i sl. Ovasloboda i autonomnost krajišnika bila je određena prostom činjenicom da nisuimali praktično ništa čime bi ih mogli kontrolisati i uslovljavati. Drakonske



disciplinske kazne - nabijanje na kolac za prebeg Turcima, odsecanje prstiju,

ruku, nogu, jezika, trčanje kroz šibe, bičevanje, stavljanje u kvrge, lakše i težesmrtne kazne, nastale u duhu srednjovekovnih zakona, imale su za cilj da

omoguće kontrolu nad onima kojima se nije imalo šta oduzeti.

Stalno odmeravanje snaga čini suštinu granice. To je područje trajnihparcijalnih društvenih promena u kojima se krajiška institucija oblikovalakroz strategiju delovanja različitih društvenih grupa, snaga i država koje su ihpredstavljale. Granicu čine njihovi hibridni spojevi.

Osnovne društvene grupe, odnosno, društvene snage na tom prostoru bile su:kraljeva vlast, oličena u dvorskim institucijama; austrijski staleži,predstavljeni Ratnim većem u Gracu i vojnom upravom krajiškog područja ukojoj su bili velikim delom austrijski oficiri; hrvatski staleži, predstavljeni krozHrvatski sabor i kroz njihovu zastupljenost u civilnim i vojnim institucijama

krajiške vlasti; Kaptol kao izuzetno moćna verska i političko-ekonomska

institucija; krajišnici, slobodni seljaci - vojnici, istovremeno stanovnici

hrvatske katoličke države i vojni obveznici kralja, kome su neposredno bilipodređeni preko oficirskog kadra; kmetovi, koji su neposredno podložnihrvatskim feudalcima i Kaptolu.3

Austrijski dvor je po svom statusu zauzimao centralno mesto u Austro-

Ugarskoj.

Njegova glavna uloga i interes u krajiškom području u vremenu do 18. veka bila je da obezbedi granicu. Pri tom je interes dvora takođe bio da uspostavi iojača centralnu vlast, te da, sledstveno tome, krajišnike što više podredi svomneposrednom nadzoru.

Austrijski staleži imali su ulogu glavnih finansijera krajišta, sa zadatkom daorganizuju odbranu, dobivši znatna ovlašćenja, koja su ih činilapoluformalnim posednicima ovog područja. Kako je i civilni i vojni život u

Krajini imao zapravo vojni karakter, to im je omogućilo da se savim izdvoje izsistema jurisdikcije hrvatske države.

Hrvatski feudalci su bili društvena snaga koja je sebe smatrala posednikomKrajine, u skladu sa državnim pravom Hrvatske na sopstvenu teritoriju. Upraktičnom smislu, to je podrazumevalo zahtev da im se u Krajini priznajusve nadležnosti koje odgovaraju vlasnicima feuda. Državno pravo Hrvatske



nikada u osnovi nije sasvim negirano, ali je u velikoj meri zaobilaženo.Interesi hrvatskih feudalaca u tom pogledu nisu bili sasvim usklađeni sainteresima austrijskih staleža, jer su se međusobno pojavljivali kaokonkurenti.

Kaptol, kao izuzetno uticajna verska, versko-politička i ekonomska institucija,imao je ovde i svoje duhovne i ekonomske interese. Posedi Katoličke crkve bilisu koncentrisani na području današnje Banije i dela Korduna. Svoje posedecrkva je prevashodno tretirala kao ekonomska dobra na kojima su joj bili

potrebni kmetovi.

Uz to, Kaptol nije priznavao ni jednu religiju sem katoličke na hrvatskomprostoru, tako da su za njih bili nepoželjni i krajiška autonomija i njihovapravoslavna vera. Zato na njihovim posedima nije zapravo bilo mesta za Srbe.

Time ne želim da kažem da ih u početku zaista nije bilo, već da sestanovništvo na njima nije moglo održati sa srpskim imenom.

Osnovna razlika između položaja kmetova i vojnika bila je u osnovnimfunkcijama koje su vršili u društvu (i koje su odredile da jedni budu

prevashodno ratari, a drugi stočari), u stepenu autonomije sa kojim su tefunkcije ostvarivali i u vrstama dažbina na koje su bili obavezni. Kmetovi su bili integrisaniji u sistem zvaničnog hrvatskog državnog ustrojstva i u većojmeri podređeni Katoličkoj crkvi. U toku buna, oni su često nastojali da se po

statusu izjednače sa krajišnicima, koji su, bez obzira na svoje imovinsko stanje(globalno posmatrano, loše, ali je bilo i bogatih krajišnika, pogotovo uopisanom razdobl ju, kada su imali autonomiju koja je dopuštala unutrašnjuhijerarhijsku organizaciju među njima), sebe smatrali malim vazalima.

Postojali su i prelazni društveni oblici. Npr. dvor se može povremeno pojavitikao najveći feudalni posednik u Krajini (kameralna dobra). U takvim

slučajevima, on deluje sa istim ciljem kao i hrvatski staleži, ponašajući se kao isvaki drugi feudalac kome više trebaju kmetovi na zemlji nego vojnici za

odbranu države.

Tako i sam dvor povremeno nastoji da graničare prevede u kmetove, ali samo

na svojim dobrima - to ne znači da podržava hrvatske staleže u njihovimnastojanjima da učine to isto, da pokmete vojnike.

Takođe, postoji prelazan oblik između kmeta i vojnika - privatni vojnik.



Ilustrativan primer svakako predstavlja i širenje unije, kao prelazni oblik

između pravoslavne i katoličke religije, sa složenom smenom statusa, uloga iidentiteta ljudi koji su u ovaj proces bili uključeni. Dugoročno gledano, unijatine predstavljaju grupe sa posebnim položajem u društvu, već prelazni oblik

od pravoslavne ka katoličkoj veroispovesti, od srpskog ka hrvatskomidentitetu, od vojničkog ka kmetskom položaju u društvu. Unija je uz to iprimer za društvenu mimikriju, budući da je prevođenje ove vrste izvedenoplanski i prikriveno od strane Katoličke crkve.

Društveni odnosi, koji su bili zasnovani na odnosima između ovih grupa,nesumnjivo nisu bili jasno uređeni niti se kroz njih primereno izražavalodržavno ustrojstvo. Od početka do razvojačenja, Krajina je bila u neprekidnimprocesima organizovanja i reorganizovanja. Samo u 18. veku, tu je isprobano

više od 30 organizacijskih sistema od kojih se ni jedan nije primenjivao dužeod tri decenije (Krajiška prava iz 1754, pod rigoroznom upravom MarijeTerezije) (Utješanović, 1988: 189). Istorija krajiške institucije je istorija

institucionalnog reorganizovanja. Ona je i ukinuta u nezavršenom obliku, jersu snage koje su je institucionalno oblikovale velikim delom "računale na njuspolja" (Roksandić, ibid).

Prostorna celina Krajine teško bi se po više kriterijuma mogla nazvati celinom.

Formirana je pojedinačno, po lokalitetima i u etapama, s obzirom na

praktične, prevashodno vojnostrateške interese Austro-Ugarske. Do sredine18. veka bila je podeljena na kapetanije (kasnije regimente), koje su i same

pojedinačno nazivali krajinama, jer su predstavljale u odbrambenom pogledusamostalne celine upućene na vođenje malih ratova u funkciji predziđadržave. Cela Krajina razbijala se na mnoštvo malih, čija sudbina jeobjedinjavana činiocima koji su je iznutra razdvajali.

Svako veće okupljanje i među samim krajišnicima bilo je zabranjeno podpretnjom smrtne kazne. Pored toga što su bili nepismeni, graničari su bili i

vrlo loše informisani o bilo čemu što je izlazilo izvan okvira njihovoglokaliteta, uključujući tu i faktore kao što je mobilizacija, koja je bila ključna zanjihov život i za život njihovih porodica. Odjednom pokrenuti na ratišta, oničak nisu bili sigurni da li im zaista daju akontaciju plate ili ih zavaravaju da biih odveli i prodali mletačkim galijama i u njihovom odsustvu odveli žene idecu da rade u austrijskim predioničkim postrojenjima (Savković, 1964: 46).



Tako je pravi zavičaj krajišnika bio doslovno njihov komad zemlje od nekoliko jutara. Izvan toga, počinjala je tuđina.

Izrazito segmentirano krajiško društvo u svojim temeljima je nastajalo poputkakvog zakrpljenog zmaja na vetru. Na ovim osnovama, Krajina je "vetrom

vijana" vekovima (Vjetrom vijani, zbornik, 1971).

2. Značaj vlaškog statusa za očuvanje srpskog etničkog identiteta

Sa prodorom Turskog carstva na Balkan, započele su migracije u okviru kojih je težište života izbeglog stanovništva prebačeno na stočarski načinprivređivanja. U okviru srpskog društva, do tada se ratarska privreda moglasmatrati središnjom čak i u slučajevima kada je ratarstvo bilo ekonomski

manje važno od stočarstva, s obzirom da se društveni život organizovao u

stacioniranom području, u župnom, a ne u katunskom delu, koji se smatraosezonskim boravištem (Ćupurdija, 1982: 55)

Nasleđenu osnovu srpskog društva u vreme turskog osvajanja Balkana činila je plemenska organizacija sa bratstvima i rodovima u okviru knežija, sela iporodičnih zadruga. Na čelu bratstva i plemena nalazio se knez, kog je biralaskupština muškaraca, a bratstva su predstavljala i vojnu jedinicu sposobnu za

samostalno delovanje u manjim razmerama. Njihova autarhičnost je bila jošviše naglašena sa raspadom srpske države, kroz ogromna migraciona kretanja

u toku kojih je sačuvan takav oblik društvenog organizovanja. Linija migracijaširila se sa širenjem Turskog carstva. Tako se od kraja 15. veka u nestabilnom

pograničnom pojasu sve više naseljavalo stanovništvo koje je delom poticaloiz Raške i Zete, odnosno sa šireg područja jugoistočnog Balkana, zatim izBosne, a među ovim stanovništvom je bilo i novodoseljenih Hrvata, kao i

proređenog starosedelačkog hrvatskog stanovništva, kao i Vlaha i Roma.Talasi migracija uglavnom su pratili ratna zbivanja (npr. pad Jajca 1462,

Mohačka bitka 1526, Bečki rat 1683.-1688. itd.).

Pre turskog osvajanja, Vlasima su nazivani nomadi-stočari koji su u etničkomsmislu predstavljali ostatke starog romanskog i starosedelačkog balkanskogstanovništva koje se doseljavanjem povuklo u planine. Vlasi su predstavljaliizdvojenu zajednicu. Za određene teritorijalno-zakonodavne celine bili su

vezani posebnim ugovorima koji su se odnosili na stočarska kretanja,korišćenje puteva, odmorišta i takse. U ostalim stvarima bili su samostalni.



Posmatrana iznutra, vlaška društvena organizacija određena je načinomproizvodnje, koji je autarhičan, specijalizovan i usmeren na elementarni

opstanak. Ovakav način proizvodnje upućuje na visok stepen društvenekohezije unutar celina koje privređuju. Organizacija na bratstva i plemena, sa

vojvodama i harambašama na čelu, razlikuje se od opisanog ustrojstvasrpskog društva po jednostranom načinu privređivanja i po izraženomdvostrukom društvenoregulativnom sistemu (Antonijević, 1976: 55-57).

Unutrašnji odnosi se regulišu pomoću običajnog prava, a spoljašnji zakonskimuredbama kojima se ne dotiču unutrašnji odnosi. Statusi i uloge u širemdruštvu u kome stočari borave krećući se kroz njega u sezonskimpravilnostima razvijaju se nezavisno od unutrašnje osnove života, koja, svedok postoje autarhični mehanizmi privređivanja, ima tendenciju da

"konzerviše" patrijarhalno ustrojstvo zajednice, budući da u njemu ne postojiizražen individualizam i konkurencija. Svi spoljašnji odnosi se javljaju ufunkciji preventivnog unutrašnjeg očuvanja zajednice. Srednjovekovni vlaškizakoni su od lokalnog značaja za zakonodavnu celinu društva, a bili suregulisani posebnim urbarima, statutima i zakonima (Gavazzi, 1976: 49-57).

U toku turskih osvajanja, ove odredbe su u osnovi zadržane, ali su u većojmeri bile stavljene u funkciju globalnih interesa Turskog carstva. Naime, Vlasi

su i pre bili iznajmljivani kao vojnici, ali je Turska to na jedan opštiji način

iskoristila za svoje potrebe. Za Tursku je uopšte karakteristično da senadovezivala na postojeću tradicionalnu osnovu društva (npr. knežije postajunahije, a institucija kneza se zadržava, s tim što se knez podređuje novojvlasti).

Na toj osnovi, Turska je posebno odredila vlaški status na granici (Samardžić,1973: 465), dajući tom stanovništvu obavezu da je čuva i da u ratnimpohodima učestvuje u funkciji pomoćnih četa. Starešine su imale položajspahija, a zajednica je bila oslobođena raznih feudalnih dažbina (nameta,

obaveznog rada, javnog rada itd.), sem filurije, obaveznog poreza na stoku(Milinović, 1991: 136).

Uspostavljanje ove institucije na granici bilo je povezano sa dodatnim

migracijama iz unutrašnjosti Bosne, gde su vlasi-stočari takođe imali posebanstatus regulisan izvan uobičajenih zakonika - kanuna i kanunama - koji su se

odnosili na oporezivanje vlasnika stoke. Njihove posebne nahije nalazile su se



na posedima visokih turskih funkcionera, pod čijom direktnom nadležnošćusu bile (Šabanović, 1982: 110-111).

Vlasi-vojnici bili su uključeni u rod vojske martologa. Zloglasnimmartolozima zadatak je bio da "uskaču" preko granice i da pale i pljačkaju upograničnoj hrišćanskoj zoni, služeći kao prethodnica velikim osvajanjima.Čuvali su i puteve i klance i bavili se dojavljivanjem. Hrišćanski vlasi-martolozi bili su u Turskoj ugovorni vojnici, kojima je učešće u pohodimanadoknađivano pravom na opljačkani plen. U 18. veku, na granici sumartolozi bili već samo muslimani, koji su za vršenje svog posla dobijali iplatu (Kreševljaković, ibid: 27-28).

Pod ovim statusom i imenom živeli su i Srbi koji će kasnije postati graničari. Sobzirom na ovaj status, nazivani su vlasima. Kako pod turskom vlašću, tako ikasnije pod austrijskom, u statutima, dokumentima, prepiskama, uključujućitu i one koje su sami Srbi pisali obraćajući se vlastima, oni se nazivaju samotim imenom, ili dvostrukim imenima, gde se nazivu "vlah", "Vlah", dodaje

"Srbi", "Rašani", "šizmatici".

Nesumnjivo je da društveni i politički kontekst određuje politiku i logikuupotrebe ovog imena, te da se bez upućivanja na njega, njegovo značenje nemože razumeti bez neosnovanog uprošćavanja. Neosporno je da nove "vlahe",

nastale u toku turskih osvajanja, najvećim delom ne čine etničke skupine

Vlaha, već stanovništvo koje je migracijama preuzelo vlaški status u društvu.Dvostruka imena takođe ne predstavljaju dvojne etničke identitete, što bipodrazumevalo da je samo stanovništvo o kome je reč sebe u etničkom smislusmatralo i Vlasima i Srbima.

Karakteristike srpske srednjovekovne kulture, sećanje na veličinu srpskedržave, kao i brojnost Srba u odnosu na Vlahe na prostorima koje su JužniSloveni sebi doseljavanjem prisvojili, nisu omogućili ovakav procesasimilacije.

Pod vlaškim statusom dogodilo se upravo suprotno - stvorena je osnova za

očuvanje srpskog identiteta izbeglog stanovništva pod Turskim carstvom.

Modifikacije koje je pretrpela unutrašnja društvena organizacija i kulturaSrbavlaha, sa jedne strane, zajedničke su sa promenama koje su pretrpele svedruge južnoslovenske skupine organizovane na nasleđenoj osnovi. Nestali su



svi uticaji koji su u srednjem veku slabili autarhičnost društva i stvarali

spletove veza za složeniji kulturno-društveni razvoj, tako da se ono sadaučvršćuje na osnovi roda i bratstva, gotovo kao jedini oblik organizovanjastanovništva svedenog na raju, koje svest o zajedničkom identitetu čuva kroz

pravoslavnu religi ju i na njoj zasnovanim običjima. Bez obzira na način kako je u to vreme bila organizovana Pravoslavna crkva, pravoslavlje se održavapre svega kao oblik narodne i običajne kulture. Život pri tom sve više dobijasmisao borbe za opstanak, kako usled ratnih prilika, tako i zbog nemilosrdnog

iskorišćavanja kome je narod bio izložen.

Vlaška organizacija Srba je samo u još većem stepenu uticala na autarhičnostzajednice i na konzervisanje kulture. Kod ovih grupa, uvučenih uelementarnu borbu za opstanak, polaritet između "unutrašnjeg" i "spoljašnjeg"

imena morao je biti velik. Unutrašnje, srpsko ime, gradilo se nasrednjovekovnoj tradiciji vezanoj za srpsko-pravoslavnu religiju zasnovanu

na kultu sv. Save i srpskih svetaca, kao i na mitologizovanom kolektivnom

pamćenju vezanom za značaj srpskih vladara, razvijenost i potom stradanjesrpske države na Kosovu, očuvanim pre svega kroz običaje vezane zasvakodnevni život. Pod viševekovnim ropstvom, srpsko ime se negovalopretežno, a u dužim vremenskim razmacima i isključivo kroz narodnukulturu. Spoljašnje, vlaško ime izražava status obespravljene raje, kojoj se u

širem društvu ne priznaje važnost niti pravo na sopstveno etničko ime i nafavorizovanje i razvijanje sopstvene kulture. Naziv "vlah" nesumnjivo ima

pogrdnu konotaciju.

Samo to ime, nezavisno od Srba, ima slično poreklo. Njime su prvo Nemcinazivali Kelte, a zatim Slovene. Davanje "spoljašnjih" imena karakteristično jeza plemenske skupine. Npr., naše "Nemac" (nemušt) je jedan takav naziv(Radeka, ibid: 37). Upravo osnovni "spoljašnji" smisao ovog imena objašnjavačinjenicu da se vrlo različite etničke grupe njime označavaju. Naziv se vezuje

za funkciju koju grupa vrši u širem društvu, pa se, sledstveno tome, pojavljujekao sinonim za stočare-nomade. Zastupljenost pravoslavnih u skupinama

"novih" vlaha bila je toliko velika da s vremenom dolazi do preklapanja

značenja reči "vlah" i "pravoslavan" (npr. "vlaški pop").

Krajiška (graničarska) institucija na austrijskoj strani bila je organizovana pougledu na turski model i sa ciljem koji se u prvom periodu odnosio na to da se



što više turskih martologa preseli na austrijsku stranu. Zato su krajišnicidobijali pompezno napisane povlastice od kralja, u kojima su tretirani kao

plemeniti kraljevi vojnici i izabrane vojne posade. Realno gledano, u ovom

periodu je za austro-ugarsku državu (i za Hrvatsku) bilo važnije ne imati ih

na suprotnoj strani, nego imati ih na svojoj. O tome svedoče mnogi pokušajida krajišnike po doseljenju planski presele u unutrašnjost Austrije, jer su

opasni na granici kao bivši turski vojnici, kao i činjenica da im još godinamapo doseljenju nije bio obezbeđen stalni smeštaj, tako da su se bukvalnosnalazili za život.

Ipak, nesumnjivo je da su dodeljene povlastice ili vlaška prava, koja sukrajišnike oslobađala kmetskog položaja u društvu, za Austro-Ugarsku

predstavljala rešavanje jednog globalnog državnog pitanja, vezanog u

početku samo za taktičku odbranu granice. U tom smislu, kao što postojirazlika između srednjovekovnih vlaških statuta i statusa Vlaha na granici pod

Turcima, postoje i razlike u odnosu na statute pod Austro-Ugraskom.

Za Austro-Ugarsku je to bilo akutno pitanje koje se više nije moglo odlagati.Žumberak, na kome su počeli organizovano da naseljavaju krajišnike saturske strane, bio je poslednji bedem između Kranjske i Turske. Baniju, koja jeza samu Hrvatsku kao kraljevinu bila barem isto toliko važna (s obzirom namnoga utvrđenja, zamkove, velikaške i crkvene posede, rudnik i kovnicu

novca u Gvozdanskom, kao i njen prirodan položaj koji zatvara prolaz kaZagrebu i unutrašnjosti potpuno ravne Slavonije), Austro-Ugarska je mnogo

lakše prepustila Turcima. Banija je u toku 16. veka bila potpuno opustošena, bez obzira na oružane napore hrvatskih plemića da je sačuvaju. Tom porazu jedoprinela i razjedinjenost među feudalcima, kao i feudalni način ratovanja,koji se oslanjao na posade u utvrđenjima. Austrijska strana je na kraju samarušila sopstvena utvrđenja da ne bi pala u ruke neprijatelju.

Uključeni u takvu situaciju na strani Turske, krajišnici su predstavljali više od

lokalne opasnosti. Time se može objasniti dobra volja austrijskog dvora premanjima. Kao primer se može navesti slučaj iz sredine 16. veka, koji podrobnoopisuje Aleksa Ivić (ibid). Nezadovoljni svojim smeštajem na Žumberku,

uskok Vuk Branković i još neke vojvode prebegli su ponovo na tursku stranu,stvorivši time mogućnost da se drugi povedu za njima. Uz pomoć ovihnekoliko uskoka, turski zapovednici su planirali da pustoše Kranjsku. Zbog



njih se vodila velika prepiska u Austro-Ugarskoj koja je nastojala da ih

ponovo pridobije, ali bez uspeha. Čak i kada su na kraju uhvaćeni ipogubljeni, njihovim porodicama su ostavljeni posedi na austrijskoj strani, sa

ciljom da se neutrališu nepoželjne reakcije njihovih sunarodnika. Ovaj

globalni značaj krajišnika, izazvan prevashodno interesom za teritoriju, a neza stanovništvo, predstavlja prvu veliku razliku u odnosu na vlaški status usrednjem veku.

Druga bitna razlika je što se krajišnici pojavljuju kao posebna društveno-

politička i kulturna snaga u društvu (Moačanin, 1981: 88). Krajišnici su sedoseljavali tokom

16. veka u većim grupama i organizovano, sa pripremama i često uz zaštituoružane pratnje plemića i oficira. Njihova brojnost i organizovanost izdvajalaih je od "predavaca", koji su neorganizovano i pojedinačno bežali sa turskestrane.

Sudeći po njihovom kasnijem teritorijalnom rasporedu na Žumberku (koji sene podudara sa srodničkim grupisanjem, koje bi se moglo očekivati), delovistanovništva su u početku ostajali na turskoj strani (Obradović, 1989: 122-145).

Treća bitna razlika između vlaških prava krajišnika i vlaških prava usrednjem veku određena je spremnošću i obavezom krajišnika da "glavom i

krvlju" plaćaju svoja prava. Kako će to ostati njihova glavna dužnost ikolektivna sudbina, čak i kad opasnost od Turske prođe, ovi statuti vojnuobavezu čine osnovnom odrednicom ugovora i determinantom životakrajišnika, te se po tome razlikuju od parcijalnih srednjovekovnih ugovora opružanju vojnih usluga vlaha vladarima.

Spremnost da "siromahi junaci...verno i pošteno z puškom i sabljom suprotpogana Turčina stoje i polag vernosti cesareve svjetlosti i krv našu prolejati...kak se dobrah i verneh junakov dostoji..." (Lopašić, 1889, tom III: 26) postaće

ne samo njihova glavna profesija već i njihov celokupan način života. Četvrta bitna razlika je što je ratovanje protiv Turaka i poturčenjaka imalo zakrajišnike oslobodilački karakter. Rat koji je vođen nije bio samo najamničkiposao, već unutrašnje zasnovana borba za očuvan je sopstvenog identiteta.

Činjenica da su krajišnici, gledano kroz duže razdoblje, ratovali i na jednoj ina drugoj strani, određena je time što su negde morali živeti pod dva velika



carstva, uz nastojanje da za sebe pronađu najbolje mogućnosti i uslove za

očuvanje sopstvene kulture.

Povlastice koje su pri tom dobijali sastojale su se u kraljevim darivanjima

zemlje u vlasništvo (sa pravom otuđivanja), u oslobađanju od kmetskogstatusa i davanju prava na društvenu i kulturnu autonomiju, uz neke dadatneolakšice i obavezu vršenja vojne službe u lokalnom području.

Prve povlastice treba shvatiti u simboličkom kontekstu u kom su dobijene,pod promenljivim, uslovno povoljnim, ali ipak najboljim okolnostima koje su

se stekle oko krajišnika i koje se više nisu ponovile. U pravnom smislu,

povlastice su bile sporne (jer se radilo o hrvatskoj državnoj teritoriji), a upraktičnom smislu, kao i kasniji krajiški zakoni, bile su od relativne važnosti,što znači da su primenjivane sa većim ili manjim odstupanjima, u zavisnosti

od realne moći krajišnika da se u konkretnim okolnostima za njih izbore. Upraksi su zapravo postojale velike razlike u procesima, načinu sticanja iopsegu prava koje su dobijali Ličani, Banijci, Žumberčani itd. Od samogpočetka, odstupanja od obećanog bila su ogromna.

Ipak, statute koji su simbolizovali njihovu slobodu krajišnici su smatralisvojom svetinjom i čuvali su ih u crkvi kao zaveštanje slobode, deo tradicijekoja se nikako ne bi smela menjati ni u jednom slovu.

Povlastice predstavljaju bazični okvir na kom je razvijan društveni i kulturniživot Krajišnika, u procesu u kom je nasleđena srpska kultura dobilaimplicitnu, ali krajnje spornu i nestabilnu afirmaciju na ovom prostoru. Sama

ta kultura tretirana je pod vlaškim statusom kao unutrašnja stvar Srba, ali Srbi

su za državu bili isključivo vlasi-vojnici - njihov etnički identitet (odnosno,njihova vera) nije uistinu uvažavan, već tek relativno tolerisan uzviševekovno sistematsko nastojanje države da izvede postupno pokatoličenjestanovništva (nastojanja jezuita su u tom pogledu ilustrativna).

Za Srbe, međutim, vojnički status je značio upravo očuvanje srpskogidentiteta i pravoslavne vere. Gubljenje vojničkog statusa vodilo je gubljenjuetničkog identiteta i veroispovesti, a gubljenje etničkog identiteta i

veroispovesti značilo je u praktičnom smislu biti izložen eksploataciji sa bilokoje strane, bez mogućnosti da se taj proces kontroliše, značilo je prepustiti serasulu. Činjenica je da je to faktor koji je ojačao izuzetno pridavanje značaja



svom etničkom identitetu kod Srba, onemogućivši čak i u tako nepovoljnimdruštvenim uslovima njihovo asimilovanje u druge etničke grupe. Etnos isloboda značili su u praktičnom društvenom smislu isto.

Vlaški vojnički status postaje ključan za oblikovanje etničkog identiteta Srbana hrvatskoj granici. Biti vojnik i biti Srbin izjednačavalo se: "Najduže se jeodržalo...ime ‘graničara’. Ušlo je bilo gotovo u narav našu ovo ime. Ono jeisključivalo gotovo svako drugo ime, upravoje ovo ime istovetno postalo sanašim narodnim imenom srpskim." (Begović, 1986: 9).

3. Etnički identitet kao vojnički identitet pod vlaškim statusom

Etnički identitet i etnička svest Srba oblikovani su u istraženom razdoblju podsnažnim uticajem njihovog vojničkog statusa. Taj uticaj je bio toliko velik, da

je praktično došlo do njihovog izjednačavanja. Puška, fišeklija i vojnakabanica postale su srpski simboli i oznake, a elementi vojničke uniformeugradili su se čak i u delove ženske narodne nošnje. U svom osnovnomdruštvenom značenju, ovaj spoj je, sa jedne strane, izražavao načinfunkcionisanja (i relativnog prihvatanja) Srba u širem društvu, a sa druge jeobeležio njihovu unutrašnju društvenu organizaciju i kulturu tokom nekolikovekova, izrazivši se već u obrascima porodične socijalizacije, u načinunjihovog privređivanja, u odnosima između osnovnih grupa na krajiškompodručju, kao i u odnosu vrhovne vlasti, odnosno kralja spram krajišnika i

njihovih funkcija u austrougarskoj državi.

Kao "uskoci" na Žumberku, sa dobijenim povlasticama, krajišnici su živeli upočetku "pod vedrim nebom", hraneći se stočnim zalihama, pljačkom ipovremenom pomoći u žitu, koju su dobijali po naredbi kralja. Njihovmaterijalni položaj nije bio rešen, te su bili prepušteni sopstvenoj snalažljivosti

kako bi obezbedili sebi opstanak.

Ipak, ne samo da je preterano već je iz osnova pogrešno poricati krajišnicima

status seljaka, kao što čini, npr. Branko Sučević (1952: 128-129): "Kmetproizvodi za sebe, a svojim viškovima izdržava i obogaćuje feudalce.

Krajišnik, obratno, ratuje i za vršenje te društvene uloge, izdržavaju gafeudalci eksploatacijom vlastitih kmetova... Nesumnjivo, već od samogpočetka neko na Krajini se bavio sa nešto poljoprivrede - žene, starci, djeca, alito nije bitno za Krajinu, njena je suština u drugom." Gledano iz perspektive



samih krajišnika, njihovo privređivanje sasvim drugačije izgleda. Nesumnjivo je da je za Austro-Ugarsku krajišnik bio samo i jedino vojnik. Ipak,zanemarljivost poljoprivrednih prihoda krajišnika proističe zapravo iz

zanemarivanja opšteg pitanja kako će se taj vojnik izdržavati, o čemu država u

osnovi nije brinula, ne planirajući čak ni vreme koje je vojniku-seljaku bilopotrebno da obradi zemlju od koje će živeti.

Da je život krajišnika zavisio od žita ko je su dobijali od feudalaca, oni

nesumnjivo ne bi uopšte mogli da opstanu. U krajiškom sistemu, platu jedobijao samo izvestan broj krajišnika, pod posebnim uslovima. Plata generala bila je 850 f, a plata krajišnika 3-4 f. Ona je obračunavana u novčanom iznosu,

ali je deo dobijan u vidu sukna i žita, pri čemu je cena ove robe obračunavanaiznad njene tržišne vrednosti.

Ponekad su umesto novca dobijani bonovi koji nisu imali tržišnu vrednost, pasu ih krajišnici prodavali ispod njihove nominalne vrednosti. Bonove su

otkupljivali plemići da bi, u skladu sa njihovom nominalnom vrednošću, zanjih kupili žito za vojnike. Da bi žito dobili, krajišnici su se morali pogađati safeudalcima, npr. sami ga dovoziti, mada na to zakonski nisu bili obavezni, ili

su morali da odustanu od dela plate. Kada im nije odgovaralo da daju žito,feudalci su ga uništavali.

Najčešće se radilo o prosu najgoreg kvaliteta, koje bi i zbog toga delom

propadalo. Plate su vremenom sve više kasnile, na njima se zakidalo, a namnogim poslovima plata je jednostavno ukinuta. Npr., 1606. god., plata je

kasnila 48 meseci (Radeka, ibid: 122). Feudalci su nesumnjivo eksploatisali

kmetove oduzimajući im žito, ali krajišnici ipak od toga nisu mogli živeti i odistih feudalaca su podjednako bili eksploatisani, tek na nešto drugačiji način.Krajiška zajednica je dobijala subvencije u hrani, ali je to bilo potaknutostalnom gladi u ovoj populaciji.

Subvencije nisu dobijane zato što je to bio osnovni način privređivanja

krajišnika, već zato što njihova osnovna delatnost u državi - vojničko-seljačka- nije mogla da im omogući ni goli opstanak.

Definisati način privređivanja krajišnika na deklarativan način kroz vršenjevojne službe u državi ne otkriva pravi način njihovog privređivanja. Krajišnicisu po načinu svog života i privređivanja bili zapravo i vojnici vezani za svoj



poziv i seljaci vezani za svoj posed, koji dobijaju upravo kao o s n o v n u

naknadu za vršenje vojničke službe. Plodovi njihovog rada na zemlji trebazauzvrat da im pripadnu bez kmetske globe, ali oni nikada nemaju dovoljno

vremena da je obrade. Ova trajna protivrečnost određuje sve ostale aspekte

njihovog privređivanja, uključujući tu i neprestanu glad, smrt, razdvajanja irazapinjanje između "puške i pluga". Ova protivrečnost ilustruje i koliko je

simboličan karakter njihove slobode.

Darivanja kralja imaju prosto bajkovni smisao i funkcionišu u svesti krajišnikakao ideal i uzor, a ne kao stvarnost. Prezir prema kmetskom poslu krajišnikanije mogao osloboditi pluga, pa čak i kad je taj posao smatrao nepriličnimsvog slobodnog statusa vojnika. Vojnički status krajiške zajednice maksimalno je opterećivao žene, koje su morale da obavljaju sve ono što muškarac ne bi

stigao, uključujući tu i tipično muške poslove kao što je oranje. Time se možeobjasniti izuzetno visoka stopa smrtnosti među ženama, jednaka stopismrtnosti među muškarcima, proređenim u ratovima. Tome je doprineo isistem zadružnog privređivanja u kom su najtežim poslom bile opterećenenajmlađe udate žene. U krajiškom sistemu, opterećenost i podređenost žena,koja je i inače velika u patrijarhalno ustrojenom drušvu, još više je naglašena (iizražava se u poslovima koje obavljaju, u totalnoj podređenosti muškarcima,potpomognutoj državnim regulisanjem njihovog položaja unutar krajiške

institucije, u kojoj čine približno polovinu ljudstva, kao i u međusobnimodnosima samih žena u zadruzi). One čine hijerarhijsko dno krajiškog sistemaprivređivanja i svakako konstitutivni državni elemenat prehrane jeftinihaustro-ugarskih vojnika.

Način privređivanja je bio bitan faktor stvaranja polariteta između Srba iHrvata i uvodi nas u svu složenost društvenih faktora koji mogu doprinetineprijateljstvu između etničkih grupa. Razlike između njih nisu bile samokulturne, mada su i tu bile očigledne (Srbi pravoslavni, Hrvati katolici). Sam

polaritet između katolika i pravoslavaca nesumnjivo nije bio izazvan samo istrogo verskim razlozima. Štaviše, u ovom radu faktor religije nije nirazmatran posebno, ne zato što ne bi bio bitan (pre svega problem unije), većzato što on nikada ne funkcioniše i nije funkcionisao prosto kao sklopduhovnih faktora i duhovnih razlika među ljudima, već u posebnim mrežamadruštvenih odnosa i interesa. Tako se u ovom radu pošlo od onih društvenih



razlika i odnosa koji su mogli naglasiti i podstaći polaritete između srpske ihrvatske, odnosno, pravoslavne i katoličke populacije.

Veroispovest ili etnička pripadnost implicitno ili eksplicitno se u timprocesima pojavljuju kao deo borbe za posebne uloge, prestiž i status ljudi.

Hrvati su u velikoj većini bili kmetovi-ratari, a Srbi vojnici-stočari. Sa svojomstokom i sa nepotpuno definisanim obavezama i pravima, bez dodeljene

zemlje, krajišnici su često uništavali kmetska polja, a žito koje su dobijali bilo je oduzimano takođe od kmetova. Krećući se proizvoljno i pljačkajućistanovništvo ne samo sa druge strane granice već i sa austrijsko-hrvatske,

dolazili su u sukob sa kmetovima, koji pri tom nisu imali oružje. Moglo bi sereći da je polaritet kmetkrajišnik bio fundamentalniji od kulturnih razlika, od

veroispovesti ili etničke pripadnosti. To potvrđuje i činjenica da je tamo gdesu katolici Hrvati imali vlaški status, bilo primera izuzetne solidarnosti. Kadasu u navedenom slučaju iz 1623. godine krajišnici definitivno odbili daprihvate kmetski status, zahtevi vlasti su ublaženi, pa je od njih traženo daizruče samo katolike i "privatne vlahe", pri čemu bi pravoslavni zadržalipovlašteni status. Krajišnici su to bezrezervno odbili, poručujući da su svikrajišnici jedna celina i zajednica.

Kao vojnici, krajišnici su mogli biti mobilisani u gušenju seljačkih buna.Recimo, u poznatoj seljačkoj buni Matije Gupca, upravo su krajišnici činili

kaznene odrede i glavnu vojnu snagu u gušenju bune, mada su ih kmetovipozvali da se ujedine protiv feudalaca (Radeka, ibid: 49).

Kmetovi i krajišnici su bili u neprekidnoj svađi ne samo zbog različitih isuprotstavljenih načina privređivanja (uloga u društvu) već i zbog njihovogpoložaja unutar krajiške hijerarhijske piramide, čije dno predstavljaju. Za

razumevanje nastajanja polariteta i formiranje naglašene granice izmeđuHrvata i Srba najprimerenija su upravo razmatranja o raspodeli društvenemoći. Primer za takvu analizu pruža već uvid u teritorijalni raspored

stanovništva. Nekadašnje granice biskupskih poseda na Baniji, (koje je

naseljavalo pretežno katoličko hrvatsko stanovništvo u kmetskom statusu)ostale su sve do našeg doba linije razgraničavanja hrvatskih i srpskih sela(Dabić, 1984: 57). Ako uzmemo pounski lokalitet, videćemo da se tu krajem

17. i početkom 18. veka počelo doseljavati stanovništvo iz unutrašnjosti Bosne.Srbi, kao populacija u koju se nije imalo poverenja, jer "šuruju sa Turcima",



planski i sistematski su naseljavani u zaleđu, po brdima i dalje od granice, aHrvati su naseljavani uz Unu, na samoj granici. Taj raspored je ostao do danas

(odnosno, do raspada SFRJ) - pounska naselja Zamlača, Struga, Unčani,Divuša, Kozibrod, ostala su gotovo u potpunosti hrvatska naselja. Prvobitno

teritorijalno razdvajanje između Srba i Hrvata bilo je svesno planiranodržavnom politikom, a ne verskom ili etničkom netrpeljivoću izmeđustanovništva. Pod različitom jurisdikcijom, vršeći komplementarne, alisuprotstavljene uloge u društvu i zaviseći u potpunosti (u sklopu klasičnogfeudalnog uređenja) od onih kojima su bili podložni, Hrvati i Srbi su činiliizdvojena ostrva. Kasnija linija doseljavanja nadovezivala se na započetuosnovu, naglašavajući, a ne smanjujući inicijalno razdvajanje. Hrvati su senaseljavali samo u hrvatskim ili mešovitim naseljima, a Srbi samo u srpskim

ili mešovitim (Milinović, 1991: 66). Temeljnija analiza pokazuje da se pri tomsukobi između krajišnika i kmetova javljaju u kontekstu sukoba vezanih zapolitiku naseljavanja, pri čemu su sukobi inicirani sa jednog hijerarhijski višegnivoa društvene strukture, kao sukob između austrijskih oficira, kralja ihrvatskog plemstva koji su istovremeno pretendovali na iste šume i ista polja.Za razliku od žumberačkog područja, gde je zemljište za krajišnikeotkupljeno, na Baniji je postojao težak spor oko toga šta kome od zemljepripada. Manji deo poseda predstavljao je ošasno dobro (bez naslednika, kojepripada kralju), na veliki deo je polagala pravo biskupija, jedan deo su

nastojali da prisvoje sebi hrvatski plemići (porodice Drašković, Keglević,Erdedi...), a jedan deo austrijski ofiiciri. Sve strane su nastojale da proširesvoje međe nauštrb drugih, uglavnom tako što su samovoljno naseljavali"svoje" stanovništvo (kmetove ili vojnike) na spornim područjima,međusobno se ignorišući i pokušavajući, što je za Krajinu karakteristično, dapreduprede zakonsko uređenje politikom svršenog čina, koja je ovde čestouspevala. U opštoj trci za posed, npr. kapetan Jelačić je želeo da ne ostane postrani, pa je molio svog oca, podbana Jelačića da mu dozvoli "zebrati si mesto,

kade bi se mogal pomagati, doklam drugi nepreuzmu." (Gavrilović, 1976: 11).Stanovništvo je u takvim uslovima moralo upadati u sukobe i često je na njihpotpirivano. Čak i kada nije bilo međusobnih sukoba (neke bune kmetova i krajišnika bile su zajedničke, kao što je Severinska buna 1555), svakodnevninačin života, upućen na lokalno okruženje i lokalnu vlast sa koncentrisanommoći vodilo je stvaranju odvojenih ostrva krajiškog i kmetskog sveta. Mostovi



nisu mogli da budu izgrađeni ni putem zajedničkih svetkovina (koje su sezadržale do savremnog doba), niti putem mešovitih brakova, jer nisupredstavljali osnovu za strukturalne promene društva. Kada je Vojna granicaukinuta, stanovništvo je imalo iza sebe puna dva veka na ovim osnovama

građenog narodnog žvota, obeleženog siromaštvom i podređenošćuglobalnim interesima države i viših staleža.

Način kako je rešen banijski spor oko poseda otkriva svu hibridnost krajiškogpitanja, složenu situaciju u kojoj su Srbi svojim prisustvom i načinom kako je bio regulisan njihov položaj u Hrvatskoj zapravo narušavali sistem pravnogustrojstva hrvatske države i potvrđivali time njenu realnu zavisnost od bečkog dvora. Na tim osnovama se formira snažan polaritet, kako izmeđuKaptola i krajišnika, tako i između Hrvatskog sabora i krajšnika. Rešenje

spora nam razotrkriva i društveni proces u kome se vlast postepeno sve višekoncentrisala u rukama kralja, što je imalo izrazito pogoršavajuće značenje zapoložaj krajišnika, mada su oni kralja doživljavali kao osnovnog zaštinikasvoje slobode (vojničkog statusa).

Formalno, spor je rešen 1703. godine, tako što je cela Banija podvrgnuta vojnojvlasti. Međutim, vojna vlast je kompromisnom politikom dvora oduzeta odaustrijskih staleža i predata je hrvatskom banu kao novopostavljenom

vrhovnom komandantu (tako je Banija i dobila ime). Na ovaj način, dvor je

hteo da udovolji hrvatskom plemstvu, budući da je ono na banijskomprostoru pružalo veliki otpor Turcima, a da ga pri tom ipak previše ne osnaži.Naime, mada je time hrvatsko plemstvo steklo prava na sva oficirska mesta,

što im je omogućavalo da ispolje svoju volju nad krajišnicima, ban zapravonije bio moćna figura. Određeno je da za svoj rad odgovara Dvorskom ratnomveću u Beču, na kog su ovom prilikom prenesena sva ovlašćenja koja su dotadimali austrijski staleži u Gracu (čime je njihova moć ograničena i stavljena podkontrolu dvora). Ban je najčešće biran po ugarskim željama i uopšte nije bio

Hrvat (što su bili ustupci dvora Ugarskoj). Tada je za bana bio izabran grofPalfi, mada su se za Hrvata zalagali i sami krajišnici. Time je kralj u datimokolnostima maksimalno ojačao svoju poziciju, nastojeći da prividno udovoljisvima. On sam je dobio u posed gvozdanske rudnike na zrinskom području(Kruhek, 1991: 113) koji predstavljaju jedan od najvrednijih poseda na Baniji

(rudnici su nekada pripadali porodici Zrinski). Austrijski staleži su i dalje



mogli da uslovljavaju hrvatske staleže smanjivanjem ili povećavanjemfinansijskih sredstava. Kralj nije zaboravio ni krajišnike. Dvolično kalkulišućisa njima, javno im je potvrdio privilegije i obećao im da će ih obasuti "novimmilostima", krijući pri tom već donesenu odluku o ukidanju austrijske vojne

nadležnosti na Baniji, koju su velikim delom krajišnici smatrali neophodnimuslovom za očuvanje svoje slobode. Kralj je ovim formalnostima zapravoračunao na to da ih pridobije kao vojnike za gušenje ustanka Franje Rakocija uMađarskoj (Savković, ibid: 24).

U to vreme, vojnički status je za same Srbe bio već uveliko poistovećen sanjihovim etničkim identitetom. U mnogo čemu, elementi vojničkog načinaživota ugradili su se u svest graničara kao njihovi etnički simboli, postavšisastavni deo njihove društvene organizacije i zajednice, društvene svesti,

vrednosnih orijentaci ja, načina privređivanja, karaktera, pa čak i narodnenošnje (vojnički elementi daju se prepoznati čak i u ženskoj nošnji). Sakoncentracijom vlasti u rukama kralja i sa slabljenjem opasnosti od Turskog

carstva, iskorišćeno je ovo poistovećivanje za potrebe austro-ugarske države ikralja. Graničari su prevedeni iz slobodnih vojnika koji se bore za svojeognjište i kulturu u najjeftinije plaćenu evropsku vojsku korišćenu narazličitim ratištima. Njihova vojnička društvena svest, interiorizovana kaosimbol slobode, postala je oruđe njihovog porobljavanja i prerasla je po svojim

širim društvenim funkcijama u poseban vid društvenog karaktera kojiizražava potrebe države.

Osnovni medijum ili sredstvo za izvođenje ovakvog preobražaja izperspektive života samih krajišnika bila je zadruga. Zadruga je u čitavom tomperiodu ostala osnovni okvir krajiškog života, postajući s vremenom sve višeiznutra protivrečna celina. Za razliku od uobičajenih shvatanja da na raspadzadruga utiče pre svega prodor novih društveno-ekonomskih odnosa,

osnovano je pretpostaviti da je u krajiškom društvu raspadanje zadruge

počelo zbog njenog protivrečnog karaktera u okviru krajiške institucije, a nezbog novih robno-novčanih odnosa (Roksandić, ibid: 99-103).

U početnom periodu, život u zadruzi bio je zaokružen životom u knežiji iprilikama na granci, na šta je država malo mogla da utiče. Opšta militarizacijau tom periodu bila bi osuđena na neuspeh, jer krajišnike niko na to ne bimogao naterati.



Krajišnici su pristajali da budu vojnici zato što je to bio njihov način života, anisu živeli tim načinom života zato što su radili kao vojnici. Njihovi knezovi ivojvode su se kroz materijalno bogatstvo i prestiž sve više ugrađivali u sistemdržavnog ustrojstva, doprinevši klasnom raslojavanju krajiškog društva. Na

kraju je ova institucija sasvim isključena iz mehanizma narodne autonomije, jer je knezove posle izvesnog vremena počela da postavlja državna vlast,obračunavajući se pri tom sa onima koji su previše ojačali preteći da postanu"kraljevi" krajišnika. Time je zadruga postala otvorenija za državni uticaj.

U trajnim ratnim uslovima, zadruga je poprimila sve karakteristike ratnog i

borbenog načina života. Država je iskoristila ovaj način života i simboličnuvezanost krajišnika za njega, te je, kada je opasnost od Turske prošla, zakonskiozvaničila i učinila obaveznim vojnički način života u zadruzi, smanjujući na

taj način (često pod parolom obezbeđivanja "krajiških vojničkih pravica")slobodu i autonomiju krajišnika, uplićući se u najsitnije pore njihovog

unutrašnjeg sveta i održavajući veštačko ratno stanje u Krajini, pretvarajući jeu najveći privatni vojni logor u tadašnjoj Evropi.

Ovakav preobražaj će se odvijati tokom čitavog perioda koji je obrađen uovom radu, kroz stalno i kontinuirano sužavanje prava krajišnika, mada će seoni sve vreme držati svoje vojničke uloge, smatrajući je praktično za srpskusvetinju.

Grafički bi se taj proces mogao prikazati u obliku piramide na čijem vrhu sesve više koncentriše moć i vlast kralja, dok se na njeno hijerarhijsko dno sve

više spuštaju krajišnici, srazmerno povećanju kraljeve moći. Bitno je da kralj ucelom tom procesu za krajišnike simboliše glavnog zaštitnika njihove slobode.

Ako bismo jednom krivuljom prikazali porast obaveza krajišnika u rasponu

od 16. do sredine 18. veka, ta krivulja bi se rapidno penjala. Sa druge strane,

ako bismo prikazali liniju krajiških prava i sloboda, ona bi se neprekidnospuštala.

U početku, krajišnik je imao obavezu na vršenje lokalne vojne službe - straže,lokalna logorovanja i na specifične vojne poslove vezane za radove nautvrđenjima, za koje je primana plata. Krajišnici su upisivani u vojne spiskoveprema posedu - jedan posed bio je dužan da obezbedi jednog vojnika, bezobzira na veličinu ili brojnost članova.Pod kraj navedenog perioda, krajišnici



nisu više bili upisivani u vojničke spiskove prema posedu, već pojedinačno. Udrugoj polovini

18. veka krajišnici su imali obavezu da ratuju na ratištima širom Evrope.

Svoju uniformu zasnovanu u početku na narodnoj nošnji sa srpskimobeležjima, morali su da zamene skupim mundirima koje su sami plaćali, štonisu ni želeli, niti su im način života i prihodi bili prilagođeni takvimobavezama.

Sem vojnih objekata (u čijoj gradnji su morali da učestvuju u sklopu svoje

vojničke službe) krajišnici su sve više morali da zidaju i oficirske stanove i dapružaju mnoge usluge oficirima, kako one zakonski definisane (a njih jetakođe bilo sve više), tako i one vezane za samovolju oficira i za obavezna

darivanja i podmićivanja.Vojna služba je podrazumevala redovnu "muštru" na nemačkom jeziku,kojom su krajišnike spremali za nekorisne oblike ratovanja, pogotovo unjihovom domaćem okruženju. To je bio model za koji su se opredeliliaustrijski generali po ugledu na protivničku Prusku, ali model nije bio

efikasan u praksi, što se odrazilo pre svega na broj poginulih vojnika.

Sem vojnih obaveza, bili su opterećeni i državnom "rabotom", održavanjemputeva i reka, isušivanjem močvara, sečom i prevozom drveta, izgradnjom

državnih zgrada itd. Pored toga, imali su opštinske obaveze: da grade iodržavaju opštinske zgrade, bunare, vodovode, nasipe, da budu kuriri.Određene obaveze dugovali su drugim zadrugarima, a uz to su plaćali iporeze kojih su u početku bili oslobođeni: maltarine, carine, zemljarine,

žirovine itd. Npr. u dvorskoj oblasti ukupno je bilo tri vrste obaveznik radovaza krajišnike: 17 carskih, 21 opštih i 26 ostalih (Vladić, 1991: 146-150).

Prava su se stalno smanjivala. Neophodno je napomenuti da neka prava u

početku nisu bila zakonski regulisana, već su se nepisanim normama

podrazumevala.

Uopšte gledano, pravna regulativa je vodila sužavanju, a ne jasnomdefinisanju prava. Zato su se krajišnici zapravo opravdano bunili protiv svihnovih carskih uredbi i bilo kakvih novih zakona, jer su oni, po pravilu, vodili

pogoršanju njihovog društvenog položaja.



U početku su krajišnici dobijali zemlju u vlasništvo. Mada je to u pravnomsmislu bila sporna tačka, jer je zemlja bila hrvatska (prema državnom pravu),u praktičnom pogledu, naseljavano je opustošeno ili poluopustošeno zemljištesa kog je stanovništvo uglavnom iseljeno. Pod nadleštvom austrijskih oficira,

krajišnici su bili u situaciji da zemlju koja im je dodeljena prodaju, iznajme i ucelini njom samostalno raspolažu. Uz to su sami birali svoje knezove i

vojvode, kao i velike sudije koji su imali ovlašćenja u pogledu civilnihsporova. U njihov religijski život formalno se nije ulazilo, mada se naunijaćenju sistematski radilo još od 16. veka.

Sredinom 18. veka i kasnije, zemljište postaje vojno leno koje se ne smeotuđivati, a krajiška zajednica je obezglavljena, jer su knezovi i vojvodeizgubili svoju važnost. Narodna institucija velikih sudova u potpunosti je

ukinuta i prenesena na državne sudove, poznate po svojoj korpumpiranosti.Krajišnik više nije mogao postati plemić. Uspostavljanjem posebnog oficirskogreda Marije Terezije, Srbi su mogli postati oficiri, ali novopostavljeni oficir

morao je napustiti zadrugu i u nju se nije smeo vratiti čak i ako bi bio otpušteniz službe. Vertikalna pokretljivost krajišnika vodila je stvaranju zatvorenogoficirskog sloja. Često se navodi da su ovi oficiri bili još suroviji premakrajišnicima nego austrijski ili hrvatski. Uz to, oficirski položaj je praktičnoonemogućavao pravoslavnu veroispovest. Takođe, dvor se upleo u verska

pitanja direktnim postavljanjem i premeštanjem vladika u Pravoslavnoj crkvi,te određivanjem koji verski praznici se smeju, koji ne, a koji moraju slaviti.

Zapovednik je imao kontrolu ne samo nad krajišnikom, već i nad njegovom

porodicom. Bilo je određeno do koje godine se devojke moraju udati, kako bise dovoljno brzo obnavaljala carska vojska. Sa istim ciljem, pomerena je donja

dobna granica na kojoj su bila dozvoljena venčanja. Dok se u početnomperiodu mladići u proseku nisu ženili pre 24. godine, a devojke udavale predvadesete, pod uticajem austrijskih vlasti, učestali su brakovi između

dvanaestogodišnjaka. Država je određivala zbijanje i ušoravanje sela, deobu zadruga, materijal odkog kuće smeju da budu građene, koliko prostorija mora da sadrži zadružnodomaćinstvo, ko sme da spava u zajedničkoj prostoriji, koliko puta godišnjekuća mora da se kreči, koje životinje krajišnici smeju, koje ne smeju, a koje jepreporučljivo da drže. Na sličan način uticalo se na voćarske i ratarske kulture



i određivano je čak i ko nasleđuje pušku oca (nju je krajišnik sam nabavljao iplaćao) i odoru majke. Država je određivala šišanje, brijanje, kao i oblačenjekrajišnika, na njihov trošak i ne u duhu njihovih navika i predstava o sebi.

Grbić (1891-1893) navodi pokušaje da se državnim metodama odredi koliko

cvancika i zlatnika smeju devojke da nose u vidu ogrlica ili ušivene u odeću. Slobodno se može reći da je u Krajini na kraju bilo zabranjeno sve ono što nije bilo dozvoljeno zakonom. Zato je 18. vek bio prepun buna. Za vreme Marije

Terezije naglo se razvila hajdučija, mada je čak i tada dezertera bilo srazmernomalo.

Nesumnjivo je da je celokupan krajišnikov život bio stavljen u funkciju vojskei države, bez ikakve alternative, bez ikakvog prostora za izlaz. Biti Srbin

značilo je biti vojnik, a biti vojnik značilo je živeti za državu. Tako je jednaelementarna društvena institucija, zadruga, od koje krajišnik nigde nije mogaopobeći (sem u oficire ili u hajduke!) i koja je bila istovremeno njegov dom,

prerasla u autorepresivnu instituciju, "fabriku" za proizvođenje određenogprofila ljudi, sa sklonostima, navikama, vrednostima i izgrađenim modelomživljenja potrebnim državi.

Krajišnik je bio vojnik još kao beba: "Buji, paji, moj junače mali!/ Buji, paji,materina nado!/ Brzo će ti konja othraniti,/ Striko će ti sablju naoštriti,/ koju ti je babo ostavio./ Kad te stanem u boj otpremati,/ Majki će se srce raskidati./

Tako nam je od boga suđeno!/ Buji, paji, janješce maleno..." (Narodne pesme

Korduna, 1971: 130).

Krajišnik je vaspitavan u vojničkom duhu od najranijeg detinjstva, vezujući seza njega najdubljim i najintimnijim vezama, sa verom da raste nadovezujućise na tradiciju "junaka svog roda", kao ambivalentan vojnik, napola hajduk,

koji se nikome sasvim ne pokorava. Svest o tome i velika odgovornost bili su

naglašeni i time što žena posle smrti muža ( a stopa smrtnosti vojnika bila jeizuzetno velika) nije mogla naslediti zemlju ako nije bilo muškog naslednika,pa su mnogi mali krajišnici postajali "hranitelji" porodice mnogo pre nego što bi saznali za svoje ime. Njihov prvi vojni starešina bio je otac, ili često neki bliski muški srodnik, ako je otac poginuo. Dečaci su već sa sedam godinarukovali puškama, a odrasli se od pušaka nikada nisu razdvajali. Puške sunošene čak i u crkvu, da bi ih ostavljali na samom ulazu dok traje služba. Odmalena su znali da su rođeni kao vojnici i da se njihova životna sudbina neće



promeniti. Krajišnik je bio vojnik u porodici, vojnik u svom rodu, kako pod

svojim vojvodama, tako i pod nametnutim zapovednicima, vojnik međuvršnjacima, vojnik na prelima, vojnik u državi na večitoj službi, vojnik/ratnikčak i kad se borio protiv države i bežao u hajduke. Zato i nije čudo što je umeo

da bude samo vojnik.

Pa ipak, upravo zato što je vojnički poziv obuhvatao ceo život krajišnika, oniu izvesnom smislu nisu bili dobri vojnici, u smislu profesionalno obučenihvojnika i plaćenika. Tome svakako doprinose i mala sredstva koja su ulaganau njihovu opremu, obuku i materijalnu egzistenciju. Kralj je računao nanjihovu raspoloživost, broj i upravo na njihovu nisku cenu, pre nego nanjihovu veštinu.

Zato su lako žrtvovani i stopa smrtnosti je bila tolika da su praktično krajiškežene u toku svog odraslog života gotovo stalno bile u crnini.

Jasno je da se borbenost ne ugrađuje nedvosmisleno u potrebe države, ali jeevidentno da su krajišnici sa ponosom sebe smatrali kraljevim vojnicima. Kralj je bio apstraktna figura sa kojom se krajišnik nije mogao direktno susresti.Ipak, predstavke i žalbe bile su imenovane direktno na njega. Na neki način,krajišnici su mogli verovati da postoji lični odnos između njih i nema nikakvesumnje da je na tome građeno poverenje u kralja bilo vrlo bitno za prevođenjekrajišnika u soldate.

Graničari praktično nikada nisu dovodili u pitanje svoj vojnički poziv iuslovljavali su ga samo svojom slobodom. Nesumnjivo je da su se i uzajamno

vrednovali s obzirom na vojnički prestiž.

Međutim, u 18. veku, potpuno je apsurdna ideja da biti vojnik znači biti

slobodan čovek. Pa ipak, ova zamena teza, bazično determinisana društvenimmogućnostima u feudalizmu, uslovila je da krajišnici vrlo dugo kraljevoinsistiranje na njihovom vlaškom statusu smatraju uvažavanjem njihove

slobode i kvaliteta, kao i njihovog etničkog identiteta. * * *

Proučavanje društvenih faktora oblikovanja etničkog identiteta Srbakrajišnika u navedenom periodu od dva veka pokazuje svu složenostdruštvenih činilaca i društvenih značenja koji sudeluju u izgradnji etničkesvesti.



Hibridni karakter krajiškog društva odredio je da ono nikada ne postaneunutrašnja celina, već spoj suprotnosti i polje za odmeravanje suprotstavljenihinteresnih grupa, gradeći se trajno kao potencijalno krizno žarište, na tromeđikatoličanstva, islama i pravoslavlja i na granici Balkana i Zapada i Istoka.

Centralizacija moći države tokom nekoliko vekova uticala je na pretvaranjeslobodnog srpskog vojnika u austrijskog soldata, a taj proces je potpomognut

poistovećivanjem vojničkog statusa i etničkog identiteta od strane samih Srba.

Nastojanje oko očuvanja etničkih osobenosti i etničkog identiteta time jepostalo osnova za viševekovno oblikovanje posebnog društvenog karakteraodređenog vojnim potrebama Austro-Ugarske.

Istraživanje pokazuje da etnička svest svoju afirmaciju, negaciju i unutrašnjeznačenje (pozitivno ili negativno) zadobija u konkretnim društvenim

okolnostima, kao sastavni deo društvenih uloga, statusa i prestiža ljudi koji sunjeni nosioci.

Etnička svest se (neprekidno) gradi kroz društvene dodire, a ne nasuprot

njima, isključivo kao nasleđena kultura zatvorenih grupa. Granice seizražavaju kao polariteti među različitim grupama u sklopu njihovihkonkretnih društvenih interesa, realne moći i položaja, i pojavljuju se u sklopuvišestrukih značenja, a ne kao posledica već postojećih i fiksiranih granicameđu homogenim grupama koje svoj identitet i homogenost jednoznačno

grade na svom drevnom poreklu i nasleđu. Literatura

Antonijević, D, (1976). Osnovna obeležja nomadskih stočarskih kretanja usvetlu običajnog prava i pozitivnog zakonodavstva, u Pozitivnozakonodavstvo i običajno pravo u sezonskim kretanjima stočara u jugoistočnoj Evropi. Beograd: SANU. Bandić, D., (1983). "Etnos" u: Kultura, br.62-63.

Barth, F., (1979). Ethnic Groups and Boundaries. Bergen-Oslo: Univ. Forlaget.Begović, N., (1986). Život Srba graničara. Beograd: Prosveta.

Blau, P. (1964). Exchange and Power in Social Life. New York: John Wiley and

Sons, Inc. Ćupurdija, B., (1982). Antropološki sadržaji obrednih povorki.Neobjavljena doktorska disertacija. Beograd.

Dvor na Uni (zbornik) (1991). Dvor na Uni: Skupština opštine.



Gavazzi, M., (1976). Stočari-Vlasi u sjeverozapadnoj Hrvatskoj prema

odredbama vlasti u njihovim kretanjima i obavezama, u Pozitivno

zakonodavstvo i običajno pravo u sezonskim kretanjima stočara u jugoistočnoj Evropi. Beograd: SANU. Gavrilović, S. (1976). Srbi u Hrvatskoj u

18. veku. Zbornik za istoriju, br. 14.

Glazer, N. and Moynihan, P.D., eds., (1975). Ethnicity, Theory and Expeirence.

Cambridge: Harvard University Press.

Grbić, M., (1891-1893). Karlovačko vladičanstvo I-III. Karlovac: ŠtamparijaKarla Hauptfelda.

Gross, M., (1980). Historijska znanost. Zagreb: Udžbenici Sveučilišta uZagrebu. Grujić, R., (1989). Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj . Beograd:

Prosveta. Ivić, A., (1923). Iz prošlosti Srba Žumberčana. Subotica: Gradskaštamparija.

Kreševljaković, H., (1980). Kapetanije u Bosni i Hercegovini. Sarajevo:Svjetlost.

Kruhek, M., (1991). Stari gradovi i feudalni posedi, u Dvor na Uni (zbornik).

Dvor na Uni: Skupština opštine.

Ljuboja, G., (1987). Uloga istorije u zapadnoj i domaćoj etnologiji. Etnološkesveske, br. 8.

Ljuboja, G., (1988). Savremene sovjetske i zapadne teorije o etnosu,

Sociologija, Vol. XXX, br. 1.

Lopašić, R., (1889). Spomenici Hrvatske Krajine (istorijska građa). Zagreb:Knjižara P. Harmana.

Milinović, A., (1991a). Na udaru turske ekspanzije, u Dvor na Uni (zbornik).Dvor na Uni: Skupština opštine.

Milinović, A., (1991b). Od davnina, migracije, naseljavanje srpskog

stanovništva, u Dvor na Uni (zbornik). Dvor na Uni: Skupština opštine.

Moačanin, F., (1981). Društveni razvoj u Vojnoj krajini, u Društveni razvoj uHrvatskoj. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber.

Moačanin, F., (1971) Pregled istorije Vojne krajine od 16. do 17. veka, uVjetrom vijani, Zagreb: Srpsko kulturno društvo Prosvjeta.



Obradović, I, (1989). O popisu žumberačkih uskoka iz 1551.god. u Vojnekrajine u jugoslovenskim zemljama u novom veku do Karlovačkog mira.

Opačić, S.Ć. (red.) (1971). Narodne pesme Korduna. Zagreb: Prosvjeta.

Petrović, Đ., (1989). Značaj zakonskih odredbi u odnosima tradicija-savremenost. Etnoantropološki problemi, br. 6.

Petrović, E., (1989). Neka razmatranja o pojmu tradicija. Etnoantropološkiproblemi, br. 6.

Pozitivno zakonodavstvo i običajno pravo u sezonskim kretanjima stočara u jugoistočnoj Evropi, zbornik, (1976). Beograd: SANU.

Prošić-Dvornić, M., (1990). Etnos i strategija. Etnoantropološki problemi, br. 7.

Radeka, M., (1975). Gornja Krajina i Karlovačko vladičanstvo. Savezudruženja pravoslavnih sveštenika SR Hrvatske.

Rakić, R., (1983). O pojmovima etnos, narod, nacija. Gledišta, br. 1-2.

Rihtman-Auguštin, D., (1983). Etnos kao proces, u Zbornik radova 1. kongresa jugoslovenskih folklorista i etnologa. Rogaška Slatina.

Roksandić, D., (1988). Vojna Hrvatska I i II. Zagreb: Školska knjiga.

Samardžić, R., (1973). Jugoslovenski narodi pod tuđinskom vlašću od XVI-

XVIII veka, u Opšta enciklopedija Larousse. Beograd: Vuk Karadžić. Savković, J., (1964). Pregled postanka, razvitka i vojne razvojačenja granice.

Novi Sad: Matica srpska.

Semjan, M., (1960). Istorija krajišnika i kućne zadruge u ratnoj državi.Odeljenje društvenih nauka Srpske akademije nauka, knj.10, Beograd.

Sučević, B., (1952). Šta su bili krajišnici?, u Historijski zbornik 5. Zagreb.Šabanović, H., (1982). Bosanski pašaluk. Sarajevo: Svjetlost.

Utješanović-Ostrožinski, O, (1988). Kućne zadruge, Vojna Krajina i Ustav.Zagreb: Stvarnost.

Vladić, M., (1991). Obaveze i život dvorskih krajišnika, u Dvor na Uni(zbornik). Dvor na Uni: Skupština opštine.

Vlahović, P., (1983). Stvaranje pojmova etnos, narod, nacija u etnologiji.Gledišta, br. 1-2.



Vojna krajina (zbornik radova), (1984). Zagreb: Liber.

Zbornik radova o povijesti i kulturi srpskog naroda u SR Hrvatskoj, (1988).

Zagreb: JAZU.

[1] Osnovni problem na koji se u tom pristupu nailazi nastaje prilikompokušaja da se etnos na opšti način jasno definiše. Pokazuje se da svako odmogućih opštih obeležja etnosa (zajedničko poreklo, religija, običaji,kolektivno pamćenje, jezik, teritorija...) ne predstavljaju ni nužan, ni dovoljanelement određenja, te da sva određenja zajedno čine skup varijabli kojima sene definiše nedvosmisleno etnička grupa.

2 Tradicija se uobičajeno proučava korišćenjem statičnih prikaza društva iopisnih istraživačkih ciljeva, pretežno u njenim predmetnim i formalnim

aspektima. 3 Interesi Ugarske u ovom radu nisu posebno razmatrani. Zbogokvirno postavljene teme i osnovne literature koja je ovde korišćena(Roksandić, Dabić, Moačanin), ovaj rad se ograničava na oblast Varaždinske,

Karlovačke i Banijske granice, koja predstavlja "srce" hrvatskog graničnogprostora. Tu su se etnički procesi o kojima je ovde reč najjasnije očitovali,služeći čak i u ono vreme kao uzor i svim ostalim krajišnicima koji su bili podvećim ili manjim uticajem Hrvatskog sabora i Kaptola.

Documents

etnički identitet srba-krajisnika