dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ - StudiesToday.com Class 7 Kanika.pdf · (v) THE CONSTITUTION OF INDIA PREAMBLE WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India

¼laLÑr&vH;kl&iqLrde~ ½

¼f}rh;% Hkkx%½

lIreh d{kk

dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ^f'k{kk dsUnz* 2] leqnk; Hkou] izhr fogkj] fnYyh&92

Downloaded from www.studiestoday.com




(ii)

izFke laLdj.k & ekpZ 2005

izfr;ka % 20]000

© CBSE

ewY; % 40-00 #-

izdk’kd % lfpo] dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ2] lkeqnkf;d dsUnz] f'k{kk dsUnz] fnYyh&110 092

eqnzd % rkjk vkVZ izsl] ch&4] gal Hkou] cgknqj 'kkg tQ+j ekxZ] ubZ fnYyhA



(iii)

iqjksokd ~

dsUnzh;&ek/;fed&f'k{kk&cksMZ fujUrje~ ,o Hkk"kkf'k{k.ks uohuiz;ksxs"kq layXue~ vfLrA vfLeu~

lUnHksZ laL rf'k{k.ks lEizs"k.kkRed&mikxe&;kstuk izpkfyrk vklhr~A vL;k% ;kstukUrxZrs

vL;a iqLrdL; jpuk rkA Hkk"kk&f'k{k.ks O;kdj.kkRede~ dk;Ze~ vf/k R; ,o bna O;kdj.ke~

vkfJre~ vH;kliqLrde~A ckyk% iqu% iqu% vH;klS% laL rL; vf/kxrHkkf"kdrRokuka lUnHksZ

uSiq.;a izkIL;fUr bfr vfLr vLekda n <fo'okl%A vL; vH;kliqLrdL; ,rkfu fof'k"VrRokfu

lfUr&

● Nk=dsfUnzrdk;Ze~

● laL re; okrkoj.kL; fuekZ.k~e

● ljylaL rL; iz;ksx%

● iqu% iqu% vH;kl%

● xfrfof/kiw.kZe~ vf/kxeue~

● d{kk&lkewfgda dk;Ze~

● izk;kstukReda dk;Ze~

● mís';fu"BewY; ue~

● fp=k.kka iz;ksx%

vk'kk vfLr vusu ekxsZ.k fo|kfFkZu% laL rL; vf/kxeue~ vkuUniwoZda dfj";fUrA

dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ rku~ lokZu~ izfr rKrka Kki;fr ;S% vuojra ifjJe% r%A

vfLeu~ lUnHksZ vL; lÐBuL; f'k{kkfuns'kd% Jh th- ckylqczã.;u~ mif'k{kkf/kdkfj.kh

Mk- lk/kuk ikjk'kj% vU;s p deZpkfj.k% lfo'ks"ka /kU;oknkgkZ%A vL; iqLrdL; la'kks/kuk;

ifjektZuk; p ijke'kZ% lnSo lg"k± LokxrkgkZ%A

v'kksd xk³~xqyh

v/;{k%] dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ]

fnYyh



(iv)

Hkkjr dk lafo/kkumÌsf’kdk

ge] Hkkjr ds yksx] Hkkjr dks ,d 1[lEiw.kZ çHkwRo&laiUu lektoknh iaFkfujis{k yksdra=kRedx.kjkT;] cukus ds fy,] rFkk mlds leLr ukxfjdksa dks %

lkekftd] vkfFkZd vkSj jktuSfrd U;k;]fopkj] vfHkO;fDr] fo”okl] /keZ

vkSj mikluk dh Lora=rk]çfr’Bk vkSj volj dh lerk

çkIr djkus ds fy,]rFkk mu lc esa]

O;fDr dh xfjek vkSj 2[jk’Vª dh ,drkvkSj v[k.Mrk] lqfuf”pr djus okyh ca/kqrk

c<+kus ds fy,n`<+ladYi gksdj viuh bl lafo/kku lHkk esa vkt rkjh[k 26 uoEcj] 1949 bZñ dks ,rn~}kjk bllafo/kku dks vaxhÑr] vf/kfu;fer vkSj vkRekfiZr djrs gSaA

1- lafo/kku ¼c;kyhloka la”kks/ku½ vf/kfu;e] 1976 dh /kkjk 2 }kjk ¼3-1-1977½ ls ^^çHkqRo&laiUu yksdra=kRedx.kjkT;** ds LFkku ij çfrLFkkfirA

2- lafo/kku ¼c;kyhloka la”kks/ku½ vf/kfu;e] 1976 dh /kkjk 2 }kjk ¼3-1-1977 ls½] ^^jk’Vª dh ,drk** dsLFkku ij çfrLFkkfirA

Hkkx 4 d

ewy dÙkZO;51 d- ewy dÙkZO; & Hkkjr ds çR;sd ukxfjd dk ;g dÙkZO; gksxk fd og &¼d½ lafo/kku dk ikyu djsa vkSj mlds vkn”kks±] laLFkkvksa] jk’Vª /ot vkSj jk’Vª xku dk vknj

djsa;¼[k½ Lora=rk ds fy, gekjs jk’Vªh; vkanksyu dks çsfjr djus okys mPp vkn”kks± dks ân; esa

latks, j[ksa vkSj mudk ikyu djsa;¼x½ Hkkjr dh çHkqrk] ,drk vkSj v[kaMrk dh j{kk djsa vkSj mls v{kq..k j[ksa;¼?k½ ns”k dh j{kk djsa vkSj vkg~oku fd, tkus ij jk’Vª dh lsok djsa;¼³½ Hkkjr ds lHkh yksxksa esa lejlrk vkSj leku Hkzkr`Ro dh Hkkouk dk fuekZ.k djsa tks /keZ]

Hkk’kk vkSj çns”k ;k oxZ ij vk/kkfjr lHkh HksnHkko ls ijs gksa] ,slh çFkkvksa dk R;kx djsa tksfL=;ksa ds lEeku ds fo#) gSa;

¼p½ gekjh lkekftd laLÑfr dh xkSjo”kkyh ijaijk dk egRo le>sa vkSj mldk ifjj{k.k djsa;¼N½ çkÑfrd i;kZoj.k dh ftlds varxZr ou] >hy] unh] vkSj oU; tho gSa] j{kk djsa vkSj

mldk lao/kZu djsa rFkk çkf.k ek= ds çfr n;kHkko j[ksa;¼t½ oSKkfud n`f’Vdks.k] ekuookn vkSj KkuktZu rFkk lq/kkj dh Hkkouk dk fodkl djsa;¼>½ lkoZtfud laifÙk dks lqjf{kr j[ksa vkSj fgalk ls nwj jgsa;¼¥½ O;fDrxr vkSj lkewfgd xfrfof/k;ksa ds lHkh {ks=ksa esa mRd’kZ dh vksj c<+us dk lrr ç;kl

djsa ftlls jk’Vª fujarj c<+rs gq, ç;Ru vkSj miyfC/k dh ubZ ÅapkbZ;ksa dks Nw ysaA



(v)

THE CONSTITUTION OF INDIAPREAMBLE

WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into a1[SOVEREIGN SOCIALIST SECULAR DEMOCRATIC REPUBLIC] and to secure to all its citizens:

JUSTICE, social, economic and political;

LIBERTY of thought, expression, belief, faith and worship;

EQUALITY of status and of opportunity; and to promote among them all;

FRATERNITY assuring the dignity of the individual and the 2[unity and integrity of the Nation];

IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this twenty-sixth day of November, 1949, do HEREBYADOPT, ENACT AND GIVE TO OURSELVES THIS CONSTITUTION.

1. Subs, by the Constitution (Forty-Second Amendment) Act. 1976, sec. 2, for “SovereignDemocratic Republic (w.e.f. 3.1.1977)

2. Subs, by the Constitution (Forty-Second Amendment) Act. 1976, sec. 2, for “unity of the Nation(w.e.f. 3.1.1977)

THE CONSTITUTION OF INDIAChapter IV A

Fundamental Duties

ARTICLE 51A

Fundamental Duties - It shall be the duty of every citizen of India-

(a) to abide the Constitution and respect its ideals and institutions, the National Flag and the NationalAnthem;

(b) to cherish and follow the noble ideals which inspired our national struggle for freedom;

(c) to uphold and protect the sovereignty, unity and integrity of India;

(d) to defend the country and render national service when called upon to do so;

(e) to promote harmony and the spirit of common brotherhood amongst all the people of Indiatranscending religious, linguistic and regional or sectional diversities; to renounce practicesderogatory to the dignity of women;

(f) to value and preserve the rich heritage of our composite culture;

(g) to protect and improve the natural environment including forests, lakes, rivers, wild life and tohave compassion for living creatures;

(h) to develop the scientific temper, humanism and the spirit of inquiry and reform;

(i) to safeguard public property and to abjure violence;

(j) to strive towards excellence in all spheres of individual and collective activity so that the nationconstantly rises to higher levels of endeavour and achievement.



(vi)

rKrkKkiue~

dsUnzh; ek/;fed f’k{kk cksMZ lfefr

Jh v'kksd xk³~xqyh] v/;{k] ds- ek- f'k- cksMZ] ubZ fnYyhJh th- ckylqczã.;u~] funs'kd ('kS{kf.kd)] ds- ek- f'k- cksMZ] ubZ fnYyh

laL r ijke’kZ lfefr&lnL;

izks- okpLifrizks- dqVqEc 'kkL=hMkW- uksnukFk feJJh pew ".k 'kkL=hJh pk¡n fdj.k lywtk

ikB~;iqLrd fuekZ.k lfefr

Jherh MkW- pUnzk je.khJh ,u~- iz pkixs'ku~Jh lq- ikFkZlkjfFkJh ih- th- lqczã.;u~Jh MkW- ih- j³~xjktuJh j- j³~xukFku~

lEiknu lfefr

Jh pk¡n fdj.k lywtk (la;kstd)Jherh 'kf'k izHkk xks;yJherh larks"k dksgyh

izk;kstukf/kdkjh

MkW- lk/kuk ikjk'kj] lg&f'k{kk vf/kdkjh] ds- ek- f'k- cksMZ] ubZ fnYyhA



(vii)

fo"k;lwph

i "Bl‡~[;k1- o.kZfoU;kl% (iqujko fÙk%) 12- 'kCn:ikf.k (iqafYy &vkdkjkUrk%) 33- 'kCn:ikf.k (L=hfy &vkdkjkUrk%) 44- 'kCn:ikf.k (uiqaldfy &vdkjkUrk%) 55- loZuke'kCn:ikf.k 66- /kkrq:ikf.k (iqujko fÙk%) 77- Hkfo";r~dkys y V~ ydkjs :ikf.k 108- Hkwrdkys y ydkjs :ikf.k 119- vLen~ 'kCn% 1210- ;q"en~ 'kCn% 1511- bne~ 'kCn% 1612- fde~ 'kCn% 1813- yksV~ ydkjs :ikf.k 2014- 'kCn:ikf.k ('kCn&:i&ifjp;%) bdkjkUrk% 2715- xq# 'kCn% (mdkjkUrk% iqafYy %) 3216- fir 'kCn% (½dkjkUrk% iqafYy %) 3617- fo'ks";a fo'ks"k.ke~ p 3918- l³~[;k 4819- vO;;kfu 5720- DRok izR;;L; iz;ksx% 6121- Y;i~ izR;;L; iz;ksx% 6222- rqequ~ izR;;L; iz;ksx% 6423- fefJr% vH;kl% 65



1

1o.kZ foU;kl%(iqujko‘fÙk %)

1- v/kksfyf[krkuka laKkinkuka fØ;kinkuka loZukeinkuka ok o.kkZu~ i‘Fkd~ÏR;fy[kUrq&

;Fkk d- ckyd% & c~ $ vk $ y~ $ v $ d~ $ v%

[k- ckfydk & c~ $ vk $ y~ $ b $ d~ $ vk

(i) fy[kfr & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) dq#r% & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) Qykfu & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) vLekde~ & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) ;q"ekde~ & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) ØhMr% & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) ;qoke~ & -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) vge~ & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) v;e~ & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) b;e~ & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xi) iBfUr & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xii) xPNke% & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiii) ØhMko% & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiv) vko;ks% & -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



2

(xv) izkIuksfr & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xvi) ÎL o % & -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xvii) Ük‘.kksfr & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xviii) rklke~ & -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xix) Rof; & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xx) dFkf;";fUr & --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



3

2’kCn&:ikf.k

(iq¡fYyÂ&vdkjkUrk%)(iqujko‘fÙk&ikB%)

fjDrLFkkukfu iwj;Urq&

’kCnk% foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

cky izFkek cky% -------------- --------------

v’o f}rh;k v’oe~ -------------- --------------

xt r‘rh;k xtsu -------------- --------------

oSKkfud prqFkhZ oSKkfudk; -------------- --------------

f’k"; i´peh f’k";kr~ -------------- --------------

nhid "k"Bh nhidL; -------------- --------------

vkdk’k lIreh vkdk’ks -------------- --------------

ekuo lEcks/kue~ gs ekuo ! -------------- ! -------------- !

edj izFkek -------------- ------------- -------------

e‘x f}rh;k -------------- ------------- -------------

dwi r‘rh;k -------------- ------------- -------------

dqDdqj prqFkhZ -------------- ------------- -------------

o‘{k i´peh -------------- ------------- -------------

uj "k"Bh -------------- ------------- -------------

dkd lIreh -------------- ------------- -------------

okuj lEcks/kue~ -------------- ------------- -------------



4

3’kCn&:ikf.k

(L=hfyÂ&vkdkjkUrk%)(iqujko‘fÙk&ikB%)

fjDrLFkkukfu iwj;Urq &


ckyk izFkek ckyk -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

yrk f}rh;k yrke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ukSdk r‘rh;k ukSd;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

isfVdk prqFkhZ isfVdk;S - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

efgyk i´peh efgyk;k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ekyk "k"Bh ekyk;k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ef{kdk lIreh ef{kdk;ke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

eqfnzdk lEcks/kue~ gs eqfnzds! - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

oh.kk izFkek - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

izHkk f}rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

dyk r‘rh;k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

rkjk prqFkhZ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

okfVdk i´peh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

dU;k "k"Bh - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

vEck lIreh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

deyk lEcks/kue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



5

4’kCn&:ikf.k

(uiqaldfyÂ&vdkjkUrk%)(iqujko‘fÙk&ikB%)

fjDrLFkkukfu iwj;Urq &


Qy izFkek Qye~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

iq"i f}rh;k iq"ie~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

us= r‘rh;k us=s.k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

N= prqFkhZ N=k; -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

dÁ.k i´peh dÁ.kkr~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

O;tu "k"Bh O;tuL; --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

eq[k lIreh eq[ks - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

u;u lEcks/kue~ gs u;u ! -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

eLrd izFkek - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

vklu f}rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

uxj r‘rh;k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

fe= prqFkhZ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

m|ku i´peh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

x‘g "k"Bh - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

;ku lIreh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

pØ lEcks/kue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



6

5loZuke ’kCn&:ikf.k

(iqujko‘fÙk&ikB%)’kCnk% foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

;q"en~ izFkek Roe~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

vLen~ izFkek vge~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

rr~ (iqa-) izFkek l% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

rr~ (L=h-) izFkek lk -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

rr~ (uiqa-) izFkek rr~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

,rr~ (iqa-) izFkek ,"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

,rr~ (L=h-) izFkek ,"kk - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

,rr~ (uiqa-) izFkek ,rr~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

fjDrLFkkukfu iwj;Urq&

(i) Roa [kknflA (x) ----------------- o‘{kkSA (rr~)

(ii) ------------- [kknFk%A (xi) ----------------- efgysA (rr~)

(iii) ------------- iBFkA (xii) ----------------- i=sA (rr~&uiqa-)

(iv) ------------- uekfeA (xiii) ----------------- [kxk%A (rr~)

(v) ------------- ØhMko%A (xiv) ----------------- Nk=k%A (rr~&L=h)

(vi) ------------- pyke%A (xv) ----------------- m|kukfuA (rr~)

(vii) l% ckyd%A (xvi) ----------------- vEckA (,rr~)

(viii) ------------- ckfydkA (rr~) (xvii) ----------------- ekuo%A (,rr~)

(vix) ------------- iq"ie~A (rr~~) (xviii) ----------------- i=kf.kA (,rr~)



7

6/kkrq:ikf.k(iqujko‘fÙk%)

orZekudkys yV~* ydkjs :ikf.k^xe~* (xPN~) /kkrq%

,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFke% iq#"k% xPNfr xPNr% xPNfUr

e/;e% iq#"k% xPNfl xPNFk% xPNFk

mÙke% iq#"k% xPNkfe xPNko% xPNke%

mnkgj.kkuqlkja fjDrLFkkukfu iwj;Urq&

izFke% iq#"k% l%@lk xPNfr rkS@rs ------------------- rs@rk% -------------------

e/;e% iq#"k% Roe~ ------------------- ;qoke~ ------------------ ;w;e~ --------------------

mÙke% iq#"k% vge~ ------------------- vkoke~ ------------------ o;e~ - - - - - - - - - - - - - - - - -

fp=kf.k n‘"V~ok okD;kfu iBUrq&

ckyd% ikBa iBfrA ckfydk u‘R;a djksfrA



8

fouksn% tya ficfrA ckyd% ckfydk p ØhMr%A

dU;s xkua xk;r%A Nk=k% ikndUnqdsu ØhMfUrA

efgyk% iwtka dqoZfUrA



9

2- v/kksfyf[krokD;s"kq js[kkfÁr fØ;kinkuka ydkja opua iq#"ka p fy[kUrq&

ydkj% (dky%) opue~ iq#"k% (èkkrq%)

;Fkk & rs iBfUrA yV~ (orZeku) cgq� izFke% (iB~)

(i) ds xPNfUr \ -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(ii) lk xfe";fr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(iii) vge~ viBe~ A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(iv) rk% ØhMfUr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(v) rs HkzefUr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(vi) l% vpyr~ A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(vii) ;qoka [kknr% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(viii) ;w;e~ v[kknr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(ix) Roa ifB";fl A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(x) rkS fy[kr% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xi) rs fy[kr% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xii) vkoka ficko% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xiii) o;a ueke% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xiv) ckydk% fy[kfUr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xv) ckfydk% fy[kfUr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xvi) i=s irr%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xvii) Roe~ v;PN% A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xviii) losZ dk;± dqoZfUr A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xix) tuk% tya u;fUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)

(xx) dksfdyk xhra xk;frA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (- - - - - - - - - -)



10

7Hkfo";r~dkys y‘V~* ydkjs :ikf.k

^Ï* /kkrq%


izFke% iq#"k% dfj";fr dfj";r% dfj";fUr

e/;e% iq#"k% dfj";fl dfj";Fk% dfj";Fk

mÙke% iq#"k% dfj";kfe dfj";ko% dfj";ke%

,rkfu okD;kfu iBUrq fjDrLFkkukfu p mnkgj.kkuqlkja iwj;Urq&

;Fkk & lSfudk% j{k.ka dfj";fUrA

(i) firk ;kusu dk;kZy;a -----------------A (xe~)

(ii) ckfydk nqX/ke~ -----------------A (ik)

(iii) Nk=k% v/;kida iz.kkea -----------------A (Ï)

(iv) ckyd% ckfydk p ØhMkÂ.ks -----------------A (ØhM~)



11

8Hkwrdkys yÂ* ydkjs :ikf.k

îB~* /kkrq%


izFke% iq#"k% viBr~ viBrke~ viBu~

e/;e% iq#"k% viB% viBre~ viBr

mÙke% iq#"k% viBe~ viBko viBke


izFke% iq#"k% l% @lk viBr~ -------@------ viBrke~ rs@rk% -------------------

e/;e% iq#"k% Roe~ ------------------- ;qoke~ ------------------- ------------------- viBr

mÙke% iq#"k% ---------------- viBe~ vkoke~ ------------------ o;e~ ---------------------

fjDrLFkkukfu iwj;Urqµ

ckyd% ikBe~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (iB~)

efgyk nwjn’kZue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (n‘’k~)

deZdj% dk;Ze~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (d‘)

rkS Nk=kS ikBe~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (Le‘)

rkS v’okS ’kh?kze~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (/kko~)

rs iq#"kk% dk;kZy;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (xe~)

rk% efgyk% oL=kf.k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (vk$uh)

rk% je.kh;k;ka okfVdk;ka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (Hkze~)



12

9^vLen~* ’kCn%

(f="kq fyÂs"kq leku:ikf.k)

foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFkek vge~ vkoke~ o;e~

f}rh;k eke~ vkoke~ vLeku~

r‘rh;k e;k vkokH;ke~ vLekfHk%

prqFkhZ eg~;e~ vkokH;ke~ vLeH;e~

i´peh er~ vkokH;ke~ vLer~

"k"Bh ee vko;ks% vLekde~

lIreh ef; vko;ks% vLeklq

vH;klk%1- dks"Bdkr~ leqfprina fpRok fjDrLFkkukfu iwj;r

vge~ ( I, eSa)

(i) vga - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (iBkfe@iBfl@iBr%)

(ii) vga - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (fy[kkfe@fy[kfl@fy[kfr)

(iii) vga - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (ueFk%@uefUr@uekfe)

(iv) vga x‘ga - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (xfe";kfe@xfe";fr@xfe";fl)

(v) vga iqLrda - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (ifB";kfe@ifB";ke%@ifB";fl)

(vi) vga fp=a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (i’;kfe@i’;fl@i’;fUr)



13

vkoke~ ( We both, ge nksuksa)

(i) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (iBko%@iBFk%@iBr%)

(ii) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (uefUr@ueko%@uer%)

(iii) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (onFk@onfr@onko%)

(iv) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (fickfe@ficFk%@ficko%)

(v) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (vØhM%@vØhMko@vØhMre~)

(vi) vkoka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (LFkkL;ko%@LFkkL;kfe@LFkkL;fUr)

o;e~ (We ge lc)

(i) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (iz.keke%@[email protected])

(ii) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (i‘PNfr@i‘PNkfe@i‘PNke%)

(iii) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (onfl@onke%@onko%)

(iv) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (ficke%@ficFk%@ficko%)

(v) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (vfy[krke~@vfy[kko@vfy[kke)

(vi) o;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (nz{;ke%@nz{;fUr@nz{;Fk%)

2- dksŒdkr~ leqfpra foHkfDrina fpRok fjDrLFkkukfu iwj;rµ

(i) jk/kk ---------------------------- lg ØhMfrA (ee@e;k)

(ii) jktku% ---------------------------- lg v/kkou~A (er~@e;k)

(iii) ckyk ---------------------------- lg vØhMr~A (vkokH;ka@vko;ks%)

(iv) ;qoR;kS ---------------------------- lg xfe";r%A (ee@vkokH;ka)

(v) tuk% ---------------------------- lg olfUrA (vLekfHk%@vkoke~)

(vi) usrk ---------------------------- lg olfrA (vLekfHk%@ef;)



14

(vii) dUnqda ---------------------------- jksprsA (vkoka@eg~;a)

(viii) ekrk ---------------------------- jksprsA (o;a@eg~;a)

(ix) vkpk;Z% ---------------------------- jksprsA (vko;ks%@eg~;a)

(x) ikndUnqdØhMk ---------------------------- jksprsA (vkokH;ka@vko;ks%)

(xi) nwjn’kZua ---------------------------- jksprsA (vkokH;ka@vga)

(xii) ;qod% ---------------------------- jksprsA (vkokH;ka@eke~)

(xiii) unh ---------------------------- jksprsA (vLer~@vkokH;ka)

(xiv) HkDr% ---------------------------- jksprsA (vkokH;ka@vge~)

(xv) vØks/k% ---------------------------- u jksprsA (vLeH;a@vko;ks%)

(xvi) ujlsok ---------------------------- jksprsA (vkoka@vkokH;ka)

(xvii) vfgalk ---------------------------- u jksprsA (vLeH;a@vga)

(xviii) j?kqoj% ---------------------------- x‘gkr~ vkxPNfrA (er~@ee)

(xix) vkeze~ ---------------------------- o‘{kkr~ irfrA (ee@er~)

(xx) fo|k ---------------------------- xqjks% vkxPNfrA (er~@vkoka)

(xxi) ekrk ---------------------------- iqLrda nkL;frA (vkokH;ka@vga)

(xxii) bna ---------------------------- iqLrde~ vfLrA (ee@eke~)

(xxiii) l% ---------------------------- firk vfLrA (vko;ks%@vge~)

(xxiv) firk ---------------------------- fLug~;frA (ef;@vLeku~)

(xxv) tud% ---------------------------- j´t;frA (vLeklq@vkoke~)



15

10^;q"en~* ’kCn% ( You, rqe)

(f="kq fyÂs"kq leku:ikf.k)


izFkek Roe~ ;qoke~ ;w;e~

f}rh;k Roke~ ;qoke~ ;q"eku~

r‘rh;k Ro;k ;qokH;ke~ ;q"ekfHk%

prqFkhZ rqH;e~ ;qokH;ke~ ;q"eH;e~

i´peh Ror~ ;qokH;ke~ ;q"er~

"k"Bh ro ;qo;ks% ;q"ekde~

lIreh Rof; ;qo;ks% ;q"eklq



16

11(i) bne~* ’kCn% (;g] This)

(iqafYyÂs)foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFkek v;e~ bekS bes

f}rh;k bee~&,ue~ bekS&,ukS beku~&,uku~

r‘rh;k vusu&,usu vkH;ke~ ,fHk%

prqFkhZ vLeS vkH;ke~ ,H;%

i´peh vLekr~ vkH;ke~ ,H;%

"k"Bh vL; vu;ks%&,u;ks% ,"kke~

lIreh vfLeu~ vu;ks%&,u;ks% ,"kq

(ii) ^bne~* ’kCn%(L=hfyÂs)


izFkek b;e~ bes bek%

f}rh;k beke~@,uke~ bes@,us bek%@,uk%

r‘rh;k vu;k@,u;k vkH;ke~ vkfHk%

prqFkhZ vL;S vkH;ke~ vkH;%

i´peh vL;k% vkH;ke~ vkH;%

"k"Bh vL;k% vu;ks%@,u;ks% vklke~

lIreh vL;ke~ vu;ks%@,u;ks% vklq



17

(iii) ^bne~* ’kCn%(uiqaldfyÂs)


izFkek bne~ bes bekfu

f}rh;k bne~@,ur~ bes@,us bekfu@,ukfu

r‘rh;k vusu&,usu vkH;ke~ ,fHk%

prqFkhZ vLeS vkH;ke~ ,H;%

i´peh vLekr~ vkH;ke~ ,H;%

"k"Bh vL; vu;ks%&,u;ks% ,"kke~

lIreh vfLeu~ vu;ks%&,u;ks% ,"kq



18

12(i) ^fde~* ’kCn% (dkSu] Who)

(iqafYyÂs)foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFkek d% dkS ds

f}rh;k de~ dkS dku~

r‘rh;k dsu dkH;ke~ dS%

prqFkhZ dLeS dkH;ke~ dsH;%

i´peh dLekr~ dkH;ke~ dsH;%

"k"Bh dL; d;ks% ds"kke~

lIreh dfLeu~ d;ks% ds"kq

(ii) ^fde~* ’kCn%(L=hfyÂs)


izFkek dk ds dk%

f}rh;k dke~ ds dk%

r‘rh;k d;k dkH;ke~ dkfHk%

prqFkhZ dL;S dkH;ke~ dkH;%

i´peh dL;k% dkH;ke~ dkH;%

"k"Bh dL;k% d;ks% dklke~

lIreh dL;ke~ d;ks% dklq



19

(iii) fde~* ’kCn% (D;k] What)(uiqaldfyÂs)


izFkek fde~ ds dkfu

f}rh;k fde~ ds dkfu

r‘rh;k dsu dkH;ke~ dS%

prqFkhZ dLeS dkH;ke~ dsH;%

i´peh dLekr~ dkH;ke~ dsH;%

"k"Bh dL; d;ks% ds"kke~

lIreh dfLeu~ d;ks% ds"kq



20

13^yksV~* ydkjs :ikf.k(vkKk&vFksZ yksV~ ydkj%)

mifo’k py

fy[k iB

[kkn fr"B

^yksV~* ydkjs :ikf.k

îB~* /kkrq%


izFke% iq#"k% iBrq iBrke~ iBUrq

e/;e% iq#"k% iB iBre~ iBr

mÙke% iq#"k% iBkfu iBko iBke



21


izFke% iq#"k% lk@l%iBrq - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

e/;e% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mÙke% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Hkw (Hko~) (yksV~ ydkjs)


izFke% iq#"k% lk@l% Hkorq - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

e/;e% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mÙke% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

xe~ (xPN~) (yksV~ ydkjs)


izFke% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

e/;e% iq#"k% Roe~ xPN --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mÙke% iq#"k% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

iB~ (yksV~ ydkjs)- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - cgqopue~

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

mÙke% iq#"k% vge~ iBkfu -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



22

ØhM~ (yksV~ ydkjs)- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - f}opue~ cgqopue~

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ;qoke~ ØhMrke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Hkze~ (yksV~ ydkjs)- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - o;e~ Hkzeke

1- dks"Bdkr~ yksV~ydkjL; mfpr:ia fpRok fy[kUrqµ

(i) lSfudk% ns’ka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (j{krq@j{kUrq@j{kr%)

(ii) okf.kT;s ykHk% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (Hko@Hkore~@Hkorq)

(iii) tys dyq"k% u --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (Hkokfu@Hkorq@HkoUrq)

(iv) Hkoku~ iz’ua - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (i‘PNrq@i‘PN@i‘Nre~)

(v) Hkzejk% e/kqaa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (ficrke~@ficrq@ficUrq)

(vi) vga xhraa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (xk;Urq@xk;kfu@xk;ke)

(vii) vga izn’kZuhaa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (mn~?kkV;ko@mn~?kkV;@mn~?kkV;kfu)

(viii) vkoka oL=aa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (;PNke%@;PNko@;PNUrq)



23

(ix) vkoka iqLrdkfu --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (vku;ko@vku;ke@vku;kfu)

(x) o;a /ke±a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (iky;ko@iky;@iky;ke)

(xi) o;a Lukraqa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (xPN@xPNrke~@xPNre~)

(xii) ekykdkj% iq"ikf.k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (fpuUrq@fpuksrq@fpurke~)

(xiii) ;w;a m|kus efyukfu u --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (f{kir@fNiko@f{ki)

(xiv) firk -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (vkxPNrq@vkxPNkfu@vkxPN)

(xv) Roe~ v= -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (mifo’k@mifo’krq@mifo’krke~)

(xvi);qoka lR;a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A (onre~@on@onkfu)

2- v/kksfyf[krkfu yksV~* ydkjs ifjofrZrkfu okD;kfu iBUrq fjDrLFkkus"kq p

yksV~ydkjL; :ikf.k fy[kUrqµ

yV~ ydkjs yksV~ ydkjs

(i) v;a ckyd% glfrA v;a ckyd% glrqA

(ii) v;e~ m"Vª% fr"BfrA v;e~ m"Vª% fr"BrqA

(iii) v;e~ tu% mifo’kfrA v;e~ tu% -------------------------A

(iv) v;a cky% onfrA v;a cky% -------------------------A

(v) b;a ckfydk pyfrA b;a ckfydk -------------------------A

(vi) l% bna iqLrda iBfrA l% bna iqLrda iBrqA

(vii) l% x‘ge~ xPNfrA l% x‘ga -------------------------A

(viii) ekxZs tuk% pyfUrA ekxsZ tuk% -------------------------A



24

3- v/kksfyf[krkfu okD;kfu yksV~ ydkjs ifjorZ;Urqµ

yV~ ydkjs yksV~ ydkjs

(i) ,"k% tu% /kkofrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) v;a uj% fr"BfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) b;a ckfydk i’;frA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) b;e~ L=h HkzefrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) v;a uj% pyfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) Nk=kS ikBa fy[kr%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) Nk=kS ous Hkzer% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) ohjkS v’o;ks% vkjksgr% - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) tuk% Hkkstua [kknfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) Roa x‘ga xPNflA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xi) Roa ikBa iBflA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xii) ;qoka ikBa iBFk%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiii) ;qoka ØhMka ØhMFk%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiv) ;w;a u‘R;a i’;FkA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xv) ;w;a Hkkstua [kknFkA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xvi) vag lsoka djksfeA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xvii) vag unha rjkfeA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xviii) vkoka iqLrda fy[kko%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



25

(xix) vkoka nqX/ka ficko%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xx) o;a ØhMkÂ.ka xPNke%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xxi) o;a ’yksda onke%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4- mfpr:is.k fjDrLFkkukfu iwj;r& (Hkwrdkys)

yV~ ydkjs yÂ ydkjs yksV~ ydkjs

(i) l% xkue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (xS � xk;~)

(ii) l% i=e~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (fy[k~)

(iii) rkS ’kCnku~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (Le‘ � Lej~)

(iv) rkS xzkea - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (xe~ � xPN)

(v) Roa tye~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (ik � fic~)

(vi) ;qoke~ ’yksda - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (vk$d.k~Z)

(vii) ;w;e~ vuq’kklua - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (iky~)

(viii) rs fp=a n‘"V~ok - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (gl~)

(ix) rs laLd‘re~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (iB~)

(x) vkoka ikd’kkyka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (xe � xPN~)

(xi) vge~ ljksojs - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (rj~)

(xii) o;a r= -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (Hkze~)

(xiii) lSfudkS osxsu -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (/kko~)



26

5- v/kksfyf[krkuka fØ;kinkuka /kkrq&ydkj&iq#"k&opukfu fy[krµ

fØ;kine~ /kkrq% ydkj% iq#"k% opue~

(i) Li‘’krq - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) x.k;rke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) dFk;Urq - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) R;tr --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) Hkt --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) fuolrq - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) rjre~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

6- fuEUkfyf[kr;ks% ’yksd;ks % yksV~* ydkjL; :ikf.k js[kkfÁra ÏRok iqu% fy[kUrqµ

(i) bek% vki% f’kok% lUrq]

’kqHkk% lUrq p fueZyk%A

ikouk% ’khryk% lUrq]

iwrk% lw;ZL; jf’efHk%AA

(ii) fuUnUrq uhfrfuiq.kk% ;fn ok LrqoUrq

y{eh% lekfo’krq xPNrq ok ;Fks"Ve~A

v|So ok ej.keLrq ;qxkUrjs ok

U;k;kRiFk% izfopyfUr ina u /khjk%AA



27

14’kCn&:ikf.k

(’kCn&:i&ifjp;%)

ßdfoÞ (d~ $ v $ o~ $ b)(vL; ’kCnL; vfUre% o.kZ% b* vfLr vr% ,"k% bdkjkUr% ’kCn%A

,"k% iqafYyÂ% ’kCn%A)


izFkek foHkfDr% dfo% doh do;%

f}rh;k foHkfDr% dfoe~ doh dohu~

r‘rh;k foHkfDr% dfouk dfoH;ke~ dfofHk%

prqFkhZ foHkfDr% do;s dfoH;ke~ dfoH;%

i´peh foHkfDr% dos% dfoH;ke~ dfoH;%

"k"Bh foHkfDr% dos% dO;ks% dohuka

lIreh foHkfDr% dokS dO;ks% dfo"kq

lEcks/kue~ gs dosA gs dohA gs do;%A

1- v= e´tw"kk;ka dspu ’kCnk% fyf[krk% lfUrA ,rs"kq bdkjkUr&iqWfYyÂ&’kCnku~

fpRok fjDrLFkkua iwj;Urq&

yfrdk] ckfydk] eqfu] dfo] unh] egrh] dfi] gfj] gfLru~] vfrfFk] lfjr~]

f’k’kq] vfXu] jfo] Hkwifr] cqf¼er~] iqLrd] dfork] vfj] vfyA



28

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2- ,rs"kke~ bdkjkUr ’kCnkuka :ikf.k iq¡fYyÂs dfoor~ ,oa HkofUrA mnkgj.ke~ vuql‘R;fjDrLFkkua iwj;Urqµ

di;% (dfi] iz-fo-] c-o-) gs jos! (--------] --------] --------)

vfrFkhu~ (vfrfFk] f}-fo-] c-o-) gfj"kq (--------] --------] --------)

vfjfHk% (vfj] r‘-fo-] c-o-) vfyH;ke~ (--------] --------] --------)

gfje~ (--------] --------] --------) vfrfFkH;% (--------] --------] --------)

Hkwifruk (--------] --------] --------) eqU;ks% (--------] --------] --------)

dih (- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -)

3- v/kksnÙkkuka ’kCnkuka ;FkkfunsZ’ka :ikf.k fy[kUrqµ

’kCnk% (foHkfDr%) ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

;Fkk jfo (izFkek) jfo% joh jo;%

eqfu (f}rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

dfy (i´peh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

gfj (prqFkhZ) -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

vfXu (izFkek) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

vfy (r‘rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



29

dfi (lIreh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

;fr (r‘rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ef.k (f}rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ikf.k (lIreh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lkjfFk (izFkek) -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq bdkjkUr&’kCnku~ js[kkfÁrku~ dqoZUrq rs"kka opua p fy[kUrqµ

;Fkkµ equ;% /;kueXuk% thofUrA cgqopue~

(i) bna x‘ga e.khuka izdk’ksu ’kksHkk;qDRke~ vfLrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) vXu;s ue%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) ,"k% mUur% fxfj% HkofrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) Hkzejk% iq"isH;% jla ficfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) Hkwifr% ’k=wu~ uk’k;frA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) vfrFk;s Qykfu vku;A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) vXukS ek ØhMA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) fr#ekyk;ka gjs% efUnje~ vfLrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) ik.kkS js[kk% lfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) u|% fxjs% izHkofUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



30

5- dks"Bdkr~ mfpra foHkfDr:ia fpRok fjDrLFkkukfu iwj;Urqµ

1- jktk --------------------- lg xPNfrA (lkjFks%@lkjfFkuk@lkjfFka)

2- --------------------- Tokyk osxsu izljfrA (vXus%@vXu;s@vfXu%)

3- --------------------- gjs% lÁhrZua iq.;e~A (dfya@dys%@dykS)

4- --------------------- /;kua dqoZfUrA (equ;%@equhu~@eqfu"kq)

5- ,"k% Js"B% --------------------- vfLrA (ef.k%@e.ks%@ef.kuk)

6- v| --------------------- izdk’k% rh{.k% vfLrA (jokS@jos%@jo;s)

7- jktk --------------------- /kukfu vkHkw"k.kkfu p ;PNfrA (dohuka@dohu~@dfoH;%)

8- fgeky;% --------------------- mUurre% vfLrA (fxfj"kq@fxfjfHk%@fxfjH;%)

9- u vfLr Øks/kleks --------------------- A (vfj%@vfja@vjs%)

10- i´p --------------------- ukekfu onrA (dfofHk%@dohuka@do;%)

6 (d) ^dfi* ’kCnL; lEiw.k± :ia fy[krµ


izFkek dfi% dih di;%

f}rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

r‘rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

prqFkhZ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

i´peh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



31

"k"Bh - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lIreh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lEcks/kue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

6- ([k) fjDrLFkkukfu mfpr’kCn:iS% iwj;Urqµ

’kCnk% :ikf.k

(i) jfo jfo.kk - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) --- - - - - - - - - - - - - - - - - vXu;s vfXuH;ke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iiii) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eqU;ks% equhuke~

(iv) --- - - - - - - - - - - - - - - - - HkwirkS - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) --- - - - - - - - - - - - - - - - - gjs% gfjH;ke~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) --- - - - - - - - - - - - - - - - - vfye~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - di;%

(viii) --- - - - - - - - - - - - - - - - - gs gjs! - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



32

15^xq#* ’kCn

(mdkjkUr% iaqfYyÂ%)


izFkek foHkfDr% xq#% xq: xqjo%

f}rh;k foHkfDr% xq#a xq: xq:u~

r‘rh;k foHkfDr% xq#.kk xq#H;ke~ xq#fHk%

prqFkhZ foHkfDr% xqjos xq#H;ke~ xq#H;%

i´peh foHkfDr% xqjks% xq#H;ke~ xq#H;%

"k"Bh foHkfDr% xqjks% xqoksZ% xq:.kka

lIRkeh foHkfDr% xqjkS xqoksZ% xq#"kq

lEcks/kue~ gs xqjks! gs xq:! gs xqjo%!

,oeso µ r#] ckgq] euq] ’kEHkq] cU/kq] izHkq] lk/kq] Hkkuq] bUnq] fo".kq] tUrq bfr ’kCnkuka :ikf.kHkofUrA

1- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq js[kkfÁrL; inL; foHkfDra opua p fy[krµ

;Fkkµ Hkkuq% iwoZL;ka fnf’k mnsfrA izFkek ,dopue~

(i) xq#% ikBa ikB;frA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) jk"Vªifr% ee xqjos iqjLdkja xPNfrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) Nk=k% xqjkS fLug~;fUrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



33

(iv) ee ekrk xq#.kk lg lEHkk"k.ka djksfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) o;a xq#a ueke%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) o;a xqjks% mins’ke~ vuqljke%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) xqjks% ’kCndks’ke~ vku;kfeA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) tUrq’kkyk;ka fofo/kk% tUro% lfUrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) o;e~ mRlos"kq cU/kwu~ feyke%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) i´pkuka r:.kka ukekfu fy[krA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2- v/kksnÙkkuka ’kCnkuka :ikf.k fjDrLFkkus"kq fy[kUrqµ

’kCnk% (foHkfDr%) ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

;Fkk xq# (i´peh) xqjks% xq#H;ke~ xq#H;%

(i) euq (izFkek) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) cU/kq (r‘rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) ’kEHkq (lIreh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) izHkq (prqFkhZ) -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) lk/kq (f}rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) Hkkuq (i´peh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) bUnq ("k"Bh) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) r# (f}rh;k) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) tUrq (izFkek) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) fo".kq (lEcks/kue~) -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



34

3- ßHkkuqÞ ’kCnL; lEiw.kZ&’kCn:ikf.k fy[kUrqµ


izFkek - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

f}rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

r‘rh;k -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

prqFkhZ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

i´peh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

"k"Bh - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lIreh -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

lEcks/kue~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4- dks"Bdkr~ mfpra :ia fpRok okD;kfu iwj;Urqµ

;Fkkµ ee xq#% vuq’kklufiz;% vfLrA (xqjo%@xq#%@xq#)

(i) ’khrdkys -------------------- izdk’k% lokZu~ izlhnfrA (Hkkuks%@Hkkuq%@Hkkuos)

(ii) tUrq’kkyk;ka ukukfo/kk% -------------------- lfUrA (tUro%@tUrq%@tUrwu~)

(iii) -------------------- ue%A (Hkkuos@Hkkuks%@Hkkuqe~)

(iv) ee ekrk -------------------- iky;frA (r#fHk%@rjo%@r:u~)

(v) rs vkdk’ks -------------------- i’;fUrA (bUnqe~@bUnq%@bUnqH;ke~)

(vi) -------------------- tuS% lg eS=ha dq#rA (lk/kks%@lk/kos@lk/kqfHk%)



35

(vii) losZ"kq -------------------- izhfr% dk;kZA (tUrq"kq@tUrwuka@tUrqfHk%)

(viii) Hkkuq% -------------------- p HkqouL; }s us=s Lr%A (bUnq%@bUnqa@bUnkS)

(ix) -------------------- vkezQykfu irfUrA (r#.kk@rjks%@rjkS)

(x) -------------------- ! losZ lqf[ku% Hkos;q%A (gs izHkks!@izHkq%@izHko%)



36

16(i) ßfir‘Þ ’kCn%

(½dkjkUr% iqafYyÂ%)foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFkek firk firjkS firj%

f}rh;k firje~ firjkS fir¤u~

r‘rh;k fi=k fir‘H;ke~ fir‘fHk%

prqFkh Z fi=s fir‘H;ke~ fir‘H;%

i´peh firq% fir‘H;ke~ fir‘H;%

"k"Bh firq% fi=ks% fir¤.kke~

lIreh firfj fi=ks% fir‘"kq

lEcks/kue~ gs fir%! gs firjkS! gs firj%!

(ii) ßekr‘Þ ’kCn%

(½dkjkUr% L=hfyÂ%)foHkfDr% ,dopue~ f}opue~ cgqopue~

izFkek ekrk ekrjkS ekrj%

f}rh;k ekrje~ ekrjkS ekr¤%

r‘rh;k ek=k ekr‘H;ke~ ekr‘fHk%



37

prqFkhZ ek=s ekr‘H;ke~ ekr‘H;%

i´peh ekrq% ekr‘H;ke~ ekr‘H;%

"k"Bh ekrq% ek=ks% ekr¤.kke~

lIreh ekrfj ek=ks% ekr‘"kq

lEcks/kue~ gs ekr%! gs ekrjkS! gs ekrj%!

1- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq js[kkfÁrL; inL; foHkfDra opua p fy[kUrqµ

foHkfDr% opue~

;Fkk µ oUns ekrje~A f}rh;k ,d

(i) fnus’kL; firk ;U=drkZ vfLrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) Jhjke% firq% mins’ke~ viky;r~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) vkoka fi=k lg jkT;lHkka xfe";ko%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) izkpk;Z% ee fi=s ,da i=e~ vfy[kr~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) vga firja i‘"V~ok nkL;kfeA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) rL;k% firfj vf/kdk izhfr% vfLrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) ee ekrk lE;d~ xk;frA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) ekrq% rqY;k nsork ukfLrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) vga lo± ee ek=s fuosn;kfeA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) jkf/kdk izfrfnua ek=k lg foif.ka xPNfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



38

2- v/kksnÙkkuka iz’ukuke~ mÙkjkf.k vkoj.ks iznÙk’kCnkuke~ mfpr:iS% fy[kUrqµ

iz’uk% mÙkjkf.k

(i) ro ekrq% uke fde~\ ee ------------- uke Jherh deyk vfLrA

(ekr‘] "k-fo-)

(ii) ro firq% uke fde~\ ee ------------- uke Jheku~ vkdk’k% vfLrA

(fir‘] "k-fo-)

(iii) n’kjFk% y{e.kL; d%\ n’kjFk% y{e.kL; -------------A (fir‘] iz-fo-)

(iv) lqfe=k ’k=q?uL; dk\ lqfe=k ’k=q?uL; -------------A (ekr‘] iz-fo-)

(v) txnh’k% ro d%\ txnh’k% ee -------------A (Hkzkr‘] iz-fo-)

(vi) y{e.k% dsu lg oue~ vxPNr~\ y{e.k% ------------- lg oue~ vxPNr~A

(Hkzkr‘] r‘-fo-)

(vii) Jo.kdqekj% d;ks% HkDr%\ Jo.kdqekj% ------------- HkDr% vklhr~A

(fir‘] "k-fo-]f}o-)

(viii) ro dfr Hkzkrj% lfUr\ ee pRokj% ------------- vfLrA (Hkzkr‘] iz-fo-)

(ix) Roa dsu lg Hkze.kk; xPNfl\ vga ---------- lg Hkze.kk; xPNkfeA(Hkzkr‘] r‘-fo-)

(x) Roa d;k lg vki.ka xPNfl\ vga ------------ lg vki.ka xPNkfeA(ekr‘] r‘-fo-)

(xi) Roa ek=s fde~ v;PN%\ vga ------------- iqLrde~ v;PNe~A(ekr‘] p-fo-)



39

17fo’ks";a fo’ks"k.ke~ p

1- v/kksf yf[krkfu okD;kfu ifBRok iz’ukuke~ mÙkjkf.k fy[kUrq

(i) gfjr% ’kqd% [kknfrA

(ii) ’osr% diksr% HkzefrA

(iii) lqUnj% e;wj% u‘R;frA

(iv) prqjk ckyk iBfrA

(v) prqj% cky% iBfrA

(vi) [kx% uhys vkdk’ks mRirfrA

(vii) mUurs"kq o‘{ks"kq Qykfu lfUrA

(viii) bna ’kksHkua iqLrde~ vfLrA

(ix) l% uohua oL=a /kkj;frA

(x) losZ tuk% e/kqjkf.k opukfu onUrqA

iz’uk% mÙkjkf.k

(i) ’kqd% dhn‘’k% vfLr\ gfjr%

(ii) dhn‘’k% diksr% Hkzefr\ ’osr%

(iii) dhn‘’k% e;wj% u‘R;fr\ -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) dhn‘’kh ckfydk iBfr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) cky% dhn‘’k% vfLr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



40

(vi) [kx% dhn‘’ks vkdk’ks mRirfr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) bna iqLrda dhn‘’ke~ vfLr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) oL=a dhn‘’ke~ vfLr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) Qykfu dhn‘’ks"kq o‘{ks"kq lfUr\ -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2- mifjfyf[krkfu lokZf.k mÙkjkf.k iqu% v= fy[kUrq&

-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

iz’ukuke~ ,rkfu mÙkjkf.k fo’ks"k.kinkfu lfUrA

3- v/kksfyf[krkfu okD;kfu iBrA fo’ks"k.k&fo’ks";k.kka ys[kua dqoZUrq&

fo’ks";e~ fo’ks";e~

1 - tuk% jDra nqxZa xPNfUrA 1-

2- ’osr% gal% rMkxs rjA 2-

3- ’khryk xÂk izogfrA 3-



41

4- uhya iq"ia fodlfrA 4-

5- ?kVs ’khrya tye~ vfLrA 5-

4- mfpr:is.k esyua ÏRok iqu% fy[kUrq&

fo’ks"k.kkfu fo’ks";kf.k iquysZ[kue~

oU;k% xÂk 1- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

’osro.kZ% e‘xk% 2- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

’khryk gal% 3- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

fodflrkfu Nk;k 4- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ikouh iq"ikf.k 5- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

5- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq fo’ks"k.k&fo’ks";&inkfu js[kkfÁrkfu dqoZUrq&

;Fkk (i) LoLFk% ckyd% xPNfrA (ii) tuk% lq[ke;a thoua bPNfUrA

,oe~ (ii) je.kh;a okrkoj.ka eu% je;frA (iii) ’kkUr% tu% loZtufiz;% HkofrA

(iv) p�ya eu% dq= u Hkzefr\ (v) euksgkfj.kh unh v= izogfrA



42

(vi) ckyd% e/kqjxkua Ük‘.kksfrA (vii) m|kus mUurk% o‘{kk% lfUrA

(vii) fgeky;% mUur% ioZr% vfLrA (ix) prqj% ckyd% xq#a uefrA

(x) cqfðeku~ tu% Lo;a fpUr;frA (xi) izlUu% ckyd% r= ØhMfrA

6- v/kksfyf[kre~ vuqPNsna ifBRok mfpr:is.k fjDrLFkkukfu iwj;r&

e�w"kk µ iqjkrukfu] nq%f[krku~] Kkuo/kZdkfu] euksgjkf.k] Nk=%] o‘ðku~] ckyd%]

opua] e/kqja] yksdj{kde~] egkReu%AA

,"k% ------------------------------------- iznhi% izfrfnua lw;ksZn;kr~ iwoZe~ mfr"BfrA Lukukfnda ÏRok

------------------------------------- bZ’oja iz.kE; Lodh;kfu ------------------------------------- iqLrdkfu

iBfrA vfLeu~ iqLrds lqUnjkf.k ------------------------------------- p dFkkoLrwfu ifBRok Kkua

izkIuksfrA v= ------------------------------------- fp=kf.k n‘"V~ok izlUu% HkofrA --------------------

cqðL; thoupfjra iBfrA rL; mins’kku~ Lothous vuqiky;frA ----------------------------------

tuku~ n‘"V~ok Lo;efi nq%[ke~ vuqHkofrA dBksja ------------------------------------- dnkfi u

onfrA ------------------------------------ tuku~ fuR;e~ milsorsA lnk --------------------------------

opua Hkk"krsA iznhi% lq;ksX;% ----------------------------------- vfLrA



43

7- fp=a n‘"V~ok mÙkjrA ;Fkk&

(i) ,"k% d%\ & ,"k% ckyd%A

ckydL; uke fde~\ & ckydL; uke jktho%A

jktho% dhn‘’k%\ & jktho% cqf¼eku~ vfLrA

v= iz;qDra fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[krA

jktho% & fo’ks";e~ _ cqf¼eku~ & fo’ks"k.ke~A

(ii) ,oe~ & v;a d%\ v;a iq#"k%A

vL; uke fde~\ vL; uke&lq/kh’k%A

v;a dhn‘’k%\ v;a fouez%A

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[kr ---------------------------------------------------------A

(iii) ,"kk dk\ µ ,"kk efgyk A

vL;k% uke fde~\

,"kk p fiz;k efgykA

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[kr --------------------A

vL;k% uke lq/kkA



44

(iv) ,rn~ fde~\ ,rn~ iq"ie~

,rn~ dhn‘’ke~\ ,rn~ lqUnje~

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[krA ------------------------A

(v) bna dL; fp=e~\ m|kuL;A

m|kua dhn‘’ke~\ je.kh;e~ ------------------------A

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[kr ------------------------A

(vi) bna dL;k% fp=e~\ u|k%A

unh dhn‘’kh vfLr\ ’khrykA

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[krA

(vii) ,"k% d%\ fo|ky;%A

,"k% dhn‘’k% fo|ky;%\ lqUnj%A

fo’ks"k.ka fo’ks";a p fpRok fy[krA



45

(viii) (ix)

bna dL; fp=e~\ o‘{kL;A bna dL; fp=e~\ liZL;A

o‘{k% dhn‘’k%\ fo’kky% A v;a dhn‘’k%\ Ï".k%A

fo’ks"k.ke~ ---------------------------A fo’ks"k.ke~ ---------------------------A

fo’ks";e~ ---------------------------A fo’ks";e~ ---------------------------A

8- v/kksfyf[kre~ vuqPNsna ifBRok fo’ks"k.k&fo’ks";kf.k fpRok fy[kr&

vLekda fo|ky;s fo’kkya ØhMk{ks=e~ vfLrA fo|ky;L; ?k.Vk;k% Loj% e/kqj% vfLrA

losZ p Nk=k% lq;ksX;k% lfUrA ,da je.kh;e~ m|kue~ vfLrA r= vusdk% iqf"irk% yrk% lfUrA

mUurs"kq o‘{ks"kq #fpjkf.k Qykfu rFkSo lqxU/khfu iq"ikf.k p lfUrA nh?kkZlq’kk[kklq gfjrkfu

i=kf.k lfUrA gfjrk% o.kkZ% ’kqdk% iDokfu Qykfu [kknfUrA piyk% okujk% brLrr% dwnZfUrA

fo’kkys vkdk’ks uhyes?kk% izljfUrA es?klewga n‘"V~ok izlUuk% e;wjk% loZ= u‘R;fUrA vgks!

fd;r~ vkd"kZde~ m|kue~ bne~A



46

9- v/kks fyf[krs"kq okD;s"kq fo’ks";&inkfu fpRok fy[krA

(i) v;e~ vLekda egku~ ns’k% vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) ,"k% iwT;% tu% HkofrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) tu% lqUnja x‘ge~ vkxPNfrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) egku~ iq#"k% /keZe~ mifn’kfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) eq[;% v/;kid% v= vkxPNfrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) fiz;k% ckydk% /kkofUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) lR;okfnu% tuk% lEekua foUnfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) ,"k% izfl¼% fo|ky;% vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) izp.M% lw;Z% vkdk’ks izdk’krsA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) ’khry% pUnz% jk=kS izdk’krsA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xi) bna lqUnja x‘ge~ vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xii) prqjk% okujk% dwnZfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiii) e/kqjkf.k Qykfu o‘{kkr~ irfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiv) ,"k% ihra oL=a u;frA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xv) ljfl lqUnjkf.k deykfu lfUrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xvi) Øq¼% tu% lq[ka u izkIuksfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



47

10- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq fo’ks"k.k&inkfu fpRok fy[krA

(i) efyua oL=a u /kkj;sr~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) LoPNa tya lnk ficrqA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) fodflra deya fpÙke~ vkd"kZ;frA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) b;a ’kksHkk ;k=k vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) ,"k% nh?kZ%jTtq% vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) o´pd% tEcqd% v= vfLrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) midkjd% i=okgd% i=a forjfrA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) lnk lk/kq% O;ogkj% vko’;d%A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) dBksja opua u oDrO;e~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) ’kksHkua fe=a vga i’;kfeA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



48

1 - ,de~ - - - - - - - - - - - - - - - -

2- }s - - - - - - - - - - - - - - - -

3- =hf.k - - - - - - - - - - - - - - - -

4- pRokfj -- - - - - - - - - - - - - - -

5- i p --- - - - - - - - - - - - - -

6- "kV~ - - - - - - - - - - - - - - - -

7- lIr --- - - - - - - - - - - - - -

8- v"V or v"VkS - - - - - - - - - - - - - - - -

9- uo --- - - - - - - - - - - - - -

10- n’k -- - - - - - - - - - - - - - -

11- ,dkn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

12- }kn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

13- =;ksn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

14- prqnZ’k - - - - - - - - - - - - - - - -

15- i´pn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

16- "kksM’k -- - - - - - - - - - - - - - -

17- lIrn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

18- v"Vkn’k -- - - - - - - - - - - - - - -

19- ,dksufoa’kfr% uon’k -- - - - - - - - - - - - - - -

20- foa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

21- ,dfoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

22- }kfoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

23- =;ksfoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

24- prq²o’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

25- i´pfoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

26- "kM~foa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

27- lIrfoaa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

28- v"Vkfoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

29- ,dksuf=a’kr~ or uofoa’kfr% - - - - - - - - - - - - - - - -

30- f=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

31- ,df=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

32- }kf=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

33- =;fL=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

34- prqfLa=’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

18l³~[;k

,dLekr~ vkjH; i´pk’kr~ (1&50) i;ZUre~A



49

35- i´pf=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

36- "kV~f=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

37- lIrf=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

38- v"Vkf=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

39- ,dksupRokfja’kr~@

uof=a’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

40- pRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

41- ,dpRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

42- f}pRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

43- f=pRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

44- prq’pRokfjaa’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

45- i´ppRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

46- "kV~pRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

47- lIrpRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

48- v"VpRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

49- ,dksui´pk’kr~ @

uopRokfja’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

50- i´pk’kr~ - - - - - - - - - - - - - - - -

^^,d** ’kCn% (1)

l³~[;kokpd% ’kCn%foHkfDr% iqafY yÂs L=hfyÂs uiqaldfyÂs

izFkek ,d% ,dk ,de~

f}rh;k ,de~ ,dke~ ,de~

r‘rh;k ,dsu ,d;k ,dsu

prqFkhZ ,dLeS ,dL;S ,dLeS

i´peh ,dLekr~ ,dL;k% ,dLekr~

"k"Bh ,dL; ,dL;k% ,dL;

lIreh ,dfLeu~ ,dL;ke~ ,dfLeu~

^,d** ’kCnL; :ikf.k dsoye~ ,dopus ,o HkofUrA



50

^^f}** ’kCn% (2)(dsoya f}opus)

foHkfDr% iqafY yÂs L=hfyÂs uiqaldfyÂs

izFkek }kS }s }s

f}rh;k }kS }s }s

r‘rh;k }kH;ke~ }kH;ke~ }kH;ke~

prqFkhZ }kH;ke~ }kH;ke~ }kH;ke~

i´peh }kH;ke~ }kH;ke~ }kH;ke~

"k"Bh };ks% };ks% };ks%

lIreh };ks% };ks% };ks%

^^f}** ’kCnL; :ikf.k dsoye~ f}opus ,o HkofUrA

^^f=** ’kCn% (3)(dsoya cgqopus)


izFkek =;% frlz% =hf.k

f}rh;k =hu~ frlz% =hf.k

r‘rh;k f=fHk% frl‘fHk% f=fHk%

prqFkhZ f=H;% frl‘H;% f=H;%

i´peh f=H;% frl‘H;% f=H;%

"k"Bh =;k.kke~ frl¤.kke~ =;k.kke~

lIreh f="kq frl‘"kq f="kq

^^f=** ’kCnL; :ikf.k dsoye~ cgqopus ,o HkofUrA



51

^^prqj~** ’kCn% (4)(dsoya cgqopus)


izFkek pRokj% prlz% pRokfj

f}rh;k prqj% prlz% pRokfj

r‘rh;k prqfHkZ% prl‘fHk% prqfHkZ%

prqFkhZ prqH;Z% prl‘H;% prqH;Z%

i´peh prqH;Z% prl‘H;% prqH;Z%

"k"Bh prq.kkZe~ prl‘.kke~ prq.kkZe~

lIreh prq"kqZ prl‘"kq prq"kqZ

^^prqj~** ’kCnL; :ikf.k dsoye~ cgqopus ,o HkofUrA

i´pu~ (5) "kV~ (6) lIru~ (7) v"Vu~ (8)izFkek i p "kV~ lIr v"V or v"VkS

f}rh;k i p "kV~ lIr v"V or v"VkS

r‘rh;k i´pfHk% "kfM~Hk% lIrfHk% v"VfHk%

prqFkhZ i´pH;% "kM~H;% lIrH;% v"VH;%

i´peh i´pH;% "kM~H;% lIrH;% v"VH;%

"k"Bh i´pkuke~ "k..kke~ lIrkuke~ v"Vkuke~

lIreh i´plq "kV~lq lIrlq v"Vlq



52

uou~ (9) n’ku~ (10)izFkek uo n’k

f}rh;k uo n’k

r‘rh;k uofHk% n’kfHk%

prqFkhZ uoH;% n’kH;%

i´peh uoH;% n’kH;%

"k"Bh uokuke~ n’kkuke~

lIreh uolq n’klq

/;krO;e~^î´p** bfr ,rLekr~ vkjH; l³~[;k&’kCnkuka fyÂkuqlkja :iHksn% u vfLrA

losZ"kq fyÂs"kq leku:ikf.k ,o HkofUrA

1- v/kksfyf[krs"kq okD;s"kq l³~[;kokpd&’kCnku~ js[kkfÁrku~ ÏRok rs"kka fyÂa foHkfDrap fy[kUrq&

fyÂe~ foHkfDr%

;Fkk % v= ,d% ckyd% ØhMfr iq afYyÂ% izFkek

(i) r= ,dk f}pfØdk fr"BfrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) vfLeu~ uxjs ,dk rifLouh vklhr~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) ee Hkfxuh =hf.k Qykfu vku;frA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) };ks% gLr;ks% dfr v³~xqY;% lfUr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) f’kf{kdk ,dka dFkka iBfr --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



53

(vi) l% ,d;k ØhM;k izlUu% Hkofr -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) v/;kid% f=H;% Nk=sH;% ikfjrksf"kde~ v;PNr~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) ckfydk;k% frlz% ekyk% v= lfUrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) Roa prq"kqZ egkuxjs"kq dq= okla drqZe~ bPNfl\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) prq.kk± fØdsV&ØhMdkuka ukekfu onrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xi) egkdfo% dkfynkl% }s egkdkO;s vjp;r~A -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xii) ,dfLeu~ lIrkgs dfr fnukfu lfUr\ --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(xiii) l% frl‘H;% unhH;% tye~ vkgjfrA --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2- e´tw"kkr% mfpra :ia fpRok fjDrLFkkukfu iwj;r&

e´tw"kk ,de~ A }kS A =hf.k A pRokfj A i´p A "kV~ A lIr A v"V A uo A

(i) ik.Mok% ---------------------------- vklu~ A

(ii) losZ"kka ------------------------------- ,o eLrde~ vfLr A

(iii) lIrkgs ------------------------------- fnukfu HkofUr A

(iv) czg~e.k% ----------------------------- eq[kkfu lfUr A

(v) Hkxor% f’koL; rq us=kf.k -------------------------- A

(vi) Hkkjrs i;kZ;s.k ------------------------------- ½ro% vkxPNfUr A

(vii) okujL; vfi ------------------------------- ckgw Lr% A

(viii) ----------------------------------- Hkqtk% lfUr A

(ix) xzgk% ---------------------------------- HkofUr A



54

3- fp=kf.k n‘"V~ok mfpr&lÂ[;k&’kCn&:is.k fjDrLFkkukfu iwj;Urq&

(i) ---------------------------- ew"kd%

(ii) ---------------------------- jTtq%

(iii) ---------------------------- x‘ge~

(iv) ---------------------------- ojkgkS



55

(v) ----------------------------ckfyds

(vi) ---------------------------- Qys

(vii) ---------------------------- flagk%

(viii) ---------------------------- dU;k%



56

(ix) ---------------------------- uk.kdkfu

(x) ---------------------------- ckydk%

(xi) ---------------------------- /k suo%

(xii) ---------------------------- u{k=kf.k



57

19vO;;kfu

bee~ vuq PNsna iBUrq

bnkuha izkr% dky% vfLrA izkr% ;nk lw;Z% mn;fr rnk lo± okrkoj.ka LoPNa HkofrA

m|kus cgo% o‘{kk% yrklq cgwfu iq"ikf.k p lfUrA ;= iq"ikf.k lfUr r= Hkzejk% vkxR; e/kq

ficfUrA tuk% r= Hkze.kkFk± xPNfUrA f’k’ko% vfi r= vkuUnsu ØhMfUrA á% vga Lo fe=S%

lg m|kua xRok vØhMe~A v| vga r= xRok Hkze.ka djksfeA ’o% lk;e~ vfi vga r= xRok

ØhfM";kfeA ;fn Roa izfrfnua Hkze.kk; xfe";fl rfgZ ’kjhja LoLFka Hkfo";frA vr,o losZ

izfrfnue~ m|kua xRok izd‘rs% vkuUna vuqHkoUrqA ’kjhjL; LokLF;a eul% ’kkfUra p foUnUrqA

1- mifjfyf[kre~ vuqPNsna ifBRok LFkwykfu inkfu v/k% fy[krµ

--- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

,rkfu lokZf.k vO;;inkfu lfUrA

2- e´tw"kk;k% leqfprkfu vO;;inkfu fpRok fjDrLFkkukfu iwj;r

lk;adky%

(i) ------------------ lk;Áky%A



58

(ii) ------------------ vLekda ijh{kk Hkfo";frA

(iii) ------------------ vga fi=k lg vki.ke~ vxPNe~A

(iv) ------------------ jfooklj % vfLrA

(v) ee fe=e~ ------------------ e;k lg ØhfM";frA

(vi) gs bZ’oj! Roe~ ------------------ ee cU/kq%A

(vii) ------------------ o;a ØhMk{ks=a xPNke%A

(viii) ------------------ ns’k% ------------------ os’k%A

(ix) ------------------ deykfu ------------------ Hkzejk%A

(x) ------------------ lE;d~ ifB";fl ------------------ lQyrka izkIuksf"kA

(xi) ------------------ lw;Z% mn;fr ------------------ vU/kdkj% u’;frA

(i) ckydk% ckfydk% ------------------ mRlkgsu xkua xk;fUrA

3- e´tw"kk;k% lkgk¸;su okD;kfu jp;rµ

;Fkk & Roe~ bnkuha ikBa fy[kflA

bnkuha m|kue~ djksf"k

’o% ikBa [kknfl

Roe~ g~;% vLeku~ i’;fl

v| fda vxPN%

vfi fp=kf.k fy[kfl

,o Hkkstua j{kfl

v/kquk iqLrdky;a xfe";fl

e´tw"kk

;Fkk&rFkk] v/kquk] vfi]á%] ;nk&rnk] ,o] v|]’o%] ;fn&rfgZ ] p];=&r=] bnkuhe~A



59

(i) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4- v/kksfyf[kr&pØkr~ vO;;inkfu fpRok n’k okD;kfu jp;rµ

dq= ,o

dnk p

dfr ;Fkk] rFkk

á%] ’o%] ;=

v/kquk] r=

v| dq=

v=



60

(i) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(v) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vi) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(vii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(viii) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ix) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(x) ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



61

20^DRok* izR;;L; iz;ksx%

1- v= okD;};a fyf[kre~ vfLr] izFkeokD;L; fØ;kLFkkus ßDRokÞ izR;;kUra inaiz;qT; mnkgj.ke~ vuql‘R; okD;kfu fy[krµ

;Fkk µ lq’khy% nqX/ka ficfr fo|ky;a p xPNfrA

lq’khy% nqX/ka ihRok fo|ky;a xPNfrA

(i) euq% ØhMk{ks=a xPNfr ØhMfr pA

euq% ØhMk{ks=a xRok ØhMfrA

(ii) foeyk laLÏra iBfr fy[kfr pA

foeyk laLÏra ------------------------- fy[kfrA ifBRok

(iii) o;a ukVda i’;ke% x‘ga p xPNke%A

o;a ukVda ------------------------- x‘ga xPNke%A n‘"V~ok

(iv) jke% Qya [kknfr /kkofr pA

jke% Qya ------------------------- /kkofrA [kkfnRok

(v) ckfydk% ikBku~ iBfUr fy[kfUr pA

ckfydk% ikBku~ ------------------------- fy[kfUrA ifBRok

(vi) jke% i=a fy[kfr izs"k;fr pA

jke% i=a ------------------------- izs"k;frA fyf[kRok



62

(vii) gfj.k% ous Hkzefr r‘.kkfu p pjfrA

gfj.k% ous ------------------------- r‘.kkfu pjfr pA HkzfeRok

(viii) fHk{kqd% Hkkstua [kknfr oua xPNfr pA

fHk{kqd% Hkkstua ------------------------- oua xPNfrA [kkfnRok

(ix) l% Üyksda Lejfr onfr pA

l% Üyksda ------------------------- onfrA Le‘Rok

(x) pksj% Hkw"k.kkfu gjfr /kkofr pA

pksj% Hkw"k.kkfu ------------------------- /kkofrA âRok

(xi) gfj.k% /kkofr tya p ficfrA

gfj.k% ------------------------- tya ficfr /kkfoRok

(xii) vga x‘ga xPNkfe Hkkstua ipkfe pA

vga x‘ga ------------------------- Hkkstua ipkfeA xRok

21^Y;i~* izR;;L; iz;ksx%

1- fØ;kinsu lg Y;i~ izR;;a iz;qT; fy[krµ

;Fkk& Nk=k% fo|ky;a izfo’kfUr vkpk;± p iz.kefUrA

Nk=k% fo|ky;a izfo’; vkpk;± iz.kefUrA

(i) lSfudk% ekr‘Hkwfea iz.kefUr vkuUna p yHkUrsA

lSfudk% ekr‘Hkwfea ------------------------- vkuUna yHkUrs iz.kE;



63

(ii) okuj% o‘{ke~ vkjksgfr Qya p [kknfrA

okuj% o‘{ka ------------------------- Qya [kknfrA vk#g~;

(iii) HkDrk% nsoa lEiwt;fUr x‘ga p xPNfUrA

HkDrk% nsoa ------------------------- x‘ga xPNfUrA lEiwT;

(iv) l% mius=e~ vUos"k;fr fo|ky;a p xPNfrA

l% mius=e~ -------------------------- fo|ky;a xPNfrA vUos";

(v) ekyk dwikr~ tye~ vku;fr nsoky;L; p lehia xPNfrA

ekyk dwikr~ tye~ --------------- nsoky;L; lehia xPNfrA vkuh;

(vi) l% vkuUne~ vuqHkofr fons’ka p xPNfrA

l% vkuUna ------------------------- fons’ka xPNfrA vuqHkw;

(vii) dfork izkr% "kM~oknus mfÙk"Bfr Lukua p djksfrA

dfork izkr% "kM~oknus ------------------------- Lukua djksfrA mRFkk;

(viii) mes’k% Lox‘ga ifjR;tfr ekrqyL; p x‘ga xPNfrA

mes’k% Lo x‘ga ------------------------- ekrqyL; x‘ga xPNfrA ifjR;T;

(ix) dksfdy% o‘{ke~ mifo’kfr dwtfr pA

dksfdy% o‘{ke~ ------------------------- dwtfrA mifo’;

(x) lqds’k% dk;kZy;kr~ vkxPNfr Hkkstua p [kknfrA

lqds’k% dk;kZy;kr~ ------------------------- Hkkstua [kknfrA vkxR;



64

22^rqequ~* izR;;L; iz;ksx%

1- rqequ~ izR;;a la;ksT; fjäLFkkfu iwj;r&

;Fkk&

’;ke% i=kÇ;a ------------------- (xe~ $ rqequ~) bPNfr

’;ke% i=kÇ;a xUrqe~ bPNfrA

(i) vga xÂk;ke~ ------------------- (Luk $ rqequ~) xPNkfeA

(ii) i’ko% ------------------- (pj~ $ rqequ~) {ks=a xPNfUrA

(iii) l% xkua ------------------- (Jq $ rqequ~) okŃfrA

(iv) l% dFkka ------------------- (dFk~ $ rqequ~) nsoky;a xPNfrA

(v) lkse% tUrq’kkyke~ ------------------- (n‘’k~ $ rqequ~) o.MÇwj~* bfr izns’ke~ vxPNr~A

(vi) u‘i% lokZu~ ------------------- (j{k~ $ rqequ~) okŃfrA

(vii) dqekj% ------------------- (ØhM~ $ rqequ~) ØhMk{ks=a ckydS% lg xPNfrA

(viii) losZ izkr%dkys Hkze.kk; ------------------- m|rk% lfUrA (Hkze~ $ rqequ~)

e´tw"kk

ØhfMrqe~] Hkzferqe~] dFkf;rq] nz"Vqe~] pfjrqe~]

Lukrqe~] Jksrqe~] jf{krqe~



65

fefJr% vH;kl%1- v/kksfyf[kr&vuqPNsnkr~ DRok&Y;i~* izR;;kUrkfu inkfu fpRok ?kVe~ iwj;r&

jkgqy% izkr%dkys ?kfVdk;k% ’kCna JqRok] us=s mUehy; t‘EHk.ka ÏRok] ’k;ukr~ mRFkk;]

mius=e~ vfUo";] rr~ us=s fuos’;] nUrdwp± x‘ghRok] nUrQsua fofyI;] nUrku~ {kkyf;Rok] eq[ka

’kq¼hÏR;] iwtkx‘ga xRok] r= HkDR;k fLFkRok] bZÜoje~ eulk /;kRok] ’yksdsu izkFkZf;Rok] lk"VkÂa

ueLÏR;] O;k;kea ÏRok] nqX/ka ihRok] okrkZif=dka ifBRok] rr% LukRok] oL=kf.k p /kkjf;Rok]

vkgkja [kkfnRok] iqLrdkfu L;wrs LFkkif;Rok] L;wre~ vkuh;] Hkzkrja gLrsu uhRok] ikB’kkyka

xPNkfrA

DRok Y;i~



66

2- uferk fda drqZe~ bPNfr bfr fp=k.kka lkgk¸;su dks"Bds nÙks% /kkrqfHk% lg rqequ~*izR;;a la;ksT; fy[kr&

(i) uferk tye~ ----------------------------

(ik $ rqequ~) bPNfrA

(ii) uferk iqLrde~ ----------------------------

(iB~ $ rqequ~) mifo’kfrA

(iii) uferk Qykfu ----------------------------

(Øh $ rqequ~) vki.ka xPNfrA

(iv) uferk oL=a ----------------------------

(uh $ rqequ~) ekrq% lehia xPNfrA



67

(v) uferk x‘gdk;± ----------------------------

(Ï $ rqequ~)

okŃfr ijUrq rw".khe~ ,o fr"BfrA

(vi) uferk ekyk% ----------------------------

(jp~ $ rqequ~)

iq"ikf.k vku;frA

(vii)

uferk /kua ---------------------------- (yHk~ $ rqequ~)

foÙkdks"ke~ xPNfrA



68

(viii) uferk i=a ---------------------------- (izs"k~ $ rqequ~) i=ky;a xPNfrA

(ix)

uferk ikBa ------------------------- (iB~ $ rqequ~)

fo|ky;a xPNfrA

(x) uferk x‘ga ----------------------------

(xe~ $ rqequ~)

Qykfu [kknfrA



69

(xi) uferk flage~ ---------------------------- (n‘’k~ $ rqequ~) tUrq’kkyke~ xPNfrA

(xii) uferk iq"ikf.k ----------------------------

(vk $ uh $ rqequ~) m|kua xPNfrA

(xiii) uferk u‘R;a ----------------------------

(n‘’k~ $ rqequ~) lHkka xPNfrA

(xiv) uferk xkua ---------------------------- (Jq $ rqequ~)

lHkka xPNfrA



70

3- mfprS% inS% fjDrLFkkukfu iwj;Urq&

(i) o;a /ofufo{ksid&;U=L; lgk;r;k fofo/k dk;ZØeku~ -------------------- (Jq $ rqequ~)

leFkkZ% Hkoke%A

(ii) tuk% nwjn’kZusu euksj´tdku~ dk;ZØeku~ -------------------- (n‘’k~ $ rqequ~)]-------------------- (Jq $ rqequ~) p izHkofUrA

(iii) nwjHkk"ks.k tuk% okrkZykia -------------------- (Ï $ rqequ~) leFkkZ%A

(iv) vkdk’kekxsZ.k nwjLFkkua fons’ka ok -------------------- (xe~ $ rqequ~) leFkkZ% HkofUrA

(v) jkdsV&lgk;r;k ekuok% pUnzx‘ge~ -------------------- (xe~ $ rqequ~) leFkkZ% HkofUrA

4- DRok] rqequ~ p izR;;a la;ksT; fjDrLFkkukfu iwj;Urq



71

5- v= fp=L; e/;s Y;i~ izR;;L; ;* orZrs dks"BdsH;% milxZ $ /kkrq $ ;* ;ksxsu

inkfu fy[kr&

(i) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (v) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(ii) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (vi) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iii) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (vii) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(iv) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (viii) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



72

6- v/kksfyf[krs okrkZykis dkfufpr~ inkfu DRok] rqequ~] Y;i~* izR;;kUrkfu lfUr

rkfu fpRok le{ka nÙks fjDrLFkkus fy[kUrq

dfork % fe=! Roa dq= vxPN%\

pk#% % vga tUrwu~ nz"Vqa tUrq’kkyke~ vxPNe~A

dfork % Roe~ dsu lg vxPN%\

pk#% % vga fi=k lg vxPNe~A

Øes.k lokZu~ tUrwu~ vfi vi’;e~A

dfork % x.Md% vrho cyoku~A ,ua u

dks•fi ekjf;rqa leFkZ%A fda Roa

re~ vi’;%A

pk#% % vke~A vga u dsoye~ x.Mda

vfirq xte~ vfi vi’;e~ xt% vfi

cyoku~A xte~ vk#á vxPNe~A

dfork % okuje~ vf/kÏR; =hf.k okD;kfu onrA

pk#% % okuj% o‘{kkr~ o‘{ke~ dwfnZRok Qykfu [kknfrA

Qykfu [kkfnRok dwfnZRok o‘{kkr~ tya ikrqa xPNfrA okujL; i;kZ;% dfi%

vfLrA

dfork % ’kksHkue~A vkoka nsoky;a xRok bZ’oja iz.kE; x‘ge~ xPNko%A

(1) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (2) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(3) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (4) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(5) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (6) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(7) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (8) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(9) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (10) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -



Documents

dsUnzh; ek/;fed f'k{kk cksMZ - StudiesToday.com Class 7 Kanika.pdf · (v) THE CONSTITUTION OF INDIA PREAMBLE WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India