downloaded from KitabYurdubeylagan.cls.az/front/files/libraries/421/books/277857453.pdf · bağlamadığı qapını açdı və təbii ki, arxasınca bağladı. Dəhlizlə irəliləyib,

1

Kamü Alber XOŞBƏXT ÖLÜM

Birinci hissə TƏBİİ ÖLÜM I

Patris Merso səlis addımlarla Zaqreyin villasına tərəf

irəliləyəndə səhər saat on idi. Bu vaxtlar dalandar qadın

bazara gedir, ev nəzarətsiz qalırdı. Aprel ayının çox gözəl,

parlaq və soyuq bir yaz səhəri idi. Səmanın buz kimi

tərtəmiz maviliyində gözqamaşdıran, ancaq isitməyən

böyük Günəş yanırdı. İşıq seli villa ətrafında təpələrdə

bitən

piniyaların gövdəsi boyunca yayılırdı. Çöllükdən keçən

yol azacıq yoxuş idi. Mersonun əlindəki çamadanın dəstəyi

onun donmuş yoldakı addımlarının quru xışıltısının taktına

uyğun aramla cırıldayırdı. Xoş bir səhər idi.

Villaya uzanan yol skamyalar qoyulmuş və çiçək

ləklərilə bəzədilmiş bir meydançaya çıxırdı. Faraş ətirşah

gülləri boz əzvaylar içərisində qızarır, göy maviyə çalır,

əhəng çəkilmiş hasarlar ağarırdı; bütün bunlar o qədər

təzətər, o qədər körpə bir təravətlə işıqlanırdı ki, Merso

Zaqreyin villasına doğru üzüaşağı irəliləməmişdən əvvəl

downloaded from KitabYurdu.org

2

qeyri-ixtiyari addımlarını yavaşıtdı. Darvazanın yanında

ayaq saxlayıb əlcəkləri geyindi. Əlil ev sahibinin heç vaxt

bağlamadığı qapını açdı və təbii ki, arxasınca bağladı.

Dəhlizlə irəliləyib, soldan üçüncü qapıya

çatanda qapını döydü və içəri keçdi. Zaqrey harada

olmalıydısa, oradaydı, iki gün bundan qabaq buxarının

qabağında Mersonun oturduğu kreslodaydı. Kəsilmiş

qıçları böyük yun şalla örtülmüşdü. O, gözlərini zilləyib

qarşısına qoyulmuş kitabı oxuyurdu. Qapının ağzında

donub qalmış Mersonu görəndə onun yumru gözlərində

heç bir təəccüb görünmədi. Pəncərələrin pərdələri

açılmışdı, hər tərəfdə — döşəmədə, divarlarda, mebellərin

küncündə günəş şüaları oynayırdı. Pəncərə arxasında, zərli

və soyuq torpaq üstündə səhərin üzü gülürdü. Böyük, qəlbi

üşüdən bir fərəh, quşların güclü və inamsız səsi, amansız

gur işıq seli — bütün bunlar səhərə bir bakirəlik və xalislik

görünüşü verirdi. Merso donub qaldı, otaqda hökm sürən

boğanaqdan onun nəfəsi tıncıxdı və qulaqları

tutuldu. Havanın dəyişməsinə baxmayaraq, Zaqrey


3

buxarını qalatdırmışdı. Merso gicgahlarında nəbzinin

döyüntüsünü və bu səsin qulaqlarında əks olunduğunu hiss

edirdi.

Ev sahibi bir söz demədən baxışlarıyla onu izləyirdi.

Patris buxarının o biri tərəfində qoyulmuş sandığa

yaxınlaşdı və kresloda oturmuş əlilə tərəf baxmadan kiçik

çamadanını stolun üstünə qoydu. Bax elə bu an o,

dizlərində yüngül bir titrəyiş hiss etdi. Dayandı, siqareti

ağzına qoyub birtəhər yandırdı; əlcəklə rahat deyildi.

Birdən onun arxasında yüngül bir şappıltı eşidildi. Siqareti

ağzından çıxarmadan geri çevrildi. İndicə kitabı şappıltıyla

bağlamış Zaqrey ona baxır, baxırdı.

Merso istilik fışqıran buxarıya tərəf əyilərək tərsinə

tutulmuş kitabın adını oxudu: Baltasar Qrasian

“Saray adamf’1. Daha götür-qoy etmədən sandığa tərəf

əyilib onu açdı. Orada ağ fonda yaxşı bəslənmiş pişiyə

oxşayan qara tapança özünün bütün əyri xətləri ilə

parıldayırdı; o, həmişəki kimi Zaqreyin ölümqabağı

məktubunu qoruyurdu. Merso məktubu sol, tapançanı isə


4

sağ əlinə götürdü. Sonra tərəddüd edərək tapançanı

qoltuğunun altına qoyub zərfi açdı. Orada iri yöndəmsiz

xətlə bir neçə sətir yazılmış böyük bir vərəqdən başqa heç

nə yox idi: “İntihar etməklə mən yalnız özümün yarı

hissəmi məhv edirəm. Qoy buna görə məndən giley

etməsinlər, sandığımın içindəki mənə indiyə qədər xidmət

edənləri mükafatlandırmaq üçün artıqlamasilə bəsdir.

Qalıqlarsa ölümə məhkum edilənlərin rejimini

yaxşılaşdırmağa sərf edilməlidir.

Əlbəttə, mən başa düşürəm ki, həddən artıq çox şey

istəyirəm”.

Merso ifadəsiz bir sifətlə məktubu bağladı, elə bu an

siqaret tüstüsündən gözləri acışdı, siqaretin külü isə zərfin

üstünə düşdü. O, kağızı çırpıb stolun üstünə, göz tutan yerə

qoydu və Zaqreyə tərəf döndü. Zaqrey qısa əzələli əllərilə

kitabı sıxaraq zərfə baxırdı. Merso əyilib sandıqdan qəzet

kağızına bükülmüş pul bağlamalarını çıxarmağa başladı —

onların ancaq qıraqları görünürdü. O, tapançanı

qoltuğunun altında saxlayaraq və ancaq bir əli ilə


5

işləyərək, tədriclə öz kiçik çamadanını doldurdu. Orada

təxminən iyirmiyə yaxın yüzlük əsginas bağlaması var idi

və Merso başa düşdü ki, onun çamadanı, deyəsən, bir qədər

böyükdür. O, bağlamanın birini sandıqda saxladı.

Çamadanı

bağlayıb yarısönmüş siqaretini buxarıya atdı və tapançanı

sağ əlinə götürüb Zaqreyə tərəf getdi.

Zaqrey indi pəncərəyə baxırdı. Darvazanın yanından

maşının necə ağır-ağır marçıltıya bənzər bir səslə keçdiyi

eşidildi. Zaqrey, sanki bu aprel səhərinin insafsız

gözəlliyindən ovsunlanmış kimi qımıldanmadan

oturmuşdu. O, hətta sağ gicgahında tapança lüləsini hiss

edəndə belə gözünü yayındırmadı. Ancaq Merso onun

gözlərinin yaşla dolduğunu gördü və bu zaman gözlərini

qıyıb yumdu, bir addım dala çəkildi və atəş açdı. O, bütöv

bir an gözlərini açmadan, gicgahlarında qanın necə

vurduğunu hiss edərək divara söykənib durdu. Sonra

özünü ələ alıb gözlərini açdı. Zaqreyin başı sol çiyni üstə

düşmüşdü, bədəni isə, demək olar ki, yerindən


6

tərpənməmişdi. Ona görə də o, Zaqreyi deyil, böyük bir

yaranı — beyin, sümük və qandan ibarət bir qarışığı

görürdü. Tükləri ürpəşən Merso kreslonu dolandı, axtarıb

meyitin əlini tapdı, tapançanı onun əlində sıxıb gicgahına

tərəf qaldırdı və buraxdı. Tapança kreslonun qoltuqaltına,

oradan da Zaqreyin dizləri üstünə düşdü. Merso əlilin

üzünə nəzər saldı. Orada bir dəqiqə bundan əvvəl

pəncərəyə baxan adamın üzündəki həmin ciddi və kədərli

ifadə donub qalmışdı. Gözlənilmədən darvaza arxasından

kəskin sümsü səsi eşidildi. Sonra bu irreal çağırış təkrar

olundu. Kreslo üzərinə əyilmiş Merso tərpənmədi. Motor

səsi eşidildi — qəssabın maşını uzaqlaşdı. Merso

çamadanını götürüb qapını açdı — qapının dəstəyi günəş

şüaları altında işıldayırdı — və çıxdı. Onun başı

uğuldayırdı, ağzı qurumuşdu. Darvazanı keçib iri

addımlarla oradan uzaqlaşdı. Meydanın uzaq küncündə bir

dəstə uşaqdan başqa ətrafda heç kim yox idi. Villa arxada

qalmışdı. Meydana çatanda o birdən hiss etdi ki, əməlli-

başlı üşüyür; əynində ancaq yüngül pencək var idi. Bir-iki


7

dəfə asqırdı — vadidən birbaşa büllur göy qübbəsinə qədər

ucalan istehzalı və cingiltili əks-səda yüksəldi. Azacıq

xoflanaraq dayandı və dərindən köks ötürdü. Səmanın

maviliyi yerə milyonlarla fərəh dolu təbəssüm göndərirdi.

Onlar yağış rütubətini özündə saxlayan yarpaqlarda,

xiyabanların nəm tuf daşlarında oynayır, təzə qan rəngində

olan kirəmit örtüklü evlərə tərəf uçur və yenidən elə indicə

uçub gəldikləri hava və günəş ümmanlarına qayıdırdılar.

Haradasa yuxarılarda uçan çox kiçik bir təyyarənin dinc

zümzüməsi eşidilirdi. Hava o qədər aydın,

göylər o qədər səxavətli idi ki, adama elə gəlirdi, insanların

yaşamaqdan və xoşbəxt olmaqdan başqa vəzifəsi yoxdur.

Ancaq Mersonun qəlbində hər şey susurdu. Üçüncü dəfə

asqıranda o bu dəfə daha bərk üşürgələndi və başa düşdü

ki, onu titrətmə tutub. Onda ətrafına baxmadan qaçmağa

başladı — yalnız çamadanı cırıldayır və ayağının altında

yer uğuldayırdı. Evə çatan kimi çamadanı bir küncə

tullayıb çarpayının üstünə sərildi və sabahkı günün

yarısına qədər yatıb qaldı.


8

Liman yayın səs-küyü və günəşilə dolu idi. Günorta

yaxınlaşırdı. Günəş öz qızmar özəyini sahilə çırparaq

yarıya bölünürdü. Əlcəzair ticarət palatasının anbarları

qarşısında “skyaffino” — qara korpuslu və qırmızı borulu

xırda gəmilər — yüklənirdi. Taxıl kisələrindən gələn narın

un tozunun iyi günəş altında qabarmış asfaltın ağır

qoxusuyla qarışırdı. Taxta lakı və cirə arağı iyi verən

kiçicik meyxananın yanında içki həvəskarları

toplaşmışdılar, qırmızı triko geyinmiş ərəb akrobatları

istidən od tutub yanan plitələrin üstündə mayallaq

aşırdılar. Onların arxasında isə dəniz günəş şüaları altında

aramsız bərq vururdu. Kisələri bellərində daşıyan fəhlələr

ordakı adamlara baxmadan ağırlıqdan gərilib-düzələn iki

taxtadan düzəldilmiş körpünün üstü ilə sahildən göyərtəyə

qalxırdılar. Yuxarı çatarkən — bucurqad və dor ağacları

arasında, səma fonunda, liman üzərində gözlənilmədən

açıq-aydın göründükləri vaxt, göylərin yaxınlığından

gözləri qamaşdığından bir anlıq donub qalırdılar, tər və un

tozundan ağımtıl qabıq bağlamış üzlərində yalnız gözləri


9

parıldayırdı — və qarasına, sanki canına təzə buğlanan qan

hopmuş boğanaq gəmi anbarına baş vururdular. Qızmar

havada fasiləsiz həyəcan siqnalı vıyıldayırdı.

Birdən taxta körpünün üstündəki adamlar səksənib

dayandılar. Yükdaşıyanlardan biri büdrəyib yıxılmışdı. O

aşağı düşməmişdi, ayağı taxtaların arasındakı boşluğa

ilişib qalmışdı. Ağır kisə altında

qalmış, əlləri arxasına qanrılmış fəhlə ağrıdan bağırırdı.

Məhz elə bu vaxt Patris Merso öz kontorundan çıxırdı.

Təzəcə ayağını qapıdan qırağa qoymuşdu ki, istidən nəfəsi

təngidi. Ağzını geniş açıb boğazını acışdıran asfalt

buxarından xeyli uddu və yükdaşıyanlara baxarkən yerində

quruyub qaldı. Onlar artıq yaralını çıxarıb tozlu körpünün

üstünə uzatmışdılar. Onun dodaqları ağrıdan ağappaq

ağarmış, dirsəkdən yuxarı sınmış qolu qamçı kimi

sallanmışdı. Qanı axan dəhşətli yarasından sümük qırığı

görünürdü. Dirsəyi boyunca axan qan damcı- damcı istidən

od tutub yanan yastı daşların üstünə düşür və fışıldayaraq

buxarlanırdı. Merso gözünü zilləyib qana baxdığı vaxt


10

kimsə onun qolundan tutdu. Bu, kuryer işləyən gənc

Emmanuyel idi. O, Patrisə onlara yaxınlaşan yük maşınını

göstərdi:

dekorasiyalarıyla əhatə olunan yük maşını, daş döşənmiş

düz yolda əldən düşənə qədər hey şaqqanaq çəkən və

başlarında qan oynayan Emmanuyel və Mersonu yuxarı

ata-ata tam sürətlə şütüdü.

Belkura çatanda onlar maşından yerə tullandılar.

Emmanuyel oxuyurdu, ucadan və səhv oxuyurdu. “Başa

düşürsən, — Mersoya deyirdi, — hər işim qaydasında

olanda mahnı eləcə içimdən qopub çıxır. Ya da üzəndə”.

Bu həqiqətən belə idi. Emmanuyel üzdüyü vaxt oxumağı

xoşlayırdı, onun təngnəfəslikdən xırıldayan səsi qısa

əzələli qollarının hərəkətinə uyğun çıxırdı. Onlar Lion

küçəsinə döndülər. Ucaboy, idmançı cüssəli Merso enli

çiyinlərini oynadaraq iri addımlarla yeriyirdi. Səkinin

kənarına ayaq qoyurdumu, izdiham içərisində ona

onların stoluna yaxınlaşdı, əlini önlüyünün altına salıb

qarnını qaşıdı.


11

— İşlər necədir? — Emmanuyel soruşdu.

— Bütün qocalarda olduğu kimi.

Onlar salamlaşıb bir-birinin çiynini döyəclədilər.

Söhbət başladı.

— Bilirsən, — Selest dedi, — qocalar əsl əbləhdirlər.

Onlar belə hesab edirlər ki, ancaq əlli yaşı tamam olmuş

adam, adamdır. Hamısı da ona görə ki, özləri altmışı

haqlayıblar. Bax, mənim bir tanışım var idi, o ancaq

oğlunun məclisində özünü adam kimi hiss edirdi. Hər yerə

birlikdə gedirdilər. İçkini də bir yerdə içirdilər. Bir də

görürsən, kazinoya gəlirdilər. Tanışım deyirdi: “Nəyə görə

də mən hər kaftarla oturub durmalıyam? Onlar bircə şey

bilirlər: ya işlətmə dərmanından, ya da böyrək

sancılarından

günləri olub. Doqquz yüz min frank — zarafat deyil...

Mənim o qədər pulum olsaydı!..

— Nə edərdin ki? — Emmanuyel soruşdu.

— Ev alardım, göbəyimə yapışqan sürtüb bayraq

sancardım. Sonra da baxardım ki, külək ha yandan əsir.


12

Emmanuyel yer sahibini növbəti dəfə özünün Marna

döyüşündəki məşhur tarixçəsilə əyləndirmək fikrinə

düşənədək Merso yeməyini rahat yeyirdi.

— Biz elə-belə adam deyildik, zuavlarıydıq2, bizi adi

piyada etmişdilər...

— Bəsdir, təngə gətirib, — Merso dostcasına qeyd etdi.

— Komandir qışqırır: “Hücuma!” — Emmanuyel

davam edirdi. — Biz də irəliləyib hansısa bir xəndəyin

üstündən keçib gedirik. Bizə hücum əmri

Düz sözə nə deyəsən. Rene adətən, dinməz və ciddi

olurdu. Ona çox da arıq demək olmazdı, ancaq gözlərində

xəstə bir işıltı var idi. İndi hansısa müştəri onu inandırırdı

ki, vərəm tamamilə sağalan xəstəlikdir, təki vaxtın olsun,

“həm də özünü gözləməlisən”. Rene isə yumurta

yeməyindən qalmayaraq, ciddi bir görkəmlə başını

tərpədib “hə- hə” deyirdi. Merso qəhvə içmək üçün

piştaxta arxasında onun yanında yer tutdu. Təsəlli verən

davam edirdi:

— Sən Jan Perezi tanıyırdın? O qaz kompaniyasında


13

işləyəni deyirəm. Bax o öldü. Cəmi bir ağ ciyəri xəstəydi.

O isə vaxtından əvvəl xəstəxanadan qaçıb evə getmək

qərarına gəlmişdi. Evdə də ki, arvad. Arvad yox ey, əsl

madyan. Bu xəstəliyi də, özün bilirsən, o işə yaman sövq

edir. O

ürəyinə və içində gizlənmiş həqiqətə biganə qala- qala

özbaşına dalğalanırdı. O şeylər ki, başqa bir şəraitdə onu

həyəcanlandıra bilərdi, onun daxilində cavabını tapmırdı,

çünki gün ərzində onlar unudulurdu və yalnız axşamlar evə

qayıdanda o var gücünü toplayırdı ki, içində alışıb onu ora-

bura sürükləyən həyat odunu, heç olmasa, bir qədər

söndürsün.

— Merso, de görüm, mən düz hesablamışam? — deyə yer

sahibi ona müraciət etdi. — Sən, axı, savadlı oğlansan.

— Düzdür, — Merso dedi, — yoxlamaya bilərsən.

— Bu gün iştahan lap ac qurd imiş ki.

qorxulu bir xəstəliyin çənginə keçdi. O geyim-kecimi,

ənlik-kirşanı yaddan çıxartmalı və ev xələti geyməli oldu.

Onun sifəti dəhşətli yaralardan şişmiş, ayaqları elə şişib


14

zəifləmişdi ki, hər addım ona çətinliklə başa gəlirdi,

üstəlik, demək olar ki, kor olmuşdu və səliqəsiz otaqda,

əbədi yarıqaranlıq içində əl havasına birtəhər ayaqlarını

sürüyürdü.

Zərbə gözlənilməz idi. Anasında nəinki vaxtı ötmüş,

həm də başısoyuq həyat tərzinin ucbatından ağırlaşmış,

anadangəlmə diabet müəyyən olundu. Patrisin dərslərini

atıb, işə getməkdən başqa çarəsi qalmadı. Ancaq o, anası

ölənə qədər kitab oxumağı və oxuduqlarının üzərində

düşünməyi davam etdirdi. Anası isə hələ on il də əziyyət

çəkdi. Bu işgəncəli yol o qədər uzandı ki, ətrafdakılar onun

xəstəliyinə öyrəşdilər və onun həyatının tükdən asılı

olduğunu

Artıq ertəsi gün evin otaqlarının birinin pəncərəsində

kiçik bir elan göründü: “Kirayə verilir”. İndi o, anasının

otağında qalırdı. Əvvəllər onlar bir yerdə qalanda

kasıbçılıqlarının öz gözəlliyi vardı. Axşamlar birlikdə neft

lampasının işığında şam etmələrində, bu sadəlik və

yalqızlıqda gizli bir xoşbəxtlik duyulurdu. Ətraf


15

məhəllələr sükut içində olurdu. Merso anasının yorğun

ağzına baxıb gülümsədikdə anası da ona baxıb

gülümsəyirdi. Merso yenidən yeməyə başlayırdı. Lampa

bir az his edirdi. Anası adət etdiyi hərəkətlə fitili

düzəldirdi, bunun üçün ona heç əyilmək də lazım gəlmirdi,

eləcə əlini uzadırdı. “Daha istəmirsən?” — bir az gözləyib

anası soruşurdu. “Yox". — Merso cavab verir, sonra

siqaret çəkir və kitab oxuyurdu. “Yenə?” — anası siqareti

görüb deyinirdi. Merso kitab

olar ki, yandırmadığı lampanın ətrafına toplaşmışdılar.

Əhəmiyyətsiz mebel dəstinə — azca batmış saman

stullara, tutqun güzgülü paltar şkafına və küncü qırıq tualet

stoluna gözü o qədər öyrəşmişdi ki, sanki heç onun üçün

mövcud da deyildi. Otaqdan ancaq görüntü qalmışdı, bəlkə

elə bu yaxşıydı, çox da əlləşmək lazım gəlmirdi. Başqa

otağa o yenidən öyrəşməli, bəlkə, hətta həyat tərzini

dəyişməli idi. O isə yer üzündə ona ayrılmış məkanı

daraltmaq və dünyada hər şey qurtarana qədər yatmaq

istəyirdi. Anasının otağı bu məqsədə tam uyğun gəlirdi.


16

Otağın bir pəncərəsi küçəyə, o biri isə arxasında uca

divarlar arasında sıxlaşan kiçik portağal bağları olan daim

paltar asılmış terrasa baxırdı. Hərdən yay gecələri otaqda

işığı yandırmadan terras və qaranlıq bağlara baxan

edirdi. Saat üçdən dördə kimi isə bağlama göndərmək

istəyən müştəriləri qəbul edirdi. Əvvəllər nəsə bir təsəlli

kimi görünən, əslində ona heç uyğun gəlməyən bu işi onun

özü istəmişdi. Burada arabir canlı sifətlər görünür, daimi

müştərilər yığışır, onun yorğun ürəyini diksindirən bir

təravət qoxusu gəlirdi. O burada üç makinaçı qızdan və

kontorun rəisi müsyö Lanqluadan gizlənə bilirdi. Makinaçı

qızlardan biri kifayət qədər qəşəng idi, təzəcə ərə getmişdi.

İkincisi anası ilə yaşayırdı. Üçüncüsü isə namuslu və

çalışqan bir qarımış qız idi; onun təmtəraqlı danışıq tərzi

və çox vaxt onunla mübahisəyə girişən, hər dəfə də uduzan

müsyö Lanqlua demişkən, “öz bədbəxtliklərinə” mətanətlə

yanaşmağı Mersonun xoşuna gəlirdi. Yaşlı madam

Erbiyon, budlarına yapışan tər-su içində şalvarına

qulaq verdi. Divardan o tərəfdə, liman və dəniz üzərində


17

həyat boğuq və dərindən nəfəs alırdı. O qədər uzaq və o

qədər yaxın... Saatın zəngi altını çaldı: nəhayət, o azaddır.

Bu gün şənbə idi.

O, evə qayıdıb uzandı və şama qədər yatdı. Qayğanaq

bişirdi, birbaşa tavadan yedi (çörəksiz — almağı

unutmuşdu), sonra yenidən uzandı və dərhal yuxuya getdi

— bu dəfə səhərəcən. Həmişəkindən tez durub əl-üzünü

yudu və qəlyanaltı etməyə getdi. Qayıdıb iki krossvord həll

etdi, qəzetdən səliqəylə dərman duzlarının reklamını kəsib

məhəccərin üstü ilə sürüşən qocaman masqaraçıların

şəkillərilə dolu göy rəngli dəftərinə yapışdırdı. Zibilli

küçədən tək-tük keçən adamlar harasa tələsirdilər. O,

nəzərlərilə hər bir kəsi gözdən itənədək diqqətlə izləyir və

dərhal da

küçəyə çıxardığı stulda tərsinə oturub əllərini söykənəcəyə

dirədi. Elə indicə sərnişinlərlə dolu tramvaylar, demək olar

ki, boş gedirdi. “Pyeronun yanında” kiçik kafenin qarsonu

boş zala taxta kəpəyi səpirdi. Merso o dükançının etdiyi

kimi stulunun söykənəcəyini küçəyə tərəf çevirdi və bir-


18

birinin ardınca iki siqaret çəkdi. Otağına qayıdıb bir plitka

şokoladı qırdı və pəncərənin qabağında dayanıb onu

çeynədi. Bir az keçmiş göy tutqunlaşdı və dərhal da açıldı.

Ancaq buludların ani axını küçəyə sanki bir yağış ümidi

verdi. Saat beşdə yenidən azarkeşlərin salxım kimi sallaşıb

mindiyi tramvayların gurultusu eşidildi: tramvayın

pillələrində durub, tutacaqdan yapışan adamlar şəhər

ətrafındakı stadiondan qayıdırdılar. Tramvayların sonrakı

qatarı oyunçuları gətirdi, onları əllərindəki kiçik

çamadanlardan

təmkinlə aparırdılar. Bir-birlərinə göz vuraraq kobud

atmacalarla danışırdılar, ancaq gözlərində və bütün

simalarında indi ekranda gördükləri dəbdəbəli həyatla

bağlı gizli bir qüssə sezilirdi. Onlar o saat evlərinə

dağılışmadılar, küçədə gəzişməyə başladılar. Nəhayət,

səkidə, Mersonun pəncərəsinin altında iki insan axını

əmələ gəldi. Təmtəraqlı saç düzümü olan yerli qızlar əl-ələ

tutub bir tərəfə gedirdi. Onlara qarşısa məzəli atmacalar

atıb, qızları irişməyə və üzlərini döndərməyə vadar edən


19

oğlanlar gəlirdi. Bir az ciddi adamlar kafeyə gedirdi və ya

səkidə dəstə-dəstə yığışırdı; insan axını bu adacıqları

keçərkən ikiyə bölünürdü. İndi küçə işıqlandırılmışdı, gecə

çıxan ilk ulduzlar elektrik fənərlərinin işığından solğun

görünürdülər. Mersonun pəncərəsinin altındakı səki adam

və işıqla dolu

onun Martayla çıxdığını, bir də Tunisdən olan qız tanışları

ilə görüşlərini saymasaq, onun bütün həyatı yağa bulaşmış

spirt lampasıyla çörək qırıntılarının yanbayan durduğu

otağını özündə əks etdirən bu saralmış güzgünün miskin

mənzərəsinə sığışmışdı.

“Budur, bir bazar günü də hədər keçdi”, — Merso öz-

özünə dedi.

Merso Martanın üzündə işıq və kölgənin necə dəyişdiyinə

məğrurluqla nəzər salaraq axşamlar küçədə gəzəndə hər

şey ona fantastik dərəcədə əlçatan görünürdü, öz gücü və

cəsarəti onu sevindirirdi. Merso Martaya ona görə

minnətdar idi ki, onlar yanaşı gəzəndə Marta onu

günbəgün xəfif məstlik dalğasıyla bürüyən gözəlliyini


20

nümayiş etdirməkdən utanmırdı. O, kişilərin Martaya

yönəlmiş baxışlarını sezəndə əzab çəkirdi, ancaq Marta

kifir olsaydı, onun iztirabı daha güclü olardı. Bax bu gün

də seansın başlanğıcına bir az qalmış, demək olar ki, zal

dolu olanda Martayla birlikdə kinoya girmək ona elə xoş

idi ki. O, məftun baxışların müşayiətilə,

gəzişirdi, bu güzgülər zalı zərif və yayğın fiqurlarla

dolduraraq, onun xoşbəxtliyinin görüntülərini çoxaldırdı:

bu, Mersonun uca və qara silueti, bax, ağ paltarlı

gülümsəyən Martanın fiqurası. Nə demək olar, onun

güzgüdəki əksi xoşuna gəlirdi: ağzında siqaret, azca

çuxura düşmüş gözlərin duyğulu atəşi. Axı kişinin

gözəlliyi yalnız onun daxili praktiki keyfiyyətlərinin

əksidir. Onun üzündə qadın surətinin parıltılı faydasızlığı

naminə nəyə qadir olduğu yazılıb. Merso bunu əla başa

düşürdü və öz gizli demonlarına gülümsəyərək

şöhrətpərəsti iyi əyləndirirdi.

Kinozala qayıdanda fikirləşdi ki, təklikdə heç vaxt

foyeyə çıxmazdı, burada oturub siqaretini çəkər, fasilə


21

vaxtı səsləndirilən yüngül musiqi vallarına qulaq asardı.

Ancaq bu axşam oyun öz qaydasında

— Danış da!

— Bunu bilmək sənin üçün çox vacibdir?

— Yox, — Merso dedi və gizlicə çönüb baxdı.

Naməlum adam ifadəsiz bir sifətlə Martanın

boynunun ardına baxırdı.

Dodaqları qıpqırmızı, kifayət qədər görkəmli bir

kişiydi, təkcə bir az domba gözləri ifadəsiz idi. Merso

gicgahında qanın necə dalğa-dalğa vurduğunu hiss etdi.

Bir neçə saat yaşadığı ideal dekorun parıldayan rəngləri,

birdən-birə onun baxışlarını tutqunlaşdıran yapışqan tər

axınına çevrildi. Bir də ki, axı o nə cavab gözləyirdi? O

onsuz da əmin idi ki, Marta o tiplə yatıb. Həmin adamın

indi nə fikirləşə biləcəyini düşünəndə onu nəsə bir təlaş

bürüdü. Yəqin bu elə onun özü fikrləşdiyi idi: “Dostum, nə

qədər istəyirsən özünü dart...”. Düşünəndə ki, həmin adam

indi

Ancaq müəyyənliyə meyil qürurdan daha güclü oldu.


22

— Marta, de görüm, o sənin aşnan olub?

— Hə də, — deyə o, cavab verdi, — ancaq filmə

baxmağa mane olma.

Bu gündən etibarən Merso başa düşdü ki, Martaya

bağlanmağa başlayır. O, qızla bir neçə ay bundan qabaq

tanış olmuşdu və onun gözəlliyinə, zərifliyinə heyran

qalmışdı. Martanın azca enli, ancaq mütənasib sifəti, qızılı

gözləri və o qədər məharətlə rənglənmiş dodaqları vardı ki,

deyirdin ənlik-kirşandan çəkinməyən ilahədir.

Baxışlarındakı anadangəlmə kəmlik onun əlçatmazlığını

və təmkinini ancaq qabardırdı. İndiyədək Merso hər dəfə

qadına yaxınlaşdığı an məhəbbət və adicə həvəsin zahirən

tamamilə eyni cür ifadə olunduğunu

şövqsüz, ancaq ehtirasdan şişmiş dünyanın rəhni idi. Və

bütün bunlar ona möcüzə kimi göründü. Onun ürəyi az

qala məhəbbət kimi qəbul edəcəyi bir hisslə titrədi.

Dodaqlarında qalın və tarım əzanın dadını hiss edərək, ona

elə şiddətlə yapışdı ki, sanki vəhşi bir azadlığa qovuşurdu.

Həmin gündən qız onun məşuqəsi oldu. Bir müddətdən


23

sonra onların sevgi ittifaqı daha da yaxşılaşdı. Ancaq

Martam yaxından tanıyandan sonra münasibətlərindəki

ilkin duyduğu qeyri-adilik hissini yavaş-yavaş itirdi və

onun dodaqlarına yaxınlaşdıqda hərdən o hissi dirçəltməyə

can atırdı. Bax buna görə də Mersonun təmkin və

soyuqluğuna öyrəşmiş Marta bir dəfə onun ağzına qədər

dolu tramvayda nə üçün Martaya öpüş üçün əyildiyini

eləcə axıra qədər özü üçün aydınlaşdıra bilmədi. O heç nə

başa düşməyərək

haqqında dediklərindən sonra Mersoya bağlanmışdı.

Emmanuyel dostunu təqdim edərkən demişdi: “Bilirsiniz,

Merso yaxşı oğlandır. Onda nəsə var. Ancaq o, açılmağı

xoşlamır. Odur ki, hamı onunla bağlı səhv edir”. Həmin

vaxt o, Mersoya maraqla baxmışdı. Merso onu sevgidə

xoşbəxt etmişdi, ondan heç vaxt heç nə istəməyən, ancaq

hər dəfə yanına gəlmək istəyəndə onu məmnunluqla qəbul

edən bu dinməz sevgilisinə son dərəcə öyrəşmiş Marta,

bundan artığını heç tələb də etmirdi. Amma heç bir zəif

damarını tapmaq mümkün olmayan bu adamla ünsiyyətdə


24

özünü bir qədər gərgin hiss edirdi.

Ancaq bu dəfə kinodan çıxandan sonra başa düşdü ki,

onun da zəif yeri var. Mersonun yanında gecələməyə

qalmış Marta bütün gecəni dinmədi.

Marta içində bir istəyin necə oyandığını hiss etdi. Bu an

Merso gözlərini bir qədər açıb, sonra yenidən yumaraq

qərəzsiz səsləndi:

— Yatmış adamı nəzərdən keçirmək yaxşı deyil.

Marta onun boynuna sarılıb öpməyə başladı.

Merso heç qımıldanmadı da.

— Bu nədir, əzizim, yeni bir şıltaqlıq?

— Mənə əzizim demə, eşidirsən? Mən səndən xahiş

eləmişdim.

Marta onun yanında uzanıb ayaqlarını uzatdı və onun

profilinə baxdı.

— Heç cürə başa düşə bilmirəm, indi sən kimə

oxşayırsan.

O, şalvarını yuxarı çəkdi və arxasını Martaya tərəf

çevirdi. Çox vaxtlar teatrda, ya da kinoda Marta hər hansı


25

bir dəbdə olan aktyorda Mersonun

elə ona görə gəldim. Niyə susursan ki?

Marta onu silkələdi. Merso qatı qaranlıqda tualet

stolunun altında daşmaqlarının necə parıldamasına

baxaraq tərpənmirdi.

— Bilirsən, — Marta davam

edirdi, — ümumiyyətlə, dünən mən şişirtdim. O tip heç də

mənim aşnam olmayıb.

— Olmayıb? — Merso soruşdu.

— Tam mənada yox.

Merso dinmədi. Guya o, dünən onların necə

baxışdığını, gülümsədiklərini görməmişdi. O, dişlərini

qıcadı. Sonra qalxıb pəncərəni açdı və yenidən çarpayıda

oturdu. Marta ona sıxıldı və əlini yaxasına salıb sinəsini

sığalladı.

— Sənin neçə sevgilin olub? — nəhayət, o dilləndi.

gələndə isə, söz ver ki, biz onlara rast gəlsək, mənə

göstərəcəksən.

Marta kənara atıldı:


26

— Elə şey yoxdur!

Pəncərə altından maşın siqnal verdi, bir, iki, üç...

sonsuz sayda. Gecənin dərinliyindən tramvay zənginin səsi

gəldi. Tualet stolunun mərmər qapağı üstündə zəngli saat

soyuq-soyuq tıqqıldayırdı. Merso özünü zorlayaraq

dilləndi:

— Mən ona görə səndən bunu xahiş edirəm ki, özümü

tanıyıram. Yoxsa rast gəldiyim hər tipdən sonra belə bir

hadisə təkrar olacaq. Özümü sorğu- sual etməyə, cürbəcür

şeylər təsəvvür etməyə başlayacağam. Daha burada bir şey

etmək mümkün deyil. Mən olduqca həssas adamam.

Hərçənd, bilmirəm məni başa düşəcəksənmi?

böyrü üstə, o biri düz. Merso hiss etdi ki, boğazına qəhər

gəldi və içində nəsə sızıldadı.

— Sən Reneylə olanda da belə edirdin? — o

gülümsəyərək soruşdu.

Marta gözlərini qaldırdı və dedi:

— Belə şeylərlə başını nə doldurmusan? Biz onunla

cəmi bir dəfə yaxın olmuşuq.


27

— A! — Merso dedi.

— Mən heç ayaqqabılarımı çıxarmağa macal

tapmamışdım.

Merso ayağa qalxdı. Martam elə belə bir çarpayıda,

paltarda, üzü üstə uzanmış, başqasına təslim olmağa hazır

bir vəziyyətdə təsəvvür etdi.

— Səsini kəs! — deyə qışqırıb pəncərəyə tərəf getdi.

Merso barmaqlarını onun boynunda sıxdı.

— Mən ilk dəfə onunla olmuşam. O mənimlə birinci

olub, başa düşürsən? Mən çox gənc idim, o isə bir qədər

böyük. İndi onun hər iki ayağını kəsiblər. Tək yaşayır.

Odur ki, mən hərdən ona baş çəkirəm. Yaxşı adamdır.

Savadlıdır. Həmişə kitab oxuyur. Elə şəndir ki. Bir sözlə,

heyrətamiz adamdır, xariqə bir tipdir. Özü də eynən sənin

kimi deyir: “Yaxın gəl, mənim əziz kabusum”.

Merso fikrə daldı. Martam buraxdı, o, gözlərini yumub

çarpayıya sərələndi. Bir qədər keçəndən sonra o qızın

yanında oturub, onun yarı açıq dodaqlarına tərəf əyildi,

onun simasında heyvani ilahiliyin və ona biabırçı gələn


28

iztirablara laqeydliyin əlamətlərini tapmağa cəhd etdi.

Ancaq onun bütün cəhdi öpüşlə nəticələndi, ondan o yana

keçmədi.

O, qoca kaftarlar deyəndə Tunisli tələbə qızlar Rene və

Kleri — Mersonun sadəcə məktublaşdığı tanışlarını

nəzərdə tuturdu. Merso gülümsəyib, yüngülcə Martam

boynunun ardından silkələdi. Onlar uzun müddət getdilər.

Marta hərbi meydançanın yanında olurdu. Küçə uzun idi,

onun yuxarı hissəsi çoxlu pəncərələrdən işıqlanırdı, bütün

mağazaları bağlı aşağı hissəsi isə qaranlıq və müdhiş idi.

— Əzizim, de görüm, axı sən o qoca kaftarları

sevmirsən, deyilmi? — Marta soruşdu.

— Əlbəttə, yox, — Merso səsləndi.

Onlar irəli addımlayırdılar. Mersonun Martanın çiyninə

qoyduğu əlinə onun saçlarının istisi dəyirdi.

— Bəs məni sevirsən? — Marta heç bir keçid etmədən

soruşdu.

Merso gözlənilmədən qəhqəhə çəkdi:

tanış olmaq istədi və qərara aldı ki, Martadan onları


29

görüşdürməyi xahiş etsin.

Zaqreylə birinci görüşdən sonra Merso sadəcə dəli

olmuşdu. Amma Zaqrey bir qadının iki aşnasının qadının

iştirakıyla keçən görüşündən aldığı təəssüratı mümkün

qədər yumşaltmağa çalışırdı. Çalışırdı ki, Mersonun

rəğbətini qazansın. O,

Martam “yaxşı qız” adlandırır, hələ üstəlik də qəhqəhə

çəkirdi, ancaq heç nəylə ona təsir edə bilmirdi. Martayla

təklikdə qalanda Merso heç bir qeyd-şərtsiz bildirdi:

— Bu yarımçıqlardan zəhləm gedir. Onlar məni

əsəbiləşdirir. Düşünməyə mane olurlar. Bu isə hələ bir

kişilənir də.

— Anlamadım, — onun sözlərindən heç nə başa

düşməyən Marta səsləndi, — sözündən belə

üstündəki khmer buddasının ifadəsiz sifətində buxarı

işartılarının oynaşdığı otağında, kitablar və Mərakeş

bürüncünün arasında özünü yaxşı hiss edirdi. Əlil ev

sahibinin heç vaxt düşünmədən danışmaması onu heyrətə

gətirirdi. Vaxt keçdikcə bu gülünc adam parçasında


30

görünən təmkinli ehtiras və həyat atəşi Mersonu get-gedə

daha çox cəlb etməyə başladı, o yavaş-yavaş keçmişi

unutduğuna görə bu hissi, yəqin ki, dostluq kimi qəbul edə

bilərdi.

IV

Həmin o bazar günü doyunca danışıb gülmüş Rolan

Zaqrey ağ adyala bürünərək təkərli kresloda ocaq

qırağında sakitcə oturmuşdu. Kitab şkafına söykənmiş

Merso ipək pərdələrin arxasından göyə və ətraf peyzaja

baxırdı. O bura çiskin yağış altında gəlmişdi və çox tez

gəldiyini düşünüb çəkindiyindən düz bir saat ətrafda

dolaşmışdı. Hava pis idi və Merso küləyin səsini eşitmədən

onun ani şiddətindən budaqların necə səssiz əyildiyini

görürdü. Küçə tərəfdən dəmir cingiltisi və taxta cırıltısı

eşidildi — südçünün arabası keçdi. Və dərhal da yağış var

qüvvəsilə pəncərələri döyəcləməyə başladı. İndi şüşələr

üzərində yağlı gur axının, at dırnaqlarının

hündür buxarının kölgəsinin bir qırağında daldalanaraq

Zaqreyin qarşısında oturdu və əvvəlki tək göyə zilləndi.


31

Zaqrey ona baxdı, nəzərlərini çəkib sol əlində tutmuş kağız

əziyini oda atdı. Bu həmişəki kimi yöndəmsiz hərəkətdən

Merso birtəhər oldu: yalnız yarıya qədər canlı olan bu

bədəni görmək dözülməz idi. Zaqrey gülümsündü, ancaq

bir söz demədi. Alovun işartısı onun təkcə sol yanağında

oynaşırdı, ancaq həm səsində, həm də baxışlarında bir

istilik hiss olunurdu.

— Yorğun görünürsünüz, — dedi.

— Elədir, darıxıram, — Merso sıxılaraq cavab verdi, bir

az keçəndən sonra isə yerindən sıçrayıb cəld pəncərəyə

tərəf getdi və küçəyə baxaraq əlavə etdi:

kimi. — O, başını Patrisə tərəf çevirdi. — Yəqin ki, maşın

sürməyi xoşlayırsınız?

— Elədir.

— Qadınları da sevirsiniz?

— Gözəllərini sevirəm.

— Mən məhz bunu da demək istəyirdim. — Zaqrey oda

tərəf döndü.

Bir qədər keçəndən sonra o sürətlə başladı:


32

— Bütün bunlar...

Merso çevrildi və kürəyinin təzyiqindən azacıq

tərpənən çərçivəyə söykənərək sözün axırını gözlədi,

ancaq Zaqrey davam etmədi. Erkən peyda olan milçək

şüşəyə çırpınırdı. Merso dönüb milçəyi tutdu və dərhal

buraxdı. Zaqrey ona baxdı və tərəddüdlə tələffüz etdi:

pisi odur ki, bunu pulla edirlər. Deməli, belə: mən heç vaxt

öz həyatıma qəsd etməyə qərar verə bilməzdim, çünki

həyata inanıram. Mən bundan da pis qismətlə razılaşardım,

kor, lal, kim istəyirsiniz olum, təki mənim «mən»im,

mənim canlı “mən” im olan içimdəki o tutqun və yandırıcı

alovu hiss edim. Mən onda da həyata mənə hələ də yanmaq

imkanı verdiyinə görə minnətdar olardım.

Zaqrey nəfəsini dərmək üçün arxaya söykəndi. İndi onu

yaxşı görmək olmurdu, yalnız adyalın solğun parıltısı

çənəsində oynayırdı.

— Sizin bədəninizlə isə, Merso, — o dedi, — yalnız

yaşamaq və yenə də yaşamaq... xoşbəxt olmaq lazımdır.

Sizin yeganə borcunuz budur.


33

ziddinə belə bu xoşbəxtlikdən imtina etmək. Mən fikrimi

dumanlı ifadə edirəm, ancaq axı siz məni başa düşürsünüz,

Zaqrey.

— Hə, —o səsləndi.

— Və hətta indi, əgər vaxtım olsa... Təki azadlığa çıxa

bilim. Bütün qalan şeylər bir növ daşları sulayan yağışdır.

Təravət verdi, çox gözəl. Bir gündən sonra onlar günəşin

altında istidən yanacaqlar. Mənə həmişə elə gəlib ki,

xoşbəxtlik elə bu cürdür ki, var.

Zaqrey əllərini çarpazladı. Çökmüş sükutda adama elə

gəlirdi ki, yağış daha da güclənib; şişmiş buludlar birləşib

keçilməz bir örtük əmələ gətirmişdilər. Otaq bir qədər

qaranlıqlaşdı, sanki göylər öz qaranlıq və sükut yükünü

otağa çökdürmüşdü. Və əlil şövqlə danışmağa başladı:

Zaqrey çaydan bir qurtum içib hələ içi dolu olan fincanı

bir qırağa qoydu. O çox az maye qəbul edirdi ki, sidiyə az

getsin. O iradəsinin gücünə hər yeni günün ona gətirdiyi

həqirliyin zülmünü azaltmağa, demək olar ki, nail olurdu.

“Kiçik nailiyyətlər olmur, — bir dəfə necəsə o, Mersoya


34

dedi, — bu da rekorddur, eynən o biriləri kimi”. Bir neçə

yağış damlası tüstü bacasından içəri düşdü. Odun parçaları

fışıldadı. Yağış şüşələri daha şiddətlə döyəclədi. Haradasa

qapı çırpıldı. Evin qarşısındakı yoldan parıldayan

siçovullara oxşayan maşınlar şütüyürdü. Onlardan biri

uzun bir siqnal verdi, vadiyə yayılan bərk və müdhiş səs

sanki dünyanın yaş məkanlarını genişləndirdi, belə ki,

hətta onunla bağlı xatirə Merso üçün bu tutqun göylərin

sakitliyi və sıxıntısının tərkib hissəsi oldu.

— Başqa sözlə, siz bir neçə partiyanı birdən

oynayırsınız?

— Bəli, ancaq heç də həvəskarcasına

yox, — Merso hövsələsiz qeyd etdi. — Hər dəfə mən

içimdə gizlənən dərd və sevincin qovuşması haqqında

düşünəndə heyranlıqla dərk edirəm ki, indi oynadığım

partiya ən ciddisi, hamısından ən riqqətlisidir.

Zaqrey gülümsündü:

— Deməli, sizin nəsə bir məqsədiniz var?

— Mənim məqsədim həyatımı


35

qurmaqdır, — Merso sərt qeyd etdi. — Fəqət buna iş,

gündə başqalarına çox asanlıqla başa gələn səkkiz saat

mane olur.

O susdu və çoxdan əlində ovuşdurduğu siqareti

yandırdı.

spektrini qovuşmuş bir şəfəq əndazəsində qəbul etsin.

— Razıyam, — Zaqrey dedi, — ancaq siz belə yaşaya

bilməzsiniz, bu qayda ilə qulluğa gedib...

— Əlbəttə, bilmərəm, ona görə ki, daim üsyan edirəm,

bu isə heç nəyə yaramır.

Zaqrey bir söz demədi. Yağış yavaşıdı, ancaq göydə

buludların yerini qaranlıq tutdu və otağa, demək olar ki,

tamamilə zülmət çökdü. Əlil və Mersonun üzündə yalnız

alovun işartısı oynayırdı. Uzun fasilədən sonra Zaqrey

qonağa baxıb sözə başlamışdı ki: “Hə, səni sevənləri çox

dərd-bəla gözləyir”, — ancaq Mersonun üzünü qaranlığa

çevirib, qəzəb içində gözlənilməz bir şiddətlə atdığı sözdən

dərhal dili dolaşdı:

— Onların sevgisi məni heç nəyə borclu etmir!


36

istehzalı və lal dodaqlarında, naxışlı Mərakeş bürüncündə

gecənin bu qədər sevdiyi adi və eyni zamanda çətin sezilən

simasının aylı-ulduzlu işartısını duydu. Gecə buludlu

örtüyünü atıb, özünün bütün sakit parıltısıyla işıqlanırdı.

Yolda maşınlar o qədər də sürətlə şütümürdü. Vadinin

dərinliyində yuxuya hazırlaşan quşlar qəflətən hay-küy

saldılar. Evin qarşısında addım səsləri eşidilirdi və bu

dünya üzərinə sanki süd kimi tökülmüş gecədə hər səs bərk

və aydın eşidilirdi. Otaqda buxarı öləziyirdi, zəngli saat

nəbz kimi vururdu, adi əşyalar anlaşılmaz bir həyat

yaşayırdı və bütün bunlar qeyri-müəyyən bir poetik ab-

hava yaradaraq, sanki Mersoya yad bir ürəyin etirafını

səmimi və dostyana qəbul etmək üçün kömək edirdi. O,

kresloya söykəndi və göyə baxaraq Zaqreyin qəribə

tarixçəsinə qulaq asdı.

edən bir şeydir. Biz çox vaxtı həyatımızı pul qazanmaq

üçün sərf edirik, halbuki bizə pul vaxt udmaq üçün

lazımdır. Bax məni bütün ömrüm boyu maraqlandıran

problem bundan ibarətdir. Tamamilə müəyyən, aydın bir


37

problemdir.

Zaqrey gözlərini yumub susdu. Merso inadkarlıqla

göyə baxırdı. Yoldan gələn küy və vadidən gələn səslər

aydın eşidilməyə başlayanda Zaqrey tələsmədən sözünə

davam etdi:

— Eh, mən gözəl başa düşürəm ki, varlıların çoxusu hər

hansı bir xoşbəxtlik hissindən məhrumdurlar. Ancaq

məsələ bunda deyil. Pulun olmağı —vaxtın olmağı

deməkdir. Mən ancaq bundan çıxış edirəm. Vaxt alınır.

Hər şey alınır. Varlı doğulmaq və ya olmaq, əgər sən buna

layiqsənsə, xoşbəxt olmaq üçün vaxta sahib olmaq

bircə təsəvvür edin, Merso, iki milyona yaxın. Bütün

dünya üzümə açılırdı. Və onunla birlikdə...

tənhalıqda ehtirasla arzuladığım o həyat... — Zaqrey bir

qədər ara verib, astadan davam etdi: — Ah, Merso,

ayaqlarımı itirdiyim o bədbəxt hadisə baş verməsəydi,

məni necə də bir həyat gözləyirdi. Dərhal hər şey qırıldı.

Mən heç nəyi tamamlamağa macal tapmadım... İndisə o

barədə danışmağa da dəyməz. Siz ki, başa düşürsünüz,


38

mən heç də belə naqis həyata can atmırdım. Və artıq iyirmi

ildir ki, mənim pulum mənasız olaraq burada əlimin

altındadır. Mən çox qənaətlə yaşamışam. Demək olar ki,

heç nə xərcləməmişəm. — O, əli ilə göz qapaqlarına

toxunub səsini daha da alçaltdı: — Həyatı əlilin öpüşlərilə

korlamaq olmaz.

oynayırdı. Tarix qoyub, tətiyi çəkməyin kifayət olduğunu

düşünərkən onun xəyalı ölümün absurd yüngüllüyünü

yaşayıb, dərhal həyatdan getməyin bütün dəhşətini

canlandırırdı və o, mürgüyə bataraq özünün tənha və

mərdanə yanmağa meylini özüylə yarıyuxulu aləminə

aparırdı. Sonra isə ağzında acı seliklə qəfildən yuxudan

oyanıb tapançanın lüləyini yalayır, dilini onun içinə soxub

mümkünsüz bir xoşbəxtlikdən, həyat eşqindən xırıldayırdı.

— Nə etmək olar, mənim həyatım alınmadı. Ancaq

onda mən düzgün mühakimə yürüdürdüm: dünyanın bütün

səfehliyi və zorakılığının ziddinə olaraq hər şey xoşbəxtlik

naminə. — Zaqrey gülüb əlavə etdi: — Görürsünüzmü,

Merso, bizim sivilizasiyanın bütün mənfurluğu və


39

qəddarlığı

O, kresloda adyal altında büzüşdü. Onların üstünə

qaranlıq çökmüşdü və Merso, demək olar ki, onu

görmürdü. Uzun bir fasilə yarandı və nəhayət, Patris

söhbəti davam etdirmək, həmsöhbətinin hələ də burada

olduğuna əmin olmaq üçün sanki qarasına dedi:

— Oynamağa dəyər.

— Hə, — Zaqrey boğuq səslə cavab verdi. — Ancaq

karta başqa şeyi yox, bu həyatı qoymaq daha yaxşı olardı.

Sözsüz ki, mənimlə hər şey tamam başqa cürdür.

“O, bitmiş adamdır, — Merso düşündü. — tam bir

sıfırdır”. Zaqrey davam edirdi:

— Bax artıq iyirmi ildir ki, mənə xoşbəxtliyi duymaq

nəsib olmayıb. Məni udan bu həyatı mən necə lazımdır

tanıya bilmədim, ölümdə isə məni

uzadanda Zaqrey başını buladı və bilərəkdən uca səslə

güldü:

— Məni çox da ciddi qəbul etməyin. Bilirsinizmi,

adamların kəsilmiş ayaqlarıma faciəvi bir ifadəylə baxması


40

məni həmişə qıcıqlandırıb.

“O, mənə gülür”, — Merso düşündü.

— Yalnız xoşbəxtliyi faciəvi qəbul edin. Bu barədə

yaxşı-yaxşı düşünün, Merso, axı sizin təmiz ürəyiniz var.

Bu barədə düşünün. — Zaqrey həmsöhbətinin gözlərinə

baxdı və bir qədər ara verib əlavə etdi: — Bundan da

başqa, hələ bir cüt də ayağınız var, bu isə işə zərər

gətirməz.

O gülümsəyib zəngin ipini çəkdi:

— Bilirsinizmi, mənim kiçik ehtiyacımı təmin etmək

vaxtıdır.

V

Həmin bazar axşamı qayıdıb evinə girməyə macal

tapmamış, Merso — onun bütün fikirləri hələ Zaqreyin

ətrafında fırlanırdı — çəlləkçi Kardonun otağında kiminsə

hıçqırdığını eşitdi. O, qapını döydü. Cavab vermədilər.

Zarıltı davam edirdi. Onda düşünmədən içəri keçdi.

Çəlləkçi, çarpayının üstündə büzüşərək, lap uşaq kimi

ucadan içini çəkə- çəkə ağlayırdı. Ayaqlarının yanında


41

hansısa bir qarının şəkli varıydı.

— O öldü, — deyə zorla Patrisə bildirdi.

Bu belə də idi, ancaq bütün bunlar olduqca çoxdan baş

vermişdi.

kilsəni necə murdar söyüşlərə qərq etməklə zavallı qarıya

zülm verməkdə göstərdiyi bacarıq idi. O, anasının

ətəyindən həm də ona görə belə yapışmışdı ki, hələ indiyə

qədər heç bir qadın ona ciddi nəzər yetirməmişdi. Buna

baxmayaraq, o, özünü kişi sayırdı, çünki necə olmasa,

onun təktük sevgi macəraları var idi, bundan da başqa o,

arada fahişəxanaya baş çəkirdi.

Və sonra anası öldü. Merso otağını ona kirayə verdi, o

da bacısıyla ora köçdü. Onlar beləcə tək- tənha, ehtiyac

içində baş dolandırır, öz çirkli və qara həyatlarını birtəhər

davam etdirirdilər. Öz aralarında onların danışmağa,

demək olar ki, daha halları yox idi, odur ki, bütün günü

qaradinməz dolanırdılar. Sonra bacısı tab gətirməyib

evdən qaçdı. Qüruru ona imkan vermirdi ki, bacısına

qayıtması üçün


42

daha dəyişmədi və iti ilə bir yerdə çirkli və üfunətli

yorğanının üstündə yatmağa başladı.

Bacısı Mersoya deyirdi:

— O, kafedə oturub kişilənir. Ancaq sahibə dedi ki,

onun paltar yuyarkən necə göz yaşlarına qərq olduğunu

görüb.

Bəli, bu insan nə qədər heyvan olsa da, onu da vaxtaşırı

dəhşət bürüyərək tənhalığının bütün uçurumunu dərk

etməyə məcbur edirdi. Vaxtilə bacısı onu ancaq yazığı

gəldiyinə görə himayə edirdi, — bacısı Mersoya beləcə də

etiraf etdi. Qardaşı isə ona sevdiyi adamla görüşməyə

mane olurdu. Sözsüz, onlar elə yaşdaydılar ki, bunun

böyük əhəmiyyəti yox idi, üstəlik sevgilisi evli idi.

Sevgilisinin bütün pərəstişkar!ığı ona bir dəstə çöl

çiçəkləri bağışlamaqdan, yarmarka attraksionlarında

oğlunun yanına qaçdı. Merso baxımsız qalmış otağa

baxanda bunları xatırladı.

Əvvəllər çəlləkçinin tənhalığı, necə olmasa, rəhm

doğururdu. O, Mersoya deyirdi ki, evlənmək istərdi.


43

Sevgilisi ondan çox yaşlı idi: yəqin ki, özündən cavan və

güclü gəncin nəvazişlərinə bəslədiyi ümidlə

tamahsılanmışdı... Onun ümidləri hələ toydan qabaq özünü

doğrultdu, bir neçə vaxt keçəndən sonra isə adaxlısı onun

çox qoca olduğunu bildirərək, əvvəlki planlarından imtina

etdi. O öz bekara mənzilində tamam tək-tənha idi. Yavaş-

yavaş natəmizlik onu mühasirəyə alıb yatağına keçdi və

nəhayət, o, sadəcə, çirk-pas içində itib-batdı. Onun otağı

murdar bir yerə çevrildi. Şəxsi yaşayış yeri ürəkaçan

olmayan kasıb üçün həmişə başqa bir ev hazırdır —

əlçatan, zəngin, parlaq işıqlandırılmış,

bu günün toqquşmasından ilahi bir qığılcım qopmuşdu və

zavallı göz yaşlarına qərq olmuşdu.

Merso, hər dəfə insan dərdinin açıq ifadəsini gördüyü

vaxtlarda olduğu kimi, özünü itirdi və eyni zamanda bu küt

ağrıya qarşı bir hörmət hiss etdi. O, büzüşdürülmüş çirkli

yorğanın üstündə oturub, əlini Kardonanın çiyninə qoydu.

Onun qarşısında müşəmbəylə örtülmüş stolun üstündə

səliqəsiz şəkildə qalanmış spirt lampası, çaxır butulkası,


44

çörək qırıntıları, pendir tikəsi, alətlər olan yeşik var idi.

Tavanı hörümçək toru basmışdı. Merso anasını dəfn

edəndən bəri bir dəfə də olsun bu baxımsız qalmış otağa

gəlmədiyindən, indi Kardonanın bu müddət ərzində

keçdiyi yol haqqında mülahizə yürüdə bilərdi. Həyətə

baxan pəncərə örtülmüşdü. O birisi azca açıq idi. Miniatür

oyun kartlarından abajuru

əlavə etdi:

— Mən onu çox istəyirdim.

“O məni sevirdi”, — Merso onu belə başa düşdü.

— O ölüb.

“Mən tək qalmışam”, — Merso onu belə başa düşdü.

— Bunu mən onun bayramına düzəltmişdim, —

Kardona buxarı rəfində mis çənbərli və parıldayan kranı

olan oyuncaq taxta çəlləyi göstərərək davam edirdi.

Merso onun çiyinlərini buraxdı və çəlləkçi bütün yağa

bulaşmış yastıqların üstünə yıxıldı. Çarpayının altından

dərin nəfəs eşidildi, dəhşətli üfunət iyi gəlirdi, sonra

oradan qulaqları uzun, sümükləri çıxmış it yavaş-yavaş


45

görünməyə başladı və qızılı

işığıyla bağlı canlı xatirələrlə dolu olan son tramvaylar

keçdilər. Kardona çarpayıda büzüşüb yatdı və tezliklə göz

yaşlarından islanmış burnunu çəkə-çəkə xoruldamağa

başladı. Mersonun ayaqları yanında yumaq kimi büzüşmüş

it hərdən yuxuda dartınır və zingildəyirdi. O hər dəfə

hərəkət etdikcə Patrisi it iyi vururdu. O içində baş

qaldırmış üsyanı boğmağa çalışaraq divara söykəndi.

Lampa tüstülədi, his elədi və nəhayət, otağı boğucu yanıq

iyi ilə dolduraraq söndü. Mersonu mürgü tutdu, oyananda

isə gözlərini küt-küt boş çaxır şüşəsinə zillədi. Güclə ayağa

qalxdı, pəncərəyə yaxınlaşanda donub qaldı. Gecənin

özəyindən ona səssiz bir çağırış gəlirdi. Haradansa

dünyanın mürgülü ətraflarından insanları səfərə və yeni

işlərə çağıran sürəkli gəmi sirenası səsləndi.

Bir həftədən sonra isə Merso tanışlarına Fransada

dincəlmək istədiyini bildirərək gəmi ilə Marselə getdi.

Marta ondan əlaqələrinin kəsilməsi barədə Liondan gəlmiş

məktub aldı, ancaq bu xəbər heysiyyətinə azacıq


46

toxunmaqdan başqa onda heç bir hiss oyatmadı. Eyni

zamanda o, xəbər verirdi ki, haradasa mərkəzi Avropada

ona qeyri-adi sərfəli bir iş təklif ediblər. Marta ona təəssüf

və ağrı dolu tələbli bir məktubla cavab yazdı. Ancaq

məktub Mersoya yetişmədi, çünki o, Liona gələn kimi

dərhal xəstəliyinin yeni tutmasını hiss etdi və tələsik

Praqaya gedən qatara mindi. Yeri gəlmişkən, elə həmin

məktubda deyilirdi ki, Zaqreyin xeyli müddət ölüxanada

qalmış meyiti, nəhayət, torpağa tapşırıldı və tabutda olan

boşluğu doldurmaq üçün bir neçə yastıq lazım oldu.

İkinci hissə ŞÜURLU ÖLÜM I

— Mən bir otaq tutmaq istəyirəm, — harasa kənara baxan

müsafir almanca dedi.

Qapıçı açarlar asılmış lövhənin yanında dayanmışdı,

böyük bir stol onu mehmanxananın geniş dəhlizindən

ayırırdı. O, biçimsiz boz plaş geyinmiş müsafirə diqqətlə

baxdı.

— Əlbəttə, cənab. Bir gecəlik?

— Yox. Bilmirəm.


47

— Bizdə on səkkiz, iyirmi beş və otuz kronluq otaqlar

var.

Merso otaqda pencəyini soyundu, qalstukunu yüngülcə

boşaltdı və qeyri-ixtiyari köynəyinin qollarını qatladı.

Əlüzyuyanın üstündə asılmış güzgüyə yaxınlaşdı. Oradan

ona arıqlamış, azca gündən qaralmış, üzü neçə günlük

tüklə örtülmüş adam baxdı. Qatarda bir-birinə qarışmış

saçları alnına düşürdü, qaş arası qırışlar baxışlarına özünü

də heyrətə gətirən ciddi və riqqətli bir ifadə verirdi. Yeganə

sığınacağı olan və onun hüdudlarından kənarda heç nəyi

olmayan bu miskin otağı, yalnız indi nəzərdən keçirmək

qərarına gəldi. Boz fonda iri sarı gülləri olan iyrənc divar

kağızlarında çirk ləkələri yayılmışdı: dilənçilik şadlanan

ölkənin əsl coğrafi xəritəsi. Mərkəzi istilik batareyasının

arxasını zibil və hörümçək toru basmışdı. Qırıq elektrik

açarının içindən mis kontaktları görünürdü.

keçirdi və bu cür boşluq və tənhalıqdan halı az qaldı xarab

olsun. Hər şey haradasa, arxada qalmışdı, hətta xəstəliyi

də. Burada, bu otaqda isə yalnız istənilən, hətta ən firavan


48

insan həyatının da mənasızlığının absurd və miskinliyinin

aydın duyğusu var idi. Ancaq bu duyğunun ardınca şübhə

və ehtiyatlardan doğan utancaq və qeyri-müəyyən azadlıq

hissi gəlirdi. Vaxtın özü yumşalaraq və nəm çəkərək, onun

ətrafında bataqlıq lehməsi kimi fırçıldayırdı.

Qapını bərk döydülər və Merso öz fikirlərindən

ayrılaraq, xatırladı ki, eynən bu cür taqqıltının səsinə

ayılmışdı. O, qapını açdı. Kandarda üzünü kürən tüklər

basmış, onun belində xüsusilə iri görünən iki çamadanın

ağırlığından əyilmiş balacaboy bir qoca dayanmışdı. O,

yorğunluq və əsəbilikdən boğulur,

yaxında saat dördü vurdu. Belə çıxır, çox da yatmayıb. İndi

başa düşdü ki, sirli yad həyatın qaynayıb-köpərək axdığı

küçədən onu yalnız qarşıdakı bina ayırır. Ora baxmaq pis

olmazdı.

Merso əllərini yumağa başladı, o bunu uzun müddət və

yerli-yataqlı edirdi. Sonra çarpayının bir qırağında oturub,

həmin tərzdə dırnaqlarını səliqəyə salmağa başladı.

Həyətdən gələn iki, ya üç avtomobil siqnalı elə qəfil və


49

kəskin səsləndi ki, Merso yenidən pəncərəyə yaxınlaşdı.

Və burada evdən küçəyə aparan üstüörtülü keçidi gördü.

Ona elə gəldi ki, küçənin bütün hay-küyü, ətraf evlərdən o

yandakı bütün naməlum həyat, haradasa yaşayan, ailələri

olan, kiminləsə küsən, ya barışan, axşamlar preferans

oynayan, xəstələnən və sağalan insanların səsləri, ürəkləri

kütlənin müdhiş ürəyi ilə vurmaq

tapmaq üçün mehmanxananın ətrafına dolandı. Keçid

qədim Tın kilsəsi ilə qonşuluqda qot şpilləri səmada aydın

görünən köhnə bələdiyyə meydanına çıxırdı. Praqa üzərinə

çökmüş axşam bir qədər bürkülü idi. Dövrəsi tağlı

küçələrdə adamlar vurnuxurdu. Merso gözləyirdi ki,

yanından keçən qadınlardan heç olmasa biri, ona həyat

adlanan bu mürəkkəb və incə oyunda hələ iştirak etməyə

qadir olduğunu sübut edən bir nəzər salacaq. Ancaq

səhhətləri yerində olan insanlar onlara yönəlmiş bu qızğın

baxışları guya görmədiklərini məharətlə gizlədirdilər. Üzü

pis qırxılmış, saçları daranmamış, əzik-üzük şalvarda,

gözlərində küncə qısnanmış heyvanın ifadəsi olan Merso,


50

insana yaxşı kostyum və ya qəşəng avtomobilin verdiyi

həmin o sehrli özünəinamı itirmişdi. Səma yavaş-yavaş

bürünc

yağış olmasa da, daşla döşənmiş küçə yaş idi və o hər

addımdan bir əyri çaylaq daşlarının arasına yığılmış qara

gölməçələri dolanıb keçməli olurdu. Sonra isə elə

həqiqətən çiskin yağış yağmağa başladı. Canlanma olan

küçələr indi haradasa yaxınlıqda idi, artıq “Xalq siyasəti”

ni satan qəzetçilərin qışqırığı gəlirdi. Merso isə hələ də

dairə boyunca dolanırdı. O qəflətən dayandı. Gecənin

dərinliyindən onu qəribə bir iy vurdu. Kəskin, bir az turş

olan bu iy burnunun içini qıdıqlayır, gözlərini və dilini

göynədirdi. Əvvəlcə iy sanki uzaqda idi, ancaq sonra

döngədə, elə bil əfsunla düz üzünə vurdu. Merso daş

döşənmiş çirkli və sürüşkən küçəylə bu iyə doğru getdi və

hər addımla o iy bütün ətrafı dolduraraq, onsuz da yaşla

dolu gözlərini daha da artıq göynədir, getdikcə daha da

güclənirdi. Nəhayət,

bütün müştərilər ona tərəf döndü. Küncdə bir qız həddən


51

artıq yağlı dodaqlarını tərpədərək şam edirdi. Bəziləri

tutqun və kəmşirin çex pivəsi içirdi. Çoxları heç nə sifariş

verməyərək siqaret çəkirdi. Merso arxasında cəmi bir nəfər

oturmuş kifayət qədər uzun bir stola yaxınlaşdı. Bu

ucaboy, arıq, kürəntəhər adam əlləri cibində stulda

büzüşüb oturmuş və tüpürcəyə batmış kibrit qırığını

ağzının bir küncündən o birinə ötürərək, çatlamış

dodaqlarıyla iyrənc bir marçıltıyla sorurdu. Merso onun

yanında oturanda o yalnız stulun söykənəcəyinə daha da

bərk sıxıldı, kibrit dənəsini qonşusuna tuşlayaraq azca

gözünü qıydı. Merso ona nəzər salanda yaxalığında qırmızı

ulduz nişanı gördü.

akkordeonun sirli melodiyası ilə qovuşdu və dərhal kibrit

dənəsindəki tüpürcək damcısı şişməyə, söhbətlər daha

əhəmiyyətli və canlı olmağa başladı. Elə bil ağrı və acıq

dolu qədim Praqanın ruhunun özü gecənin mürgülü

dərinliklərindən baş qaldırıb, insan hərarətilə nəfəs almaq

üçün bu zirzəmiyə gəlmişdi. Artıq şirinliyi ürəkvuran

marmeladı dadan Merso, hansısa bir qüvvənin onu qəflətən


52

öz varlığının sərhəddindən qırağa atdığını, içində açılmış

quyunun insan həsrəti və dərdinə tərəf gedərək

böyüdüyünü və genişləndiyini hiss etdi. O, yerindən

sıçrayıb ofisiantı çağırdı, ofisiantın izahından heç nə başa

düşməyərək həddindən artıq səxavətlə hesabı ödədi və hələ

də öz üzərində musiqiçinin diqqətli və zillənmiş baxışlarını

hiss edərək çıxışa tərəf yönəldi. Akkordeon çalanın

neçə addımdan sonra Bələdiyyə meydanına çıxdı. Öz

mehmanxanasına çatıb divara söykəndi və burada işgəncə

içərisində qusdu. Zəifliyin son həddində yaranan həmin

şüur aydınlığını saxlayaraq, çətinlik çəkmədən öz otağını

tapdı, çarpayıya sərilib dərhal yatdı.

Ertəsi gün onu qəzetsatanların qışqırığı oyatdı. Hava

əvvəlkitək tutqun idi, ancaq buludların arxasından günəş

sezilirdi. Merso bir az yüngülləşsə də hələ zəif idi. Təkcə

qarşıda onu gözləyən sonsuz gün haqqındakı fikir

dözülməz idi. Tam tənhalıq hissiyyatı ilə yaşayanda zaman

sonsuzluğa qədər uzanır və hər saat əbədiyyətə çevrilir.

Hər şeydən əvvəl, dünənkinə oxşar xəstəlik tutmalarından


53

qaçmaq barədə düşünmək lazım idi. Şəhəri dolanmağa

gəlincə isə bunu tədbirlə, əvvəlcədən

döndərmişdi. Dörd yolda Merso çevrildi və burada onu

yenidən xiyar şorabasının iyi tutdu, ürəyisə tanış qüssədən

sıxıldı.

Bu gün də eynən o biri günlər kimi keçdi. Merso

yuxudan gec durur, monastır və kilsələri dolanır, buxur

hopmuş zirzəmilərə düşür və bayıra çıxanda bir də yenidən

və yenidən hər küncdə qoyulmuş xiyar dolu çəlləklərdən

yayılan gizli qorxunu yaşayırdı. Şoraba iyi, onu Praqanı

qızıl möhtəşəmliyi ilə əsir etmiş barokko dühasının sirli

qüdrətini dərk etdiyi muzeylərdə də təqib edirdi. Tutqun

mehrablardan sakit süzülən qızılı işıq, ona günəş və

dumandan toxunmuş mis çalarlı Praqa səmalarının əksi

kimi görünürdü. Valyuta və xonçaların buruqlarına, bütün

bu sanki qızıl folqa və oyuncaq milad yemqutusunu

riqqətlə xatırladan qəribə

də qızdırmanın üzdüyü Mersoya elə gəlirdi. Və o, vaxtın

necə getdiyini hiss etmirdi. Kilsə və muzeylərin


54

bağlandığı, restoranlarınsa hələ açılmadığı vaxt gəlirdi. Və

bu vaxtın içində bir təhlükə var idi. Merso sönməkdə olan

gün işığında orkestrlərin guruldadığı parklar yerləşən

Vlatvanın sahillərində gəzirdi. Çayboyu bənddən bəndə

kiçik paroxodlar üzürdü. Merso, gah qulaqbatırıcı səsi və

şlüzün qaynamasını arxada qoyub az-çox axşamın dinc

sakitliyinə qovuşaraq, gah da yenidən guruldayan çay

aşırımına yaxınlaşaraq, onların ardınca gedirdi. Növbəti

bəndə yaxınlaşıb, aşmadan təhlükəli yeri keçməyə çalışan

rəngbərəng qayıqlara tamaşa etmək üçün dayanır və

onlardan biri coşub- daşan qıjovu, nəhayət, keçənə qədər

gözləyirdi. Ancaq bütün bu, sanki insan hay-küyünü,

döşənmiş ucsuz-bucaqsız meydanlarda gəzişir, fiqurlu

döymə dəmir hasarlar boyunca gedib baş kilsəni dolanırdı.

Hündür saray divarları arasındakı sükut içərisində onun

addımları aydın əks-səda verirdi. Şəhərdən bura yalnız

yayğın bir küy gəlib çatırdı. Burada xiyar alveri getmirdi,

ancaq bu sükutun özündə, bu möhtəşəmlikdə nəsə elə bir

əzici şey var idi ki, nəhayət etibarilə, Merso hər dəfə aşağı


55

— artıq doğmalaşmağa imkan tapdığı iy və melodiyaların

yanına düşməyə tələsirdi. O həmişə ilk gəzintisi vaxtı

tapdığı və artıq öyrəşdiyi həmin o meyxanada şam edirdi.

Onun hətta yaxalığında qırmızı ulduzcuğu olan adamla

bölüşdüyü öz şəxsi stolu var idi. O adam yalnız axşamlar

peyda olur, bir parç pivə sifariş verir və kibrit dənəsini

tüpürcəkləməklə məşğul olurdu. Bir qədər keçəndən

addımlığında yolun o biri tərəfində nəsə onun fikrini özünə

cəlb etdi. O ayaq saxladı, sonra y axına getdi. Səkidə

əllərini çarpazlamış, sol yanağı asfalta dəyən bir adam

uzanıb qalmışdı. Ətrafda üç, ya dörd veyl adam divara

söykənib, sakit bir təmkinlə elə bil nəyisə gözləyirdi.

Onlardan biri siqaret çəkir, digərləri sakitcə

söhbətləşirdilər. Ancaq pencəyini qolundan aşırmış,

şlyapası başının arxasına sürüşmüş bir nəfər ayağını bərk

tappıldadaraq və səylə ora-bura əyilərək cəsədin ətrafında

vəhşi bir rəqs edirdi. Bu səhnəni uzaqdakı küçə fənərinin

zəif işığıyla restoranın pəncərələrindən düşən işıltı

işıqlandırırdı. Tərpənməz cəsəd və sonsuz coşqun rəqs,


56

tamaşa edənlərin sirli təmkini və işıqla kölgənin vahiməli

oyunu arasındakı kontrast o qədər güclü idi ki, bir anlıq

Mersoya elə gəldi ki, ətraf aləm sərsəmlik

tələsdi. Hər şey onun başında fırlanırdı. O heç nə sifariş

vermədi, sıçrayıb mehmanxanaya cumdu və çarpayıya

sərildi. Nəsə iti bir şey gicgahını dəlir və yandırırdı.

Ürəyinin qanı çəkildi, ürəkbulanması boğazına dirəndi,

sanki bütün bədəni ona qarşı üsyan etmişdi. Gözünün

qabağında keçmişin obrazları sayrışdı. İndi ona zərif qadın

əlləri, hərarətli dodaqları necə də çatışmırdı! Onu titrətmə

tutmuşdu, şoraba iyi hopmuş, bəsit melodiyaları canına

çəkmiş işgəncəli Praqa gecələrinin dərinliyindən köhnə

barokko dünyasının həyəcanlı sifəti boylanırdı. Nəfəsini

güclə alaraq, boşluğa baxaraq, çarpayıda oturdu; onun

hərəkətləri avtomat kimi dəqiq idi. Gecə masasının yeşiyi

irəli çəkilmişdi, orada hansısa bir ingilis qəzeti var idi. O

bütöv bir məqaləni başdan- ayağa qədər oxudu və yenidən

çarpayıya sərildi.

Merso onu şimala aparan qatarda oturub əllərini nəzərdən


57

keçirirdi. Qatar, ardınca alçaq və ağır buludların

burumlarını çəkərək tutqun səma altında şütüyürdü.

Boğanaq vaqonda Merso tək idi. O, yola düşməyi qəfil,

gecə vaxtı qərara aldı və indi, açılan tutqun səhərlə

təkbətək qalıb, çex peyzajının bütün həlim gözəlliyini içinə

çəkirdi; uca, ipək kimi zərif qovaqların və uzaq zavod

borularının üstünə yağmağa hazır olan yağışın olacağı

ehtimalından gözləri yaşla dolurdu. Merso üç dildə yazı

yazılmış ağ minalı lövhəciyə baxdı: “Nicht hinauslehnen.

E pericoloso sporgersi”4. Sonra yenidən qana susamış iki

heyvana oxşayan əl-qoluna baxdı. Sol — uzun və

Avropanın bütöv yarısını keçdiyi vaqon onu sanki iki

dünyanın sərhəddində saxlayırdı. Dünən o vaqona minib,

sabahsa onu tərk edəcək. Hələliksə bu vaqon onu heç xatirə

də saxlamaq istəmədiyi dünyadan uzaqlaşdıraraq, yeganə

hökmdarı ehtiras olacaq yeni dünyaya doğru aparırdı.

Yolda Merso qəti darıxmırdı, onu heç kəsin narahat

etmədiyi kupenin bir küncünə qısılaraq, gah əl-qoluna, gah

da pəncərədən görünən peyzaja baxır və düşünürdü. O,


58

Breslauya çatıb, orada özündə güc taparaq gömrüyə baş

çəkib, biletini dəyişmək qərarına gəldi. İstəyirdi ki, heç

olmasa bir az da azadlıqla üz-üzə qalsın. Elə yorulmuşdu

ki, ayaq üstə güclə dayanırdı. Özündə güc və ümidin

zərrələrini ancaq tapırdı. Özünü, eyni zamanda gələcək

taleyini dəyişməyə çalışaraq, onları çək-çevir edir,

araşdırırdı. Gecələri — qatarın

və işıqdan parıldayan relslərin üstüylə qatardan irəlidə

uçan, vurnuxan, öcəşən fikirlərinlə səbirlə tutaşmaq üçün

istədiyin qədər vaxt var. Merso onun təlaşdan üzülmüş

ürəyinin ümidini təcəssüm etdirən bir söz və ya bütöv bir

ifadəni axtarırdı. O, elə zəif idi ki, dəqiq ifadələrdə dayaq

axtarırdı. Bütün gecə və bütöv bir gün, indi onun həyata

baxışının asılı olacağı həmin bu söz, həmin bu obrazla,

gələcəyini təsəvvüründə canlandıran fərəhli və müdhiş

görüntülərlə gərgin mübarizədə keçdi. O, gözlərini yumdu.

Yaşamaq üçün vaxt lazımdır. İstənilən sənət əsəri kimi

həyat götür-qoy etməyi tələb edir. Və Merso həyat

haqqında düşündüyü vaxt, onun tutqunlaşmış vicdanı və


59

xoşbəxtliyə yönələn iradəsi darısqal kupedə — bu an ona

insanın özündən yüksəyə qalxmağa çalışaraq mahiyyətini

dərk etdiyi

tərləmiş vaqon şüşəsini silərək barmaqlarının açdığı uzun

əyri açıqlığa acgözlüklə baxmağa başladı. Kədərli torpaqla

rəngsiz səma arasında ona, nəhayət, özünü tapmaq qisməti

verəcək miskin dünyanın obrazı yüksəlirdi. Burada, bu

düzənlikdə, sadədil bir məyusluq içində, ibtidai dünyada

özünü itirmiş qərib bir yolçu kimi hiss edərək, az-çox

özündə həyata olan əvvəlki bağlılığı dirçəldir və

yumruqlarını düyünləyərək, üzünü şüşəyə söykəyib özünə

yol tapmağa çalışırdı. Daxilindəki gizli qüvvəsinə əmin

olmaq istəyirdi. O bu torpağa sərilmək, çamır içində

ağnamaq, sonra da ucsuz- bucaqsız düzənliyin ortasında

ayağa qalxıb, palçığa batmış əllərini məsaməli, tərdən

üzülmüş göyə qaldıraraq — dünya nə qədər çirkin və

naşükür olsa da, onunla öz əlaqəsini təsdiqləyərək həyatın

qaralmamış yatağa uzandı və bütün gecəni yatdı. Səhər

hiss etdi ki, titrətməsi yoxdur. Acgözlüklə bir neçə


60

soyutma yumurta yeyib, üstündən təzə qaymaq içdi. Sonra

yüngül ürəkbulanması hissi ilə səhər günəşinin

işıqlandırdığı və yağışın yuduğu küçəyə çıxdı. Vyana

aldadıcı bir şəhər imiş, burada baxmağa heç nə yox idi.

Həddindən artıq nəhəng Müqəddəs Stefan kilsəsi Mersonu

darıxdırdı. O, kilsənin qarşısındakı kafeyə üstünlük verdi,

axşama yaxın isə kanalın sahilindəki böyük olmayan

dansinqə yollandı. Gündüz Bazar meydanında, dəbdəbəli

vitrinlər və qəşəng qadınlar arasında dolanırdı. Və

müəyyən bir müddət dünyanın ən süni şəhərinin insana özü

ilə tək qalmaq imkanı verməyən yelbeyin və təmtəraqlı

şəraitində özünü çox gözəl hiss etdi. Oradakı qadınların

gözəl,

meydanında veyllənirəm. Teatr və dəbdəbəli sarayların

üzərinə axşam çökəndə qıpqırmızı qürubun fonunda daş

atların kor coşqunluğu ürəyimdə həyat acısı və xoşbəxtlik

qarışıq qəribə bir hiss oyadır. Səhərlər mən soyutma

yumurta yeyib, üstündən qaymaq içirəm. Yuxudan gec

dururam, mehmanxanada mənə qarşı çox diqqətlidirlər,


61

buranın xidmətçiləri əla təlim keçib, mətbəx bütün

təriflərdən yüksəkdir (xüsusən, təzə qaymaq). Burada

baxmalı yerlər var, qadınlar xüsusilə yaxşıdır. Təkcə əsl

günəş çatışmır.

Bəs siz nə iş görürsünüz?

Zavallı evsiz yolçuya, sizin vəfalı dostunuz Patris

Mersoya özünüzdən və günəşdən yazın.”

O, məktubu bitirib dansinqə yollandı, orada dərhal

peşəkar rəqqasələrdən biri ilə tanış oldu, adı

— Yox, yox, — o gülümsəyərək dedi, — hər şey

düzdür. Sən özünü olduqca qiyamət aparırdın.

Elenin sarışın tellərilə yarı örtülmüş çil-çil üzü

təbəssümlə işıqlandı. O sıçrayıb Mersonun hər iki

yanağından öpdü. Elenin yeganə ürəkdən bəxş etdiyi bu

öpüş Mersonun qəlbində bir hiss burulğanı oyatdı. O, qızı

yatağa uzadıb üstünü yorğanla örtdü və qapının ağzında

ləngiyib, bir daha gülümsədi:

— Hə, indisə, əlvida.

O, burnunun ucuna qədər çəkilmiş mələfənin altından


62

gözlərini süzdürdü, ancaq bir söz tapıb deyə bilmədi.

Bir neçə gündən sonra Merso Əlcəzairdən cavab aldı:

“Əziz Patris,

hamıdan uzaq bir yerə çəkilmək lazım gəlir; bax ancaq

tənhalıq və qərarsızlıqla zəhərlənmiş Merso öz həyat

oyununda yeni gedişi oynamaqçün daha çox dostluğa,

etibara və səmimiyyətə ehtiyac duyurdu.

Merso onu Genuyaya aparan qatarda oturub gələcək

xoşbəxtliyin min bir gizli səsinə qulaq verirdi. Günortaçağı

təmiz bir torpaqda ilk mütənasib sərv ağacını görərkən

dözməyib ağladı. Yaxınlarda keçirdiyi zəiflik və titrətmə

özünü büruzə verdi.

Ancaq onda nəsə yumşalmış və düzəlmişdi. Və günəş

qalxdıqca dəniz daha yaxınlaşır, intəhasız, parıldayan,

əsməcə tutmuş göylərdənsə titrək zeytunların üstünə qızıl

işıq axınları getdikcə daha güclü ələnirdi. Bu dünyanı

dolduran heyranlıq Mersonun ürəyinin sevincilə daha sıx

qovuşurdu. O

dincələrək, köhnə məhəllələrin dar küçələrini dolandı.


63

Genuya üzərində ucalan dağa qalxaraq qarşısında körfəzin

təravət və işıqla dolu ucsuz- bucaqsız ənginliyini gördü. O,

gözlərini yumaraq elə indicə oturduğu isti daşı qucaqladı

və gözlərini açıb ifrat dəlisov, kobud həyat çağlayan bu

hay-küyçü şəhərə yenidən baxdı. Sonralar günorta çağı

limana aparan pilləkəndə oturmaq, kontorlara gedən

qızları nəzərlərilə ötürmək onun xoşuna gəldi. O, ürək

döyüntüsü ilə onların səndəl geymiş ayaqlarına, güllü

paltarları altında titrəşən döşlərinə baxırdı və ehtirasdan

onun ağzı quruyurdu, əgər bu ehtirası ödəsəydi, o, azadlığı

ilə birgə özünə haqq qazandırmağı da əldə edərdi.

Axşamlar o həmin qızlara küçədə rast gəlirdi və onların,

arasında yumaq kimi yumulub ehtirasdan yanan zərif və

azğın

xəbər verirdi ki, bu, böyük qarışıqlıq və fırtınadan sonra

gələn rahatlıqdır və onun qəlbində gizlənmiş qara, şər

qüvvələr tədricən dibə çökür, onun qəlbi yalnız xeyirxahlıq

və qətiyyətlə dolaraq şəffaf və aydın olur. O çox şeyi aydın

görürdü. O uzun müddət qadın məhəbbətinə ümid


64

bəsləyirdi, ancaq bəlli oldu ki, bu, onun qisməti deyil.

Onun kontor qulluğunda, baxımsız otağında yunan qabağı

və aşnalarıyla mənasız yuxulu vaxt keçirdiyi həyatı yalnız

bir şeyə — başqaları kimi onun özünün də, mahiyyət

etibarilə, əlçatmaz saydığı xoşbəxtlik axtarışına həsr

olunmuşdu. Özünü elə göstərirdi ki, guya xoşbəxtlik

istəyir, ancaq heç vaxt ona şüurlu və məqsədyönlü can

atmamışdı. Heç vaxt, ta həmin o günə qədər...

Soyuqqanlıqla götür-qoy edilmiş əməlilə bütün həyatını

dəyişdiyi həmin o fəlakətli andan sonra isə

məhəbbət deyil, özünəvurğunluq, gücündən ləzzət almaq,

şöhrətpərəstliyini təmin etmək idi. Hətta onun ehtirası,

Martanın bədəninə hökmlü meyli belə, ola bilsin, həmin o

ilk heyranlıq hissindən irəli gəlirdi: işə bir bax, onun əlində

bu cür misilsiz gözəl qadın bədəni var, onunla nə istəsə edə

bilər! İndi isə dərk edirdi ki, belə bir məhəbbət üçün deyil,

indidən belə xidmət edəcəyi qara tanrının məsum və

müdhiş ehtirası üçün yaranıb.

Çox vaxt olduğu kimi, onun da həyatında olan yaxşı hər


65

nə var idisə, həyatının ən pis təzahürlərində formalaşmışdı.

Kler öz rəfiqələrilə, Zaqrey öz xoşbəxtlik iradəsilə və onun

da yanında — Marta. İndisə öz xoşbəxtliyinə çatmaq üçün

iradəsini toplayıb, addım atmaq növbəsi ona çatmışdı.

Ancaq bunun üçün vaxt lazım idi, axı, kimə

yalnız özünə məxsus olduğunu hətta indi ona belə ağır başa

gələn tənhalıq hesabına olsa da, bütün dünya qarşısında

müdafiə etməliydi. Ancaq o geri çəkilmək fikrində deyildi.

Onun dayağı qətiyyəti, mükafatı isə şiddətli həyat coşqusu,

onu haradasa gözləyən məhəbbət idi.

Dəniz tənbəl-tənbəl gəminin bortuna sürtünürdü.

Göydə həddən çox ulduz var idi. Və dinməzcə gah dənizə,

gah göyə baxan Merso hiss edirdi ki, siması gah göz

yaşlarına qərq olan, gah günəşlə işıqlanan həyatı sevməyə,

onu duzlu dalğada da, isti daşda da görməyə, ona heyran

olmağa, sevgi və fədakarlığının var qüvvəsilə onu

oxşamağa gücü çatar. Onun dilənçiliyinin və təkrarsız

zənginliyinin mahiyyəti bunda idi. O, olan-qalanını

uduzmuş və öz gücünü dərk edərək, fədakarlıqla, ancaq


66

taleyin

Patris və Katrin günəş işığı ilə dolu terrasda səhər yeməyi

yeyirdilər. Katrin çimərlik kostyumu, “oğlan” isə — qız

dostları Patrisi belə adlandırırdılar — boynuna salfet

bağlamış və qısa yay şalvarı geyinmişdi. Onlar duzla

pomidor, kartof salatı, bal yeyir və xüsusən də, meyvələrə

girişirdilər. Buzlu kasadan şaftalını götürəndə, ilk

növbədə, onun məxməri qabığına çıxmış şirin damcıları

yalayırdılar. Üzüm şirəsini də yaddan çıxarmırdılar, tez

qaralmaq üçün üzlərini günəşə tərəf tutub şirəni içirdilər

(ən azı gün qaraltmasının ona yaraşıq verdiyini bilən

Merso belə edirdi).

Ev, körfəzin göründüyü yüksəkliyin zirvəsindən

asılmışdı. Ətrafda ona “üç tələbə qızın evi” adını

vermişdilər. Ora iki zeytunluq arasından başlayan və

qurtaran daş yolla gedib çıxmaq olardı. Yarıda yol

genişlənib, qıraqları üstü ədəbsiz şəkil və siyasi şüarlarla

dolu divarlarla əhatələnmiş meydançaya oxşar bir şey

əmələ gətirirdi; əldən düşmüş yolçu buradakı hoqqalara


67

baxaraq nəfəsini dərə bilərdi. Sonra yenə zeytunlar gəlirdi,

onların budaqları arasından göyümtül suya salınmış ağ

parça rəngində səma görünürdü, tünd göy, sarı və qırmızı

parçalar qurudulan yanmış çəmənlərdənsə mastika

ağaclarının iyi gəlirdi. Tər içində və nəfəsini zorla dərən

yolçu çəpərə çatıb, iti mavi doqqazı açanda hələ dəhşətli

dərəcədə dik, ancaq istinin o qədər də əziyyət vermədiyi

gömgöy kölgədə pilləkəni qalxmaq

bütün bu rəng və işıq təntənəsinə ağuşunu açırdı.

Uzaqlarda isə ətrafın bu məstedici gözəlliyinin tamam baş

alıb getməsinə imkan verməyən yüksək bənövşəyi dağların

qolları körfəzi qapayırdı. Kim bütün bunları görüb yolun

sıldırımlığından və yorğunluğundan şikayət edərdi? Ev,

hər gün fəth etmək istədiyin bir sevinc idi.

Evin dörd sakini, bax bu cür, dünya ilə üzbəüz yaşaya-

yaşaya, onun sanbal və əhəmiyyətini hiss edə-edə,

sonradan təravətli gözəlliyi ilə yenidən parıldamaq üçün

onun simasının gah səhər şəfəqilə işıqlandığını, gah

söndüyünü izləyə-izləyə yaşayır, onlar üçün eyni zamanda


68

həm cəza, həm də bəraət olan Evin canlı iştirakını daim

hiss edirdilər. Dünya özünü burada insan kimi, soyuqluğu

heç də sevgini inkar etməyən, kömək və məsləhətinə

Katrin dərhal sıçrayırdı; o heç də intellektual qadın

olmağa can atmırdı. Roza ilə Kler isə xorla qışqırırdılar:

— Katrin, sus, sən haqlı deyilsən!

O, hamının sevimlisi idi, ona görə hamı onu susdurmağı

özünə borc bilirdi. Onun yaxşı bişmiş çörək rəngində çox

gözəl cizgili tarım bədəni var idi və dünyada ən vacib

şeylərə, demək olar ki, heyvani bir hissiyyatı var idi. Heç

kəs ağacların, dəniz və küləyin gizli dilindən onun kimi baş

çıxarmırdı.

— Bizim körpəmiz, — Kler çeynəyə-çeynəyə deyirdi,

— təbiət qüvvələrindən birinin canlı mücəssəməsidir.

Nahardan sonra hamı qaralmaq və susmaq üçün

günəşin altına yollanırdı. İnsan insanın gücünü azaldır.

Dünya onu bərkidir. Bir-birilə dostluq və

gülməyə davam edirdi. Roza pişiyin ipək kimi tüklərini

mehribanlıqla sığallaya-sığallaya yavaş- yavaş kiriyir,


69

boşalırdı, özü iri mehriban pişiyə oxşamağa başlayırdı,

onunla birgə Qulya da sakitləşirdi. Katrinin çılpaqlığı

kimi, pişiklər də Rozanın zəif yeri, onun dünyaya qapısı,

“bəndi” idi. Klerin sevimlisi bulaşıq ağ rəngli Kali adlı

erkək pişik idi. Bu güzəştə gedən sadə pişik, başına açılan

istənilən oyuna dözümlə yanaşırdı. Onunla doyunca

oynayandan sonra Kler, nəhayət, alicənablıq göstərib,

yazıq heyvanı azadlığa buraxırdı. Klerin sifəti qədim

Florentiya medalına oxşayırdı. Dinməz və qapalı Kler

hərdən yaman qızışırdı. Onun qibtə olunası iştahası var idi.

Patris onun necə kökəlməsinə baxaraq donquldanırdı:

dolduran saf xoşbəxtliyinin mənbəyi bu idi. “Dünya gözü

qarşısındakı Ev — onlar öz aralarında deyirdilər —

əyləncələr üçün sığınacaq deyil, xoşbəxtlik məskənidir”.

Bu gün günəş vannası qəbul edən Katrin kontora

yollandı. Haradansa peyda olan Roza isə Patrisə dedi:

— Mənim əzizim, sizin üçün yaxşı xəbərim var.

Patris əlində detektiv romanı divanda

sərələnmişdi.


70

— Eşidirəm, əzizim Roza.

— Bu gün mətbəxdə növbətçilik etmək növbəsi sizindir.

— Yaxşı, — Patris yerindən tərpənməyərək dilləndi.

On ikiyə on beş dəqiqə qalmış Katrin qayıtdı, o, yüngül

don və açıq səndəllərdə idi. Katrin yalnız duş qəbul edib,

gün altında quruyandan sonra stol arxasında oturmağa

hazırlaşırdı.

— Katrin, sən, sadəcə, dözülməzsən, — Roza ciddi

tərzdə bildirdi.

Təngnəfəs olmuş Kler peyda olanda vannadan su

şırıltısının səsi gəlirdi.

— Siz mərci hazırlayırsınız? Mənim əla reseptim var...

— Bilirəm. Təzə qaymaq götürmək lazımdır. Sonra da

və sairə. Mənim əziz Klerim, məgər elə deyil?

Bu elə idi, çünki Klerin bütün aşpazlıq reseptləri mütləq

təzə qaymaqdan başlayırdı.

— Bəli, — deyə heç bir duyğusallıq qəbul etməyən Kler

dedi, — hər halda iş səni üzüb. Sən gün ərzində yalnız elə

öz kontorundan danışırsan. Biz səni səs hüququndan


71

məhrum edəcəyik.

— Ancaq, bir icazə verin... — Katrin köksünü ötürdü.

— Bu halda, gəlin səsə qoyaq. Bir, iki, üç,

— əksəriyyət sənə qarşıdır.

— Heç nə eləyə bilməzsən, — deyə Kler yekun vurdu.

Mərci çox quru çıxmışdı, onu dinməz yeyirdilər. Kler

mətbəxdə növbə çəkəndə, stol arxasında yeməyi dadarkən

həmişə razı bir görkəmlə nida edirdi: “Sadəcə əladır”,

Patrissə öz ləyaqətini saxlamaq üçün hamı şaqqanaq

çəkənə qədər səsini çıxarmadı. Onda açıq-aydın kefsiz

olan Katrin bəyan

Sonra hamı qaralmaq üçün uzandı. İncikliyini uzun

müddət saxlaya bilməyən Katrin ərə getməyə hazırlaşan

madmazel Perez adlı ucaboy, sarışın bir qız haqqında

kontor qeybətlərini nəql etdi: o evliliklə bağlı məlumat

toplayırmış və yolüstü məzəkeşlərdən elə nalayiq söhbətlər

eşidibmiş ki, toy məzuniyyətindən qayıdandan sonra

demişdi: “Bütün bunlar o qədər də qorxulu olmadı". “Axı

onun artıq otuz yaşı var”, — deyə Katrin ürəyiyanıqlıqla


72

əlavə etdi.

Bütün bu təhlükəli söhbətləri narazı sifətlə dinləyən

Roza dedi:

— Qulaq as, Katrin, biz axı hələ də ərə getməmişik...

Bu vaxt şəhər üzərindən metal parıltılı poçt təyyarəsi

uçdu. O, dəniz üzərindəki mütərəddid

Mina bu səhər gəlmədiyindən — bu il ərzində onun atası

üçüncü dəfə idi ki, yoxa çıxırdı — evin yığışdırılmasını

Roza öz üzərinə götürdü. Və nəhayət, qonaqlar gəlməyə

başladı. Birinci,

Mersonun idealist adlandırdığı tələbə, Eliana gəldi.

“Niyə?” — qız təəccüblənirdi. “Ona görə ki, sizin üçün

xoşagəlməz, ancaq həqiqi bir hadisə haqqında eşidəndə

deyirsiniz: bu, həqiqət olsa da, yaxşı deyil”. Sadədil Eliana

hesab edirdi ki, o, “Əlcəkli adam” a oxşayır, hərçənd

ondan başqa hamı bu oxşarlığı inkar edirdi. Hər necə olsa

da, bu şəklin reproduksiyaları onun otağının hər yerindən

asılmışdı. “Dünyanın gözü qarşısındakı Ev” ə ilk dəfə

gələndə, o bildirdi ki, buranın sakinlərinin “xurafatdan


73

uzaq olmalarına” heyrandır. Ancaq sonralarvaxt keçdikcə

bu “uzaq olma” ona o qədər də cəlbedici

— Hə, — Katrin təsdiq etdi, — bu gün o, zirvələri fəth

edib. — Və əlavə etdi: — O qədər ağıllanıb ki, tək bu səhər

kiçik yaşıl lampanı və gül vazasını sındırıb.

Bu arada öz narazılıqlarını bildirmək üçün çox

yorulmuş Eliana və Noel ev sahiblərinin təklifini

gözləmədən oturmaq qərarına gəldilər. Lütfkar və

xumarlanan Kler mətbəxə gəldi, qonaqların əlini sıxıb,

pilətədə qaynayan buyabesinö dadına baxaraq, onun hazır

olduğunu bildirdi. Patris gecikirdi, ancaq budur, nəhayət,

o da gəlib çıxdı və kefinin nə üçün yaxşı olduğunu tələm-

tələsik Elianaya izah etməyə başladı. Sən demə, ona görə

ki, bu gün küçələr gözəl qadınlarla doludur, isti mövsüm

hələ təzə başlayır, ancaq artıq həyəcan doğuran tarım

əndamları zorla örtən yüngül paltarlar

— Biz elə də edərik, — deyə Roza fəlsəfi bir nəticə

çıxartdı.

İsti idi və bu bərəkətli qatı istilik yalnız buz kimi çaxırın


74

və desertə verilmiş meyvələrin dadını daha da qabardırdı.

Kofe vaxtı Eliana məhəbbət haqqında söhbət salmağa

cəsarət etdi. Əgər o sevsə, onda hökmən ərə gedəcək.

Katrin ona bildirdi ki, sevgililər ilk növbədə məhəbbətlə

məşğul olmalıdırlar. Eliana hiddətindən ürpəşdi. Daha

təcrübəli Roza isə bildirdi ki, əgər təcrübə ona nikahın

məhəbbəti məhv etdiyini deməsəydi, o, Eliana ilə

razılaşardı.

Ancaq temperamentlərinə tam uyğun olaraq sözləşən

və bir-birinə haqsız ittihamlar yağdıran Katrinlə Eliana

artıq ona qulaq asmırdılar. Heykəltəraşlara xas obrazlı və

aydın düşüncə sahibi Noel bildirdi ki, qadına, uşağa və

sabit ailə həy atının

başqaları qəlbinizdəkini anlayana qədər susub

gözləyirsiniz. Ancaq hər halda sizin, nəhayət, etiraf

etməyiniz xoşdur, yoxsa bu qədər tez-tez bizə gəlməyiniz

mənim nüfuzuma ləkə salmağa başlayırdı.

Marağı oyanmış və yüngülcə narahat olmuş Noel

bildirdi ki, səyinin uğurla nəticələndiyinə görə çox şaddır.


75

— Onu demək artıqdır ki, — Patris siqaret yandıraraq

söhbətə qarışdı, — siz artıq tələsməlisiniz. Rozanın

vəziyyəti elədir ki, artıq uzatmaq olmaz.

— Necə-necə? — Noel soruşdu.

— Ah, ilahi, — Kler ah çəkdi, — biz hələ cəmi ikinci

aydayıq.

yedək gəmiləri öz işlərini davam etdirirdi və onların

sürəkli fitləri asfalt və təzə balıq iyi ilə bir yerdə gəlib çatır,

haradasa aşağıda qırmızı və qara gəmi korpuslarının,

paslanmış knextlərin6 və yosun basmış lövbər zəncirləri

dünyasının oyaq olduğunu xatırladırdı. Fitlərin erkək və

sərt səsi həmişəki kimi içində həm şirnikləndirmə, həm də

birbaşa çağırış hiss olunan həyatın öz səsini andırırdı.

Eliana Rozaya kədərlə dedi:

— Əslində, siz məndən heç nə ilə fərqlənmirsiniz.

— Xeyr, — Roza etiraz etdi, — mən yalnız bir şey

istəyirəm: xoşbəxt olmaq, mümkün qədər xoşbəxt olmaq.

— Məhəbbət isə bunun yeganə şərti

deyil, — Patris üzünü pəncərədən ayırmadan əlavə


76

kimi bükülüb xoruldadı. Rozanın gözlərinə yavaş- yavaş

mürgü istisi dolurdu, o, sakitliyi yalnız ürəyinin döyüntüsü

ilə pozulan sükuta qərq olurdu. Pişiklər bütün günü

yatırlar, əvəzində birinci ulduzdan sübhə qədər bütün

gecəni sevgi macəralarıyla keçirirlər. Onlar bilirlər ki,

bədənin özünəməxsus bir ruhu, adətən, bu sözlə ifadə

olunana aidiyyəti olmayan xüsusi ruhu var.

— Bəli, — Roza gözlərini açarkən təkrar etdi, —

xoşbəxt olmaq lazımdır, mümkün qədər olduqca xoşbəxt.

Merso isə Lüsyena Reynal haqqında düşünürdü. Bayaq

küçədə gördüyü gözəllərdən söz salanda, məhz onu

nəzərdə tuturdu. Onunla dostlarıgildə tanış olmuşdu. Bir

həftə sonra xoş, isti bir səhərdə birlikdə şəhərə çıxdılar və

vaxtı necə

yerdən yüngülcə qaldıranda, Mersoya elə gəlirdi ki, onun

bütün jestləri dünya harmoniyasının ayrılmaz bir

hissəsidir.

Merso Lüsyenanın yerişinə çox asan uyğunlaşdı, yəqin

qismən ona görə ki, onun ayağında dabansız səndəllər var


77

idi. Ancaq bundan əlavə, o hiss edirdi ki, onların əl-qollu

və yüngül yerişində nəsə bir oxşarlıq var. O fikirləşdi ki,

yəqin Lüsyena o qədər də ağıllı deyil və buna ancaq

sevindi. Boş gözəllikdə nəsə bir ilahilik var və Merso bu

paradoksu xüsusilə qiymətləndirə bilirdi. Məhz buna görə

o, bu dəfə onun barmaqlarını əlində saxladı, bundan sonra

isə onlar daha tez-tez görüşməyə və bir-birindən bu

gəzintilərdən artıq heç nə tələb etməyərək qaralmış

sifətlərini günəş və ya ulduzlara tutub, onların işığında

çimərək bu cür

bu gecə qarşısında, süni işıqlarla dolu bu şəhər qarşısında,

limanın onun üzünə vuran isti və dərin nəfəsi içində onu

bu canlı dodaqlardan insafsız və yuxulu dünyanın bütün

mənasını qoparmaq istəyi bürüdü. Merso ona tərəf əyildi

və ona elə gəldi ki, o, dodaqlarıyla bir quşa toxundu.

Lüsyena zarıdı. Merso onun dodaqlarına sarıldı və

ayrılmadan anbaan bu dodaqların, onu sanki bütün dünyanı

qucaqlayıbmış kimi məst edən istisini sovurdu. Lüsyena

isə ondan suda batan adam kimi yapışıb gah dərinliklərdən


78

çıxaraq onun dodaqlarını itələyir, gah da yenidən onlara

qısılaraq, onu sanki tanrılar yığnağının yandırdığı buz kimi

qara sulara qərq olurdu...

Artıq Eliana getməyə hazırlaşırdı. Yataq otağında

Mersonu sakitlik və düşüncələrlə dolu

ulduzlarla dolub şişmiş gecənin gözü qarşısında bitirdi.

Hamı şezlonqlarda7 yerini tuturdu, Katrin isə alçaq daş

hasarın üstünə çıxırdı.

Gümüşü sirli səmada gecənin qaranlıq siması

parıldayırdı. Limanın uzaqlarında işıqlar sayrışırdı,

haradansa tramvayların boğuq qıcırtısı eşidilirdi. Ulduzlar

gah yanır, gah sönürdü, gah solur, gah da dərhal dağılan

yayğın naxışlar əmələ gətirərək yenidən alışıb, yerini

başqalarına verirdi. Sakitliyə qərq olmuş gecə canlıya xas

ağırlıq və çəkisizlik görkəmini alırdı. Ulduzların

sürüşməsilə dolu gecə baxışları işıq oyunu ilə məftun

edərək insanın gözünü yaşardırdı. Və hər kəs gözünü

səmanın dərinliklərinə, bütün hədlər və ziddiyyətlər

birləşən nöqtəyə zilləyərək, bu dünyada özünün tənhalığı


79

ilə bağlı gizli və şirin düşüncələrdən əzab çəkirdi.

Bir ulduz axdı. Onun ardınca zülmət gecədə uzaq

mayakın parıltısı daha güclü işıqlandı. Bir neçə nəfər

dinməzcə yolla qalxırdı, onların ancaq nəfəsləri və addım

səsləri eşidilirdi. Bir azdan güllərin qoxusu gəldi.

Dünya daim eyni bir kəlməni təkrarlayır. Və bizi

özümüzdən xilas edən azadlıq bu səbirli təkrara, bu

ulduzdan-ulduza aparan həqiqətə əsaslanır. Ancaq onun

ölümdən-ölümə aparan ikinci dayağı da o cür danılmaz

həqiqətdir. Bu haqda düşünən Patris, Katrin, Roza və Kler

onların dünya ilə qovuşmalarından doğan xoşbəxtlik

dərkini yaşayırdılar. Bu gecə onlara talelərinin rəmzi kimi

görünürdü və onlar istəyirdilər ki, bu tale həm ismətli, həm

də ehtiraslı olsun, belə ki, onların üzündə göz yaşları və

günəş parıldasın və onların hüzn, sevinc

dəyirmiliyinə zilləndi. Roza da hasara yaxınlaşdı, indi dörd

nəfərin dördü də Dünyanın gözü qarşısında idi. Onlara elə

gəlirdi ki, gecənin təravətli şehi onların üzündən tənhalıq

əlamətlərini yudu və bu həyəcanlı, ani yuyunma onları


80

özlərindən azad edərək dünyaya qaytardı. İndi, gecə

bürclərlə dolu olduğu bir vaxtda, onların hərəkətləri

göylərin nəhəng və lal simasında öz izini qoydu. Patris

əllərini ucalığa qaldıraraq ulduzların bütöv salxımlarını

çalxaladı. Göylərin rütubəti onun çiyinlərindən süzülürdü,

ayaqları altında Əlcəzair yatırdı, ətrafda isə göy qübbəsinin

qiymətli daş-qaşlar və rəngli balıqqulaqlar səpilmiş qara

örtüyü qığılcım saçırdı.

IV

Sübh tezdən Merso yolu alt fənərlərlə işıqlandıraraq sahil

boyunca maşın sürürdü. Şəhərin çıxışında ona südçünün

arabası rast gəldi və o, at tərinin kəskin iyini içinə çəkərək,

xüsusi bir ləzzətlə açılan səhərin bütün təravətini hiss etdi.

Qaranlıq idi. Səmada son ulduz tədricən əriyir, yalnız

motorun arxayın gurultusu eşidilir, hərdənbir də uzaqdan

at ayaqlarının tappıltısı və qarşıdan gələn arabadan

bidonların cingiltisi eşidilirdi. Bir az keçəndən sonra isə

sübh çağının zülməti at dırnaqları altından çıxan

qığılcımlarla işıqlanırdı. Sonra hər şey yenidən külək


81

vıyıltısı və motor

doğurdu, onunla birgə quşların civiltisi və həşərat səsilə

dolan boş və səssiz zəmilər oyanırdı. Çox iti sürətlə gedən

maşının rastına hərdən yapışqan və şirəli torpaqda ağır-

ağır addımlayan, Mersonun yaddaşında beli kisəli bir siluet

kimi qalan hansısa bir kəndli çıxırdı. Avtomobil bir ucdan

dənizin göründüyü növbəti təpənin enişinə şığıyırdı.

Yüksəkliklər göz qarşısında böyüyürdü: əvvəl-əvvəl

uzaqdan onların yüngül kölgə kimi görünən cizgiləri sonra

xırdalıqlarla dolaraq sürətlə yaxınlaşırdı. Merso onların

arasından zeytunluqları, piniyaları, əhənglə ağardılmış

evləri ayırd edirdi. Növbəti döngədən sonra isə maşın

birbaşa qabarmadan şişmiş dənizlə üzbəüz gəlirdi. Dəniz

Mersoya tərəf qalxaraq ona öz nemətlərini gətirirdi:

yuxulu duzlu rütubəti və günəş qızartısını. Yoldan

vıyıltıyla keçən

ona tapşırdı və bununla da özünün tez-tez Əlcəzairdən

çıxmağına və öz sərbəst həyat tərzinə haqq qazandırdı.

Ancaq onun əlaqədə olduğu firmanın işləri o qədər də


82

yaxşı getmirdi və Merso əlavə xərclərinin çıxması ilə

barışmalı olurdu, bunu o məhdudiyyətsiz azadlığının

qaçılmaz ödənişi kimi qəbul edirdi. Axı, başlıca şey əldə

olunmuşdu: o, adamlar arasında onların başa düşə

bildikləri simada görünürdü. Qalan işləri tənbəllik və

ağciyərlik gördü, çünki hərdən müstəqillik saxta

səmimiyyətin hesabına əldə olunur. Sonra o Lüsyenanın

taleyilə məşğul oldu.

Lüsyenanın valideynləri yox idi, o tək yaşayır, hansısa

kömür mədəninin kontorunda katibə işləyir, yalnız meyvə

ilə qidalanır və idmanla məşğul olurdu. Merso ona kitab

verməyə cəhd etdi. O, heç nə

Bir həftədən sonra onlar evləndilər və Merso dərhal

getməyə hazırlaşdı. Lüsyena isə bu arada özünə dəniz

gəzintiləri üçün narıncı kanoeŞ aldı.

...Yolun ortasında çaşıb qalmış toyuğu basıb keçməsin

deyə, Merso sükanı cəld fırlatdı. O,

Katrinlə bu yaxınlardakı söhbət barədə düşünürdü. Bu,

onun “Dünyanın gözü qarşısındakı Ev” də axırıncı günü


83

idi — növbəti gecəni o artıq mehmanxanada keçirtdi.

Onda o, günortadan sonra pəncərədən boylanıb baxırdı.

Səhər yağış yağmışdı, körfəz təmiz yuyulmuş parıldayan

vitrinə bənzəyirdi, səma isə təzə yuyulmuş ağı xatırladırdı.

Körfəzin əyriliyini qapayan uzunsov burunun

görünüşündə heyrətamiz bir aydınlıq var idi, o, günəş

şüaları altında qızıla çalaraq, sanki nəhəng bir əjdaha kimi

dənizə gedirdi.

Patrisin pəncərə taylarından yapışmış uzun barmaqlarına,

yaraşıqlı qamətinə, hər şeydən də çox — artıq yalnız

xəyalən — onun dəniz və səmaya yönəlmiş baxışlarına

tamaşa etməkdən doymurdu.

— Mən elə istərdim ki... — deyə Patrisdən gözünü

çəkməyərək sözə başlayan Katrin yarıda kəkələdi.

Yelkənli qayıqlar sakitlikdən istifadə edib dənizdə

görünməyə başladılar. Onlar farvaterdənƏ keçərkən kətan

qanadlarının şappıltısı oranı bürüyürdü, sonra isə

arxalarınca köpüklü şırım qoy araq açıq dənizə

yönəlirdilər. Bu mənzərə Katrinin seyr etdiyi yerdən ona


84

Patrisin ətrafında dövrə vuran ağ qanadlı quş dəstəsini

xatırladırdı. Patris öz üzərində, nəhayət, onun lal

nəzərlərini hiss etdi. Çevrilib əllərindən tutaraq özünə tərəf

çəkdi.

xarabalıqları, bir də nə ümid, nə də ümidsizliyi olan

məhəbbət, bir də sirkə və gül qoxusu verən əvvəlki

həyatının xatirələri gözləyirdi. O çevrildi. Katrin dinmədən

və tərpənmədən təpənin yüksəkliyindən ona baxırdı.

İki saatdan sonra Merso Şenuaya çatdı. Bu an gecənin

axırıncı tünd göy kölgəsi hələ də onun düz dənizə gedən

yamacıyla sürüşürdü, zirvələrdəsə artıq şəfəqin qırmızı və

sarı parıltısı yanmağa başlayırdı. Bu aralıqda düz üfüqə

qədər uzanan alçaq Sahel təpələri, sanki sonradan

yüksəklikdən dənizin dibində batıb yox olmaq üçün

nəhəng heyvanın bel sütunu kimi qabarırdı. Patrisin aldığı

ev dağ sırasının axırıncı qollarında, istidən yanan qızılı

suyun yüz metrliyində yerləşirdi. Ev iki mərtəbəliydi,

yuxarıda cəmi bir, ancaq geniş otaq var idi. Bu otaq,

Evdən yalnız ağaclar arasındakı boşluq və körfəzin


85

döngəsi görünürdü. Merso üfüqdə görünən bambalaca

paroxodun bir gövdədən digərinə qədər olan məsafəni

yavaş-yavaş necə qət etdiyini uzun müddət izlədi.

O, məhz elə burada yaşamalı idi. Söz yoxdur, ətraf

yerlərin gözəlliyi onun ürəyini riqqətə gətirirdi. Elə məhz

ona görə də o, bu evi almışdı. Ancaq burada əldə edəcəyinə

ümid bəslədiyi dinclik indi onu qorxudurdu. Onun belə

inadkarlıqla can atdığı təklik, buralara alışdığı vaxtdan bəri

kəskinliyi artan təlaş mənbəyinə çevrilmişdi. Kənd uzaqda

deyildi, cəmi bir-neçə yüz metrlik məsafədə idi. O, evdən

çıxdı. Yoldan düz dənizə aparan bir cığır ayrılırdı. Çığır ilə

gedərkən ilk dəfə fikir verdi ki, körfəzin o biri başında

Tipasanın ucu biz zirvəsi görünür. Orada

bütün kəndlə tanış ola bilmişdi: ora rus bilyardı və ya pinq-

ponq oynamağa gələn cavan oğlanlarla (saatlarla oynayıb

vaxt keçirdikləri halda heç nə sifariş verməməkləri

sahibkarı dəli edirdi); axşamlar sahilboyu gəzən qızlarla

(onlar əl-ələ tutub sözlərin axırını azca nazlı-nazlı

uzadaraq söhbət edirdilər); mehmanxanaya öz ovunu


86

gətirən təkqollu balıqçı Perezlə. Elə kənd həkimi Bernarı

da o burada görmüşdü. Nəhayət, evdə tam səliqə-sahman

yaranandan sonra Merso şey-şüylərini ora yığdı və burada,

demək olar ki, yuxudan ayıldı. Artıq axşam düşmüşdü.

Merso ikinci mərtəbədəki otaqda yerləşmişdi, otağın

pəncərəsi arxasında iki piniya arasındakı məkan üstündə

iki dünya mübahisə aparırdı. Onların, demək olar ki, şəffaf

olan birində

daramağa macal tapmadı: yüngül yorğunluğu özünü

göstərirdi. Səhər yeməyindən sonra isə vanna otağına

getmək əvəzinə otardan-otağa boş-boş gəzməyə, jurnalları

vərəqləməyə başladı və nəhayət, divardan aralanmış

elektrik açarını görüb dəhşət sevindi və onu təmir etməyə

girişdi. Bu vaxt qapı döyüldü. Astanada mehmanxanadan

gəlmiş oğlan uşağı durmuşdu, o, Patrisin bu ərəfələrdə

sifariş verdiyi səhər yeməyini gətirmişdi. Əlac yox idi:

Merso yenidən stol arxasına keçdi, təamlartez soyumasın

deyə həvəssiz yedi, sonra aşağı otaqların birində divanda

uzanıb siqaret çəkdi və heç özü də bilmədi ki, yuxu onu


87

necə apardı. Artıq saat dörd olanda öz-özünə qarşı acıqlı

oy andı. Əl-üzünü yuyub səylə üzünü qırxdı, nəhayət ki,

geyinib məktub yazmaq üçün oturdu: birini — Lüsyenaya,

o

Merso bu qarabasma ilə mübarizə aparmağa cəhd etdi.

Bütünlüklə doqqaz cırıltısı və saysız siqaret tüstüsü ilə

dolu olan bu günlər uzandıqca o, bu cür həyata gətirib

çıxaran qərarla bu həyatın özü arasındakı uyğunsuzluğa

daha çox əmin olurdu. Bir axşam özünü birtəhər ələ alıb,

Lüsyenaya məktub yazdı və bu qədər can atdığı təkliyi

pozaraq ondan gəlməyi xahiş etdi. Məktubu göndərəndən

sonra o çox güclü xəcalət hissi keçirdi. Ancaq bu xəcalət,

Lüsyena gələndən sonra onu yaxın varlıqla görüşdən,

Lüsyenanın sadəcə burada olmasının ona yüngüllük bəxş

edəcəyi fikrindən bürüyən səfeh və sorğusuz sevinc

girdabında əridi. O, Lüsyenanın hər cür nazını çəkir, diqqət

və son dərəcə iltifat göstərirdi, Lüsyena isə öz kətan

paltarlarıyla məşğul olaraq, bütün bunlara bir qədər

təəccüblə baxırdı.


88

Merso qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdı. İki piniya arasında

qaranlıqda ulduzlar qaynaşırdı. Ola bilsin, indiyə qədər heç

vaxt onu burada keçirdiyi mənasız günlərə görə bu cür

qüssə və belə bir ikrah üzməmişdi.

— Lüsyena, sən olduqca

qəşəngsən, — dedi. — Bundan artığını mən heç istəmirəm

də. Mən heç səndən daha artığını da istəmirəm. Sənin

gözəlliyin bizə tamamilə kifayətdir.

— Bilirəm, — Lüsyena təsdiqlədi. Arxasını Patrisə

çevirib, bıçağın ucunu süfrənin üstü ilə sürüşdürməyə

başladı. Merso ona yaxınlaşıb, əlini onun çiyninə qoydu.

— İnan, böyük dərd, böyük tövbə, pozulmaz xatirələr

adlı şey mövcud deyil. Hər şey unudulur, hətta böyük

məhəbbət belə. Bu çox kədərlidir, ancaq

— Yəni sənin mənə qarşı bir damcı da dostluq hissin

yoxdur? — Lüsyena ona tərəf baxmadan soruşdu.

Patris dodaqları ilə onun çiyninə qısılaraq diz üstə

çökdü.

— Dostluq hissi? Əlbəttə ki. Eynən gecəyə bəslədiyim


89

kimi. Sən — gözümün sevincisən, bu sevinc üçün həmişə

ürəyimdə yer tapıldığını sən bilməmiş deyilsən.

Ertəsi gün səhər Lüsyena yola düşdü. Bir gün sonra isə

özü ilə bacarmağa gücü çatmayan Merso maşına oturub

Əlcəzairə yollandı. İlk növbədə “Dünyanın gözü

qarşısındakı Ev” ə getdi. Tələbə qızlar ayın axırında ona

baş çəkəcəklərinə söz verdilər. Sonra doğma yerlərə baş

çəkmək qərarına gəldi. Onun nə vaxtsa yaşadığı evdə indi

meyxana

onun haqqında da, xasiyyəti dəyişməyən it haqqında

düşündükləri kimi mühakimə yürüdürdülər. Deməli,

insanlar bir-birinə itə baxdıqlarından fərqli baxmırlar.

Selest, Rene və yerdə qalanlar Mersonu keçmişdə nə qədər

yaxşı tanıyırdılarsa, indi o qədər də anlaşılmaz görünürdü:

adam deyil, hansısa sirli, uzaq bir planet kimi. Buna

baxmayaraq, onlar dostyana ayrıldılar. Restorandan

çıxanda Marta ilə rastlaşdı. Merso fikirləşdi ki, onu

tamamilə unudub və belə bir görüşə heç ümid yeri də

qoymayıb. Marta əvvəlki kimi ənlik-kirşanlı ilahə idi.


90

Merso ona qarşı küt, ancaq çox da güclü olmayan bir

ehtiras hiss etdi. Onlar bir yerdə getdilər.

— Ah, Patris, — Marta pıçıldadı, — səni görməyimə

necə də şadam. Nə edirsən?

necə desəm yaxşı olar. Nə isə, bir sözlə, onda mən başa

düşdüm ki, bizim romanımız mənimçün həm kədər idi,

həm sevinc.

Merso qulaqlarına inanmayaraq, ona baxa-baxa

qalmışdı. Və birdən-birə ona çatdı ki, Marta həmişə ona

yaxşı münasibət bəsləyib. Onu olduğu kimi qəbul edib,

müəyyən bir dərəcədə onu tənhalıqdan azad etmişdi. O isə

Martaya qarşı ədalətli olmamışdı. Təsəvvür və

şöhrətpərəstliyinin təsiri altında ona artıq qiymət verdiyi

halda, məğrurluğu imkan vermirdi ki, onu layiqincə

dəyərləndirsin. Sevdiklərimizlə bağlı bizi iki dəfə

aldanmağa məcbur edən amansız bir paradoksu o yalnız

indi başa düşdü: əvvəl ucaldırıq, sonra yerə vururuq. O

başa düşdü ki, Marta özünü onunla tamamilə təbii aparıb,

Mersoya ancaq başını tərpətmək qaldı. Onların bütün


91

gizli yaxınlığına baxmayaraq, aralarından hansısa bir

uçurum keçmişdi!

Merso onu evlərinə qədər ötürüb, vidalaşmağa

hazırlaşdı. Marta çətiri başının üstündə tutaraq dedi

— Ümid edirəm, biz hələ görüşəcəyik.

— Aha, — deyə Merso səsləndi. Marta kədərlə

gülümsündü.

— Sən heç dəyişməmisən, — Merso dedi. — Nə az, nə

çox, elə həmin qızcığazsan.

Marta qapı çardağının altına keçərək çətiri bağladı.

Patris əllərini ona uzadıb öz növbəsində gülümsədi:

— Görüşənədək, əziz kabusum!

Marta onu bərk-bərk qucaqlayıb hər iki

yanağından öpdü və qaçaraq pilləkənlə yuxarı

gözqamaşdıran zolağa tərəf yönəldi. Onlar qibtəylə onun

ardınca baxdılar.

— Bəxti gətirənlər var da, — deyə Lüsyena köksünü

ötürdü.

— Hə, — Patris razılaşdı, ancaq özlüyündə fikirləşdi ki,


92

belə bəxtə heç də paxıllığı tutmur.

Yer dəyişməyə, səyahətə, yeni işlərə o biganə deyildi,

sadəcə bilirdi ki, bütün bunlar yalnız tənbəl və iradəsiz

qəlblərdə xoşbəxtlik haqqında təsəvvür oyadır. Əslində isə

bu, inadkar və ayıq iradə ilə olunan seçimdir. “İmtina əzmi

ilə deyil, xoşbəxtlik əzmi ilə”, — Merso Zaqreyin sözlərini

xatırlayırdı. O, Lüsyenanı qucaqladı, ovcu onun isti və

zərif döşünə toxundu.

Həmin axşam maşınla Şenuaya qayıdan Merso,

irəlidəki təpələr silsiləsində yağışdan şişmiş kiçik

tapıntısından istifadə etmək, gələcəkdə ondan heç bir səy

tələb etməyən yeni həyatını məhz belə qurmaq üçün maşını

daha da sürətlə qovurdu.

Ertəsi gün səhər bir az tezdən durdu və dərhal dənizə

getdi. Dan yeri artıq büsbütün alışıb yanır, səhər quş

civiltisi və yarpaq xışıltısıyla dolurdu. Ancaq günəş üfüqdə

hələ təzə-təzə görünürdü və Merso tutqun suya girəndə ona

elə gəldi ki, hansısa sönük ala-toranlıqda üzür. Ancaq

budur, nəhayət, günəş doğdu və o, əllərini sopsoyuq və al


93

qızıl axının içinə saldı. Evə gümrah, istənilən sınağa hazır

qayıtdı. Və ertəsi səhərdən başlayaraq, hələ günəş

doğmamış dənizə gedir, bütün gün üçün enerji yığırdı.

Əvvəl-əvvəl bu çimmə təkcə gümrahlaşdırmır, həm də

yorurdu, enerji ilə birgə hansısa ləzzətli bir zəiflik də

gətirirdi ki, o, bütün gün

O özünü gəzintilərə öyrəşdirdi. Bəzən sahil boyunca

gəzərkən, körfəzin əks tərəfindəki xarabalıqlara qədər

gedib çıxırdı. Orada düz yovşan kollarının arasında

torpağın üstünə uzanıb, əlləri altında qədim daşların

istiliyini hiss edərək, gözlərini və qəlbini istidən od tutub

yanan göylərin dözülməz möhtəşəmliyinə açırdı. Nəbzini

günortadan sonrakı günəşin şiddətli döyüntüsünə,

cırcıramaların mürgülü cırıltısına uyğunlaşdırıb, bürküdən

solmuş səmanın necə tədricən tərtəmiz bir maviliklə

dolmasına, sonra isə özünü yelə verib yaşıla bürünməsinə

və öz nəvazişli nəşəsini hələ soyumamış xarabalıqlara

saçmasına tamaşa edirdi. Evə erkən qayıdırdı və dərhal da

uzanıb yatırdı. Mersonun günləri günəşin doğuşu və


94

qürubunun əvəzlənməsinə tabe olduqca onların ritminə

saxlamağı, həmin anı duymağı bacarmalı olduğu kimi (özü

də bu mənada kortəbii iradə burada ona ağılın ən təkmil

hesabından daha yaxşı bir xidmət göstərə bilər), eləcə

kortəbiiliyin bir zərrəsi də öz həyatını xoşbəxtliklə

bitirmək istəyənlər, bu xoşbəxtliyi fəth edə bilməyənlər

üçün zəruridir.

Bazar günlərində Merso qolu dirsəkdən yuxarı kəsilmiş

balıqçı Perezlə bilyard oynayırdı. Perez kiyi sinəsinə

sıxaraq və güdülə dayaq verərək özünəməxsus tərzdə

istifadə edirdi. Merso qoca balıqçının səhərlər dənizə

çıxanda da göstərdiyi çevikliyinə təəccüb edirdi. O, yana

əyilib sol avarı qoltuğunun altında sıxaraq sinəsilə

itələyirdi, sağ avarı isə adi qaydada çəkirdi, özü də hər iki

avar təəccüb doğuracaq qədər bərabər çəkilirdi. Perez

dəniz molyusku mürəkkəbböcəyini öz şirəsində acı

qarmaqdan xırda balıqları çıxarıb dənizə ataraq deyirdi:

— Balaca, get ananın yanına.

Saat on bir üçün onlar qayıdırdılar, əlləri gümüşü


95

pulcuqlara bulaşmış, sifəti günəşdən şişmiş Merso zirzəmi

kimi sərin evinə tələsir, Perez isə onların hər ikisinin şam

vaxtı həzmi-rabe etdikləri növbəti balıq təamını bişirirdi.

Beləcə, günbəgün Merso özünü vaxtın axarına buraxırdı

— bu heç də dəniz dalğalarında sürüşməkdən çətin deyildi.

Üzgüçü yalnız suyun dostyana köməyilə irəli gedə bilir,

Merso üçünsə belə bir kömək tamamilə boş şeylərdə idi:

özünün hələ də sağ və salamat olduğunu hiss etmək üçün

əlini piniyanın gövdəsinə qoymaq və ya çimərlikdə

qaçmaq kifayət idi. O, bu yolla həyata onun təmiz halında

qovuşur, ya ən

fransızca bir kəlmə də bilməyən vyetnamlı arvadı ilə

mehriban yaşayırdı. Bernar aza qane olan və istənilən yerə

uyğunlaşa bilən insan idi. O öz pasientlərini sevirdi, onlar

da həkimə minnətdar idilər, ona görə də Bernar üçün

Mersonu yerli cəmiyyətə yaxınlaşdırmaq çətin deyildi.

Patris, keçmişdə tenor-müğənni, piştaxta arxasında

“Toska” dan ariyalar oxumağı xoşlayan və iki zəngulə

arasında arvadına qulaqburması ilə hədə gəlməyə imkan


96

tapan mehmanxana sahibi ilə artıq dostlaşmışdı. Patris və

Bernara bayram təşkilatı komitəsinə üzv olmaq təklif

olunmuşdu. Və indi təntənəli günlərdə, istər 14 iyulda,

istər başqa şanlı tarixlərdə onlar qollarına üçrəngli sarğı

bağlayıb kəndi gəzir, komitənin digər üzvlərilə birgə şirin

spirtli içkilər qoyulmuş çirkli stollar arxasında əyləşib,

yerdə özünün bütün imkanlarından istifadə edirdi ki, mer

həqiqətən layiq olduğu postunda qalsın.

Yazda, qırmızı damları dağ və dəniz arasında sıxlaşan

kənd hind gülü, giasint və bugenvileya gül- çiçəyi içində

batır və həşəratların vızıltısından titrəyirdi. Günortadan

sonra Merso terrasa çıxır və kəndin yüksəklikdən bol-bol

saçılan şüalar altında necə mürgülü tutqunluq içində

yayğınlaşdığına baxırdı. Kəndin şanlı tarixi iki

İspaniyalının, Morales və Binqesin qarşıdurmasından,

onların maliyyə fırıldaqları vasitəsilə milyonçu

olmasından ibarət idi. Dərhal bundan sonra onlar

müqtədirlik maniyasına tutulurlar. Əgər onlardan kimsə

özünə maşın alırdısa, ən dəbdəbəlisini seçirdi. O birisi də


97

eynən eləsini alırdı, ancaq dərhal ona gümüş dəstək

qoyurdu. Bu mənada Morales əsl dahi idi. Əbəs yerə

arıların uçuşduğu nəhəng fermada qəbul etdi — bütün

ehtiram qaydalarına uyğun, özü də yalın ayağa geydiyi

şap-şaplarda və köynəkdə qəbul etdi, çünki nə pencək, nə

də ayaqqabı tərəfdarı idi. Onlara təyyarəni, maşınları,

oğlunun müharibədə aldığı və indi qonaq otağında xüsusi

vitrində saxlanılan medalını göstərdi, Morales Patrisin

beyninə yeritməyə çalışırdı ki, bütün əcnəbiləri

Əlcəzairdən qovmaq lazımdır (“mən özüm çoxdan bura

uyğunlaşmışam, ancaq bax bu Binqes...") və nəhayət,

onları yeni bir qəribəliyə baxmağa apardı. Böyük

üzümlüyün içərilərinə gedərək, ortasında XV Lüdovikin

üslubunda qiymətli ağac növlərindən düzəldilmiş və

ağlasığmaz üzlük çəkilmiş salon qarnituru qoyulmuş

dəyirmi meydançaya çatdılar; o, məhz burada, öz

mülkünün mərkəzində qonaqları

qarşılamaq üçün Bernarla dayanacağa getdi. Qızlar sarı

bülbül rəngində böyük avtobusdan düşdülər. Hava çox


98

gözəl idi, kəndin içində ətraf yerlərdən gəlmiş qəssabların

qırmızı maşınları bir ucdan ora- bura şütüyür, istirahət

gününə uyğun geyinib- keçinmiş yerli əhali parlaq güllərin

əhatəsində gəzişirdi. Katrinin xahişilə bütün dəstə bir

dəqiqəlik kafeyə girdi. Katrin bütün bu cah-calala, ona

tanış olmayan mühitə, düz onun kürəyi arxasında

ləpələnən dənizə heyran qalmışdı. Onlar getməyə

hazırlaşanda qonşu küçədən qəribə bir musiqi gurultusu

gəldi. Guya “Karmen” operasından “Toreadorun marşı”

çalınırdı, ancaq çalğı o qədər hay-küylü və ahəngsiz idi ki,

melodiyanı güclə seçmək olurdu.

— Bu, gimnastika cəmiyyətinin orkestridir.

əhatə olunmuş və günəşlə işıqlandırılmış, sərin otaqlarının

kölgəsində bayır divarlarının gözqamaşdırıcı bəyazlığının

daha da qabarıq görünən evinə yetişəndə kiriyib

sakitləşdilər və Katrin dərhal terrasda qaralmaq istəyini

bildirdi. Merso Bernarı ötürməyə getdi. Bu gün o ikinci

dəfə Mersonun şəxsi həyatının bəzi xırdalıqlarının şahidi

oldu. Onlar öz aralarında heç vaxt açıq söhbətlər


99

etməmişdilər, Merso Bernarı çox da xoşbəxt adam

saymırdı, Bernarda Mersonun həyatından baş açmırdı.

Onlar bir-birinə bir söz demədən ayrıldılar. Merso evə

qayıdıb qızlarla razılaşdı ki, sabah hamısı bir yerdə dağlara

gəzintiyə çıxacaqlar. Şenuanın zirvəsi çox sıldırımdır, ora

qalxmaq o qədər də asan deyil, əvəzində qabaqda onları

gözəl bir gün

Katrin və Patris onları keçərək tezliklə nəzərdən itdilər.

— Hə, necədir? — deyə Patris ondan soruşdu.

— Sözüm yoxdur.

Günəş getdikcə yuxarı qalxırdı və onun istiliyi artdıqca

bu hərarətdən canlanan həşəratların cırıltısı daha da

güclənirdi. Bir azdan Patris köynəyini çıxarmalı oldu və

yolunu qurşağa qədər çılpaq davam etdi. Onun günəşdən

qabığı soyulan çiyinlərindən tər axırdı. Onlar dağın yamacı

boyu dolanan cığıra çıxdılar. Ayaqları altındakı ot getdikcə

daha şirəli olurdu. Bir azdan onlar su şırıltısı eşitdilər,

sonra isə kölgəli dar bir yarıqda bulağın qaynadığını

gördülər. Onlar bir-birlərinə su çilədilər, bir az içdilər,


100

Katrin otluqda uzandı, saçı sudan islanıb alnına yapışmış

Patris isə gözlərini qıyaraq xarabalıqlarla,

bilərik, xoşbəxtlik üçün hansısa şərtləri tələb edə bilərik.

Bilirsənmi, başlıcası, xoşbəxtliyə yönəlmiş iradədir, onun

daima və gərgin dərk olunmasıdır. Qalan bütün şeylər —

qadınlar, incəsənət, cəmiyyətdə uğur yalnız bəhanədir.

Üzərində naxış işlədiyimiz kanvadır12, tordur.

— Doğrudur, — deyə Katrin söylədi və günəş onun

gözlərində işıldadı.

— Xoşbəxtliyin keyfiyyəti də vacibdir. Mən yalnız

onun ziddi ilə inadlı və şiddətli qarşıdurma şəraitində

ondan zövq ala bilərəm. Mən xoşbəxtəmmi? Katrin, sən

məşhur düsturu xatırlayırsanmı: “Ah, əgər mən həyatı

yenidən yaşaya bilsəydim?”. Bax, mən elə onu yenidən

yaşayıram. Ancaq sən, yəqin bütün bunların nə olduğunu

başa düşmürsən.

fasilə vermək qərarına gəlib bel çantalarını yerə atdılar.

Onları dağın döşündəki çaxmaq daşından ibarət qayalıq

əhatə edirdi. Əyri-üyrü alçaq palıd ağacı onlara öz dəyirmi


101

kölgəsində yer verdi. Onlar azuqə ehtiyatını çıxarıb

qəlyanaltı etdilər. Ətəyindən tutmuş zirvəsinə qədər bütün

dağ işıq və cırcırama səsinin şiddətindən titrəyirdi. Bürkü

onları hətta palıdın kölgəsində də üzürdü. Patris üzüqoylu

torpağın üstünə uzanaraq onun kəskin iyini ciyərlərinə

çəkdi. Dağın küt təkanları onun bütün bədənində əks

olunurdu. Onların yeknəsəq ritmi Patrisi tədricən taqətdən

saldı və həşəratların qulaqbatırıcı xoru altında qızmar

daşların arasında onu mürgü tutdu.

O, tər içində tamam əzgin bir halda oyandı. Saat üç olardı.

“Balacalar” harasa yoxa çıxmışdılar, ancaq

rütubətlidir. Nəyə görə də sən Fransaya, dağlara

getməyəsən?

— Qoy bu diyar mənlik olmasın, ancaq, Kler, mən

burada xoşbəxtəm. Mən bura isinişmişəm.

— Sən öz xoşbəxtliyini uzatmaq istərdin, hə?

— Xoşbəxtliyi nə uzatmaq, nə də qısaltmaq olar.

Xoşbəxtsən, vəssalam. Hətta ölüm də xoşbəxtliyə əngəl

deyil, o, sadəcə oyun qaydalarına daxil olan bir təsadüfdür.


102

— Bütün bunlar o qədər də inandırıcı deyil, — Roza

düşünərək dedi. Qalan heç kəs dinmədi.

Onlar evə çatanda artıq hava qaralırdı. Katrin Bernarı

çağırmağı öz öhdəsinə götürdü. Merso yuxarıda, öz yataq

otağında oturub, sürahibəndin ağımtıl ləkəsinə, dənizin

dalğavarı tünd çərçivəsinə

Aşağı otaqlardan şux qəhqəhələr eşidildi və bu an

Bernar Mersonun otağına daxil oldu.

— Nə olub? — deyə, o soruşdu.

— Özüm də bilmirəm, — Merso səsləndi.

Həkim ona qulaq asıb yoxladı, ancaq fərli bir

şey deyə bilmədi. Rentgen etmək pis olmazdı, hələliksə bir

söz demək çətindir.

— Eləyərik, — Merso dilləndi.

Həkim pəncərə altının qırağında oturdu.

— Şəxsən mən xəstələnməyi xoşlamıram, — həkim

söylədi. —Xəstəliyin nə olduğunu əla bilirəm. Xəstəlikdən

qanqaraldıcı və alçaldıcı heç nə yoxdur.

Bernarın sözlərini qulaqardına vuran Merso kreslodan


103

qalxıb ona siqaret təklif etdi, kibriti alışdırıb gülərək dedi:

istənilən işə ürəklə girişirdim. Buradasa ancaq başımı

girələyirəm. Vəssalam.

— Belə, — Merso siqaretdən bir qullab vurub tüstünü

tavana buraxaraq dedi. —Ancaq mən əmin deyiləm ki,

fələyin hər saydığı sənin saydığından üstündür. Sadəcə

bizim gələcəyə baxmaq cəhdlərimiz bəzən ağılsız olur.

Ancaq istənilən halda məni elə bir insan təcrübəsi

maraqlandırır ki, orada nəticə gözlənilənlə üst-üstə düşsün.

— Bəli, tale, hər şeydən əvvəl, ölçüdür, — deyə Bernar

gülümsündü.

— İnsan taleyi, — Merso qoşuldu, — əgər ehtirasla

uzlaşırsa cəlbedici ola bilər. Ancaq bəziləri üçün cəlbedici

tale də ölçülərlə biçilir.

— Razıyam, — deyə Bernar söylədi. O, çətinliklə

qalxaraq və arxası Mersoya dayanaraq

O, stetoskopunu götürüb öz kiçik çamadanına qoydu.

— Əslində, siz idealistsiniz, — Merso ona dedi. Onda

elə bir hiss var idi ki, sanki doğuluşundan ölümünə qədər


104

bütün ömrü sıxılıb bir ana, ittiham və təqdis anına

çevrilmişdi.

— Tutaq ki, — Bernar nəsə bir kədər hissilə razılaşdı,

— ancaq bilirsinizmi, çox vaxt idealistlərin əksi olan

adamlar sevməyi bacarmayanlardır.

— Buna inanmayın, — Merso əlini ona uzadaraq dedi.

Bernar onun əlini möhkəm sıxdı.

— Yalnız böyük ümidsizlik, ya da böyük ümidlə

yaşayan adamlar belə düşünə bilərlər.

— Yəqin ki, həm o, həm də o birilə.

— Bu, mənim dərrakəm xaricindədir!

məsələdir; Merso onda özünə bir doğmalıq görürdü. Və o

heç cürə qəbul edə bilmirdi ki, onun “mən” inin bir tərəfi

o birini mühakimə etsin. Vaxtilə onu tamah idarə edirdimi?

Axı o, əsaslı olduğu qədər də pozğun olan bir həqiqəti

qəbul etmişdi ki, pul — müstəqillik əldə etməyin ən həqiqi

və sürətli üsullarından biridir. Öz taleyini ən yaxşı tərzdə

qurmağa cəhd edən adamın nə qədər alçaqlıq və rəzalət

etməli olduğunu düşünərkən hər bir nəcib ürəyi bürüyən


105

acılığı o, özündə boğa bilmişdi. Yoxsulları səfillik içində

doğulub-ölməyə məhkum edən murdar lənətdən

qurtulmuş, pulu pula, nifrəti də nifrətə qısqırtmışdı. Ancaq

hətta bu müdhiş çəkişmə zamanı elə olurdu ki, onu dənizin

ilıq nəfəsindən doğmuş xoşbəxt mələyin nurlu qanadları

bürüyürdü. Amma hayıf ki, o özündə güc tapıb ürəyini

Bernara aça bilmədi və bu

ilə doldururdu. Merso yoldan çıxıb, dağın ətəyində

keçibuynuzu və zeytun ağaclarının arasından burulan

cığırla evə tərəf getdi. Bir neçə dəfə sürüşərkən fikir verdi

ki, bütün cığır tapdanmış zeytunların qara ləkələrilə

doludur. Payızın axırında bütün Əlcəzairi

keçibuynuzundan saçılan sevgi qoxusu bürüyür, axşamlar

və ya yağışdan sonra isə adama elə gəlir ki, sanki günəşin

nəvazişindən doymuş torpaq dincəlir və onun ağuşu badam

kimi ətir saçan toxumlardan hələ də nəm çəkir. Günlərlə iri

ağaclardan bu ağır, boğucu qoxu ətrafa yayılır. Burada, bu

axşam sərinliyi və torpağın yüngülləşmiş nəfəsilə dolu

cığırda isə bu qoxu zəif, çox cüzi hiss olunurdu — belə bir


106

ətir iyi qadından, bütün günü havasız bir yerdə birlikdə

keçirtdiyin və nəhayət,

səmanı və sevgilə nəmlənmiş torpağı bir qəlb təmizliyi ilə,

onu Zaqreyin qətli anında titrədən ehtiras və istəyin həmin

lərzəsilə qəbul edirdi.

V

Yanvarda badam ağacları çiçəklədi. Martda armud, şaftalı

və almalar çiçək açdı. Daha bir aydan sonra kiçik çaylar

artıb dərhal da azaldılar. Mayın ilk günlərində ot biçini

başladı, mayın axırında isə zəmilərdən artıq yulaf və arpa

məhsulu biçilmişdi. İyun üçün erkən armud növü artıq

yetişmişdi. Bulaqlar artıq quruyur, istilər güclənirdi.

Ancaq torpağın bir yerdə qurtarmış qanı başqa yerdə peyda

olaraq pambığı çiçəkləndirir, üzüm salxımlarını şirin şirə

ilə doldururdu. Torpağa od qoya-qoya, az qala hər yerdə

yanğın törədərək qara yellər şığıdı. Sonra isə il birdən-birə

sındı. Üzüm yığımı tez başa çatdı. Sentyabrdan noyabra

qədər torpağı yuyaraq şiddətli

başladı. Elə o vaxt artıq zeytun yetişmişdi, ancaq onu


107

quşlar uçub gedəndən sonra yığmağa başladılar. Və

yenidən suvaşqan torpaqdan toxumlar cücərməyə başladı.

Şimaldan gəlmiş ağır buludlar da dəniz və torpağın

üstündən sürətlə ötüb suyun köpüyünü aldılar və su da

büllur səma kimi təmiz və soyuq oldu. Axşamlar üfüqdə

tez-tez uzaq parıltılar görünürdü. Sonra isə ilk soyuqlar

düşdü.

Bax elə onda da Merso ilk dəfə yatağa düşdü. Plevrit

tutmaları tam bir ay onu dörd divar arasında əsir etdi. O,

ayağa qalxanda isə Şenua yamacları artıq düz dənizə qədər

enib gedən ilk çiçəklərin ağ örtüyü ilə örtülmüşdü. Heç

vaxt yaz onun içini bu qədər tərpətməmişdi. Elə sağaldığı

ilk gecə xarabalıqlar arasında mürgüləyən Tipasanın

yerləşdiyi yüksəkliklərə, uzaq bir gəzintiyə çıxmağa

daha çox tanış gəlmirdi. Onun ölkələri dolaşmağı,

xoşbəxtlik axtarışları, Zaqreyin gicgahındakı dəhşətli yara,

bu beyin və sümük qarışığı, “Dünyanın gözü qarşısındakı

Ev” də sakit xoş saatları, ümid və tanrıları — bütün bunlar

onun qarşısında nəyə görə sevildiyi məlum olmayan, yad


108

və eyni zamanda yaxın bir tarixçə kimi göründü, ona

ürəyinin ən dərin guşələrinə toxunan, ancaq başqası

tərəfindən yazılan hansısa bir kitab kimi göründü.

Həyatında ilk dəfə özünü təkcə bir reallığa bağlı hiss

edirdi: bu risk etməyə meyil, güc ehtirası, özünün dünya

ilə doğmalığının instinktiv dərki idi. Özündə qəzəb və

nifrətə qalib gəldiyindən artıq peşmançılıq nə olduğunu

bilmirdi... Qayaya qısılaraq, barmaqları altında onun kələ-

kötür yanağını duyaraq, ayın işıqlandırdığı dənizin necə

səssiz qabardığına baxır

dənizə tərəf düşdü və insan bədəni kimi isti dənizə girdi.

Su, çiyinləri boyunca axaraq ayaqlarından sezilməz, ancaq

möhkəm bir güclə yapışırdı. Merso bel əzələlərinin

yığılaraq onu necə irəli itələdiyini hiss edərək rəvan bir

tərzdə üzürdü. Hər dəfə əlini yuxarı atanda o, dəniz

üzərində uçan bir yığın gümüşü su damcısı qaldırırdı —

onlar onun xoşbəxtlik saxlananın işıq saçan dənlərinə

bənzəyirdi. Sonra əli yenidən suyu yararaq, kotan əkin

yerini yeni səpin üçün ikiyə böldüyü kimi aralayaraq,


109

yenidən suya qərq olurdu. Arxada isə onun pəncələrinin

çalxaladığı suda köpüklü zolaq qaynayır və dalğalar

ayrılırdı, onların səsi bomboş gecə sakitliyində təəccüb

doğuracaq qədər aydın eşidilirdi. Üzməyinin ritmindən

ovsunlanmış, öz çevikliyindən ləzzət alan Merso daha

sürətlə üzdü və

sahilə çatıb, dişləri dişinə dəysə də xoşbəxtlikdən gülərək

paltarını geyindi.

Geriyə qayıdanda o özünü pis hiss etdi. Dənizdən onun

evinə qalxan cığırdan körfəzin o biri tərəfindəki

qayalıqdan ibarət kiçik yarımada, sütunların hamar

gövdəsi və ətrafda xarabalıqlar görünürdü. Qəflətən bütün

bunlar onun gözündə fırlandı, o səndirləyib qayaya dəydi

və yol qırağındakı əzilmiş ətli yarpaqları mastika qoxusu

verən kolların arasında ayıldı. Qalxıb çətinliklə ay aqlarını

sürüyə-sürüyə evə getdi. Elə indicə sonsuz sevinc mənbəyi

olan bədəni haradasa qarnında yerləşmiş ağrıdan üzülür,

gözləri yumulurdu. O özünə çay düzəltmək istədi, ancaq

su qaynatmaq üçün qazan çirkli idi, içki ürəkbulandıran


110

alındı. Zorla bir-iki qurtum içib yatmağa yollandı.

Çəkmələrini

hansısa dumanlı bir təlaş onu lazımınca yatmağa

qoymurdu. Onda anladı ki, yenidən xəstələnib. Belə bir

bayğınlıq içində, gözlərini eləcə heç açmadan ölə

biləcəyini fikrindən keçirərkən onu qorxu bürüdü. Kənd

kilsəsinin zəngi çaldı, ancaq o zərbələrin sayını ayırd edə

bilmədi. Xəstəlikdən ölmək onu heç cürə açmırdı, ən azı

da, çox vaxt ölümə tədrici, yüngülləşmiş bir keçid olan

xəstəlikdən. O, instinktiv olaraq can atırdı ki, ölümlə öz

həyat qüvvələrinin bütün gücünü səfərbər edib görüşsün.

Ölüm qarşısına yarımcan çıxmaq — Allah eləməsin! O

qalxdı, kreslonu güclə pəncərəyə tərəf çəkdi, oturdu,

yorğana büründü. Yüngül pərdələrin sıx qatları olmayan

yerindən ulduzlar bərq vururdu. O nəfəsini dərindən içəri

çəkib, qoltuqaltılardan bərk yapışdı ki, əllərinin əsməsini

saxlasın. Ən başlıcası, fikir

dünyada necə gözəlliklər var! Onu çox şiddətli həyat eşqi,

həyata qısqanc bir vurğunluq üzürdü. O, Əlcəzairdə


111

göylərin yaşıl qübbəsi altında fabrik fitlərinin səsləndiyi və

insan kütlələrinin küçələrə töküldüyü axşamlar haqqında

düşündü. O, xarabalıqlar arasında yovşan və çöl

çiçəklərini, Saheldə sərv ağacları arasında yetimcəsinə

daldalanan kiçik evi xatırladı — onun gözü qarşısında

gözəlliyi və xoşbəxtliyi sanki ümidsizlikdən, ötəri

əbədiliyin qırıntılarından toxunmuş həyat mənzərəsi

canlanırdı. Bax məhz bundan heç ayrılmaq istəməzdi!

Yəni o olmasa da həyat öz axarıyla gedəcəkdi? Özünə

qarşı gücsüz hiddət və rəhmdən boğularaq Zaqreyin

pəncərəyə yönəlmiş sifətini xatırladı. Onu bərk öskürək

tutdu, birtəhər özünə gəldi. Yorğanın altında isti idi,

olduğuna inandıran zəriflik və ümidin hökmlü çağırışını

eşitməyə macal tapdı.

O ayılanda hava artıq qızmışdı, pəncərə arxasında,

günün altında quşların və cırcıramaların səsi aləmi

bürümüşdü. Birdən yadına düşdü ki, elə bu gün Lüsyena

gəlməlidir. Özünü son dərəcə əzgin hiss etdiyindən yatağa

qədər güc-bəla ilə getdi. Ağzında qızdırmadan qalma dad


112

var idi, gözlərindəsə elə sancı hiss edirdi ki, ətrafında hər

şey tikanlı, yad görünürdü. Merso Bernarı çağırmağı

tapşırdı. Bernar həmişəki kimi dinməz və qayğılı gəldi,

xəstəni müayinə edib, eynəyinin şüşələrini silmək üçün

çıxartdı və nəhayət mızıldandı:

— Hə, işlər pisdir.

Sonra Patrisə iki iynə vurdu, Patris xüsusi bir həssaslığı

ilə fərqlənməsə də bir neçə anlığa huşunu

pisləşsə, birini qırıb udun. Bu, adrenalindir.

Həkim çıxarkən Lüsyena ilə toqquşdu.

— Siz həmişəki kimi gözəlsiniz.

— Patrisə nə olub? O xəstələnib?

— Hə.

— Ciddi?

— Yox, hər şey yaxşıdır, — deyə Bernar onu

sakitləşdirməyə tələsdi. Və artıq qapının ağzına çatanda

əlavə etdi: — Təkcə çalışın onu yormayın, qoyun daha çox

tək qalsın.

Merso bütün günü boğulma tutmaları ilə mübarizə


113

aparırdı. İki dəfə soyuq və inadcıl bir boşluq ürəyinə yol

taparaq yenidən nəbzini durdurmaqla hədələdi, ancaq hər

dəfə adrenalin onu bu yapışqan uçurumdan çıxardı. Və o

bütün günü bulanmış gözlərini pəncərə arxasındakı

misilsiz

qırmızı buludlar axırdı.

— Mən uşaq olanda, — Merso yastıqlara söykənərək

və gözünü səmadan çəkməyərək çətinliklə tələffüz etdi, —

anam deyirdi ki, qürub çağının buludları ölmüş adamların

cənnətə gedən ruhlarıdır. Mən də düşünürdüm ki, işə bir

bax, deməli, mənim də ruhum qırmızı rəngdədir. İndi artıq

bilirəm ki, qırmızı buludlar sadəcə küləyin olmasından

xəbər verir. Ancaq elə bu da çox heyrətamizdir.

Qarabasmalarla dolu gecə gəldi. Əfsanəvi nəhəng

heyvanlar bomboş peyzajlar içində başlarını

yırğalayırdılar. Merso onları yavaşca uzağa, qızdırmalı

bayğınlığının dərinliyinə qovaraq, gözü qarşısında yalnız

Zaqreyin qana bulaşmış sifətini saxladı. Ölüm tezliklə

onları qohumlaşdıracaq, qatil


114

bir az əvvəl o ölümə heyvani bir qorxuyla baxırdı, amma

indi başa düşdü ki, ondan qorxmaq — həyatdan qorxmaq

deməkdir. Ölüm qorxusunu yalnız insanda canlı nə varsa

hamısına hüdudsuz bağlılıqla izah etmək olar. Həyatını

yeni bir yüksəkliyə qaldırmaq üçün hərəkət etməyi qət

etməyən, öz zəifliyindən ağciyərliklə ləzzət alanlar son

anda onların boş-boşuna yaşadıqları həyata görə çıxarılan

hökmü anıb, ölümdən qorxmaya bilməzlər. Belələri heç

vaxt tam gücü ilə yaşamayıblar, bir də ki, onlar

ümumiyyətlə, yaşayıblarmı? Ölüm, yaşadıqları müddətdə

susuzluqlarını yatıra bilməyən yolçuları həyatverici

içkidən həmişəlik məhrum edir. Başqaları üçünsə ölüm,

onların mövcudluğunu inkar və məhv edən, ancaq itaəti də,

qiyamı da eyni cür qəbul edən faciəli və çox xoş bir

hadisəyə çevrilir.

gülümsəyirdi və bu sərt, xəsis təbəssüm onun arıqlamış,

sınıxmış sifətinə gözlənilməz bir güc və gümrahlıq ifadəsi

verdi.

— Hə, necəsən? — deyə Lüsyena zəif səslə soruşdu.


115

— Babat, — deyə o səsləndi və yenidən başını əlləri

arasına alıb öz gecəsinə qərq oldu. Və burada, müqavimət

gücünün azaldığı bir məqamda, tanışlıqlarının

əvvəllərində Rolan Zaqreyin onu belə əsəbiləşdirən

təbəssümünün sirri onun üçün ilk dəfə açıldı. O fasilələrlə

və xırıldaya-xırıldaya nəfəs alırdı; onun nəfəsinin istiliyi

stolun mərmər qapağı üstündə yaş bir ləkə buraxaraq,

sonra ilıq axınla üzünə vururdu və bu sağlam olmayan

istilik onun donmuş barmaqları və pəncələrilə təzadda

xüsusilə hiss olunurdu. İsti və soyuğun uyuşması da həyat

əlaməti

yaşla dolurdu. Ancaq o, həyatdan istədiyini ala bilməyən

insanın son zəifliyi idi. Patrisin isə bu zəiflikdən qorxusu

yox idi. Qanının sanki bədənindən qopmağa can atan dəli

təkanlarına diqqət kəsilən Patris bilirdi ki, bu bəla ondan

yan keçəcək. Çünki ona ayrılmış rolu oynayıb başa

çatdırmışdı, insanın yeganə əsl vəzifəsini — xoşbəxt

olmağı yerinə yetirmişdi. Doğrudur, onun xoşbəxtliyi uzun

çəkmədi. Ancaq bəyəm məsələ vaxtdadır? O ancaq


116

xoşbəxtliyə bir əngəl ola bilər, qalan şeylərdəsə onu nəzərə

almamaq da olar. Merso bu əngəli keçə bildi, ondan

törənmiş yeni və xoşbəxt varlığın nə qədər mövcud olması

— iki il və ya iyirmi il — vacib deyil. Xoşbəxtlik ondan

ibarət idi ki, o bu varlığa həyat vermişdi.

istədiyinə nail olmuşdu: huşu başında öz bədənilə təkbətək

qalmışdı və indi ölümün gözünə gözlərini geniş açıb baxa

bilərdi. Mahiyyət ondan ibarətdir ki, özünü kişi kimi

aparasan, axı, onların hər ikisi kişi idi. Və ətrafda başqa

heç nə — nə məhəbbət, nə də nümayişkaranə jest var,

yalnız Mersonun öz son kartları ilə gediş etdiyi hüdudsuz

səhra və xoşbəxtlik var.

Onun nəfəsi getdikcə zəifləyirdi. Bir udum nəfəs aldı,

ciyərləri xarab olmuş orqanın boruları kimi xırıldadı.

Topuqlarını soyuq aldı, barmaqlarının ucu keyidi. Gün

batırdı.

Sübh çağı quşların səsi və təravətlə dolu idi. Günəş bir

sıçrayışla üfüqdən yuxarı qalxdı. Yer üzü qızıl və bürküyə

büründü. Səma və dəniz bir-birini mavi və kəhrəba


117

damcılarına bürüyür, şüalarla

ləngiməsindən istifadə edərək get-gedə sürətlə nəfəs alırdı.

Yumaqsa elə hey qalxır, qalxırdı. Merso Lüsyenaya baxıb

gülümsədi, sakit gülümsədi — deyirdin bəs, bu təbəssüm

də haradansa içəridən gəlirdi.

Sonra içindəki bu ağır-ağır, qarşısıalınmaz yüksəlişi

hiss edə-edə yastıqlara söykəndi. Lüsyenanın azca şişmiş

dodaqlarına, onun kürəyinin arxasından görünən torpağın

təbəssümünə baxdı — eyni maraq və vəcdlə baxdı.

“Bir dəqiqədən, bir saniyədən sonra”, — fikrindən

keçdi. Yüksəliş bitdi. Və daşlar arasında daş olub, o,

fərəhli ürəklə tərpənməz dünyaların həqiqətlərinə müraciət

etdi.


Documents

downloaded from KitabYurdubeylagan.cls.az/front/files/libraries/421/books/277857453.pdf · bağlamadığı qapını açdı və təbii ki, arxasınca bağladı. Dəhlizlə irəliləyib,