38
1 TARKASANGRAHADIPIKA (Under the Project of Content Generation with a view to develop E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.) Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus National Co-ordinator Dr. R.G.MURALI KRISHNA (RSKS, New Delhi) Co-ordinator Dr. R. BALAMURUGAN Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus Asst. Co-ordinators Dr. N. R. SREEDHARAN Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN (DEEMED UNIVERSITY) Guruvayoor Campus, Puranattukara

Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

  • Upload
    others

  • View
    12

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

1

TARKASANGRAHADIPIKA

(Under the Project of Content Generation with a view to develop

E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.)

Chief Director

Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY

Vice Chancellor

Director

Prof. Ch. L. N. SARMA

Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus

National Co-ordinator

Dr. R.G.MURALI KRISHNA

(RSKS, New Delhi)

Co-ordinator

Dr. R. BALAMURUGAN

Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus

Asst. Co-ordinators

Dr. N. R. SREEDHARAN

Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN

RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN

(DEEMED UNIVERSITY)

Guruvayoor Campus, Puranattukara

Page 2: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

2

तरक सगरह:। भारतसरकरारसय योजना (Content Generation with a view to develop

E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)

परधानननरदशर:

आचायक परमशररनारायणशासरी

रलपनतिः

ननरदशर:

आचायक चलला.लकषमीनारायणशमाक पराचायक:, गररायर पररसर:

राषटरियसयोजरिः

डा. रा.गायरीमरलीररणिः पररयोजनाधधरारी

राषटरिय ससरत ससथानम, नररदहली

परधानसयोजरिः

डा. आर. बालमरगन

पररसरनवयनयायवरभागाधयकष:, गररायर पररसर:

उपसयोजरौ

डा. एन.आर.शरीधरन

डा. ओ. आर. वरजयराघरन

राषटरिय ससरत ससथानम, (माननत वरशरवरदयालयिः) गररायर पररसरिः परनाटटररा।

Page 3: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

3

अथ

रदीवपरया सहहत:।

तरक सगरह:। ननधाय हहरद वरशरश वरधाय गररनरदनम।

बालाना सखबोधाय करियत तरक सगरह:।।

तरक सगरहरदीवपरा

वरशरशरर सामबमनति परणणपतय धगरा गरम ।

टीरा शशशहहता रर तरक सगरहरदीवपराम ।।

(त.रदी.) चिकीरषितसय गरनथसय निरविघिपरिसमापतयथ शिषटािािािशमतशरनतबोचितकतिवयताक-

शमषटदवतािमसकािलकषण मङगल शिषयशिकषाथ निबधिशचिकीरषित गरनथादौ परनतजािीत - ननधायनत।

िि मङगलसय समाशपततसाििव िाशसत। मङगल कतऽरप कादमबयािदौ निरविघिपरिसमापतय-

दिििात। मङगलाभावऽरप ककिणावलयादौ समाशपततदिििात । अनवयवयनतिकवयशभिािाददनत िनि।

कादमबयािदौ रवघिबाहलयासमापतयभाव:। ककिणावलयादौ त गरनथाद बदहिव मङगल कतमतो ि

वयशभिाि:।

िि मङगलसय कतिवयव कक परमाणशमनत िनि । शिषटािािािशमतशरतिव परमाणवात।

"समाषटततरामो मङगलमाचरत'' इनत शरत:। तथादह - मङगल वदबोचितकतिवयताकमलौकककारवगीत-

शिषटािािरवषयवाददिािददवत। भोजिादौ वयशभिािवािणायालौकककनत। िातरिशरादिादौ

वयशभिािवािणाया-रवगीतनत। शिषटपद सपषटाथिम। "न रयाकषटननरफल रमक'' इनत जलताडिादिरप

निरषदिवाददनत।।

Page 4: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

4

तरकयिनत परनतपादयनत इनत तराकिः दरवयाददसपततपदाथािसतषा सगरह: सकषपण सवरपकथि

कियत इयथि:। कसम परयोजिाययत आह - सखबोधायनत। सखिािायासि बोि: पदाथिजञाि तसमा

इयथि:।। िि बहष तकि गरनथष सस ककमथिमपविगरनथ: कियत इयत आह - बालानाशमनत।

तषामनतरवसततवाद बालािा बोिो ि जायत इयथि:। गरहणिािणपटबािल:। ि त सतिनिय:। कक

कवा कियत इयत आह - ननधायनत। वरशरश जगशनियनताि शिव हहरद ननधाय नितिा

सथापनयवा, सविदा तदधयािपिो भवयथि:। गरणा रवदयागरणा रनरदन िमसकाि वरधाय

कवयथि:।।

(त.स.) दरवयगणरमकसामानयवरशषसमरायाभारा: सतत परदाथाक:।

(त.रदी.) पदाथािशनवभजत - दरवयनत। पदसयाथि: पदाथि इनत वयपततयाशभियव

पदाथिसामानयलकषण लभयत।।

िनवि रवभागादव सपततव शसदि सपततगरहण वयथिशमनत िनि।

अचिकसखयावयवचछदाथि वात। िनवनतरिरकत: पदाथि: परशमतो वा ि वा। िादय:, परशमतसय

निषिायोगात। िानय:, परनतयोचगपरशमनत रविा निषिािपपततरिनत िनि। पदाथि व

दरवयाददसपततानयतमववयापतयशमनत वयवचछदाथि वात। िि सपततानयतमव सपततशभनिशभनिवशमनत

वरकतवयम। एव ि सपततशभनिसयापरशसदधया कथ सपततानयतमववयाशपततनिचिय इनत िनि।

दरवयाददसपततानयतमव िाम दरवयाददभदसपततकाभाव-वततवम। अतो दोषरविहात। एवमगरऽरप

दरषटवयम।

(त.स.) तर दरवयाणण पधथवयततजोरायराराशरालहरदगातममनाशस नरर।

(त.रदी.) दरवय रवभजत - तरनत। ति दरवयाददमधय दरवयाणण िववयनवय:।। कानि तािीयत

आह - पधथरीनत।।

िि तमसो दिमदरवयसय रवदयमािवाकथ िवव दरवयाणीनत? तथादह - िील तमचिलतीय-

बाचितपरतीनतबलानिीलरपािाितया कियािाितया ि तमसो दरवयव तावशसदिम। ति तमसो

Page 5: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

5

िाकािाददपञिकऽनतभािवो रपवततवात। अत एव ि वायौ, सपिािभावात सदागनतमततवाभावाचि। िारप

तजशस, भासविरपाभावादषणसपिािभावाचि। िारप जल, िीतसपिािभावानिीलरपवततवाचि। िारप

पचथवया, गनिाभावासपिििदहतवाचि। तसमाततमो दिमदरवयशमनत िनि। तमससतजोऽभावरपवात।

तथादह - तमो ि ररपदरवयमालोकासहकतिकषगराहयवात, आलोकाभाववत। ररपदरवयिाकषष-

परमायामालोकसय कािणवात। तसमापरौढपरकािकतज:सामानयाभावसतम:। ति िील तमचिलतीनत

परययो भरम:। अतो िव दरवयाणीनत शसदिम।

दरवयवजानतमततव गणवततव वा दरवयसामानयलकषणम। लकषयकदिावरततवमवयाशपतत:, यथा गो:

करपलवम। अलकषय लकषणसय वतििमनतवयाशपतत:, यथा गो: िङचगवम। लकषयमािावरततवमसमभव:,

यथा गोिकिफवततवम।। एतददषणियिदहतिमो लकषणम। स एवासािािणिमि इयचयत।

लकषयतावचछदकसमनियतवमसािािणवम। वयावतिकसयव लकषणव वयावततावशभियवादौ

िानतवयाशपततितसतदवािणाय तदशभनिव िमिरविषण दयम। वयवहािसयारप लकषणपरयोजिव तनि

दयम। वयावततिरप वयवहािसाििवात।।

िि गणवततव ि दरवयसामानयलकषणम, आदयकषणावशचछनिघट उपनिरविषटघट िावयापततरिनत

िनि। गणसमािाचिकिणसतताशभनिजानतमततवसय रववकषकषतवात।। िनववमपतयक रप िसापथचगनत

वयवहािादरपादावनतवयाशपततरिनत िनि। एकाथिसमवायादव तादिवयवहािोपपततौ गण गणािङगीकािात।।

(त.स.) रपरसगनधसपशकसखयापररमाणपथकततरसयोगवरभागपरतरापरतरगरतरदररतरसनहशबरदबदधधसख-

रद:खचछादरषपरयतनधमाकधमकससराराशचतवरिशनतगकणा:।

(त.रदी.) गण रवभजत - रपनत। दरवयकमिशभनिव सनत सामानयवानगण:। गणवजानतमानवा।। िि

लघवमद वकदििवादीिा रवदयमािवाकथ ितरविनतगिणा इनत िनि। लघवसय

गरवाभावरपवात। मद वकदििवयोिवयवसयोगरविषरपवात।।

(त.स.) उतकषपणापकषपणारञचनपरसारणगमनानन पञच रमाकणण।

Page 6: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

6

(त.रदी.) कमि रवभजत - उतकषपणनत। सयोगशभनिव सनत सयोगासमवानयकािण कमि।

कमि वजानतमदवा। भरमणादीिामरप गमिऽनतभािवात ि पञिवरविोि:।।

(त.स.) परमपर चनत दवरवरध सामानयम।

(त.रदी.) सामानय रवभजत - परशमनत। पिमचिकदिवरतत। अपि नयिदिवरतत। सामानयाददितषटय

जानतिािशसत।।

(त.स.) ननतयदरवयरततयो वरशषासतरननता एर।

(त.रदी.) रविष रवभजत - ननतयनत। पचथवयाददितषटयपिमाणव: आकािाददपञिक ि

नियदरवयाणण।।

(त.स.) समरायसतरर एर।

(त.रदी.) समवायसय भदो िासतीयाह - समरायनत।।

(त.स.) अभारशचतवरकध:। परागभार: परधरसाभारोऽतयनताभारोऽनयोनयाभारशचनत।

(त.रदी.) अभाव रवभजत – परागभार इनत।।

(त.स.) तर गनधरती पधथरी।। सा दवरवरधा, ननतयाननतया चनत। ननतया परमाणरपा। अननतया

रायकरपा। पनषटसरवरधा शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमसमरदारदीनाम। इषटनदरय गनधगराहर घराण

नासागररनतक। वरषयो मतपाषाणाहरद:।

(त.रदी.) तिोददििमािसािात परथम पचथवया लकषणमाह – तरनत।। िामिा पदाथिसकीतििमददि:।

उददििम ि सवििचछव नियाशमका ।

िि सिभयसिभयवयवािबि दरवय पिसपिरविोिि गनिािपादादवयाशपतत:। ि ि ति

गनिपरतीयिपपरततरिनत वाचयम। अवयवगनिसयव ति परतीनतसभवि चििगनिािङगीकािात। कक

Page 7: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

7

िोपनिरविषटघटादाववयाशपततरिनत िनि। गनिसमािाचिकिणदरवयवापिजानतमततवसय रववकषकषत-

वात। िि जलादावरप गनिपरतीतिनतवयाशपततरिनत िनि। अनवयवयनतिकाभया पचथवीगनिसयव ति

भािाङगीकािात। िि कालसय सवाििाितया सवषा लकषणािा कालऽनतवयाशपततरिनत िनि।

सवाििाितापरयोजकशभनिसबनिि लकषणवसय रववकषकषतवात।।

पचथवी रवभजत - सा दवरवरधनत। नियव धवसापरनतयोचगवम। अनियव धवसपरनतयो-

चगवम।। परकािानतिण रवभजत - पनररनत। आमिो भोगायति ििीिम। यदवशचछनिामनि भोगो

जायत तदभोगायतिम। सखद:खानयतिसाकषाकािो भोग:। िबदतिोदभतरविषगणािाशरयव सनत

जञािकािणमि:सयोगाशरयवशमशनदरयवम। ििीिशनदरयशभनिो रवषय:। एव ि गनिवचछिीि पाचथिव-

ििीिम, गनिवददशनदरय पाचथिवशनदरयम, गनिवाशनवषय: पाचथिवरवषय इनत तततललकषण बोधयम।।

पाचथिवििीि दिियनत - शरीरशमनत।। इशनदरय दिियनत - इषटनदरयशमनत।। गनिगराहकशमनत परयोजिम।

घराणशमनत सजञा। िासागरयाशरयोशरकत:। एवमततिि जञयम।। पाचथिवरवषय दिियनत - मतपाषाणारदीनत।

(त.स.) शीतसपशकरतय आप:। ताशच दवरवरधा:। ननतया अननतयाशचनत। ननतया: परमाणरपा:।

अननतया: रायकरपा:। पनषटसरवरधा: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर ररणलोर। इषटनदरय रसगराहर रसन

षटजहरागररनतक। वरषय: सररतसमदराहरद:।

(त.रदी.) अपा लकषणमाह - शीतनत। उपनिरविषटजलऽवयाशपततवािणाय िीतसपििसमािाचिकिण-

दरवयवापिजानतमततव रववकषकषतम।। िीत शिलातलशमयादौ जलसबनिादव िीतसपििभािशमनत

िानतवयाशपतत:। अनयसव पवििीया वयाखययम।।

(त.स.) उरणसपशकरततज:। तददवरवरधम। ननतयमननतय चनत। ननतय परमाणरपम। अननतय

रायकरपम। पनषटसरवरधम। शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमाहरदतयलोर परशसदधम। इषटनदरय रपगराहर

चकष: ररणतारागररनतक। वरषयशचतवरकध:। भौमहरदवयौरदयाकररजभरदात। भौम रहनयाहरद। अबबनधन हरदवय

वरदयरदाहरद। भकततसय पररणामहतरौरदयकम। आररज सरणाकहरद।

Page 8: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

8

(त.रदी.) तजसो लकषणमाह - उरणसपशकरहरदनत। उषण जलशमनत परतीतसतज:सयोगािरविानय-

वानिानतवयाशपतत:।। रवषय रवभजत - भौमनत। िि सवण पाचथिव पीतवात, गरवात हरिदरावददनत

िनि।। अयनतािलसयोग सनत घतादौ दरवविािदिििि, जलमधयसथघत तनिािादिििि ि

असनत परनतबनिक पाचथिवदरवविािाचगरसयोगयो: कायिकािणभावाविािणात सवणिसयायनतािलसयोग

सयिशचछदयमािदरववाचिकिणवि पाचथिववािपपतत:, पीतदरवयदरवविािपरनतबनिकतया

दरवदरवयानतिशसदिौ िशमरततकदरववाचिकिणतया जलवािपपतत: रपवततया वायवाददषविनतभािवात

तजसवशसदचि:। तसयोषणसपििभासविरपयोरपषटमभकपाचथिवरपसपिािभया परनतबनिादिपलशबि:।

तसमासवण तजसशमनत शसदिम।

(त.स.) रपरहहतसपशकरानराय:। स दवरवरधो ननतयोऽननतयशचनत। ननतय: परमाणरप:। अननतय:

रायकरप:। पनषटसरवरध: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर रायलोर। इषटनदरय सपशकगराहर

तरकतसरकशरीररनतक। वरषयो रकषाहरदरमपनहत: राय:। शरीरानत:सचारी राय: पराण:। स

चरोऽतयपाधधभरदातपराणापानाहरदसजा लभत।

(त.रदी.) वाय लकषयनत - रपरहहतनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सपििवानिनत।

पचथवयादावनतवयाशपततवािणाय रपिदहत इनत।।

पराणसय किानतभािव इयत आह - शरीरनत। एक एव पराण: सथािभदापराणापािाददिबदः

वयवदियत इयथि:।

सपिाििमयो वाय:। तथादह योऽय वायौ वानत सयिषणािीतसपिि उपलभयत स रकवचिदाचशरतो

गणवादरपवत। ि िासय आशरय: पचथवी। उदभतसपििवपाचथिवसयोदभतरपवततवनियमात। ि

जलतजसी, अिषणािीतसपििवततवात। ि रवभितषटय, सवििोपलशबिपरसङगात। ि मि:,

पिमाणसपििसयातीशनदरयवात। तसमादय: परतीयमािसपिािशरय: स वाय:।

िि वाय: परयकष:। परयकषसपिािशरयवाद घटवददनत िनि। उदभतरपवततवसयोपाचिवात। यि

दरवयव सनत बदहरिशनदरयजनयपरयकषव तिोदभतरपवततवशमनत साधयवयापकवम। यि

Page 9: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

9

परयकषसपिािशरयव ति उदभतरपववनिासतीनत पकष साििावयापकवम। ि िव

तपततवारिसथतजसोऽपतयपरयकषवापरतत:, इषटवात। तसमादरपिदहतवादवायिपरयकष:।।

इदािी कायिरपपचथवयाददितषटयसयोपरततरविाििम: कथयत। ईचविसय चिकीषािविापिमाणष

किया जायत। तत: पिमाणदवयसयोग सनत दवयणकमपदयत। तरिशभिव

दवयणकसयणकमपदयत। एव ितिणकाददिमण महती पचथवी, महय आप:, महततज:,

महानवायरपदयत। एवमपनिसय कायिदरवयसय सशजहीषािविाशियया पिमाणदवयरवभाग

दवयणकिाि: इयव पचथवयाददिाि:। असमवानयकािणिािाददवयणकिाि:।

समवानयकािणिािायणकिाि इनत सपररदाय:। सवििासमवानयकािणिािात दरवयिाि इनत

नरीना:।।

कक पि: पिमाणसदभाव परमाणम? उचयत-जालसयिमिीचिसथ सवित: सकषमतम

यददरवयमपलभयत तसावयवम िाकषषदरवयवात घटवत। यणकावयवोऽरप सावयवो

महदािमभकवात कपालवत। यो दवयणकावयव: स एव पिमाण:। स ि निय:। तसयारप

कायि वऽिवसथापरसङगात। सशषटपरलयसदभाव "धाता यथापरकमरलपयत'' इयाददशरनतिव परमाणम।

सविकायिदरवयधवसोऽवानतिपरलय:। सविभावकायिधवसो महापरलय इनत रववकात।।

(त.स.) शबरदगणरमाराशम। तचचर वरभ ननतय च।

(त.रदी.) आकाि लकषयनत - शबरदगणरशमनत।। िनवाकािमरप पचथवयाददवनिािा कक, ियाह -

तचचरशमनत। भद परमाणाभावाददयथि:।। एकवादव सविि िबदोपलबिरविभवमङगीकतिवयशमयाह -

वरषटवरनत। सविमतिदरवयसयोचगव रवभवम। मति व परिशचछनिपरिमाणवततव कियावततव वा।।

रवभवादवामवशनियशमयाह - ननतय चनत ।।

(त.स.) अतीताहरदवयरहारहत: राल: । स चरो वरभननकतयशच।

(त.रदी.) काल लकषयनत - अतीतनत। सवाििाि: काल: सविकायिनिशमततकािणम।।

Page 10: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

10

(त.स.) पराचयाहरदवयरहारहतहरदकर। सा चरा वरवरी ननतया च।

(त.रदी.) ददिो लकषणमाह - पराचीनत। ददगरप कायिमाि निशमततकािणम।।

(त.स.) जानाधधररणमातमा। स दवरवरध:, जीरातमा परमातमा चनत। तरशरर: सरकज: परमातमर

एर। जीरसत परनतशरीर शभननो वरभननकतयशच।

(त.रदी.) आमिो लकषणमाह - जाननत।। आमाि रवभजत - स दवरवरध इनत।। पिमामिो

लकषणाह - तरनत। नियजञािाचिकिणवमीचविवम।।

िनवीचविसय सदभाव कक परमाणम। ि तावपरयकषम। तदचि बाहयमानति वा। िादय:,

अररपदरवयवात। िानय:, आमसखदःखाददवयनतरिरकतवात। िापतयिमाि, शलङगाभावात इनत िनि।

अङकिाददक सकतिक कायि वात घटवददयिमािसय परमाणवात। उपादािगोििापिोकषजञाि-

चिकीषािकनतमततव कति वम। उपादाि समवानयकािणम। सकलपिमाणवाददसकषमदशिि वात सविजञवम।

"य: सरकज: स सरकवरत'' इयागमोऽरप ति परमाणम।।

जीवसय लकषणमाह - जीर इनत। सखादयाशरयव जीवलकषणम।।

िि "मिषयोऽह बराहमणोऽहम'' इयादौ सवििाहपरयय ििीिसयव रवषयवाचछिीिमवामनत

िनि। ििीिसय आमव किपादाददिाि सनत ििीििािादामिोऽरप िािपरसङगात।

िापीशनदरयाणामामवम। "योऽह घटमदराकष सोऽहशमरदानी सपशाशम'' इयिसिािाभावपरसङगात।

अनयािभतऽथऽनयसयािसिािायोगात। तसमाददहशनदरयवयनतरिरकतो जीव:। सखद:खाददवचियापरनत-

ििीि शभनि:। स ि ि पिमाण:। सविििीिवयारपसखादयिपलशबिपरसङगात। ि मधयमपरिमाणवाि।

तथा सयनियवपरसङगि कतहािाकताभयागमपरसङगात। तसमाशनियो रवभजीव:।

(त.स.) सखरद:खादयपलषटबधसाधनशमषटनदरय मन:। तचच परतयातमननयततरारदननत परमाणरप ननतय

च।

(त.रदी.) मिसो लकषणमाह - सखनत। सपिििदहतव सनत कियावततव मिसो लकषणम।। तदरवभजत -

तचचनत। एककसयामि एकक मि इयामिामिकवानमिसोऽपतयिकवशमयथि:।।

परमाणरपशमनत। मधयमपरिमाणवततवऽनियवपरसङगाददयथि:।।

Page 11: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

11

िि मिो रवभ सपिििदहतव सनत दरवयवादाकािवददनत िनि। मिसो रवभव आममि:-

सयोगसयासमवानयकािणसयाभावाजजजञािािपरततपरसङगात। ि ि रवभदवयसयोगोऽशसवनत वाचयम।

तसयोगसय नियवि सषपतयभावपरसङगात। पिीतदवयनतरिरकतसथल आममि:सयोगसय सविदा

रवदयमािवात। अणव त यदा मि: पिीतत पररविनत तदा सषशपतत:, यदा नि:सिनत तदा

जञािोपरततरियणवशसदचि:।।

(त.स.) चकषमाकरगराहयो गणो रपम। तचच शकतलनीलपीतरकततहररतरवपशधचरभरदात सततवरधम।

पधथरीजलतजोरवतत। तर पधथवया सततवरधम। अभासररशकतल जल। भासररशकतल तजशस।

(त.रदी.) रप लकषयनत - चकषररनत। सखयादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम। रपवऽनतवयाशपततवािणाय

गणपदम।

िनववयापतयवरततिीलाददसमदाय एव चििरपशमनत िनि। रपसय वयापतयवरततवनियमात।। िि

चििपटऽवयवरपसयव परतीनतरिनत िनि। रपिदहतवि पटसयापरयकषवपरसङगात। ि ि

रपवसमवतव परयकषवपरयोजकम गौिवात। तसमापटसय परयकषवािपपततया चििरपशसदचि:।।

रपसयाशरयमाह - पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - तरनत।।

(त.स.) रसनगराहयो गणो रस:। स च मधरामललरणरटरषायनतकततभरदातषडवरध: पधथरीजलरवतत:।

पधथवया षडवरध:। जल मधर एर।

(त.रदी.) िस लकषयनत - रसननत। िसवऽनतवयाशपततपरिहािाय गणपदम।। िससयाशरयमाह -

पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - पधथवयाशमनत।।

(त.स.) घराणगराहयो गणो गनध:। स दवरवरध:। सरशभरसरशभशचनत पधथरीमाररवतत:।

(त.रदी.) गनि लकषयनत - घराणनत। गनिवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।।

Page 12: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

12

(त.स.) तरधगषटनदरयमारगराहयो गण: सपशक:। स बरवरध: शीतोरणानरणाशीतभरदात।

पधथवयततजोरायरवतत:। तर शीत जल। उरणसतजशस। अनरणाशीत: पधथरीरायरो:।

(त.रदी.) सपि लकषयनत - तरधगनत। सपिि वऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।

सयोगादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम।।

(त.स.) रपाहरदचतरटय पधथवया पारजमननतय च। अनयरापारज ननतयमननतय च। ननतयगत

ननतयम। अननतयगतमननतयम ।

(त.रदी.) पारजशमनत। पाकसतज:सयोग:। ति पविरप िचयनत। रपानतिमपदयत इयथि:।।

ति पिमाणषवव पाक:। ि दवयणकादौ। आमनिकषकषपतत घट पिमाणष रपानतिोपततौ

चयामघटिाि पिदिवयणकाददिमण िरकतघटोपरतत:। ति पिमाणव: समवानयकािणम। तज:सयो-

गोऽसमवानयकािणम। अदषटाददक निशमततकािणम। दवयणकाददरप कािणरपमसमवानयकािणशमनत

पीलपाकवाददिो रशवषरा:। पविघटसय िाि रविव अवयरवनयवयवष ि पिमाणपयिनतष यग-

पदरपानतिोपरततरिनत रपििपाकवाददिो नयानयरा:। अत एव पाचथिवपिमाणरपाददकमनियशमयथि:।।

अनयर - जलादारवयथि:।। ननतयगतशमनत पिमाणगतशमयथि:।। अननतयगतशमनत दवयणकाददगत-

शमयथि:।। रपाददितषटयमदभत परयकषम। अिदभतमपरयकषम। उदभतव परयकषवपरयोजको िमि:।

तदभावोऽिदभतवम।।

(त.स.) एरतराहरदवयरहारहत: सखया। नरदरवयरवतत:। एरतराहरदपराधकपयकनता। एरतर ननतयमननतय च।

ननतयगत ननतयम। अननतयगतमननतयम। दवरतराहरदर त सरकराननतयमर।

(त.रदी.) सखया लकषयनत - एरतरनत।।

(त.स.) मानवयरहाररारण पररमाणम। नरदरवयरवतत। तचचतवरकधम। अण महदरदीघि हरसर चनत।

(त.रदी.) परिमाण लकषयनत - माननत।। परिमाण रवभजत - तचचनत। भावपरिािो निदि:। अणव,

महततव, दीघि व , िसवव ि यथि:।।

Page 13: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

13

(त.स.) पथगववयरहाररारण पथकततरम। सरकदरवयरवतत।

(त.रदी.) पथरकव लकषयनत - पथधगनत। इदमसमापथचगनत वयवहािकािण पथरकवशमयथि:।।

(त.स.) सयकततवयरहारहत: सयोग:। सरकदरवयरवतत:।

(त.रदी.) सयोग लकषयनत - सयकततनत। इमौ सयरकतारवनत वयवहािहतरियथि:। सखयाददलकषण सविि

ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत रविषणीयम।। सयोगो दरवरवि:। कमिज: सयोगजचिनत।

आदयो हसतकियया हसतपसतकसयोग:। दरवतीयो हसतपसतकसयोगाकायपसतकसयोग:।

अवयापतयवरतत: सयोग:। सवायनताभावसमािाचिकिणवमवयापतयवरततवम।।

(त.स.) सयोगनाशरो गणो वरभाग:। सरकदरवयरवतत:।

(त.रदी.) रवभाग लकषयनत - सयोगनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत। रपादावनतवयाशपतत-

वािणाय सयोगिािक इनत।। रवभागोऽरप दरवरवि:। कमिजो रवभागजचिनत। आदयो हसतकियया

हसतपसतकरवभाग:। दरवतीयो हसतपसतकरवभागाकायपसतकरवभाग:।।

(त.स.) परापरवयरहारासाधारणरारण परतरापरतर। पधथवयाहरदचतरटयमनोरवततनी। त दवरवरध।

हरदकतरत रालरत चनत। रदरसथ हरदकतरत परतरम। समीपसथ हरदकतरतमपरतरम। जयरठ रालरत

परतरम। रननरठ रालरतमपरतरम।

(त.रदी.) पिवापिवयोलिकषणमाह - परापरनत। पिवयवहािासािािणकािण पिवम। अपिवयवहािा-

सािािणकािणमपिवशमयथि:।। त रवभजत - त दवरवरध इनत।। ददरककतयोरदाहिणमाह - रदरसथ

इनत।। कालकत उदाहिनत - जयरठ इनत।।

(त.स.) आदयपतनासमरानयरारण गरतरम। पधथरीजलरवतत।

(त.रदी.) गरव लकषयनत - आदयनत। दरवतीयाददपतिसय वगासमवानयकािणवाद

वगऽनतवयाशपततवािणायादयनत।।

Page 14: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

14

(त.स.) आदयसयनरदनासमरानयरारण दररतरम। पधथवयततजोरवतत। तददवरवरधम। साशसदधधर

नशमवततर चनत। साशसदधधर जल। नशमवततर पधथरीतजसो:। पधथवया घतारदारषटगवनसयोगज दररतरम।

तजशस सरणाकरदौ।

(त.रदी.) दरवव लकषयनत - आदयनत। सयनदि परसरवणम। तज:सयोगज िशमरततकम। तदशभनि

साशसदचिकम।। पचथवया िशमरततकमदाहिनत - घतारदावरनत।। तजशस तदाह - सरणाकरदावरनत।।

(त.स.) चणाकहरदवपणडीभारहतगकण: सनह:। जलमाररवतत:।

(त.रदी.) सिह लकषयनत - चणनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय

रपणडीभावनत।।

(त.स.) शरोरगराहयो गण: शबरद:। आराशमाररवतत:। स दवरवरध:। धरनयातमरो रणाकतमरशचनत।

धरनयातमरो भयाकरदौ। रणाकतमर: ससरतभाषाहरदरप:।

(त.रदी.) िबद लकषयनत - शरोरनत। िबदवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय

शरोिनत।।

िबदशसिरवि: सयोगज:, रवभागज:, िबदजचिनत। तिादयो भिीदणडसयोगजनय:। दरवतीयो वि

पाटयमाि दलदवयरवभागजनयचिटिटािबद:। भयािदददिमािभय शरोिदिपयिनत दरवतीयाददिबदा:

िबदजा:।।

(त.स.) सरकवयरहारहतगकणो जान बदधध:। सा दवरवरधा। समनतरनभरशचनत।

(त.रदी.) बदिलिकषणमाह - सरकवयरहारनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत।

रपादावनतवयाशपततवािणाय सरकवयरहार इनत। जािामीयिवयवसायगमय जञािवमव लकषणशमनत

भाव:।। बदचि रवभजत - सनत।।

(त.स.) ससरारमारजनय जान समनत:।

Page 15: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

15

(त.रदी.) समतलिकषणमाह - ससरारनत। भाविाखय: ससकाि:। ससकािधवसऽनतवयाशपततवािणाय

जञािशमनत। घटाददपरयकषऽनतवयाशपततवािणाय ससकािजनयशमनत। परयशभजञायामनतवयाशपततवािणाय

मािपदम।

(त.स.) तदशभनन जानमनभर:। स दवरवरध:। यथाथोऽयथाथकशचनत।

(त.रदी.) अिभव लकषयनत - तदशभननशमनत। समनतशभनि जञािमिभव इयथि:। अिभव रवभजत - स

दवरवरध इनत।।

(त.स.) तदरनत ततपरराररोऽनभरो यथाथक:। यथा रजत इरद रजतशमनत जानम। सर परमतयचयत।

(त.रदी.) यथाथाििभवसय लकषणमाह - तदरतीनत।।

िि घट घटवशमनत परमायामवयाशपतत:। घटव घटाभावाददनत िनि। यि यसबनिोऽशसत ति

तसबनिािभव इयथाित। घटव घटसबनिोऽसतीनत िावयाशपतत:।। सरनत। यथाथाििभव एव िासि

परमयचयत इयथि:।।

(त.स.) तरदभाररनत ततपरराररोऽनभरोऽयथाथक:। यथा शकततावररद रजतशमनत जानम। सरापरमतयचयत।

(त.रदी) अयथाथाििभव लकषयनत - तरदभाररतीनत। िशनवद सयोगीनत परमायामनतवयाशपततरिनत िनि।

यदवचछदि यसबनिाभावसतदवचछदि तसबनिजञािसय रववकषकषतवात। सयोगाभावावचछदि

सयोगजञािसय भरमवात। सयोगावचछदि सयोगसबनिसय सवानिानतवयाशपतत:।

(त.स.) यथाथाकनभरशचतवरकध:। परतयकषानशमतयपशमनतशाबरदभरदात। ततररणमवप चतवरकधम।

परतयकषानमानोपमानशबरदभरदात।

(त.रदी.) यथाथाििभव रवभजत - यथाथनत।। परसङगापरमाकिण रवभजत - ततररणमपीनत।

परमाकिणशमयथि:। परमाकिण परमाणशमनत परमाणसामानयलकषणम।।

(त.स.) असाधारण रारण ररणम।

Page 16: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

16

(त.रदी.) किणलकषणमाह - असाधारणनत। ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत।।

(त.स.) रायकननयतपरकरवतत रारणम।

(त.रदी.) कािणलकषणमाह - रायनत। पविवरतत कािणशमयरकत िासभादावनतवयाशपतत: सयादतो नियतनत।

तावनमाि कत कायऽनतवयाशपतत:। अत: पविवततीनत।।

िि तनतरपमरप पट परनत कािण सयाददनत िनि। अिनयथाशसदिव सतीनत रविषणात।

अिनयथाशसदिवमनयथाशसदचििदहतवम। अनयथाशसदचि: तरिरविा। यि सहव यसय य परनत

पविवरतत-वमवगमयत त परनत ति तदनयथाशसदिम।। यथा तनतिा तनतरपम, तनतव ि पट

परनत। अनय परनत पविवरततव जञात एव यसय य परनत पविवरततवमवगभयत त परनत तदनयथाशसदिम।

यथा िबद परनत पविवरततव जञात एव पट परयाकािसय। अनयि रकलपततनियतपविवनतिि: एव

कायिसभव तसह-भतमनयथाशसदिम। यथा पाकजसथल गनि परनत रपपरागभावसय। एव

िािनयथाशसदिनियतपविवरततव कािणवम।।

(त.स.) रायि परागभारपरनतयोधग।

(त.रदी.) कायिलकषणमाह - रायकशमनत।।

(त.स.) रारण बरवरधम। समराययसमरानयननशमततभरदात।

(त.रदी.) कािण रवभजत - रारणशमनत।।

(त.स.) यतसमरत रायकमतपदयत ततसमरानयरारणम। यथा तनतर: पटसय। पटशच सरगतरपारद:।

(त.रदी.) समवानयकािणसय लकषणमाह - यतसमरतशमनत। यशसमनसमवतशमयथि:।।

(त.स.) रायण रारणन रा सहरषटसमननथ समरत सत रारणमसमरानयरारणम। यथा तनतसयोग:

पटसय, तनतरप पटगतरपसय।

Page 17: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

17

(त.रदी.) असमवानयकािण लकषयनत - रायणनत। कायणयतददाहिनत - तनतसयोग इनत। कायण

पटि सह एकशसमि तनतौ समवतवाततनतसयोग: पटसयासमवानयकािणशमयथि:।।

कािणियतददाहिनत - तनतरपशमनत। कािणि पटि सहकशसमि तनतौ समवतवात तनतरप

पटरपसयासमवानयकािणशमयथि:।।

(त.स.) तरदभयशभनन रारण ननशमततरारणम। यथा तरीरमाहरदर पटसय।

(त.रदी.) निशमततकािण लकषयनत - तरदभयनत। समवाययसमवानयशभनि कािण निशमततकािण-शमयथि:।।

(त.स.) तरदतषटतरवरधरारणमधय यरदसाधारण रारण तरदर ररणम।

(त.रदी.) किणलकषणमपसहिनत - तरदतहरदनत।।

परतयकषपररचछरद:

(त.स.) तर परतयकषजानररण परतयकषम।

(त.रदी.) परयकषलकषणमाह - तरनत। परमाणितषटयमधय इयथि:।।

(त.स.) इषटनदरयाथकसननरषकजनय जान परतयकषम। तददवरवरध ननवरकरलपर सवररलपर चनत।

(त.रदी.) परयकषजञािसय लकषणमाह - इषटनदरयनत। इशनदरय िकषिाददकम। अथो घटादद:। तयो: सनिकषि:

सयोगादद:। तजजजनय जञािशमयथि:। तदरवभजत – तददवरवरधशमनत।

(त.स.) ननरपररारर जान ननवरकरलपरम।

(त.रदी.) निरविकलपकसय लकषणमाह - ननरपरराररशमनत। रविषणरविषय-सबनिािवगादह

जञािशमयथि:।।

Page 18: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

18

िि निरविकलपक कक परमाणशमनत िनि। गौरिनत रवशिषटजञाि रविषणजञािजनय

रवशिषटजञािवात दणडीनतजञािवददयिमािसय परमाणवात। रविषणजञािसय सरवकलपकवऽिवसथा-

परसङगाशनिरविकलपकशसदचि:।।

(त.स.) सपररारर जान सवररलपरम। यथा डडतथोऽय, बरहमणोऽय, शयामोऽय, पाचरोऽयशमनत।

(त.रदी.) सरवकलपक लकषयनत - सपरराररशमनत। िामजायाददरविषयरविषणसबनिावगादह

जञािशमयथि:।। सरवकलपकमदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) परतयकषजानहतररषटनदरयाथकसषटननरषक: षडवरध:। सयोग:, सयकततसमराय:, सयकततसमरत-

समराय:, समराय:, समरतसमराय:, वरशषणवरशरयभारशचनत।

(त.रदी.) इशनदरयाथिसनिकष रवभजत - परतयकषनत।।

(त.स.) चकषषा घटपरतयकषजनन सयोग: सषटननरषक:।

(त.रदी.) सयोगसनिकषिमदाहिनत - चकषषनत। दरवयपरयकष सविि सयोग: सशनिकषि इयथि:। आमा

मिसा सयजजयत। मि इशनदरयण। इशनदरयमथि। तत: परयकषजञािमपदयत इयथि:।।

(त.स.) घटरपपरतयकष सयकततसमराय:। चकष:सयकतत घट रपसय समरायात।

(त.रदी.) सयरकतसमवायमदाहिनत - घटरपनत।। ति यशरकतमाह - चकष:सयकतत इनत।।

(त.स.) रपतरसामानयपरतयकष सयकततसमरतसमराय: सषटननरषकिः। चकष:सयकतत घट रप समरतम।

तर रपतरसय समरायात।

(त.रदी.) सयरकतसमवतसमवायमदाहिनत - रपतरनत।।

Page 19: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

19

(त.स.) शरोरण शबरदसाकषातरार समराय: सषटननरषक:। रणकवररररततयाराशसय शरोरतरात।

शबरदसयाराशगणतरात गणगणणनो: समरायात।

(त.रदी.) समवायमदाहिनत - शरोरणनत।। तदपपादयनत - रणनत।। िि दिसथिबदसय कथ शरोिसबनि

इनत िनि। वीिीतिङगनयायि कदमबमकलनयायि वा िबदात िबदानतिोपरततिमण शरोिदि

जातसय शरोिण सबनिात परयकषवसभवात।।

(त.स.) शबरदतरसाकषातरार समरतसमराय: सषटननरषक:। शरोरसमरत शबरद शबरदतरसय समरायात।

(त.रदी.) समवतसमवायमदाहिनत - शबरदतरनत।।

(त.स.) अभारपरतयकष वरशषणवरशरयभार: सननरषक:। भतल घटाभाररहरदतयर चकष:सयकततभतल

घटाभारसय वरशषणतरात।

(त.रदी.) रविषणरविषयभावमदाहिनत - अभारनत। तदपपादयनत - घटाभाववददनत। भतल रववोपतय

घटाभावो रविषणम। भतल घटो िासतीयि अभावसय रविषयव दरषटवयम।

एतिािपलबि: परमाणानतिव नििसतम।। “यदयर घटोऽभवररयततहहक भतलशमरादरकषयत,

रदशकनाभाराननासतीनत” तककि तपरनतयोचगसततवरविोधयिपलशबिसहकतशनदरयणवाभावजञािोपतताविपलबि:

परमाणानतिवासमभवात। अचिकिणजञािाथिमपकषणीयशनदरयसयव किणवोपपतताविपलबि: किणवा-

योगात।। रविषणरविषयभावो रविषणरविषयसवरपमव िानतरिरकत: सबनि:।।

(त.स.) एर सननरषकषटरजनय जान परतयकषम। ततररणशमषटनदरयम। तसमाहरदषटनदरय परतयकषपरमाणशमनत

शसदधम।

(त.रदी.) परयकषजञािमपसहिि तसय किणमाह - एरशमनत। असािािणकािणवाददशनदरय

परयकषजञािकिणशमयथि:।। परयकषपरमाणमपसहिनत - तसमाहरदनत।।

इनत परतयकषपररचछरदिः।

Page 20: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

20

अनमानपररचछरद:

(त.स) अनशमनतररणमनमानम।

(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।।

(त.स) परामशकजनय जानमनशमनत:।

(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।। अिशमनत लकषयनत - परामशनत।। िि

सियोततिपरयकषऽनतवयाशपतत:। सथाणपरषसियािनति परषववयापतयकिाददमाियशमनत पिामि सनत

परष एवनत परयकषजििात। ि ि तिािशमनतिवनत वाचयम। "परष साकषातररोशम''

इयिवयवसायरविोिाददनत िनि। पकषतासहकतपिामििजनयवसय रववकषकषतवात। शसषािनयषारविह-

रवशिषटशसदधयभाव: पकषता। साधयशसदचिििशमनतपरनतबशनिका। शसदचिसततवऽपतयिशमियाशमतीचछा-

यामिशमनतदिििात शसषािनयषोततशजका। ततचिोततजकाभावरवशिषटमणयभावसय दाहकािणववत

शसषािनयषारविहरवशिषटशसदधयभावसयापतयिशमनतकिणवम।

(त.स) वयाषटततवरशशरटपकषधमकताजान परामशक:। यथा रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत जान परामशक:।

तजजनय परकतो रषटहनमानननत जानमनशमनत:।

(त.रदी.) पिामि लकषयनत - वयाततीनत। वयाशपततरवषयक यपकषिमिताजञाि स पिामिि इयथि:।।

पिामििमशभिीय दिियनत - यथनत।। अिशमनतमशभिीय दिियनत - तजजनयशमनत।

पिामििजनयशमयथि:।।

(त.स) यर धमसतराषटगवनररनत साहचयकननयमो वयाषटतत:।

(त.रदी.) वयाशपततलकषणमाह - यरनत। यि िमसतिाशनिरिनत वयापततिशभिय:। साहियिनियम इनत

लकषणम। साहिय सामािाचिकिणय, तसय नियम:। हतसमािाचिकिणायनताभावापरनतयोचगसाधय-

सामािाचिकिणय वयाशपततरियथि:।।

Page 21: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

21

(त.स) वयातयसय परकताहरदरवतततर पकषधमकता।

(त.रदी.) पकषिमितासवरपमाह - वयातयसयनत।।

(त.स.) अनमान दवरवरधम।

(त.रदी.) अिमाि रवभजत - अनमानशमनत।।

(त.स.) सराथि पराथि चनत। सराथि सरानशमनतहत:। तथा हह सरयमर भयोरदशकनन यर

धमसतराषटगवनररनत महानसारदौ वयाषटतत गहीतरा परकतसमीप गत: तदगत चागवनौ सहरदहान: परकत धम

पशयन वयाषटतत समरनत यर धमसतराषटगवनररनत। तरदननतर रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत

जानमतपदयत। अयमर शलङगपरामशक इतयचयत। तसमात परकतो रषटहनमानननत अनशमनतरतपदयत।

तरदततसराथाकनमानम।

(त.रदी.) सवाथाििमाि दिियनत - सरयमरनत।। िि पाचथिववलोहलखयवादौ िति: सहिािदिििऽरप

वजिमणौ वयशभिािोपलबि: भयोदिििि कथ वयाशपततगरह इनत िनि। वयशभिािजञािरविहसहकत-

सहिािजञािसय वयाशपततगराहकवात।। वयशभिािजञाि दरवरवि, निचिय: िङका ि।। तदरविह: रकवचित

तकाित। रकवचित सवत:शसदि एव। िमाननयो: वयाशपततगरह कायिकािणभावभङगपरसङगलकषणसतको

वयशभिाििङकानिवतिक:।। िि सकलवशहििमयोिसनिकषािकथ वयाशपततगरह इनत िनि। वशहिव-

िमवरपसामानयपरयासततया सकलवशहििमजञािसमभवात।। तसमाहरदनत शलङगपिामिािददयथि:।।

(त.स.) यतत सरयमर धमारदषटगवनमनमाय परपरनतपततयथि पञचारयरराकतय परयङकतत ततपराथाकनमानम।

यथा परकतो रषटहनमान, धमरततरात, यो यो धमरानस सोऽषटगवनमान यथा महानस:, तथा चायम,

तसमाततथनत। अनन परनतपाहरदताषटललङगातपरोऽतयषटगवन परनतपदयत।

(त.रदी.) पिाथाििमािमाह - यषटततरनत। यचछबदसय तपिाथाििमािशमनत तचछबदिानवय:।।

पञिावयववारकयमदाहिनत - यथनत।।

Page 22: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

22

(त.स.) परनतजाहतरदाहरणोपनयननगमनानन पञचारयरा:। परकतो रषटहनमानननत परनतजा। धमरततराहरदनत

हत:। यो यो धमरान सोऽषटगवनमान यथा महानस इतयरदाहरणम। तथा चायशमतयपनय:। तसमाततथनत

ननगमनम।

(त.रदी.) अवयवसवरपमाह - परनतजनत।। उदाहतवारकय परनतजञाददरवभागमाह - पवितो वशहिमानिनत।।

साधयवततया पकषविि परनतजञा। पञिमयनत शलङगपरनतपादक हत:। वयाशपततपरनतपादकमदाहिणम।

वयाशपततरवशिषटशलङगपरनतपादक वििमपिय:। हतसाधयवततया पकषपरनतपादक विि निगमिम।

पकषजञाि परनतजञापरयोजि, शलङगजञाि हतपरयोजि, वयाशपततजञािमदाहिणपरयोजि,

पकषिमिजञािमपियपरयोजि, अबाचितवाददक निगमिपरयोजिम।।

(त.स.) सराथाकनशमनतपराथाकनशमतयोशलकङगपरामशक एर रारणम। तसमाषटललङगपरामशोऽनमानम।

(त.रदी.) अिशमनतकिणमाह - सराथनत।। िि वयाशपततसमनतपकषिमिताजञािाभयामवािशमनतसभव

रवशिषटपिामिि: ककमथिमङगीकतिवय इनत िनि। वशहिवयापतयवाियशमनत िाबदपिामििसथल

पिामििसयावचयकतया लाघवि सविि पिामििसयव कािणवात। शलङग ि किणम। अतीतादौ

वयशभिािात। वयापािवकािण किणशमनत मत पिामििदवािा वयाशपततजञाि किणम। तजजजनयव सनत

तजजजनयजिको वयापाि:।। अिमािमपसहिनत - तसमाहरदनत।।

(त.स.) शलङग बरवरधम। अनरयवयनतरकरर ररलानरनय ररलवयनतरकरर चनत। अनरयन वयनतररण

च वयाषटततमरदनरयवयनतरकरर। यथा रहनौ साधय धमरततरम। यर धमसतराषटगवन: यथा महानस

इतयनरयवयाषटतत:। यर रषटहननाकषटसत तर धमोऽवप नाषटसत यथा महाहररद इनत वयनतररवयाषटतत:।

(त.रदी.) शलङग रवभजत - शलङगशमनत।। अनवयवयनतिककण लकषयनत - अनरयनत।

हतसाधययोवयािशपततिनवयवयाशपतत:। तदभावयोवयािशपततवयिनतिकवयाशपतत:।

Page 23: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

23

(त.स.) अनरयमारवयाषटततर ररलानरनय। यथा घटोऽशभधय: परमयतरात पटरत इनत। अर

परमयतराशभधयतरयोवयकनतररवयाषटततनाकषटसत। सरकसयावप परमयतरारदशभधयतराचच।

(त.रदी.) कवलानवनयिो लकषणमाह - अनरयनत। कवलानवनयसाधयक शलङग कवलानवनय।

अयनताभावापरनतयोचगव कवलानवनयवम। ईचविपरमारवषयव सविपदाशभियव ि सवििासतीनत

वयनतिकाभाव:।।

(त.स.) वयनतररमारवयाषटततर ररलवयनतरकरर। यथा पधथरीतरवयो शभदयत गनधरततरात। यहरदतरवयो

न शभदयत न तदगनधरत। यथा जलम। न चय तथा। तसमानन तथनत। अर

यदगनधरततहरदतरशभननशमतयनरयदरटानतो नाषटसत। पधथरीमारसय पकषतरात।

(त.रदी.) कवलवयनतिककणो लकषणमाह - वयनतररनत। तददाहिनत - यथनत।

िशनवतिभद: परशसदिो वा ि वा। आदय यि परशसदिसति हतसततवऽनवनयवम। असततवऽसा-

िािणयम। दरवतीय साधयजञािाभावाकथ तदरवशिषटािशमनत:। रविषणजञािाभाव रवशिषटजञािाि-

दयात। परनतयोचगजञािाभावात वयनतिकवयाशपततजञािमरप ि सयाददनत िनि। जलाददियोदिानयोनया-

भावािा ियोदिस परयक परशसदिािा मलि पचथवया साधयत। ति ियोदिवावशचछनिभदामक-

साधयसयकाचिकिणवरततवाभावात िानवनयवासािािणय। परयकाचिकिणपरशसदधया साधयरवशिषटाि-

शमनतवयिनतिकवयाशपततनिरपण िनत।।

(त.स.) सहरदगवधसाधयरानपकष:। यथा धमरततर हतौ परकत:।

(त.रदी) पकषलकषणमाह - सहरदगवधनत।। िि शरवणािनतिभारवमििसथलऽवयाशपतत:। ति वदवारकयिामिो

निशचितवि सदहाभावात। कक ि परयकषऽरप वहिौ यिचछयािशमनतसतिावयाशपततरिनत िनि।

उरकतपकषताशरयवसय पकषलकषणवात।।

Page 24: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

24

(त.स.) ननषटशचतसाधयरानसपकष:। यथा तरर महानस:।

(त.रदी) सपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।

(त.स.) ननषटशचतसाधयाभारराषटनरपकष:। यथा तरर महाहररद:।

(त.रदी) रवपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।

(त.स.) सवयशभचारवररदधसतपरनतपकषाशसदधबाधधता: पञच हतराभासा:।

(त.रदी.) एव सदिति निरपतयासदिति निरपनयत रवभजत - सवयशभचारनत। अिशमनतपरनतबनि-

कयथाथिजञािरवषयव हवाभासवम।।

(त.स.) सवयशभचारोऽनराषटनतर:। स बरवरध:। साधारणासाधारणानपसहाररभरदात।

(त.रदी.) सवयशभिाि रवभजत - स बरवरध इनत।।

(त.स.) तर साधयाभाररदरवतत: साधारण:। यथा परकतो रषटहनमानपरमयतरात। अर परमयतरसय

रहनयभाररनत हररद वरदयमानतरात।

(त.रदी.) सािािण लकषयनत - तरनत।। उदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) सरकसपकषवरपकषवयारततोऽसाधारण:। यथा शबरदो ननतय: शबरदतरात। शबरदतर सरवयो

ननतयवयोऽननतयवय: वयारतत शबरदमाररवतत।

(त.रदी.) असािािण लकषयनत - सरनत।।

(त.स.) अनरयवयनतररदरटानतरहहतोऽनपसहारी। यथा सरकमननतय परमयतरात। अर सरकसयावप

पकषतरात दरटानतो नाषटसत।

(त.रदी.) अिपसहारिणो लकषणमाह - अनरयनत।।

Page 25: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

25

(त.स.) साधयाभारवयाततो हतवरकरदध:। यथा शबरदो ननतय: रतरतरात घटरत। रतरतर हह

ननतयतराभारनाननतयतरन वयाततम।

(त.रदी.) रवरदि लकषयनत - साधयनत।।

(त.स.) यसय साधयाभारसाधर हतरनतर वरदयत स सतपरनतपकष:। यथा शबरदो

ननतय:शरारणतराचछबरदतररहरदनत। शबरदोऽननतय: रायकतरादघटरत।

(त.रदी.) सपरनतपकष लकषयनत - यसयनत।।

(त.स.) अशसदधषटसरवरध:। आशरयाशसदध:, सररपाशसदध:, वयातयतराशसदधशचनत।

(त.रदी.) अशसदि रवभजत - अशसदध इनत।।

(त.स.) आशरयाशसदधो यथा गगनारवरनरद सरशभ अरवरनरदतरात सरोजारवरनरदरत रपरहरदनत। अर

गगनारवरनरदमाशरय:। स च नासतयर।

(त.रदी.) आशरयाशसदिमदाहिनत - गगननत।।

(त.स.) सररपाशसदधो यथा शबरदो गणशचाकषषतरात रपरहरदनत। अर चाकषषतर शबरद नाषटसत, शबरदसय

शरारणतरात।

(त.रदी.) सवरपाशसदिमदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) सोपाधधरो हतवयाकतयतराशसदध:। साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतर उपाधध:।

साधयसमानाधधररणातयनताभारापरनतयोधगतर साधयवयापरतरम। साधनरषटननरठातयनताभारपरनतयो-

धगतर साधनावयापरतरम। यथा परकतो धमरान रहनररतयर आदरनधनसयोग उपाधध:। यर

धमसतरादरनधनसयोग इनत साधयवयापरता। यर रषटहनसतरादरनधनसयोग इनत नाषटसत, अयोगोलर

Page 26: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

26

आदरनधनसयोगाभारात इनत साधनावयापरतर। एर साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतरारदा-

दरनधनसयोग उपाधध:। सोपाधधरतरादरषटहनमततर वयातयतराशसदधम।।

(त.रदी.) वयापतयवाशसदिसय लकषणमाह - सोपाधधर इनत।। उपािलिकषणमाह - साधयनत।

उपाचिचितरविि:। कवलसाधयवयापक:, पकषिमािवशचछनिसाधयवयापक:, साििावशचछनि-

साधयवयापक:, उदासीििमािवशचछनिसाधयवयापकचिनत। आदय, आदरनििसयोग:। दरवतीयो यथा

वाय: परयकष: परयकषसपिािशरयवाददयि बदहदरिवयवावशचछनिपरयकषववयापकमदभतरपवततवम।

ततीयो यथा परागभावो रविािी जनयवाददयि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम। ितथो

यथा परागभावो रविािी परमयवाददनत। अि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम।।

(त.स.) यसय साधयाभार: परमाणानतरण ननषटशचत: स बाधधत:। यथा रषटहनरनरण: परदाथकतरात।

अरानरणतर साधयम। तरदभार उरणतर तराचपरतयकषण गहयत इनत बोधयम।।

(त.रदी.) बाचितसय लकषणमाह - यसयनत।

अि बािसय गराहयाभावनिचियवि, सपरनतपकषसय रविोचिजञािसामगरीवि साकषादिशमनतपरनत-

बनिकवम। इतिषा त पिामििपरनतबनिकवम। तिारप सािािणसयावयशभिािाभावरपतया,

रवरदिसय सामािाचिकिणयाभावतया, वयापतयवाशसदिसय रवशिषटवयापतयभावतया,

असािािणािपसहारिणो-वयािशपततसियािायकवि ि वयाशपततजञािपरनतबनिकवम।

आशरयाशसदचिसवरपाशसदधयो: पकषिमिताजञाि-परनतबनिकवम। उपाचिसत वयशभिािजञािदवािा

वयाशपततजञािपरनतबनिक:। शसदिसािि त पकषतारवघटकतया आशरयाशसदिावनतभिवतीनत पराञच:।

निगरहसथािानतिशमनत नरीना:।।

इनत अनमानपररचछरदिः।

Page 27: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

27

उपमानपररचछरद:

(त.स.) उपशमनतररणमपमानम। सजासजञजसबनधजानमपशमनत:। ततररण सादशयजानम। तथाहह-

रषटशचत गरयशबरदाथकमजानन रतषटशचरदारणयरपरषात “गोसदशो गरय” इनत शरतरा रन गत:

गोसदशवपणड पशयन राकतयाथि समरनत। तरदननतरमय “गरयपरदराचय” इतयपशमनतरतपदयत।

वयाखयात उपमानम।

(त.रदी) उपमाि लकषयनत - उपशमनतररणशमनत।।

इनत उपमानपररचछरदिः।

शबरदपररचछरद:

(त.स.) आततराकतय शबरद:। आततसत यथाथकरकतता। राकतय त परदसमह:। शकतत परदम।

असमातपरदारदयमथो बोदधवय इतीशररसङरत: शषटकतत:।

(त.रदी.) िबद लकषयनत - आततनत।। आपतत लकषयनत - आततषटसतरनत। वारकयलकषणमाह - राकतयशमनत।

पदलकषणमाह - शकततशमनत। अथिसम यिकलपदपदाथिसबनि: िशरकत:। सा ि पदाथािनतिशमनत

मीमासरा:।। तशनििासाथिमाह - असमाहरदनत। डडथादीिाशमव घटादीिामरप सकत एव िशरकत:। ि त

पदाथािनतिशमयथि:।

िि गवाददिबदािा जातावव िशरकत:, रविषणतया जात: परथममपशसथतवात। वयशरकतलाभ-

सवाकषपाददनत रधचत। तनन। “गामानय”यादौ वदिवयवहािण सवििाियिादवयिरकतावव सभवि,

जानत-रवशिषटवयरकतावव िशरकतकलपिात। िशरकतगरहचि वदिवयवहािण। तथादह वयशपसबािलो

गामािय-यततमवदिवारकयशरवणािनति मधयमवदिसय परवरततमपलभय गवाियि ि दषटवा

मधयमवदिपरवरतत-जिकजञािसयानवयवयनतिकाभया वारकयजनयव निशचिय "अशरमानय', "गा

Page 28: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

28

बधान''नत वारकयानति आवापोदवापाभया गोपदसय गोवरवशिषट िशरकत:, अचविबदसयाचववरवशिषट

िशरकतरिनत वयपदयत।।

िि सविि कायिपिवात वयवहािसय कायिपिवारकय एव वयपरततिि शसदिपि इनत िनि। “राशया

बरभरननतलरो भपनतरासत” इयादौ शसदिऽरप वयवहािात। “वररशसतपदम मधरर: नतरठनत”

इयादौ परशसदिपदसमशभवयाहािाशसदिऽरप मिकिाददवयपरततदिििाचि।।

लकषणारप िबदवरतत:। िरकयसबनिो लकषणा। “गङगाया घोष” इयि

गङगापदवाचयपरवाहसबनिादव तीिोपशसथतौ तीिऽरप िशरकतिि कलपतयत। सनिवादौ लवणाचवयो:

पिसपिसबनिाभावानिािािशरकतकलपिम।।

लकषणा तरिरविा। जहललकषणा, अजहललकषणा, जहदजहललकषणा िनत। यि वाचयाथिसयानवया-

भावसति जहललकषणा। यथा “मञचा: िोशनती”नत। यि वाचयाथिसयापतयनवय:, ति अजहददनत। यथा

“छबरणो गचछनती”नत। यि वाचयकदियागिकदिानवयसति जहदजहददनत। यथा तततवमसीनत।।

गौणयरप लकषणव लकषयमाणगणसबनिसवरपा। यथा “अषटगवनमाकणरर” इनत।। वयञजिारप

िशरकतलकषणानतभिता, िबदिशरकतमला अथििशरकतमला ि। अिमािाददिानयथाशसदिा।

तापयाििपपरततलिकषणाबीजम। तपरतीतीचछया उचिरितव तापयिम।

तापयिजञाि ि वारकयाथिजञाि हत:। िािाथािििोिात। परकिणाददक तापयिगराहकम।

“दरारशम”यादौ “वपधही”नत िबदाधयाहाि:।। िनवथिजञािाथि वाचछबदसयाथिमरवजञाय िबदाधया-

हािासभवादथािधयाहाि एव यरकत इनत िनि। पदरविषजनयपदाथोपशसथत: िाबदजञाि हतवात।

अनयथा “घट: रमकतरमानयन रनतरर”यिारप िाबदजञािपरसङगात। “पङरजाहरद”पदष योगरदढ:।

अवयविशरकतयोग:। समदायिरकती रदढ:। नियतपदमवाददजञािाथ समदायिशरकत:। अनयथा कमदऽरप

परयोगपरसङग:।

इतिाशनवत िशरकतरिनत पराभाररा:।। अनवयसय वारकयाथितया भािसभवादनवयािऽरप िशरकतिि

कलपिीयनत गौतमीया:।।

Page 29: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

29

(त.स.) आराङकषा योगवयता सननधधशच राकतयाथकजानहत:। परदसय परदानतरवयनतररपरयकततानरयानन-

भाररतरमाराङकषा। अथाकबाधो योगवयता। परदानामवरलमबनोचचारण सननधध:।

(त.रदी.) आराङकषनत। आकाङकषाददजञािशमयथि:। अनयथा आकाङकषाददभरमाचछाबदभरमो ि सयात।।

आकाङकषा लकषयनत - परदसयनत।। योनयतालकषणमाह - अथनत।। सनिचिलकषणमाह - परदानाशमनत।

अरवलमबि पदाथोपशसथनत: सनिचि:। उचिािण त तदपयोचगतया उरकतम।।

(त.स.) आराङकषाहरदरहहत राकतय न परमाणम। यथा गौरशर: परषो हसतीनत राकतय न परमाणम,

आराङकषावररहात। अषटगवनना शसञचतीनत राकतय न परमाण योगवयतावररहात। परहर परहरऽसहोचचाररतानन

गामानयतयाहरदपरदानन न परमाण साषटननधयाभारात।

(त.रदी.) गौरशर इनत। “घट: रमकतरशम”यपतयिाकाङकषोदाहिण दरषटवयम।।

(त.स.) राकतय दवरवरधम। रहरदर लौकररर चनत। रहरदरमीशररोकतततरात सरकमवप परमाणम। लौकररर

तराततराकतय परमाणम। अनयरदपरमाणम। राकतयाथकजान शाबरदजानम। ततररण शबरदिः।।

(त.रदी.) वारकय रवभजत - राकतयशमनत।

वददकसय रविषमाह - रहरदरमीशररोकतततराहरदनत।।

िि वदसयािाददवाकथमीचविोरकतवशमनत िनि। “वद: पौरषयो

वारकयसमदायवादभािताददवत” इयिमािि पौरषयवशसदि:। ि ि समयिमाणकतिकवमपाचि:,

गौतमाददशभ: शिषयपिमपिया वदऽरप सकतिकवसमिणि साििवयापकवात। "तसमाततपानातरयो ररदा

अजायनत'' इनत शरतचि।।

िि वणाि निया:। “स एराय गरार” इनत परयशभजञाबलात। तथा ि कथ वदसयानियवशमनत

िनि। "उतपननो गरारो", "नरटो गरार'' इनत परतीया वणाििामनियवात। “सोऽय गरार” इनत

परयशभजञाया: “सय रदीपजराला” इनत वत साजायावलमबिवात। वणाििा नियवऽपतयािपवीरवशिषट-

Page 30: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

30

वारकयसयानियवाचि। तसमादीचविोरकताः वदा:।। मनवाददसमतीिामािािाणा ि वदमलकतया

परामाणयम। समनतमलवारकयािाशमदािीमिधययिाततनमलभता काचिचछाखोसनिनत कलपतयत।।

िि पठयमािवदवारकयोसादिसय कलपनयतमिरकयतया रवपरकीणिवादसयायरकतवाशनियािमयो

वदो मलशमनत िनि। तथा सनत कदारप वणाििपवीजञािासमभवि बोिकवासभवात।

“ननरतानन परदानन समाररताथकससगकरषटनत आराङकषाहरदमतपरदररदमबरतरात मदराकतयरहरद”यि-

मािादव ससगिजञािसभवाचछबदो ि परमाणानतिशमनत िनि। अिशमयपकषया रवलकषणसय

िाबदजञािसय “शबरदातपरतयमी”यिवयवसायसाकषकषकसय सविसममतवात।।

ननरथाकपवततरवप परमाणानतिमशसत। “पीनो रदररदततो हरदरा न भङकतत” इनत दषट शरत वा

पीिवानयथािपपततया िातरिभोजिमथािपततया कलपतयत इनत िनि। “रदररदततो रारौ भङकतत हरदरा

अभञजानतर सनत पीनतराहरद”यिमाििव िातरिभोजिसय शसदिवात।

शत पञचाशहरदनत सभवोऽपतयिमािमव। “इह रट यकषषटसतरठती”यनतहयमरप अजञातमलवरकतक-

िबद एव। चरटावप िबदािमािदवािा वयवहािहतरिनत ि परमाणानतिम। तसमापरयकषािमािोपमाि-

िबदाचिवायव परमाणानि।।

इनत शबरदपररचछरदिः।

अथ परामाणयरारद:

सवषा जञािािा तदवनत तपरकािकव सवतोगराहय पितो वनत रविायित।। अि रवपरनतपरतत:।

“जानपरामाणय तरदपरामाणयागराहरयारजजानगराहरसामगरीगराहय न रा” इनत। अि रवचिकोदट:

सवतसवम। निषिकोदट: पितसवम। अिमािगराहयवि शसदिसाििवािणाय यावददनत। “इरद

जानमपरम”नत जञािि परामाणयागरहादबािवािणायापरामाणयागराहकनत। “इरद जानमपरम”यिवयवसाय-

निषिपरामाणयगराहकसयारप अपरामाणयागराहकवाभावात सवतसव ि सयादतसतददनत। तशसमि-

Page 31: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

31

गराहयपरामाणयाशरयऽपरामाणयागराहकयथि:। उदाहतसथल वयवसाय परामाणयगराहकसयापतयिवयवसाय

तदगराहकवासवतसवशसदचि:।।

िि सवत एव परामाणय गहयत। “घटमह जानामी”यिवयवसायि घटघटवयोरिव

तसबनिसयारप रवषयीकिणात, वयवसायरपपरयासततसतलयवात। पिोवनतिनि परकािसबनिसयव

परमावपदाथि वाददनत िनि। सवत: परामाणयगरह “जलजान परमा न र”यिभयासदिाया परमावसियो

ि सयात। अिवयवसायि परामाणयसय निशचितवात। तसमात सवतोगराहयवाभावात पितो

गराहयवमव। तथादह - परथम जलजञािािनति परवततौ सया जललाभ सनत “परोतपनन जलजान परमा

समथकपररवततजनरतरात, यननर तननरम, यथा अपरम”नत वयनतिककणा परमाव निचिीयत।

दरवतीयाददजञािष पविजञािदषटानति तसजातीयवशलङगि अनवयवयनतिककणारप गहयत।

परमाया: गणजनयवमपततौ पितसवम। परमासािािणकािण गण:। अपरमासािािणकािण दोष:।

ति परयकषऽरप रविषणवदरविषयसनिकषो गण:। अिशमतौ वयापकवनत वयापतयजञािम। उपशमतौ

यथाथिसादचयजञािम। िाबदजञाि यथाथियोनयताजञािशमयादद ऊहिीयम।।

पिोवनतिनि परकािाभावसय अिवयवसायिािपशसथतवादपरमाव पित एव गहयत।

रपततादददोषजनयवमपततौ पितसवम।

िि सवषा जञािािा यथाथि वादयथाथिजञािमव िासतीनत। ि ि “शकततावररद रजतशम”नत जञािात

परवरततदिििादनयथाखयानतशसदचिरिनत वाचयम। िजतसमनतपिोवनतिजञािाभयामव परवरततसमभवात।

सवतनिोपशसथतषटभदागरहसयव सविि परवतिकवि “नरद रजतशम”यादावनतपरसङगाभावाददनत िनि।

सयिजतसथल पिोवनतिरविषयकिजतवपरकािकजञािसय लाघवि परवरततजिकतया िरकतावरप

िजताचथिपरवरततजिकवि रवशिषटजञािसयव कलपिात।।

इनत परामाणयरारदिः।

(त.स.) अयथाथाकनभरषटसरवरध:। सशयवरपयकयतरक भरदात। एरषटसमनधशमकणण वररदधनानाधमकरशशरटया

रगाहहजान सशय:। यथा सथाणराक परषो रनत।

(त.रदी.) अयथाथाििभव रवभजत - अयथाथक इनत। सवपतिसय मािसरवपयियरपवानि िरवधयरविोि:।।

सियलकषणमाह – एरनत । “घटपटारव”नत समहालमबिऽनतवयाशपततवािणायकनत । “घटो

Page 32: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

32

दरवयशम”यादावनत-वयाशपततवािणाय रवरदिनत। घटवरवरदिपटववानियिानतवयाशपततवािणाय

िािनत।।

(त.स.) शमथयाजान वरपयकय:। यथा शकततावररद रजतशमनत।

(त.रदी.) रवपयियलकषणमाह -शमथयनत। तदभाववनत तपरकािकनिणिय इयथि:।।

(त.स.) वयातयारोपण वयापरारोपसतरक :। यथा यहरद रषटहननक सयाततहहक धमोऽवप न सयाहरदनत।

(त.रदी.) तक लकषयनत - वयातयनत। यदयरप तको रवपयियऽनतभिवनत, तथारप

परमाणािगराहकवादभदि सङकीतििम।।

(त.स.) समनतरवप दवरवरधा। यथाथाक अयथाथाक चनत। परमाजनया यथाथाक। अपरमाजनया अयथाथाक।

(त.रदी) समनत रवभजत - समनतररनत।।

(त.स) सरषामनरलतया ररदनीय सखम।

(त.रदी) सख लकषयनत - सरषाशमनत। सखयहशमयादयिवयवसायगमय सखवाददकमव लकषणम।

यथाशरत त सवरपकथिशमनत दरषटवयम।।

(त.स.) परनतरलतया ररदनीय रद:खम।

इचछा राम:।

िोधो दरष:।

रनत: परयतन:।

वरहहतरमकजनयो धमक:।

ननवषदधरमकजनयोऽधमक:।

बदधयारदयोऽरटारातममारवरशषगणा:।

बदधीचछापरयतना ननतया अननतयाशच। ननतया ईशररसय अननतया जीरसय ।

Page 33: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

33

ससरारषटसरवरध:। रगो, भारना, षटसथतसथापरशचनत। रग: पधथवयाहरदचतरटयमनोरवतत:। अनभरजनया

समनतहतभाकरना। आतममाररवतत:। अनयथारतसय पनसतरदरसथापारदर: षटसथतसथापर:।

रटाहरदपधथरीमाररवतत:।

(त.रदी.) ससकाि रवभजत-ससरार इनत। ससकािवजानतमानससकाि:।। वगसयाशरयमाह - रग इनत।

वगवजानतमानवग:।। भाविा लकषयनत - अनभरनत। अिभवधवसऽनतवयाशपततवािणाय समतीनत।

आमादावनतवयाशपततवािणायािभवनत। समतिरप ससकािजिकव नरीनरकततम।। शसथतसथापक

लकषयनत - अनयथनत। सखयादयोऽषटौ िशमरततकदरवववगशसथतसथापका: सामानयगणा:। अनय

रपादयो वरशषगणा:। दरवयरवभाजकोपाचिदवयसमािाचिकिणावरततजानतमदगणततव वरशषगणतरम।।

(त.स.) चलनातमर रमक। ऊधरकरदशसयोगहतरतकषपणम। अधोरदशसयोगहतरपकषपणम।

शरीरसननररटसयोगहतरारञचनम। शरीरवरपरररटसयोगहत: परसारणम। अनयतसरि गमनम।

(त.रदी.) कमिणो लकषणमाह - चलननत।। उकषपणादीिा कायिभदमाह - ऊधरनत।। वितासपादक

कमािकञििम। ऋजतासपादक परसािणशमयथि:।।

(त.स.) ननतयमरमनरानगत सामानयम। दरवयगणरमकरवतत पर सतता। अपर दरवयतराहरद।

(त.रदी.) सामानय लकषयनत - ननतयशमनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियशमनत।जलपिमाणगतरप

अनतवयशपततवािणाय एकनत। पिमाणपरिमाणादावनतवयाशपततवािणायािकनत। अिगतव समवतवम।

ति िाभावादावनतवयाशपतत:।

(त.स.) ननतयदरवयरततयो वयारतकरा वरशषा:।

(त.रदी.) रविष लकषयनत - ननतयनत।।

Page 34: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

34

(त.स.) ननतयसबनध: समराय:। अयतशसदधरवतत:। ययोिः दरयोिः मधय

एरमवरनशयरदरसथमपराधशरतमरारनतरठत तारयतशसदधौ। यथारयरारयवरनौ, गणगणणनौ,

करियाकरियारनतौ, जानतवयकतती, वरशषननतयदरवय चनत।

(त.रदी.) समवाय लकषयनत - ननतयनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियनत।

आकािादावनतवयाशपततवािणाय सबनि इनत। अयतशसदिलकषणमाह - ययोररनत। “नीलो घट इनत

वरशशरटपरतीनतवरकशषणवरशरयसबनधवरषया वरशशरटपरतययतरात, रदणडीनत वरशशरटबदधधरहरद”नत

समवायशसदचि:।। अरयरारयवरनावरनत - दरवयसमवानयकािणमवयव:।। तजजजनयदरवयमवयरव।।

(त.स) अनाहरद: सानत: परागभार:। उतपतत: परि रायकसय।

(त.रदी.) परागभाव लकषयनत - अनाहरदररनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सानत इनत।

घटादावनतवयाशपततवािणायािाददरिनत। परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: परनतयोचगजिको भरवषयतीनत

वयवहािहत: परागभाव:।।

(त.स) साहरदरननत: परधरसाभार:। उतपततरननतर रायकसय।

(त.रदी.) धवस लकषयनत - साहरदररनत। घटादावनतवयाशपततवािणायािनत इनत। आकािादावनत-

वयाशपततवािणाय साहरदररनत। परनतयोचगजनय: परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: “धरसत” इनत वयवहािहत:

धवस:।।

(त.स) रराशलरो ससगाकरषटचछननाभारोऽतयनताभार:। यथा “भतल घटो नासती”नत।

(त.रदी.) अयनताभाव लकषयनत - रराशलरनत। अनयोनयाभावऽनतवयाशपततवािणाय ससगनत।

धवसपरागभावयोिनतवयाशपततवािणाय िकाशलकनत।

Page 35: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

35

(त.स) तारदातमयारषटचछनन-परनतयोधगताराभारोऽनयोनयाभार:। यथा “घट: पटो न भरती”नत।

(त.रदी.) अनयोनयाभाव लकषयनत - तारदातमयनत। परनतयोचगतावचछदकािोपतयससगिभदादकपरनतयोचगक-

योियनतानयोनयाभावयो: शभनिवम। कवलदवदतताभावात दणयभाव इनत परतीया रवशिषटाभाव:,

“एरसततरऽवप दरौ न सत” इनत परतीया दरववावशचछनिाभाव:, सयोगि घटवनत समवायि

घटाभाव:, तततदघटाभावादघटवावशचछनिपरनतयोचगताक सामानयाभावचिानतरिरकत:।

एवमनयोनयाभावोऽरप। “घटतरन पटो नासती”नत परतीया वयचिकिणिमािवशचछनिाभावो िाङगीकियत।

पट घटव िासतीनत तदथि:। अनतरिरकतव स कवलानवयी। सामनयकाभावोऽरप अयनताभाव एव

समयरविष परतीयमाि:। घटाभाववनत घटाियिऽयनताभावसयानयि गमिाभावऽपतयपरतीत:,

घटापसिण सनत परतीत:, भतल घटसयोगपरागभावधवसयो: घटायनताभावपरतीनतनियामकव

कलपतयत। घटवनत तसयोगपरागभावधव-सयोिसततवादवायनताभावसयापरतीनत:। घटापसिण त

सयोगधवससय सततवापरतीनतरिनत।

कवलाचिकिणिव िासतीनत वयवहािोपपततावभावो ि पदाथािनतिशमनत गरर:। तनन।

अभावािङगीकाि कवलयसय निविरकतमिरकयवात। अभावाभावो भाव एव। िानतरिरकत:,

अिवसथापरसङगात।। धवसपरागभाव: परागभावधवसचि परनतयोनयव इनत पराञच:।

अभावाभावोऽनतरिरकत एव। ततीयाभावसय परथमाभावसवरपवानिािवसथनत नरीना:।।

(त.स.) सरषा परदाथाकनामकततरररानतभाकरातसततर परदाथाक इनत शसदधम।

(त.रदी.) िि

“परमाणपरमयसशयपरयोजनदरटानतशसदधानतारयरतरक ननणकयरारदजलपवरतणडाहतराभासचछल-

जानतननगरहसथानाना तततरजानाषटनन:शरयसाधधगम” इनत नयायसि षोडिपदाथाििामरकतवाकथ

सपततवयत आह - सरषाशमनत। सवषा सपततसववानतभािव इयथि:।। “आतमशरीरषटनदरयाथकबदधध-

मन:पररवततरदोषपरतयभारफलरद:खापरगाकसत परमयशमनत” दवादिरवि परमयम। पररवततििमाििमौ।

िागदवषमोहा रदोषा:। िाग इचछा। दवषो मनय:। मोह: ििीिादावामभरम:। परतयभारो मिणम। फल

भोग:। अपरगो मोकष:। स ि सवसमािाचिकिणद:खपरागभावासमािकालीिो द:खधवस:। परयोजि सख

Page 36: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

36

पराशपततः द:खहानिचि। दरटानतो महािसादद:। परामाणणकविाभयपगतोऽथि: शसदधानत: । ननणकयो

निचिय: स ि परमाणफलम। तततवबभसो: कथा रारद:।

उभयसाििवती रवशजगीषकथा जलप:। सवपकषसथापिहीिा अपिपकषरवदलिमािावसािा वरतणडा।

रथा िाम िािावरकतक: पवोततिपकषपरनतपादकवारकयसदभि:। अशभपरायानतिण परयरकतसयाथािनति

परकलपतय दषण छलम। असदतति जानत:। “साधमयकरधमयोतरषाकपरषकरणयाकरणयकवररलपसाधयपराततय-

पराषटततपरसङगपरनतदरटानतानतपवततसशयपरररणहतरथाकपततयवरशषोपपतयपलबधयनपलषटबधननतयाननतयरायाक

रायकसमा जातय:।” वाददिोऽपजयहतनििगरहसथािम। परनतजञाहानि: परनतजञानति परनतजञारविोि:

परनतजञासनयासो हवनतिमथािनति नििथिकमरवजञाताथिकमपाथिकमपरापततकाल नयिमचिक पिररकतमि-

िभाषणमजञािमपरनतभा रवकषपो मतािजञा पयिियोजजयोपकषण नििियोजजयाियोगोऽपशसदिानतो

हवाभासाचि ननगरहसथानानन। िष सगमम।।

िि कितलािलसयोग सयरप परनतबनिक सनत दाहािपतत: िशरकत:पदाथािनतिशमनत िनि।

परनतबनिकाभावसय कायिमाि कािणवि िरकतििपयोगात रारणतरसयर शषटकततपरदाथकतरशमनत।।

िि भसमाददिा कासयादौ िदचिदिििादाियिशरकतिङगीकायनत िनि। भसमाददसयोगसमाि-

कालीिासपचयसपििपरनतयोचगकयावदभावसदहतभसमाददसयोगधवससय शदधधपरदाथकतरात ।

सरतरमवप न परदाथाकनतरम। यथषटरवनियोगयोनयवसय सववसवरपवात। तदवचछदक ि

परनतगरहाददलबिवमवनत।।

अथ वरधधननकरतयत - परवरततजिकचिकीषािजिकजञािरवषयो रवचि:। तपरनतपादको शलङाददवाि।

कयसाधय परवततयदिििाकनतसाधयताजञाि परवतिकम। ि ि रवषभकषणादौ परवरततपरसङग:।

इषटसाििताशलङगककनतसाधयताजञािसय कामयसथल, नियिशमरततकसथल ि रवदहतकालिचिजीरव-

वनिशमततजञािजनयसयव परवतिकवात। ि िाििगम:। सवरविषणवततापरनतसिािजनयवसयाि-

गतवाददनत गरर:।

तनन। लाघवि कनतसाधयषटसाििवजञािसयव चिकीषािदवािा परयिजिकवात। ि ि

नियिशमरततकसथल इषटसाििवजञािाभावादपरवरततपरसङग:। तिारप परयवायपरिहािसय पापकषयसय ि

फलवकलपिात। तसमाकनतसाधयषटसाििवमव शलङादयथि:।।

Page 37: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

37

िि "जयोनतरटोमन सरगकरामो यजत'' इयि शलङा सवगिसाििमपव काय परतीयत।

यागसयाितिरविाशिि: कालानतिभारवसवगिसाििवायोगात तदयोनय सथानयकायिमपविमव शलङथि:।

काय कनतसाधय, कत: सरवषयवात। रवषयाकाङकषाया यागो रवषयवि अनवनत। कसय कायिशमनत

नियोजजयाकाङकषाया सवगिकामपद नियोजजयपितयानवनत। कायिबोदिा नियोजजय:। ति जजयोनतषटोम-

िामकयागरवषयक सवगिकामसय कायिशमनत वारकयाथि: सपदयत।

वददकशलङवात "यारजजीरमषटगवनहोर जहयात'' इनत नियवारकयऽपतयपविमव वाचय कलपतयत।।

"आरोगवयरामो भषजपान रयाकत'' इयाददलौकककशलङ: कियाकाय लकषणनत िनि।

यागसयापतययोनयतानिचियाभावि इषटसािितया परतीयिनति तशनिवािहाथिमवानतिवयापाितयापविसय

कलपिात। कीतििाददिा िािशरत: ि यागधवसो वयापाि:। लोकवयपरततबलात कियायामव

कनतसाधयषटसाििव शलङा बोधयत इनत शलङवि रवधयथिकवम, आखयातवि यिाथिकवम।

“पचनत पार ररोती”नत रवविणदिििात, “करर ररोती”नत परचि पितीयततिाचिाखयातसय

परयिाथिकवनिचियात। “रथो गचछती”यादाविकलवयापाि लकषणा। "दवदतत: पिनत तणडलम',

"दवदतति पचयत तणडल:' इयि कतिकमिणोिािखयाताथि वम। ककत तदगतकवादीिामव।

तयोिाकषपादव लाभ:।

“परजयती”यादौ िातोिव परकष िशरकत:। उपसगािणा दयोतकवमव। ि ति िशरकतिशसत।।

पदाथितवजञािसय पिम परयोजि मोकष:। तथादह - "आतमा रा अर दररटवय: शरोतवयो मनतवयो

ननहरदधयाशसतवय:'' इनत शर या शरवणादीिामामसाकषाकािहतवबोििात। शर या दहाददरवलकषणाम-

जञािऽपतयसभवाददनिवततयिरकयिसनिािरप मििसाधयवानमििोपयोचगपदाथिनिरपणदवािा िासिा

सयारप मोकषोपयोचगवम। तदिनति शर यपददषटयोगरवचििा निददधयासि कत, तदिनति

दहाददरवलकषणामसाकषाकाि सनत दहादावहशमयाशभमािरपशमथयाजञाििाि सनत

दोषाभावापरवततयभाव िमाििमियोिभावाजजजनमाभाव पवििमाििमियोििभवि िाि ििमद:खधवसलकषणो

मोकषो जायत। जञािमव मोकषसािि शमथयाजञािनिवततः जञािमािसाधयवात। "तमर

वरहरदतरानतमतयमनत। नानय: पनथा वरदयतऽयनाय'' इनत शर या साििानतिनिषिाचि। िि

"ततपराषटततहतवरकजान रमक चोकतत महामन'' इनत कमिणोऽरप मोकषसाििवसमिणात जञािकमिणो:

Page 38: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor

38

समचिय इनत िनि। "ननतयनशमवततररर रराकणो रदररतकषयम। जान च वरमलीररकननवयासन च

पाचयत। अवयासातपकतरवरजान ररलय लभत नर:'' इयाददिा कमिणो जञािसाििवपरनतपादिात।।

जञािदवािव कमि मोकषसािि ि साकषात। तसमापदाथिजञािसय मोकष: पिम परयोजिशमनत सव

िमणीयम।।

(त.स.) राणारदनयायमतयोबाकलवयतपवततशसदधय।

अननमभटटन वररदषा रधचतसतरक सगरह:।।

इनत महामहोपाधयायाननमभटटवररधचत: सररततरक सङगरहरदीवपरासमतसतरक सङगरह:

समातत:।