Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
TARKASANGRAHADIPIKA
(Under the Project of Content Generation with a view to develop
E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.)
Chief Director
Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY
Vice Chancellor
Director
Prof. Ch. L. N. SARMA
Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus
National Co-ordinator
Dr. R.G.MURALI KRISHNA
(RSKS, New Delhi)
Co-ordinator
Dr. R. BALAMURUGAN
Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus
Asst. Co-ordinators
Dr. N. R. SREEDHARAN
Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN
RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN
(DEEMED UNIVERSITY)
Guruvayoor Campus, Puranattukara
2
तरक सगरह:। भारतसरकरारसय योजना (Content Generation with a view to develop
E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)
परधानननरदशर:
आचायक परमशररनारायणशासरी
रलपनतिः
ननरदशर:
आचायक चलला.लकषमीनारायणशमाक पराचायक:, गररायर पररसर:
राषटरियसयोजरिः
डा. रा.गायरीमरलीररणिः पररयोजनाधधरारी
राषटरिय ससरत ससथानम, नररदहली
परधानसयोजरिः
डा. आर. बालमरगन
पररसरनवयनयायवरभागाधयकष:, गररायर पररसर:
उपसयोजरौ
डा. एन.आर.शरीधरन
डा. ओ. आर. वरजयराघरन
राषटरिय ससरत ससथानम, (माननत वरशरवरदयालयिः) गररायर पररसरिः परनाटटररा।
3
अथ
रदीवपरया सहहत:।
तरक सगरह:। ननधाय हहरद वरशरश वरधाय गररनरदनम।
बालाना सखबोधाय करियत तरक सगरह:।।
तरक सगरहरदीवपरा
वरशरशरर सामबमनति परणणपतय धगरा गरम ।
टीरा शशशहहता रर तरक सगरहरदीवपराम ।।
(त.रदी.) चिकीरषितसय गरनथसय निरविघिपरिसमापतयथ शिषटािािािशमतशरनतबोचितकतिवयताक-
शमषटदवतािमसकािलकषण मङगल शिषयशिकषाथ निबधिशचिकीरषित गरनथादौ परनतजािीत - ननधायनत।
िि मङगलसय समाशपततसाििव िाशसत। मङगल कतऽरप कादमबयािदौ निरविघिपरिसमापतय-
दिििात। मङगलाभावऽरप ककिणावलयादौ समाशपततदिििात । अनवयवयनतिकवयशभिािाददनत िनि।
कादमबयािदौ रवघिबाहलयासमापतयभाव:। ककिणावलयादौ त गरनथाद बदहिव मङगल कतमतो ि
वयशभिाि:।
िि मङगलसय कतिवयव कक परमाणशमनत िनि । शिषटािािािशमतशरतिव परमाणवात।
"समाषटततरामो मङगलमाचरत'' इनत शरत:। तथादह - मङगल वदबोचितकतिवयताकमलौकककारवगीत-
शिषटािािरवषयवाददिािददवत। भोजिादौ वयशभिािवािणायालौकककनत। िातरिशरादिादौ
वयशभिािवािणाया-रवगीतनत। शिषटपद सपषटाथिम। "न रयाकषटननरफल रमक'' इनत जलताडिादिरप
निरषदिवाददनत।।
4
तरकयिनत परनतपादयनत इनत तराकिः दरवयाददसपततपदाथािसतषा सगरह: सकषपण सवरपकथि
कियत इयथि:। कसम परयोजिाययत आह - सखबोधायनत। सखिािायासि बोि: पदाथिजञाि तसमा
इयथि:।। िि बहष तकि गरनथष सस ककमथिमपविगरनथ: कियत इयत आह - बालानाशमनत।
तषामनतरवसततवाद बालािा बोिो ि जायत इयथि:। गरहणिािणपटबािल:। ि त सतिनिय:। कक
कवा कियत इयत आह - ननधायनत। वरशरश जगशनियनताि शिव हहरद ननधाय नितिा
सथापनयवा, सविदा तदधयािपिो भवयथि:। गरणा रवदयागरणा रनरदन िमसकाि वरधाय
कवयथि:।।
(त.स.) दरवयगणरमकसामानयवरशषसमरायाभारा: सतत परदाथाक:।
(त.रदी.) पदाथािशनवभजत - दरवयनत। पदसयाथि: पदाथि इनत वयपततयाशभियव
पदाथिसामानयलकषण लभयत।।
िनवि रवभागादव सपततव शसदि सपततगरहण वयथिशमनत िनि।
अचिकसखयावयवचछदाथि वात। िनवनतरिरकत: पदाथि: परशमतो वा ि वा। िादय:, परशमतसय
निषिायोगात। िानय:, परनतयोचगपरशमनत रविा निषिािपपततरिनत िनि। पदाथि व
दरवयाददसपततानयतमववयापतयशमनत वयवचछदाथि वात। िि सपततानयतमव सपततशभनिशभनिवशमनत
वरकतवयम। एव ि सपततशभनिसयापरशसदधया कथ सपततानयतमववयाशपततनिचिय इनत िनि।
दरवयाददसपततानयतमव िाम दरवयाददभदसपततकाभाव-वततवम। अतो दोषरविहात। एवमगरऽरप
दरषटवयम।
(त.स.) तर दरवयाणण पधथवयततजोरायराराशरालहरदगातममनाशस नरर।
(त.रदी.) दरवय रवभजत - तरनत। ति दरवयाददमधय दरवयाणण िववयनवय:।। कानि तािीयत
आह - पधथरीनत।।
िि तमसो दिमदरवयसय रवदयमािवाकथ िवव दरवयाणीनत? तथादह - िील तमचिलतीय-
बाचितपरतीनतबलानिीलरपािाितया कियािाितया ि तमसो दरवयव तावशसदिम। ति तमसो
5
िाकािाददपञिकऽनतभािवो रपवततवात। अत एव ि वायौ, सपिािभावात सदागनतमततवाभावाचि। िारप
तजशस, भासविरपाभावादषणसपिािभावाचि। िारप जल, िीतसपिािभावानिीलरपवततवाचि। िारप
पचथवया, गनिाभावासपिििदहतवाचि। तसमाततमो दिमदरवयशमनत िनि। तमससतजोऽभावरपवात।
तथादह - तमो ि ररपदरवयमालोकासहकतिकषगराहयवात, आलोकाभाववत। ररपदरवयिाकषष-
परमायामालोकसय कािणवात। तसमापरौढपरकािकतज:सामानयाभावसतम:। ति िील तमचिलतीनत
परययो भरम:। अतो िव दरवयाणीनत शसदिम।
दरवयवजानतमततव गणवततव वा दरवयसामानयलकषणम। लकषयकदिावरततवमवयाशपतत:, यथा गो:
करपलवम। अलकषय लकषणसय वतििमनतवयाशपतत:, यथा गो: िङचगवम। लकषयमािावरततवमसमभव:,
यथा गोिकिफवततवम।। एतददषणियिदहतिमो लकषणम। स एवासािािणिमि इयचयत।
लकषयतावचछदकसमनियतवमसािािणवम। वयावतिकसयव लकषणव वयावततावशभियवादौ
िानतवयाशपततितसतदवािणाय तदशभनिव िमिरविषण दयम। वयवहािसयारप लकषणपरयोजिव तनि
दयम। वयावततिरप वयवहािसाििवात।।
िि गणवततव ि दरवयसामानयलकषणम, आदयकषणावशचछनिघट उपनिरविषटघट िावयापततरिनत
िनि। गणसमािाचिकिणसतताशभनिजानतमततवसय रववकषकषतवात।। िनववमपतयक रप िसापथचगनत
वयवहािादरपादावनतवयाशपततरिनत िनि। एकाथिसमवायादव तादिवयवहािोपपततौ गण गणािङगीकािात।।
(त.स.) रपरसगनधसपशकसखयापररमाणपथकततरसयोगवरभागपरतरापरतरगरतरदररतरसनहशबरदबदधधसख-
रद:खचछादरषपरयतनधमाकधमकससराराशचतवरिशनतगकणा:।
(त.रदी.) गण रवभजत - रपनत। दरवयकमिशभनिव सनत सामानयवानगण:। गणवजानतमानवा।। िि
लघवमद वकदििवादीिा रवदयमािवाकथ ितरविनतगिणा इनत िनि। लघवसय
गरवाभावरपवात। मद वकदििवयोिवयवसयोगरविषरपवात।।
(त.स.) उतकषपणापकषपणारञचनपरसारणगमनानन पञच रमाकणण।
6
(त.रदी.) कमि रवभजत - उतकषपणनत। सयोगशभनिव सनत सयोगासमवानयकािण कमि।
कमि वजानतमदवा। भरमणादीिामरप गमिऽनतभािवात ि पञिवरविोि:।।
(त.स.) परमपर चनत दवरवरध सामानयम।
(त.रदी.) सामानय रवभजत - परशमनत। पिमचिकदिवरतत। अपि नयिदिवरतत। सामानयाददितषटय
जानतिािशसत।।
(त.स.) ननतयदरवयरततयो वरशषासतरननता एर।
(त.रदी.) रविष रवभजत - ननतयनत। पचथवयाददितषटयपिमाणव: आकािाददपञिक ि
नियदरवयाणण।।
(त.स.) समरायसतरर एर।
(त.रदी.) समवायसय भदो िासतीयाह - समरायनत।।
(त.स.) अभारशचतवरकध:। परागभार: परधरसाभारोऽतयनताभारोऽनयोनयाभारशचनत।
(त.रदी.) अभाव रवभजत – परागभार इनत।।
(त.स.) तर गनधरती पधथरी।। सा दवरवरधा, ननतयाननतया चनत। ननतया परमाणरपा। अननतया
रायकरपा। पनषटसरवरधा शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमसमरदारदीनाम। इषटनदरय गनधगराहर घराण
नासागररनतक। वरषयो मतपाषाणाहरद:।
(त.रदी.) तिोददििमािसािात परथम पचथवया लकषणमाह – तरनत।। िामिा पदाथिसकीतििमददि:।
उददििम ि सवििचछव नियाशमका ।
िि सिभयसिभयवयवािबि दरवय पिसपिरविोिि गनिािपादादवयाशपतत:। ि ि ति
गनिपरतीयिपपरततरिनत वाचयम। अवयवगनिसयव ति परतीनतसभवि चििगनिािङगीकािात। कक
7
िोपनिरविषटघटादाववयाशपततरिनत िनि। गनिसमािाचिकिणदरवयवापिजानतमततवसय रववकषकषत-
वात। िि जलादावरप गनिपरतीतिनतवयाशपततरिनत िनि। अनवयवयनतिकाभया पचथवीगनिसयव ति
भािाङगीकािात। िि कालसय सवाििाितया सवषा लकषणािा कालऽनतवयाशपततरिनत िनि।
सवाििाितापरयोजकशभनिसबनिि लकषणवसय रववकषकषतवात।।
पचथवी रवभजत - सा दवरवरधनत। नियव धवसापरनतयोचगवम। अनियव धवसपरनतयो-
चगवम।। परकािानतिण रवभजत - पनररनत। आमिो भोगायति ििीिम। यदवशचछनिामनि भोगो
जायत तदभोगायतिम। सखद:खानयतिसाकषाकािो भोग:। िबदतिोदभतरविषगणािाशरयव सनत
जञािकािणमि:सयोगाशरयवशमशनदरयवम। ििीिशनदरयशभनिो रवषय:। एव ि गनिवचछिीि पाचथिव-
ििीिम, गनिवददशनदरय पाचथिवशनदरयम, गनिवाशनवषय: पाचथिवरवषय इनत तततललकषण बोधयम।।
पाचथिवििीि दिियनत - शरीरशमनत।। इशनदरय दिियनत - इषटनदरयशमनत।। गनिगराहकशमनत परयोजिम।
घराणशमनत सजञा। िासागरयाशरयोशरकत:। एवमततिि जञयम।। पाचथिवरवषय दिियनत - मतपाषाणारदीनत।
(त.स.) शीतसपशकरतय आप:। ताशच दवरवरधा:। ननतया अननतयाशचनत। ननतया: परमाणरपा:।
अननतया: रायकरपा:। पनषटसरवरधा: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर ररणलोर। इषटनदरय रसगराहर रसन
षटजहरागररनतक। वरषय: सररतसमदराहरद:।
(त.रदी.) अपा लकषणमाह - शीतनत। उपनिरविषटजलऽवयाशपततवािणाय िीतसपििसमािाचिकिण-
दरवयवापिजानतमततव रववकषकषतम।। िीत शिलातलशमयादौ जलसबनिादव िीतसपििभािशमनत
िानतवयाशपतत:। अनयसव पवििीया वयाखययम।।
(त.स.) उरणसपशकरततज:। तददवरवरधम। ननतयमननतय चनत। ननतय परमाणरपम। अननतय
रायकरपम। पनषटसरवरधम। शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमाहरदतयलोर परशसदधम। इषटनदरय रपगराहर
चकष: ररणतारागररनतक। वरषयशचतवरकध:। भौमहरदवयौरदयाकररजभरदात। भौम रहनयाहरद। अबबनधन हरदवय
वरदयरदाहरद। भकततसय पररणामहतरौरदयकम। आररज सरणाकहरद।
8
(त.रदी.) तजसो लकषणमाह - उरणसपशकरहरदनत। उषण जलशमनत परतीतसतज:सयोगािरविानय-
वानिानतवयाशपतत:।। रवषय रवभजत - भौमनत। िि सवण पाचथिव पीतवात, गरवात हरिदरावददनत
िनि।। अयनतािलसयोग सनत घतादौ दरवविािदिििि, जलमधयसथघत तनिािादिििि ि
असनत परनतबनिक पाचथिवदरवविािाचगरसयोगयो: कायिकािणभावाविािणात सवणिसयायनतािलसयोग
सयिशचछदयमािदरववाचिकिणवि पाचथिववािपपतत:, पीतदरवयदरवविािपरनतबनिकतया
दरवदरवयानतिशसदिौ िशमरततकदरववाचिकिणतया जलवािपपतत: रपवततया वायवाददषविनतभािवात
तजसवशसदचि:। तसयोषणसपििभासविरपयोरपषटमभकपाचथिवरपसपिािभया परनतबनिादिपलशबि:।
तसमासवण तजसशमनत शसदिम।
(त.स.) रपरहहतसपशकरानराय:। स दवरवरधो ननतयोऽननतयशचनत। ननतय: परमाणरप:। अननतय:
रायकरप:। पनषटसरवरध: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर रायलोर। इषटनदरय सपशकगराहर
तरकतसरकशरीररनतक। वरषयो रकषाहरदरमपनहत: राय:। शरीरानत:सचारी राय: पराण:। स
चरोऽतयपाधधभरदातपराणापानाहरदसजा लभत।
(त.रदी.) वाय लकषयनत - रपरहहतनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सपििवानिनत।
पचथवयादावनतवयाशपततवािणाय रपिदहत इनत।।
पराणसय किानतभािव इयत आह - शरीरनत। एक एव पराण: सथािभदापराणापािाददिबदः
वयवदियत इयथि:।
सपिाििमयो वाय:। तथादह योऽय वायौ वानत सयिषणािीतसपिि उपलभयत स रकवचिदाचशरतो
गणवादरपवत। ि िासय आशरय: पचथवी। उदभतसपििवपाचथिवसयोदभतरपवततवनियमात। ि
जलतजसी, अिषणािीतसपििवततवात। ि रवभितषटय, सवििोपलशबिपरसङगात। ि मि:,
पिमाणसपििसयातीशनदरयवात। तसमादय: परतीयमािसपिािशरय: स वाय:।
िि वाय: परयकष:। परयकषसपिािशरयवाद घटवददनत िनि। उदभतरपवततवसयोपाचिवात। यि
दरवयव सनत बदहरिशनदरयजनयपरयकषव तिोदभतरपवततवशमनत साधयवयापकवम। यि
9
परयकषसपिािशरयव ति उदभतरपववनिासतीनत पकष साििावयापकवम। ि िव
तपततवारिसथतजसोऽपतयपरयकषवापरतत:, इषटवात। तसमादरपिदहतवादवायिपरयकष:।।
इदािी कायिरपपचथवयाददितषटयसयोपरततरविाििम: कथयत। ईचविसय चिकीषािविापिमाणष
किया जायत। तत: पिमाणदवयसयोग सनत दवयणकमपदयत। तरिशभिव
दवयणकसयणकमपदयत। एव ितिणकाददिमण महती पचथवी, महय आप:, महततज:,
महानवायरपदयत। एवमपनिसय कायिदरवयसय सशजहीषािविाशियया पिमाणदवयरवभाग
दवयणकिाि: इयव पचथवयाददिाि:। असमवानयकािणिािाददवयणकिाि:।
समवानयकािणिािायणकिाि इनत सपररदाय:। सवििासमवानयकािणिािात दरवयिाि इनत
नरीना:।।
कक पि: पिमाणसदभाव परमाणम? उचयत-जालसयिमिीचिसथ सवित: सकषमतम
यददरवयमपलभयत तसावयवम िाकषषदरवयवात घटवत। यणकावयवोऽरप सावयवो
महदािमभकवात कपालवत। यो दवयणकावयव: स एव पिमाण:। स ि निय:। तसयारप
कायि वऽिवसथापरसङगात। सशषटपरलयसदभाव "धाता यथापरकमरलपयत'' इयाददशरनतिव परमाणम।
सविकायिदरवयधवसोऽवानतिपरलय:। सविभावकायिधवसो महापरलय इनत रववकात।।
(त.स.) शबरदगणरमाराशम। तचचर वरभ ननतय च।
(त.रदी.) आकाि लकषयनत - शबरदगणरशमनत।। िनवाकािमरप पचथवयाददवनिािा कक, ियाह -
तचचरशमनत। भद परमाणाभावाददयथि:।। एकवादव सविि िबदोपलबिरविभवमङगीकतिवयशमयाह -
वरषटवरनत। सविमतिदरवयसयोचगव रवभवम। मति व परिशचछनिपरिमाणवततव कियावततव वा।।
रवभवादवामवशनियशमयाह - ननतय चनत ।।
(त.स.) अतीताहरदवयरहारहत: राल: । स चरो वरभननकतयशच।
(त.रदी.) काल लकषयनत - अतीतनत। सवाििाि: काल: सविकायिनिशमततकािणम।।
10
(त.स.) पराचयाहरदवयरहारहतहरदकर। सा चरा वरवरी ननतया च।
(त.रदी.) ददिो लकषणमाह - पराचीनत। ददगरप कायिमाि निशमततकािणम।।
(त.स.) जानाधधररणमातमा। स दवरवरध:, जीरातमा परमातमा चनत। तरशरर: सरकज: परमातमर
एर। जीरसत परनतशरीर शभननो वरभननकतयशच।
(त.रदी.) आमिो लकषणमाह - जाननत।। आमाि रवभजत - स दवरवरध इनत।। पिमामिो
लकषणाह - तरनत। नियजञािाचिकिणवमीचविवम।।
िनवीचविसय सदभाव कक परमाणम। ि तावपरयकषम। तदचि बाहयमानति वा। िादय:,
अररपदरवयवात। िानय:, आमसखदःखाददवयनतरिरकतवात। िापतयिमाि, शलङगाभावात इनत िनि।
अङकिाददक सकतिक कायि वात घटवददयिमािसय परमाणवात। उपादािगोििापिोकषजञाि-
चिकीषािकनतमततव कति वम। उपादाि समवानयकािणम। सकलपिमाणवाददसकषमदशिि वात सविजञवम।
"य: सरकज: स सरकवरत'' इयागमोऽरप ति परमाणम।।
जीवसय लकषणमाह - जीर इनत। सखादयाशरयव जीवलकषणम।।
िि "मिषयोऽह बराहमणोऽहम'' इयादौ सवििाहपरयय ििीिसयव रवषयवाचछिीिमवामनत
िनि। ििीिसय आमव किपादाददिाि सनत ििीििािादामिोऽरप िािपरसङगात।
िापीशनदरयाणामामवम। "योऽह घटमदराकष सोऽहशमरदानी सपशाशम'' इयिसिािाभावपरसङगात।
अनयािभतऽथऽनयसयािसिािायोगात। तसमाददहशनदरयवयनतरिरकतो जीव:। सखद:खाददवचियापरनत-
ििीि शभनि:। स ि ि पिमाण:। सविििीिवयारपसखादयिपलशबिपरसङगात। ि मधयमपरिमाणवाि।
तथा सयनियवपरसङगि कतहािाकताभयागमपरसङगात। तसमाशनियो रवभजीव:।
(त.स.) सखरद:खादयपलषटबधसाधनशमषटनदरय मन:। तचच परतयातमननयततरारदननत परमाणरप ननतय
च।
(त.रदी.) मिसो लकषणमाह - सखनत। सपिििदहतव सनत कियावततव मिसो लकषणम।। तदरवभजत -
तचचनत। एककसयामि एकक मि इयामिामिकवानमिसोऽपतयिकवशमयथि:।।
परमाणरपशमनत। मधयमपरिमाणवततवऽनियवपरसङगाददयथि:।।
11
िि मिो रवभ सपिििदहतव सनत दरवयवादाकािवददनत िनि। मिसो रवभव आममि:-
सयोगसयासमवानयकािणसयाभावाजजजञािािपरततपरसङगात। ि ि रवभदवयसयोगोऽशसवनत वाचयम।
तसयोगसय नियवि सषपतयभावपरसङगात। पिीतदवयनतरिरकतसथल आममि:सयोगसय सविदा
रवदयमािवात। अणव त यदा मि: पिीतत पररविनत तदा सषशपतत:, यदा नि:सिनत तदा
जञािोपरततरियणवशसदचि:।।
(त.स.) चकषमाकरगराहयो गणो रपम। तचच शकतलनीलपीतरकततहररतरवपशधचरभरदात सततवरधम।
पधथरीजलतजोरवतत। तर पधथवया सततवरधम। अभासररशकतल जल। भासररशकतल तजशस।
(त.रदी.) रप लकषयनत - चकषररनत। सखयादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम। रपवऽनतवयाशपततवािणाय
गणपदम।
िनववयापतयवरततिीलाददसमदाय एव चििरपशमनत िनि। रपसय वयापतयवरततवनियमात।। िि
चििपटऽवयवरपसयव परतीनतरिनत िनि। रपिदहतवि पटसयापरयकषवपरसङगात। ि ि
रपवसमवतव परयकषवपरयोजकम गौिवात। तसमापटसय परयकषवािपपततया चििरपशसदचि:।।
रपसयाशरयमाह - पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - तरनत।।
(त.स.) रसनगराहयो गणो रस:। स च मधरामललरणरटरषायनतकततभरदातषडवरध: पधथरीजलरवतत:।
पधथवया षडवरध:। जल मधर एर।
(त.रदी.) िस लकषयनत - रसननत। िसवऽनतवयाशपततपरिहािाय गणपदम।। िससयाशरयमाह -
पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - पधथवयाशमनत।।
(त.स.) घराणगराहयो गणो गनध:। स दवरवरध:। सरशभरसरशभशचनत पधथरीमाररवतत:।
(त.रदी.) गनि लकषयनत - घराणनत। गनिवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।।
12
(त.स.) तरधगषटनदरयमारगराहयो गण: सपशक:। स बरवरध: शीतोरणानरणाशीतभरदात।
पधथवयततजोरायरवतत:। तर शीत जल। उरणसतजशस। अनरणाशीत: पधथरीरायरो:।
(त.रदी.) सपि लकषयनत - तरधगनत। सपिि वऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।
सयोगादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम।।
(त.स.) रपाहरदचतरटय पधथवया पारजमननतय च। अनयरापारज ननतयमननतय च। ननतयगत
ननतयम। अननतयगतमननतयम ।
(त.रदी.) पारजशमनत। पाकसतज:सयोग:। ति पविरप िचयनत। रपानतिमपदयत इयथि:।।
ति पिमाणषवव पाक:। ि दवयणकादौ। आमनिकषकषपतत घट पिमाणष रपानतिोपततौ
चयामघटिाि पिदिवयणकाददिमण िरकतघटोपरतत:। ति पिमाणव: समवानयकािणम। तज:सयो-
गोऽसमवानयकािणम। अदषटाददक निशमततकािणम। दवयणकाददरप कािणरपमसमवानयकािणशमनत
पीलपाकवाददिो रशवषरा:। पविघटसय िाि रविव अवयरवनयवयवष ि पिमाणपयिनतष यग-
पदरपानतिोपरततरिनत रपििपाकवाददिो नयानयरा:। अत एव पाचथिवपिमाणरपाददकमनियशमयथि:।।
अनयर - जलादारवयथि:।। ननतयगतशमनत पिमाणगतशमयथि:।। अननतयगतशमनत दवयणकाददगत-
शमयथि:।। रपाददितषटयमदभत परयकषम। अिदभतमपरयकषम। उदभतव परयकषवपरयोजको िमि:।
तदभावोऽिदभतवम।।
(त.स.) एरतराहरदवयरहारहत: सखया। नरदरवयरवतत:। एरतराहरदपराधकपयकनता। एरतर ननतयमननतय च।
ननतयगत ननतयम। अननतयगतमननतयम। दवरतराहरदर त सरकराननतयमर।
(त.रदी.) सखया लकषयनत - एरतरनत।।
(त.स.) मानवयरहाररारण पररमाणम। नरदरवयरवतत। तचचतवरकधम। अण महदरदीघि हरसर चनत।
(त.रदी.) परिमाण लकषयनत - माननत।। परिमाण रवभजत - तचचनत। भावपरिािो निदि:। अणव,
महततव, दीघि व , िसवव ि यथि:।।
13
(त.स.) पथगववयरहाररारण पथकततरम। सरकदरवयरवतत।
(त.रदी.) पथरकव लकषयनत - पथधगनत। इदमसमापथचगनत वयवहािकािण पथरकवशमयथि:।।
(त.स.) सयकततवयरहारहत: सयोग:। सरकदरवयरवतत:।
(त.रदी.) सयोग लकषयनत - सयकततनत। इमौ सयरकतारवनत वयवहािहतरियथि:। सखयाददलकषण सविि
ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत रविषणीयम।। सयोगो दरवरवि:। कमिज: सयोगजचिनत।
आदयो हसतकियया हसतपसतकसयोग:। दरवतीयो हसतपसतकसयोगाकायपसतकसयोग:।
अवयापतयवरतत: सयोग:। सवायनताभावसमािाचिकिणवमवयापतयवरततवम।।
(त.स.) सयोगनाशरो गणो वरभाग:। सरकदरवयरवतत:।
(त.रदी.) रवभाग लकषयनत - सयोगनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत। रपादावनतवयाशपतत-
वािणाय सयोगिािक इनत।। रवभागोऽरप दरवरवि:। कमिजो रवभागजचिनत। आदयो हसतकियया
हसतपसतकरवभाग:। दरवतीयो हसतपसतकरवभागाकायपसतकरवभाग:।।
(त.स.) परापरवयरहारासाधारणरारण परतरापरतर। पधथवयाहरदचतरटयमनोरवततनी। त दवरवरध।
हरदकतरत रालरत चनत। रदरसथ हरदकतरत परतरम। समीपसथ हरदकतरतमपरतरम। जयरठ रालरत
परतरम। रननरठ रालरतमपरतरम।
(त.रदी.) पिवापिवयोलिकषणमाह - परापरनत। पिवयवहािासािािणकािण पिवम। अपिवयवहािा-
सािािणकािणमपिवशमयथि:।। त रवभजत - त दवरवरध इनत।। ददरककतयोरदाहिणमाह - रदरसथ
इनत।। कालकत उदाहिनत - जयरठ इनत।।
(त.स.) आदयपतनासमरानयरारण गरतरम। पधथरीजलरवतत।
(त.रदी.) गरव लकषयनत - आदयनत। दरवतीयाददपतिसय वगासमवानयकािणवाद
वगऽनतवयाशपततवािणायादयनत।।
14
(त.स.) आदयसयनरदनासमरानयरारण दररतरम। पधथवयततजोरवतत। तददवरवरधम। साशसदधधर
नशमवततर चनत। साशसदधधर जल। नशमवततर पधथरीतजसो:। पधथवया घतारदारषटगवनसयोगज दररतरम।
तजशस सरणाकरदौ।
(त.रदी.) दरवव लकषयनत - आदयनत। सयनदि परसरवणम। तज:सयोगज िशमरततकम। तदशभनि
साशसदचिकम।। पचथवया िशमरततकमदाहिनत - घतारदावरनत।। तजशस तदाह - सरणाकरदावरनत।।
(त.स.) चणाकहरदवपणडीभारहतगकण: सनह:। जलमाररवतत:।
(त.रदी.) सिह लकषयनत - चणनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय
रपणडीभावनत।।
(त.स.) शरोरगराहयो गण: शबरद:। आराशमाररवतत:। स दवरवरध:। धरनयातमरो रणाकतमरशचनत।
धरनयातमरो भयाकरदौ। रणाकतमर: ससरतभाषाहरदरप:।
(त.रदी.) िबद लकषयनत - शरोरनत। िबदवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय
शरोिनत।।
िबदशसिरवि: सयोगज:, रवभागज:, िबदजचिनत। तिादयो भिीदणडसयोगजनय:। दरवतीयो वि
पाटयमाि दलदवयरवभागजनयचिटिटािबद:। भयािदददिमािभय शरोिदिपयिनत दरवतीयाददिबदा:
िबदजा:।।
(त.स.) सरकवयरहारहतगकणो जान बदधध:। सा दवरवरधा। समनतरनभरशचनत।
(त.रदी.) बदिलिकषणमाह - सरकवयरहारनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत।
रपादावनतवयाशपततवािणाय सरकवयरहार इनत। जािामीयिवयवसायगमय जञािवमव लकषणशमनत
भाव:।। बदचि रवभजत - सनत।।
(त.स.) ससरारमारजनय जान समनत:।
15
(त.रदी.) समतलिकषणमाह - ससरारनत। भाविाखय: ससकाि:। ससकािधवसऽनतवयाशपततवािणाय
जञािशमनत। घटाददपरयकषऽनतवयाशपततवािणाय ससकािजनयशमनत। परयशभजञायामनतवयाशपततवािणाय
मािपदम।
(त.स.) तदशभनन जानमनभर:। स दवरवरध:। यथाथोऽयथाथकशचनत।
(त.रदी.) अिभव लकषयनत - तदशभननशमनत। समनतशभनि जञािमिभव इयथि:। अिभव रवभजत - स
दवरवरध इनत।।
(त.स.) तदरनत ततपरराररोऽनभरो यथाथक:। यथा रजत इरद रजतशमनत जानम। सर परमतयचयत।
(त.रदी.) यथाथाििभवसय लकषणमाह - तदरतीनत।।
िि घट घटवशमनत परमायामवयाशपतत:। घटव घटाभावाददनत िनि। यि यसबनिोऽशसत ति
तसबनिािभव इयथाित। घटव घटसबनिोऽसतीनत िावयाशपतत:।। सरनत। यथाथाििभव एव िासि
परमयचयत इयथि:।।
(त.स.) तरदभाररनत ततपरराररोऽनभरोऽयथाथक:। यथा शकततावररद रजतशमनत जानम। सरापरमतयचयत।
(त.रदी) अयथाथाििभव लकषयनत - तरदभाररतीनत। िशनवद सयोगीनत परमायामनतवयाशपततरिनत िनि।
यदवचछदि यसबनिाभावसतदवचछदि तसबनिजञािसय रववकषकषतवात। सयोगाभावावचछदि
सयोगजञािसय भरमवात। सयोगावचछदि सयोगसबनिसय सवानिानतवयाशपतत:।
(त.स.) यथाथाकनभरशचतवरकध:। परतयकषानशमतयपशमनतशाबरदभरदात। ततररणमवप चतवरकधम।
परतयकषानमानोपमानशबरदभरदात।
(त.रदी.) यथाथाििभव रवभजत - यथाथनत।। परसङगापरमाकिण रवभजत - ततररणमपीनत।
परमाकिणशमयथि:। परमाकिण परमाणशमनत परमाणसामानयलकषणम।।
(त.स.) असाधारण रारण ररणम।
16
(त.रदी.) किणलकषणमाह - असाधारणनत। ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत।।
(त.स.) रायकननयतपरकरवतत रारणम।
(त.रदी.) कािणलकषणमाह - रायनत। पविवरतत कािणशमयरकत िासभादावनतवयाशपतत: सयादतो नियतनत।
तावनमाि कत कायऽनतवयाशपतत:। अत: पविवततीनत।।
िि तनतरपमरप पट परनत कािण सयाददनत िनि। अिनयथाशसदिव सतीनत रविषणात।
अिनयथाशसदिवमनयथाशसदचििदहतवम। अनयथाशसदचि: तरिरविा। यि सहव यसय य परनत
पविवरतत-वमवगमयत त परनत ति तदनयथाशसदिम।। यथा तनतिा तनतरपम, तनतव ि पट
परनत। अनय परनत पविवरततव जञात एव यसय य परनत पविवरततवमवगभयत त परनत तदनयथाशसदिम।
यथा िबद परनत पविवरततव जञात एव पट परयाकािसय। अनयि रकलपततनियतपविवनतिि: एव
कायिसभव तसह-भतमनयथाशसदिम। यथा पाकजसथल गनि परनत रपपरागभावसय। एव
िािनयथाशसदिनियतपविवरततव कािणवम।।
(त.स.) रायि परागभारपरनतयोधग।
(त.रदी.) कायिलकषणमाह - रायकशमनत।।
(त.स.) रारण बरवरधम। समराययसमरानयननशमततभरदात।
(त.रदी.) कािण रवभजत - रारणशमनत।।
(त.स.) यतसमरत रायकमतपदयत ततसमरानयरारणम। यथा तनतर: पटसय। पटशच सरगतरपारद:।
(त.रदी.) समवानयकािणसय लकषणमाह - यतसमरतशमनत। यशसमनसमवतशमयथि:।।
(त.स.) रायण रारणन रा सहरषटसमननथ समरत सत रारणमसमरानयरारणम। यथा तनतसयोग:
पटसय, तनतरप पटगतरपसय।
17
(त.रदी.) असमवानयकािण लकषयनत - रायणनत। कायणयतददाहिनत - तनतसयोग इनत। कायण
पटि सह एकशसमि तनतौ समवतवाततनतसयोग: पटसयासमवानयकािणशमयथि:।।
कािणियतददाहिनत - तनतरपशमनत। कािणि पटि सहकशसमि तनतौ समवतवात तनतरप
पटरपसयासमवानयकािणशमयथि:।।
(त.स.) तरदभयशभनन रारण ननशमततरारणम। यथा तरीरमाहरदर पटसय।
(त.रदी.) निशमततकािण लकषयनत - तरदभयनत। समवाययसमवानयशभनि कािण निशमततकािण-शमयथि:।।
(त.स.) तरदतषटतरवरधरारणमधय यरदसाधारण रारण तरदर ररणम।
(त.रदी.) किणलकषणमपसहिनत - तरदतहरदनत।।
परतयकषपररचछरद:
(त.स.) तर परतयकषजानररण परतयकषम।
(त.रदी.) परयकषलकषणमाह - तरनत। परमाणितषटयमधय इयथि:।।
(त.स.) इषटनदरयाथकसननरषकजनय जान परतयकषम। तददवरवरध ननवरकरलपर सवररलपर चनत।
(त.रदी.) परयकषजञािसय लकषणमाह - इषटनदरयनत। इशनदरय िकषिाददकम। अथो घटादद:। तयो: सनिकषि:
सयोगादद:। तजजजनय जञािशमयथि:। तदरवभजत – तददवरवरधशमनत।
(त.स.) ननरपररारर जान ननवरकरलपरम।
(त.रदी.) निरविकलपकसय लकषणमाह - ननरपरराररशमनत। रविषणरविषय-सबनिािवगादह
जञािशमयथि:।।
18
िि निरविकलपक कक परमाणशमनत िनि। गौरिनत रवशिषटजञाि रविषणजञािजनय
रवशिषटजञािवात दणडीनतजञािवददयिमािसय परमाणवात। रविषणजञािसय सरवकलपकवऽिवसथा-
परसङगाशनिरविकलपकशसदचि:।।
(त.स.) सपररारर जान सवररलपरम। यथा डडतथोऽय, बरहमणोऽय, शयामोऽय, पाचरोऽयशमनत।
(त.रदी.) सरवकलपक लकषयनत - सपरराररशमनत। िामजायाददरविषयरविषणसबनिावगादह
जञािशमयथि:।। सरवकलपकमदाहिनत - यथनत।।
(त.स.) परतयकषजानहतररषटनदरयाथकसषटननरषक: षडवरध:। सयोग:, सयकततसमराय:, सयकततसमरत-
समराय:, समराय:, समरतसमराय:, वरशषणवरशरयभारशचनत।
(त.रदी.) इशनदरयाथिसनिकष रवभजत - परतयकषनत।।
(त.स.) चकषषा घटपरतयकषजनन सयोग: सषटननरषक:।
(त.रदी.) सयोगसनिकषिमदाहिनत - चकषषनत। दरवयपरयकष सविि सयोग: सशनिकषि इयथि:। आमा
मिसा सयजजयत। मि इशनदरयण। इशनदरयमथि। तत: परयकषजञािमपदयत इयथि:।।
(त.स.) घटरपपरतयकष सयकततसमराय:। चकष:सयकतत घट रपसय समरायात।
(त.रदी.) सयरकतसमवायमदाहिनत - घटरपनत।। ति यशरकतमाह - चकष:सयकतत इनत।।
(त.स.) रपतरसामानयपरतयकष सयकततसमरतसमराय: सषटननरषकिः। चकष:सयकतत घट रप समरतम।
तर रपतरसय समरायात।
(त.रदी.) सयरकतसमवतसमवायमदाहिनत - रपतरनत।।
19
(त.स.) शरोरण शबरदसाकषातरार समराय: सषटननरषक:। रणकवररररततयाराशसय शरोरतरात।
शबरदसयाराशगणतरात गणगणणनो: समरायात।
(त.रदी.) समवायमदाहिनत - शरोरणनत।। तदपपादयनत - रणनत।। िि दिसथिबदसय कथ शरोिसबनि
इनत िनि। वीिीतिङगनयायि कदमबमकलनयायि वा िबदात िबदानतिोपरततिमण शरोिदि
जातसय शरोिण सबनिात परयकषवसभवात।।
(त.स.) शबरदतरसाकषातरार समरतसमराय: सषटननरषक:। शरोरसमरत शबरद शबरदतरसय समरायात।
(त.रदी.) समवतसमवायमदाहिनत - शबरदतरनत।।
(त.स.) अभारपरतयकष वरशषणवरशरयभार: सननरषक:। भतल घटाभाररहरदतयर चकष:सयकततभतल
घटाभारसय वरशषणतरात।
(त.रदी.) रविषणरविषयभावमदाहिनत - अभारनत। तदपपादयनत - घटाभाववददनत। भतल रववोपतय
घटाभावो रविषणम। भतल घटो िासतीयि अभावसय रविषयव दरषटवयम।
एतिािपलबि: परमाणानतिव नििसतम।। “यदयर घटोऽभवररयततहहक भतलशमरादरकषयत,
रदशकनाभाराननासतीनत” तककि तपरनतयोचगसततवरविोधयिपलशबिसहकतशनदरयणवाभावजञािोपतताविपलबि:
परमाणानतिवासमभवात। अचिकिणजञािाथिमपकषणीयशनदरयसयव किणवोपपतताविपलबि: किणवा-
योगात।। रविषणरविषयभावो रविषणरविषयसवरपमव िानतरिरकत: सबनि:।।
(त.स.) एर सननरषकषटरजनय जान परतयकषम। ततररणशमषटनदरयम। तसमाहरदषटनदरय परतयकषपरमाणशमनत
शसदधम।
(त.रदी.) परयकषजञािमपसहिि तसय किणमाह - एरशमनत। असािािणकािणवाददशनदरय
परयकषजञािकिणशमयथि:।। परयकषपरमाणमपसहिनत - तसमाहरदनत।।
इनत परतयकषपररचछरदिः।
20
अनमानपररचछरद:
(त.स) अनशमनतररणमनमानम।
(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।।
(त.स) परामशकजनय जानमनशमनत:।
(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।। अिशमनत लकषयनत - परामशनत।। िि
सियोततिपरयकषऽनतवयाशपतत:। सथाणपरषसियािनति परषववयापतयकिाददमाियशमनत पिामि सनत
परष एवनत परयकषजििात। ि ि तिािशमनतिवनत वाचयम। "परष साकषातररोशम''
इयिवयवसायरविोिाददनत िनि। पकषतासहकतपिामििजनयवसय रववकषकषतवात। शसषािनयषारविह-
रवशिषटशसदधयभाव: पकषता। साधयशसदचिििशमनतपरनतबशनिका। शसदचिसततवऽपतयिशमियाशमतीचछा-
यामिशमनतदिििात शसषािनयषोततशजका। ततचिोततजकाभावरवशिषटमणयभावसय दाहकािणववत
शसषािनयषारविहरवशिषटशसदधयभावसयापतयिशमनतकिणवम।
(त.स) वयाषटततवरशशरटपकषधमकताजान परामशक:। यथा रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत जान परामशक:।
तजजनय परकतो रषटहनमानननत जानमनशमनत:।
(त.रदी.) पिामि लकषयनत - वयाततीनत। वयाशपततरवषयक यपकषिमिताजञाि स पिामिि इयथि:।।
पिामििमशभिीय दिियनत - यथनत।। अिशमनतमशभिीय दिियनत - तजजनयशमनत।
पिामििजनयशमयथि:।।
(त.स) यर धमसतराषटगवनररनत साहचयकननयमो वयाषटतत:।
(त.रदी.) वयाशपततलकषणमाह - यरनत। यि िमसतिाशनिरिनत वयापततिशभिय:। साहियिनियम इनत
लकषणम। साहिय सामािाचिकिणय, तसय नियम:। हतसमािाचिकिणायनताभावापरनतयोचगसाधय-
सामािाचिकिणय वयाशपततरियथि:।।
21
(त.स) वयातयसय परकताहरदरवतततर पकषधमकता।
(त.रदी.) पकषिमितासवरपमाह - वयातयसयनत।।
(त.स.) अनमान दवरवरधम।
(त.रदी.) अिमाि रवभजत - अनमानशमनत।।
(त.स.) सराथि पराथि चनत। सराथि सरानशमनतहत:। तथा हह सरयमर भयोरदशकनन यर
धमसतराषटगवनररनत महानसारदौ वयाषटतत गहीतरा परकतसमीप गत: तदगत चागवनौ सहरदहान: परकत धम
पशयन वयाषटतत समरनत यर धमसतराषटगवनररनत। तरदननतर रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत
जानमतपदयत। अयमर शलङगपरामशक इतयचयत। तसमात परकतो रषटहनमानननत अनशमनतरतपदयत।
तरदततसराथाकनमानम।
(त.रदी.) सवाथाििमाि दिियनत - सरयमरनत।। िि पाचथिववलोहलखयवादौ िति: सहिािदिििऽरप
वजिमणौ वयशभिािोपलबि: भयोदिििि कथ वयाशपततगरह इनत िनि। वयशभिािजञािरविहसहकत-
सहिािजञािसय वयाशपततगराहकवात।। वयशभिािजञाि दरवरवि, निचिय: िङका ि।। तदरविह: रकवचित
तकाित। रकवचित सवत:शसदि एव। िमाननयो: वयाशपततगरह कायिकािणभावभङगपरसङगलकषणसतको
वयशभिाििङकानिवतिक:।। िि सकलवशहििमयोिसनिकषािकथ वयाशपततगरह इनत िनि। वशहिव-
िमवरपसामानयपरयासततया सकलवशहििमजञािसमभवात।। तसमाहरदनत शलङगपिामिािददयथि:।।
(त.स.) यतत सरयमर धमारदषटगवनमनमाय परपरनतपततयथि पञचारयरराकतय परयङकतत ततपराथाकनमानम।
यथा परकतो रषटहनमान, धमरततरात, यो यो धमरानस सोऽषटगवनमान यथा महानस:, तथा चायम,
तसमाततथनत। अनन परनतपाहरदताषटललङगातपरोऽतयषटगवन परनतपदयत।
(त.रदी.) पिाथाििमािमाह - यषटततरनत। यचछबदसय तपिाथाििमािशमनत तचछबदिानवय:।।
पञिावयववारकयमदाहिनत - यथनत।।
22
(त.स.) परनतजाहतरदाहरणोपनयननगमनानन पञचारयरा:। परकतो रषटहनमानननत परनतजा। धमरततराहरदनत
हत:। यो यो धमरान सोऽषटगवनमान यथा महानस इतयरदाहरणम। तथा चायशमतयपनय:। तसमाततथनत
ननगमनम।
(त.रदी.) अवयवसवरपमाह - परनतजनत।। उदाहतवारकय परनतजञाददरवभागमाह - पवितो वशहिमानिनत।।
साधयवततया पकषविि परनतजञा। पञिमयनत शलङगपरनतपादक हत:। वयाशपततपरनतपादकमदाहिणम।
वयाशपततरवशिषटशलङगपरनतपादक वििमपिय:। हतसाधयवततया पकषपरनतपादक विि निगमिम।
पकषजञाि परनतजञापरयोजि, शलङगजञाि हतपरयोजि, वयाशपततजञािमदाहिणपरयोजि,
पकषिमिजञािमपियपरयोजि, अबाचितवाददक निगमिपरयोजिम।।
(त.स.) सराथाकनशमनतपराथाकनशमतयोशलकङगपरामशक एर रारणम। तसमाषटललङगपरामशोऽनमानम।
(त.रदी.) अिशमनतकिणमाह - सराथनत।। िि वयाशपततसमनतपकषिमिताजञािाभयामवािशमनतसभव
रवशिषटपिामिि: ककमथिमङगीकतिवय इनत िनि। वशहिवयापतयवाियशमनत िाबदपिामििसथल
पिामििसयावचयकतया लाघवि सविि पिामििसयव कािणवात। शलङग ि किणम। अतीतादौ
वयशभिािात। वयापािवकािण किणशमनत मत पिामििदवािा वयाशपततजञाि किणम। तजजजनयव सनत
तजजजनयजिको वयापाि:।। अिमािमपसहिनत - तसमाहरदनत।।
(त.स.) शलङग बरवरधम। अनरयवयनतरकरर ररलानरनय ररलवयनतरकरर चनत। अनरयन वयनतररण
च वयाषटततमरदनरयवयनतरकरर। यथा रहनौ साधय धमरततरम। यर धमसतराषटगवन: यथा महानस
इतयनरयवयाषटतत:। यर रषटहननाकषटसत तर धमोऽवप नाषटसत यथा महाहररद इनत वयनतररवयाषटतत:।
(त.रदी.) शलङग रवभजत - शलङगशमनत।। अनवयवयनतिककण लकषयनत - अनरयनत।
हतसाधययोवयािशपततिनवयवयाशपतत:। तदभावयोवयािशपततवयिनतिकवयाशपतत:।
23
(त.स.) अनरयमारवयाषटततर ररलानरनय। यथा घटोऽशभधय: परमयतरात पटरत इनत। अर
परमयतराशभधयतरयोवयकनतररवयाषटततनाकषटसत। सरकसयावप परमयतरारदशभधयतराचच।
(त.रदी.) कवलानवनयिो लकषणमाह - अनरयनत। कवलानवनयसाधयक शलङग कवलानवनय।
अयनताभावापरनतयोचगव कवलानवनयवम। ईचविपरमारवषयव सविपदाशभियव ि सवििासतीनत
वयनतिकाभाव:।।
(त.स.) वयनतररमारवयाषटततर ररलवयनतरकरर। यथा पधथरीतरवयो शभदयत गनधरततरात। यहरदतरवयो
न शभदयत न तदगनधरत। यथा जलम। न चय तथा। तसमानन तथनत। अर
यदगनधरततहरदतरशभननशमतयनरयदरटानतो नाषटसत। पधथरीमारसय पकषतरात।
(त.रदी.) कवलवयनतिककणो लकषणमाह - वयनतररनत। तददाहिनत - यथनत।
िशनवतिभद: परशसदिो वा ि वा। आदय यि परशसदिसति हतसततवऽनवनयवम। असततवऽसा-
िािणयम। दरवतीय साधयजञािाभावाकथ तदरवशिषटािशमनत:। रविषणजञािाभाव रवशिषटजञािाि-
दयात। परनतयोचगजञािाभावात वयनतिकवयाशपततजञािमरप ि सयाददनत िनि। जलाददियोदिानयोनया-
भावािा ियोदिस परयक परशसदिािा मलि पचथवया साधयत। ति ियोदिवावशचछनिभदामक-
साधयसयकाचिकिणवरततवाभावात िानवनयवासािािणय। परयकाचिकिणपरशसदधया साधयरवशिषटाि-
शमनतवयिनतिकवयाशपततनिरपण िनत।।
(त.स.) सहरदगवधसाधयरानपकष:। यथा धमरततर हतौ परकत:।
(त.रदी) पकषलकषणमाह - सहरदगवधनत।। िि शरवणािनतिभारवमििसथलऽवयाशपतत:। ति वदवारकयिामिो
निशचितवि सदहाभावात। कक ि परयकषऽरप वहिौ यिचछयािशमनतसतिावयाशपततरिनत िनि।
उरकतपकषताशरयवसय पकषलकषणवात।।
24
(त.स.) ननषटशचतसाधयरानसपकष:। यथा तरर महानस:।
(त.रदी) सपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।
(त.स.) ननषटशचतसाधयाभारराषटनरपकष:। यथा तरर महाहररद:।
(त.रदी) रवपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।
(त.स.) सवयशभचारवररदधसतपरनतपकषाशसदधबाधधता: पञच हतराभासा:।
(त.रदी.) एव सदिति निरपतयासदिति निरपनयत रवभजत - सवयशभचारनत। अिशमनतपरनतबनि-
कयथाथिजञािरवषयव हवाभासवम।।
(त.स.) सवयशभचारोऽनराषटनतर:। स बरवरध:। साधारणासाधारणानपसहाररभरदात।
(त.रदी.) सवयशभिाि रवभजत - स बरवरध इनत।।
(त.स.) तर साधयाभाररदरवतत: साधारण:। यथा परकतो रषटहनमानपरमयतरात। अर परमयतरसय
रहनयभाररनत हररद वरदयमानतरात।
(त.रदी.) सािािण लकषयनत - तरनत।। उदाहिनत - यथनत।।
(त.स.) सरकसपकषवरपकषवयारततोऽसाधारण:। यथा शबरदो ननतय: शबरदतरात। शबरदतर सरवयो
ननतयवयोऽननतयवय: वयारतत शबरदमाररवतत।
(त.रदी.) असािािण लकषयनत - सरनत।।
(त.स.) अनरयवयनतररदरटानतरहहतोऽनपसहारी। यथा सरकमननतय परमयतरात। अर सरकसयावप
पकषतरात दरटानतो नाषटसत।
(त.रदी.) अिपसहारिणो लकषणमाह - अनरयनत।।
25
(त.स.) साधयाभारवयाततो हतवरकरदध:। यथा शबरदो ननतय: रतरतरात घटरत। रतरतर हह
ननतयतराभारनाननतयतरन वयाततम।
(त.रदी.) रवरदि लकषयनत - साधयनत।।
(त.स.) यसय साधयाभारसाधर हतरनतर वरदयत स सतपरनतपकष:। यथा शबरदो
ननतय:शरारणतराचछबरदतररहरदनत। शबरदोऽननतय: रायकतरादघटरत।
(त.रदी.) सपरनतपकष लकषयनत - यसयनत।।
(त.स.) अशसदधषटसरवरध:। आशरयाशसदध:, सररपाशसदध:, वयातयतराशसदधशचनत।
(त.रदी.) अशसदि रवभजत - अशसदध इनत।।
(त.स.) आशरयाशसदधो यथा गगनारवरनरद सरशभ अरवरनरदतरात सरोजारवरनरदरत रपरहरदनत। अर
गगनारवरनरदमाशरय:। स च नासतयर।
(त.रदी.) आशरयाशसदिमदाहिनत - गगननत।।
(त.स.) सररपाशसदधो यथा शबरदो गणशचाकषषतरात रपरहरदनत। अर चाकषषतर शबरद नाषटसत, शबरदसय
शरारणतरात।
(त.रदी.) सवरपाशसदिमदाहिनत - यथनत।।
(त.स.) सोपाधधरो हतवयाकतयतराशसदध:। साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतर उपाधध:।
साधयसमानाधधररणातयनताभारापरनतयोधगतर साधयवयापरतरम। साधनरषटननरठातयनताभारपरनतयो-
धगतर साधनावयापरतरम। यथा परकतो धमरान रहनररतयर आदरनधनसयोग उपाधध:। यर
धमसतरादरनधनसयोग इनत साधयवयापरता। यर रषटहनसतरादरनधनसयोग इनत नाषटसत, अयोगोलर
26
आदरनधनसयोगाभारात इनत साधनावयापरतर। एर साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतरारदा-
दरनधनसयोग उपाधध:। सोपाधधरतरादरषटहनमततर वयातयतराशसदधम।।
(त.रदी.) वयापतयवाशसदिसय लकषणमाह - सोपाधधर इनत।। उपािलिकषणमाह - साधयनत।
उपाचिचितरविि:। कवलसाधयवयापक:, पकषिमािवशचछनिसाधयवयापक:, साििावशचछनि-
साधयवयापक:, उदासीििमािवशचछनिसाधयवयापकचिनत। आदय, आदरनििसयोग:। दरवतीयो यथा
वाय: परयकष: परयकषसपिािशरयवाददयि बदहदरिवयवावशचछनिपरयकषववयापकमदभतरपवततवम।
ततीयो यथा परागभावो रविािी जनयवाददयि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम। ितथो
यथा परागभावो रविािी परमयवाददनत। अि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम।।
(त.स.) यसय साधयाभार: परमाणानतरण ननषटशचत: स बाधधत:। यथा रषटहनरनरण: परदाथकतरात।
अरानरणतर साधयम। तरदभार उरणतर तराचपरतयकषण गहयत इनत बोधयम।।
(त.रदी.) बाचितसय लकषणमाह - यसयनत।
अि बािसय गराहयाभावनिचियवि, सपरनतपकषसय रविोचिजञािसामगरीवि साकषादिशमनतपरनत-
बनिकवम। इतिषा त पिामििपरनतबनिकवम। तिारप सािािणसयावयशभिािाभावरपतया,
रवरदिसय सामािाचिकिणयाभावतया, वयापतयवाशसदिसय रवशिषटवयापतयभावतया,
असािािणािपसहारिणो-वयािशपततसियािायकवि ि वयाशपततजञािपरनतबनिकवम।
आशरयाशसदचिसवरपाशसदधयो: पकषिमिताजञाि-परनतबनिकवम। उपाचिसत वयशभिािजञािदवािा
वयाशपततजञािपरनतबनिक:। शसदिसािि त पकषतारवघटकतया आशरयाशसदिावनतभिवतीनत पराञच:।
निगरहसथािानतिशमनत नरीना:।।
इनत अनमानपररचछरदिः।
27
उपमानपररचछरद:
(त.स.) उपशमनतररणमपमानम। सजासजञजसबनधजानमपशमनत:। ततररण सादशयजानम। तथाहह-
रषटशचत गरयशबरदाथकमजानन रतषटशचरदारणयरपरषात “गोसदशो गरय” इनत शरतरा रन गत:
गोसदशवपणड पशयन राकतयाथि समरनत। तरदननतरमय “गरयपरदराचय” इतयपशमनतरतपदयत।
वयाखयात उपमानम।
(त.रदी) उपमाि लकषयनत - उपशमनतररणशमनत।।
इनत उपमानपररचछरदिः।
शबरदपररचछरद:
(त.स.) आततराकतय शबरद:। आततसत यथाथकरकतता। राकतय त परदसमह:। शकतत परदम।
असमातपरदारदयमथो बोदधवय इतीशररसङरत: शषटकतत:।
(त.रदी.) िबद लकषयनत - आततनत।। आपतत लकषयनत - आततषटसतरनत। वारकयलकषणमाह - राकतयशमनत।
पदलकषणमाह - शकततशमनत। अथिसम यिकलपदपदाथिसबनि: िशरकत:। सा ि पदाथािनतिशमनत
मीमासरा:।। तशनििासाथिमाह - असमाहरदनत। डडथादीिाशमव घटादीिामरप सकत एव िशरकत:। ि त
पदाथािनतिशमयथि:।
िि गवाददिबदािा जातावव िशरकत:, रविषणतया जात: परथममपशसथतवात। वयशरकतलाभ-
सवाकषपाददनत रधचत। तनन। “गामानय”यादौ वदिवयवहािण सवििाियिादवयिरकतावव सभवि,
जानत-रवशिषटवयरकतावव िशरकतकलपिात। िशरकतगरहचि वदिवयवहािण। तथादह वयशपसबािलो
गामािय-यततमवदिवारकयशरवणािनति मधयमवदिसय परवरततमपलभय गवाियि ि दषटवा
मधयमवदिपरवरतत-जिकजञािसयानवयवयनतिकाभया वारकयजनयव निशचिय "अशरमानय', "गा
28
बधान''नत वारकयानति आवापोदवापाभया गोपदसय गोवरवशिषट िशरकत:, अचविबदसयाचववरवशिषट
िशरकतरिनत वयपदयत।।
िि सविि कायिपिवात वयवहािसय कायिपिवारकय एव वयपरततिि शसदिपि इनत िनि। “राशया
बरभरननतलरो भपनतरासत” इयादौ शसदिऽरप वयवहािात। “वररशसतपदम मधरर: नतरठनत”
इयादौ परशसदिपदसमशभवयाहािाशसदिऽरप मिकिाददवयपरततदिििाचि।।
लकषणारप िबदवरतत:। िरकयसबनिो लकषणा। “गङगाया घोष” इयि
गङगापदवाचयपरवाहसबनिादव तीिोपशसथतौ तीिऽरप िशरकतिि कलपतयत। सनिवादौ लवणाचवयो:
पिसपिसबनिाभावानिािािशरकतकलपिम।।
लकषणा तरिरविा। जहललकषणा, अजहललकषणा, जहदजहललकषणा िनत। यि वाचयाथिसयानवया-
भावसति जहललकषणा। यथा “मञचा: िोशनती”नत। यि वाचयाथिसयापतयनवय:, ति अजहददनत। यथा
“छबरणो गचछनती”नत। यि वाचयकदियागिकदिानवयसति जहदजहददनत। यथा तततवमसीनत।।
गौणयरप लकषणव लकषयमाणगणसबनिसवरपा। यथा “अषटगवनमाकणरर” इनत।। वयञजिारप
िशरकतलकषणानतभिता, िबदिशरकतमला अथििशरकतमला ि। अिमािाददिानयथाशसदिा।
तापयाििपपरततलिकषणाबीजम। तपरतीतीचछया उचिरितव तापयिम।
तापयिजञाि ि वारकयाथिजञाि हत:। िािाथािििोिात। परकिणाददक तापयिगराहकम।
“दरारशम”यादौ “वपधही”नत िबदाधयाहाि:।। िनवथिजञािाथि वाचछबदसयाथिमरवजञाय िबदाधया-
हािासभवादथािधयाहाि एव यरकत इनत िनि। पदरविषजनयपदाथोपशसथत: िाबदजञाि हतवात।
अनयथा “घट: रमकतरमानयन रनतरर”यिारप िाबदजञािपरसङगात। “पङरजाहरद”पदष योगरदढ:।
अवयविशरकतयोग:। समदायिरकती रदढ:। नियतपदमवाददजञािाथ समदायिशरकत:। अनयथा कमदऽरप
परयोगपरसङग:।
इतिाशनवत िशरकतरिनत पराभाररा:।। अनवयसय वारकयाथितया भािसभवादनवयािऽरप िशरकतिि
कलपिीयनत गौतमीया:।।
29
(त.स.) आराङकषा योगवयता सननधधशच राकतयाथकजानहत:। परदसय परदानतरवयनतररपरयकततानरयानन-
भाररतरमाराङकषा। अथाकबाधो योगवयता। परदानामवरलमबनोचचारण सननधध:।
(त.रदी.) आराङकषनत। आकाङकषाददजञािशमयथि:। अनयथा आकाङकषाददभरमाचछाबदभरमो ि सयात।।
आकाङकषा लकषयनत - परदसयनत।। योनयतालकषणमाह - अथनत।। सनिचिलकषणमाह - परदानाशमनत।
अरवलमबि पदाथोपशसथनत: सनिचि:। उचिािण त तदपयोचगतया उरकतम।।
(त.स.) आराङकषाहरदरहहत राकतय न परमाणम। यथा गौरशर: परषो हसतीनत राकतय न परमाणम,
आराङकषावररहात। अषटगवनना शसञचतीनत राकतय न परमाण योगवयतावररहात। परहर परहरऽसहोचचाररतानन
गामानयतयाहरदपरदानन न परमाण साषटननधयाभारात।
(त.रदी.) गौरशर इनत। “घट: रमकतरशम”यपतयिाकाङकषोदाहिण दरषटवयम।।
(त.स.) राकतय दवरवरधम। रहरदर लौकररर चनत। रहरदरमीशररोकतततरात सरकमवप परमाणम। लौकररर
तराततराकतय परमाणम। अनयरदपरमाणम। राकतयाथकजान शाबरदजानम। ततररण शबरदिः।।
(त.रदी.) वारकय रवभजत - राकतयशमनत।
वददकसय रविषमाह - रहरदरमीशररोकतततराहरदनत।।
िि वदसयािाददवाकथमीचविोरकतवशमनत िनि। “वद: पौरषयो
वारकयसमदायवादभािताददवत” इयिमािि पौरषयवशसदि:। ि ि समयिमाणकतिकवमपाचि:,
गौतमाददशभ: शिषयपिमपिया वदऽरप सकतिकवसमिणि साििवयापकवात। "तसमाततपानातरयो ररदा
अजायनत'' इनत शरतचि।।
िि वणाि निया:। “स एराय गरार” इनत परयशभजञाबलात। तथा ि कथ वदसयानियवशमनत
िनि। "उतपननो गरारो", "नरटो गरार'' इनत परतीया वणाििामनियवात। “सोऽय गरार” इनत
परयशभजञाया: “सय रदीपजराला” इनत वत साजायावलमबिवात। वणाििा नियवऽपतयािपवीरवशिषट-
30
वारकयसयानियवाचि। तसमादीचविोरकताः वदा:।। मनवाददसमतीिामािािाणा ि वदमलकतया
परामाणयम। समनतमलवारकयािाशमदािीमिधययिाततनमलभता काचिचछाखोसनिनत कलपतयत।।
िि पठयमािवदवारकयोसादिसय कलपनयतमिरकयतया रवपरकीणिवादसयायरकतवाशनियािमयो
वदो मलशमनत िनि। तथा सनत कदारप वणाििपवीजञािासमभवि बोिकवासभवात।
“ननरतानन परदानन समाररताथकससगकरषटनत आराङकषाहरदमतपरदररदमबरतरात मदराकतयरहरद”यि-
मािादव ससगिजञािसभवाचछबदो ि परमाणानतिशमनत िनि। अिशमयपकषया रवलकषणसय
िाबदजञािसय “शबरदातपरतयमी”यिवयवसायसाकषकषकसय सविसममतवात।।
ननरथाकपवततरवप परमाणानतिमशसत। “पीनो रदररदततो हरदरा न भङकतत” इनत दषट शरत वा
पीिवानयथािपपततया िातरिभोजिमथािपततया कलपतयत इनत िनि। “रदररदततो रारौ भङकतत हरदरा
अभञजानतर सनत पीनतराहरद”यिमाििव िातरिभोजिसय शसदिवात।
शत पञचाशहरदनत सभवोऽपतयिमािमव। “इह रट यकषषटसतरठती”यनतहयमरप अजञातमलवरकतक-
िबद एव। चरटावप िबदािमािदवािा वयवहािहतरिनत ि परमाणानतिम। तसमापरयकषािमािोपमाि-
िबदाचिवायव परमाणानि।।
इनत शबरदपररचछरदिः।
अथ परामाणयरारद:
सवषा जञािािा तदवनत तपरकािकव सवतोगराहय पितो वनत रविायित।। अि रवपरनतपरतत:।
“जानपरामाणय तरदपरामाणयागराहरयारजजानगराहरसामगरीगराहय न रा” इनत। अि रवचिकोदट:
सवतसवम। निषिकोदट: पितसवम। अिमािगराहयवि शसदिसाििवािणाय यावददनत। “इरद
जानमपरम”नत जञािि परामाणयागरहादबािवािणायापरामाणयागराहकनत। “इरद जानमपरम”यिवयवसाय-
निषिपरामाणयगराहकसयारप अपरामाणयागराहकवाभावात सवतसव ि सयादतसतददनत। तशसमि-
31
गराहयपरामाणयाशरयऽपरामाणयागराहकयथि:। उदाहतसथल वयवसाय परामाणयगराहकसयापतयिवयवसाय
तदगराहकवासवतसवशसदचि:।।
िि सवत एव परामाणय गहयत। “घटमह जानामी”यिवयवसायि घटघटवयोरिव
तसबनिसयारप रवषयीकिणात, वयवसायरपपरयासततसतलयवात। पिोवनतिनि परकािसबनिसयव
परमावपदाथि वाददनत िनि। सवत: परामाणयगरह “जलजान परमा न र”यिभयासदिाया परमावसियो
ि सयात। अिवयवसायि परामाणयसय निशचितवात। तसमात सवतोगराहयवाभावात पितो
गराहयवमव। तथादह - परथम जलजञािािनति परवततौ सया जललाभ सनत “परोतपनन जलजान परमा
समथकपररवततजनरतरात, यननर तननरम, यथा अपरम”नत वयनतिककणा परमाव निचिीयत।
दरवतीयाददजञािष पविजञािदषटानति तसजातीयवशलङगि अनवयवयनतिककणारप गहयत।
परमाया: गणजनयवमपततौ पितसवम। परमासािािणकािण गण:। अपरमासािािणकािण दोष:।
ति परयकषऽरप रविषणवदरविषयसनिकषो गण:। अिशमतौ वयापकवनत वयापतयजञािम। उपशमतौ
यथाथिसादचयजञािम। िाबदजञाि यथाथियोनयताजञािशमयादद ऊहिीयम।।
पिोवनतिनि परकािाभावसय अिवयवसायिािपशसथतवादपरमाव पित एव गहयत।
रपततादददोषजनयवमपततौ पितसवम।
िि सवषा जञािािा यथाथि वादयथाथिजञािमव िासतीनत। ि ि “शकततावररद रजतशम”नत जञािात
परवरततदिििादनयथाखयानतशसदचिरिनत वाचयम। िजतसमनतपिोवनतिजञािाभयामव परवरततसमभवात।
सवतनिोपशसथतषटभदागरहसयव सविि परवतिकवि “नरद रजतशम”यादावनतपरसङगाभावाददनत िनि।
सयिजतसथल पिोवनतिरविषयकिजतवपरकािकजञािसय लाघवि परवरततजिकतया िरकतावरप
िजताचथिपरवरततजिकवि रवशिषटजञािसयव कलपिात।।
इनत परामाणयरारदिः।
(त.स.) अयथाथाकनभरषटसरवरध:। सशयवरपयकयतरक भरदात। एरषटसमनधशमकणण वररदधनानाधमकरशशरटया
रगाहहजान सशय:। यथा सथाणराक परषो रनत।
(त.रदी.) अयथाथाििभव रवभजत - अयथाथक इनत। सवपतिसय मािसरवपयियरपवानि िरवधयरविोि:।।
सियलकषणमाह – एरनत । “घटपटारव”नत समहालमबिऽनतवयाशपततवािणायकनत । “घटो
32
दरवयशम”यादावनत-वयाशपततवािणाय रवरदिनत। घटवरवरदिपटववानियिानतवयाशपततवािणाय
िािनत।।
(त.स.) शमथयाजान वरपयकय:। यथा शकततावररद रजतशमनत।
(त.रदी.) रवपयियलकषणमाह -शमथयनत। तदभाववनत तपरकािकनिणिय इयथि:।।
(त.स.) वयातयारोपण वयापरारोपसतरक :। यथा यहरद रषटहननक सयाततहहक धमोऽवप न सयाहरदनत।
(त.रदी.) तक लकषयनत - वयातयनत। यदयरप तको रवपयियऽनतभिवनत, तथारप
परमाणािगराहकवादभदि सङकीतििम।।
(त.स.) समनतरवप दवरवरधा। यथाथाक अयथाथाक चनत। परमाजनया यथाथाक। अपरमाजनया अयथाथाक।
(त.रदी) समनत रवभजत - समनतररनत।।
(त.स) सरषामनरलतया ररदनीय सखम।
(त.रदी) सख लकषयनत - सरषाशमनत। सखयहशमयादयिवयवसायगमय सखवाददकमव लकषणम।
यथाशरत त सवरपकथिशमनत दरषटवयम।।
(त.स.) परनतरलतया ररदनीय रद:खम।
इचछा राम:।
िोधो दरष:।
रनत: परयतन:।
वरहहतरमकजनयो धमक:।
ननवषदधरमकजनयोऽधमक:।
बदधयारदयोऽरटारातममारवरशषगणा:।
बदधीचछापरयतना ननतया अननतयाशच। ननतया ईशररसय अननतया जीरसय ।
33
ससरारषटसरवरध:। रगो, भारना, षटसथतसथापरशचनत। रग: पधथवयाहरदचतरटयमनोरवतत:। अनभरजनया
समनतहतभाकरना। आतममाररवतत:। अनयथारतसय पनसतरदरसथापारदर: षटसथतसथापर:।
रटाहरदपधथरीमाररवतत:।
(त.रदी.) ससकाि रवभजत-ससरार इनत। ससकािवजानतमानससकाि:।। वगसयाशरयमाह - रग इनत।
वगवजानतमानवग:।। भाविा लकषयनत - अनभरनत। अिभवधवसऽनतवयाशपततवािणाय समतीनत।
आमादावनतवयाशपततवािणायािभवनत। समतिरप ससकािजिकव नरीनरकततम।। शसथतसथापक
लकषयनत - अनयथनत। सखयादयोऽषटौ िशमरततकदरवववगशसथतसथापका: सामानयगणा:। अनय
रपादयो वरशषगणा:। दरवयरवभाजकोपाचिदवयसमािाचिकिणावरततजानतमदगणततव वरशषगणतरम।।
(त.स.) चलनातमर रमक। ऊधरकरदशसयोगहतरतकषपणम। अधोरदशसयोगहतरपकषपणम।
शरीरसननररटसयोगहतरारञचनम। शरीरवरपरररटसयोगहत: परसारणम। अनयतसरि गमनम।
(त.रदी.) कमिणो लकषणमाह - चलननत।। उकषपणादीिा कायिभदमाह - ऊधरनत।। वितासपादक
कमािकञििम। ऋजतासपादक परसािणशमयथि:।।
(त.स.) ननतयमरमनरानगत सामानयम। दरवयगणरमकरवतत पर सतता। अपर दरवयतराहरद।
(त.रदी.) सामानय लकषयनत - ननतयशमनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियशमनत।जलपिमाणगतरप
अनतवयशपततवािणाय एकनत। पिमाणपरिमाणादावनतवयाशपततवािणायािकनत। अिगतव समवतवम।
ति िाभावादावनतवयाशपतत:।
(त.स.) ननतयदरवयरततयो वयारतकरा वरशषा:।
(त.रदी.) रविष लकषयनत - ननतयनत।।
34
(त.स.) ननतयसबनध: समराय:। अयतशसदधरवतत:। ययोिः दरयोिः मधय
एरमवरनशयरदरसथमपराधशरतमरारनतरठत तारयतशसदधौ। यथारयरारयवरनौ, गणगणणनौ,
करियाकरियारनतौ, जानतवयकतती, वरशषननतयदरवय चनत।
(त.रदी.) समवाय लकषयनत - ननतयनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियनत।
आकािादावनतवयाशपततवािणाय सबनि इनत। अयतशसदिलकषणमाह - ययोररनत। “नीलो घट इनत
वरशशरटपरतीनतवरकशषणवरशरयसबनधवरषया वरशशरटपरतययतरात, रदणडीनत वरशशरटबदधधरहरद”नत
समवायशसदचि:।। अरयरारयवरनावरनत - दरवयसमवानयकािणमवयव:।। तजजजनयदरवयमवयरव।।
(त.स) अनाहरद: सानत: परागभार:। उतपतत: परि रायकसय।
(त.रदी.) परागभाव लकषयनत - अनाहरदररनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सानत इनत।
घटादावनतवयाशपततवािणायािाददरिनत। परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: परनतयोचगजिको भरवषयतीनत
वयवहािहत: परागभाव:।।
(त.स) साहरदरननत: परधरसाभार:। उतपततरननतर रायकसय।
(त.रदी.) धवस लकषयनत - साहरदररनत। घटादावनतवयाशपततवािणायािनत इनत। आकािादावनत-
वयाशपततवािणाय साहरदररनत। परनतयोचगजनय: परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: “धरसत” इनत वयवहािहत:
धवस:।।
(त.स) रराशलरो ससगाकरषटचछननाभारोऽतयनताभार:। यथा “भतल घटो नासती”नत।
(त.रदी.) अयनताभाव लकषयनत - रराशलरनत। अनयोनयाभावऽनतवयाशपततवािणाय ससगनत।
धवसपरागभावयोिनतवयाशपततवािणाय िकाशलकनत।
35
(त.स) तारदातमयारषटचछनन-परनतयोधगताराभारोऽनयोनयाभार:। यथा “घट: पटो न भरती”नत।
(त.रदी.) अनयोनयाभाव लकषयनत - तारदातमयनत। परनतयोचगतावचछदकािोपतयससगिभदादकपरनतयोचगक-
योियनतानयोनयाभावयो: शभनिवम। कवलदवदतताभावात दणयभाव इनत परतीया रवशिषटाभाव:,
“एरसततरऽवप दरौ न सत” इनत परतीया दरववावशचछनिाभाव:, सयोगि घटवनत समवायि
घटाभाव:, तततदघटाभावादघटवावशचछनिपरनतयोचगताक सामानयाभावचिानतरिरकत:।
एवमनयोनयाभावोऽरप। “घटतरन पटो नासती”नत परतीया वयचिकिणिमािवशचछनिाभावो िाङगीकियत।
पट घटव िासतीनत तदथि:। अनतरिरकतव स कवलानवयी। सामनयकाभावोऽरप अयनताभाव एव
समयरविष परतीयमाि:। घटाभाववनत घटाियिऽयनताभावसयानयि गमिाभावऽपतयपरतीत:,
घटापसिण सनत परतीत:, भतल घटसयोगपरागभावधवसयो: घटायनताभावपरतीनतनियामकव
कलपतयत। घटवनत तसयोगपरागभावधव-सयोिसततवादवायनताभावसयापरतीनत:। घटापसिण त
सयोगधवससय सततवापरतीनतरिनत।
कवलाचिकिणिव िासतीनत वयवहािोपपततावभावो ि पदाथािनतिशमनत गरर:। तनन।
अभावािङगीकाि कवलयसय निविरकतमिरकयवात। अभावाभावो भाव एव। िानतरिरकत:,
अिवसथापरसङगात।। धवसपरागभाव: परागभावधवसचि परनतयोनयव इनत पराञच:।
अभावाभावोऽनतरिरकत एव। ततीयाभावसय परथमाभावसवरपवानिािवसथनत नरीना:।।
(त.स.) सरषा परदाथाकनामकततरररानतभाकरातसततर परदाथाक इनत शसदधम।
(त.रदी.) िि
“परमाणपरमयसशयपरयोजनदरटानतशसदधानतारयरतरक ननणकयरारदजलपवरतणडाहतराभासचछल-
जानतननगरहसथानाना तततरजानाषटनन:शरयसाधधगम” इनत नयायसि षोडिपदाथाििामरकतवाकथ
सपततवयत आह - सरषाशमनत। सवषा सपततसववानतभािव इयथि:।। “आतमशरीरषटनदरयाथकबदधध-
मन:पररवततरदोषपरतयभारफलरद:खापरगाकसत परमयशमनत” दवादिरवि परमयम। पररवततििमाििमौ।
िागदवषमोहा रदोषा:। िाग इचछा। दवषो मनय:। मोह: ििीिादावामभरम:। परतयभारो मिणम। फल
भोग:। अपरगो मोकष:। स ि सवसमािाचिकिणद:खपरागभावासमािकालीिो द:खधवस:। परयोजि सख
36
पराशपततः द:खहानिचि। दरटानतो महािसादद:। परामाणणकविाभयपगतोऽथि: शसदधानत: । ननणकयो
निचिय: स ि परमाणफलम। तततवबभसो: कथा रारद:।
उभयसाििवती रवशजगीषकथा जलप:। सवपकषसथापिहीिा अपिपकषरवदलिमािावसािा वरतणडा।
रथा िाम िािावरकतक: पवोततिपकषपरनतपादकवारकयसदभि:। अशभपरायानतिण परयरकतसयाथािनति
परकलपतय दषण छलम। असदतति जानत:। “साधमयकरधमयोतरषाकपरषकरणयाकरणयकवररलपसाधयपराततय-
पराषटततपरसङगपरनतदरटानतानतपवततसशयपरररणहतरथाकपततयवरशषोपपतयपलबधयनपलषटबधननतयाननतयरायाक
रायकसमा जातय:।” वाददिोऽपजयहतनििगरहसथािम। परनतजञाहानि: परनतजञानति परनतजञारविोि:
परनतजञासनयासो हवनतिमथािनति नििथिकमरवजञाताथिकमपाथिकमपरापततकाल नयिमचिक पिररकतमि-
िभाषणमजञािमपरनतभा रवकषपो मतािजञा पयिियोजजयोपकषण नििियोजजयाियोगोऽपशसदिानतो
हवाभासाचि ननगरहसथानानन। िष सगमम।।
िि कितलािलसयोग सयरप परनतबनिक सनत दाहािपतत: िशरकत:पदाथािनतिशमनत िनि।
परनतबनिकाभावसय कायिमाि कािणवि िरकतििपयोगात रारणतरसयर शषटकततपरदाथकतरशमनत।।
िि भसमाददिा कासयादौ िदचिदिििादाियिशरकतिङगीकायनत िनि। भसमाददसयोगसमाि-
कालीिासपचयसपििपरनतयोचगकयावदभावसदहतभसमाददसयोगधवससय शदधधपरदाथकतरात ।
सरतरमवप न परदाथाकनतरम। यथषटरवनियोगयोनयवसय सववसवरपवात। तदवचछदक ि
परनतगरहाददलबिवमवनत।।
अथ वरधधननकरतयत - परवरततजिकचिकीषािजिकजञािरवषयो रवचि:। तपरनतपादको शलङाददवाि।
कयसाधय परवततयदिििाकनतसाधयताजञाि परवतिकम। ि ि रवषभकषणादौ परवरततपरसङग:।
इषटसाििताशलङगककनतसाधयताजञािसय कामयसथल, नियिशमरततकसथल ि रवदहतकालिचिजीरव-
वनिशमततजञािजनयसयव परवतिकवात। ि िाििगम:। सवरविषणवततापरनतसिािजनयवसयाि-
गतवाददनत गरर:।
तनन। लाघवि कनतसाधयषटसाििवजञािसयव चिकीषािदवािा परयिजिकवात। ि ि
नियिशमरततकसथल इषटसाििवजञािाभावादपरवरततपरसङग:। तिारप परयवायपरिहािसय पापकषयसय ि
फलवकलपिात। तसमाकनतसाधयषटसाििवमव शलङादयथि:।।
37
िि "जयोनतरटोमन सरगकरामो यजत'' इयि शलङा सवगिसाििमपव काय परतीयत।
यागसयाितिरविाशिि: कालानतिभारवसवगिसाििवायोगात तदयोनय सथानयकायिमपविमव शलङथि:।
काय कनतसाधय, कत: सरवषयवात। रवषयाकाङकषाया यागो रवषयवि अनवनत। कसय कायिशमनत
नियोजजयाकाङकषाया सवगिकामपद नियोजजयपितयानवनत। कायिबोदिा नियोजजय:। ति जजयोनतषटोम-
िामकयागरवषयक सवगिकामसय कायिशमनत वारकयाथि: सपदयत।
वददकशलङवात "यारजजीरमषटगवनहोर जहयात'' इनत नियवारकयऽपतयपविमव वाचय कलपतयत।।
"आरोगवयरामो भषजपान रयाकत'' इयाददलौकककशलङ: कियाकाय लकषणनत िनि।
यागसयापतययोनयतानिचियाभावि इषटसािितया परतीयिनति तशनिवािहाथिमवानतिवयापाितयापविसय
कलपिात। कीतििाददिा िािशरत: ि यागधवसो वयापाि:। लोकवयपरततबलात कियायामव
कनतसाधयषटसाििव शलङा बोधयत इनत शलङवि रवधयथिकवम, आखयातवि यिाथिकवम।
“पचनत पार ररोती”नत रवविणदिििात, “करर ररोती”नत परचि पितीयततिाचिाखयातसय
परयिाथिकवनिचियात। “रथो गचछती”यादाविकलवयापाि लकषणा। "दवदतत: पिनत तणडलम',
"दवदतति पचयत तणडल:' इयि कतिकमिणोिािखयाताथि वम। ककत तदगतकवादीिामव।
तयोिाकषपादव लाभ:।
“परजयती”यादौ िातोिव परकष िशरकत:। उपसगािणा दयोतकवमव। ि ति िशरकतिशसत।।
पदाथितवजञािसय पिम परयोजि मोकष:। तथादह - "आतमा रा अर दररटवय: शरोतवयो मनतवयो
ननहरदधयाशसतवय:'' इनत शर या शरवणादीिामामसाकषाकािहतवबोििात। शर या दहाददरवलकषणाम-
जञािऽपतयसभवाददनिवततयिरकयिसनिािरप मििसाधयवानमििोपयोचगपदाथिनिरपणदवािा िासिा
सयारप मोकषोपयोचगवम। तदिनति शर यपददषटयोगरवचििा निददधयासि कत, तदिनति
दहाददरवलकषणामसाकषाकाि सनत दहादावहशमयाशभमािरपशमथयाजञाििाि सनत
दोषाभावापरवततयभाव िमाििमियोिभावाजजजनमाभाव पवििमाििमियोििभवि िाि ििमद:खधवसलकषणो
मोकषो जायत। जञािमव मोकषसािि शमथयाजञािनिवततः जञािमािसाधयवात। "तमर
वरहरदतरानतमतयमनत। नानय: पनथा वरदयतऽयनाय'' इनत शर या साििानतिनिषिाचि। िि
"ततपराषटततहतवरकजान रमक चोकतत महामन'' इनत कमिणोऽरप मोकषसाििवसमिणात जञािकमिणो:
38
समचिय इनत िनि। "ननतयनशमवततररर रराकणो रदररतकषयम। जान च वरमलीररकननवयासन च
पाचयत। अवयासातपकतरवरजान ररलय लभत नर:'' इयाददिा कमिणो जञािसाििवपरनतपादिात।।
जञािदवािव कमि मोकषसािि ि साकषात। तसमापदाथिजञािसय मोकष: पिम परयोजिशमनत सव
िमणीयम।।
(त.स.) राणारदनयायमतयोबाकलवयतपवततशसदधय।
अननमभटटन वररदषा रधचतसतरक सगरह:।।
इनत महामहोपाधयायाननमभटटवररधचत: सररततरक सङगरहरदीवपरासमतसतरक सङगरह:
समातत:।