Simge Özer Pýnarbaþý

1963 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Ortaöðrenimini Kadýköy KýzLisesi’nde tamamladý. 1984 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nü bitirdi. 1985 yýlýn-da Ýstanbul Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü’nde okutmanoldu. 1988 yýlýnda ayný üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü,Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nde “Türkiye’de Naive Resim”konulu teziyle yüksek lisansýný tamamladý. 1996 yýlýnda “TürkTahtlarý” konulu teziyle ayný üniversiteden doktor unvaný aldý.1997 yýlýndan bu yana Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiSanat Tarihi Bölümü’nde görev yapmaktadýr.

© T.C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐIKÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜÐÜ3020

SANAT ESERLERÝ DÝZÝSÝ447

ISBN 975-17-3139-9

www.kulturturizm.gov.tre-posta: kygm@kulturturizm.gov.tr

Özer Pýnarbaþý, SimgeÇaðlar boyu tahtýn simgesel anlamlarý ýþýðýnda Türk

tahtlarý / Simge Özer Pýnarbaþý._Ankara: Kültür veTurizm Bakanlýðý, 2004.

149 s.: 145 rnk. res.; 28 cm._ (Kültür ve TurizmBakanlýðý yayýnlarý; 3020. Kütüphaneler ve YayýmlarGenel Müdürlüðü sanat eserleri dizisi; 447)

ISBN 975-17-3139-9

I. k.a. II. Seriler.749.3

KAPAK RESMÝ“Bayram Tahtý” Topkapý Sarayý Müzesi

UYGULAMAMerdiven ReklamTel: (0.312) 232 30 88www.merdivenyayýn.com

RENK AYRIMICandan ReproTel: (0.312) 231 49 01

BASKIÖzyurt Matbaacýlýk Ltd. Þti.Tel: (0.312) 384 15 36

BÝRÝNCÝ BASKI1.500 Adet

BASIM YERÝ, TARÝHÝANKARA - 2004

Çaðlar Boyu Tahtýn

Simgesel Anlamlarý Iþýðýnda

TÜRK TAHTLARI

Simge Özer Pýnarbaþý

T.C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐI YAYINLARI

5

Bilgi ve iletiþim teknolojilerinin yol açtýðý sorunlarý algýlamak kadar sunduðu imkânve fýrsatlarý kavramak da son derece önemlidir. Çünkü gerek biliþim teknolojilerinintehdit ve fýrsatlarý gerekse de küresel kültür alanýnda yeni yöneliþleri kavramadan çað-daþ ve etkin bir kültür siyaseti yürütmek mümkün deðildir.

Bu husus ülkemiz için, diðer ülkeler için olduðundan çok daha önemli, çok dahayaþamsaldýr. Zira Türkiye'nin,Türk insanýnýn çaðdaþ uygarlýða en özgün ve zenginkatkýsý kültürel potansiyelimizden kaynaklanacak, küreselleþmeye en yetkin katýlýmdabulunacaðýmýz alan kültür olacaktýr.

Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak dünyadaki geliþmeleri ve küreselleþmeninkültürel boyutunda olup bitenleri ve yeni yöneliþleri dikkatle izliyoruz.

Bakanlýk olarak bir yandan yurt içinde özellikle gençlerimizin kitaplarla daha çokbuluþmalarýný saðlayacak faaliyetlere hýz veriyoruz, diðer yandan da yabancý ülkekamuoyunu kapsayacak þekilde prestij yayýnlarýmýzý sürdürüyoruz.

Her alanda rekabetin arttýðý bugünkü koþullarda yurt dýþýna dönük faaliyetlere aðýr-lýk vermek ve kültürel deðerlerimizin tanýnmasýný saðlayacak politikalara yönelmekzorundayýz.

Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak yayýn politikamýzý gözden geçirip bu yaklaþýmçerçevesinde yeni bir politika açýlýmý gerçekleþtiriyoruz. Hiç kuþkusuz kültürümüzünseçkin örneklerini yansýtan eserleri yayýnlamaya devam edeceðiz. Bugüne kadarüretilmiþ olan kültür-sanat yayýnlarýmýzý çaðdaþ tanýtým mecralarýnda deðerlendirmeyeöncelik vereceðiz.

Ayrýca yayýnlarýmýzýn yurt dýþýnda çok daha geniþ bir okuyucu ve izleyici kitlesiylebuluþmasý için yeni yayýn stratejileri geliþtirmiþ bulunuyoruz.

Ýnancýmýz odur ki, kültürel birikimimizin çaðdaþ kültür endüstrisinin gerekleriyleuyumlu bir yaklaþýmla deðerlendirilmesiyle, ülkemizin uluslararasý saygýnlýðýna veküresel rekabetteki konumuna önemli ve özgün bir katký ve destek saðlanmýþ olacaktýr.

Erkan MUMCUKültür ve Turizm Bakaný

ÖNSÖZ

6

Daha önce yeteri kadar araþtýrýlmamýþ birkonu olan Türk tahtlarý ile ilgili bu çalýþma,konuya açýklýk getirmenin yaný sýra, bu konudailk denebilecek bir ön çalýþma niteliðindedir. Buçalýþmaya baþladýðýmýzda bizi en çok sýkýntýyadüþüren, konuyla ilgili yayýnlarýn azlýðý oldu.Öte yandan konunun uzun bir tarihsel dönemikapsamasý, bu uzun dönem boyunca Türk tari-hini konu alan yapýtlarýn incelenmesini gerek-tirdi. Ayrýca günümüze gelen tahtlarýn az sayý-da olmasý, yazýlý ve görsel malzemenin desteði-ni zorunlu kýldý. Günümüze gelen tahtlarýn azsayýda olmasýna karþýlýk, bir çok taht sah-nesinin yer aldýðý betimlerin seçilmesi ve deðer-lendirilmesi gerekti. Bu sahneler arasýndanbelli bir tipin sürekliliðini gösteren tahtlarýiçerenleri ve yazýlý kaynaklara uygunlukgösterenleri deðerlendirmeye alýndý. Yazýlý kay-naklarýn da konuya ilk aðýzdan açýklýk getiren-ler olmasýna dikkat edildi. Bulunamayan bazý azsayýdaki kaynaklar ise daha önceki araþtýr-malardan alýnarak kullanýldý. Günümüzegelmiþ olan Türk tahtlarý ise bulabildiðimiz

arþiv belgelerinin ve diðer yazýlý kaynaklarýnyardýmýyla deðerlendirildi.

Bu çalýþma konusunu öneren ve çalýþmamsýrasýnda her zaman destekleyen deðerli hocamSayýn Prof. Dr. Ayla Ödekan’a ve bu çalýþmanýnkitap haline getirilip basýlmasýný saðlayanKültür ve Turizm Bakanlýðý Kütüphaneler veYayýmlar Genel Müdürlüðü’ne teþekkür ede-rim. Ayrýca bazý Almanca kaynaklarý çevirenSayýn Mine Soner ve Sayýn Hakan Kara’ya,Auboyer’in bir makalesini Fransýzcadan çevirenSayýn Prof. Dr. Osman Senemoðlu’na, yakýnilgisi ve yardýmlarýyla farklý bir teþekkürü hakeden Topkapý Sarayý Müzesi Müdürü Sayýn Dr.Filiz Çaðman’a, arþiv çalýþmalarýnda yardýmcýolan Topkapý Sarayý arþiv görevlilerine, Ý.Ü.Edebiyat Fakültesi Genel Kitaplýk Þefi SayýnUzm. Semra Benden-Akbay’a ve Sanat TarihiKitaplýðý görevlisi Sayýn Nalan Altunay’ateþekkürü borç bilirim.

Simge Özer Pýnarbaþý

SUNUÞÇAÐLAR BOYU TAHTIN SÝMGESEL ANLAMLARI IÞIÐINDA TÜRK TAHTLARI

7

GÝRÝÞ / 9

TAHT SÖZCÜÐÜ HAKKINDA / 13

Ýslamlýðýn Kabulünden Önce Türklerin KullandýklarýTaht Sözcüðü Ýle Anlamdaþ Sözcükler / 14

Ýslamlýðýn Kabulünden Sonra Türklerin KullandýklarýTaht, Kürsü, Serir Sözcükleri / 15

TAHTIN SÝMGESEL ANLAMLARI / 17

Egemenlik Simgesi Olarak Taht / 18Dinsel Bir Simge Olarak Taht / 20

Hükümdarýn Dinsel Kimliði / 20Tahta Oturan Kutsal Kiþiler / 25

Kutsal Taht / 38Kozmolojik Bir Simge Olarak Taht / 44

Göksel Taht / 44Tahtlarda Yaygýn Kullanýlan Kozmolojik Simgeler / 46

ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDEN ÖNCEKÝ DÖNEMDE TÜRK TAHTLARI / 53

Taht Yapýmýnda Kullanýlan Malzeme ve Renkler / 54Ahþap Taht / 56Altýn Taht / 56

Gümüþ Taht / 57Taht Tipleri / 57

Sedir Biçiminde Taht / 58Ýki Tekerlekli Araba Biçiminde Taht / 58

Aslanlý Taht / 59Üç Ayaklý Taht / 61

Altýgen Taht / 61Koltuk Tipinde Taht / 63

Tahtýn Kullanýldýðý Törenler / 64Tahta Çýkma Törenleri / 64

Elçi Kabul Törenleri / 65Bayram ve Özel Günler / 66

ÝÇÝNDEKÝLER

8

ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDEN SONRA TÜRK TAHTLARI / 69

Taht Yapýmýnda Kullanýlan Malzeme ve Renkler / 70Ahþap Tahtlar / 75Altýn Tahtlar / 76

Gümüþ Tahtlar / 79Taht Tipleri / 80

Sedir Biçiminde Olan Tip / 80Aslanlý Taht / 94

Baldakenli Tip / 95Altýgen Taht / 103

Koltuk Tipinde Tahtlar / 105Tahtýn Kullanýldýðý Törenler / 106

Tahta Çýkma Törenleri / 106Elçi Kabul Törenleri / 112

Bayram ve Özel Günler / 115

KATALOG / 118

SONUÇ / 126

NOTLAR / 129

KAYNAKÇA / 139

RESÝM LÝSTESÝ / 147

GÝRÝÞGÝRÝÞ

Araþtýrmamýz, tarih boyunca kurulan Türkdevletlerinin tahtlarýný konu almaktadýr.Selçuklu ve Osmanlý tahtlarý hakkýnda dahaönce lisans tezi düzeyinde bazý araþtýrmalaryapýlmýþtýr1. Ancak bunlar, tahtýn daha çoktipolojik açýdan incelendiði araþtýrmalardýr.Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde kullandýklarý tahtlar ise hiç araþtýrýl-mamýþtýr. Bu nedenle daha geniþ kapsamlý,tahtýn anlamsal boyutunu da ele alan, taht tip-lerinin doðuþundaki etkenleri ve bunlarýnsimgeledikleri anlamlarý, tahtlarda kullanýlanmalzeme, renk ve süslemelerin simgeselniteliðini sorgulayan bir araþtýrmanýn gerekli-liðine inandýk.

Bu amaçla önce, tahtýn sözcük anlamýüzerinde durduk. Türklerin tarih boyunca tahtkarþýlýðýnda kullandýklarý sözcükleri araþtýrdýk.Daha sonra tahtýn simgesel anlamlarýný ayrý birbölümde topladýk. Bu bölümde önce, tahtýn enbilinen simgesel anlamý olan egemenlik sim-gesini ele aldýk. Daha sonra, tahtýn daha azsözü edilen dinsel anlamýný araþtýrdýk. Sonolarak da tahtýn neredeyse hiç sözü edilmeyenkozmolojik anlamýný ele aldýk. Bu anlamlarýaraþtýrýrken Türklerle iliþkili bir coðrafik çevre-deki çeþitli kültürlerin tahta yüklediklerianlamlarý da deðerlendirmeye çalýþtýk.

Türk tahtlarýnýn malzeme, renk ve tipolojikaçýdan incelenmesini ise Ýslamlýk öncesi vesonrasý olarak iki ayrý bölümde inceledik. Böylebir bölümleme yapmamýzýn nedeni, dinselinançlarýn tahtlar üzerindeki etkilerini sap-tadýktan sonra, Türklerin yeni bir dini kabuletmeleriyle tahtlarýnýn deðiþip, deðiþmediðinisaptamaktý. Ayrýca Ýslamlýk öncesi kurulanTürk devletlerinden günümüze gelen tahtörneði olmadýðýndan araþtýrmamýzý görsel ve

yazýlý kaynaklara dayandýrarak yaptýðýmýz için,devletlere ya da tarihsel dönemlere görebölümleme yapmanýn hatalý olacaðýnýdüþündük.

Katalog bölümüne ise yalnýzca günümüzegelebilmiþ Türk tahtlarýný ve öteki kültürlerintahtlarýný alarak, mobilya sanatýnýn geliþimiiçinde ölçüleri ve tanýmlarýyla taht tiplerinisaptamaya çalýþtýk. Bu nedenle araþtýrmamýzsýrasýnda yararlandýðýmýz taht betimlerini kata-log bölümüne almadýk.

Araþtýrmamýz sýrasýnda bizi bu araþtýrmayayönelten nedenlerden de biri olan, Türk taht-larý ile ilgili araþtýrmalarýn yukarýda sözü edileniki kaynak ve bir kaç makaleyle2 sýnýrlýolduðunu gördük. Çalýþmamýzda örnekleriniverdiðimiz çeþitli kültürlerin tahtlarýyla ilgile-nenlerin de pek fazla olmadýðýný anladýk. Buduruma olasýlýk vermediðimiz için, bilgi iþlemmerkezleri, yurt dýþýndaki büyük yayýnevlerininkataloglarý ve internet aracýlýðýyla taradýðýmýzyayýn listesinin kýsalýðý bizi þaþýrttý. Bu yayýn-larýn çoðu da tahtýn tipolojik incelemelerindenoluþuyordu. Tahtýn analamsal boyutunu da elealan sýnýrlý sayýda bazý yayýnlar ise bizi bu konu-da çalýþmaya yüreklendirdi. Bunlardan biriJeannine Auboyer’in Le Trone et son Symbol-isme dans L’Inde Ancienne3 adlý kitabý ve yineayný yazarýn Un aspect du symbolisme de lasouverainete dans l’Inde d’apres l’iconographiedes trones4 adlý makalesi, konuya bakýþ açýmýzýdoðrulayan kaynaklar olarak yararlandýðýmýzçalýþmalar oldu.

Tahtýn dinsel anlamýný ele alýrken çeþitlikültürlerin dinleri hakkýnda dilimize yakýnzamanda çevrilen Joseph Campbell’in Tan-rýlarýn Maskeleri5 dizisinde yer alan dört kitabý,

10

11

Samuel Henry Hook’un Ortadoðu Mitolojisi6

adlý yapýtý, Sir James Frazer’in The GoldenBough7 adlý yapýtý ve hükümdarýn dinsel kim-liðini belirgin bir biçimde ortaya koyan HenryFrankfort’un Kingship and Gods8 adlý yapýtý sýksýk baþvurduðumuz kaynaklar oldu. TürklerinÝslamlýk öncesi inançlarý hakkýnda da Jean-Paul Roux’nun Türklerin ve Moðollarýn EskiDini9 adlý yapýtý ile Anohin’in Þamanizm üze-rine makaleleri10 yararlandýðýmýz baþlýca kay-naklar oldu. Tek tanrýlý dinlerde tahtkavramýnýn incelenmesi için de kutsal kitap-lara11 baþvurduk.

Ayrýca çeþitli antik kültürlerin edebi kay-naklarýnda tahtýn ele alýnýþýný da incelemeyeçalýþtýk. Sümer edebiyatýnýn en güzel örnekleri-ni kitabýnda toplayan Samuel Noah Kramer’inTarih Sümer’de Baþlar12 adlý yapýtý, antikkültürlerin edebi kaynaklarýnýn deðer-lendirilmesi konusunda bize yol gösterici oldu.

Mitolojide tahtýn ele alýnýþýný ise dilimizeçevrilen destan ve efsaneler yoluyla incele-meye çalýþtýk. Sümer edebiyatýnýn en önemlidestaný olan Gýlgamýþ Destaný’ný13, Yunan ede-biyatýnýn anýtsal örnekleri Homeros’un Odys-seia14 ve Ýlyada15 adlý yapýtlarýný, Hesiodos’unTheogonia Destanýný16 inceledik.

Türk tahtlarýyla ilgili olarak da edebi kay-naklara yöneldik. Oðuz Kaðan Destaný17, DedeKorkut Destaný18 Manas Destaný19 gibi yapýt-larýn yaný sýra, Reþit Rahmeti Arat’ýn derlediðiUygur þiirleri20, Yusuf Has Hacib’in KutadguBilig21 adlý yapýtý, Hüseyin Namýk Orkun’unEski Türk Yazýtlarý adýyla yayýnladýðý Kök Türkanýtlarý üzerindeki metinleri ve Irk Bitið gibibazý el yazmalarýný içeren dört ciltlik yapýtý22 ençok baþvurduðumuz kaynaklar oldu.

Tahtlarda yer alan simgelerle ilgili olarak daMircea Eliade’nin Ýmgeler Simgeler23 ile Kutsalve Dindýþý24 adlý yapýtlarý ile George Fergu-son’un Signs & Symbols in Christian Art25 adlýyapýtý yol gösterdi.

Ayrýca günümüze gelebilen Türk taht-larýnýn da Osmanlý öncesi dönemden neredeyseyok denecek kadar az olmasý, bizi betimlerideðerlendirmeye yöneltti. Von Le Coq’un OrtaAsya duvar resimleri, kabartma ve heykellerinitopladýðý yapýtý26 bu konuda baþlýca kaynakoldu. Taht betimleriyle ilgili bazý araþtýrmalar-dan27 da yararlandýk.

Bazý yazýlý kaynaklar da günümüzegelmemiþ olan tahtlarla ilgili belgesel deðerdeyapýtlar olarak, sýk sýk baþvurduðumuz kay-naklar oldu. Özellikle yabancý elçilerin sefaret-nameleri, seyahatnameler ve saray çevresindenbazý kiþilerin kaleme aldýklarý anýlar, tahtlarlailgili ip uçlarýný yakalamamýza yardým etti.Ýslamlýk öncesi için Eduard Chavannes’nýnBizans elçisi Zemarkhos’un seyahat raporunutarihçi Menandros’tan naklen anlattýðý Docu-ments sur les Tou-kie28 ve Bizans elçisiPriskos’un seyahatnamesi29 ile Çin elçisi WangYen-Te’nin seyahatnamesi30 en çok yarar-landýðýmýz kaynaklar oldu. Ýslamlýk sonrasýdönem için Ýbn-i Bibi’nin Selçuknamesi31 veÝbn-i Batuta’nýn seyahatnamesi32 Karl Tebly’ninDersaadet’te Avusturya Sefirleri33, J.B. Tav-ernier’nin A New Relation of the Inner Part ofthe Grand Seignor’s Seraglio34, Antoine Gal-land’ýn Ýstanbul’a Ait Günlük Anýlar35 adlýkitabý gibi yapýtlara sýk sýk baþvurduk.

Ayrýca Osmanlý tahtlarýyla ilgili olarak Top-kapý Saray Arþivi’nde bulduðumuz bazý bel-geleri de deðerlendirmeye çalýþtýk.

TAHT SÖZCÜÐÜHAKKINDA

TAHT SÖZCÜÐÜHAKKINDA

14

Ýslamlýk Öncesi Dönemde Türklerin Kullandýklarý Taht Sözcüðü Ýle Anlamdaþ Sözcükler

Ýslamlýk öncesi dönemde Türklerin tahtkarþýlýðý kullandýklarý sözcüklerin durumukaranlýktýr. Günümüze gelebilmiþ yazýlý kay-naklarda tahta çýkmak deyiminin yalnýzca otur-mak anlamýna gelen olurmak sözcüðü ileanlatýldýðý dikkati çeker36. Taht karþýlýðý kul-lanýlan anlamdaþ sözcüklerin ise, tek baþýna buanlamý yüklenmedikleri görülür. Üzerinde ençok tartýþýlan anlamdaþ sözcük, bödsözcüðüdür. Bilge Kaðan yazýtýnda kullanýlanbu sözcük, taht diye çevrilmiþtir37. Ancak dahasonra yapýlan araþtýrmalarda, bu sözcüðün böddeðil, bu öd yani bu zaman olarak okunmasýgerektiði ileri sürülmüþtür38. Kültegin yazýtýnýngüney tarafýnda “...Tenriteg tenride bolmýþ türkBilge kagan bu ödke olurtým... (Göðe benzergökte (mevcud) olmuþ Türk Bilge Hakan buzamanda (iktidar mevkiine) oturdum)” yaz-makta, Bilge Kaðan yazýtýnda ise “ ...Tenritegtenride bolmýþ türk bilge kagan bödkeolurtým...” ifadesi yer almaktadýr39.Yazýtlardagörülen bu deðiþikliðin imla hatasý nedeniyleolabileceði de düþünülmüþtür40. Ayrýca zamananlamýna gelen öd sözcüðü, tahta çýkmak ilebaðlantýlý olarak ele alýnmýþ, Çin imparator-larýnýn da ayný biçimde, saltanat sürdüklerizamana göre nitelendikleri belirtilmiþtir41.Clauson ise böd’ün taht anlamýna geldiðindeýsrar etmektedir42. Kültegin yazýtýnýn güneytarafýnda yer alan “...bödke körüðme beðler-ðüyanýldaçýsiz...” sözleri “ ...tahta sadakat (ve)itaat eden beyler! Siz mi yanýlacaksýnýz?...” diyeçevrilmiþtir43.Taht yerine zaman sözcüðü kul-lanýlýrsa çeviri anlamsýz olmaktadýr. Di-vitçioðlu, öd sözcüðünün bir anlam dö-nüþtürümüne uðradýðýný ve hem zamaný hemde acunsal zamaný temsil eden tahtý sim-gelediðini düþünmektedir44.

Taht karþýlýðý kullanýlan bir baþka sözcükörgin ya da örgün dür45. Orkun, Þine Usuyazýtýnda geçen bu sözcüðü saray, konak diyeçevirmiþtir46.Ancak Irk Bitig yazmasýnda aynýsözcüðü taht olarak ele almýþtýr47. Clauson dabu sözcüðü taht olarak çevirmiþtir48. Caferoðluda ayný anlama geldiðini belirtmiþtir49.

Tahtý niteleyen baþka bir sözcük ise orundu.Divanü Lugat it-Türk’de yer, mekan, mevkidiye çevrilmiþtir50. Clauson ise orun sözcü-ðünün aslýnda yer anlamýna geldiðini, daha özelanlamda yüksek yer, taht olduðunu belirtir51.Caferoðlu da ayný anlama geldiðini söyler52.Uygurlar, taht için orunlug yani orunlu yer dey-imini kullanmýþlardýr. Cengiz Han dönemindeMoðollar da Uygurlardan aldýklarý orun sözcü-ðünü oron biçiminde kullanmaya baþlamýþlar-dýr53.

Þeref yeri anlamýna gelen bir baþka sözcükise tör sözcüðüdür. Divanü Lugat-it-Türk’deevin veya odanýn en iyi, en önemli yeri olarakçevrilmiþtir54. Clauson da ayný anlama geldiðinibelirtir55. Ancak Ögel, bu sözcüðün zamanla il-törü yani devletin þeref yeri anlamýnýkazandýðýný ve bunun da tahttan baþka bir þeyolamayacaðýný söylemektedir 56.

Ögel, kötrüm sözcüðünün de KutadguBilig’de kullanýlýþ biçiminden dolayý yüksekmevki ve seçkin kiþi anlamý taþýdýðýný düþün-mektedir57. Divanü Lugat-it-Türk’de üzerineoturulan kerevet, dükkan, seki diye çevrilmiþ-tir. Ancak yüksek kiþi ve yer anlamýna geldiðide belirtilmiþtir58.

Tabçak ya da tabçan da taht karþýlýðý kul-lanýlan sözcüklerdir59. Divanü Lugat-it-Türk’de “...üç ayaklý sofra biçiminde bir nesneolup el eriþemiyen üzüm salkýmlarýný kesmekiçin üzerine çýkýlýr...” denmekte60, ancak taht vesedir anlamýna geldiði de belirtilmektedir61.Clauson ise bu sözcüðün taht anlamýnageldiðinden söz etmez62.

15

Divanü Lugat -it- Türk’de kiz sözcüðününde kutu, misk kutusu, taht, kürsü, sandýk, kap,heybe gibi anlamlar taþýdýðý belirtilmiþtir63.Clauson, bu sözcüðün de taht anlamýnageldiðinden söz etmemektedir64. Divanü Lugat-it- Türk’de ayrýca Çiðilce olduðu belirtilen þýnsözcüðünün de taht anlamýna geldiði söylen-mektedir65.

Arapçanýn etkisiyle taht karþýlýðý kullanýlansözcüklerden biri de kürsi dir. Kutadgu Bilig’detaht karþýlýðý olarak kullanýlmýþtýr66.

Ýslamlýðýn kabulünden önce Türklerin tahtkarþýlýðý kullandýklarý sözcüklerin ikincilanlamda olduðu görülmektedir. Þeref yeri veyüksek mevki anlamýný taþýyan bu sözcükler,taht yerine de kullanýlmýþtýr. Zaman anlamýnagelen öd sözcüðünün ise saltanat zamanýnýnitelemesi olasý gözükmekle birlikte, bir anlamdönüþtürümüne uðradýðý da kabul edilebilir.

Ýslamlýðýn Kabulünden Sonra Türklerin Kullandýklarý Taht, Kürsü, Serir Sözcükleri

Ýslamlýðýn kabulünden önce KutadguBilig’de geçen, Türklerin taht karþýlýðý kul-landýklarý sözcüklerden biri olan Kürsi sözcüðü,Ýslamlýðýn kabulünden sonraki dönemde dekullanýlmaya devam etmiþtir. Arapçadan alýnanbu sözcük, oturulacak yüksekçe yer, taht,makam, ödev, hükümet merkezi, baþkent,ayaklýk, Arþ-i azamýn altýnda bir düzlükte olanve levh-i mahfuzun bulunduðu yer gibi deðiþikanlamlara sahiptir67. Osmanlý döneminde isekürsünün artýk taht anlamýnda pek kullanýl-madýðý anlaþýlmaktadýr. Pakalýn, bu sözcüðünilk anlamý olarak camilerde ve medreselerdevaiz ve müderrislerin oturduðu kürsülerigöstermiþtir. Ayrýca tuðranýn ilk kýsmýna yanipadiþahýn ve babasýnýn adýnýn yazýldýðý kýsýmada bu adýn verildiðini belirtmiþtir. Padiþahlarýnata binecekleri zaman ayaðýnýn altýna konulaniskemlenin adýnýn da kürsü olduðunusöylemiþtir. Pakalýn’ýn açýklamasýnda tahtý akýlagetirecek tek anlam ise merkez, makam yerinekullanýldýðýný belirtmesidir68.

Serir sözcüðü de Selçuklular ve Osmanlýlartarafýndan taht karþýlýðýnda kullanýlmýþtýr.Arapça olan bu sözcük, hem yatacak yer, hemde taht anlamýndadýr69. Pakalýn da bu sözcüðünayný anlamlara geldiðini belirtir70.

Günümüzde de kullandýðýmýz taht sözcüðüise Farsçadan alýnmýþtýr. Hükümdarýn oturduðuözel sandalye, koltuk ve makam anlamýný taþý-maktadýr71. Osmanlý kaynaklarýnda tahttan sözedilirken taht-ý þerif, taht-ý hümayun gibinitelemeler yapýldýðý görülür. Hazine sayýmdefterlerinde bile tahtlardan taht-ý þerif diye sözedilmektedir72. Þerif sözcüðü kutsal, soylu vepeygamber soyundan olan anlamýný taþýmak-tadýr73. Bu nitelemenin kullanýlmasý, tahtlaraverilen önemi gösterir. Taht-ý hümayun içinPakalýn, padiþahlarýn merasim sýrasýnda otur-duklarý sedire verilen ad olduðunu söylemekte-dir74. Farsça olan hümayun sözcüðü, kutlu, kut-sal, padiþaha ait anlamlarýný taþýmaktadýr75.

Bazý edebi kaynaklarda ise taht karþýlýðýolarak, yine Farsçadan alýnan Evreng, evrenksözcüðünün kullanýldýðý görülür. Örneðin;Cevri’nin dizelerinde hem serir, hem evrengsözcükleri bir arada kullanýlmýþtýr:

“...Serir-i sim kubbe mesned-i vala-yý sultaniMu’alla- kadr ü a’la-paye evreng-i Süleymani...” 76.

Evreng sözcüðünün deðiþik anlamlarýhakkýnda Devellioðlu, bu sözcüðün taht, þeref,süs, akýl ve irfan, halin hoþluðu, aðaç kurdu,yakýþýklýlýk ve hile gibi anlamlara geldiðinibelirtmektedir77. Taht karþýlýðý kullanýlansözcüklerden biri de erikedir. Arapça olan busözcük, gelin çadýrý için süslenmiþ taht, serir,yaslanacak þey anlamýný taþýmaktadýr78.

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden sonra, tahtkarþýlýðý olarak kullandýklarý sözcüklerin, Arap-ça ve Farsçadan alýnan sözcükler olduðuanlaþýlmaktadýr. Yeni bir dinin kabulüyle birlik-te, yeni bir kültür çevresinin etkileri söz konusuolmuþtur.

TAHTIN SÝMGESELANLAMLARI

TAHTIN SÝMGESELANLAMLARI

18

Araþtýrmamýz sýrasýnda tahtýn çeþitli simge-sel anlamlarý olduðunu gördük. Bunlardan ilki,en çok bilinen anlamýyla tahtýn hükümdarlaraözgü bir nesne olarak, egemenliðin simgesiolmasýdýr. Ýkinci anlam ise dinseldir. Dinselanlam, daha çok tahta oturan kiþilerle baðlan-týlý olarak tahtýn dinsel bir nitelik kazanmasý vebazý kültürlerde tahtýn kendisinin bir külteþyasý olarak kabul edilmesiyle ortaya çýkmak-tadýr. Üçüncü anlam da tahtla ilgili bazýinançlardan kaynaklanmaktadýr. Gökyüzüyleilgili bu inançlar, tahtýn kozmolojik bir simgehaline gelmesine yol açmýþtýr. Tahtlarda yaygýnolarak kullanýlan bazý süslemelerin degökyüzüyle iliþkili olmasý, tahtýn kozmolojikanlamýný güçlendirmektedir.

Egemenlik Simgesi Olarak Taht

Taht, sözlüklerde hep hükümdarlýðýn birsimgesi olarak gösterilmiþtir. Tahtýn tanýmý,çeþitli dillerdeki sözlüklerde genellikle “bir

hükümdarýn veya bir ileri gelen kiþinin resmikoltuðu”79 olarak yapýlýr. Tahtýn hükümdarlýksimgesi olarak kullanýmýnýn ne zaman baþladýðýbilinmemektedir. Ancak topluluk halindeyaþayan tüm insanlarýn kendilerine bir reisseçtikleri ve onu diðerlerinden ayýrmak içingiysi, taç gibi eþyalarýn yaný sýra, makamýnýbelirten bir simgeye de gereksinim duyduklarýanlaþýlmaktadýr. Afrika’daki kabilelerde bile þefiçin taht gibi özel bir tabure ayrýldýðý görülür(R. 1). Bir çift panter tarafýndan taþýnan butaburenin þefin gücünü ve egemenliðinigösteren bir simge olduðu anlaþýlmaktadýr.

Bir hükümdarýn tahta oturtulmasý, onunegemenliðinin baþladýðýný belirten olaylardanbiridir. Bu nedenle tahta çýkma olayý da birtören haline gelmiþtir. Çeþitli kültürlerdedeðiþik biçimlerde yapýlan bu tören, ayrýcahükümdarýn resmen tanýnmasýný da gösterenbir olaydý. Bir hükümdarýn tahttan indirilmesiise egemenliðinin sonu demekti. Egemenliðinbu önemli simgesi, tarih boyunca iktidar peþin-

1. ResimLagos, Nijerya’da Bulunmuþ Þef Taburesi, Ahþap, Museum fürVölkenkunde,Viyana.

deki hükümdar adaylarý arasýnda kavgalaraneden olmuþ, bu kavgalara da “tahtkavgalarý”denilmiþtir.

Tahtýn betimlerde görülen en erken örnek-leri prehistorik döneme, insanlarýn göçebeyaþamý býrakýp, yerleþik yaþama geçtikleri neoli-tik çaða aittir. Çatalhöyük kazýlarýnda bulun-muþ bir ana tanrýça heykelciðinde aslanlý taht-larýn prototipiyle karþýlaþýyoruz (R. 2).

Günümüze gelebilmiþ, bilinen en eski tahtörneði ise antik Mýsýr kültürüne aittir (R. 3).Ý.Ö. 1347-1337 yýllarýna tarihlenen bu örnek,incelikli formu ve süslemeleriyle tahtýn daha odönemde bir sanat eseri haline geldiðini gös-terir.

Mobilya sanatýnýn önemli bir parçasý olantahtlar, çeþitli kültürlerde deðiþik özellikler gös-terir. Deðiþik taht tiplerinin ortaya çýkmasýna,kültürler arasýndaki farklýlýklar yol açmýþtýr.Taht tiplerinin çeþitliliðine, toplumlarýn oturmabiçimlerinin farklýlýðý gibi bazý pratik gerek-

sinimlerin yaný sýra, anlaþýlmasý çok daha kar-maþýk olan dinsel inançlardan kaynaklananbazý etkenlerin de neden olduðu anlaþýlmak-tadýr. Kültürler arasýndaki bu farklýlýklarakarþýn, bazý taht tipleri bir çok kültür tarafýn-dan benimsenen örnekler olarak dikkati çeker.Deðiþik kültürler tarafýndan benimsenen butahtlarýn efsaneleþmiþ hükümdarlara ait olduðugörülür. Eski Ahid’de bir kral olarak kabuledilen Hz. Süleyman’ýn on iki aslanlý tahtý, hemHristiyan hem de Ýslam dünyasýnda benimsen-miþtir. Hint Sultaný Þah Cihan’ýn tavuskuþlarýy-la süslü tahtý da Ýslam dünyasýnda önemli birmotif olmuþtur.

Tarih boyunca bir çok imparatorluk kurmuþolan Türklerin de tahtý bir hükümdarlýk simge-si olarak gördükleri, hükümdarlarýný tahtaçýkarýrken özel törenler yaptýklarý hem yazýlýkaynaklardan, hem de günümüze gelen betim-ler ve tahtlardan anlaþýlmaktadýr.

Günümüzde ise krallýklarýn giderek azal-

19

2. Resim: Ana Tanrýça Heykelciði, Piþmiþ toprak, Ý.Ö. 6.binyýl ilk yarýsý, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.

3. Resim: Tuthankamon’un Tahtý, Ahþap, Ý.Ö. 1347-1337,Egyptian Museum, Kahire.

masýna ve modern yaþamýn gereklerine ayakuydurulmasýna karþýn, taht hâlâ bazý ülkelerdekullanýlmaya devam etmektedir.

Dinsel Bir Simge Olarak Taht

Araþtýrmamýz sýrasýnda tahtýn yalnýzca biregemenlik simgesi olmakla kalmayýp, aynýzamanda dinsel bir anlamý da olduðunugördük. Özellikle erken dönemlerde din vedevlet iliþkisinin içiçe geçmiþ olduðudüþünüldüðünde, tahtlarýn da dinsel anlamýnýgözardý edemezdik. Tahtýn dinsel bir simgeolarak deðerlendirilmesi üç nedene dayanmak-tadýr. Bu nedenlerden ikisi tahta oturan kiþiler-le baðlantýlý olarak tahtýn dinsel bir iþlev kazan-masýdýr. Bunlardan ilki tahta oturan hüküm-darýn dinsel kimliðidir. Ýkinci neden ise, kutsalkiþilerin, tanrýlarýn tahta oturduðuna inanýl-masýdýr. Üçüncü neden de yine dinsel inançlar-la baðlantýlý olarak tahtýn kendisinin kutsal birnesne olarak deðerlendirilmesidir. Ýlk ikinedenin dolaylý olmasýna karþýlýk, üçüncüneden dolaysýzdýr. Tahtýn dinsel anlamý, bu üçnedene baðlý olarak taht yapýmýnda kullanýlanmalzeme, biçim, süsleme ve renklere de yan-sýmýþtýr.

Hükümdarýn Dinsel Kimliði

Devleti yöneten kiþinin dinsel bir kimliktaþýmasý çok sýk rastlanan bir durumdur. Özel-likle çok tanrýlý inanca sahip antik kültürlerdehükümdarlarýn kutsal bir kimlik taþýdýðýgörülür.

Antik Mezopotamya ve Yakýndoðu kültür-lerinde kralýn, tanrýnýn vekili olduðunainanýlýyordu. Sümerlerin inanýþýna göre krallýkda gökten yeryüzüne indirilmiþti80. Sümerlerinkurduklarý tüm þehir devletlerinin bir tanrýsývardý. Krallar, o þehrin tanrýsýnýn vekil ve naib-leriydiler. Dolayýsýyla þehrin yönetimi aslýnda oþehrin tanrýsýna aitti81. Prenslere verilen “Pate-si” unvaný da bu anlayýþý dile getirir. Sözcükanlamý hizmetkar demek olan patesi, hakimolduðu þehirdeki tapýnaðýn baþ rahibi, yani

þehir tanrýsýnýn hizmetkarýydý. Böylece hemsiyasal, hem dinsel lider olarak tanrý ve halkarasýnda bir tür aracýlýk yapýyordu. Bir siteninpatesisi egemenliðini geniþ bir alana yaydýðýzaman, kendisine Lugal ya da Kodat anlamýnýiçeren “En” unvaný veriliyordu 82. Lugallerdenbiri egemenliðini tüm Sinear’a yayýnca “Lugal-kalma” yani memleket kralý unvanýný alýyordu.Sinear’ýn tanrýsý Enlil olduðuna göre kral, hemyerel tanrýnýn hem de Enlil’in vekili sayýlýyor-du83. Sümerlerin inancýna göre memleketin asýlsahibi Enlil olduðu için kral seçiminde de onabaþvurulurdu. Enlil, kralýn adýný baþrahiparacýlýðýyla bildirir, öteki patesi ve lugaller de bukralý kabul ederlerdi 84.

Mezopotamya’da daha sonra hüküm sürendiðer devletlerde de kralýn benzer bir kimliktaþýdýðý görülür. Asur kýrallarýna verilen“Þangu” yani baþ kahin unvaný bunu gösterir85.Erken Babil krallarý ise, I. Sargon zamanýndanIV. Ur hanedaný ve sonrasýna kadar yaþamlarýboyunca tanrý olmak iddiasýndaydýlar. IV. UrHanedanýnýn hükümdarlarý onurlarýna tapý-naklar inþa ettirmiþler, çeþitli mabetlerdeheykellerini dikmiþler ve halkýn bu heykellerekurban vermesi için emir vermiþlerdir. Sekizin-ci ay özellikle krallara ayrýlmýþtý ve onlara yeniayda ve her ayýn on beþinde kurbanlarsunuluyordu86. Babil krallarýnýn her yýl Zagmukfestivali sýrasýnda Babil’deki Tanrý Marduk’unEsagil tapýnaðýna giderek güçlerini yenilemeleribir gelenekti. Þehir Asur egemenliði altýn-dayken bile, krallar Yeni Yýl Festivalinde bugeleneði sürdürmüþlerdir87. Babillilerin inancý-na göre krallýðýn süreli olmasý, bir yýl doluncakralýn öldürülmesi de gelenekti. Ancak bugeleneðin uygulanmasý için deðiþik bir yolbulunduðu görülür: Babil rahibi Berosus’a göreBabil’de her yýl Sacaea denilen bir festivaldüzenlenirdi. Bu festival her yýl Lous ayýnýnonaltýncý günü baþlar ve beþ gün sürerdi. Festi-val boyunca bir idam mahkumu kralýn yerinegeçer, beþ gün sonunda kamçýlanýr, asýlýr veyakazýða oturtulurdu88.

Antik Mýsýr kültüründe ise tanrý ve kralolgusunun birleþtirildiði görülür. Mýsýr krallarý

20

yaþamlarý süresince tanrý Horus, öldüklerindeölüler tanrýsý Osiris oluyorlardý89. Tanrý olarakkabul edilen bu krallara kurbanlar sunulur, özeltapýnaklarda özel rahipler tarafýndan törenleryapýlýrdý90. Kralýn tanrýlaþtýrýlmasýnda önceGüneþ tanrýsý Re’ye tapýnmanýn artýþý, sonra daayný þekilde Osiris’e olan baðlýlýðýn artmasý roloynamýþtýr91. Firavunlarýn törensel lakaplarýnýnyazýldýðý kartuþlarda onun Re’nin oðluolduðunu gösteren bir de taht adý bulunurdu92.Kralýn bu popüler tanrýlarýn yerine geçmesi,ona her iki dünyada da tam bir egemenliksaðlýyordu. Kral kutsal olan tüm kavramlarýkendisinde topluyor, yalnýzca Mýsýr üzerindedeðil, tüm kýtalar ve milletler üzerindeotoritesini kuruyordu93. Kraliçe de “tanrýnýnkarýsý” ya da “tanrýnýn annesi” unvanýný alýyor-du. “Tanrýnýn babasý” unvaný ise, yalnýz kralýngerçek babasý tarafýndan deðil, üvey babasýtarafýndan da taþýnabiliyordu94. Mýsýr’da ilk dörthanedan süresince (Ý.Ö. y. 2850-2480) kralýnbirinci derece bir tanrý olmasýna karþýlýk, V.Hanedan döneminde (Ý.Ö. 2480-2350) ikincidereceden bir tanrý durumuna düþmüþtü. Budönemde güneþ tanrý Re’nin en popüler tanrýolduðu görülür. Kralýn bu tanrýyla özdeþleþtiril-mesi de ayný hanedan döneminde gerçek-leþmiþtir. Ýlk kez hangi kralýn bu tanrýyý önesürdüðü bilinmemekle birlikte, ilk üç firavununbakire doðumla dünyaya geldiklerine dair birefsane vardýr. Bu üç firavun Re’nin oðlu olarakkabul edilir95. Hükümdarlarýn doðumlarýylailgili inançlar, öteki kültürlerde de karþýmýzaçýkar. Örneðin; Moðol hükümdarý CengizHan’ýn (1206-1227) avucunda aþýk kemiðiniandýran bir kan pýhtýsýyla doðumu, onun ileridebüyük bir hükümdar olacaðýnýn kanýtýsayýlmýþtýr96. Hükümdarýn kutsallýðýnýn dahadoðumundan baþladýðýný gösteren bu örnekler,hükümdarýn dinsel kimliðinin oluþmasýndaönemli bir rol oynamaktadýr.

Antik Yunan kültüründe ise halkýn iki sýný-fa ayrýldýðýný, mal ve mülk sahiplerinin vekabile tarihinde yararlýlýk göstermiþ kiþilerinaristokrat sýnýfý oluþturduðunu görüyoruz. Aris-tokrat sýnýfýn en iyi örneði Ýyonya’da karþýmýzaçýkar. Her soylu ailenin kendisinin atasý olarak

bir tanrý ya da bir kahramaný kabullenmesiilginçtir. Kral da bu ailelerden birine mensup-tur97. Yunan mitolojisinde Midas gibi adý çeþitliefsanelere karýþmýþ krallara da rastlanýr. Ancakbunlar hiç bir zaman tanrýlaþmamýþlardýr. Bunedenle Ege ve Yunan kültürlerinde kutsalkrallýk anlayýþý görülmez.

Bazý kültürlerde de kralýn öldükten sonratanrýlaþtýrýldýðý görülür. Örneðin; Hitit krallarýyaþadýklarý sürece tanrý deðildiler, ancak öldük-ten sonra tanrýlaþtýrýldýklarý anlaþýlmaktadýr.Tabletlerde kýralýn ölümünden söz edilirken“kral öldü” yerine “kral tanrýlaþtý” denilmesi,bunu gösterir. Ayrýca ölmüþ krallarýn heykel-lerinin önünde dinsel törenler yapýlmasý da buinancý kanýtlar98.

Antik Roma kültüründe de imparatorunöldükten sonra tanrýlar arasýna katýldýðýgörülür. Ýmparator Augustus (Ý.Ö. 27-14),ölümünden sonra Roma tanrýlarý arasýna yük-seltildi. Yaþamýnda kendisine doðrudandoðruya tapýnýlmasýna izin vermemiþti,sunaklar onun genius’una sunulmuþ, amaeyaletlerde Roma devletinin ruhunun bir aracýolarak ona tapýnýlmýþtý. Ve ona bu kimliði ilesaygý göstermeyi reddetmek, ölümle ceza-landýrýlabilen siyasal bir suçtu. Ölümündensonra, kültünün hizmeti için özel bir kahinlikoluþturuldu. Daha sonralarý her imparator içinözel kahinlikler kurulmuþtur. Öldürülmüþ olanJulius Caesar (Ý.Ö. 101-44) ise, Augustus’tandaha önce tanrýlaþmýþ, Forum’da onun adýnabir tapýnak yapýlmýþtý. Yaþarken kendisinetapýnýlmasýna izin veren imparatorlar da vardý.Bunlarýn ilki Commodus’tu (Ý.S. 180-192).Aurelian (270-275) kendisine ‘Efendi ve Tanrý’(dominus et deus) olarak hitap ettirdi. Dioclet-ian (284-305) ise kendisine Jovius yani`Jove’un’ denilmesini emretti99.

Çok tanrýlý inanca sahip kültürlerde kýralýntanrý, tanrýnýn oðlu veya naibi olarak kabuledildiði görülmektedir. Deðiþik inançlara sahipöteki kültürlerde de benzer bir durum görülür.Zerdüþt dinine inandýðýný belirten Pers kýralý I.Darius (Ý.Ö. 521-486) da Behistun’da üç dildeyazdýrdýðý kitabesinde “...Ahura Mazda’nýn rah-

21

metiyle kral oldum...”100 demektedir. Kral, artýktanrý deðildir ama, tanrýnýn yardýmýyla kralolmuþtur.

Ýmparatorun tanrý olarak kabul edilmesinegeç tarihli bir örnek de Japonya’da karþýmýzaçýkar. Japonya’da Budizm öncesi inançlara Þin-toizm adý verilmektedir. Þintoizme göre deimparator tanrý olarak kabul edilmekteydi.1945’te II. Dünya Savaþý’nda yenilen Japonya-da imparator artýk tanrý olmadýðýný ve tan-rýlarýn soyundan gelmediðini, kendisinetapýnýlamayacaðýný açýklamak zorundakalmýþtýr101.

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde Þamanizm, Budizm, Brahmanizm,Zerdüþt dini gibi çeþitli dinlere inandýklarýnýbiliyoruz. Kaðanlarýn dinsel kimliði ise, henüzpek aydýnlatýlmamýþ bir konudur. Ancak yinede elimizdeki bazý kaynaklardan kaðanýn dinselpozisyonunu öðrenebiliyoruz.

Kök Türk yazýtlarýnda geçen “Tengri”sözcüðünün anlamý tartýþmalýdýr. Bu sözcükhem tanrý, hem de gök anlamýný içermekte-dir102. Bu nedenle yapýlan çevirilerde konumuzuilgilendiren bir anlam deðiþikliði olmaktadýr.Kök Türk yazýtlarýnda geçen þu sözler farklýyorumlanmýþtýr: “...Tengriteg tenride bolmýþtürk Bilge kagan bu ödke olurtým...”103 cümlesi,Orkun tarafýndan “...Göðe benzer gökte(mevcud) olmuþ Türk Bilge hakan bu zamanda(iktidar mevkiine) oturdum...” þeklindeçevrilmiþtir104. Divitçioðlu ise, ayný cümleyiþöyle çevirmektedir : “... Tengri gibi, Tengridenolmuþ Türk Bilge Kaðan bu zamana-bu kaðan-lýk mevkiine oturdum-hüküm sürdüm...”105.Divitçioðlu’na göre Kök Türk kaðanlarý tengriveya onun oðlu deðil, onun resulüdür106. Rouxise, Gök-Tanrý’nýn bir imparatorluk tanrýsýolduðunu düþünmektedir107. Ona göre, hüküm-dar tanrý tarafýndan gönderilen, onun temsil-cisi, benzeri veya onun gölgesi, belki de Çinörneðine göre, onun oðludur108. Ögel, Çin kay-naklarýnýn belirttiðine göre, Hun hakanlarýnýngöðün oðlu unvanýný kullandýðýný söyler109.Ancak ona göre “ku-t’u” denilen göðün oðluunvaný, gök veya tanrýdan kut bulmuþ

anlamýnda çevrilmelidir110. Ancak, Uygurlarakadar tüm Türk topluluklarýnýn kaðanlarýnýn“Tengri” veya “Göðün oðlu” unvanýný kul-landýklarýný öne süren araþtýrmacýlar davardýr111. Bir Uygur yazýtýnýn üzerinde þuanlatým yer alýr: “...bu tenriken in tenride k(u)tbulmýþ alp bilge tenri uygur kaganýn bitiði...”112.Budist Uygur dualarýnda da “tengri” unvanýgörülmektedir113. “Tengriken” ise prenseslereverilen bir unvandýr114. Bu unvanlar, sözcüðüniki deðiþik anlamý nedeniyle hükümdarýn tanrýkabul edildiðini göstermese de, sözcüðün ikincianlamý onun göksel kiþiliðinin göstergesidir.176 yýlýnda Hun Ýmparatoru Mete’nin ÇinÝmparatoru’na gönderdiði mektup þu sözlerlebaþlýyordu: “... Gök tarafýndan tahta çýkarýlmýþ,Büyük Hun Ýmparatoru (Þanyü), Çin impara-torlarýnýn iyi olup olmadýklarýný saygý ilesorar...”115. Çin imparatorlarýnýn da tahta gök-lerin kabul ediþi veya iradesiyle çýktýklarý kabulediliyordu116. Japonlar da kýrallýðýn gökyüzün-den indiðine inanýyorlardý117. Kök TürklerinKültegin yazýtýnda þu anlatým dikkat çekicidir:“...(Fakat) yukarýda Türk Tanrýsý, Türk’ünmukaddes yeri suyu böyle tanzim etmiþ(mukadder eylemiþ): Türk kavmi yok olmasýndiye, millet olsun diye babam Elteriþ hakaný,annem Elbilge hatunu Tanrý tepesinde tutupyukarý götürmüþ. Babam hakan on yedi er iledýþarý çýkmýþ. Dýþarýya yürüyor diye haberiþidüp þehirdekiler daða çýkmýþlar, daðdakilerinmiþler. Derlenüp yetmiþ erkek olmuþlar. Tanrýgüç verdiði için babam hakanýn ordusu kurtgibi imiþ, düþmaný koyun gibi imiþ...”118. Tan-rýnýn kaðan ve karýsýný tepesinde tutup yukarýgötürmesi, gökyüzüne çýktýklarýný düþündürür.Orada kaðan, tanrýdan güç alarak, aþaðýda zaferkazanmýþtýr. Türklerin gökyüzüne, öteki çoktanrýlý toplumlarda da görüldüðü gibi büyük birönem verdikleri ve dinsel anlamlar yüklediklerianlaþýlmaktadýr. Kaðanlar da bu önemli inanç-tan paylarýna düþeni almýþlardýr. Gök tanrýdankut, küç ve ülüg alan kaðan kutsallýk,savaþkanlýk, üretkenlik niteliklerini kazan-mýþtýr119. Çeviriler arasýnda farklýlýklarnedeniyle Kaðan tanrý, tanrýnýn oðlu olarakkabul edilmese de, gökyüzüyle olan iliþkisi

22

kaðanýn kutsal ve dinsel bir kimliðe sahipolduðunu gösterir. Hükümdarlara verilen“Iduk-Kut” unvaný da bu kutsal kimliðin göster-gesidir. Donuk, bu unvanýn “kutsal iktidar”anlamýna geldiðini belirtir120. Kaðanýn dinselgörevleri hakkýnda ise kaynaklarda ayrýntýlýbilgi olmamakla birlikte, yine de dinsel bir göre-vi yüklendiði anlaþýlmaktadýr. Ögel’e görekaðan baþ rahiplik görevini üstlenmekteydi121.Divitçioðlu ise, ilk Kök Türk kaðanlarýnýnatakam olduklarýný kabul etmekle birlikte dahasonralarý kaðanýn rahiplik görevini sürdür-düðünü kuþku ile karþýlamaktadýr. Ancak tümKök Türk kaðanlarýnýn kutsal olduðudüþüncesindedir122.

Kutsal krallýk anlayýþý Budizme inananTürklerde de görülmektedir. XI. yüzyýldayazýlmýþ Budist bir Uygur þiirinde de kutsal birhükümdardan söz edilmektedir:

“...Aslý-esasý temiz hikmet olan,Yükseklere çýkan tuðunu dikip,yanlýþ düþünceli yabancý düþmanlarýuzaklara kovup, kaçýrmak suretiyleiç bakýmýndan dürüst hareketli,halkýný, memleketini iyice koruyanIndraketudhvaja rajamukaddes hükümdarýn önündehürmetle eðilirim...” 123.

Tek tanrýlý dinlerin kabulüyle birlikte tanrý-krallarýn ortadan kalktýðý görülür. Ancak yinede tanrýnýn inayetiyle kral olma inancý sür-müþtür. Eski Ahid’de krallýk ve saltanathakkýnda ilginç bir bölüm yer alýr. Bu bölümdeDaniel’in gördüðü dört canavar anlatýlmaktave bu canavarlarýn ne anlama geldiði açýklan-maktadýr: “...Bu dört büyük canavar, yerdençýkacak dört kraldýr. Fakat krallýðý Yüce Olanýnmukaddesleri alacaklardýr, ve ebede kadar, veebetler ebedine kadar krallýðý onlar edinecek-lerdir...”124. Hepsinden daha korkunç olan onboynuzlu canavar hakkýnda ise þöyle denmek-tedir: “...Þöyle dedi: Dördüncü canavar, yerüzerinde, bütün krallýklardan farklý olacakbütün yeri yutacak, ve onu çiðniyip parçalayandördüncü bir krallýk olacaktýr. Ve on boynuzagelince, bu krallýktan on kral çýkacaktýr; ve

onlardan sonra bir baþkasý çýkacak; ve öncekil-erden farklý olup üç kral düþürecektir. Ve YüceOlana karþý sözler söyliyecek, ve Yüce Olanýnmukaddeslerini hýrpalayacak; ve zamanlarý veþeriati deðiþtirmeði tasarlayacak; ve bir vakteve vakitlere ve yarým vakte kadar onun elineverileceklerdir. Fakat mahkeme kurulacak, vesaltanatýný sona kadar bitirip yok etmek içinonu alacaklar. Ve krallýk ve saltanat, ve bütüngöklerin altýndaki krallýklarýn büyüklüðü YüceOlanýn mukaddeslerinin kavmýna verilecek;onun krallýðý ebedi krallýktýr, ve bütün saltanat-lar ona kulluk edecekler, ve baþ iðecek-lerdir...”125.

Eski Ahid’de Tanrý’nýn krallýk vermesindenve geri almasýndan da sýk sýk söz edilir. Samuelkral Saul’e þöyle der: “...Rab kavmý üzerine,Ýsrail üzerine, kral olarak seni meshetmek içinbeni gönderdi; ve þimdi Rabbin sözlerinidinle...”126. Daha sonra ise Tanrý’nýn þu sözlerisöylediði anlatýlýr: “...Saulu kral ettiðime nadimoldum; çünkü artýk ardýmdan döndü, ve sözler-imi tutmadý...”127. Tanrý’nýn krallýðý Saul’unelinden alýp Davud’a vermesi de Samuel’inaðzýndan þöyle anlatýlýr: “...Ve Rab benim vasý-tamla söylediðim gibi sana yaptý; ve Rab kýral-lýðý senin elinden kopardý, ve onu senin komþu-na, Davuda verdi...”128. Tanrý’nýn Davud’averdiði krallýk hakkýnda peygamber Natanaracýlýðý ile þu sözleri söylediði görülür: “... Obenim ismime ev yapacaktýr, ve krallýðýnýntahtýný ebediyen sabit kýlacaðým. Ben ona babaolacaðým, ve o bana oðul olacaktýr; eðerkötülük iþlerse, onu insanlar deðneðile, adamoðullarýnýn vuruþlarý ile tedip edeceðim; fakatsenin önünden kaldýrdýðým Sauldan inayetimigeri aldýðým gibi ondan alýnmayacaktýr. Vesenin evin ve krallýðýn senin önünde ebediyenemniyette olacaktýr; tahtýn ebediyen sabit ola-caktýr...”129.

Tanrý’nýn kýrala inayetinden þöyle söz edilir:“...Rab kralýna büyük kurtuluþlar verir, Vemesihine, Davuda, ve onun zürriyetine, Ebe-diyen inayet eder...”130. Tanrý’nýn Hz. Süley-man’a öfkelenip, krallýðý elinden alacaðýnýsöylediði de Eski Ahid’de anlatýlýr131.

23

Eski Ahid’de bir kral olarak kabul edilenHz. Süleyman’ýn tahtý þöyle anlatýlmýþtýr: “...Vekral fil diþinden büyük bir taht yaptý, ve onu safaltýnla kapladý. Tahtýn altý basamaðý vardý, vearka taraftan tahtýn baþý yuvarlaktý; ve oturula-cak yerde iki taraftan kollar vardý, ve kollarýnyanýnda iki aslan duruyordu. Ve altý basamaküzerinde iki tarafta on iki aslan duruyorlardý;hiç bir ülkede böyle þey yapýlmamýþtýr...”132. Hz.Süleyman’ýn tahtýnýn yanýna annesi Bat-þebaiçin bir taht koydurduðu ve onu saðýnda oturt-tuðu da Eski Ahid’de anlatýlýr133.

Hýristiyanlýkta ise, Ýncil’de Tanrý’dan kral-lýk alýnmasý gibi inançlarý göremiyoruz. Ancakyine de din, toplum üzerinde egemen bir güçtü,krallar da bu gücün etkisinden paylarýný almak-taydýlar. Ortaçað Avrupasý dinin aðýr baskýsýaltýndaydý. Kilisenin etkin gücü krallýküzerinde de egemendi. Krallarýn tahtaçýkýþlarýnda Katolik mezhebinin en yüksekdereceli din adamý olan papanýn taç giydirmesive kutsamasý gelenek haline gelmiþti.

Türklerin Ýslamlýðý kabulüyle birlikte, bazýeski inançlar yaþamaya ya da yeni din ile bað-daþtýrýlmaya çalýþýlsa da Ýslamlýðýn ana koþuluolan “ Tanrý birdir, ondan baþka tapýnýlacakyoktur, peygamber de onun resulüdür”134

anlayýþý kabul edilmiþtir. Böyle bir anlayýþta,hükümdarýn kutsal kabul edilmesi söz konusuolamazdý. Ancak din, devletin üzerinde belir-leyici bir rol oynuyordu. Bu rol hükümdarlýküzerinde de geçerliydi. Hz. Muhammed’inölümünden sonra ortaya çýkan halifelik kuru-mu, Ýslamlýðý kabul etmiþ tüm toplumlarüzerinde egemendi. Hükümdarlarýn halifedenbiat almalarý gelenek haline geldi. Tarihsel kay-naklarda Türk hükümdarlarýyla halifelerarasýndaki iliþkiler yer alýr.

Büyük Selçuklu Sultaný Tuðrul’un halife-den biat almak için Baðdat’a gittiði, kendisinehil’at olarak yedi siyah cüppe giydirildiði, baþý-na emame sarýldýðý,altýndan bir toka, iki altýnbilezik ve altýn kýnlý kýlýç ile bir ahdname veril-diðini biliyoruz135. El-Hüseyni ise Sultanýn hali-feyle arasýnýn bozuk olduðunu, hiçdüzelmediðini kaydeder136.

Halifeden biat almak geleneði AnadoluSelçuklularý döneminde de sürmüþtür. Ayrýcahalifeler, Anadolu Selçuklu sultanlarýna bazýunvanlar da vermiþlerdir. Örneðin; AbbasiHalifesi II. Süleymanþah’a “es-Sultanü’l-Kahir” unvanýný vermiþtir137. Ayrýca AnadoluSelçuklularý “sultan” unvanýnýn yaný sýra“Rükneddin, Ýzzeddin, Gýyaseddin ve Alaed-din” gibi çeþitli lakaplar da almýþlar ve kullan-mýþlardýr. Bu lakaplar bazen “Rüknü’d-Dünyave’d-Din” (Dinin ve dünyanýn direði), “Ýzzü’d-Dünya ve’d-Din” (Dinin ve dünyanýn izzeti),“Gýyasü’d-Dünya ve’d-Din” (Dinin vedünyanýn yardýmcýsý) ve “Alaü’d-Dünya ve’d-Din” þeklinde söylenmiþtir138. Sultanlarýn resmiunvanlarýnda ise dinsel kimliðini gösterensözler yer almaz.

Osmanlý sultanlarýnýn da ilk dönemlerdeayný sözcüklerle anýldýðý görülür. Ankara’da1375 tarihli bir kitabede “Melik-ül-adil-ül-gazies-sultan gýyas-üd-dünya ve-d-din ebü-l-fethMurad Han ibn-i Orhan” sözcükleri yer alýr139.Daha geç dönemde ise bu lakaplar birazdeðiþmiþtir. Örneðin; Yýldýrým Bayezid’dan “sul-tan üs Selatin zill ull-allah-ý fil’arzýn Sikender-iruy-i zemin” diye söz edilir140. Topkapý Sarayý’n-da Bab-ý Hümayun kitabesinde Fatih SultanMehmed’den hem “Allah’ýn iki cihanda gölge-si” hem de “ iki ufuk arasýnda Allah’ýn avni”diye söz edilmektedir141. Yavuz Sultan Selim’in1517’de hilafeti ele geçirmesiyle birlikte Türkhükümdarlarý ayný zamanda tüm Ýslamdünyasýnýn dinsel lideri olarak kabul edilenhalifelik görevini de üstlenmiþler ve sondöneme kadar (1922) da halifelik makamýnýelde tutmuþlardýr.

Osmanlý Sultanýnýn ayný zamanda Ýslam-lýðýn dinsel reisi konumunda olmasý, bazý dinselgörevler yüklenmesini gerektiriyordu. Ancakhalifelik yalnýzca dinsel bir makam deðildi.Pakalýn, bu konuda þunlarý söylemektedir:“...Bir de þu hakikat taayyün ediyor ki halifeninvazifesi, Papalýk makamý hakkýnda efkaratebadür ettiði gibi, ruhani deðil, belki ümmet-lerin muamelatýný tedvirve dini iþlerine aitahkamdan menfaatlerine en ziyade uygun

24

bulunaný mebhus þartlar dairesinde kabul vetenfiz eylemekten ibarettir. Demek oluyor kiÝslamda halifenin vazifesi ruhlar üzerindehüküm ve nüfuzunu icra etmek, sýrf dünyeviolan teamül þuunu sahasýndan daha ilerigiderek halkýn meada taalluk eden ahval vemukadderatý üzerinde tasaarruf iddiasýndabulunmak deðildir. Çünkü halife demek hakikimanasiyle Ahkam-ý Ýlahiyyeyi tenfize, ibadýnmaslahatlarýný tedvir ve temþiyete memurdemektir...”142. Hilafet, saltanatla ve idaregörevleriyle baðlantýlý bir makamdý. Çünkühalife olan kiþi, Ýslam dünyasýnda sözü geçeniktidar sahibi bir devletin de baþýnda bulunur-du. Ayrýca Ýslamlýðýn Kur’an’da yer alanbuyruklarýný yerine getirmek zorundaydý.Pakalýn, bunlarý þöyle sýralamýþtýr: “...Hilafetinteþri’ hikmeti Müslümanlar arasýnda adaletipaydar etmek, þer’i hatlarý ve amme haklarýnýgözetmek, emn ü asayiþi ihlal edecek hadiseleremani olmak için icap eden kuvveti tedarik eyle-mek, sair ümmetler tarafýndan vukkuumuhtemel tecavüzlere set çekmek...”143.

Osmanlý sultanlarýnýn hilafetin elegeçiril-mesinden sonra aldýklarý unvanlar ve lakaplar-da bazý deðiþiklikler görülür. Örneðin; SultanSelim Camii kitabesinde “...Sultan ül-Azam elekrem Seyyidi Selatin-ül arab vel-acem malikül berreyn velbahreyn hadimül haremeyinÜþþerifeyn essultan ibnüs-Sultan Sultan SelimHan Ýbnüs-Sultan Bayazýt Han Ýbnus -SultanEbül-fetih Sultan Mehmet Han halledallahumülkühu ve Sultane...” yazýlmýþtýr144. “Hadim-ül-Haremeyn-iþ-Þerifeyn” unvaný hakkýndaPakalýn, Mekke ve Medine’nin hadimianlamýndaki bu unvanýn ilk kez Yavuz SultanSelim tarafýndan kullanýldýðýný, sonralarý diðerpadiþahlarýn da kullandýklarýný belirtir. SultanSelim’in bu unvaný kullanma nedenini de þöyleaçýklar: “...Sultan Selim (Halep)i fethettiði haf-tanýn ilk cuma namazýný Melik Zahir camiindeeda ederken Hatip hutbede (Malik-ül hare-meyn-iþ þerifeyn) suretinde adýný anar anmazYavuz derhal yerinden kalkarak “Haremeyn’inmaliki olmak ne haddimdir. Ben haremeyn’inhizmetkarý olmakla iftihar ederim” demeksuretiyle tevazu eseri göstermiþ ve bu tabir

ondan sonra hutbelerde o suretle zikrolunmuþ-tur...”145.

Kanuni Sultan Süleyman ise, 1538’de Ben-der Kalesi üzerine koydurduðu kitabede þunlarýsöylemektedir: “...Ben Allah’ýn kuluyum ve bucihan mülkünde sultaným,Allahýn lutfiyleMuhammed ümmetinin baþýndayým. Allah’ýnüstünlüðü ve Muhammed’in mucizeleri banayoldaþtýr. Ben Mekke ve Medine’de adýnahutbe okutan Süleyman’ým: Avrupa deniz-lerinde, Maðrib’te ve Hind’de donanmalaryürüten ben, Baðdat’a Þah, Bizans ülkelerineKayser ve Mýsýr’a sultaným. Ben Macarkýralýnýn taç ve tahtýný alýp bir mütevazi kulunabaðýþlamýþ bir sultaným, Petru voyvoda baþkaldýrdý ama atýmýn nalý onu toza kattý ve benBoðdan ülkelerini fethettim...”146.

Tarihsel kaynaklarda da sultanlarýn çeþitliadlarla anýldýklarý görülür. Defterdar SarýMehmed Paþa, Zübde-i Vekaiyat adlý eserindeSultan IV. Mehmed’den (1648-1687) sözederken “...Ol sultan-ý azam ve hakan-ý mu’az-zam ba’is-i emn ü eman-ý alem, sebeb-i asayiþ-ibeni adem, Padiþah-ý zamane, zýll-i Huda...”147

sözcüklerini kullanmýþtýr.

Tek tanrýlý dinlerin kabulüyle birlikte Tanrý-krallarýn ortadan kalkmasýna karþýlýk; hüküm-darlarýn yine de dinsel bir kimlik taþýdýklarýanlaþýlmaktadýr. Taht da hükümdarýn dinselkimliðiyle baðlantýlý olarak dinsel bir simgeolmayý sürdürmektedir.

Tahta Oturan Kutsal Kiþiler

Gerek çok tanrýlý gerekse tek tanrýlý dinlereinanan toplumlarda tanrý veya tanrýlarýn,peygamberlerin, havarilerin, azizlerin ve diðerkutsal kiþilerin tahta oturduklarý kabul edilir.Böylece tahtlar da kutsal, dinsel bir anlamkazanýr.

Çok tanrýlý dinlere inanan antik kültürlerebaktýðýmýz zaman, baþ tanrýnýn ve diðer tan-rýlarýn, mitolojik kahramanlarýn tahta oturduk-larýnýn düþünüldüðünü görüyoruz. Ýlginç olanbir durum ise, tanrýlar panteonunun baþýndaki

25

tanrýnýn diðer “tanrýlarýn kralý” olarak nitelen-mesidir. Böylece tanrýlaþan krallarýn aksine tan-rýlarýn krallaþmasý söz konusu olmaktadýr.

Bu anlayýþý dile getiren eski bir Sümerþiirinde baþ tanrý Enlil’in göksel tahtýndan vekýrallýðýndan söz edilmektedir:

“...Senin beyin saygý deðerdir; kýral Anile göksel tahtta oturur,Senin kýralýn, büyük dað, baba Enlil’dir...” 148.

Yine ayný tanrý için yazýlmýþ bir ilahiden deöteki tanrýlarýn ona itaat ettiklerini anlýyoruz:

“...Yüksekten bakan gözü ilememleketleri gözleyen,Kaldýrýlmýþ ýþýðý ile memleketinkalbini arayan,Geniþ beyaz tahtta, yüce tahtta oturan Enlil,Prensliðin, beyliðin, gücün yargýsýnda dürüst olan,Yer tanrýlarý korku ile eðilirlerÖnünde, Gök tanrýlarý çökerler önünde...”149.

Betimlerde de tahta oturmuþ tanrý ve tan-rýçalar görülmektedir. Libasyon konulu bir lev-hada yarým arkalýklý bir taht üzerinde oturantanrýyý görüyoruz (R. 4).

Babilliler de krallara yetki veren Tanrý Mar-duk’un tanrýlarýn kralý olduðuna inanýyorlardý.Babil yaratýlýþ efsanesinde Marduk’un ötekitanrýlar tarafýndan kral seçilmesi ve tahta otur-tulmasý anlatýlmýþtýr. Tanrýlar ondan üstlendiðiiþi yürütebilecek güce sahip olduðunu göstere-cek bir kanýt istemiþlerdir. “...Ortalarýna birörtü yaydýlar (gece göðünün yýldýzlý örtüsü)senin sözünle dediler, yok olsun, gene seninsözünle görünsün, (güneþin geçmesi ile gecegöðü gibi) Marduk konuþunca, örtü yok oldu,sonra gene göründü. Ve tanrýlar bunu, iþaretinyerini bulmasý sayýnca, hoþnut oldular, biatettiler ve açýkladýlar, “Kral Marduk’tur”. Tan-rýlar bundan sonra Marduk’a asa, taht, soylukrallýk ve karþý konulmaz fýrtýna ihsan ettiler...”150.

Betimlerde Babil’de ilk dönemlerden beriönemini koruyan Güneþ Tanrý Þamaþ tahttaotururken gösterilmiþtir (R.5).

26

5. Resim: “Güneþ Tanrý Þamaþ”, Alçak Kabartma, y. Ý.Ö.870, British Museum, Londra.

4. Resim: “Lagaþ Kýralý Ur-Nanþi”, Kabartma, Ý.Ö. 2550-2500, Louvre Müzesi, Paris.

Antik Yunan mitolijisinde de ayný inancýgörüyoruz. Baþ tanrý Zeus, göklerdeki151 altýntahtýnda oturur152. Karýsý Hera “altýn tahtlý tan-rýça” diye tanýmlanýr153. Kýzý Artemis’ten deayný biçimde söz edilir154. Þafak tanrýçasý Eos dasýk sýk altýn tahtlý tanrýça olarak anýlýr155. AntikYunan mitolojisinde tanrý ve tanrýçalarýn yanýsýra tahta oturan kahramanlardan biri deOdysseus’tur. Tanrýça Kalypso onu bir maðara-da Hermesias’ýn tahtýna oturtur156.

Hindistan’da da Vedik Çaðda (Ý.Ö.y.1500-500) tanrýlarýn kralý olarak Ýndra kabul edili-yordu. Onun için yazýlmýþ bir ilahide þöyle den-mektedir:

“...Eðer ben, Ýndra, senin gibi,Bütün her þeyin tek efendisi olsaydým,Beni öven þarkýcý hiç ineksiz kalmazdý...” 157.

Türklerin eski dinlerinin çok tanrýlý olduðuyolunda deðiþik fikirler ileri sürülmüþtür. Turan,Türk þamanlýðýnda çoktanrýcýlýðýn gereðiolarak bir Tengriler topluluðu (panteon)olduðunu, ilk dönemlerden sonra bu Tanrýlariçerisinde en büyüðünün Gök Tengri olduðunainanýldýðýný ve böylece tek bir Tengrianlayýþýnýn doðmaya baþladýðýný ileri sürmekte-

dir158. Þaman inanýþýna göre evrenin gök,yeryüzü ve yeraltý olmak üzere üç bölümdenoluþtuðunu, en büyük tanrý olan Ülgen’ingökyüzünde, korkunç bir tanrý olduðudüþünülen Erlik’in de yeraltýnda oturduðunainanýldýðýný söyler159. Kafesoðlu ise, þamanlýðýndinden çok sihir karakteri taþýdýðýný, tanrý veyer-su inançlarýyla bir ilgisi olmadýðýný düþün-mektedir160. Altay Þamanlýðý üzerine araþtýr-malar yapan Anohin, tanrý ve ruhlarý dasýnýflamýþtýr. Ona göre; “Tös” denilen ruhlarkendi aralarýnda arutös ve karatös olarak ikiyeayrýlýrlar. Bir de yaratýlmýþ nesne, mahlukanlamýna gelen “yayan neme” denilen ruhlarvardýr. Bunlar da aruneme, karaneme olarakikiye ayrýlýrlar161. Aru tös olarak kabul edilenÜlgen’in ay, güneþ ve yýldýzlardan yukarýdayaþadýðýna, altýn kapýlý sarayý (örgö) ve altýntahtý (altýn þiree) olduðuna inanýlýr. Dualardaona “Parlak Hakan” (Ayas Kaan) diye hitapedilmesi kralsal kimliðini kanýtlar162. Ayrýcaoðullarýna da kaan dendiði görülür163.

Öteki kültürlerde olduðu gibi Türkler detahtta oturan tanrý ve tanrýçalarýný betim-lemiþlerdir. Beþinci Pazýrýk kurganýnda bulun-muþ olan bir keçe örtünün üzerinde tahta otur-muþ bir figür ile karþýsýnda duran bir atlý figür

27

6., Resim: “Toprak Tanrýçasý”, Pazýrýk Örtüsü’nden detay,Ý.Ö. 200-100, Hermitage, Leningrad.

7. Resim: “Tahtta Oturan Buda”, Duvar Resmi, y. 650,Staatliche Museen, Berlin.

görülür (R. 6). Tahtta oturan figürün bir topraktanrýçasý olduðu düþünülmektedir164.

Budizmde ise daha ilginç bir durum görülür.Soylu bir prens olan Buda, krallýk nimetleriniterkederek bir din kurduðu halde betimlerdetahta otururken gösterilmiþtir (R. 7). Buda’nýnyedi günlük süreler boyunca tahtta oturarak birçok biçimlere girdiði anlatýlýr. “...Tanrýlar gök-ten çiçekler attýlar ve Buda, taht üstünde, birpalmiye aðacýnýn yedi kat yüksekliðine kadaryükseldi...üçüncü yedi günde gözleri kapalýoturdu. Yedi günlük dördüncü sürede tahtýndadikiliyor ve bir çok biçime giriyordu...”165.

Budist düþünceye göre, iyi kullara damükafat olarak taht verildiðini görüyoruz: “...En yüksek kategoride, tüm yaþamý boyuncagerçek sevecenliði (karuna) uygulamýþ, kimseyiincitmemiþ ve bütün ahlaki kurallarý tamolarak yerine getirmiþ biri öldüðünde Amitabhaona iki yanýnda iki büyük Bodhisattvayla par-lak bir ýþýk olarak görünür; solunda Avalokiteþ-vara, saðýnda Mahasthama vardýr. Sayýsýz ta-rihsel Buda her yanda þarkýlar söylemektedir;keþiþler, dindarlar, sayýsýz tanrýlar ve bir çokmücevherden saray vardýr. Ýki büyük Bodhisat-va müteveffaya elmas bir taht sunarlar; herkeshoþgeldin demek için elini uzatýr; BudaAmitabha ýþýklardan gövdesini gönderir vebütün bunlarý gören ve neþeyle kendisini elmastahta býrakan müteveffa büyük bir alayla Kut-sama Ülkesine götürülür...” 166

XI. yüzyýlda yazýlmýþ budist bir Uygurþiirinde ise, yine tanrýlarýn hükümdarýndan sözedilmektedir:

“...her vakit ve her yerde düþünüp seven,onlarýn unutmayan melce ve ümidi,büyük nüfuz edici Smrti-Sri adlýilahlar hükümdarý önünde hürmetleeðilirim...” 167

Tek tanrýlý dinlerde de çok tanrýlý dinlerde-ki gibi Tanrý’nýn krallýðýna inanýlýr. Tanrý’nýnkrallýðýndan Eski Ahid’de þöyle söz edilir: “...Ozaman kýral Darius bütün dünyada oturanbütün kavmlara, milletlere ve dillere yazdý:Selametiniz çok olsun! Ferman ediyorum ki,bütün krallýðým ülkesi içinde bulunan insanlar,

Danielin Allahýndan titresinler ve korksunlar;çünkü o hay Allahtýr, ve ebetlerce kaimdir, veyýkýlmýyacak krallýk onun krallýðýdýr, vesaltanatý sona kadar sürer...” 168.

Tanrý’nýn kral olduðundan ise þöyle sözedilir: “... Ve Ammon oðullarýnýn kralý Nakaþýnüzerinize geldiðini gördüðünüz zaman,Allahýnýz Rab size kral iken bana; Hayýr, fakatbir kral üzerimize krallýk edecek, dediniz. Veþimdi, iþte, seçtiðiniz ve dilediðiniz kral! ve iþte,Rab üzerinize bir kral koydu...”169.

Eski Ahid’te Tanrý’nýn tahtýndan ise þöylesöz edilir: “... Kral Uzziyanýn öldüðü yýl, Rabbiyüce ve yüksek bir taht üzerinde oturmaktagördüm; ve etekleri mabedi dolduruyordu.Kendisinden yukarýda seraflar duruyordu; herbirinin altý kanadý vardý; ikisile yüzünü örtüyor,ve ikisile uçuyordu. Ve biri obirine çaðýrýpdiyordu: Ordularýn Rabbi kuddustur, kuddus-tur; bütün dünya onun izzetile dolu...” 170. EskiAhid’de yer alan Daniel’in rüyetinde de Tan-rý’nýn tahtýndan söz edilir: “...Tahtlar kuru-luncýya kadar, ve Günleri eski olan oturuncayakadar baktým; esvabý kar gibi ak ve baþýnýn saçýtemiz yapaðý gibi idi; tahtý ateþ alevleri, ve te-kerlekleri yanar ateþti...” 171. Bu tekerlekli veateþler çýkaran tahttan Hezekiel de söz eder:“... Ve baktým, ve iþte, kerubilerin baþýüzerindeki gök kubbede, gök yakut taþý gibi, birtaht benzeyiþinin görünüþü gibi bir þey onlarýnüzerinde göründü. Ve ketenler giyinmiþ adamasöyliyip dedi: Kerubinin altýna dönen tekerlek-lerin arasýna gir de, kerubiler arasýndan iki avu-cunu ateþ közleri ile doldur, ve þehir üzerinesaç. Ve gözümün önünde girdi...”172. Tekerleklerise þöyle tarif edilmektedir : “... Ve baktým, veiþte, kerubilerin yanýnda dört tekerlek vardý,her kerubinin yanýnda bir tekerlek; ve tekerlek-lerin görünüþü gök zümrüt taþý gibi idi. Veonlarýn görünüþüne gelince, dördünün de ben-zeyiþi birdi, sanki tekerlek içinde tekerlek var-mýþ gibi. Yürüdükleri zaman dört yanlarýnagidiyorlardý; yürürken dönmiyorlardý, ancakbaþ nereye yönelirse onun ardýnca gidiyorlardý;yürürken dönmiyorlardý. Ve bütün bedenleri vesýrtlarý ve elleri ve kanatlarý ve tekerlekler,

28

29

dördünün de tekerlekleri çepeçevre gözlerle dolu idi.Tekerlekler ise, ben iþitirken onlara dönen tekerleklerdiye çaðrýldý. Ve her birinin dört yüzü vardý; birinci yüzkerubi yüzü idi, ve ikinci yüz insan yüzü, ve üçüncüsüaslan yüzü, ve dördüncüsü kartal yüzü...” 173.

Hristiyanlýkta da taht Tanrý’ya, Ýsa’ya, kutsalkiþilere ve yüksek rütbeli din adamlarýna özgü birnesne olarak ele alýnmýþtýr. Hem Ýncil’de hem debetimlerde tahta oturanlar belirlenmiþtir. Ayrýca Tan-rý’nýn Krallýðý’ndan Ýncil’de “göklerin melekutu” diyesýk sýk söz edilir. Göklerin melekutunu önce haberveren Vaftizci Yahya’dýr: “...O günlerde VaftizciYahya:Tövbe edin, çünkü göklerin melekutu yakýndýr,diye Yahudiye çölünde vazederek meydana çýktý...”174.Ýsa’nýn kendisini dinlemeye gelen kalabalýða þöyledediði anlatýlýr:

“...Ýmdi siz þöyle dua edin:Ey göklerde olan Babamýz,Ýsmin mukaddes olsun;Melekutun gelsin;Gökte olduðu gibi yerde de senin iradenolsun;...” 175.

Yuhanna’nýn vahyinde ise, kýyamet gününde Tan-rý’nýn ve Ýsa’nýn krallýðýndan söz edilir: “...Ve yedincimelek boru çaldý ve: Dünyanýn krallýðý Rabbimizin veonun Mesihinin oldu; ve ebetler ebedince saltanatsürecektir, diyerek gökte büyük sesler oldu...” 176.

Tanrý’nýn tahtýndan Ýncil’de þöyle söz edilir:“...Fakat ben size derim: Hiç and etmeyin; ne gök üze-rine, çünkü o Allahýn tahtýdýr; ne yer üzerine, çünküonun ayaklarýnýn basamaðýdýr; ne de Yeruþalim üze-rine, çünkü o, büyük k ralýn þehridir...”177. Yuhanna’nýnvahyinde ise, Tanrý’nýn ve Hz. Muhammed’den önce-ki yirmi dört peygamberin tahtlarýnýn gökyüzündeolduðu anlatýlýr: “...Hemen Ruhta oldum, ve iþte, göktebir taht konulmuþ, ve taht üzerinde bir oturan vardý, veoturan görünüþte yeþim ve kýrmýzý akik taþýna benzer-di, ve tahtýn çevresinde görünüþte zümrüde benzer biralaimisema vardý. Ve tahtýn etrafýnda yirmi dört taht;ve tahtlar üzerinde oturan, baþlarý üzerinde altýn taçlarve beyaz esvaplar giyinmiþ yirmi dört ihtiyar vardý. Vetahttan þimþekler ve sesler ve gök gürlemeleri çýkýyor-du. Ve tahtýn önünde yanan yedi ateþ meþalesi vardý,onlar Allahýn yedi ruhudur. Ve tahtýn önünde billurabenzer sanki camdan bir deniz; ve tahtýn önünde ve

8. ResimJan Van Eyck, “Tahtta Oturan

Tanrý”, Gent Altarý’ndan detay, ahþapüzerine yaðlýboya, y. 1432, Saint-

Bavon Katedrali, Gent.

tahtýn etrafýnda önden ve arkadan gözlerledolu dört canlý mahluk vardý...”178. Tanrýnýntahtýnýn gök gürlemeleri ve þimþekler çýkar-masý, Hristiyanlýktan önceki dönemininançlarýndan izler taþýr. Fýrtýna, þimþek,yýldýrým gibi doða olaylarý çok tanrýlý dinlerdede tanrýsal belirtiler sayýlmýþ, antik Yunanmitolojisindeki baþ tanrý Zeus gibi, tanrýlarýnyýldýrýmlar yollayarak insanlarý cezalandýrdýk-larý düþünülmüþtür.

Hristiyan ikonografisinde Tanrý’yý tahttaotururken gösteren betimler enderdir. VanEyck’ýn ünlü yapýtý Gent Altarý’nda açýkpanolarýn orta bölümünde tahtta otururkenbetimlenmiþ figür, Tanrý’dýr (R. 8). Bu figürünele alýnýþý, Ýsa mý, yoksa Tanrý mý olduðukonusunda tartýþmaya açýktýr. Ancak elbise-sinin üstündeki iþlemeli kuþakta yer alan“SABAOTH” sözcüðü, Eski Ahid’de geçenTanrý’nýn adlarýndan biridir 179.

Tahtta oturan Tanrý betimlerinin enderolmasýna karþýlýk, Ýsa’yý tahtta otururkengösteren betimler çok sayýdadýr. Ýncil’de Ýsa’nýntahtý, Meryem’e onu doðuracaðýný müjdeleyenmelek tarafýndan anlatýlýr: “...O büyük olacak,

ona Yüce Allahýn Oðlu denecek; Rab Allahona babasý Davudun tahtýný verecek; Yakubunevi üzerinde ebediyen saltanat sürecek; veonun melekutuna hiç son olmayacaktýr...” 180.Ýsa’nýn Tanrý’nýn tahtýnýn saðýnda oturduðukabul edilir: “...o, önüne konulan sevinçuðruna utancý hiçe sayýp haça tahammül etti,ve Allahýn tahtýnýn saðýnda oturdu...”181.

Hristiyanlýkta konumuz açýsýndan ilginç birdurum da Hz.Ýsa’nýn Tanrý’nýn oðlu olarakkabul edilmesidir. Markos Ýncili þöylebaþlar:”...Allahýn oðlu, Ýsa Mesihin incilininBaþlangýcý...” 182. Ýncil’de, Petrus’u su üzerindeyürüten Ýsa’ya olaya þahit olanlarýn “Gerçek senAllah’ýn oðlusun” diyerek tapýndýklarý anlatýlýr183. Ýsa havarilere kendisinin kim olduðunusorar. Petrus, ona “Sen hay olan Allahýn oðlu,Mesihsin”184 yanýtýný verir. Çok tanrýlý dinlereinanan bazý toplumlarda kralýn tanrýnýn oðluolduðuna inanýldýðýný görmüþtük. Hristiyanlýk-ta da Ýsa bir “kral gibi” tanrýnýn oðlu olarakkabul edilmektedir. Ýsa’nýn krallýðý konusundaise Ýncil’de þu sözler vardýr: “...Zira Allahdünyayý öyle sevdi ki, biricik oðlunu verdi;ta ki,ona iman eden her adam helak olmasýn, ancakebedi hayatý olsun. Çünkü Allah dünyaya hük-

30

9. Resim: “Tahtta Oturan Ýsa”, Minyatür, 1028-1072, Bib. Nat. lat.8878, fol.215, Bibliotheque Nationale, Paris.

metsin diye deðil, ancak dünya onun ile kurtul-sun diye, Oðlunu dünyaya gönderdi...”185.

Hükümdarlýk konusunda çeliþik görünenbir baþka ifade de þöyledir: “...Çünkü baba hiçkimseye hükmetmez, fakat bütün hükmüOðula vermiþtir, ta ki, hepsi Babaya hürmetettikleri gibi, Oðula hürmet etsinler. Oðulahürmet etmiyen, onu gönderen Babaya hürmetetmez...”186. Ýsa’nýn ele geçirilince kendisiyle“Yahudilerin kralý” diye alay edildiði Ýncil’deanlatýlýr 187. Ýsa, kral olup olmadýðýný soran Pila-tus’a þöyle der: “...Benim krallýðým budünyadan deðildir; eðer benim krallýðým budünyadan olsaydý, Yahudiler eline verilmeye-yim diye hizmetçilerim uðraþýrlardý; fakat þimdibenim krallýðým buradan deðildir. Pilatus daona dedi: Öyle ise, sen kral mýsýn? Ýsa cevapverdi: Kral olduðumu sen diyorsun...”188.

Önceleri Yunan mitolojisinde Zeus’ununvaný olan189 ve daha sonra Bizans dönemindeOrtodokslarca Ýsa’ya verilen “pantokrator”unvaný da Ýsa’nýn herþeyin hakimi olduðunuvurgulayan bir unvandýr190.

Tahtta oturan Ýsa betimleri, erken Hris-tiyan sanatýndan baþlayarak tüm sanat dallarýn-da karþýmýza çýkar. Bir minyatürde Ýsa’yý melek-lerin tuttuðu bir madalyon içinde arkalýksýz,

31

10. Resim: “Tahtta Oturan Ýsa”, Kabartma, 1083-1089,St. Radegonde Kilisesi, Poitiers.

11. Resim: “Tahtta Oturan Meryem”, Mozaik, 6. yy. sonu,San Apollinare Nuovo Kilisesi, Ravenna.

12. Resim: “Tahtta Oturan Meryem”, Törensel Haç, 12.yy., Matzkhwarichi (svanetia), Georgia.

sade bir tahtta otururken görüyoruz (R. 9).Poitiers’de St. Radegonde Kilisesi’nde bulunanbir kabartmada da Ýsa, iki yanýnda yuvarlaktopuzlarý bulunan yarým arkalýklý bir tahtüzerinde otururken gösterilmiþtir (R.10).

Ýncil’de Meryem’in tahta oturmasýndan hiçsöz edilmemesine karþýlýk, betimlerde çok sayý-da tahta oturmuþ Meryem figürü görülür. Bubetimlerde Meryem’in kucaðýnda çocuk Ýsa ilebirlikte tahtta oturmasý dikkati çeker.Meryem’in tahta oturtulmasýnýn, Bizans döne-minde kabul edilen “Theotokos” yani Tanrýannesi unvanýyla iliþkili olduðu düþünülebilir.Roma’daki Commodilla Katakombu’nun duvarresimlerinden birinde Meryem ve çocuk Ýsagörkemli bir taht üzerinde otururken gösteril-miþtir (R.11). 12. yüzyýla ait gümüþten yapýlmýþtörensel bir haç üzerinde Meryem ve kucaðýndaçocuk Ýsa’yý arkalýksýz basit bir tahtta otururkengörüyoruz (R.12). Grado’daki bir rölikerüzerinde ise, Meryem ve çocuk Ýsa tahtta otu-rurken gösterilmiþtir. Ancak burada Meryem’inbir elinde haç biçiminde sonlanan uzun bir asatuttuðu, öteki elini ise hükümdarvari bir pozdadizine dayadýðý görülür (R.13).

Ýncil’de havarilerin de tahta oturacaðýndansöz edilir: “... Ýsa da onlara dedi: Doðrusu size

32

13. Resim: “Tahtta Oturan Meryem”, Röleker, Grado.

14. Resim: “Ýncil Yazarý St. Mark”, Minyatür, 10. yy. sonu,York Ýncili, York Minster Library, Add. MS. 1, York.

15. Resim: “Ýncil Yazarý St. Matthew”, Minyatür, y. 1020,MS.B.10.4,Trin. Coll., Cambridge.

derim: Ýnsanoðlu her þeyin yenilenmesinde,izzetimin tahtýna oturacaðý zaman, siz ki benimardýmca gelenlersiniz, siz de Ýsrailin on iki sýptý-na hükmederek on iki taht üzerine oturacak-sýnýz...”191. Luka Ýncilinde ise daha farklý biranlatým görülür: “...ve Babam bana melekuttahsis ettiði gibi, ben de melekutumda sofram-da yiyesiniz ve içesiniz, ve Ýsrailin on iki sýptýnahükmederek tahtlar üzerinde oturasýnýz diyesize bir melekut tahsis ediyorum...”192. Betim-lerde özellikle Ýncil yazarlarýný tahtlar üzerindeotururken görüyoruz. York Ýncili’nden bir say-fada St. Mark’ý incilini yazarken arkalýksýz birtaht üzerinde görüyoruz (R.14). Bir baþka Ýncilsayfasýnda ise, St. Matthew’u oldukça göster-iþli baldaken biçimli bir tahtta otururkengörüyoruz (R.15).

Ýncil’de þeytanýn tahtýndan da sözedilmiþtir: “...Ve Bergamada olan kiliseninmeleðine yaz: Ýki aðýzlý keskin kýlýcý olan þu þey-leri diyor: Nerede oturduðunu bilirim; Þeytanýntahtý oradadýr; ve ismimi sýký tutuyorsun, vearanýzda, Þeytanýn oturduðu yerde, öldürülensadýk þahidim Antipasýn günlerinde bile, banaolan imanýný inkar etmedin...”193. ÞeytandanÝncil’de “büyük ejder” diye söz edilir194.Kýyamet gününde Allahýn gazabýnýn yeditasýnýn melekler tarafýndan dökülmesianlatýlýr195. Bu taslardan birinin de canavarýn

tahtýna döküldüðüanlatýlýr: “...Ve be-þincisi tasýný cana-varýn tahtý üzerineboþalttý; ve onunkrallýðý karanlýk ol-du; ve acýdan dil-lerini ýsýrdýlar...”196.

Hristiyanlýktakutsal kiþilerin yanýsýra, ruhban sýnýfý-nýn da tahta otur-duðunu görüyoruz.Yüksek rütbeli birdin adamý olan pis-koposlar için ka-tedra adý verilen

koltuklar yapýlýyordu. Katedra antik dönemdeöðretmen iskemlesiydi ve ismini buradanalmýþtýr197. Ancak biçim olarak Grek kate-drasýndan deðil, tahttan alýnmýþlardýr198. Pisko-posun kilisesi olan katedral sözcüðü de kate-dradan türetilmiþtir199. Katedra, kilisede apsisinortasýnda “synthronon” un üstünde durur,piskopos tarafýndan tören sýrasýnda ve erkendönemde vaaz verirken kullanýlýrdý200. Syn-thronon’da katedra üzerinde oturan piskopossimgesel olarak havarileri arasýndaki Ýsa’yý can-landýrýrdý201. Erken Hristiyan katedralarýnýnörnekleri Yugoslavya Parenzo’ (Porec) daEufrasiana Bazilikasý’nda ve Roma’da S. Sabi-na’da korunmaktadýr202. 6. yüzyýlýn ortasýna aitolan Ravennalý Maximianus’un katedrasý ençok tanýnan ve tartýþýlan örnektir (R. 16, 17)(Kat. No. 3). San Peter Katedrasý ise daha yalýnbir koltuk tipindedir (R. 18). Romanesk döne-min önemli katedralarý S. Clemente, S. Balbi-no, S. Lorenzo fuori le Mura ve Roma’daki S.Sabino ile Anagni’deki Vassaletto’nun yaptýðýkatedradýr. Gotik dönemden de bir kaç katedra

33

16. Resim: Maximianus Kated-rasý, Ahþap üzerine fildiþi kaplý,546-550, Museo Archivescovile,

Vatikan.

17. Resim: Maximianus Katedrasý’ndan detay, MuseoArchivescovile,Vatikan.

kalmýþtýr. St. John Lateran Manastýrý’ndakiNicholas IV (1288-92) Katedrasý dikkatedeðerdir. Geç Rönesans katedralarýnýn birörneði ise Roma Via da S. Maria’da St. RobertBellermine’nin Katedrasýdýr203.

Ýslamlýkta da tahtýn Tanrý’ya özgü birkavram olduðunu görüyoruz. Bakara suresindeyer alan ve Ayet’ül Kürsi olarak bilinen ayette“... O’nun kürsisi, bütün gökleri ve yeri kucak-lamýþtýr...”204 denmektedir. Bu ayetin ilahisaltanatýn ve hükümdarlýðýn son derece açýk veözet bir anlatýmý olduðu ileri sürülmüþtür205.Ancak buradaki kürsi sözcüðü bir oturma yeriya da taht olarak deðil, “göklerde ve yerdegörünen bütün maddelerin, kuvvetlerin kay-naþýp durduðu mutlak bir boyut”206 olarakdüþünülmüþtür. Kürsi sözcüðü Kur’an-ý Ke-rim’de baþka surelerde de geçmektedir.Örneðin; Sad suresinde “...Andolsun ki Süley-man’ý imtihan da ettik ve tahtýnýn üzerine birceset býraktýk. Sonra tekrar tövbe ile önceki

haline döndü...”207 diye çevrilen ayette tahtsözcüðünün kürsi ile karþýlandýðý görülür208.

Tanrý’nýn tahtýndan söz edilirken kullanýlanbir baþka sözcük de arþ sözcüðüdür. A’rafSuresinde “...Þüphesiz Rabb’iniz Allah, göklerive yeri altý günde yarattý, sonra Arþ üzerinehükümran oldu. O, geceyi durmadan onukovalayan gündüze bürüyüp örter; güneþ, ay veyýldýzlar emrine amadedir. Ýyi biliniz ki yaratmave emir O’nundur. Alemlerin Rabb’i olan Allahne yücedir...” denilmiþtir209. Burada geçen arþsözcüðünün taht anlamýnýn dýþýnda daha geniþbir anlamda ele alýnmasý gerektiði tefsircilerceileri sürülmektedir 210. Bir baþka surede de“...Yedi kat göklerin Rabbi, azametli Arþ’ýnRabbi kimdir? diye sor...”211 denilmiþtir. BurucSuresinde de “...Bununla beraber çokbaðýþlayandýr, çok sevendir. Arþýn sahibidir,yücedir...”212 denilmiþtir. Hud suresinde dearþýn su üzerinde olduðundan söz edilir: “... O,öyle bir Allah’dýr ki, hanginizin daha güzel ameliþleyeceðini imtihan etmek için gökleri ve yerialtý günde yarattý. Arþý da su üstündeydi.Onlara “öldükten sonra tekrar dirileceksiniz”dersen, o kafirler de kesinlikle sana: “Bu apaçýkbir sihirden baþka bir þey deðildir” diyecek-ler...”213. Tanrý’nýn tahtýnýn daha somut birbiçimde ifade edildiði de görülür: “...Meleklerinde arþýn etrafýný kuþatarak, Rablerine hamd iletesbih ettiklerini görürsün. Artýk halk arasýndahak ile hüküm icra edilip “alemlerin RabbiAllah’a hamdolsun” denilmektedir...”214. Baþkabir surede de “...Arþý taþýyanlar ve onunetrafýndakiler, Rablerinin hamdiyle tesbih eder-ler ve O’na inanýrlar...” denilmiþtir215.

Kur’an’da taht ayrýca bir cennet mükafatýolarak karþýmýza çýkmaktadýr. Saffat suresindecennette karþýlýklý tahtlar üzerinde oturankullardan söz edilir216. Burada taht sözcüðü serirbiçiminde geçmektedir217. Tur suresinde degünahlardan korunanlarýn cennetteki serirlereyaslandýðýndan söz edilmektedir218. Vakýasuresinde de kýyamet gününden sonra mev-dune (cevherlerle iþlenmiþ, murassa) serirlereoturanlardan söz edilmiþtir219. Gaþiye suresindede cennetteki serirlerden söz edilmiþtir220.

34

18. Resim: St. Peter Katedrasý, Ahþap, 870-875, VatikanBazilikasý, Roma.

Kur’an-ý Kerim’de taht karþýlýðý kul-lanýlan sözcüklerden biri de “erike” dir221.Bu sözcük gelin çadýrý için süslenmiþtaht; serir, yaslanacak þey diyeçevrilmiþtir222. Kur’an-ý Kerim’de üçsurede geçmektedir. Kehf suresinde“...Ýþte onlara Adn cennetleri vardýr; alt-larýndan ýrmaklar akar, orada altýnbileziklerle süslenecekler, ince ve kalýnipekliden yeþil elbiseler giyerek koltuklarüzerine dayanýp kurulacaklar. O ne güzelkarþýlýk ve ne güzel kalma yeri!...”223

denilmiþtir. Yasin suresinde “...Gerçek-ten cennetlik olanlar bugün birmeþguliyet içinde zevk etmektedirler.Kendileri ve eþleri gölgelerde koltuklarüzerine kurulmuþlardýr...”224. denilmiþtir.Mutaffifin suresinde de “...Haberiniz olsun ki,iyiler nimet içindedir. Tahtlar üzerinde etrafabakarlar...”225 ve “...Ýþte bugün de inananlarkafirlere gülecek. Koltuklar üzerinde etrafabakacaklar...”226 denilmiþtir.

Kur’an’da ayrýca Hz.Süleyman’ýn, Yusuf’unve Sebe Melikesinin tahtlarýndan da sözedilmektedir. Neml Suresinde Hüdhüd kuþu-nun Hz. Süleyman’a Sebe Melikesinin büyükbir tahta sahip olduðunu haber verdiðianlatýlýr227. Yine ayný surede Hz.Süleyman’ýnMelike’nin tahtýný getirttiði ve onu deðiþti-rerek, Melike’ye “senin tahtýn da böyle mi”dendiði ve onun da “Týpký o! Zaten bize dahaönce bilgi verilmiþ ve biz teslimiyet göster-miþtik” dediði anlatýlýr228.

Yusuf Suresi’nde de Hz. Yusuf’un annesiylebabasýný yüksek bir taht üzerine oturttuðuanlatýlýr 229. Kur’an-ý Kerim’de tahta oturanlarýnböylece belirlenmesinden baþka, Ýncil’deolduðu gibi peygamberin tahta oturduðundansöz edilmez. Ancak daha sonralarý yazýlan din-sel eserlerde örneðin; Mevlid’de Hz.Muhammed’den “Sultan”230, “Þah”231,“Padiþah”232 diye söz edildiði görülür. Aynýeserde Mirac gecesi Peygamberin “Arþ u kür-si’yi” gördüðü de anlatýlýr 233.

Ýran Þiilerine ait Umm el Kitab adlý birmetinde ise, ilginç bir anlatým yer alýr: “...Tanrý

maddi dünyayý yaratýrken insanlarla bir ahityaptý, kendilerine Cenneti göstersin diye duaettiler. Onlara, milyonlarca deðiþik renktetitrek ýþýklarla bezenmiþ birini gösterdi. Tahttaoturmuþ, baþýnda taç, kulaklarýnda küpeler,kuþaðýndan çektiði kýlýcý tutan bir varlýktý bu.Iþýnýmý bütün bahçeyi aydýnlatýyordu. Ýnsanlaronun kim olduðunu sorduklarýnda, onlara buformun Fatma’nýn cennetteki þekli olduðusöylendi. Taç Muhammed’di, küpeler Hasanve Hüseyin, kýlýç Ali’ydi; ve tahtý, YönetimKoltuðu, Tanrýnýn, en yüce olanýn kaldýðýyerdi...” 234.

Ýslam düþüncesinde görülen bu simgeselanlatýmlar, peygamberin yaþadýðý dönemdedeðil, ama daha sonra kralsal bir kimlikkazandýðýný gösterir. Nitekim bazý geç tarihliTürk minyatürlerinde tahtta oturan Hz.Muhammed betimlenmiþtir. Örneðin; 14.yüzyýla ait bir mesnevi olan Varka ve Gülþah’tayer alan bir minyatürde tahtýnda oturan Hz.Muhammed’i görüyoruz (R.19). Daha geç ta-rihli olan Siyer-i Nebi’de de bir kaç minyatürdeHz. Muhammed’in deðiþik tahtlar üzerindebetimlendiði görülür (R. 20, 21). Ayrýcapeygamberin zamanýnda minberin iþlevini degöz ardý etmemek gerekir. Minber sözcüðüArapça “nebr” yani kaldýrmak sözcüðündentüremiþtir235. Ýlk zamanlarda minberin mimaribir öge durumunda olmadýðýný biliyoruz.Peygamberin hicretin 7. yýlýnda üzerinde halka

35

19. Resim: “Tahtta Oturan Hz. Muhammed”, Minyatür, 13. yy.,Varka ve Gülþah Mesnevisi, H. 841, y. 69b, TKSM, Ýstanbul.

vaaz verdiði minberini yaptýrdýðý, bu minberiniki basamaðý ve bir de oturacak yeri (makad)olduðu bilinir. Diez, bu bilgilere dayanarakminberin baþlangýçta yüksek bir kürsü veyataht olduðunu ileri sürmektedir. Ayrýcapeygamberin ölümünü takip eden sabah Hz.Ebubekir’in törenle peygamberin minberineçýktýðýný sonraki halifelerin de bu geleneðeuyduklarýný valilerin de göreve baþladýklarý veayrýldýklarý zaman minbere çýkmayý adetedindiklerini belirtir. Ona göre minberin eskidönemlerde ibadetle iliþkisi yoktu, divantoplantýlarýnda hükümdar buraya çýkar oturur-du. Minberin dinsel iþlev kazanmasý Emevisaltanatýnýn sonlarýnda gerçekleþmiþtir. Mýsýr’-da H. 132 yýlýnda tüm eyalet camilerine birerminber konulmuþ, öteki Ýslam ülkelerinde deaþaðý yukarý ayný zamanlarda camilere minberyerleþtirilmiþtir236. Ýbni Haldun, Mýsýr’da Amr

bin El As’ýn minber yaptýrttýðýný duyduðundaHz. Ömer’in ona mektup yazdýðýný ve “...seninminber yaptýrdýðýný ve bu minberin üzerineçýkarak Müslümanlarýn enseleri üzerinde yük-selmekte olduðunu iþittim. Kendin ayakta öndedurarak, Müslümanlarýn ökçenin arkasýndadurmalarý sana yetmez miydi? Senden bu min-beri parçalamaný kat’i olarak isterim...”237

dediðini kaydeder.

Minberin erken dönemlerde taht gibi statübelirten bir simge olduðu anlaþýlmaktadýr. Ayrý-ca bugünkü merdivenli minberlerin tipolojikolarak basamaklarla çýkýlan taht biçimlerinebenzer olduðu düþünülebilir. Basamaklarýnsayýsýnýn simgesel bir özellik taþýdýðý da görülür.Örneðin; minberin dokuz basamaklý olmasý(minber-i nüh paye) dokuz felek üzerindekiTanrý’nýn tahtýný simgeler238. Minberin bölüm-lerinden birinin taht olarak adlandýrýlmasý239 daminber-taht iliþkisinin varlýðýna iþaret eder.

Ýslamlýkta tahtýn kullanýmýna iliþkin baþkaörnekler de vardýr. Örneðin; Bektaþi Tarikatý’n-da “taht-ý Muhammed” denilen basamaklýkürsünün iþlevi oturma yeri deðil, üzerinemumlar konularak Ayin-i cemlerde kullanýlanlitürjik bir nesnedir 240.

Ýslamlýkta halifelerin de taht üzerinde otur-duklarý bilinir. Ýlkkez tahta oturanhalife olan Mua-viye’nin þiþman-lýðýndan dolayýtahta oturduðusöylenir241. Dahasonralarý bu gele-nek haline gel-miþ, özellikle Ab-basi halifeleri görkemli yaþayýþlarý-na uygun tahtlarkullanmýþlardýr.

Abu’l Farac,Sultan Tuðrul’unHalife tarafýndankabulünü þöyle

36

20. Resim: Tahtta Oturan Hz. Muhammed”, Minyatür,Siyer-i Nebi, TKSM, Ýstanbul.

21.Resim: “Cebrail Hz.Muhammed’i Tahta Davet Ediy-

or”, Minyatür, Siyer-i Nebi,TKSM, Ýstanbul.

anlatýr: “... Kölelerinperdeleri açmalarý ü-zerine sultan da içsahanlýða doðru yü-rüdü. Daha sonrabaþka bir perde açýl-dý, o da içeri girdi vehalifenin yeryüzün-den yedi arþýn yük-seklikteki taht üze-rinde oturduðunugördü. Baþýnda siyahbir sarýk vardý. Abasýda siyahtý. AraplarýnBaðdat’ta giydiklerielbise bu idi. FakatHilafetin Mýsýr’a geç-mesi üzerine halifelerbeyaz elbiseler giyiy-orlardý. Halifeninelinde altýndan birasa bulunuyor ve ikitarafýnda iki haremaðasý duruyordu. Sul-tan Halifeyi görünceyere doðru eðildi veHalifeyi birkaç kere

selamladý. Halifenin emir vermesi üzerineköleler Sultaný bir diðer tahta yükselttiler. Butaht halifenin tahtý kadar yüksek deðildi ve biradam boyunda idi...”242. Bu bilgiden halife taht-larýnýn sultanlarýnkinden daha yüksekolduðunu öðreniyoruz.

Abu’l Farac, tahtýnda oturduðu sýradasuikaste uðrayan halifelerden de söz eder.944’te Halife Müstekfi öpmesi için elini uzattýðýbir soylu tarafýndan yere yuvarlanmýþ vehapsedilmiþtir243. 986’da Halife Tai tahtýndanatýlarak yerdeki halýya sarýlmýþ ve hapse-dilmiþtir 244.

Abbasi halifeleri ise, divan toplantýlarýnapencere arkasýndan katýlýr, yalnýzca bayramlar-da kýlýcý yarýsýna kadar kýnýndan çýkmýþ olduðuhalde müzeyyen bir tahta oturup tebriklerikabul ederlerdi. Tahtýn bir tarafýnda da ok veyay bulunurdu. Halife sefere katýldýðýnda da

otaðýnýn önüne merdivenli bir köþk konur vebuna kasr-ý adil adý verilirdi 245.

Emevi ve Abbasi halifelerinin tahtlarýndangünümüze gelen örnek yoktur. Ancak betim-lerde halifeler tahtlar üzerinde gösterilmiþtir.Hýrbet el-Mefcer Sarayý’nda bulunmuþ stuk birheykel, Halife II. El-Velid’e atfedilir. Buheykelde halife ayakta durmaktadýr. Ancakheykel kaidesinin iki aslan biçiminde olmasýdikkat çekicidir (R.22). Abbasi halifesi el-Muktedir’in kendi adýna bastýrdýðý sikkedealçak ve arkalýksýz bir taht üzerine oturduðunugörüyoruz (R.23).

Halife el-Muktedir’in Bizans elçilerinikabul ettiði görkemli sarayý ve tahtý da kay-naklarda anlatýlýr: “...Sonunda elçiler Diclekýyýsýndaki Taç Sarayý’nda bulunan halife Muk-tedir’in huzuruna yeniden vardýlar. Halifeningiysisi altýn iþlemeli Dabik kumaþýndandý veayný Dabik kumaþýyla örtülü, abanozdan birtahtta oturmaktaydý; baþýnda kalensüve tabiredilen yüksek bir baþlýk vardý. Tahtýn saðbaþýnda, tespih boncuðuna benzer taþlardanyapýlma, dokuz tane gerdanlýk asýlýydý, solyanýnda ise hepsi deðerli ve en irisi, gün ýþýðýnýsolduracak denli parýltýlar saçan taþlardanyapýlmýþ, yedi gerdanlýk daha asýlý idi. Halifenin

37

22. Resim: Halife El-VelidII’ye Atfolunan Heykel,

Þtuko, 8.yy., Hýrbetü’l MefcerSarayý, Ürdün.

23. Resim: Halife Muktedir’in Madalyasý, Gümüþ, 10.yy.,(K.Otto-Dorn, “Das Seldschukische Thronbild”, Persica 10,

Abb. 3’den)

önü sýra, üçü sað-da, ikisi solda ol-mak üzere, beþoðlu duruyor-du...”246.

Gerek çok tanrýlý, gerekse tektanrýlý dinlere ina-nan kültürlerdetahtýn tanrýlara vekutsal kiþilere öz-gü bir nesne ola-rak kabul ediliþi,tahta dinsel biranlam yüklemek-tedir. Ayrýca tanrýya da tanrýlarýnbirer kral gibidüþünülmeleri detahtýn, dinsel ege-menliðin simgesiolmasýna yol aç-mýþtýr.

Kutsal Taht

Bazý kültürlerdetahtýn kendisinin, birkült eþyasý olarak kabuledildiðine ve tahta ta-pýnýldýðýna ya da onaözel törenler yapýldýðý-na iliþkin ipuçlarý gö-rülür. Tahtýn bir külteþyasý olduðunun düþü-nülmesinde etken olan,üzeri boþ ya da bazý nes-neler taþýyan taht be-timleridir.

“Boþ taht” ya dasimge taþýyýcýsý tahtimgeleriyle çeþitli antikkültürlerde karþýlaþý-yoruz. Mezopotamya’da

Ý.Ö. 1750-1145 yýllarý arasýnda hüküm süren 247

Kasitlerin “kudurru” adý verilen stelleriüzerinde dinsel simgelerin yaný sýra tahtlar dagörülür. Nazi- Maruttash II’ye (Ý.Ö. 1320-1295) ait bir kudurruda üst sýrada, boynuzbiçimli baþlýklar taþýyan iki kaide yer alýr (R.24). Bunlar Pritchard tarafýndan taht ya datapýnak fasadý olarak nitelenmiþlerdir248.Ancak Hammurabi stelindeki tahta çok benze-mektedirler (R. 25). Alt sýrada yine aynýbiçimde ancak boþ bir taht görülür.

Nabukadnezar I’e (Ý.Ö. 1146-1123) ait birkudurruda da yine baþlýk taþýyan tahtlarýgörüyoruz. Ancak bunlar iki yandan hafifçedýþa taþkýn uçlara sahiptirler (R. 26). Bu form-larýyla Asur dönemine ait kült taþlarýyla ben-zerlik gösterirler (R. 27). Asurlularýn bumihraplarýnýn iþlevi henüz tam anlaþýla-mamýþtýr. Ancak kabartmalardan anlaþýldýðýnagöre; bunlar simgesel nesneleri taþýmaktaydýlar.

38

24. Resim: Nazi Maruttash IIKudurrusu, Ý.Ö. 1320-1295,

Louvre, Paris. 25. Resim: Hammurabi Steli, Bazalt, y. Ý.Ö. 1792-1750,Louvre Müzesi, Paris.

26. Resim: Nabukadnezar IKudurrusu, Ý.Ö. y. 1125-

1104, British Museum, Lon-don.

Tukulti-Ninurta I’i (Ý.Ö. 1243-1207) gösterenbir kabartmanýn betimlendiði mihrap, formuaçýsýndan ilginçtir (R. 28). Kübik formlumihrabýn üst tarafý iki yandan dýþa taþkýnkývrýmlara sahiptir. Bu formun benzerleri Kasit-lerin kudurrularýnda ve Ur Hanedaný döne-mindeki tahtlarda da görülmektedir (R. 24,29). Ayný formun tahtlarda da kullanýlmasý,Asurlularýn bu mihraplarý taht olarak kul-landýklarýna dair bir kanýt olmamakla birlikte,daha önceki dönemlerde Kasitlerin ve Ur kral-

larýnýn bu forma çok benzeyen tahtlarý kullan-malarý, taht-mihrap baðlantýsýný göstermesibakýmýndan dikkat çekicidir.

Asur mihraplarýnýn bir baþka türü ise yinetabure biçimli olup, çifte ayaklýdýr. Üsttekiayaklar aslan ayaðý biçimindedir, alttakiler iseçam kozalaðý formundadýr (R. 30, 31). Bu çifteayaklý form, daha sonra Pers krallarýnýn taht-larýnda biraz deðiþmiþ olarak görülmektedir (R.32).

Hititler’de de kült taþlarýný görüyoruz.“Huvaþi” adý verilen bu taþlartapýnaklarýn dýþýna dikilir, hergün rahipler tarafýndan yýkanýr,kutsal yaðla yaðlanýrlardý. Bun-larýn iþlevinin tam olarak bilin-memesine karþýn, tanrý heykel-lerinin taþýyýcýsý olduðu sanýl-maktadýr. Huvaþiler, ahþap veyaaltýndan yapýlýyorlar, altýn olan-larý tapýnak hazinesinde sak-lanýyordu249.

Hititlerde tahtýn bir külteþyasý olarak kabul edilipedilmediðine dair kesin birkanýtýmýz olmamakla birlikte,tahtýn bazý törenlerde kutsandýðýgörülür. Örneðin; ilkbahardakutlanan soðan bayramýnda,

39

27. Resim: Asur Kült Taþý, Eski Þark Eserleri Müzesi,Ýstanbul.

29. Resim: “Taht Sahnesi”, Berlin Müzesi.

28. Resim: Tukulti Ninurta I Altarý, Ý.Ö. 13. yy., Vorderasiatische Museen,Berlin.

rahip kurban eti parçalarýný tahtýn önüne koyarve kaldýrýrdý, ayrýca kral, tahta huppar kabýn-dan içki saçardý250.

Taht ve mihrap formlarýnýn benzerlikgöstermesi durumu Hindistan’da da karþýmýzaçýkar. Dikdörtgen taþ platformlar biçimindeolan antik Hint tahtlarýnýn bu formlarýndandolayý taht mý, mihrap mý olduklarý sorusuortaya atýlmýþtýr251. Aðaçlar altýndaki bu taþplatformlar (chabutras) gezginlerin dinlenmeveya buluþma yeri gibi, yatacak yer ve hattatapýnak gibi kullanýlabilirdi. Tahtýn kendisi birtür tapýnak sayýlýr ve Hindular tarafýndan saygýgösterilirdi252. Üstleri boþ olan bu tahtlarýnheykel taþýyýcý olarak kullanýldýðý da anlaþýl-maktadýr. Örneðin; Kýral Bhoja, Vikrama-ditya’nýn tahtýna ya Mehecvara’nýn heykeliniya da Çiva ve Parvati’nin heykellerini koyuyor-du253. Ayrýca çeþitli nesnelerin de bu tahtlarüzerine konulduðu yazýlý kaynaklardan anlaþýl-maktadýr. Örneðin; Dasaratha Jataka anlatýmý-na göre; Rama on iki yýl için ormana çekilmeyekarar vermiþ, kardeþlerine ve karýsýna hasýr ter-liklerini emanet etmiþ, onlar da terlikleri

40

30.Resim: Tahtýn Taþýnma Sahnesi, Berlin Müzesi. 32. Resim: Tahtýn Detayý, Kabartma, Ý.Ö. 5. yy., TahtSalonu Güney Duvarý, Persepolis Sarayý.

31. Resim: Asur Mihrabý, Berlin Müzesi.

Rama’nýn tahtýna koyarak her fýrsatta onlardanakýl danýþmýþlar ve kýrallýðý böylece yönet-miþlerdir254.

Boþ taht formu ayrýca onu yapansanatçýlarýn utangaçlýðýný ve saygýsýný da dilegetirir. Onlar, Buda’nýn betimlenmesiniistemiyorlardý. Çünkü bu yüce kiþinin birtabusu olmalýydý ve sürekli görünmesi yasak-lanmalýydý255.

Hindistan’da tahtýn kendisinin bir külteþyasý olduðu inancýnýn izleri de görülür.Örneðin; Kýral Bhoja, Vikramaditya’nýn tahtýnýmerkezden naklettirmeyi istemiþ, yeri deðiþmeztahtýn bir kült eþyasý niteliðini gösterecekbiçimde onun için adak ve kurbanlar ver-miþtir256. Tahta çýkma törenini anlatan bir kay-nak da, tahtýn kendisine saygý gösterildiðinibelirtir: Taht (asandi) bir kaplan postu üzerineyerleþtirilir ve denir ki, “sen hoþsun, senyumuþak bir koltuksun”, sonra tahta bir har-

mani serilir ve denir ki; “sen soylulukkoltuðusun”. En sonunda kral yerini alýr ve soy-luluðun merkezini bulmuþ olur257.

Türklerin Ýslamlýk öncesi dönemde tahtakutsal bir anlam yüklediklerine dair bir kanýtbulamadýk. Ancak, tahtýn üzerine bazý nes-nelerin konulduðuna iliþkin bir ipucu, 6. ve 8.yüzyýllarda Taþkend’i anlatan bir araþtýrmadakarþýmýza çýkmaktadýr. Buradaki tapýnaktayýlda iki kez tören yapýldýðý ve bu törendeölmüþ hükümdarlarýn küllerinin bulunduðumuhafazalarýn altýn bir taht üzerine konarak,törenin bu tahtýn önünde gerçekleþtiðianlatýlýr258.

Çok tanrýlý dinlere inanan kültürlerin yanýsýra, Hristiyanlýkta da boþ taht inancýný görü-yoruz. “Hetoimasia” denilen boþ taht, Ýsa’nýnikinci geliþi veya Parousia için hazýrlanan taht-týr. Baþlangýçta 5.-7. yüzyýllarda boþ taht imge-si, Tanrýyý bekleyen tahtý ifade etmez, ama Tan-rý’nýn tahttaki mistik varlýðýný ifade eder. 12.yüzyýldan sonra apsiste ve kubbelerde betimle-nen hetoimasia, bazý nesneleri taþýyan bir tahtolarak gösterilmiþtir. Ýsa’nýn hayatta ve litürjidegörünümünün kurtarýcý gücünü ve kurbanedilmesini simgeleyen pasyon aletleri,Eucharist’teki üçlünün rolünü iþaret edengüvercin, tahtýn üzerinde yer alan simgesel nes-nelerdir. 11.yüzyýlda hetoimasia Eski Ahid’denkompozisyonlarda da bulunur ve Ýsa’nýn tahtaçýktýðýný gösterir. 12. yüzyýldan sonra ise, haç vepasyon aletleri Ýsa’nýn mistik tahta çýkýþýnýdeðil, Ýkinci geliþini gösterir259. Arienler Vaf-tizhanesi’nde mozaik bir duvar resminde het-oimasia sahnesi görülmektedir (R. 33).

Ýslamlýkta ise boþ taht betimleri ve boþtahtla ilgili inançlar görülmez. Taht üzerineHristiyan düþüncesinde olduðu gibi bazý kutsalnesnelerin yerleþtirildiðine iliþkin bir inanç yada betim de görülmez. Ancak, Ýslamdüþüncesinde “Levh-i Mahfuz” denilen veKur’an-ý Kerim’in asýl metni olan kitabýn260

bulunduðu yerin kürsi olarak adlandýrýlmasýilginçtir. Ancak burada söz edilen kürsinin birtaht anlamýnda olup, olmadýðý belli deðildir.Buradaki kürsi sözcüðü, arþ-i azamýn altýnda bir

41

33. Resim: Hetoimasia”, Mozaik, y. 500-525, ArienlerVaftizhanesi, Ravenna.

düzlükte olan ve levh-i mahfuzun bulunduðuyer olarak tanýmlanmýþtýr261. Bu tanýma göre debir tahttan çok, bir makamýn anlatýlmakistendiði anlaþýlmaktadýr. Kutsal nesnelerintaht üzerine konulmasýna geç tarihli bir örnekde Osmanlý dönemine ait, Topkapý Sarayý’nda-ki kutsal emanetlerin konulduðu tahttýr (R.34). Bu tahtýn Sultan II. Mahmud (1808-1839)tarafýndan bu emanetlere tahsis edildiði kay-naklarda anlatýlýr262. Ýslamlýðýn kutsal emanet-lerinin sergilendiði bu taht, daha önce çeþitlikültürlerde örneklerini gördüðümüz gibi, üzeri-ne çeþitli nesnelerin konulduðu bir taht tipindedeðildir. Baldakenli tip olarak adlandýrdýðýmýzbu tahtýn, sonradan þebekelerle yankenarlarýnýn kapatýldýðý da göz önüne alýnýrsa,bu emanetleri koruma amacýyla kullanýldýðýanlaþýlmaktadýr.

Betimlerde simgesel nesneler taþýyan taht-

lara da ender rastlanýr. Bu simgesel nesneler degenellikle taç, tarikat sikkesi, tabut gibi nesne-lerdir. Ýslam minyatürlerinde tahtlarýn taç,tabut gibi bazý nesneler taþýdýklarýný görüyoruz.Behram Gür’ün iki aslan öldürerek Ýran tahtýnýhak etmeye çalýþýrken gösteren bir minyatürdeÝran tacýnýn bir taht üzerinde olduðu görülür(R. 35). Tahtýn üzerine tabut yerleþtirildiði deminyatürlerde görülmektedir. Örneðin; Camiüt- Tevarih’te yer alan bir minyatürde CengizHan’ýn tabutunun taht üzerine konulduðugörülür (R. 36).

Osmanlýlarda ise Arife muayedesinde,padiþahýn rahatsýzlýðý nedeniyle tahta otur-madýðý zamanlarda, tahtýn üzerine sarýðýnýnkonularak tören yapýldýðýný biliyoruz263. Tarihselkaynaklarda sultanlarýn bazý elçi kabullerindede tahtlar üzerine taçlar koydurduklarýnailiþkin anlatýmlara rastlanýr. Kanuni SultanSüleyman, Viyana seferi sýrasýnda otaðdagerçekleþen bir kabulde tahtýnýn yanýna konu-lan bir iskemle üzerine taç koydurmuþtu264. Sul-tan II. Mustafa (1695-1703) da Ýran elçisinikabulünde üç taht üzerine üç destar yerleþtirt-miþti265. Tahtýn üzerine tabut konulduðunailiþkin bir anlatýmda Tarihçi Selani-ki’nin II. Selim’in( 1 5 6 6 - 1 5 7 4 )tabutunun servi-ler arasýnda tahtabir taht üzerinekýbleye karþý ko-nulduðunu be-lirtmesidir266.

Ayrýca bazýtekke resimlerin-de üzerinde birtarikatýn tacýnýtaþýyan altlýklarada rastlanýr (R.37). Bu altlýk-larýn taht olaraknitelendiði birkaynak bula-madýk. Biçim

42

34. Resim: Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht, Gümüþ,TKSM, Ýstanbul.

35. Resim: “Behram Gür ÝranTacý Ýçin Mücadele Ediyor”,Minyatür, Cami-üt Tevarih,

Edinburgh University Library,Edinburg.

olarak genellikle yalýn, arkalýksýz, çokgen, alçaktaburelere benzeyen bu altlýklarýn, antikdönemde örneklerini gördüðümüz baþlýk ya dasimgesel nesneler taþýyan kült taþlarý gibi tahtformuyla baðlantýlý olabileceði düþünülebilir.Genellikle altýgen olan bu altlýklar, altýgen tahttipleriyle benzerlik göstermektedir. Ancak bun-larýn belli bir taht kültünü ifade ettiðinigösteren, törenlerde kullanýlan nesnelerolduðuna iliþkin bir kanýt bulamadýk. Pakalýn,ilk kez Þeyh Ebul Kasým Gürgani’nin taç giy-diðini, tarikat müridlerine hýrka ve taç giy-dirmekle onlara bütün iyi huylarý giydirmeninamaçlandýðý, her tarikatýn ayrý bir renk vebiçimde bir tacý olduðunu söyler267. Tarikattaçlarýnýn böyle resimlenmesi geleneðinin,Ýslamlýðýn figürlü duvar resimlerini yasakla-masýyla iliþkili olduðu da düþünülebilir. Simge-sel bir anlatým yoluyla tarikat ya da tarikatýnkurucusu anlatýlmak isteniyordu. Nitekimörneðimizdeki taþbaskýsý resimde en üstte “...YaHazret- i Seyyid Ahmed-er-Rufai...” sözcükleri,iç çerçevenin dört kenarýnda da þu dörtlük yeralýr: “...Þüphesiz al-i Resulsün ya Rufai ced-be-ced Bende-i mücriminim geldim efendim yed-be-yed Ya müridi la tehaf didin bize oldu senedEl meded pirim efendim ya Rufai el meded...”

268.

Tarikat taçlarýnýn simge-sel anlamýný belirten bu res-imlerde görülen altlýklarý,taca ve onun simgelediðikiþiye duyulan saygýdanötürü, taht olarak nitelemekolasýdýr. Ancak bu tahtlarýn,Ýslam düþüncesinde bir tahtkültünün varlýðýna kanýt ola-mayacaðý, üzerinde taþýdýðýnesneye duyulan saygýdandolayý kullanýldýklarý anlaþýl-maktadýr.

Tarikatlarda litürjik birnesne olarak taht kullanýmý-na ait tek örnek, Bektaþi

Tarikatý’nda karþýmýza çýkmaktadýr. Bektaþitekkelerinde meydan adý verilen tören alanýn-daki makamlarýn en büyüðü olan tahta da duaedilir, nasip alan yeni talip rehberinindelaletiyle buraya geldiði zaman, rehber

43

36. Resim: "Cengiz Han'ýn Cenazesi", Minyatür, Cami-ütTevarih, Edinburgh University Library, Edinburg.

37. Resim: “Tac Taþýyan Taht”, Tekke Resmi, Özel Koleksiy-on, Ýstanbul.

“...Buna taht derler. Emr-i Subhani ile ve Sel-man-i pak marifetiyle Hazret-i Peygamber-iAliþan için kurulan minber-i Resulüllahtýr...”derdi269. Hz. Muhammed’in minberini simge-leyen bu taht, cem ayinlerinde üzerine mumlardikilerek kullanýlan basamaklardan oluþuyor-du270.

Taht üzerinde sergilenen taç, tabut, tarikatsikkesi gibi nesneler, tahtýn Ýslam düþüncesindekutsal bir anlam taþýdýðýný göstermez. Çünkühükümdarlýk tacýnýn tahtýn üstünde sergilen-mesi, hükümdarýn gücünü vurgulayan bir özel-liktir. Tabutun taht üzerine konulmasý ise, ölü-ye duyulan saygýnýn bir sonucudur. Tarikat taç-larý olan sikkelerin de taht üzerine konulduðu-nu gösteren betimlerin, tarikatýn simgesineduyulan saygýdan ileri geldiði düþünülebilir.

Kozmolojik Bir Simge Olarak Taht

Tahtýn kozmolojik bir simge olarak deðer-lendirilmesine yol açan iki etken vardýr. Bun-lardan ilki tahtýn göksel niteliðidir. Çeþitlitoplumlarda krallýðýn ve tahtýn göktenindirildiðine ya da göðe çýkýlarak tahta oturul-duðuna iliþkin inançlar görülür. Ýkinci etken isetahtlarda kullanýlan bazý simgelerin kozmolojikanlamlar taþýmalarýdýr. Bu kozmolojiksimgelerin çeþitli toplumlarda yaygýn olarakgörülen iki tanesini ele aldýk.

Göksel TahtGerek çok tanrýlý, gerekse tek tanrýlý din-

lere inanan toplumlarda göksel taht imgesiyaygýndýr. Antik Mezopotamya kültüründegökten indirilen krallýk ve tahtlarla ilgiliinançlarý görüyoruz. Bir Sümer þiirinde yer alanþu sözler ilginçtir:

“...Krallýðýn ... gökten indirildikten sonraTiara yüceldikten ve krallýk tahtý göktenindirildikten sonra,O, ayinleri yürüttü ve tanrýsal kralý...yüceltti...” 271.

Antik Mýsýr kültüründe de benzer bir inançgörüyoruz:

“...Kral üçüncü Tutmosis göðe çýktý.Güneþ kursu ile birleþti;Ertesi sabah tan yeri aðardýðýnda,Güneþ kursu parlayarak göründü,Gök aydýnlandý,Kral ikinci Amenhotep babasýnýn tahtýnaoturtuldu...” 272.

Burada tahtýn gökten indirilmesi deðil,kýralýn gökyüzüne çýkýp, oradaki tahta oturmasýanlatýlmýþtýr.

Japonlar da krallýðýn gökyüzünden indiðineinanýyorlardý. Bununla ilgili öyküde Aziz ParlakGöksel Ruhun oðlunu yere indirmesi anlatýlýr.Öyküye göre; genç prens göksel taþ koltuðunubýrakýp, sekiz katlý yayýlan bulutlarý yana itip,aziz yol bölücüsüyle yolu açýp Göðün YüzenKöprüsüyle yola çýkmýþ ve güneyde Kiyuþiyu’dabir daðýn tepesine inmiþtir273.

44

38. Resim: “Kavus Þah’ýn Göklere Yükseliþi”, Minyatür, H.1485, v. 85b, TKSM, Ýstanbul.

Türkler’de ise kaðanýn göðe çýkmasý ile ilgilitek bir kaynak vardýr. Kültegin yazýtýnda Ýlteriþkaðan ve karýsý Ýlbilge Hatun’un tanrý tarafýn-dan yukarý götürüldüðü anlatýlýr274. Ancak KökTürkler’de kaðanlarýn tahta çýkýþ törenlerindekeçe üzerinde havaya kaldýrýlýp, dokuz kezdoðudan batýya döndürülmesi gibi gelenekler275,kamlarýn dokuz kat göðü dolaþmalarýný276 aklagetirir. Bu da dolaylý yoldan göksel bir tahtýifade ediyor olabilir.

Krallarýn göksel bir tahta oturmasýnýn yanýsýra, tanrýlarýn tahtlarýnýn da gökte olduðunainanýlýyordu. Antik Yunan mitolojisinde baþtanrý Zeus’un göklerdeki altýn tahtýnda otur-duðu anlatýlýr. Theogonia Destaný’nda Zeus’tan“...Göklerdeki tahtýnda oturan Kronosoðlu...”diye söz edilir277.

Þamanist Türkler de bazý tanrýlarýn gökteyaþadýðýna inanýyorlardý. Öteki çok tanrýlý din-lerde olduðu gibi mitsel bir daðýn tepesindeTanrý Ülgen oturmaktaydý:

“...Dünya yaratýlýnca, Tanrý rahatý seçti,Oturmak için yine, Altýn-Daðýna geçti.Çok büyük bir dað idi, Altýn-Daðdedikleri,Ayla güneþe deðer, gökteydi delikleri.Bulunurdu Altýn-Dað, gökle yer arasýnda,

Ülgen de otururdu, bu daðýn tabaþýnda!

Daðýn etekleriyse, dünyayadeðmez idi,

Bir adam boyu kadar, durur dadüþmez idi...”278.

Þamanýn Ülgen’e kur-ban sunmak için gökyüzüneçýkýþýnda bazý göksel ruhlarona eþlik ederler. Suyla,Yayýk ve Karlýk denilen burefakatçiler Utkuçý (güleryüzle karþýlayan) denilenruh tarafýndan göklerinbeþinci dairesinde, AltýnKazýk’da (Kutup Yýldýzý)karþýlanýr. Utkuçý, Þamanýngetirdiði kurbaný alýp, altýnkapýdan içeriye girer veÜlgen’in tahtýna sunar.

Altýn Kazýk’ta þamana bir kaz verilir, bu kazabinerek yeryüzüne dönerler279.

Tek tanrýlý dinlere baktýðýmýzda da gökseltaht inancýný görüyoruz. Ýncil’de tanrýnýntahtýnýn gökyüzünde olduðu anlatýlýr280. Ýslam-lýkta ise Kur’an -ý Kerim’de Ayet-ül Kürsi’deTanrý’nýn kürsünün gökleri ve yerleri kapladýðýbelirtilmiþtir281. Baþka bir surede de “Tanrý’nýnarþýnýn su üstünde olduðundan” söz edilmekte-dir282. Ayrýca iyi kullarýn cennetteki tahtlaraoturacaðýndan da çeþitli surelerde söz edilmek-tedir283.

Ýslam minyatürlerinde de göklere yükselentaht motifini görebiliyoruz. Kavus Þah’ýn gök-lere yükseliþini ve Amul’de Þir Çin çalýlýðýnadüþmesini konu alan bir minyatürde kuþlartarafýndan taþýnan uçan bir taht içinde oturanüç kiþi görülmektedir (R. 38). Baþka bir min-yatürde ise, Þah Key Kavus dört dev kartaltarafýndan taþýnan altýn bir taht üzerinde cen-nete uçarken gösterilmiþtir (R. 39).

Bu tür betimler ve Kur’an’da yer alankonuyla ilgili ayetler, Ýslam düþüncesinde degöksel taht imgesinin varlýðýna iþaret etmekte-dir.

45

39. Resim: “Þah Keykavus’un Cennete Uçuþu”, Minyatür, Edinburgh UniversityLibrary, Edinburg.

Tahtlarda Yaygýn Olarak Kullanýlan Kozmolojik Simgeler

Tahtlarda kullanýlan bazý süslemelerin degöksel bir simge niteliði taþýdýðý anlaþýlmaktadýr.Özellikle antik kültürlerin tahtlarýnda çok sýkkullanýlan boða ve aslan figürlerinin gökyüzü vetanrýlarla iliþkili simgeler olduðu görülür.

Antik kültürlerde önce boðanýn, sonralarýaslanýn ya da her iki figürün bir arada tahtlardakullanýlan simgesel figürler olduðunu görü-yoruz. Sümerlere ait Ur’da bulunmuþ olan birpanoda zafer kutlamalarý konusu iþlenmiþtir.Panonun üst bölümünde ayný biçimde tabu-relere oturmuþ altý figür, yüzleri yine aynýbiçimde oturmuþ krala dönük olarak kadehkaldýrmaktadýrlar. Tüm taburelerde dikkatimiziçeken nokta, ön bacaklarýn boða ayaðý biçi-minde olmasýdýr (R. 40). Ayný biçimde tabu-releri, Mari’de bulunmuþ olan bazý heykellerdede görmekteyiz (R. 41).

Boðanýn Mezopotamya’da önemli bir külthayvaný olduðu bilinir. Baþ tanrý Enlil güçlü biröküz, yine önemli tanrýlardan biri olan Engi,gökle yerin vahþi boðasý olarak nitelenir284.Sümerlilerin inancýna göre Gök tanrýsýAnunun oðlu olan Enlil, baþlangýçta fýrtýna ve

46

40. Resim: “Zafer Kutlamalarý”, Mozaik Duvar Panosu, British Museum, Londra.

41. Resim: “Tahtta Oturan Tanrýça”, Heykel, Louvre, Paris.

boralara hükmeden bir tanrýyken, daha sonrababasýnýn yerine geçerek gök tanrýsý ve tan-rýlarýn babasý olmuþtur285.

Antik Mýsýr tahtlarýnda da boða bacak-larýnýn kullanýldýðýný biliyoruz. Abydoskazýlarýnda parçalanmýþ mezar eþyalarý içinde(iskemle, yatak, sandýk vb.) bacaklarý boðabacaklarýna benzer biçimde oyulmuþ sayýsýzparça bulunmuþtur286. Boða, antik Mýsýrkültüründe Osiris kültüyle baðlantýlý olarak ay

ile ilgili simgesel bir anlam taþýmaktadýr. Mýsýrmitolojisinde bir inek biçiminde olduðudüþünülen ana tanrýça Hathor, Osiris’in eþidirve kozmik bir karakter taþýr. Karný gök kubbe-dir. Oðullarý Tanrý Horus, bir þahin biçimindeher akþam onun aðzýndan içeri girer ve hersabah yeniden doðar. Böylece Horus, annesininboðasý ve kendi babasýdýr. Adýnýn anlamý hat-hor “Hor’un evi” olan kozmik tanrýça da aynýanda tanrýnýn eþi ve annesidir. Baba yönüyleulu boða, tanrý Osiris’tir ve yaþayan firavunun

ölü babasýyla özdeþleþtirilmektedir. Oðulyönüyle, þahin Horus tahttaki firavundur. Amaözde yaþayan ve ölü firavun, Horus ve Osirisaynýdýrlar287. Astrolojide gezegenlerin evlerine(lat. domicilum) baktýðýmýz zaman, güneþ aslanburcunun, ay da yengeç burcunun gezegeni-dir288. Ancak her iki gezegenin maksimum gücesahip olduðu yükselme dönemlerine (lat. exal-tatio) baktýðýmýz zaman ay, boða burcundagözükmektedir289. Artýk boðanýn çaðý geçmiþ, ayboðasýnýn yerini güneþ aslaný almýþtýr290.

Günümüze gelebilmiþ bir Asur tahtýnýn

47

42. Resim: Asur Taht Parçalarý, British Museum, Londra.

44. Resim: “Kral Assurnasirpal II”, Kabartma, Ý.Ö.883-859, British Museum, Londra.

43. Resim: “Tahtýnda Oturan Kral Barrakab”, Ortostad, y.Ý.Ö. 730, Vorderasiatische Museen, Berlin.

parçalarýnda ise iki simgenin bir arada kul-lanýldýðýný görüyoruz (R. 42), (Kat. No. 2). Ý.Ö.800 yýllarýna tarihlenen tahtýn yan parçasýndaayaklarýn aslan ayaðý biçiminde olduðu dikkatiçeker. Ýki ayaðý birleþtiren kayýtta spiral kývrým-lý süslemeler görülür. Oturacak yerin iki yanýn-da ise dýþa taþkýn biçimde plastik olarak iþlen-miþ birer öküz ya da boða baþý yer alýr. Ayaktaburesinden günümüze gelebilmiþ kýsýmdan,ayaklarýn boða ayaðý biçiminde olduðu anlaþýlýr.Bu tahta çok benzeyen bir örnek de, Zincirli’debulunmuþ olan 8. yüzyýl ortasýna ait bir ortostadüzerinde görülen Kýral Bar Rakab’ýn tahtýdýr(R. 43). Ayný döneme tarihlenen bu örnekte deayný biçimde oturma yerinin iki yanýnda birerboða baþý görülür. Kayýtlar da ayný motiftenoluþmaktadýr. Ancak ayaklar, aslan ayaðý deðil,çam kozalaðý biçimindedir. Bu tahtýn bir baþkabenzeri de Kalach (Nimrud)’tan bir kabartma-da karþýmýza çýkar. Kýral Assurnasirpal II’nin(883-859) oturduðu tahtta da ayný boða baþlarýdikkati çeker (R. 44).

Babillilerin Güneþ tanrýsý Þamaþ’ýn tahtýn-da ise boða kültünün daha deðiþik bir yansýmasýgörülür (R. 45). Tabure biçimli olan tahtýnsütun formundaki bacaklarýný destekleyen ikiboða-adam antik Girit kültüründeki Minotau-

rus’u akla geti-rir. Tahtýn birsütuna oturanbaldaken benz-eri bir de çatýsývardýr. Sahnetümüyle koz-molojik sim-gelerle donatýl-mýþtýr. Tanrý Sin’i simgeleyen hilal, Þamaþ’ýsimgeleyen güneþ diski ve Tanrýça Ýþtar’ýsimgeleyen sekiz köþeli yýldýzýn yaný sýra sah-nenin altýndaki dalga motifleri de göksel birokyanusun (apsu) simgesidir291.

Boða kültünün izleri Anadolu’da dagörülür. Önceleri kesin adý bilinmeyen Fýrtýnatanrýsýnýn Ugarit’te bulunan bir mühür yoluylaHitit dilinde boða demek olan Mutavalli adýnýtaþýdýðý anlaþýlmýþtýr292. Adýna uygun olarak birboða üstünde ya da yanýnda betimlenen FýrtýnaTanrýsý, boða kültünün tüm Yakýndoðu’daolduðu gibi Anadolu’da da varlýðýný kanýtlar.Ancak eski dönemlerde doðrudan doðruyaboðaya tapýnýlýrken, Hititlerde boða, Fýrtýnatanrýsýnýn atribüsü haline gelmiþtir293. Hititboðalarýnýn Hurrilerin Fýrtýna tanrýsý Teþup’un

48

45. Resim: “Güneþ Tanrý Þamaþ”, Alçak Kabartma, y. Ý.Ö. 870, British Museum,

Londra.

46. Resim: “Fýrtýna Tanrýsý”, Kabartma, Ý.Ö. 2. yy. sonu-1.yy.

baþý, Louvre, Paris.

boðalarýndan esinlendiðiaçýktýr294. Kargamýþ baþtanrýçasý Kubaba’yý boðabetimli bir taht üzerindeotururken gösteren birkabartma Ankara Müze-si’nde bulunmaktadýr.Ayrýca heykel kaidesiolarak boðanýn sýk sýk fýrtý-na tanrýsýnýn altýnda yeraldýðý görülür (R. 46).

Ege ve Yunan kültür-lerinde de boðanýn önemlibir hayvan olduðuna dairkanýtlar görülür. AntikGirit kültüründe boðayatapýnýlýp, tapýnýlmadýðýnýbilemiyoruz, ancak kafasý boða vücudu insanþeklinde betimlenen Minotauros, saraylardadüzenlenen boða oyunlarý, boða ile ilgili olduðuanlaþýlan çifte baltalar, tapýnaklarla ilgili büyükboynuzlar ve ritonlar boðanýn Girit’te önemlibir yeri olduðunu gösterir295. Antik Yunanmitolojisinde ise, Zeus’un boða kýlýðýna girip,Europa’yý kaçýrýþýna dair bir öykü vardýr296.

Hint mitolojisinde ise boðanýn, tanrýÞiva’nýn hayvaný olduðu görülür. Tanrýnýnsaçýnda da ayla iliþkisini gösteren bir hilal yeralýr297.

Türk tahtlarýnda boða figürünün kul-lanýldýðýna dair bir kanýtýmýz yoktur. Ancakboðanýn Türkler tarafýndan önem verilen birhayvan olduðunu biliyoruz. Þaman inancýndada boðanýn önemli bir hayvan olduðunu, Yakutþaman Aadja efsanesinden öðreniyoruz. Buefsanede Aadja’nýn ölümünden sonra onumezarýndan çýkaran siyah bir boðadan sözedilir298. Altay mitolojisinde görülen kýrkboynuzlu boða motifi 299 gibi destanlarda yeralan boða ile ilgili öyküler boðaya verilen önemigösterir. Bu öykülerin en tanýnmýþý, DedeKorkut Kitabýnda yer alan Boðaç Han ile ilgiliöyküdür300. Bu öyküde Dirse Han’ýn oðlununbir boðayý öldürmesi ve Boðaç adýný almasýanlatýlmaktadýr. Öyküde ilgimizi çeken nokta,

boðayý öldürdükten sonra Boðaç Han’ýn tahtaçýkmasýdýr 301.

Roux da özellikle Kýrgýzlarda boðanýn kendiatalarý olduðu ve atalarýnýn bir maðarada inek-le birlikte yaþamýþ olduðu þeklinde bir efsaneyeinanýldýðýný belirtir302.

Anadolu Selçuklularý boðayý özellikleduvar kabartmalarýnda kullanmýþlardýr. Selçuk-lu sanatýnda boða figürünü ele alan Öney,boðanýn bir ay hayvaný olduðunu belirtir303.Boðanýn taht sahnelerinde yer aldýðýný gösterentek örnek, Diyarbakýr Dýþ Kale’de bulunan tahtsahnesinde hükümdarýn iki yanýnda görülenboðalardýr (R. 47). Aslan ise neolitik çaðdanbaþlayarak tahtlarda kullanýlan bir simgedir.Çatalhöyük’te bulunmuþ olan ana tanrýçafigürünün kolçaklarý iki aslan biçiminde olanbir taht üzerinde oturduðu görülür (R. 2).

49

47. Resim: “Taht Sahnesi”, Duvar Kabartmasý, Dýþ Kale, Diyarbakýr.

48. Resim: “Tahtta Oturan Tanrýça Ýþtar”, Mühür, Louvre,Paris.

Antik kültürlerde de aslanlý tahtlar yaygýndýr.Mezopotamya’da Ý.Ö. 2725-2543 yýllarý arasýn-da hüküm süren Akadlar’ýn Tanrýça Ýþtar’ýçapraz aslan figürlerinin süslediði arkalýksýz birtahtta otururken betimlediklerini görüyoruz(R. 48). Kasitlerin de tanrýça Nana’yý aslanayaklý bir platform üzerinde duran arkalýksýz birtaht üzerinde otururken betimlediði görülür (R.49). Asur tahtlarýnýn da aslan ayaklý olduðugörülür. Ancak bu tahtlarda görülen aslanlarýntümünün kozmolojik bir anlam taþýdýðýnýdüþünmek yanlýþtýr. Doðada güçlü bir hayvanolduðu kabul edilen aslanýn, güç simgesi olaraktahtlarda kullanýlmasý da yaygýn görülen birdurumdur.

Aslanýn kozmolojik bir simge olarak deðer-lendirilmesiyle ilgili ip uçlarý ise, bazý kültür-lerde belirgin olarak karþýmýza çýkmaktadýr.Örneðin; Sümerlerin aslaný krallýkla ve güneþleilgili bir hayvan olarak gördükleri, bazý ilahiler-den anlaþýlmaktadýr. Kral Þulgi’nin ilahisindenkralýn aslanla özdeþleþtiði anlaþýlýr:

“...Ben kral (ana) karnýndan savaþçýyým,Ben, Þulgi doðduðum (günden) beri güçlüadamým,Ejderhadan doðan vahþi bakýþlý bir arslanýmben...” demektedir 304.

Ayný ilahide kral ayrýca þöyle der:

“...Nanna’nýn güçlü kralý benim,Utu’nun açýk aðýzlý arslaný benim...” 305.

Utu Güneþ tanrýsýdýr ve aslanýn onun hay-vaný olduðu bu ilahide açýkca görülmektedir.

Antik Mýsýr kültüründe de aslan tahtlardayaygýn olarak kullanýlan bir simgeydi (R.3).Aslanýn kozmolojik bir simge olarak kabuledilmesi de Mýsýr mitolojisine dayanarak açýk-lanabilir. Güneþ tanrý Re kültünün popülerlikkazanmasýyla birlikte aslanlý tahtlarýn yapýlýþý,aslanýn güneþsel karakterini yansýtýr. Mýsýr’da V.Hanedan döneminden baþlayarak mobilyalardaboða bacaklarýnýn yerini aslan ayaklarýalmýþtýr306. Sakkara’da Memphis nekropolisindeFiravun Zoser’in mezarýnda (Ý.Ö. y. 2630)çevresi on dört aslan baþýyla bezenmiþ bir tahttabaný bulunmuþtur307. Ayný hanedanla birliktekralýn güneþ tanrý Re ile özdeþleþtirilmesiilginçtir308.

Hittitlerin de bu simgeyi severek kullandýk-larýný biliyoruz (R. 50). Tanrýça Hepat ve Ýþtaraslan üzerinde betimlenirdi.

Aslan, Roma kültüründe de önemli birsimge olmuþ ve tahtlarda kullanýlmýþtýr.

50

R.49 “Tahtta Oturan Tanrýça Nana”, Mühür, y. Ý.Ö. 2100, British Museum, Londra.

Vergilius, Aeneas Destaný’nda onun çok tüylüaslan derisi ile kaplanmýþ bir örtüyle kaplý,akçaaðaçtan yapýlmýþ bir tahta davet edildiðinianlatýr309.

Budizm’de ise aslanýn Buda ile ilintili birhayvan olduðu görülür. Buda, Þakya Klanýnýnaslaný olarak adlandýrýlýr ve aslanlý tahtýndaoturur (R. 51). Buda mitolojisi de güneþle ilgi-lidir. Buda’nýn öðretisinin simgesi güneþ teker-leðidir310. Hindistan’da “simhasana” adý verilenaslanlý tahtlar k rallara özgüdür. Auboyer, butahtlarýn kozmolojik simgelerle, özelliklegüneþle baðlantýlý olduðunu söylemektedir311.Buda’nýn ise krallýkla ve güneþle baðlantýlýolduðu tezine bir çok araþtýrmacýnýn karþý çýk-masýna karþýn, Auboyer Buda’nýn kiþiliðininkrallar kadar ayrýcalýklý olduðunu düþünmekte-dir312. Çakya aslaný (Çakyasimha) denilenBuda’nýn tahtý Çakyamuni tahtý olarak nite-lenir ve çýkardýðý aslan kükremeleri Dhar-ma’nýn vaazý olarak kabul edilir313.

Hz. Süleyman’ýn Tevrat’ta anlatýlan on ikiaslanlý tahtý314, aslanlý tahtlarýn tek tanrýlý din-

lere inanan kültürlerde de benimsenmesine yolaçmýþtýr. Bizans Ýmparatoru VII. Konstantin’inbu tahta benzeyen mekanik olarak kaldýrýlanbasamaklý ve iki büyük altýn aslanýn yol göster-diði tahtýný 914’te Cremonalý Liutprand gör-müþtü315: “...Ýmparatorluk tahtýnýn yanýndapirinçten, yaldýzlý bir aðaç duruyordu. Aðacýndallarý sayýsýz pirinçten, yaldýzlý kuþla doluydu.Her kuþ cinsine göre bir nota çýkarýyordu. Veimparatorun tahtý öyle düzenlenmiþti ki, biralçak, bir yüksek, bir göklere çýkmýþ görünüyor-du. Ýki kocaman, tunç mu, ahþap mýbilmediðim aslanla korunmuþtu, fakat her yer-leri altýn kaplýydý ve kamçý gibi kuyruklarý, açýkçeneleri, kýpýrdayan dilleriyle kükreme sesleriçýkarýyorlardý. Ýmparatorun önüne götürüldüm.Benim gelmemle cinslerine göre kuþlar ötüpaslanlar kükreyince ne huþuyla ne korkuyla sal-lanmadým. Saygýyla üç kez yere kapandýktansonra baþýmý imparatora kaldýrdým ve otur-duðunu gördüðüm orta yükseklikteki döþemeyibu kez tavana yakýn gördüm, imparator deðiþikelbiseler içindeydi. Bunun nasýl olduðunu daanlayamadým. Belki þarap presinin serenini

51

50. Resim: “Aslan ve boða üzerinde duran tanrýlar”, Heykel,Tel Halaf Saray Portali, Berlin Müzesi.

51. Resim: “Tahtta Oturan Buda”, Heykel, Mathura Museum, Mathura.

kaldýran makina gibi olmuþtu...” 316.Hristiyanlýkta da aslan çeþitli simgesel

anlamlar taþýr. Efsanevi doðal tarihe göre gençaslanlar ölü doðar, ama babalarýnýn nefesiyledoðumdan üç gün sonra yaþamaya baþlarlar.Böylece aslan yeniden dirilme ile iliþkili halegelmiþ ve Yaþamýn Efendisi Ýsa’nýn simgesiolmuþtur 317.

Ýslamlýkta ise aslanýn Hz. Ali’ye atfedilenbir hayvan olduðu görülür. Þiiler onu “Allah’ýnaslaný” olarak nitelemiþlerdir318.

Moðol Ýmparatoru Timur’un (1336-1405)bayraklarýndan biri, aslan ile güneþ birlikteliði-ni gösterir biçimde güneþ yuvarlaðý üzerindekibir aslandý. Bu bayraða benzeyen, üzerinde biraslan ve aslanýn arkasýnda da güneþin yer aldýðýbayrak, daha sonra uzun süre Ýran bayraðýolarak kullanýlmýþtýr 319.

Türklerin özellikle Selçuklu dönemindeaslaný tahtlarda ve taht sahnelerinde sevilen birfigür olarak kullandýklarýný biliyoruz. Osman-lýlar’da ise Kanuni Sultan Süleyman’ýn (1520-1566) iki kristal aslaný bulunan bir tahta otur-masý320 dýþýnda aslanlý taht kullandýklarýna dairbir kanýt yoktur. Ancak Hz. Süleyman’ýntahtýnýn Osmanlýlar üzerindeki etkisinigösteren güzel bir örnek, Bursalý Uzun Firdevsitarafýndan Sultan II. Bayezid (1481-1512) içinyazýlan Süleymanname’de karþýmýza çýkmak-tadýr:”... Metne göre, periler þahý Hümayun’unyönetimindeki cin ve periler, mühendis üstadýSenayil ve ondan aþaðý muallim Heffaf yöneti-minde Süleyman hazretlerine kýzýl altýndan birtaht düzetirler. Tahtýn dört yanýna, yaprak vemeyveleri firuze, mercan, zeberced, yeþil yakut,lal, sarý ve kýzýl yakut, kýzýl altýndan yapýlmýþhurma, zeytin, asma ve narenç aðaçlarý dikerler.Hurmalarýn üstüne, þeb-i çirað taçlý [gece par-layan yakut], elmas boyunlu, kýzýl yakutkanatlý, dürr-i necef ayaklý, yeþil ve sarý yakutbaþlý iki tavus kuþu yerleþtirirler. Ayrýca kýzýlaltýndan iki tane kerkes yapýp üzerlerini çeþitlimücevherlerle bezerler. Tahtýn, birincisi akruhami gümüþ, ikincisi kýzýl altýn, üçüncüsülacivert taþý, dördüncüsü yeþil yeþimden, beþin-cisi kýzýl mercandan, altýncýsý yerekan taþýndan,sonuncusu ise 7 ayrý deðerli taþ kakýlmýþ olan 7basamaðý vardýr. Tahtýn merdiveninin iki yaný-na ise, kuyruklarýný sallayýp aðýzlarýný korkunçbir biçimde açan kýzýl altýndan yapýlmýþ, ikiaslan ve yedi baþlý, iki ayaklý, gümüþten

yapýlmýþ iki ejderha yerleþtirirler. Bu hayvanlar,peri ve cinlerin içlerine koyduklarý týlsýmsayesinde tahta çýkmak isteyenlere saldýrýp avazavaz baðýrýp, kuyruklarýný ve kanatlarýnýhareket ettirerek aðýzlarýndan gürültüler veateþler saçarak tahtý gözetip dururlar. Tahtýnsaðýnda ve solunda merkez üzerinde duran ikigüvercin ise kýzýl altýndan yapýlmýþ, yine çeþitlicevherlerle bezeli, saat baþlarýnda öten ikigüvercin yerleþtirirler. Tahtýn kubbesine koy-duklarý ve saat baþlarýnda kanatlarýný birbirinevurarak öten horoz ise dürr-i yetim þahdan-nelerinden yapýlmýþ ve üzerine envai çeþitdeðerli taþlar kakýlmýþtýr. Tahtýn dört yanýna iseelmas týðla birer týlsým kazýdýklarý aynalar yer-leþtirirler. Bunlardan bir tanesi hastalarýniyileþip iyileþmeyeceklerini, diðeri sadakat-lerinden kuþkulanýlan eþlerin gerçek yüzlerinigösterir. Diðer yanlarda ise birinde yedi katgökyüzü, diðerinde yedi ayrý iklimiyle yeryüzübetimlenmiþtir. Hangi ülkede neler olup bittiðibu aynalarda izlenebilmektedir. Süleymanpeygamber tahtýnýn sað tarafýna altýn, sol tarafý-na gümüþten sandalyeler koyarlar, altýnlarainsanlar, gümüþlere ise periler oturur...”321.

Bu ayrýntýlý anlatýmda dikkati çekendurum, aslanýn tahtý koruyan bir hayvan olarakejderhalarla birlikte yer almasýdýr. Tahtýn diðerözelliklerinin yanýnda aslanlar ikincil durum-dadýr. Buna karþýlýk, tahtýn dört yanýnda bulu-nan mücevherli aðaçlar, Ýslam dünyasýndaHalife tahtlarýnda, Timur’un sarayýnda veHasan Paþa’nýn gümüþ tahtýnda görülenaðaçlarýn fikir kaynaðý hakkýnda ip ucu oluþtur-maktadýrlar. Aðaçlarýn üstüne yerleþtirilentavus kuþlarý da bu kuþlarýn tahtlarda ve tahtsahnelerinde kullanýlma nedeni hakkýnda fikirvermektedir. Böylece bir tür yapay cennetgörünümü yaratýlmak istendiði, bir peygam-berin tahtýna öykünüldüðü anlaþýlmaktadýr. Buda, simgeler yoluyla tahtýn kazandýðý dinselanlama iþaret eden bir olgudur. Aslan, artýk tektanrýlý dinlere inanan kültürlerde kozmolojikbir simge deðildir. Ancak yine de BizansÝmparatorunun ve Kanuni’nin aslanlý tahtlarý,imgelem açýsýndan dinsel bir anlatýmdan izlertaþýmaktadýr.

52

ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDENÖNCEKÝ DÖNEMDE TÜRK TAHTLARI

ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDENÖNCEKÝ DÖNEMDE TÜRK TAHTLARI

54

Taht Yapýmýnda Kullanýlan

Malzeme ve Renkler

Araþtýrmamýz sýrasýnda çeþitli kültürlerdetaht yapýmýnda kullanýlan malzemeler,süslemeler ve renklerin geliþigüzel seçilmediði-ni, bazý simgesel anlamlar taþýyabildiðinigördük. Bu simgesel anlamlarýn tümünü sapta-mak, konu ile ilgili yeterli belge olmadýðý içinolanaksýzdýr. Ancak bazý yazýlý kaynaklarýndeðerlendirilmesiyle yine de bazý ip uçlarý eldeetmek olasýdýr.

Tahtlarýn baþlýca yapým malzemesi ahþaptýr.Aðaç kültünün erken dönemlerde çok yaygýnolduðunu biliyoruz. Bir çok toplumlar bazýaðaçlarý kutsal kabul etmiþler ve özel bir saygýgöstermiþlerdir. Taht yapýmýnda yalnýzca bukutsal aðaçlarýn kullanýlýp kullanýlmadýðýsorusuna yanýt oluþturabilecek yeterli belgeelimizde mevcut deðildir.

Ancak antik kültürlere baktýðýmýzda tahtyapýmýnda kullanýlan aðaçlarýn simgesel özel-likler taþýdýðýna iliþkin kanýtlar görülür. BirSümer þiirinde Tanrýça Ýnanna, ölüler ülkesin-den döndüðünde kocasý Dumuzi’yi elmaaðacýndan yapýlmýþ yüksek bir tahtta otururkenbulur322. Elma aðacýnýn simgesel bir niteliktaþýyýp taþýmadýðýný bilemiyoruz. Ancak aðacýncinsinin özellikle belirtilmiþ olmasý ilginçtir.Buna karþýlýk, sedir aðacý Sümer mitolojisindegeniþ bir yer tutar. Gýlgamýþ Destaný’nda Tan-rýça Ýþtar, Gýlgamýþ’a “... sedir tahtasý kokanevimize girdiðinde eþik de, taht da ayaklarýnýöpecek...” 323 der. Destanda tanrýlarýn sedirlerdaðýnda oturduklarý, Ýþtar’ýn tahtýnýn da buradabulunduðu anlatýlýr 324. Sedir aðacýnýn simgeselanlamý bir baþka Sümer destaný olan “EnumaElis” yani Yaratýlýþ Destaný ile ilgili olarakortaya çýkmaktadýr. Bu destanda Tanrý Enlil’inMýsýr tanrýsý Osiris gibi rakipleri tarafýndanparçalanarak öldürüldüðü, oðlu Ninuraþ’ýnbabasýnýn öcünü aldýðý anlatýlýr325. Sümerler her

yýl ilkbaharda bazý törenlerle Ninuraþ’ýn zaferi-ni kutlarlardý. Bu törende Sümer kralý gençtanrý Ninuraþ’ý temsil ederdi. Kral, baþýnda üçkatlý tören tacýyla tahtýnda oturur, babasýnýnintikamýný temsilen saraya götürülür, tanrýlarkendisine saltanat asasý, taht ve palu verirlerdi.Bu tören sýrasýnda da alayýn önünde sedir aðacýyakýlýr ve Enlil’i öldürmüþ olan devlerinyandýklarý temsil edilmiþ olurdu 326.

Antik Hint tahtlarýnda da kutsal aðaçkültü ile ilgili daha deðiþik bir inancý görüyoruz.Bu da tahtýn kutsal kabul edilen Bodhiaðacýnýn yakýnýna yerleþtirilmesidir. Bu durum,Buda ile ilgili bir öyküden kaynaklanmýþtýr.Buda’nýn olmadýðý zaman Jetavana parký koru-masýz kalýyordu. Cemaat, bodhi aðacýnýnbahçenin kapýsýna dikilmesini önermiþ; Buda“Bundan böyle, orasý benim devamlý konutumolacak” diyerek bunu kabul etmiþ ve kapýnýnbitiþiðine yerleþtirilmiþ olan aðaç üstü evinde“kapý bekçiliði” yapýp, kendisine “yoksa”lar gibisungular sunulmuþtu327.

Taht yapýmýnda altýn kullanýlmasý ise çoksýk karþýmýza çýkar. Antik Mýsýr tahtlarýndaaltýn ve altýn yaldýz kullanýldýðýný biliyoruz.Günümüze gelebilmiþ altýnlý tahtlar bunukanýtlar (R. 3 ) (Kat. No. 1 ). Tahta çýkankralýn aldýðý unvanlardan biri de en iyi “altýnýnHorus’u” olarak çevrilen bir unvandýr. Güneþtanrý Re sözlerinin baþlangýcýnda der ki:“Derim saf altýndýr” 328. Tanrýnýn teni olarakkabul edilen altýnýn taht yapýmýnda kullanýl-masý, tahtýn güneþle ilgili bir simgesel özelliktaþýdýðýný düþündürür.

Antik Yunan mitolojisinde de tanrý ve tan-rýçalarýn altýn tahtlar üzerinde oturduklarýanlatýlýr. Altýnýn tanrýsal bir maden olarakkabul edildiði anlaþýlmaktadýr. Ýlginç olandurum, yalnýzca baþ tanrý ve öteki önemli tan-rýçalarýn deðil, þafak tanrýçasý Eos’un da sýk sýkaltýn tahtlý tanrýça diye anýlmasýdýr 329. Bu daaltýn tahtýn güneþ ile baðlantýsýný akla getirir.

Sümer tahtlarýnda kullanýlan renklerin desimgesel bir nitelik taþýdýðý anlaþýlýr. Bir ilahideKral Þulgi tahtýnýn Tanrý Ekur tarafýndan gökyüksekliðine kaldýrýldýðýný anlatýrken tahtý içinþu ifadeyi kullanýr: “...Beyaz kürsüdeki herzaman kurulan tahtýmý gök yüksekliðinekaldýrdý...” 330. Tanrý Enlil için yazýlmýþ bir ilahi-den onun tahtýnýn da beyaz olduðunu öðreni-yoruz: “...Geniþ, beyaz tahtta, yüce tahtta otu-ran Enlil...” 331. Beyaz rengin simgesel bir özelliktaþýdýðý anlaþýlmaktadýr. Beyaz renk ötekikültürlerde de simgesel bir nitelik taþýr.Nitekim, Türklerde ve Moðollarda görülenbeyaz hayvan kurbaný, Kitanlarýn Çin impara-toruna beyaz kurt, kaplumbaða, tavus ve geyik-ler sunmasý, bu renkteki hayvanlarýn enderbulunmasý nedeniyle deðerli sayýlmasýnabaðlanabilir 332. Ancak bu rengin Tanrýlara veimparatora layýk bir renk olarak görüldüðü dedüþünülmelidir. Tanrýlarýn beyaz elbiseleriçinde, beyaz çelenkler takmýþ olarak betimlen-mesi de bunun bir göstergesi olabilir. Ayný þe-kilde mavi taþ denilen lapis lazulinin de kutsalbir niteliði vardýr. Kýral Þulgi, Ekur’un kendi-sine lapis lazuli bir asa verdiðini anlatýr 333. Tan-rýça Ýnanna ise krala “...lapis lazuli bir tahttaoturmaya yakýþýrsýn sen...” 334 der. Eliade, lapislazulinin mavi rengi dolayýsýyla göðüsimgelediðini ve bu nedenle Mezopotamyakültüründe de diðer kültürlerdeki mavi taþlargibi kozmolojik bir simge olduðunu belirtir 335.

Antik Hint tahtlarýnýn renkleri de bazýmetinlerde beyaz, sarý ya da sarý-kýrmýzýyasemin renginde gibi sözcüklerle belirlen-miþtir. Beyaz krala ayrýlmýþ bir renktir, sarý veyasarý-kýrmýzý ise güneþ renginin bir görünümüdür336. Bir koltuk üzerine serilen kýrmýzý bir yünlükumaþ, bir komutan içindir 337.

Ýslamlýðýn kabulünden önceki döneme aitTürk tahtlarýndan günümüze gelebilmiþ örnekolmadýðýndan yazýlý ve resimli kaynaklar yoluy-la bilgi edinebiliyoruz. Ancak bu kaynaklar,Türklerin taht yapýmýnda özel bir malzeme kul-lanýp, kullanmadýklarý hakkýnda yeterli vekesin bilgi vermekten uzaktýr. Yine de elimizde-ki bilgilere dayanarak bir malzeme sýnýflandý-masý yapabildik.

Taht ve diðer mobilyalarýn genel yapýmmalzemesi ahþap olmasýna karþýlýk, ahþap taht-lardan söz eden kaynaklar enderdir. Bunakarþýlýk altýn tahtlardan sýk sýk söz edilmektedir.Türklerin ahþap dýþýnda bir malzemeseçmelerinin nedeni hakkýnda bir ip ucunu,Çinli hacý Hüan-dzanð’ýn Kök Türk kaðanýCabgu’yla görüþmesinde buluyoruz: “...KökTürkler ateþe taparlar, bunun içindir ki aðaçtanyapýlmýþ oturma yerleri yoktur; aðaç ateþ unsu-rudur ve ateþe karþý olan saygýlarýndan aðaçüzerine de oturmazlar. Oturmak istediklerindeyere hasýr sererler ve onun üzerine yerleþirler.Fakat hacýnýn hatýrý için demirden yapýlmýþ,üzeri minderli bir iskemle buldular...”338.Türklerin Þamanizm, Budizm, Brahmanizm,Maniheizm gibi dinlerin yaný sýra Zerdüþtdinine inandýklarýný biliyoruz. Arap coðraf-yacýlar Tokuz Oðuzlarýn Mecusi olduðundansöz etmiþlerdir 339. Kök Türklerin de Bizans elçi-lik heyetini ateþten geçirerek kabul ettikleri,böylece ateþle arýndýrma uyguladýklarý kay-naklarda yer alýr 340.

Tahtlarýn ve taht minderlerinin renklerikonusunda elimizdeki kaynaklarda bir bilgiyerastlamadýk. Ancak Türklerin renklere bazýsimgesel anlamlar yüklediklerini biliyoruz 341.Hanýn tahtýnýn kurulduðu otaðlarýn renkleri debelirliydi. Köktürk ve Uygur kaðanlarýnýn altýnveya altýnlý çadýrlarý vardý. Moðol HanýKüyük’ün çadýrý ise sarý renkteydi. Sarý renginde Çin imparatoruna özgü olduðu bilinir342.Altýnýn rengi olan sarýnýn kaðan çadýrlarýndakullanýlmasýnýn simgesel bir anlam taþýdýðýdüþünülebilir. Tahtlarýn da altýn olmasý, aynýrengin tahtlar için de geçerli olduðunu gösterir.Altýn sarýsýnýn hükümdarlar için genelde kabuledilmiþ bir renk olmasý, bu rengin güneþ ilebaðlantýlý olmasýndan kaynaklanmýþ olabilir343.Budist Hint tahtlarýný inceleyen Auboyer, sarýveya sarý-kýrmýzýnýn güneþ renginin birgörünümü olduðunu söyler 344. Esin ise, yaldýzve sarý renklerin Çin’de ve Türklerde kainatýnmerkezinin temsili rengi olarak Burkana vehükümdarlara atfedildiðini belirtir 345.

55

Ahþap Taht

Türklerin taht yapýmýnda ahþap kullanma-masýnýn inançlarla ilgili olduðuna yukarýdadeðinilmiþti. Kök Türklerin Zerdüþt dinininetkisiyle böyle davrandýklarýný biliyoruz. Oysa,Hun Türklerinin ahþap mobilyalar yaptýklarý,Noyn ula kurganýnda bulunmuþ olan bazýmobilya ayaklarýndan 346 ve Pazýrýk kurganýndabulunan bazý masalardan anlaþýlmaktadýr 347.Nitekim, 448 yýlýnda Ýmparator II. Theodosiustarafýndan Hun Ýmparatoru Attila’ya elçiolarak yollanan Priskos, Attila’nýn ahþap birtahta oturduðunu görmüþtür348. Priskos, Atti-la’nýn verdiði bir ziyafette de konuklara gümüþtabaklarda yemek ikram edilmesine karþýlýk,Attila’ya tahta tabak ve kadeh ile servisyapýldýðýný anlatýr349. Önceleri ahþap taht kul-lanmakta bir sakýnca görmeyen Türklerin dahasonralarý benimsedikleri dinsel inançlarnedeniyle farklý malzemelere yöneldiklerianlaþýlýyor.

Altýn Taht

Kaynaklarda tahtlarý niteleyen en belirginözellik “altýn” olmalarýdýr. Destanlarda ve yaz-malarda sýk sýk altýn tahtlardan söz edilmekte-dir. Dede Korkut Destaný’nda Begil OgluEmre’ye hatunu þöyle seslenir:

“...Altýn tahtýmýn sahibi beyim yiðitGöz açýp da gördüðüm...” 350.

Ayný destanda Salur Kazan hakkýnda“...Kazan bey ordusunu, çoluðunu, çocuðunu,hazinesini aldý geri döndü. Altýn tahtýnda yineevini dikti...” 351 denilmektedir.

Oðuz Destaný’nda ise Oðuz’un oðullarýnýnher birine altýn bir kürsü verdiði anlatýlýr352.

Kýrgýzlarýn milli destaný olan ManasDestaný’nda da sýk sýk altýn tahtlardan sözedilmektedir. Hanýn söylediði þu sözler çokilginçtir:

“...altýn tahtýmdan asla,ben yerlere inemem,

Kendim kapýyý açamam.Han baþým lekelensin mi?...” 353.

Hanýn söylediði bu iddialý sözlere karþýnyine de tahtýndan inip kapýyý açtýðý metnindevamýndan anlaþýlýr 354.

Irk Bitið adlý yazmada da “...Ben Tensiyim(Çin Hükümdarý) erken, geç altýn tahtýn üzeri

ne oturarak zevk alýrým. Bunu biliniz iyidirbu...” 355 sözleri yer alýr.

Efsanelerde de altýn tahtlardan söz edilir.Uygurlarýn Mani dinini kabul ediþini anlatanbir efsanede “...Bögü Han tacýný baþýna koy-muþ, kýrmýzý ipekten merasim elbisesini giymiþve altýn tahtýna oturmuþtu...” 356 denmektedir.

Destanlarda karþýmýza çýkan altýn tahtmotifi, bunun mitsel bir öge olduðunudüþündürür. Nitekim altýn, hükümdarla ilgilidiðer önemli nesneleri de niteleyen bir özellikolarak kullanýlmýþtýr. En büyük Türk hüküm-darýnýn altýn bir daðda oturduðunainanýlmýþtýr357. Hükümdarýn otaðýnýn altýndanveya altýnlý olduðu söylenmiþ358, bayraklarýn daaltýnlý olduðu belirtilmiþtir 359. Deðerli birmaden olan altýnýn hükümdarlara yaraþýr birmaden olarak nitelendirildiði kuþkusuzdur.Kaðanýn soyu da altýna benzetilirdi360. BudistUygur dualarýnda hükümdarýn altýn çocuk-larýndan söz edildiðini görüyoruz:

“...ayný þekilde hükümdar, huang t’ai-tsu, altýn çocuklarý,kazaya-belaya uðramaksýzýn, binlerce yýl yaþasýnlar...” 361

“...Seçkin, aziz hükümdar saadeti,çok fazilet sahibi dul-imparatorýçasaadeti,ayný þekilde imparatorýça saadeti veKusala ile Siddhpala baþta olmak üzere,altýn çocuklarý ile birlikte;...” 362.

Çin ve Türk kosmolojisinde altýn, Batýyönünün remziydi363. Ancak, simgesel olarakaltýn hep güneþle birlikte düþünülmüþtür364.Güneþ de Türk hükümdarlarýnýn simgelerindenbiriydi 365. Tahta çýkma törenlerinde kaðanýn birkeçe üzerine oturtularak güneþin hareketineuygun olarak doðudan batýya doðru dokuz kezçevrildiði Çin kaynaklarýnda anlatýlmýþtýr 366.

56

Ancak Türklerin altýný yalnýzca simgesel birmotif olarak deðil, gerçekte de kullandýklarýnýbiliyoruz.

576 yýlýnda Bizans’tan Batý Kök Türkhükümdarý Ýstemi Kaðan’a elçi olarak yollananZemarkhos, kaðaný altýn tahtlar üzerinde otu-rurken görmüþtür367. Bu tahtlardan biri gerek-tiðinde bir at tarafýndan çekilebilecek tekerlek-li bir tahttý. Bir baþka gün ise kaðan, elçiyi altýn-dan yapýlmýþ sedir biçiminde bir tahtta otu-rarak kabul etmiþti. Elçinin gördüðü üçüncütaht ise, altýndan yapýlmýþ dört tavus kuþutarafýndan taþýnan sedir biçiminde bir tahttý 368.

Gümüþ Kürsü

Altýnýn yaný sýra gümüþün de taht yapýmýn-da kullanýlan bir malzeme olup, olmadýðýnýkesin olarak bilemiyoruz. Ancak, KutadguBilig’de üç ayaklý gümüþ bir kürsüden sözedilmektedir 369.

Gümüþün Türkler tarafýndan az kullanýlanbir malzeme olmasýnýn nedenini, Diyarbekirligümüþün az bulunmasýna baðlamaktadýr. Esikkurganýnda bulunan bir çok altýn eþya yanýndayalnýzca bir gümüþ çanak vardýr. Diyarbekirli,gümüþün az bulunmasýndan ötürü daha deðerlisayýldýðýný da belirtir 370.

Taht Tipleri

Sedir Biçimli Taht

Sedir biçimli olarak tanýmladýðýmýz tahtlar;arkalýklý, kolçaklý veya kolçaksýz, üzerinde bað-daþ kurmaya ya da uzanmaya olanak verecekgeniþlikte olan tahtlardýr. Türklerin baðdaþkurarak oturma geleneði, bu tipte tahtlarýn sýk-lýkla kullanýlmasýna yol açmýþtýr. Yabancýgezginlerin bu tipteki Türk tahtlarýný taným-larken genellikle yatak olarak nitelediklerigörülür. Bizans elçisi Zemarkhos’un gezi not-larýný tarihçi Menandre’dan naklen anlatanChavannes da, tahtlardan birini tanýmlarken“yatak”sözcüðünü kullanmýþtýr371. Bu tahtlarýnböyle bir iþlevi olup, olmadýðýný bilemiyoruz.

Ancak baðdaþ geleneðinin Türklerin en eskidönemlerinden baþlayarak Osmanlýlarda dasürdüðünü372 ve bu tip tahtlarýn da herdönemde yapýldýðýný biliyoruz. Bu da tahtbiçimlerinin belirlenmesinde oturma alýþkan-lýklarýnýn da rol oynadýðýný gösterir.

Ýstemi Kaðanýn tahtlarýndan biri de dörttavus kuþu tarafýndan taþýnan altýndan yapýlmýþbir tahttý 373. Esin, tavus kuþunun (yon-kuþ) dadiðer yýrtýcý kuþlar gibi bir ongun olduðunu

57

52. Resim: Aslan Figürleri, Bronz, Özel Koleksiyon,Cenevre.

söyler374. Ongunlar üzerine yapýlmýþ araþtýr-malarda da Ýstemi Kaðanýn tahtýný taþýyantavus kuþlarýnýn bir ongun olarak kabuledildiði-ni görüyoruz 375. Ama daha sonraki Türk boy-larýnýn tavus kuþunu ongun veya tamga olarakkullandýklarýna dair bir kanýt bulamadýk. Oðuzboylarýnýn ongunlarýný gösteren listelerde detavus kuþu yer almamaktadýr376. Bir ongunolarak kabul edemesek de tavus kuþununTürkler için simgesel bir anlamý olduðukuþkusuzdur.

Tavus kuþunun çeþitli kültürlerde deðiþiksimgesel anlamlarý vardýr. Hristiyan inanýþýndaahlaksýzlýðýn simgesiydi. Etininçürümediðine inanýlýr ve bunedenle nativite sahnelerindeyer alýrdý. Kuyruðundaki yüz gözbazen her þeyi gören kiliseyisimgelemek için kullanýlmýþtýr377. Kuyruðundaki gözler antikDoðu kütürlerinde ise göz tan-rýçasýný anýmsatýr. Ayrýca Bod-hisattva’nýn uzattýðý ellerinayalarýndaki gözler olduðudüþünülür. Hindu ikonografyasý-na göre ise, savaþ tanrýsý Kar-tikeya’nýn atýdýr. Bu genç tan-

rýnýn görevi babasý Þiva’nýn yüksek daðlardakicennetinin kapýsýný beklemektir378. Türkler içintavus kuþunun simgesel anlamýnýn ne olduðunadair kesin bir kanýt bulamadýk. Ama hayvanlartarafýndan taþýnan tahtlarýn tüm Doðu toplum-larýnda kullanýldýðýný biliyoruz. Bunlar genellik-le aslan, grifon, kanatlý at, deve, fil gibi hayvan-lardýr 379. R. 52’de Sasani dönemine ait tahttaþýyýcýsý olduðu sanýlan bir çift aslan protonugörülmektedir. Sasani gümüþ tabaklarý üzerindeböyle hayvanlar tarafýndan taþýnan taht betim-leri yer alýr (R. 53). Ýstemi kaðanýnýn tahtýnýnda biçim bakýmýndan bu tahtlara benzediðidüþünülebilir. Tavus kuþunun ise, Doðu taht-larýnda sýk kullanýlan bir simge olduðu bilinir.Tavus kuþlarýyla süslü olduðu söylenen en ünlütaht, Delhi’deki Þah Cihan’ýn tahtýdýr. Butahtýn Nadir Þah tarafýndan ele geçirildiði vedaha sonra da Ýstanbul’a getirildiði yolunda birkayýt varsa da bugün nerede olduðu bilin-memektedir. Kubbesinin üstünde tavus resmiolduðu söylenen380 bu tahtýn bir benzeri bugünTahran Merkez Bankasý Koleksiyonu’nda bulu-nan tavus kuþu bezemeli tahttýr (R. 54).

Ýki Tekerlekli Araba Biçiminde Taht

Bizans elçisi Zemarkhos’un gördüðü taht-lardan biri gerektiðinde atlar tarafýndan çeki-lebilecek, iki tekerlekli ve altýndan yapýlmýþ birtahttý381. Bu iki tekerlekli araba biçimininsimgesel bir anlatým olduðu düþünülebilir.

58

53. Resim: “Taht Sahnesi”, Altýn Tabak, 6-7. yy., Biblio-theque Nationale Cabinet des Medailles, Paris.

54. Resim: Nadir Þah Tahtý, Merkez Bankasý Koleksiyonu, Tahran.

Çünkü Çin ve Türk düþüncesine göre güneþ veay birer araba sürücüsü olarak betimlenir veher iki tanrýnýn da bir ordusu (sarayý) olduðunainanýlýrdý382. Bir duvar resminde ay tanrýyýböyle bir arabada otururken görüyoruz (R.55,56 ). Türk hükümdarlarýnýn da güneþe ben-zetildiðini Kutadgu Bilig’de yer alan bir beyittenanlýyoruz: “Ay yarumýþ künüm” 383, þair ilig yaniprense “Ey parlak güneþim” 384 diye seslenmek-tedir. Ayrýca güneþ ve ayýn Türk hükümdar-larýnýn simgelerinden olduðunu biliyoruz385.Böyle bir tahta oturmakla Ýstemi Kaðan belkide güneþ ve ay tanrýlarýnýn görünümündeolmak istemiþti.

Aslanlý Taht

Aslanlý tahtlarýn uzun bir geçmiþi vardýr.Neolitik Çaðdan baþlayarak, Antik Mýsýr, Asur,Pers, Hint, Yunan, Roma ve Bizans kültür-lerinde aslan bazan tam olarak bazan da yalnýz-ca ayaklarýyla tahtlarda yer alan bir hayvandýr.

Bazý araþtýrmacýlar aslanlý tahtlarýn Türklertarafýndan sýklýkla kullanýldýðýný iddiaetmiþlerdir 386. Ancak taradýðýmýz yazýlý kay-naklarda aslanlý bir tahtý tanýmlayan ifadelerbulamadýk. Yalnýzca bir gümüþ tabak üzerindeyer alan taht sahnesinde ön tarafta sýrt sýrta

vermiþ oturan iki aslan görülmektedir (R. 57).Ancak bu aslanlarýn tahtý taþýyan hayvanlarolmadýðý, yalnýzca tahtýn önünde yer aldýklarýgörülür. Bu sahnede görülen hükümdarýn 8.-9.yüzyýldan bir Türk kaðaný olduðu düþünülmek-tedir 387. Esin, aslanlý tahtlarýn Hunlar ve Tab-gaçlarýn Budizmi kabulü ile ortaya çýktýðýný, ÝçAsya’da aslan bulunmadýðýný söylemektedir388.Buda’yý aslanlý tahtta otururken gösteren pekçok betim vardýr (R. 58). Hindistan’da“simhasana” adý verilen aslanlý tahtlarýn kral-

59

55. Resim: “Araba Süren Ay Tanrý”, Duvar Resmi, Her-mitage, Leningrad.

56. Resim: “Araba Süren Güneþ Tanrý”, Duvar Resmi, Her-mitage, Leningrad.

57. Resim: “Tahtta Oturan Türk Hükümdarý”, GümüþTepsi, 9. yy. baþý, Hermitage, Leningrad.

lara özgü olduðuna ve Buda’nýn aslanlý tahtýnýngüneþle ilgisine yukarýda deðinilmiþti. Ýlginçolan durum, Auboyer’in aslanlý tahtlarýnkökeninin Hindistan dýþýndaki kültürlerdenkaynaklandýðýný, özellikle Ýran ve Akdenizkültüründen Indo-Grek hanedan tören kural-larý ile iliþkili olduðunu söylemesidir 389.Türklerin ise Budizmi kabulüyle birlikte kaðan-larýna “Arslan” unvaný vermeye baþladýklarý, ilkkez bu adý kullananýn Budist olan Kök Türkkaðaný Taspar (T’opo) olduðu öne sürülmekte-dir 390. Dede Korkut Destaný’nda yer alan birbeyitte:

“...Atam adýn sorar olsan kaba aðaç,Anam adýn der isen Kaðan Arslan,Menüm adum sorar isen Oruz oðluBasat’dur...” 391

sözleri yer alýr. Basat’ýn annesinin adýnýKaðan Arslan olarak vermesi ilginçtir. BirUygur duasýnda ise þu sözlerle karþýlaþýyoruz:

“...Arslan Bilge Tengri Ýlig Künçük Iduk-Kutbir de ablam Tölek Kýz Tengrimdiger geri kalan haným ve þehzadeler detehlikesiz, uzun yaþamaktan baþka,her türlü arzularý kanýp, yerine gelip,sonunda nihayet gecikmeden,Abita burkan diyarýnda doðsunlar...” 392.

Burada hükümdar ailesinin adlarý sýralan-mýþ, Uygur hükümdarýnýn tam unvaný ve adýverilmiþtir. Bu bakýmdan da tarihsel bir belgedeðerindedir. Uygurlar baþlarýnda hükümdarBarçuk Iduk-Kut olduðu halde, 1209 yýlýndaCengiz Han ile anlaþarak, onun hakimiyetinikabul etmiþler ve böylece hükümdar ailesiýduk-kut olarak, Moðollarýn vassalý durumundamemleketini idare etmiþtir. Burada sözü edilenArslan Bilge Tengri Ýlig Künçük Iduk-Kut,Moðol hanlarýndan Esen-Buka (1309-1318),Kibek (1318-1326), Ýlçikedey (1326) ve Tar-maþýrýn (1326-1334)dönemlerinde memleketinhakimi durumundaydýlar393.

Baþka bir duada da ayný adlarý görüyoruz:

“...Arslan Bilge Tengri Ýligbabam Kireþiz Iduk-Kut,annem Toklug Kutlug Aða ileayný þekilde Kurçýgan Aða daAbita burkan diyarýndaara vermeden doðup, belirip,çok kýsa bir zaman içindefevkal’ade burkan saadetini bulsunlar.Þimdi ben Künçük Iduk-Kutsaygý ile bu töreyi yaklaþtýrýp,bu seçkin iyiliðim sayesindebütün arzularýmýn hepsine nail olup,zahmetsiz, derdsiz, huzur içindeiyi iþlerim derhal tamamlanýp,...” 394.

Eserin Uygur hükümdarý Künçük Iduk-Kut’un kendisi tarafýndan yazdýrýldýðý anlaþýl-maktadýr. Babasýnýn Arslan unvanýný taþýdýðýher iki duada da görülmektedir.

60

58. Resim: Aslanlý Tahtta Oturan Buda Heykeli, Kumtaþý,5. yy., British Museum, Londra.

Ayrýca budist düþünceye uygun olarakUygur metinlerinde insan veya insanlar aslanýdeyiminin kullanýldýðýný da görüyoruz:

“... narasinha, aziz insan arslanýNarayana Sri güçlü, kuvvetlinayaka rehber önünde hürmetleeðilirim...” 395.

“...Boyuna, dikine, her yerde ve her üçzaman içindeinsanlar arslanýna, hepsine istisnasýzyapa kat-kat kudretli, aðý bitmez-tükenmez gözlü,münasip usulünce hurmetle eðilmeyi yerinegetirelim...”396.

Türklerin budizmin etkisiyle “arslan”unvanýný kullandýklarý anlaþýlýyor. Aslanýntahtlarda kullanýlmasý da Budizmin etkisiylegerçekleþmiþ olabilir.

Üç Ayaklý Taht

Kutadgu Bilig’ de üç ayaklý gümüþ bir kürsühakkýnda bir bölüm vardýr. Üç ayaðý ayrý duranbir gümüþ kürsü üzerine oturan HükümdarKün-Toðdý’ya veziri Ay-Toldý bu kürsününanlamýný sorar 397, hükümdar da cevap verir:

“ ...Bak, bu üzerinde oturduðum tahtýn üçayaðý vardýr; ey gönlümü doyuran.Üç ayak üzerinde olan hiçbir þey birtarafa meyletmez; her üçü düz durdukça,taht sallanmaz.Eðer üç ayaktan biri yana yatarsa, diðerikisi de kayar ve üzerinde oturanyuvarlanýr.Üç ayaklý olan her þey doðru ve düz durur;eðer dört ayaklý olursa, biri eðriolabilir.Düz olan bir þeyin her tarafý iyidir; heriyinin, dikkat edersen, tavýr ve hareketidüzgündür.Hangi þey yana yatarsa, eðri olur; hereðrilikte bir kötülüðün tohumu vardýr.Düz olan yana yatarsa, duramaz, düþer;hangi þey doðru ise düþmez, yerinde durur.Bak, benim tabiatim de yana yatmaz,doðrudur; eðer doðru eðilirse, kýyametkopar...” 398.

Burada sözü edilen üç ayaklý gümüþ kürsükuþkusuz simgesel bir taht motifidir veTürklerin gerçekte kullandýðý tahtlarla bir iliþ-

kisi yoktur. Ancak tahtýn simgelediði özellikleribelirtmesi bakýmýndan üzerinde durulmasýgereken bir örnek olduðundan bu bölümealmayý uygun bulduk. Divitçioðlu da, üç ayaðýnsimgesel bir iþlevi olduðuna inanmaktadýr. Onagöre iligin iþlevi olan doðruluk üç ayaklý taht vebýçakla simgelenmektedir399. Kutadgu Bilig’deyer alan “...Tüm üç ayaklýlar eðilmez, üçlü düzdurur, kaykýlmaz...” 400 beytiyle baðlantýkurarak, eþkenar üçgenin semiotiðinde Romatapýnaklarýnda olduðu gibi ilahiliðin, uyumunve orantýnýn imi olduðunu söyler, ayrýca Çinsimgeciliðinde üç ayaðýn devlet aygýtý anlamýnageldiðini anýmsatýr 401.

Altýgen Taht

Esin, 5., 6. yüzyýllardan beri Kök Türklerinyaklaþýk 734’e kadar tanrýlarýný ve krallarýný

61

59. Resim: “Taht Sahnesi”, Burkan Mabedi Duvar Resmi,(E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek”, Sanat Tarhi Yýllýðý, c. III,

Levha IV, R. 1’den) .

baðdaþ pozunda ama düz bir altlýk üzerindebetimlediklerini, Uygur sanatýnda ise çokgenbir taht üzerinde oturan kutsal kiþi betimlerininsýk görüldüðünü belirtir. Çokgen formunkozmik kavramlarla iliþkili olabileceðikonusuna da dikkati çeker. Dört esas yön vezedit ve nadir denen iki yönün altý yönü oluþ-turduðunu düþünmektedir402. Ayrýca altýköþenin Hiung-nu hükümdarýnýn en yakýnakrabalarýndan oluþan dört kiþi ve daha uzakakrabalarýndan iki kiþinin katýlýmýyla altý kiþilikbir refakatçi grubu oluþturduklarýný bunun daaltýgen bir form oluþturduðunu söyler 403.

Budist sanatta da altýgen bir taht üzerineoturmuþ Buda figürleri sýk sýk karþýmýza çýkar.Turfan’da bulunmuþ bir duvar resminde altýgenbir taht üzerinde oturan Buda’yý görüyoruz (R.59).

Budist Uygur þiirlerinde de altý sayýsýnýnözel bir önemi olduðunu görüyoruz:

“...altý kapýdan içeriye bak, en güzelyol görünür,Temiz, duru, üstün huzur diyarýoradadýr...” 404.

Altý kapýnýn yaný sýra altý yol düþüncesinide Budist þiirde görmekteyiz:

“...Altý yolda ana, baba, kardeþ, oðul vekýz olanbütün canlýlarýn vücutlarýný zahmetesokan,kýymetli hayatlarýný inkýtaa uðratýp,ölüm kucaðýna atan,asamvara denilen günahlarý iþledim...”405.

Budist öðretiye göre altý fazilet olduðunuyine bir Uygur þiirinden öðreniyoruz:

“...Altý fazilet ve dört nüfuzunçare ve usullerine ilkevsükleriatyantika olup, yanýlmýþolanlarý...” 406.

Ayný þiirden altý meziyetin birincisininhakimiyet olduðunu öðreniyoruz:

“...Vücudu kusursuz olduktan baþka,engreyük töre ýþýðýný saçýp,iyilikleri azalmýþ olan canlýlarýýstýrap gecesinden kurtarýcý,baþta hakimiyet olmak üzere, altý türlüiyi meziyetler ile tanýnan,enginçig mübarek cevher alevine sahip,iyilikle gitmiþ olanýn önünde hurmetleeðilirim...” 407.

Bir baþka þiirden de altýncý gönül bilgisinene ad verildiðini öðreniyoruz:

“...Altýncý gönül bilgisine deArya Avalokitesvara adý verilir,ayýrt ederek nüfuz eden bilgiyi ise,tayþýcý diye methederler...” 408.

Ayný þiirde Abita Burkan’ýn diyarýndakionaltý kollama anlatýlmýþtýr. Altýncýsý þöyledir:

“... Altýncý her türlü cevherli,seçkin, som’lu, çýsuk’lu,aþaðýdaki kara topraðýndabakmak için çok sevimli...” 409.

Ayrýca bir baþka þiirden altýncý ayýn ilkgününün kutsal olduðunu öðreniyoruz:

“...Yine kuei shih-kan’a dahil sýðýryýlý, altýncý ayýnilk günü olan mübarek, büyük oruçgününde, ben üç cevhereçok kuvvetli ve temiz gönül ile inanansalihat-ý nisvandan Sýlýg Tigin...” 410.

Budizm öncesi dönemde de altý sayýsýnýnönemli olduðu görülür. Þaman inancýna göreTanrý Ülgen dünyayý altý günde yaratmýþtý 411.

Altý sayýsýnýn önemli bir sayý olmasýnýn yanýsýra altýgen formun anlamlarý konusunda dabazý ipuçlarý vardýr. Örneðin; Ýbn Haldun altý-gen muskalarýn güneþe mahsus olduðunubelirterek “...Bu vefk, güneþ kendi þerefhanesinde, uðursuzluktan uzak, ayýn dahükümdarlarýn talii hanesinde uðursuzluktanuzak bulunduðu bir zamanda yerleþtirilir. Buvefk konulurken Aþir (ceza yýldýzý) sahibinintalih sahibine dostluk ve kabul gözüyle bakmýþolmasý muteberdir. Bu vakitlerde koyulan vefk-lerin belgeleri hükümdarlar evladý hakkýnda

62

þerefli alametlerden istidlale yarar. Uðurlu olanvakit bu yolda seçildikten ve öteki altýn üzerinebasýlmýþ olan þekil, kokulu þeyler içinedaldýrýldýktan sonra bir sarý atlas parçasýnasarýlýr. Bununla hükümdarla arkadaþlýk etmeyeve hizmetlerinde ve onlarla görüþüp konuþ-malarda bulunmaya tesir edeceðini iddia eder-ler...” 412 der.

Tahtlarda altýgen formun kullanýlmasýnýnyalnýzca yönler ya da refakatçilerin sayýsýylailgili olarak deðil, dinsel inançlarla da ilgili ola-bileceði görülmektedir. Altýgen tahtýn Budizm-le birlikte Türklerce kullanýldýðý düþünülebilir.Ancak Auboyer, çokgen formlu tahtlarýnHindistan’a daha geç dönemde dýþarýdan, OrtaAsya’dan geldiðini ve Müslümanlarýn katkýsýolduðunu düþünmektedir 413.

Burkan Mabeti kalýntýlarýndan bir tunçoyma üzerinde altýgen bir taht görülmektedir(R. 60). Tahtýn altýgen oturma yeri iki kademe-lidir. Ayaklarýnýn nasýl olduðu pek anlaþýlama-makla birlikte, kademelerin kenarlarýndagörülen süslemeler, ayaklarda da vardýr. Ýlginçolan süsleme tahtýn ayaklarý arasýnda ve

önünde görülen hayvan baþlarýdýr. Ayaklarýnarasýndan çýkan baþlarýn hangi hayvana aitolduðu pek anlaþýlmamaktadýr. Ama öndegörülen bir ejder baþýdýr. Tahtlarda görülenejder figürlerinin deðerlendirilmesi, son yýllardayapýlan bir araþtýrmada Çin’deki dokuz ejderhaevlatlarý ile ilgili bir efsaneye dayandýrýlmak-tadýr. Bütün ejderha oðullarýn deðiþik bir huyuvarmýþ, sekizinci oðul ise oturmayý severmiþ,dolayýsýyla taht ve koltuklarda betimlenirmiþ414.

Koltuk Tipinde Tahtlar

Kolçaklý veya kolçaksýz bir koltuða ben-zeyen bu tip tahtlarýn erken tarihli bir örneði,Pazýrýk kurganlarýnýn beþincisinde bulunan birörtü üzerinde görülmektedir (R. 6). Kolçaksýz,arkalýklý bir koltuk görünümdeki bu tahtýnayaklarý konik olup, bacaklarýndaki þiþkinbölümler tornadan geçirilmiþ gibi görünmekte-dir. Arkalýk ise, geriye doðru kývrýlmakta yineþiþkin bir bölüm ve ok ucuna benzer sivri birsüslemeyle sonlanmaktadýr.

63

60. Resim: “Tahtta Oturan Uygur Burkaný”, Tunç Oyma, (E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek”, Sanat Tarihi Yýllýðý, c. III, Levha IV, R. 1’den) .

Koltuk tipinde tahtlarýn erken bir örneðiolan bu tahtýn benzerlerinin, daha sonralarý dakullanýldýðýný gösteren betimlere rastlamadýk.Bu nedenle süregelen bir tip olduðunu söyle-mek olasý deðildir.

Tahtýn Kullanýldýðý Törenler

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde hükümdarlarýnýn tahta oturduðu tümtörenlerin belirlenmesi, konu hakkýnda yeterlikaynak olmadýðýndan olanaksýzdýr. Ancak yinede elimizdeki kaynaklara dayanarak, tahtýnkullanýldýðý bazý törenleri deðerlendirmeyeçalýþtýk. Bu törenlerde tahtýn simgesel anlam-larýna ya da hükümdarýn dinsel kimliðine aitbazý ip uçlarý da görülmektedir.

Tahta Çýkma Törenleri

Kök Türk kaðanlarýnýn tahta çýkýþ töreniÇin kaynaklarýnda anlatýlmaktadýr. Kaðan birörtü içinde taþýnýp, güneþ yönünde dokuz kezçevriliyordu. Kaðanýn dokuz dönüþten sonraöylesine baþý dönüyordu ki, ata binebilmesi içinona yardým edilmesi gerekiyordu 415. Ayrýcaboðazý ipek bir kuþakla sýkýlýyor, “kaç yýlkaðanýmýz olacaksýn?” diye soruluyor,sersemleyen kaðanýn gevelediklerinden kaðan-lýðýnýn süresi kestirilmeye çalýþýlýyordu 416.

Hükümdarýn keçe üzerinde kaldýrýlmasýgeleneði Toba devletinde de görülür. 532’deToba imparatoru tahta çýkmýþ ve tören sýrasýn-da yedi kiþi keçe bir halýnýn altýna girerek halýyýtutmuþlar ve yeni imparator da halýnýn üzerineçýkarak, batýya dönüp saygý duruþunda bulun-muþtu 417. Ögel, Toba devletinin eski ve soyluHun kabileleri tarafýndan kurulduðuna dikkatiçekerek, ayný geleneðin Hunlarda da olabile-ceðini düþünmektedir418.

Hýtay impatorlarýnýn tahta çýkýþ tören-lerinde ise, at sýrtýnda giden imparatorun yeredüþtüðü ve üzerine bir keçe örtüldüðü Çin kay-naklarýnda anlatýlýr 419.

Hükümdarýn bir örtü üzerine oturtulup,

havaya kaldýrýlmasý geleneðini daha geçdönemde (14. yy. sonu-15. yy. baþý) Tatarlar’-da da görüyoruz. Schiltberger’in anlattýðýnagöre, “...Bir kral seçtiklerinde, onu beyaz birkeçeye oturturlar ve üç defa havaya kaldýrýrlar.Sonra onu alýp çadýra götürürler tahta oturtupeline altýn bir kýlýç verirler...” 420.

Kök Türk kaðanlarýnýn keçe üzerindedokuz kez doðudan batýya doðru çevrilmesigeleneðinin þaman inançlarýndaki dokuz katgökle ilgili olduðu hakkýnda konunun araþtýr-macýlarý fikir birliðindedirler 421. Þaman, üzerineyedi ya da dokuz kertik açýlan kozmik aðaca bukertiklere basarak çýkar. Altýncý gök katýndaaya, yedinci katta güneþe saygýlarýný sunar,dokuzuncu katta da Bay Ülgen’in karþýsýndaeðilir ve ona kurban edilen atýn ruhunu sunar422.

Moðollarda ise yeni han seçiminde hanýndört þilteli bir tahta oturtulduðu bilinir. Ebu’lFarac, Cengiz Han’ýn oðlu Okatay’ýn tahta çýk-masýný þöyle anlatýr: “...Sonra hepsi de baþlarýnýaçtýlar ve kemerlerini omuzlarýnýn üstünealdýlar. Çaðatay, Han’ýn sað elini, Autkin de solelini tutarak Okatay’ý dört þilteli tahtýn üzerineoturttular. Bu dört þiltenin manasý dünyanýndört köþesine hakim olmaktý. Bunun üzerineOkatay, Han unvanýný aldý. Onun daha küçükkardeþi olan Tuli kardeþinin kendisini hüküm-darlýða herkesten fazla layýk görmesi dolayýsý ileHan’a içilmek üzere bir kadeh takdim etti,karþýsýnda diz çöktü, onu selamladý ve onabütün varlýðý ile ve mutlak surette itaat ettiðinigösterdi. Diðer kardeþlerinin hepsi de ayný þe-kilde hareket ettiler. Otaðýn dýþýnda bulunaneþraf ise dizleri ile yere dokuz kez vurdular veHan’ý selamladýlar. Bunun üzerine otaðýn içindebulunanlar dýþarý çýktýlar ve kendi adetlerimucibince güneþe karþý üç kere yere iðildiler...”423.

Kaðanýn boðazýnýn sýkýlmasý olayý hakkýndaise, B. Ögel, bunun efsane olduðu görüþün-dedir424. Divitçioðlu ise, bunun diðer toplumlar-da da görülen kral öldürme geleneði ile ilgiliolduðunu düþünmektedir425. Ayný gelenek,Hazar hakanlarýnýn seçtikleri meliklerin tahta

64

çýkýþ törenlerinde de karþýmýza çýkar.“...Hükümdarlýðý kabul ederse, onu makamýnaoturtmak ve idareyi teslim için getirdiklerizaman hakan bir ipekle boðazýný sýkar. Bu sýra-da boðulmak üzere olduðu zaman “Hükümdar-lýðýnýn ne kadar müddet olmasýný istersin?” der-ler. O da “þu kadar sene” der. Bu müddet dol-madan ölürse kendi eceli ile ölür. Kendi diliyleifade ettiði müddetten daha fazla yaþayacakolursa öldürülür...” 426.

B. Ögel, Türklerde kaðanlýðý üç defa red-detme geleneði olduðunu da belirtir ve Çinkaynaklarýnda yer alan Kök Türklerle ilgili birtahta çýkma töreni öncesinde yapýlan konuþ-mayý nakleder: “...Yung-yü-lü (Ýþbara Kaðan’ýnoðlu), amcasý Ch’u-lo-hou’a bir adamýný gön-derip (baþkente) çaðýrdý. Amcasý kendisinentahta çýkarýlmak istendiðini öðrenince þöylededi: “Mu-han Kaðan’dan beri, küçük kardeþ-leri büyük kardeþlere ve meþru olmayan çocuk-larý da, meþru prenslere tercih etmeye baþladýk.Bu yolla, bizim atalarýmýzýn uyguladýðý töreler-den ayrýlmýþ bulunuyoruz. Bunun için de,aramýzda hiç kimsenin kimseye saygýsý kalmadý.Tahta siz çýkmalýsýnýz. Siz tahta çýkarsanýz, bende memnuniyetle sizin önünüzde diz çöke-ceðim!” Bunun üzerine Yung-yü-lü, amcasýnaþöyle haber gönderdi: “Siz benim amcamsýnýz.Siz ve babam ayný köktensiniz ve tam birkütüðü tamamlýyorsunuz. Ben ise, bu aðacýndalý ve yapraðýyým. Aðacýn kökü ve kütüðüdururken, benim kaðan olmam ve aile büyük-lerinin de benim maiyetime girmesi mümkündeðildir. Ayrýca ben, çok zayýf ve gencim. Busebeple, (senin kaðan olmaný) vasiyet edenbabamýn arzularýnýn dýþýna çýkamam!” Beþ, altýyedi defa karþýlýklý komplimanlardan sonra,nihayet amcasý Ch’u-lo-hou, kaðan oldu...”427.

Tahta çýkma törenlerinin yapýldýðý mekan-lar, kaynaklarda belirtilmemiþtir. Ancakkaðanýn keçe üzerine oturtulup, dokuz kezdoðudan batýya çevrilmesi gibi gelenekler,törenin açýk havada, belki de otað önündeyapýldýðýný düþündürmektedir. Moðol HanýOkatay’ýn tahta çýkma töreni de otaðdayapýlmýþ ve Türklerinkine benzer biçimdegüneþe saygý gösterilmiþti.

Elçi Kabulleri

Türk hükümdarlarýnýn kendisine gönderi-len elçileri kabul ederken de tahta oturduk-larýný biliyoruz. 448 yýlýnda Batý Hun Ýmpara-toru Attila’nýn Bizans elçisi Priskos’u çadýrýndaahþap bir tahta oturarak kabul ettiði bilinir428.Hunlarýn töresine göre hiçbir elçi itimat-namesini vermeden ve yüzünü karartmadanhakanýn otaðýna giremezdi. Ý.Ö.107’de Çinelçisi Wang Wu da bu töreye uymuþtu 429. Kabultörenlerinin bazen otaðýn dýþýnda yapýldýðý dagörülür. Ý.Ö. 107’de Çin elçisi Wang Hsin’inadet olduðu üzere asasýný otaðýn dýþýnda býrak-mak istememesi üzerine kabul töreni otaðýndýþýnda yapýlmýþtý 430.

Elçi kabullerinde kullanýlan mekanýnçoðunlukla otað olduðu yazýlý kaynaklardananlaþýlmaktadýr. Nitekim, Kök Türk kaðanýÝstemi’nin de Bizans elçisi Zemarkhos’u üçdeðiþik günde üç deðiþik otaðda altýn tahtlaraoturarak kabul ettiðini biliyoruz 431. Ayrýca elçi-lik heyetinin kabulünden önce ateþtenatlatýlarak arýndýrma uygulandýðý da ayný kay-nakta anlatýlmýþtýr 432.

Moðol Haný Küyük’ün de elçileri erguvanikumaþtan yapýlmýþ bir çadýrda kabul ettiðinibiliyoruz. Hanýn fildiþinden yapýlmýþ, altýn,deðerli taþlar ve incilerle süslü tahtý yüksek birkürsünün üzerine konulmuþtu. Hanýn tahtýKosmas adlý bir Rum kuyumcu tarafýndanyapýlmýþtý. Kabul töreninde tahtýn sol yanýndahanýn karýlarý, sað yanda ileri gelenler oturmak-taydý. Ýleri gelenlerin oturma yerleri hanýnkarýlarýndan daha alçaktý 433.

Ancak elçi kabullerinde her zaman hüküm-darýn tahta oturmadýðý da anlaþýlmaktadýr. 8.yüzyýlda Emevi Halifesi Hiþam bin Abdülme-lik’in elçisini kabul eden Türk kaðaný, eyeryapýmý ile uðraþmaktaymýþ ve iþini býrakmadanelçiyle görüþmüþtür. Görüþmeden sonra elçiyikendi deyimiyle eti çok ekmeði az bir evdekonuk etmiþ ve askeri bir geçit töreni düzenlen-miþtir. Togan, bu kaðanýn Batý Kök Türkhükümdarý Solu Kaðan olduðunu düþünmekte-dir 434.

65

Çin elçisi Wang Yen-Te Uygur kaðanýArslan Han’ýn kendisini kabulünü þöyle anlatýr:“...(Arslan Han) bizi yedinci günde kabul etti.Onlarýn kralý oðullarý ve hizmetkarlarýnýn hepsiyüzlerini doðuya çevirdiler ve (Çin imparatorutarafýndan) yollanan hediyeleri kabul ettiler.Bir tarafta bir kimse (elinde) taþtan bir çantutuyordu. O (þahýs) seremoni için tempotutuyordu. (Kao-ch’ang) kralý çanýn sesiniduyunca selam verdi. Bundan sonra, oðlu, kýzýve yakýn akrabalarý (benim) etrafýmý çevirerekeðildiler ve hediyelerini kabul ettiler. Sonramüzik, içki, ziyafet ve gece yarýsýna (kadar)artisler tarafýndan (oynanan) piyes vardý...” 435.Bu törenin yapýldýðý mekan belirsizdir.

Elçi kabul törenlerinde ilginç olan durumhükümdarýn elçiyi çoðunlukla otaðýnda kabuletmesidir. Oysa hükümdarlarýn ikamet ettiklerisaraylarý da vardý. Priskos, Attila’nýn sarayýnýnçok süslü, güzel, direklerle inþa edilmiþ ahþapbinalardan oluþtuðunu, kulelerle süslüolduðunu, etrafýnýn tahta çitle çevrili olduðunuve bunun savunma amacýyla deðil süs olarakyapýldýðýný belirtir 436.

Daha geç dönemde Uygur kaðanlarýnýn dataþtan yapýlmýþ sarayýnýn önünde otað kurdur-duðunu biliyoruz 437. Ayrýca Uygurlar elde ettik-leri þehirlerin her birine egemenlik simgesiolarak birer saray yaptýrýrlar ve buraya yabguveya þadlar tayin ederlerdi 438. Ancak elçi ka-bullerini yine de otaðda yaparlardý 439.

Elçi kabul törenlerinin sarayda deðil de,otaðda gerçekleþmesinin nedenini göçebekültürün izlerine baðlamak yanlýþ olmaz.Ancak otaðýn Türk kültüründe daha baþkaanlamlarý olduðunu da göz ardý etmemekgerekir. B. Ögel, otaðýn gök kubbenin simgesiolduðunu, çadýrýn direðinin de göðün direðinisimgelediðini ve çadýrýn bacasýnýn da göktentanrýya açýlan kapý olduðunu ileri sürmektedir440. Esin de gök tapýnaklarýnýn otað formundaolduðunu ve Ýç Asya’da Chou döneminden berihükümdar sarayýnýn da gök ibadetinin merkeziolduðunu belirtir 441. Tahta çýkma törenlerindeKök Türk kaðanýnýn güneþin hareketine göredokuz kez döndürüldüðünü görmüþtük. Yine

Kök Türk kaðaný Ýstemi’nin güneþ ve ay tan-rýlarý gibi tekerlekli bir tahtta oturduðunu bili-yoruz. Hükümdarýn kutsal bir kimlik taþýdýðý dagöz önüne alýnýrsa, elçileri neden göksel birmekan olarak düþünülen otaðda kabul etmeyiyeðlediði hakkýnda dinsel bazý etkenlerin de sözkonusu olabileceði, kaðanýn otaðda tahta otu-rarak gök tanrý görünümünü kazanmak istediðidüþünülebilir.

Bayramlar ve Özel Günler

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde kutladýklarý dinsel ve dinsel olmayanbayramlar hakkýnda bazý bilgilere sahibiz. Hun-lar’da sarayda çeþitli zamanlarda yapýlantoplantýlarýn hem tapýnma hem de sosyalyaþamla ilgili olduðu anlaþýlmaktadýr. Ýzgi, Çinkaynaklarýna dayanarak, yýlýn ilk ayýnda kabilereislerinin imparatorluk sarayýnda toplandýk-larýný, beþinci ayda Lung-ch’eng’da toplanarakkendi atalarý, gök ve yer için ibadet ettiklerini,sonbaharda da Tai-lin’de yapýlan toplantýdanüfus sayýmý yapýlarak, nüfus vergisinin top-landýðýný bildirir. Ayrýca Hunlarýn üç taneejderha festivali olduðunu, yýlýn birinci, beþincive dokuzuncu aylarýnda uðurlu sayýlan wugününde yapýldýðýný belirtir442. Gök tanrýsýnatapýnmanýn yaný sýra hükümdar soyundangelen atalara tapýnma da tören biçimindeydi.Bu nedenle toplanan kabile reisleri törensýrasýnda devlet iþlerini de görüþürler, at vedeve yarýþlarý yaparak eðlenirlerdi443. Ýzgi, KökTürklerin de ayný kutlama ve törenlerisürdürdüðünü belirtir444. Uygurlar da beþinciayda bahar bayramýna kutlamýþlardýr. Bu aydaUygur kaðaný beylerini ve halkýný Tojenýrmaðýnýn kýyýsýnda toplayarak gök tanrýya kur-ban sunmuþtur445. Üçüncü ayýn dokuzuncugünü “Han-shýh” denilen soðuk yemek festiva-line ayrýlmýþtý. Ayrýca yaz ve kýþ dönenceleri de21 Haziran ve 21 Aralýk’ta kutlanýyordu 446.

Bu kutlama ve törenler sýrasýnda hüküm-darýn tahta oturduðuna iliþkin bir bilgi yoktur.Ancak özellikle sarayda yapýlan ve tüm kabilereislerinin toplandýðý kutlamalarda kaðanýn

66

67

tahtýna oturarak, konuklarýný aðýrladýðýdüþünülebilir.

Düðünler de Türkler için büyük önemtaþýyan olaylardý. Dede Korkut Destaný’ndadüðünlerle ilgili bazý bilgiler buluyoruz. Destan-da düðünün yapýlacaðý otaðlarýn ok atýmý ilesaptandýðý anlatýlýr: “...Pay Püre Bey’inoðlancýðý Beyrek, melikin kýzýný aldý, ak evine,ak otaðýna geri döndü, düðüne baþladý. Bu kýrkyiðidin bir kaçýna Han Kazan, bir kaçýnaBayýndýr Han kýzlar verdiler. Beyrek de yedi kýzkardeþini yedi yiðide verdi. Kýrk yerde otaðdikti. Otuz dokuz kýz talihli talihine birer okattý. Otuz dokuz yiðit okunun ardýnca gitti.Kýrk gün kýrk gece toy düðün eylediler. Beyrekyiðitleri ile murat verdi, murat aldý. DedemKorkut geldi, neþeli havalar çaldý, destan söyle-di deyiþ dedi, gazi erenler baþýna ne geldiðinisöyledi, bu Oðuzname Beyreðin olsundedi...”447.

Destanda ayrýca Kan Turalý ile SelcenHatun’un düðünü de anlatýlmýþtýr. Bu düðündekýrk yerde otað diktirilmiþ, kýrk yerde alacagelin odasý hazýrlanmýþtý448.

Uygur kaðanlarýnýn evlenme törenlerindehem kaðanýn, hem de karýsýnýn tahta oturduk-larýný biliyoruz. 821 yýlýnda bir Uygurkaðanýnýn Çinli bir prensesle evlenmesi ayrýn-týlý olarak anlatýlmýþtýr: “...Ondan sonra, bizUygurlarýn baþkentine geldik. Ýyi seçilmiþ birgünde, Konçuy’a Uygurlarýn Hatunu unvanýverildi. Merasimde kaðan evvela kuleninyukarýsýna çýktý ve kendi yüzünü doðuya çevi-

rerek oturdu. Bu kulenin aþaðýsýnda Konçuy’uoturtmak için keçe ile süslenmiþ hususi birçadýr kurulmuþtu. Barbarlarýn þefleri Konçuy’abarbar adetlerini öðrettiler. Bundan sonra,Konçuy kendi T’ang yani Çin elbiseleriniçýkardý ve barbarlarýn elbiselerini giydi. Birkadýn hizmetçi ile beraber kulenin önüne çýktýve yüzünü batýya doðru çevirerek ibadet etti.Biraz sonra, kendisi tekrar keçe çadýrýnadöndü. Evvelce giydiði elbisenin üstündeyukarýdan aþaðýya doðru uzanan kýrmýzý bir kaf-tan ve bunun üzerinde de kýzýl renkli ceketvardý. Altýndan yapýlmýþ bir taç, saçýn önünekadar yüzünü kapadý. Konçuy bunlarý giyinerekbinanýn dýþýna çýktý ve evvelki merasimdeolduðu gibi Kaðanýn önüne kapanarak selamverdi. Barbarlar evvelce, önde küçük bir otur-ma yeri bulunan büyük bir tahtýrevan hazýr-ladýlar ve onu ipeklerle süslediler. Bu sýradabaþvezir, Konçuy’u tahtýrevana davet etti.Ondan sonra, dokuz kabile Uygurlarýnýnbaþvezirleri kýsýmlara ayrýlýp beraberce tahtýre-vaný taþýdýlar. Güneþin doðuþ yönüne uyarakavlunun sað tarafýndan baþlayýp dokuz defadöndüler. Ondan sonra Konçuy tahtýrevandanindi ve kuleye çýktý. Kaðan ile beraber yüzünüdoðuya doðru çevirip oturdu. Az sonra, bütünmemurlar ve saray memurlarý gelip onlarýziyaret ettiler ve Hatun’a selam verdiler...” 449.

Bu anlatýmdan Dede Korkut Destaný’ndakigibi gelin için otað kurulduðu anlaþýlmaktadýr.Ayrýca tahta çýkma törenlerindeki gibi, kaðanve karýsýnýn dokuz kez güneþin hareketine göreçevrildiði de görülmektedir.

ÝSLAMLIÐINKABULÜNDEN SONRAKÝ

TÜRK TAHTLARI

ÝSLAMLIÐINKABULÜNDEN SONRAKÝ

TÜRK TAHTLARI

Türklerin Karahanlýlar döneminde SatukBuðra Han (932-955) zamanýnda Ýslamlýðý kab-ulünden hemen sonraki dönemden AnadoluSelçuklularý (1078-1308) dönemine kadarsüren yüzyýllar boyunca yapýlan tahtlardangünümüze örnek gelmemiþtir. Anadolu Selçuk-lularý döneminden günümüze gelen örneðin detaht olup olmadýðý tartýþmalýdýr. Ancak bu uzundönem boyunca günümüze gelebilen bazýgörsel ve yazýlý kaynaklar, tahtlar hakkýnda fikirvermektedir. Osmanlý Ýmparatorluðunun iseerken dönemlerinden günümüze gelebilmiþtaht örneði yoktur. Bu tahtlarýn çeþitli neden-lerle ortadan kalktýðý anlaþýlmaktadýr. Örneðin;Edirne Sarayý’nda çýkan bir yangýnda çoksanatkarane yapýlmýþ bir tahtýn da yandýðýbilinir.450 Ayrýca daha sonralarý yapýlan bazýtahtlarýn da zaman içinde ortadan kalktýðý

anlaþýlmaktadýr. Örneðin; 1680 tarihli Hazinesayým defterinden Edirnekari’de bir taht olduðuanlaþýlmaktadýr451. Ancak günümüze gelme-miþtir. Bugün müzelerimizde bulunan Osmanlýtahtlarýnýn tarihleri ise tartýþmalýdýr. Bu taht-larýn bazýlarýnýn saray tarafýndan çeþitli ustalarayaptýrýldýðý, bazýlarýnýn da hediye ya da ganimetyoluyla hazineye girdiði anlaþýlmaktadýr.Yabancý ülkelerden gelen, Osmanlý ustalarýnýneseri olmayan bu tahtlarý da araþtýrma kapsamý-na aldýk. Çünkü bunlar da Osmanlý sultan-larýnýn benimseyip, kullandýðý tahtlardýr. Elim-izdeki kýsýtlý malzemeye karþýlýk, TürklerinÝslamlýðý kabulünden sonra taht yapýmýnda kul-lanýlan malzemelerin ve taht tiplerinin deðiþip,deðiþmediðini saptamaya çalýþtýk.

Taht Yapýmýnda Kullanýlan

Malzeme ve Renkler

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden hemensonraki dönemde kullandýklarý tahtlar hakkýn-da bilgiye sahip deðiliz. Ancak Ýran’da kurulanBüyük Selçuklu Ýmparatorluðu (1038-1194)döneminden baþlayarak yazýlý ve görsel kay-naklarda bazý taht betimleri vardýr. Bu betim-lere dayanarak taht yapýmýnda kullanýlanmalzemelerin deðiþiklik göstermediði anlaþýl-maktadýr.

Büyük Selçuklu çinilerinde ve keramik-lerde görülen tahtlar ve taht minderlerininrenkleri çeþitlidir. Tahtlarýn kýrmýzý, beyaz ya dakahverengi olduðu, minderlerin de açýk ya dakoyu mavi renkte olduðu görülmektedir. (R.61, 62, 63)

Anadolu Selçuklu dönemi tahtlarýnýn vetaht minderlerinin renklerinin hakkýnda Varkave Gülþah Mesnevisi’nde yer alan taht sah-nelerinden bazý bilgiler edinebiliyoruz. Tahtörtüleri ve minderlerinin yeþil, kýrmýzý gibi ren-klerde olduðu görülür (R. 19, 64, 65, 66).

70

61. Resim: Tahtta Oturan Hükümdar”, Keramik Tabak, 13.yy., British Museum, Londra.

Osmanlý tahtlarýnda kullanýlan renklerhakkýndaki bilgimiz ise, hem tahtlarýn üzerindekullanýlan renklere, hem de taht örtü ve min-derlerinin renklerine baðlýdýr. Günümüzegelmiþ renkli süslemenin kullanýldýðý tahtlardaha az sayýdadýr. Lake tarzýnda yapýlmýþ olanArz Odasý tahtýnda kýrmýzý renkli sütunlarýn

taþýdýðý beþik tonozlutavanýn içi siyah renküzerine bitkisel motifler vemadalyonlar içinde yeralan ejder ve simurgdövüþü sahneleriylesüslenmiþtir (R. 67,68).Tahtýn minder ve örtü-leriyle ilgili bilgileri ise,hazine sayým defter-lerinden ve gezginlerinanlatýlarýndan ediniyoruz.

1680 tarihli Hazinesayým defterinde ArzOdasý’nýn döþemesiyleilgili bilgiler yer alýr.Ancak daha çok iþlemelerve iþlemede kullanýlan

deðerli taþlar belirtilmiþ, renklerden pek sözedilmemiþtir. Bu deftere göre Arz Odasýtahtýnýn eski ve yeni yastýklarý, ayak döþemesi,taht eteði, pencere ve duvar perdeleri,nihalileri þöyledir:

“...Göbeði beþ laalli ve zümrütlü ve kebirhurda incili Arz Odasýnda olan tah’ý þerifin yastýðý.

Çift 2

Kebir inci 4895, bir miktar inci nakýstýr, mev-cuttur müþahede olundu, ifraz.

71

62. Resim: “Tahtta Oturan Hükümdar”, Çini Parçasý, 12-13. yy., Museum of the Histo-ry of Culture and Art of the Uzbek SSR, Semerkant.

64. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Varka ve Gülþah Mes-nevisi, H. 841, y. 8b, TKSM, Ýstanbul.

63. Resim: “Tahtta Oturan Hükümdar”, Keramik Kupa, 12-13. yy., Freer Gallery of Art, Washington.

Ýþaretler

Laal 24, zümrüt 109, kebir inci 4895,mevcudunda mada

bir miktar inci nakýstýr, mevcuttur müþahedeolundu, fi sene 127, imza, ifraz...” 452.

Bu dört yastýktan baþka bir çift yastýk dahaolduðu anlaþýlmaktadýr:

“...Beþ gülü laalli ve sagir incili ve zümrütlüuzun kýt’a yastýk.

Çift 1.

Mevcuttur müþahedeolundu, ifraz.

Arz Odasýnýn tah’ý þer-ifindir.

Ýþaretler.

Laal 35, zümrüt 864,Mevcuttur müþahede olun-du, fi sene 127, imza,ifraz...” 453.

Arz Odasýnýn eskiyastýklarý da belirtilmiþtir:

“...Kumaþ üzerine simsýrma iþleme Arz Odasýnýnkadim yastýklarý.

Aded 5...” 454.

Tahtýn ayak döþemesi de belirtilmiþtir:

“...Üç kebir ve biribirinden tefavütlü kýrk beþyeþim sim (altýn) zümrüt ve yakutla murassa paftagüllü Ýstanbul seraseri üzerine inci iþleme tah’ý þerifin ayak döþemesi.

Aded 1

Mevcuttur müþahede olundu, ifraz.

Ýþaretler.

Zümrüt 632, yakut440, sim deðil altundýr, paf-talarýnda taþý 21 ve 14 züm-rüdü nakýstýr. Mevcutturmüþahede olundu, fi sene127, imza, ifraz...” 455.

Tahtýn eteði ise þöyletarif edilmiþtir:

“...Yirmi beþ kebir vebiribirinden tefavütlü 391sim (Altun) zümrüt veyakutla murassa pafta güllüÝstanbul seraseri üzerine incive zümrüt ile müzeyyen tahtýþerifin eteði.

Parça 2. Mevcuttur

72

65. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Varka ve Gülþah Mesnevisi, H. 841, TKSM,Ýstanbul.

66. Resim: "Taht Sahnesi", Minyatür, Varka ve Gülþah Mesnevisi, H. 841, y. 57b,TKSM, Ýstanbul.

müþahede olundu. Ýfraz.

Ýþaretler.

Zümrüt 1425, yakut1351, zümrüt 1599, nakýstaþ 61,

pafta 1. Mevcutturmüþahede olundu. Fi Sene127 Ýmza. Ýfraz...” 456.

Arz Odasýnýn nihalileride belirtilmiþtir:

“...Kebir kýt’a som zerduzArz Odasýnýn nihalisi.

Aded 2

Mevcuttur teslim olundu,ifraz.

Ýþaretler.

Mevcuttur müþahedeolundu, fi sene 127, imza, ifraz.

Vasat kýt’a som zerduz Arz Odasýnýn nihalisi.

Aded 2.

Mevcuttur teslim olundu, ifraz.

Ýþaretler. Mevcuttur müþahede olundu, fi sene

127, imza, ifraz.

Sagir kýt’a som zerduz Arz Odasýnýn nihalisi.

Aded 1.

Mevcuttur teslim olundu, ifraz.

Ýþaretler.

Mevcuttur müþahede olundu. Fi sene 127,imza, ifraz...” 457.

Arz Odasýnýn perdeleri de belirtilmiþtir:

“...Sekiz kebir ve ikisi sagir al atlas üzerine zer-duz iþleme Arz Odasýnýn pencere ve divarperdeleri. Aded 10

Mevcuttur görüldü, ifraz.

Ýþaretler.

Mevcutlardýr görüldü, fi sene 127, imza,ifraz...” 458.

“...Sagir ve kebir mutalla ve serenk ArzOdasýnýn taþra perdeleri.

Aded 13.

Ýkisi mevcuttur görüldü, ifraz.

Ýkisi mevcuttur görüldü, fi sene 127, imza,ifraz...” 459.

73

67. Resim: Arz Odasý Tahtý, TKSM, Ýstanbul.

68. Resim: Arz Odasý Tahtý, TKSM, Ýstanbul.

Hazine sayým defterinden yalnýzca ArzOdasý perdelerinin kýrmýzý olduðunu öðreni-yoruz. Tavernier ise, tahtýn Hazine’demuhafaza edilen örtülerinin renklerini ve üzer-lerindeki deðerli taþlarý anlatmýþtýr. Tavernier’egöre sekiz adet taht örtüsü vardýr. Bu örtülerinçok geniþ olduðunu, tahtýn üç yanýndan aþaðýsarktýðýný belirtir. Ona göre örtülerin enmuhteþemi siyah kadifeden, bazýlarý uzun,bazýlarý yuvarlak düðme biçiminde incilerle iþliolanýdýr. Bir baþka örtü beyaz kadifedenyuvalara yerleþtirilmiþ yakutlar ve zümrütlerleiþlenmiþtir. Üçüncüsü menekþe rengi kadifedenturkuazlar ve incilerle iþlenmiþtir. Diðer üç örtübunlara göre deðiþik renkte kadifelerden zenginaltýn iþlemelidir. Geri kalan iki örtü altýn brokariþlemelidir 460. Bugün Arz Odasýnda sergilenentahtýn üzerinde kýrmýzý üzerine altýn sýrmaiþlemeli minderler görülmektedir. Arz Odasýtahtýnýn döþenmesine çok önem verildiðianlaþýlmaktadýr.

Yanlýþ olarak IV. Murad tahtý diyeadlandýrýlan Hazine 2879 no. lu tahtýn oturmayeri ise, kirli sarý zemin üzerine kalemiþi siyahkaplan postu deseniyle süslenmiþtir (R. 69).Postlarýn sarayda tahtlar üzerine örtüldüðünübiliyoruz. Bir hazine sayým defterinde telli ka-dife üzeri ortasý kaplan postu kaplý iki makad-dan söz edilmektedir461. Bu tür örtüler sarayda

halen mevcuttur.Tahtýn üzerine postörtülmesi antik Yu-nan ve Roma döne-minde 462 ve Bizansdöneminde de yay-gýn bir durumdu.Genellikle aslan vekaplan gibi hayvan-larýnýn postlarýnýnkullanýlmasýnýn buhayvanlarýn güçlüolduðuna inanýlmasýnedeniyle bir güçsimgesi olduklarýnýdüþündürür.

Günümüze gele-meyen Edirne tahtýn döþemesi ise 1680 tarihliHazine sayým defterinde þöyle anlatýlmýþtýr:

“...Kenarýnýn bir tarafý kýrmýzý üzere zerduziþleme ortasý samur Edirne taht’ þerif döþemesi.

Aded 1

Fi 19 Cemazülevvel sene 95 Hüsnü ÞahKadýn hazretlerine ihsan olunmuþtur...”

Yine ayný tahtýn makatý da belirtilmiþtir:

“... Ortasý kýrmýzý diba kenarý yeþil diba Edirnetah’ý þerif makatý.

Aded 1...” 463.

Bu bilgiden samur kürkünün de tahtdöþemesinde kullanýldýðýný anlýyoruz. Sultan II.Mustafa’nýn da Ýranlýlarýn çevgan oyununuizlemek üzere, Tunca kýyýsýna kurulan üç direk-li sayebanlý büyük çerge içine konan tahtý,samur makat ve yastýklarla döþenmiþti 464.

Hazine no. 2879 sedefkari tahtýn minderide ayný defterde belirtilmiþtir:

“...Kýrmýzý kadife üzere cabeca inci ve yakut vefiruzeli sedefkari taht’ý þerife mahsus minder sagir.Aded 1. Bir miktar inci ve sekiz taþý nakýstýr.Mev-cuttur görüldü, ifraz.

Ýþaretler

Firuze 50, yakut 25 ve bir pulu ve bir miktar

74

69. Resim H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.

incileri dahi nakýstýr. Mevcuttur görüldü, fi sene127, imza, ifraz...” 465.

Ayný defterde tahtlara ait olduðu belirtilenmakatlarýn dýþýnda nerede kullanýldýðý belir-tilmeyen pek çok makat, yastýk ve diðermefruþat da yer almaktadýr. Bunlarýn renkleride çoðunlukla belirtilmiþtir. Kýrmýzý, beyaz,mor, pembe, yeþil gibi renklerin sýk kullanýldýðýanlaþýlmaktadýr466. Tahtlarda kullanýlan minderve makatlarýn renklerinin genelde kýrmýzýolmasý dikkati çeker. Ancak hem tahtlarda kul-lanýlan hem de nerede kullanýldýðý belir-tilmemiþ olan öteki örtülerin renklerinin çokçeþitli olduðu görülmektedir.

Tahtlarda kullanýlan malzemeler ve deðerlitaþlarýn da simgesel bir nitelik taþýdýðý hakkýn-da bazý deðerlendirmeler yapýlmýþtýr. Taht-ýfiruzenin gökyüzünü, taht-ý ac’ýn (fildiþi) gün,gündüz, beyaz þeyleri, taht-ý abnusinin(abanoz) geceyi simgelediði düþünülmüþtür467.

Ahþap Tahtlar

Yazýlý kaynaklarda daha çok altýn tahtlar-dan söz edilmesine karþýlýk, Büyük Selçuklu-larýn ahþap tahtlar da kullandýklarýný betimler-den anlýyoruz. Özellikle keramik tabaklarüzerinde görülen tahtlarýn ahþap olduðudüþünülebilir (R. 61,62, 63).

Anadolu Selçuklularý döneminde de ahþaptahtlarýn kullanýmý sürmüþtür. AnkaraEtnoðrafya Müzesi’nde bulunan ahþap bir tahtbunu kanýtlar (R. 70) (Kat. No. 5).OsmanlýÝmparatorluðu döneminde de ahþabýn tahtlardakullanýlan bir malzeme olduðunu günümüzegelen taht örneklerinden anlýyoruz (R. 71, 72,73) , (Kat. No. 13, 14, 16). Taht yapýmýnda kul-lanýlan aðaçlarýn da ceviz, abanoz gibi aðaçlarolduðu anlaþýlmaktadýr. Bu deðerli aðaçlarHazine’de muhafaza edilirdi. 1680 tarihlihazine sayým defterinde abanoz ve sandal tom-ruklarýndan söz edilmektedir:

75

70. Resim: Anadolu Selçuklu Tahtý, Etnoðrafya Müzesi, Ankara.

“...Abanoz tomruk

Aded 297

Elyevm mevcut bulunan abanoz ve sandal vebakam-ý tomruk aded 515 Mande.

Fi sene 127 imza Mande

Sandal tomruk

Aded 243 Mande...” 468.

Ahþap tahtlar fildiþi ya da sedef kakmatekniðiyle ya da lake veya Edirnekari ilesüslenirlerdi.

Altýn Tahtlar

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden sonra daaltýn tahtlar kullandýklarý yazýlý ve resimli kay-naklardan anlaþýlmaktadýr. Büyük SelçukluSultaný Tuðrul’un halifenin kýzýyla evlenmesinedeniyle yapýlan törende gelin için altýndanyapýlmýþ bir taht hazýrlandýðý kaynaklardaanlatýlýr468. Ayrýca halifenin de SultanTuðrul’un kardeþi Çaðrý Bey’in kýzý ArslanHatun ile evlenmesi dolayýsýyla Sultan’ýn, ha-lifenin sarayýnýn yanýnda büyük bir konak yap-týrttýðý ve burada halifenin gönderdiði kýymetlitaþlarla iþlenmiþ altýn bir tahta oturarak gelen-leri kabul ettiði ayný kaynakta yer alýr470. SultanAlparslan’ýn da kýzý ile halifelik veliahtý Ude-

tu’d-din’in nikah töreninde altýndan yapýlmýþbir tahta oturduðu bilinir 471.

Anadolu Selçuklularý döneminde de altýntahtlarýn kullanýldýðýný yazýlý ve resimli kay-naklardan anlýyoruz. Ýbni Bibi, Selçuklu Sul-taný Alaaddin Keykubat’ýn büyük elçilerin ka-bulü için yaptýrýlmýþ olan altýn iþlemeli tahtýndaCemþid ayini üzere oturduðunu anlatýr472.Anadolu Selçuklu minyatürlerinde de altýnyaldýzlý tahtlar görüyoruz (R. 65, 66). Ayrýcagünümüze gelmiþ bazý tunç plaklar ve figürlerintaht süsü olarak kullanýldýðý düþünülmektedir473

(R. 74). Bu düþüncenin doðruluðunu kabuledersek, madenin taht yapýmýnda vesüslemesinde kullanýlan bir malzeme olduðugörülmektedir.

76

71. Resim: H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.

72. Resim: Sedefli Taht, TKSM, Ýstanbul.

Anadolu Selçuklu Ýmparatorluðunun daðýl-masýndan sonra kurulan beyliklerin taht-larýnýn genellikle daha sade olduðugörülür. Örneðin Ýbni Batuta seyahat-namesinde Eðridir Sultaný Dündar Bey’inoðlu Ebu Ýshak Bey’in Ramazan ayýboyunca yere serilmiþ bir halý üzerindeoturup, büyük bir yastýða yaslandýðýnýanlatýr474. Beyliðin gücüne göre tahtsalonlarýnýn daha gösteriþli olabildiðiniyine ayný kaynaktan anlýyoruz. AydýnoðluBeyliðinin Sultaný Mehmed Bey’insarayýnýn görkemini anlatan Ýbni Batuta,ortasýnda havuz bulunan bir taht salo-nundan söz eder: “... Havuzun herköþesinde tunçtan bir aslan heykeli olup,aðýzlarýndan sular akmakta idi. Salonundört tarafýnda birbirine bitiþik ve üzerleri

kumaþlarla döþeli sedirler bulunuyordu.Sedirlerden birinin üstünde sultanýn tahtý yeralmakta idi. Buraya geldiðimiz zaman Sultankendi eliyle minderini kaldýrarak, bizimleberaber ayný sedir üzerine oturdu...”475.

Bu beyliklerden biri olan ve sonragüçlenerek bir imparatorluk haline gelenOsmanlýlarýn erken dönemlerinde altýn tahtkullanýp, kullanmadýklarý hakkýnda bilgimizolmamakla birlikte, Türklerin Orta Asya’dangetirdikleri altýn taht geleneðinin OsmanlýÝmparatorluðu döneminde de sürdüðünü bili-yoruz. Günümüze gelebilen bir altýn tahtörneði, Topkapý Sarayý Müzesi’nde HazineDairesinde sergilenen altýn kaplamazebercetlerle süslemeli tahttýr (R. 75), (Kat.No.12). Ayrýca minyatürlerde ve padiþah

77

74. Resim: Tunç Plak, Sadberk Haným Müzesi, Ýstanbul.

73. Resim: Hintkari Taht, TKSM, Ýstanbul.

75. Resim: Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.

portrelerinde de daha baþka altýn tahtlargörülmektedir (R. 76, 77, 78, 79).

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemden Osmanlý Ýmparatorluðunun sondönemlerine kadar altýn taht geleneðinisürdürdükleri anlaþýlmaktadýr. Altýn tahtgeleneði öteki Doðu toplumlarýnda da yaygýnolarak görünmektedir. Günümüze gelmiþ bazýÝran tahtlarý bunu kanýtlar (R. 80, 81). Hindis-tan’da da altýn taht geleneðinin varlýðý, yazýlýkaynaklardan anlaþýlmaktadýr. Ýbn-i Batuta,Hint Sultaný Muhammed Þah ibn SultanGýyaseddin Tuðluk Þah’ýn halis altýndan, ayak-larý mücevherli tahtýnýn yüksekliðinin 23 karýþ,geniþliðinin bunun yarýsý kadar olduðunu,çeþitli parçalardan oluþan tahtýn altýn olduðuiçin bir çok kiþiler tarafýndan taþýnabildiðinibelirtir 476.

Altýnýn simgesel olarak güneþle gümüþünde ayla birlikte düþünülmesi, Osmanlýlarda dasürmüþtür. Vehbi’nin dizeleri bunu dile getirir:

78

76. Resim: “Kanuni ile Barbaros”, Minyatür, 1558, Arifi,Süleymanname, H. 1517, y. 360 a, TKSM, Ýstanbul.

77. Resim: “Kanuni’nin Erdel Prensini Kabulü”, Minyatür,1568-1569, Nüzhet el- Esrar el Ahbar der Sefer-i Sigetvar,

H. 1339, y.16b, TKSM, Ýstanbul.

R.78 “I. Mahmud”, Minyatür, Kebir Musavver Silsilename,III. Ahmed Ktp. 3109, TKSM, Ýstanbul.

“...Zer-ü sim adý imiþ þems-ü kamer

Böyle esma da semadan mý iner...” 477.

Mevlana’nýn Mesnevisi’nde de güneþ vealtýn arasýnda bir iliþki kurulduðu görülür. Hz.Süleyman, Sebe Melikesinin elçilerine þöyleder: “…Siz, yer altýndaki madeni altýn halinegetiren bir yýldýza, güneþe tapýnýyorsunuz…”478.

Gümüþ Tahtlar

Büyük Selçuklular döneminde gümüþüntaht yapýmýnda sýk kullanýlan bir malzeme olupolmadýðýný söylemek için yeterli kanýtýmýz yok-tur. Ancak, Sultan Alparslan’ýn kýzýnýn halifelikveliahtý Udetu’d-din ile evlilik törenindedamadýn vekili olan halifelik vezirinin oðluAmidu’d-devle ibn Cehir’in gümüþ bir kürsüyeoturduðu bilinir 479.

Beylikler döneminde de gümüþ bir tahtýnvarlýðý anlaþýlmaktadýr. Sarý Saltuk’un OsmanGazi’ye (1281-1326) Rum Tekfurunun kýrmýzýatlas otaðýný ve gümüþ tahtýný verdiði kay-naklarda anlatýlmýþtýr480.

Osmanlýlar Döneminde de gümüþün tahtyapýmýnda kullanýlan bir malzeme olduðunubiliyoruz. Günümüze gelmiþ bir örnek bugünTopkapý Sarayý Müzesi’nde Kutsal Emanetlereayrýlmýþ olan gümüþ üzerine altýn yaldýzlý taht-týr (R. 82) (Kat. No. 15).

Günümüze gelebilen bu tahtýn dýþýndagezginlerin anlattýklarýndan baþka gümüþ taht-larýn da var olduðunu anlýyoruz. Lady Craven,kaldýðý evin penceresinden sultaný kayýktagümüþ bir divanda otururken gördüðünüanlatýr 481. Tahtýn tümünün gümüþten yapýl-masýnýn yaný sýra gümüþün, ahþap tahtlarýn bazýkýsýmlarýnda da kullanýldýðý anlaþýlmaktadýr.Galland 1673’te Edirne’de Sultan IV.Mehmed’in çadýrýnda ahþaptan yapýlmýþ,kolçaklarýnda gümüþten birer topuzu olan birtaht görmüþtü482.

Bir baþka gümüþ taht ise 1598 nisanýndaBaðdat beylerbeyliðine tayin olunan HasanPaþa’nýn 40-50.000 kuruþ sarfederek yaptýrttýðý

79

79. Resim: “III. Mustafa”, Minyatür, Kebir Musavver Sil-silename, III. Ahmed Ktp. 3109, TKSM, Ýstanbul.

80. Resim: Çar Boris Godunov’un Tahtý, Altýn Kaplama,1604, Kremlin Orujeyna Palata, Moskova.

gümüþ tahttýr 483. Bu tahtýn çok gösteriþliolduðu da kaynaklarda belirtilir: “...Baðdad va-lisi iken 40-50 bin guruþluk bir serir-i simiyeihdas ve Kah-ý behiþt ile tesmiye edüb sim-ihamdan eþcar ve tarih ve asar makulesi ismarile bir mertebe tezyin etmiþler ki makule erbab-ý tasavvur hayran olur idi...” 484. Cennet köþküile adlandýrýlan ve bükülmüþ gümüþtenaðaçlarýn süslediði bu taht, automata denilenhareketli mekanizmalarý anýmsatýr. Doðukültüründe sýk görülen bu tip mekanizmalar,Ýslam dünyasýnda 9. yüzyýldan beri kul-lanýlmýþtýr. 827’de Baðdat halifesi Ma’mun’unçeþitli mekanik kuþlarla altýn ve gümüþtenyapýlmýþ bir aðacý vardý 485. 917’de Abbasi Hal-ifesi Muktedir’e gelen Bizans elçileri, AðaçSarayý denilen yerde 500 dirhem aðýrlýðýnda

gümüþten bir aðaca tünemiþ gümüþ kuþlarýnþakýdýðýný görüp þaþýrmýþlardý. Aðacýn 18 dalýolup, her birinin pek çok sürgünü vardý ve bun-larýn üzerine küçüklü büyüklü altýn ve gümüþkuþlar tünemiþti. Aðacýn dallarýnýn çoðugümüþten, bir kýsmý da altýndandý ve rengarenkyapraklarý gökyüzüne uzanýyordu. Rüzgarestikçe, aðacýn yapraklarý sallanýr, kuþlar cývýl-daþýp, ötüþürdü 486. Daha geç dönemde Clavijo,Moðol Ýmparatoru Timur’un büyük hatunununçadýrýnda bir adam boyunda altýndan bir aðaçgörmüþtü. Aðacýn meyvalarý yakut, zümrüt,zebercet ve firuze idi. Dallarýn üzerine altýndanyapýlmýþ küçük kuþlar kondurulmuþtu. Kuþlarýnbir kýsmýnýn kanatlarý, uçuverecek gibi açýktý487.

Hindistan’da da taht salonlarýnýn böyleyapay aðaçlarla süslendiðini Ýbn-i Batuta’danöðreniyoruz: “…Renkli ipekten sun’i aðaçlaryapýlarak bunlarýn üzerleri de yine sun’i çiçek-lerle donatýlýr. Bu sun’i aðaçlar, üç sýra halindekabul dairesine dizilerek, her iki aðaç arasýna,örtüsü ile birlikte minderi de bulunan altýn birkürsü konulur…” 488.

Bu tür aðaçlarýn yapay bir cennetgörünümü oluþturduðuna ve Hz. Süleyman’ýntahtýna öykünüldüðüne yukarýda deðinilmiþti.Ancak burada ilginç olan durum bir paþanýn dabu tür gösteriþli bir tahta oturmasýdýr.

Taht Tipleri

Sedir Biçimli Tahtlar

Bu tipteki tahtlarýn Türkler tarafýndan herdönemde kullanýldýklarý betimlerden vegünümüze gelen örneklerden anlaþýlmaktadýr.Karahanlýlar döneminden bir taht betimi,Munçaktepe’de bulunmuþ olan tunç birhokkanýn üzerinde yer almaktadýr (R. 83).Esin, betimde görülen kiþinin bir Karahanlýprensi olduðunu düþünmektedir489. Prens tahttabaðdaþ kurmuþ oturmaktadýr. Tahtýn baðdaþkurarak oturmaya elveriþli oluþu nedeniylesedir tipinde tahtlar arasýna almayý uygungördük. Tahtýn oturma yeri düzdür. Altýndaçapraz ayaklar olduðu görülür. Tahtýn iki yanýn-da birer direk yer almakta, bu direkler altta

80

R.81 Çar Aleksey Mihailoviç’in Tahtý, Ahþap üzerine altýnve gümüþ kaplama, 1667, Kremlin Orujeyna Palata,

Moskova.

geniþleyerek birer ayak daha oluþmaktadýr.Tahtýn iki yanýnda direklerin dýþ tarafýndaprensin baþýný çevreleyen birer kývrýmlý süslemegörülür. Esin, bunlarýn Karahan-lý edebiyatýnda zaman ve kutsimgesi olan birer evren (ejder)olduðunu düþünmektedir 490.

Büyük Selçuklular döne-minden ise, günümüze gelen ör-nek olmamakla birlikte, betim-lerde çok sayýda sedir biçimindetaht görülmektedir. Ayrýca yazýlýkaynaklarda da tahtlarýn ikikiþinin oturabileceði þekildegeniþ olduðunu düþündürenanlatýmlar vardýr. Örneðin; Sul-tan Melikþah, Osman bin melikDavud’u kabulünde, seririndeninerek onu kucaklamýþ veberaberce serire oturtmuþtur491.

Betimlerde de sedir tipindetahtlar görmekteyiz. Bunlar,

hükümdarýn rahatça baðdaþ kurup oturabile-ceði geniþliktedir. Selçuklu Sultaný II.Tuðrul’un taht sahnesinde hükümdarýn böylebir tahta oturduðu görülür (R. 84). Tahtýn düzbir arkalýðý ve iki yanda üç dilimli birer topuzlasonlanan direkleri vardýr. Bu topuzlarýn üç dil-imli bir taca benzeyen formu, tahtsüslemelerinde daha sonralarý yaygýn bir biçimolmuþtur. Büyük Selçuklular dönemine aitkeramik bir tabakta da ayný forma rastlýyoruz(R. 85). Bu tabaktaki taht sahnesinde ayný for-mun tahtýn arkasýnda hükümdarýn baþýüzerinde yer aldýðý görülür. Ancak bununtahtýn arkalýk kýsmýnýn bir parçasý mý olduðu,ya da asýlmýþ bir hükümdarlýk tacý mý olduðupek anlaþýlmamaktadýr. Ancak arkalýkta aynýformun kullanýldýðý daha geç tarihli örnekler,bu formun arkalýk süsü olma olasýlýðýnýgüçlendirmektedir. Örneðin; Süleyman-name’de yer alan bir minyatürde tahtýnarkalýðýnýn ortasýnda ayný form görülür (R. 86).Büyük Selçuklulardan Osmanlýlara kadar aynýformun taht betimlerinde yer almasý, bu for-mun kalýcýlýðýný gösterir. Bu kalýcýlýðýn nedeniformun simgesel anlamý olsa gerektir. Biçimaçýsýndan üç yapraklý denen Selçuklu taçlarýna492 benzeyen bu formun Ýran taç geleneðiyleiliþkili olduðu düþünülebilir. Sasani krallarýnýn

81

82. Resim: Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht, Gümüþ,TKSM, Ýstanbul.

83. Resim: “Taht Sahnesi”, Tunç Hokka, y. 925-1220, Munçaktepe’de bulunmuþ(E. Esin, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi, Lev XCIX/a’dan).

kabul törenlerinde tavana asýlý taçlar kul-landýklarýný biliyoruz 493. Daha geç dönemdeCami üt -Tevarih minyatürlerinden birinde debaþýnda üç yapraklý Selçuklu tacý ile oturanfigürün baþý üstünde bir asma taç görülmekte-dir (R. 87). Taht arkalýklarýnda yer alan bu for-mun Sasani asma taçlarýndan gelen birgeleneðin devamý olduðu düþünülebilir. SultanTuðrul’un tahtýnýn direklerindeki süsleme dekarakteristiktir.Bu direkler ortada düz bir þeritiki yanda da birer inci dizisiyle süslüdür. Ýnci

dizisi biçimindeki bu süslemedaha sonra Anadolu Selçuklu-larý tarafýndan da kullanýlan birsüslemedir. Tahtýn ayaklarýnýnþekli ise, tam anlaþýlamamaklabirlikte birer hayvan baþý þek-linde sonlanmaktadýr. Bu hay-vanýn ne olduðu pek bellideðildir. Ancak yüzünde kork-muþ bir ifade görülür.

Bir baþka duvar kaplamasýn-da da bu tahta benzeyen bir tahtbetimlenmiþtir (R. 88). Tahtyine iki yanda topuzlara sahiptir.Ancak bu topuzlar SultanTuðrul’un tahtýndakiler gibi üçdilimli deðil, sivridir. Tahtýn

bacaklarý ise, önce giderek daralan, sonra aþaðýdoðru geniþleyen bir formdadýr. Orta bölümdebir bilezik yer alýr. Ayaklar ise daha geniþtir.Tahtýn arkalýðý ise topuzlarýn üzerinde dilimlibir þekilde devam etmektedir. Bu dilimli arkalýkda kalýcý bir form olmuþtur. Arkalýklardagörülen bu motifin bulutlarý simgelediði ve bumotifin kökeninin Çin ve Moðol örneklerindengeldiði ileri sürülmektedir 494. Fux ise bu motifindörtlü biçimini yýldýz olarak nitelemektedir 495.Ancak taht arkalýklarýnda görülen bu motifinÝslam kitap sanatlarýnda kullanýlan þemsemotifinin yarým biçimini anýmsattýðýný dabelirtmekte yarar vardýr. R. 89’da bir þemsemotifi görülmektedir. Motif dikinebölündüðünde ise tahtlarda görülen dilimliarkalýklara benzeyen bir form ortaya çýkmak-tadýr. Güneþin stilize bir anlatýmý olan þemsemotifinin kökeni hakkýnda yapýlmýþ bir çalýþ-maya rastlamadýk. Ancak tahtlarda kullanýlanbu motifin Orta Asya kökenli olma olasýlýðýgüçlüdür. Çünkü bu motif, Orta Asya duvarresimlerinde elbiselerin yakalarýnda karþýmýzaçýkmaktadýr (R. 90, 91). R. 92’de ise bu motifebenzeyen bir þemse görülmektedir. Bu tür þem-seler, Osmanlý minyatürlerinde de taht arkalýk-larýnda yer alýr (R. 93). Bu formun abartýlarakkullanýldýðý bir Ýran minyatürü, motifin güneþile iliþkisini açýkca gösterir. Tahtýn arkalýðýnýnortasýnda küçük bir güneþ motifi yer almaktadýr

82

85. Resim: “Tahtta Oturan Hükümdar”, Keramik Tabak,Rabeneu Koleksiyonu.

84. Resim: “Tahtta Oturan Sultan Tuðrul II”, Þtuk Pano’dan detay, 1195, Penn-sylvania Museum of Art, Pennsylvania.

(R. 94). Bu tipte bir Ýran tahtý bugün de mev-cuttur (R. 95). Osmanlý tahtlarýnda da bumotifin kullanýldýðýný göreceðiz. Tahtlarda kul-lanýlan güneþ motiflerinin tahtýn gökselanlamýna iþaret eden bir simge olduðudüþünülebilir.

Büyük Selçuklularýn sedir biçiminde taht-larýnýn karakteristik bir tipi de arkalýðýn ikiyanýnda sivri topuzlar bulunan tahtlardýr.Keramik tabaklar üzerindeki taht sahnelerindede böyle iki yanýnda topuzlar yükselen arkalýðasahip tahtlar görülür. Bu topuzlar genelliklesivridir ve bazen çifte topuzlu ya da üç boðum-lu topuzlu olabilmektedirler. Bu tahtlarýnbacaklarý ise kýsadýr, ayaklar ise sivri ya da düzolabilmektedirler. Bu tabaklarda dikkati çekenbir nokta ise tahtýn altýnda ve bazen topuzlarýnüstünde görülen uzun kuyruklu kuþlardýr (R.96, 97). Ýstemi Kaðanýn tavus kuþlarý tarafýn-dan taþýnan tahtýný anýmsatan bu kuþlarýn tahtsahnelerinde karþýmýza çýkan simgesel anlatým-larýn bir parçasý olduðu kuþkusuzdur. Dorn, bukuþlarýn tavus kuþu olduðunu ve deðiþik simge-sel anlamlarý olabileceðini belirtir. Ona göre, bukuþlar cennet görünümü yaratmak amacýylakullanýlmýþ ya da kozmolojik bir anlamý olankuþlardýr 496.

Mevlana’nýn Mesnevisi’nde tavuskuþlarýnýn önemli bir yer tuttuðu görülür.Mevlana, baþý kesilmesi gereken dört kuþunkaz, tavus, kuzgun ve horoz olduðunu ve bun-larýn simgesel anlamlarýný belirtir. Ona göre;“…Kaz hýrstýr, horoz þehvet. Makam tavusabenzer, kuzgun dileðe…”497. Böylece tavuskuþunun makam ile ilgili bir simge de olabile-ceði anlaþýlýr. Ayrýca yine ayný kaynakta tavuskuþunun yüzünün kuþluk vakti güneþine ben-zetildiði de görülür. Öyküye göre, avlanmaktankorktuðu için kanatlarýný yolup, atan bir tavuskuþuna oradan geçen bir hakim þöyle der: “…Okanatlarý yolma ki bir daha yerine yapýþmaz. Eygüzel yüzlü, yasa düþüp yüzünü yýrtma. Kuþlukgüneþine benziyen o güzelim yüzü yýrtmak, yan-lýþ bir iþtir. Böyle bir yüzü týrnakla yaralamakkafirliktir. Ay bile onun ayrýlýðý ile aðlamada…”498. Öykünün devamýnda da tavus kuþunun

kanatlarýnýn cennete benzetildiði görülür:“…O cennete benzeyen kanatlarý yolma. Oyollarý kaplayan kanatlarý koparma…” 499.

Yine keramik tabaklar üzerinde görülentaht sahnelerinde iki yandan topuzlu birarkalýða sahip, ancak ayaklarýn gösterilmediðitahtlar dikkati çeker (R. 98). Bu örnekte yandireklerin örgülü bir süslemeye sahip olduðugörülür. Bu tipte örgülü direkleri olan ancaktopuzlarý bulunmayan örnekler de vardýr (R.99,100). Bu tahtlarýn bacak ve ayaklarý yoktur.Hükümdar yalnýzca minder üzerinde otururgözükmektedir. Büyük Selçuklu dönemindeminderin de bir hükümdarlýk simgesi olduðubilinir. El- Hüseyni, Sultan Tuðrul’un HalifeKaim Biemrillah’ý karþýlamaya gittiði zamanonun serdakýný görünce yere kapanýp yedi defayeri öptüðünü, bunun üzerine halifenin min-derini ona uzattýðýný ve Sultanýn da bu minderialarak önce öpüp, sonra yere serip oturduðunu

83

86. Resim: “Ýran Elçisinin Kabulü”, Minyatür, Süleyman-name, H. 1517, y. 332 a, TKSM, Ýstanbul.

anlatýr500. Bazý keramik tabaklar üzerinde yeralan taht sahnelerinde hükümdarýn oturduðutahtýn yalnýzca bir sýrt yastýðý ve minderdenoluþtuðu görülür (R. 101). Bu sahnelerdesimgesel anlatýmýn yoðunluðu dikkati çeker.Tahtýn ayaklarýnýn olmasý gereken yerde içindebalýklarýn yüzdüðü bir su (R. 99, 101) baþýnýnüstünde ise bazen yarýsý gözüken bir güneþ (R.102), bazen de yine yarým güneþe benzer birbölüm içinde kývrýk dallý süslemeler (R. 101)görülür. Bazen leoparlar (R. 85) ve kuþlar (R.97) da bu sahnelerde yer alýr.

Ýki yanýnda sivri birer topuz bulunan, ayak-larý da (R. 88)’deki gibi önce daralýp sonrageniþleyen formdaki tahtlarýn Anadolu Selçuk-lularý döneminde de devam ettiði görülür.Varka ve Gülþah Mesnevisi’ndeki minyatür-lerde bu tipte pek çok taht vardýr (R. 65, 66).Ayrýca bu tipin benzerleri öteki Ýslamülkelerinde de görülür. Örneðin; Musul’da1199 yýlýnda yapýldýðý düþünülen Kitap at-

Tiryak’ta yer alan bir minyatürde de sivri topuz-larla sonlanan yanlarý direkli bir taht görülür(R. 103 ).

Sedir tipinde, arkalýðýnýn iki yanlarý topuzlarla sonlanan direkli tahtlarýn 12. yüzyýlda ve13. yüzyýl baþlarýnda Selçuklular’da ve ötekiÝslam ülkelerinde yaygýn olduðu anlaþýlmak-tadýr.

Anadolu Selçuklularý dönemindengünümüze gelebilen bir taht örneði, bugünAnkara Etnoðrafya Müzesi’nde bulunmaktadýr(R. 104), (Kat. No. 5). Bu taht da geniþ,arkalýklý bir sedir tipindedir. Arkalýk iki yandada devam etmektedir. Bu taht Müze’yeAnkara’daki Kýzýlbey Camii’nden getirilmiþtir.Bu nedenle tahtýn maksure olarak nitelendiðigörülür 501.

Camilerde maksure yapýlmasý hakkýndaÝbn-i Haldun Ýslamiyetten önce böyle birgelenek olmadýðýný, ilk kez halife Muaviye bin

84

87. Resim: "Taht Sahnesi", Minyatür, Cami-üt Tevarih, Edinburgh University Library, Edinburg.

Ebu Süfyan’ýn býçaklandýktan sonra sakýngan-lýk önlemi olarak mescitteki namaz yerinde birmaksure yaptýrdýðýný, bir baþka rivayete göre deilk kez maksure yaptýranýn yine býçaklandýktansonra Mervan bin Hakem olduðunu belirtir 502.

Elimizdeki tahtýn boyutlarýnýn uzanýp yat-maya elveriþli olduðu, bu tür tahtlarýn gündüzoturmak gece de yatmak üzere kullanýlabile-ceðine dikkat çeken araþtýrmacýlar da vardýr 503.Sedir tipinde tahtlarýn yatak olarak nite-lendirildiðine yukarýda da deðinilmiþti. BugünAnadolu’da Urfa yöresinde geceleri açýk hava-da yatmak için kullanýlan geniþ yataklara “taht”adýnýn verilmesinin bu geleneðin devamýolduðu düþünülebilir. Bu tahtlar önceleriahþaptan yapýlmalarýna karþýlýk, sonradandemirden yapýlmaya baþlanmýþlardýr (R. 105).Yataklara bu adýn verilmesinin ikinci bir nedeniolarak da biçimlerinin taht biçimlerine ben-zemesi olduðu düþünülebilir. Yerden yüksekoluþu ve etrafýnýn düþmeyi önleyici parmaklýk-

larla çevrili oluþu, Ýslam dünyasýndaki yaygýntaht biçimlerini anýmsatmaktadýr.

Ünver, bu tahtýn camiye Ankara’da bulu-nan bir kasýrdan getirilmiþ olabileceðini ilerisürmektedir504 . Ancak bu konuda yeterli kanýtyoktur. Bazý araþtýrmacýlar da Ankara’dakiKýzýlbey Camii’ndeki öteki aðaç iþlerini deðer-

85

88. Resim: “Taht Sahnesi”, Þtuk Pano, 12. yy., Louvre Müzesi, Paris.

89. Resim: Þemse Motifi.

lendirerek, minberin þerefe altý panosu ileþerefe korkuluðunun arasýnda yer alan birsüsleme frizinin tahttaki örneðe çok benzediði-ni, ayrýca bu süslemenin benzerlerinin AnkaraAhi Þerefeddin Camii ve Çorum Ulu Cami-i’nde görüldüðünü belirtmiþlerdir 505. Ancak busüslemelerin benzerliði, tahtýn camide kul-lanýlan bir maksure olduðunu kanýtlamayayeterli deðildir. Çünkü dönemin tipik süslememotifleri tahtlar üzerinde de kullanýlmýþ ola-

bilir. Öte yandantahtýn arkalýðýndayer alan kitabe debu tahtýn bir sultaniçin yapýldýðýnýgöstermektedir.

Tahtýn saðyanýndaki kitabede“…Sultan-ül muaz-zam þahinþah-üla’zam maliki…”, solyanýndaki kitabedede “…(Sel)çukKeyhüsrev bir Kýlýç

Arslan nasýrý Emir-ül mü’minin…” yazmak-

tadýr.

Burada sözü edilen Kýlýç Arslan oðlu Key-

86

90. Resim: “Bodhisatva”, Ýpek üzerine resim, 10. yy., Indische Kunstabteilung Staatliche Museen, Berlin.

92. Resim: Þemse Motifi.

91. Resim: Ýþlemeli Yaka,Museum of Oriental Culture,

Moskova.93. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleymanname, y.

71a, TKSM, Ýstanbul.

hüsrev’in kimliði hakkýnda Ünver, II. Keyhüs-rev (1246-1283) olduðunu 506, Bacýnoðlu ise I.Keyhüsrev (1192-1210) olduðunu söylemekte-dir 507. Selçuklu tahtýnda dört tane Kýlýç Arslan

adýnda sultan oturmuþtur. Bunlardan Keyhüs-rev adýnda oðlu olup tahta çýkanlar, II. KýlýçArslan ve IV. Kýlýç Arslan’dýr. II. Kýlýç Arslan’ýnoðlu I. Keyhüsrev’dir. IV. Kýlýç Arslan’ýn oðlu daIII. Keyhüsrev’dir. II. Keyhüsrev ise, AlaeddinKeykubat’ýn oðludur508. Ünver II. Keyhüsrev’inadýný vermekle birlikte, dönem olarak III. Key-hüsrev’in dönemini göstermiþtir. Burada biryazým hatasý olduðu anlaþýlmaktadýr.

Ankara’daki Kýzýlbey Camii’nin ise SultanI. Keykavus döneminde (1210-1219) onunümerasýndan, sol kol beylerbeyi olan Kýzýlbeytarafýndan yaptýrýldýðý ve 1299’da GermiyanSultaný I. Yakup Bey tarafýndan onartýldýðýbilinir 509. Ancak tahtýn camiyle ayný tarihte

yapýlmamýþ olduðu bu bilgilerden anlaþýlmak-tadýr. Çünkü caminin yapýldýðý düþünülendönemde I. Keyhüsrev’in ölmüþ olduðu anlaþýl-maktadýr. Belki de sultanýn tahtý, ölümündensonra camiye maksure olarak kullanýlmasýamacýyla getirilmiþtir. Tahtýn camiye geti-rilmesinin 1299 yýlýndaki onarýmda olduðu dadüþünülebilir. O zaman da III. Keyhüsrev’inölümünün üzerinden 16 yýl geçmiþ olduðugörülmektedir. Her iki olasýlýk da tahtýn hangiKeyhüsrev’e ait olduðu yolunda bir açýklama

87

95. Resim: Taht-ý Tavus, Ahþap, y. 1800, Gülistan Sarayý,Tahran

94. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, MS. 20, f. 138r,Edinbourgh Library, Edinbourgh.

96. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy., FreerGallery of Art, Washington.

getirmemektedir. Yalnýzca tahtýn camiyle aynýzamanda yapýlmadýðý ortaya çýkmaktadýr.Dolayýsýyla maksure olarak yapýlmadýðý, belkisonradan bu amaçla kullanýldýðý anlaþýlmak-tadýr.

Kitabede yer alan sözlerin yaný sýra, araklýk-lý bir sedir tipinde olmasý, elimizdeki tahtýn tahtolarak kullanýlmamýþ olsa da, yalýn formuyla

taht tiplerine bir örnek oluþturduðu kabuledilebilir.

Beylikler döneminde de sedir tipinde taht-larýn kullanýldýðý yazýlý kaynaklardan anlaþýl-maktadýr. Ýbn-i Batuta, Birgi Sultaný AydýnoðluMehmed Bey’in kendi eliyle minderinikaldýrarak, kendileriyle birlikte ayný sedir üzeri-ne oturduðunu anlatýr 510. Yine ayný kaynaktantahtýn yerine kullanýlan halýlar olduðunu anlý-yoruz. Batuta, Eðridir Sultaný Dündar Bey’inoðlu Ebu Ýshak Bey’in Ramazan gecelerindeyere serilmiþ bir halý üzerinde oturup, büyük biryastýða yaslandýðýný anlatýr 511. Bu dönemdengünümüze gelebilen minyatürlü eserlerolmadýðýndan tahtlarýn tipleri hakkýnda bilgiedinemiyoruz. Ancak 15. yüzyýldan günümüzegelebilmiþ bazý minyatürlerde bu dönemin taht-larý hakkýnda bazý bilgiler buluyoruz. KatibiKülliyatý olarak tanýnan eserde bulunan birminyatürde görülen taht, yine baðdaþ kurupoturmaya elveriþli geniþlikte, arkalýklý bir sedirtipindedir (R. 106). Tahtýn arkalýðý üç dilimliyarým bir þemseyi anýmsatýr formda olup, ikiyanda kývrýk bir süsleme görülür. Tahtýn ayak-larý da ayný biçimdedir. Bu arkalýðý kývrýksüslemeli tahtlarýn benzerlerine Moðol miny-atürlerinde de rastlýyoruz (R. 107). Ancak bun-

88

97. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy., ÖzelKoleksiyon.

99. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy., ÖzelKoleksiyon.

98. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 1227, Victoriaand Albert Museum, Londra.

lar, genellikle iki yanlarý kapalý biçimde olantahtlardýr. Bu tipteki tahtlarýn Çin etkili olduk-larý ve Moðollar tarafýndan benimsenip, kul-lanýldýklarý son yýllarda yapýlan bir araþtýrmadakanýtlanmýþtýr 512. Ýlhanlý dönemi tahtlarýnýn butipde olduðu ve Ýslam dünyasýnda Çin veMoðol etkilerini yansýttýðý anlaþýlmaktadýr.

Osmanlýlar’da ise erken dönemdengünümüze gelebilmiþ taht örneði olmamaklabirlikte, sedir tipinde tahtlarýn kullanýmýnýnsürdüðü günümüze gelebilen daha geç tarihliörneklerden ve betimlerden anlaþýlmaktadýr.Bu tipte tahtlar taþýnabilir tahtlar olup, sultan-lar tarafýndan seferlere götürülebiliyor ya dasaray içinde istenilen yere taþýnýlabiliyordu.

Günümüze gelebilen sedir tipinde en eskitaht, Hazine 2879 no.lu tahttýr. IV. Murad(1622-1640) tarafýndan Baðdat seferinde kul-lanýldýðý için yanlýþ olarak “IV. Murad Tahtý”olarak tanýnmýþtýr (Kat. No. 16), (R. 108).Ceviz üzerine abanoz kaplama yapýlmýþ, fildiþikakmalarla süslenmiþ olan taht, dikdörtgen birsedir tipindedir. Tahtýn arkalýðý küçük dilimliyarým þemse tipindedir. Kolçaklarý ise dikdört-gen olup, iki yanda ikiþer fildiþi küçük topuzlarývardýr. Tahtta fildiþi süslemenin kullanýlmýþolmasý, tahtýn tarihlendirilmesine yardýmcý

olmaktadýr. Eðer IV. Murad zamanýnda yapýlmýþolsaydý sedef süslemenin daha yoðun kul-lanýlmýþ olmasý gerekirdi. 16. yüzyýlýn ikinciyarýsýnda sedef süslemenin daha yoðun olarakkullanýldýðýný biliyoruz. O halde bu taht 16.yüzyýl ortalarýna doðru yapýlmýþ olmalýdýr 513.Tahtýn süslemeleri yalýn ve dengeli bir kom-pozisyon sunar. Tahtýn arkalýðýnýn ortasýndayuvarlak bir madalyon yer alýr. Madalyonun

89

100. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy. ilkyarýsý, Jacques O. Matoisson Koleksiyonu, Paris.

101. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 1219-1220,Arkeoloji Müzesi, Tahran.

102. Resim: “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy., J.A.Barlow Koleksiyonu.

ortasýna bir firuze kakýlmýþtýr. Madalyonun ikiyanýnda ise salbekli iki þemse motifi dikkatiçeker. Bu motiflerin çevresine de üç benkmotifleri serpiþtirilmiþtir. Arkalýðýn altýndakidikdörtgen bölüm bir küçük madalyon, ikiköþeleri yuvarlatýlmýþ dikdörtgenlerin alternatifdizilmesiyle süslenmiþtir. Bu süsleme kolçaklar-da da sürdürülmüþtür (R. 109).

Bir baþka sedir tipinde taht ise, aðaç üze-rine altýn kaplama olan tahttýr (Kat. No.12),(R. 110,111). Yanlarý kapalý ve arkalýklý birsedir tipinde olan taht dört gümüþ takoz üzer-ine oturmaktadýr. Tahtýn arkalýðý daha önceörneklerini gördüðümüz yarým þemsetipindedir. “Bayram Tahtý” olarak adlandýrýlanbu tahtýn tarihlendirilmesi tartýþmalýdýr. Müzerehberlerinde H.932 M.1585’te Vezir ÝbrahimPaþa tarafýndan Sultan III.Murad’a takdimedildiði ve Kuyumcubaþý Ýbrahim Beyle MýsýrlýDerviþ Bey tarafýndan imal edildiði anlatýlmak-

tadýr 514. Oysa diðer araþtýrmacýlarýn da belirttiðigibi515 Tarihçi Selaniki’nin anlattýðý taht dahafarklý özellikler göstermektedir: “... Ve geldük-leri günün irtesi hazret-i Padiþah-ý rub`-meskun içün tedbir ü tedarük olunan tuhaf uhedaya hazýrlanmaða ibtida olundý. Evvela sek-sen bin miskal altundan bir taht-ý zümürrüdin,ki enva’-i kýymeti cevahir ile müzeyyen vemurassa` ve mücevher olup, üstad-ý kamillerkemal-i letafetde tarh ve tarsi`eylemiþler,mesela edna cevher ki zeberced ve piruzedür,beyza-i kebuterden aþaða olaný komamýþlar veFirenk-pesend yakut rümmanileri ve kebud uzerd olaný ve zümürrüdin ki ef`iyi kör ide, begayet a`lalarýný nazara mergüb yerlerevaz`eyleyüp, bir vechile zib ü zinet virüp,kalemkarlýkda ve sevadde ol denlü ýzhar-ýkemal-i san’at itmiþler ki bu vechile numune-idevran hergiz görülmiþ ve iþidilmiþ deðildi.Ümra-i muhafaza-i Mýsriyye’den kýdvetü’l-ümerai’l-kiram nakkaþ ve ressam Derviþ Beð veDergah-ý ali müteferrikalarý zümresine ilhakbuyurýlan Kuyumcý Ýbrahim Beð san’atlarýylamükemmel olup kuruldý...” 516. Bu anlatýmagöre hediye edilen taht hem altýn olarak elimiz-deki tahttan daha aðýr, hem de üzerindekigüvercin yumurtasý büyüklüðündeki zebercetve firuzeler, gök yakutlar ve zümrütlerle dahazengin bir biçimde süslenmiþti. Elimizdeki tahtise yalnýzca zebercetlerle süslüdür. Selaniki’ninanlattýklarýndan elimizde bulunan altýn kapla-ma tahttan daha gösteriþli olduðu anlaþýlan butahtýn bugün ne olduðu bilinmemektedir.

90

103. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Kitab-at- Tiryak,Ms. Arabe 2964, Bibliotheque Nationale, Paris.

104. Resim: Anadolu Selçuklu Tahtý, Etnoðrafya Müzesi,Ankara.

Elimizdeki tahtla ilgili en erken kayýtlarPreyger’in de belirttiði gibi517, 1680 yýlýna aittir.7 Eylül 1680 tarihli bir Hazine sayým defterinde“...955 zeberced ile murassa altun taht-ý þerifaded bir ifraz...” denmektedir 518. Elimizdekitahtta da 954 zebercet vardýr 519. Zebercetlerdenbirinin kaybolduðu da III. Mustafa dönemine(1757-1774) ait bir belgede “...Bir zebercedi vesekiz paftasý nakýstýr...” diye belirtilmiþtir.Ancak, ilginç olan zebercetlerin sayýsýnýn 953olarak belirtilmesidir 520. Sonradan birzebercedin yerine konulduðu anlaþýlmaktadýr.

1640 tarihli Hazine sayým defterini incele-memiz mümkün olmamýþ, ancak bu defterdetahtlara iliþkin bilgi olmadýðý arþiv görevlisitarafýndan belirtilmiþtir. Bu bilginin doðruluðukabul edilecek olursa tahtýn 1640-1680 ta-

rihleri arasýnda yapýldýðý düþünülebilir. Çünküeðer 1640 tarihinde mevcut olsaydý, bu deðerlitahtýn Hazine’de bulunmasý gerekirdi. AyrýcaHazine malý olan eþyalarýn Hazine dýþýna çýk-masý halinde defterlerde belirtilmektedir.

Müze rehberlerine göre padiþahlarýn sondönemlere kadar bayram törenlerinde bu tahtaoturduklarý belirtilmiþtir 521. Elimizde SultanSelim III (1789-1807) ve Sultan Mustafa IV’ü(1807-1808) bu tahtta otururken gösteren ikiminyatür vardýr (R. 112, 113). Ancak bugeleneðin ne zaman baþladýðý bilinmemektedir.Koçu, bu tahtýn cülus törenlerinde kul-lanýldýðýný söylemektedir 522. Bayram tören-lerinde ise, Babüssaade önüne “Bayram tahtý”denilen küçük bir taht çýkarýldýðýný belirt-miþtir523. Uzunçarþýlý ise, cülus ve bayram tören-lerinde altýn iþlemeli taht kullanýldýðýný belirtir524. Uþaklýgil, anýlarýnda Sultan Reþad’ýnbayram töreni hakkýnda ayrýntýlý bilgi vermiþ,ancak taht hakkýnda yalnýzca “...Hazine-ihümayundan, tarihi bir kýymeti olduðundanbahsedilen altýn kaplý taht getirilmiþ, salonunkara tarafýna yerleþtirilmiþ bulunurdu...”525

demektedir. Ünüvar ise, tahtýn nasýl getirilip,kurulduðu hakkýnda ayrýntýlý bilgiler vermiþ,tahtý da daha ayrýntýlý tanýmlamýþtýr: “...Ýþbutahtýn oturulacak yeri ve arkasý kýrmýzý kadifeüzerine altýn sýrma ile iþlenmiþtir. Ve yine tahtýnarkasýnda yukarýda cevahirle müzeyyen bir tacvardýr. Ve iki yaný taraflarýnda altýn saçaklarýsarkar. Tahtýn ön tarafýnda kýymettar seccadeyayýlýr...”526. Bu anlatýmda tahtýn altýn olduðun-dan hiç söz edilmemekte, ayrýca arkasýnda bir

91

105. Resim: Taht-yatak, Demir, Özel Koleksiyon, Urfa.

106. Resim: “Sultanýn Meclisi”, Minyatür, Katibi Külliyatý,R.989, y. 229b, TKSM, Ýstanbul.

tac olduðu belirtilmektedir.

Bugün elimizde bulunan sedir tipindekitahtlardan biri de Topkapý Sarayý HazineDairesinde sergilenmekte olan Hintkari tahttýr(Kat. No. 17), (R. 114). Bu taht da üstündebaðdaþ kurmaya elveriþli geniþlikte, ancakdikdörtgen deðil yuvarlaða yakýn biçimde olup,üç kenarýnda alçak birkorkuluk vardýr. Bu tah-týn da Hazineye nasýlgirdiði ve tarihlendiri-lmesi tartýþmalýdýr. Koçu,bu tahta halk arasýnda“Þah Ýsmail Tahtý” denil-diðini ama hazineye Ya-vuz Sultan Selim zama-nýnda konulduðuna veÞah Ýsmail’den alýndýðýnadair bir kayýt olmadýðýnýsöylemektedir. TahtýnHind iþi olduðunu, Hin-distan’ýn Türk imparator-larý tarafýndan idare edil-diði dönemde yapýlmýþolduðunu, 1680 tarihli

bir hazine defterindeki adýnýn “Tahtý Key-kavus” olduðunu belirtmektedir 527. Ancak budefterde böyle bir kayýta rastlamadýk. Adýgeçen defterde tahtýn mý yoksa üzerindeki inci-lerin mi Hint iþi olduðu pek anlaþýlmayan birtahttan söz edilmekte ve bu tahtýn Harem’eHaseki sultana verildiði anlatýlmaktadýr:”...Halkari ve evzen pullu kar’i Hindi mükem-mel inci ile müzeyyen iki toplu döþemesile taht-ý þerif. Aded 1. Fi Þaban sene 91 bi hattýhümayun harem-i þerifte Devletli haseki sultanhazretleriçe inam olumakla teslim olunmuþtur.Telli Mehmed Efendi götürdü...”528.

Aktepe, Nadir Þah tarafýndan Sultan I.Mahmud’a hediye edilen Tahtý Keykavus’unbugün Topkapý Sarayý’nda bulunan tahtlardanbiri olmadýðýný Þemdanizade’ye dayanarakaçýklamaktadýr529. Önder ise Hintkari tahtýnNadir Þah tarafýndan hediye edilen tahtolduðunda ýsrarlýdýr 530.

Þemdanizade Mür’it-tevarih adlý eserindetahtýn tanýmýný yapmýþ ve tahtýn nasýl Ýstan-bul’a getirildiðini anlatmýþtýr: “...Taht-ý tavusAsitane’ye geldiði: Sultan Mahmud Han-ý mað-fur devrinde tafsili mahallinde tastir olunduðuvech Ýran Þahý Nadir Þah ile müsalaha olun-dukda taraf-ý devletden üç tuðlu KesriyeliAhmed Paþa Acem elçisi olub, yerine mu’in,Þah olmamaðla hedaya gerü Hazine-i amireye

92

107. Resim: “Sarayda Tören”, Minyatür, Cami üt Tevarih,H. 2153, y. 148b, TKSM, Ýstanbul.

108. Resim: H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.

getirilüb, Nadir Þah’dan kezalik elçi ba’s olu-nan, Han ile ibriþim týnablý gümüþ kazýklýhayme ve meþhur Taht-ý Tavus Baðdad’daalýkonup Ýran Þahý kim olur deyü Baðdad’dakalmýþdý. Bu anacek bellü baþlý Ýran þahý peydaolmamaðla, tavus tahtý, baht-ý,sultan-ý asrateveccüh edüp, Baðdad’dan Astane’yegetirüldü. Bu taht Hind padiþahlarýnýn meþhurTaht-ý tavus deyü mu’ teberleri; zac aðacýndanmasnu’ mücevherdir ki üzerinde kubbe vekubbe üzerinde þekl-i Tavus resm olunmuþ vederununda kapaklar var. San’atla her birindenbir suret çýkar; kimi rakseder, kimi saz çalar.Mengeneler ve teller ile tasni’ olunmuþ; bir bi-nazir tahtdýr. Nadir Þah Hind’e sefer edüp, pay-i taht-ý Hind’i berbad ettikde, hazine-i Hindi vemal-ý firavani ahz edüb bu tahtý dahi alup Ýran’agetürmüþidi. Kable’l-vefat Devlet-i Osmaniyeile müsalaha akabinde Sultan Mahmud Han’airsal etmiþidi. Yedi sene sonra Astane’ye gelmeknasib oldu...” 531.

Þemdanizade’nin anlattýklarýndan butahtýn automata tipinde mekanizmalý bir tahtolduðu anlaþýlmaktadýr. Ayrýca kubbeli olduðuve kubbesinde tavus kuþu figürü yer aldýðý dabelirtilmiþtir. Elimizdeki Hint iþi taht ise, butanýma uymamaktadýr. Elimizdeki taht, oval birsedir tipinde olup, aðaç üzerine altýn kapla-madýr (R. 115). 46 cm. yüksekliðinde boðum-lu dört ayak tarafýndan taþýnmaktadýr. Tahtýn

çevresi de 41 cm. yükseklikte bir korkuluklaçevrelenmiþtir. Tahtýn her tarafý açýk ve koyuluyeþil ve kýrmýzý minelidir. Bu mineli yüzeyde

ayrýca zümrüt, yakut ve aynýbüyüklükteki incilerle dal veçiçek motifleri iþlenmiþtir.Korkuluðun etrafýnda dokuzadet çam kozalaðý biçimindeyakutlarla iþlenmiþ tepeleri tekzümrütlü iki adet babalarývardýr. Ayrýca bir de ayak tabu-resi vardýr. Tahtýn üzerindekikubbenin sonradan söküldü-ðüne dair de bir kanýt yoktur.Bu nedenle elimizdeki tahtýnNadir Þah tarafýndan gönderi-len taht olduðunu söylemekolasý deðildir. 1680 tarihliHazine defterinde sözü edilen

93

109. Resim: H. 2879 No.lu Tahttan detay, TKSM, Ýstanbul.

110. Resim: Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.

111. Resim: Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.

tahtýn Hint iþi olduðunu kabul etsek bile,tanýmý bu tahta uymamaktadýr. Hazine defter-lerinde tahtýn üzerindeki deðerli taþlar tek teksayýlýp kaydedilirdi. Oysa elimizdeki tahttabulunan zümrüt ve yakutlardan hiç sözedilmemektedir. Bu nedenle tanýmý yapýlantahtýn, bu taht olduðunu söyleyemiyoruz. Elim-izdeki tahtýn bu tarihten sonra Hazine’yegirdiði anlaþýlmaktadýr.

Aslanlý Tahtlar

Aslanýn tahtlarda prehistorik dönemdenberi kullanýlan bir simge olduðunu görmüþtük.Çeþitli kültürlerde aslanýn kozmolojik bir simgeolarak kabul edildiðine yukarýda deðinilmiþti.Türklerin Uygur döneminden baþlayarak aslanýsimgesel deðeriyle kabul ettiklerini de biliyoruz.Tek tanrýlý dinlerin kabul edilmesiyle de Hz.Süleyman’ýn aslanlý tahtýnýn etkisiyle bu sim-genin yeni bir anlam kazandýðýný görmüþtük.

Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklusanatlarýnda da aslan sýk kullanýlan bir simgey-di. Büyük Selçuklu maden eserleri üzerindeaslanlý taht betimleri sýk görülür. Bir ibrikte yeralan taht sahnesinde Selçuklu tipinde ikiyanýnda topuzlu direkleri olan bir taht ve alttasýrt sýrta vermiþ kuyruklarý birbirine dolanmýþiki aslan görülmektedir (R. 116). Bir leðendeyer alan taht sahnesinde de yine tahtýn altýndasýrt sýrta vermiþ iki aslan figürü vardýr (R. 117).

Selçuklularýn aslanlý taht geleneðini OrtaAsya’dan getirdikleri düünülebilir. Ancak,aslan figürünün Ýran’da Sasaniler zamanýndanberi tahtlarda kullanýlan bir simge olduðubuluntulardan anlaþýlmaktadýr. Resim 52’detaht taþýyýcýsý olduðu sanýlan 532 bir çift aslanprotonu görülmektedir. Halife II. El Velid’eatfedilen heykelin kaidesinde yer alan aslanlarda Ýslamlýðýn ilk zamanlarda bu hayvaný simge-sel deðeriyle kabul ettiðini gösterir (R. 22).

Þehsuvaroðlu, aslanlý tahtlarýn erken

94

112. Resim: “Tahtta Oturan Sultan III. Selim”, Minyatür,Kebir Musavver Silsilename,III. Ahmet Ktp. 3109, TKSM,

Ýstanbul.

113. Resim: “Tahtta Oturan Sultan IV. Mustafa”, Minyatür,Kebir Musavver Silsilename, III. Ahmet Ktp. 3109, TKSM,

Ýstanbul.

dönemde Osmanlýlar tarafýndan kullanýldýðýnýsöylemekte, ama bu bilgiyi nereden aldýðýnýbelirtmemektedir533. Necipoðlu ise, Bon’a daya-narak Kanuni Sultan Süleyman’ýn kristal aslan-larý olan yatak gibi güneþlikli bir tahta otur-duðunu belirtir 534.

Bu örnek dýþýnda Osmanlýlarýn aslanlý taht-lar kullandýklarýna dair bir kanýt bulamadýk.Ancak Sultan I. Ahmed tarafýndan yaptýrýlansedefkari tahtta yer alan bu tahtýn aslan burcuile benzeþim kurulduðu dizeler 535 daha geçdönemde de aslanýn Osmanlý taht imgelemindeyer aldýðýný gösterir.

Baldakenli Tahtlar

Tahtýn üzerinin kubbe, tonoz gibi bir örtüelemanýyla kapatýlmasý, deðiþik bir taht formu-nun oluþmasýna yol açmýþtýr. “Baldakenli” diyeadlandýrdýðýmýz bu tipin Osmanlý dönemine aitörnekleri günümüze gelmiþtir.

Osmanlý tahtlarýnda karþýmýza çýkan buüzeri kapalý taht tipi, o dönemde sayeban veyasayepuþ denilen, güneþten koruyucu, gölgeverici bir örtü iþlevi taþýdýðýný düþündürür.Ancak ilginç olan durum, bu tipte tahtlarýnkapalý mekanlarda da kullanýlmýþ olmasýdýr.Özellikle yerleþik tahtlarýn bu tipte olduðuanlaþýlmaktadýr. Örneðin; Topkapý Sarayý’nda-ki Arz Odasý’nda, Has Oda’da ve Harem’debulunan tahtlar bu tiptedir. O halde tahtlardabu tipin kullanýlýþýný yalnýzca hava koþullarýnabaðlamak yanlýþ olur. Bu tipin bir geleneðindevamý ya da simgesel bir anlamý olduðu dadüþünülmelidir.

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde bu tipte tahtlar kullandýklarýnýgösteren bir taht betimi bulamadýk. Bu tiptekiTürk tahtlarýnýn bulabildiðimiz en reken tarih-li örneði Artuklu dönemine aittir. El Cezeri’ninOtomata adlý kitabýnda yer alan bir minyatürdeeðlence gemisi betimlenmiþtir. Sahnenin sað

95

114. Resim: Hintkari Taht, TKSM, Ýstanbul.

tarafýnda elinde mendil tutarak bir hükümdarpozunda oturan figürün tahtý baldakenli tipinyalýn bir örneði olarak kabul edilebilir (R. 118).

Baldakenli taht düþüncesinin nasýl oluþ-tuðu hakkýnda bazý varsayýmlarda bulunabiliriz.Taht sahnelerinde cepheden gösterilen hüküm-darýn baþýnýn kemer ya da kubbe biçiminde birçatý ya da bir güneþlik ile vurgulanmasý çeþitlikültürlerde alýþýk olduðumuz bir görünümdür.Bu görünümün baldakenin öncüsü olduðudüþünülebilir. Ancak bu görünümün çok çeþitlikültürlerde karþýmýza çýkmasý, taht sahnesininana figürünü belirtmeye yarayan, dikkati onayöneltmeye yarayan ortak bir anlatým olduðunugösterir. Örneðin; Orta Asya budist duvar res-imlerinde de ana figürün baþýnýn üstünde birgüneþlik yer almasý (R. 119), Ýslam sanatlarýn-da görülen taht sahnelerinde örneðin; Hz.Süleyman’ýn baþýnýn üzerinde bir kemer yeralmasý (R. 120), Hristiyan sanatýnda Hz.Ýsa’nýn bir niþ içinde veya bir kemer altýnda gös-terilmesi, taht sahnelerinde kullanýlan betim-leme dilinin ortak olduðunu gösterir.

Bu ortak betimleme dilinin dýþýnda kalanbazý taht sahneleri ise konumuz açýsýndanilginçtir. Örneðin; hükümdarýn baþýnýn üstündebir kumaþ parçasý tutan meleklerin betim-lendiði bazý taht sahneleri (R. 121) bukumaþlarýn simgesel bir anlamý olduðunudüþündürür. Bir baldaken gibi hükümdarýn baþýüzerinde tutulan bu kumaþlarýn kozmolojik birsimge olduðu ve geç Orta Asya sanatýndandevþirildiði düþünülmektedir 536.

Bugün kullandýðýmýz Baldaken sözcüðününde Baðdat ipeði anlamýna gelen “baldacchino”sözcüðünden gelmesi ve baþlangýçta çadýrlardakullanýlan bir kumaþ cinsi olmasý da 537 ilginçtir.

Baldakenin kozmolojik bir simge olarakkabul edilmesi de yine gökyüzü ile ilgiliinançlarýn bir devamýdýr. Türklerdegökyüzünün bir kubbe olarak düþünülmesi vebunun mimariye yansýtýlmasýna iliþkin deðer-lendirmelerde çadýr ve kubbe iliþkisinin kurul-duðunu görüyoruz 538. Baldakenin de bir çadýrgibi gökyüzünü simgelemesi ilginçtir. Ýslamlýðýnkabulünden önce Türklerin elçi kabulleriniotaðda gerçekleþtirdiklerini görmüþtük.Osmanlý döneminde de çadýrlar içine tahtlarkurulduðunu gerek yazýlý kaynaklardan gerekseminyatürlerden görüyoruz. Ancak Osmanlýdöneminde üstü kapalý bir mekanda gerçek-leþtirilen kabul törenlerinde de göksel birsimgeye gereksinim duyulmasý ilginçtir. Ayrýcaçadýrlarýn içinde de baldakenli tipte tahtlarolduðunu ve bunlarýn yatak olarak kullanýldýk-larýný gezginlerin anýlarýndan öðreniyoruz. Gal-land, 1673’te Edirne’de Sultan IV. Mehmed’inçadýrýný gezmiþ ve burada araba kubbesi þek-linde ajurlu tahta ile örtülü bir yatak gör-müþtü539.

Arz Odasý tahtý kitabesine göre 1597-98yýlýnda yaptýrýlmýþtýr (Kat. No. 13), (R. 68).Arz odasýnýn tahtýnýn tavanýnda görülen laketarzý süsleme de budist geleneðin bir devamýgibi görünmektedir. 1419 yýlýnda Mirza Þahruhtarafýndan Çin’e yollanan temsilciler arasýndabulunan Gýyaseddin Nakkaþ 540, Çin Ýmpara-toru Dayming Han’ýn tahtýnýn kurulduðukürsüyü þöyle anlatýr: “…Biraz sonra bir kürsükuruldu. Kürsü, altýn benekli sarý Çin ipeði lieörtülü, bir yaný dört gez uzunluðunda üç köþelibir platformdu. Kürsüde anka, [ejderha] vediðer kuþ formlarý betimlenmiþti. Kürsününüstüne altýn bir iskemle (kursi) yerleþtir-ilmiþti…” 541. Ayrýca Gýyaseddin Nakkaþ, birbaþka gün Ýmparatorun baþýnýn üzerinde 10 gezyüksekliðinde sarý ipekten üzerinde birbirinesarýlmýþ dört ejderhanýn resimlendiði bir güneþ-lik de görmüþtü542.

96

115. Resim: Hintkari Taht

Arz Odasý’ndaki tahtta yer alan ejder vesimurg dövüþünü gösteren bu resimler, Osman-lýlarýn da bu efsanevi hayvanlarý benimsediðinigösterir (R. 122). Bir minyatürde otaðýn göl-geliðinde ejder ve simurg figürlerinin betim-lendiði görülür (R. 123).

Anka ya da simurg denilen kuþun KafDaðý’nda yaþadýðýna inanýlýr. Renkli tüylerlesüslü, yüzü insan yüzüne benzer, boynu gayetuzun, kendisinde her hayvandan bir iz olan bukuþla ilgili efsanelerden birinde bu kuþun bütünhayvanlarý avladýðý, hayvanlar tükeninceçocuklarý da avladýðý, bu yüzden oradaki halkýnpeygamberinin duasýyla kendisinin ve neslininyýldýrýmla öldürüldüðü anlatýlýr543. Bir söylen-ceye göre de Rüstem’in babasý Zal’i simurg ter-biye etmiþtir. Bir baþka söylenceye göre desimurg bir hakimin adýymýþ, Zal ondan terbiyeve tahsil görmüþtür544. Divan edebiyatýnda ankave simurg þairlerin dizelerinde sýk sýk geçenkuþlardýr. Ragýp Paþa’ya ait þu dizeler ilginçtir:

“…Bivücud olmak gibi yoktur cihanýn rahatýGör ki simurgun ne damý var ne de sayyadý var…”545.

Ejderha ise çok çeþitli kültürlerde varlýðýnainanýlan efsanevi bir yaratýktýr. Roux, ejder-hanýn Uzakdoðu’dan alýnan bir motif olduðu-nun düþünüldüðünü, ancak Ýran’da veYunanistan’da da ejderhaya rastlandýðýndan birBatý etkisinin de söz konusu olabileceðinidüþünmektedir546. Ejderhanýn hem göksel, hemde yer altýnda bulunan bir hayvan olduðunubelirten Roux, Ýslam sanatýnda da buna uygunolarak hem hayat aðacýnýn taþýyýcýsý olarak yeraltýnda, hem de havalarda uzun dalgalý vücuduile kývrýmlar yaparak kemerler ve tonozlarüzerinde betimlendiðini söylemektedir547. Esinde taht süsü olarak kullanýlan ejderhanýn hemkozmik hem de heraldik bir anlamý olduðunudüþünmektedir548. On iki hayvanlý Türk takvi-minin beþinci iþareti olan ejderha, Çin veUygur kozmolojisinde doðu yönünün, baharýn,gök renginin ve aðacýn simgesidir549. Ögel, ankakuþu ile ejdrha ve aðaç arasýndaki baðlantýyýKýrgýzlarýn Manas Destaný’nda yer alan birmasalla baðlantýlý görmektedir. Ancak masaldakara kuþ olarak sözü edilen bir kartaldýr. Ögel,bu kartalýn anka kuþu ile ilgili bir motifolduðunu düþünmektedir550. Masala göre;

97

116. Resim: “Taht Sahnesi” Ýbrikten detay, 1246-1247,Walters Art Gallery, Baltimore.

117. Resim: “Taht Sahnesi” Leðenden detay, 13. yy., Arke-oloji Müzesi, Tahran.

büyük bir aðacýn tepesinde yavrulayan kartalýnyavrularý bir ejderha tarafýndan yenilmektedir.Masalýn kahramaný olan Er-Töþtük ejderhayýöldürüp, yavrularý kurtarýr. Ancak o anda gelen

kartal Er-Töþtük’ü yutar.Yavrularý ona durumu anlatýn-ca da Er-Töþtük’ü tükürür veEr-Töþtük genç bir adam olur.Kartalýn sýrtýna binip, ülkesinedönerken kendi etiyle kartalýbesler. Ülkesine gelince kartal,onu yeniden tükürür ve gençbir adam haline getirir551.Kuþun hayat aðacýna tünemesinedeniyle kendisinde iyileþtiri-cilik yeteneði bulunduðuanlaþýlmaktadýr.

Ayrýca bu tipte tahtlarýntavanlarýna küre biçiminde,deðerli taþlarla süslü askýlarýnasýldýðýný biliyoruz. Arz OdasýTahtýnýn çeþitli askýlarý Hazine

sayým defterlerinde belirtilmiþtir:

“...Altun top üzere hurda yakut ve firuze ilemurassa 15 dizi incü ile müzeyyen sagir kýt’a arzodasý askýsý. Adet 1.

Top ve incüsü ve darasýla dirhem 110.

Mevcuttur müþahede olundu ifraz.

Ýþaretler.

Yakut 14, firuze 10, bilcümle topu ve incüsü vedarasýla 110 dirhemdir. Mevcuttur müþahedeolundu. Fi sene 127. Ýmza. Ýfraz...” 552.

“...Hurda yakut ve firuze ile müzeyyen altuntoplu ve incü askýlý kebir kýt’a arz odasý askýsý.

Adet 2.

Bilcümle darasýla dirhem 1055. Mevcutturmüþahede olundu. Ýfraz.

Ýþaretler.

Yakut 73, firuze 85, inci dizi adet 52 ve diðer45, 97. Mevcuttur müþahede olundu. Fi sene 127.Ýmza. Mande...” 553.

Üzerindeki mücevherler nedeniyle pýrýlpýrýl parlayan bu aský toplarýnýn tahtýn gökselanlamýný güçlendirici bir etkisi olduðudüþünülebilir.

Öte yandan, tahtlarda kullanýlan bu for-

98

118. Resim: “Eðlence Gemisi”, Minyatür, El Cezeri,Otomata, III. Ahmet Ktp. 3472, y. 98b, TKSM, Ýstanbul.

119. Resim: “Taþ Tahtta Oturan Sakyamuni”, DuvarResmi, Maðara 288, P. 120, Tun-Huang.

mun bulabildiðimiz en erken tarihli örneði dekozmolojik bir sahnede karþýmýza çýkmaktadýr(R. 45). Babillilerin Ý.Ö.9. yüzyýl ortalarýna ta-rihlenen bir duvar kabartmasýnda Güneþ TanrýÞamaþ, iki boða adam tarafýndan taþýnantahtýnda oturmaktadýr. Tahtýn önünde birsütun vardýr. Tahtýn arkasýndan bu sütunadoðru uzanan bir çatý ve çatýnýn ucunda elindeAy Tanrýsýný simgeleyen hilal, Tanrýça Ýþtar’ýsimgeleyen sekiz köþeli yýldýz ve Þamaþ’ýsimgeleyen güneþ diskini bir arada tutan birfigür yer almaktadýr. Sahnenin altýnda ise cen-netsel bir okyanusu (apsu) simgeleyen dalgamotifleri görülmektedir. Tümüyle kozmolojiksimgelerle donatýlmýþ bu sahnede görülentahtýn üzerinde yer alan çatýnýn bir baldakeninprototipi olmasý dikkat çekicidir.

Baldakenli tipin bir baþka örneði ise, bugünKutsal Emanetler Dairesi’nde bulunan HasOda Tahtýdýr (R. 124). Bu taht, gümüþ üzerinealtýn yaldýzlý olup, Arz Odasýndaki tahta çok

benzemektedir. Ayna tonoz þeklinde bir tavanýdört sütun taþýmaktadýr. Bu tahtýn ünlü gezginEvliya Çelebi’nin babasý Zýlli Mehmet tarafýn-dan yapýldýðý söylenmektedir 554. Taht, sonradanbazý deðiþikliklere uðramýþ, sütunlarýn arasýnda-ki bölümler gümüþ þebekelerle kapanmýþtýr.II.Mahmud tarafýndan yaptýrýlan bu deðiþiklik-ten sonra da Kutsal Emanetlere ayrýlmýþtýr.

Bu taht için 17. yüzyýl Mevlevi þairiÝbrahim Cevri Çelebi, þu dizeleri yazmýþtýr:

“...Tarih-i Taht-ý Merhum ve Maðfur SultanMurad Han Ba-Ferman-ý Ali-Þan

Ýlahi Hazret-i Sultan Murad ol Hüsrev-i Gazi

Ola ta Ruz-ý mahþer ziver-i taht-ý cihan-bani

Ýlahi ‘izzetün hakkýyçün ol hakan-ý ‘ali-þan

Cihana gevher-i zatiyle virsün zib ü ‘unvaný

Ýlahi devlet ü ikbal ile ‘ömri mezid olsun

Vücudýyla þeref bulsun saray u kasr u eyvaný

O yekta padýþah-ý ‘alem-ara-yý felek-mesned

99

120. Resim: “Hz. Süleyman”, Minyatür, Firdevsi, Süleyman-name, Chester Beatty Library, Dublin.

121. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Hariri, Makamat,1334, A.F. 9, fol. 1r, National Library, Viyana.

Ki Heft ýklime virdi revnak u fer þevket ü þaný

Bu ‘ali taht-ý sim-endud-ý zibaya virüp zinet

Gümiþden oldý zibende sütun-ý çar-erkaný

‘Aceb vaz ‘itdi hakka tarhýný Ýskender-i ‘alem

Mücella kubbesi yinedür guya ki tulaný

Ýki tarih idüp esna-yý ta’rifinde ey CEVRÝ

Didi bu matla’ý kerrubiyan-ý ‘arþ-ý rahmani

SERÝR-Ý SÝM KUBBE MESNED-Ý VALA-YI SULTANÝ 1049

MU’ALLA-KADR Ü A’LA-PAYEEVRENG-Ý SÜLEYMANÝ 1049...” 555.

Bu tahtýn Hz. Süleyman’ýn tahtýna ben-zetilmesi, Osmanlýlarýn da bu tahttan et-kilendiklerini gösterir. Bursalý Uzun Firde-vsi’nin bu tahtla ilgili tanýmýný yukarýda gör-müþtük. 1639 yýlýnda bile Hz. Süleyman’ýntahtý “taht” denildiðinde ilk akla gelen tahtlar-dan biri olmayý sürdürmektedir. Firdevsi dekubbeli bir tahtý tarif etmektedir556.

Bu tahta benzeyen gümüþ üzerine altýnvarakla kaplanmýþ, baldakenli bir taht da RusSarayý’nda karþýmýza çýkar. 1682-84 yýllarýnatarihlenen bu taht, anýtsal boyutlarý ve zenginsüslemeleriyle görkemli bir örnektir (Kat. No.11), (R. 125).

Ayný tipte bir baþka taht da Sarayýn Harembölümünde bulunmaktadýr. Hünkar salonundasergilenen bu taht da dört sütun tarafýndantaþýnan düz bir tonozla örtülüdür. Sütunlarýnaralarý parmaklýklýdýr (R. 126).

Bu tipin bir baþka örneði hazinede sergile-nen sedefkari tahttýr (Kat. No. 14), (R. 127).Bu taht diðerlerinden farklý olarak üzeri dörtsütuna dayanan kubbeli bir koltuk tipindedir.Bu tahtýn Sultan I. Ahmed tarafýndan yap-týrýldýðý kubbesindeki dizelerden anlaþýlmak-tadýr:

“...Ýlahi müberek eyle bu tahtý ol þaha kimSerir-i saltanatýn verdin ona...Bu tahta dense aceb mi felekte Burc-u Esetki kýldý gün gibi can kararý Han Ahmet...”

Bu dizeler tahtýn kimin tarafýndan yap-týrýldýðýný göstermekle kalmaz, tahtýn göktekiaslan burcuna benzetilmesiyle de tahtýn koz-molojik anlamýna iþaret eder. Þemseddin’in

100

122. Resim: Arz Odasý Tahtýndan detay.

123. Resim:“Taht Sahnesi”, Minyatür, 1568-1569, Nüzhet-el Esrar el Ahbar der Sefer-i Sigetvar, H. 1339, y. 110b,

TKSM, Ýstanbul.

“Deh Mürg” adlý yapýtýnda aslan burcu ve buburcun gezegeni olan güneþ ile ilgili þu dizeleri,aslan burcu ile saltanat arasýndaki baðlantýyýgöstermesi bakýmýndan ilginçtir:

“...Þahtýr dördüncü çerhe AftabKim açar devlet cemalinden nikabAdeme bu saltanat ta’lim ideÝzzet-ü ikbali ol teslim ideBürcüdür anýn Esed ancak hemanYek süvaridür misalidür dehan...” 557.

Tahtýn ustasýnýn o dönemin Baþ mimar-larýndan ve sedefkar Mehmed Aða ya da DalgýçAhmed Aða olduðu düþünülmektedir 558. Taht,ayrýca Arife muayedelerinde kullanýlmasýnedeniyle Arife Tahtý olarak adlandýrýlmýþtýr.

1680 tarihli Hazine Sayým Defterinde butahtla ilgili olduðu anlaþýlan þöyle bir kayýtvardýr:

“...Sedefkari firuze ile müzeyyen taht’ý þerif,ma paye. Aded 1.

Kebir zümrüt 2, kebir laal 2, kebir yakut 3,hurdazümrüt 235, firuze 645, yakut 492, zebercet407. Sair hurda firuze yakut ve zümrüt dahivardýr. Mevcuttur görüldü, ifraz.

Taht’ý þerif ma kubbe.

H,m,mim m, ayn,b, da, sah.

Kebir laal 2, kebir zümrüt 2, kebir yakut 3,hurda zümrüt 235, yakut 493, firuze 645, zebercet407. Sair hurda firuze yakut ve zümrüt dahivardýr.

Mevcuttur görüldü, fi sene 127, imza,ifraz...”559.

Ayný defterden tahtýn iki deðiþik alemiolduðunu ve bunlardan birinden düz bir züm-rütün çýkarýlýp Hümaþah adlý süt anneye yüzükyaptýrýldýðýný anlýyoruz:

“...Sim üzere altýn kaplama yakut ve zümrüt

101

124. Resim: Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht, Gümüþ,TKSM, Ýstanbul.

125. Resim: Rus Tahtý, Kremlin Orujeyna Palata, Moskova.

ile murassa billur alem sedefkari tahtý þerifinkubbesi.

Aded 1.

Dirhem 137. Mevcuttur müþahede olundu,suret’i defterde dahi þerh verildi zümrüt nakýs bir,ifraz.

Ýþaretler

Bir tahta zümrüdü ihrac olunup Humaþahbolaya hatem yaptýrýlmýþtýr. Cemazülahýr sene1118.

Yakut 481, zümrüt 611, dirhem 1370. mev-cuttur müþahede olundu, fi sene 127, imza,ifraz...” 560.

Öteki alem ise þöyle tanýmlanmýþtýr:

“...Bir tarafý firuze ve bir tarafý zümrüt veortasýnda bir iþ yakutlu sedefkari taht’ý þerife mah-sus sagir kýt’a alem. Aded 1.

Mevcuttur görüldü, ifraz.

Ýþaretler.

Mevcuttur müþahede olundu, fi sene 127..” 561.

Ayný defterden bu tahta da öteki baldaken-li tahtlar gibi aský toplarýnýn asýldýðýný anlý-yoruz:

“...Ýki kebir firuze ve zümrüt ve yakutlamurassa ve bir kebir zümrüt ile inci aský sedefkaritaht’ þerife mahsus aský.

Aded 1.

Mevcutlardýr görüldü, mecmuý dirhem 267,ifraz.

Ýþaretler.

Zümrüt 24, yakut 23, mevcuttur müþahedeolundu, mecmuý dirhem 267, fi sene 127, imza,ifraz...” 562.

102

126. Resim: Harem’de Hünkar Salonundaki Taht, TKSM, Ýstanbul.

Bu askýnýn yaný sýra tahta dört de kristaltop asýldýðýný anlýyoruz:

“...Zümrüt ile müzeyyen sedefkari taht’ý þerifemahsus billur top.

Aded 4.

Mevcutlardýr görüldü, ifraz.

Ýþaretler.

Mevcutlardýr müþahede olundu, fi sene127...”563.

Edirne Sarayý’nda da bu tahta benzeyen birtahtýn varlýðý bilinir. Cihannüma Kasrý’ndakibu taht, cevizden yapýlmýþ, sedef, baða ve fildiþisüslemeli, dört ahþap sütuna oturan kubbeli birtahtmýþ, bu tahtý görenler kubbesinin içininyeþil kumaþla kaplý olduðunu ve ayný kumaþtanperdeleri bulunduðunu söylemiþlerdir564. Ancakgünümüze gelememiþtir.

Bu tahtlarýn yaný sýra Topkapý Sarayý’ndabiçim olarak bu tahtlara benzeyen, çevresi açýkolarak inþa edilmiþ bazý mekanlar da vardýr.Bunlarýn da sultanýn oturmasý için yapýldýðý bi-linmektedir. Bu nedenle bu mekanlar da bir türtaht mekaný olarak kabul edilebilir. Bunlardanbiri Ýftariye Kameriyesi olarak bilinen yapýdýr(R. 128). Manzaraya hakim bir konumdayapýlmýþ olan yapý, iftar yemeklerinin buradayenmesi nedeniyle bu adý almýþtýr. Dört sütunaoturan tonozlu çatýsýyla baldakenli tipteki taht-larý anýmsatmaktadýr. Bu tipe benzeyen birbaþka yapý da havuzun yanýnda yer alýr (R.129). Burasý da sultanýn oturup havuzu vehavuzda oynanan oyunlarý izlemesi içinyapýlmýþ olmalýdýr.

Altýgen Taht

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde altýgen tahtlar kullandýklarýný betim-ler yoluyla biliyoruz. Yine betimler yoluylaÝslamlýðýn kabulünden sonraki dönemde dealtýgen tahtlarýn yapýldýðýný öðreniyoruz. BüyükSelçuklu dönemine ait bir freskte altýgen birtahtta baðdaþ kurmuþ oturan hükümdar figürügörülmektedir (R. 130). Taht arkalýksýz olup,

iki yanda uzun direkleri vardýr. Bu direklerinbirinde topuz görülmekte, resmin tahrip olmasýnedeniyle öteki direðin topuzu görülmemekte-dir. Tahtýn sol tarafýnda tahta çýkmak için birbasamak vardýr.

Ayrýca Selçuklu döneminden günümüzegelen altýgen keramik tabureler, bu formunmobilyada sevilerek kullanýldýðýný gösterir. 13.yüzyýla ait altýgen bir keramik taburede yüzey-lerin yatay bir çizgiyle ikiye ayrýldýðý ve oluþanbölümlerin figürlü ve bitkisel kompozisyonlarladoldurulduðu görülür (R. 131). Ýlginç olan bubölümlerde görülen taht sahneleridir. Taht sah-nelerinde görülen tahtlar, altýgen deðil, ikiyanda ikiþer topuzu bulunan direk biçimindearkalýklý tahtlardýr.

Bir baþka keramik tabure ise, Rakka’dabulunmuþ olan ve 12. yüzyýl sonu, 13. yüzyýlbaþýna tarihlenen altýgen taburedir (R. 132,133). Kitabesinden anlaþýldýðýna göre

103

127. Resim: Sedefli Taht, TKSM, Ýstanbul.

Muhammed adlý bir ustanýn eseridir. Tabureninüstü altý köþeli yýldýzlarla süslenmiþtir. Yan yüz-lerin üstünde kufi yazýlý bir kuþak dolaþmak-tadýr. Bunun altýnda kalan bölümler ise delikiþiyle süslenmiþtir 565.

Çokgen biçimli tahtlarýn Çin’de de kul-lanýldýðý bilinir. Gýyaseddin Nakkaþ, Çin’debulunduðu sýrada 15 Aralýk 1420’de ÝmparatorDayming Han’ýn verdiði þölende 60 gez uzun-luðunda bir salon ve içeride bir adamdan dahauzun ve geniþ, önde ve diðer tarafýnda gümüþbasamaklarý olan geniþ bir kürsü ve bukürsünün üzerinde bir iskemleye benzeyen amaçok bacaklý ve köþeli küçük bir kürsü gör-müþtü. Kürsünün saðýna ve soluna tamamýyaldýzlý aðaçtan buhurdanlýk gibi þeyler vesütunlar, postlar konulmuþtu. Kürsünün zer-daçal renginde boyanmýþ lake basamaklarývardý. Mevlana Yusuf’tan bu kürsünün sekiz yýl

önce yapýldýðýný ama hiç yýpranmadýðýný öðren-miþti566 .

Anadolu Selçuklu döneminde de altýgentahtlar yapýlýp, yapýlmadýðýný bilemiyoruz.Ancak Osmanlý döneminden minyatürlerdeyine altýgen tahtlarla karþýlaþýyoruz. Bu min-yatürlerde farklý özellikler gösteren bir çok altý-gen taht yer alýr (R. 135, 136, 137).

Daha küçük ölçülerde altýgen bir taht da1551-1552 yýllarýndaki Macaristan seferinianlatan “Futuhut-ý cemile” adlý eserin bir miny-atüründe görülmektedir (R. 138). Bir otaðiçinde boþ olarak gözüken bu taht, MehmetPaþa’nýndýr. Tahtýn boþ olmasý simgesel biranlam taþýmaz. Çünkü minyatür, Týmaþvarkalesi kuþatmasý sýrasýnda paþanýn atýnýn vurul-masýný ve ona yeni bir at getirilmesini konualmaktadýr. Tahtýn ilginç bir süslemesi vardýr.Ýçi mavi renkte olasýlýkla kumaþ kaplý olantahtýn arkalýðýnýn içinde üç tane yüzen kuðugörülür. Bu süsleme, Osmanlý minyatürlerinde-ki taht sahnelerinde sýk görülen altýgen havuz-larý akla getirir. Bu çokgen havuzlarýn simgeselanlamlarý üzerine henüz kapsamlý bir çalýþmayapýlmamýþtýr. Ancak, sekizgen havuzlarýnmerkezi mekan ile iliþkisine deðinen Akýn, buhavuzlarýn Asya’da gerek merkezi planý,gerekse de din ve hükümdar egemenliðinianlatmak için kullanýlan simgelerden biriolduðu düþüncesindedir 567.

Altýgen form ayrýca Kur’an-ý Kerimmuhafazalarýnda da karþýmýza çýkar (R. 139).Ýslam mobilya sanatýnýn ender örneklerindenolan bu muhafazalar Mýsýr Memluk dönemininürünleridir 568. Altýgenin Ýslam dünyasýnda özel-likle mobilyalarda sevilen bir form olduðuanlaþýlmaktadýr.

Bazý araþtýrmacýlar altýgen tahtlarýn Ýslamsanatýnýn bir katkýsý olduðunu düþünmekte-dirler 569. Oysa, bu formun Uygur dönemindenberi Türkler tarafýndan kullanýldýðý anlaþýlmak-tadýr. Ýslam düþüncesinde altýgenin sevilen birform olmasý, bu tip tahtlarýn uzun bir dönemboyunca kullanýlmasýna yol açmýþtýr.

104

128. Resim: Ýftariye Kameriyesi, TKSM, Ýstanbul.

Koltuk Tipinde Tahtlar

Ayaklarýn aþaðýya sarkýtýlarak oturmayaelveriþli geniþlikte, arkalýklý, kolçaklý ya dakolçaksýz tahtlarý koltuk tipinde tahtlar olarakadlandýrýyoruz. Bu tipte tahtlarýn erken birörneðini 5 No. lu Pazýrýk kurganýnda bulunankeçe örtünün üzerinde yer alan tanrýça beti-minde görmüþtük (R. 6). Ancak daha sonralarýbu tipte tahtlarýn kullanýldýðýna iliþkin kanýtoluþturacak bir betime rastlamadýk. Bu neden-le Ýslamlýðýn kabulünden önceki dönemde butipte tahtlarýn sýk kullanýldýðýný söyleyemi-yoruz. Ayrýca baðdaþ kurarak oturma alýþkan-lýðýndaki Türkler için bu tipte tahtlar elveriþlideðildir.

Ýslamlýðýn kabulünden sonra da uzun birdönem boyunca, bu tipte tahtlarýn kullanýldýðý-na dair bir ip ucu yoktur. Ancak Osmanlýlardöneminde bu tipte tahtlar, minyatürlerde vegünümüze gelebilmiþ tahtlarda görülmektedir.

Bu tipte tahtlarýn oturma biçimleriyle ilgi-sine yukarýda deðinmiþtik. Bazý Osmanlý min-yatürlerinde ise hükümdarýn baðdaþ kurarakoturmadýðý görülür. Hükümdarýn ayaklarýnýaþaðýya sarkýtarak oturduðu bu minyatürlerdegörülen tahtlarýn da koltuk tipinde arkalýklý vekolçaklý olmasý dikkati çeker. Hükümdarýn bubiçimde oturmaya baþlamasýný 16. yüzyýl miny-atürlerinde izleyebiliyoruz (R. 77). Daha geçdönemde ise baðdaþ kurma geleneði ortadankalkmýþ, artýk Batýlý bir oturma biçimi olanayaklarýn aþaðýya sarkýtýldýðý oturma biçimiyaygýnlaþmýþtýr. Bu dönemde yapýlan tahtlarýnkoltuk tipinde olduðu, minyatürlerden vegünümüze gelen taht betimlerinden anlaþýl-maktadýr. Sultan III. Ahmed’i gösteren Lev-ni’nin bir minyatüründe sultaný koltuk tipinde

bir tahtta otururken görüyoruz (R. 140).

Günümüze gelen bu tipte tahtlardan biri,bugün Topkapý Sarayý’nda Harem’de sergilenenIII. Ahmed’e (1703-1730) izafe edilen koltuk-tur. Arkalýklý ve kolçaklý olan bu koltuðun tahtolarak kullanýlýp, kullanýlmadýðý belli deðildir(R. 141). Bu nedenle katalog bölümüne almayýuygun görmedik.

Günümüze gelen bir baþka koltuðun isetaht olarak kullanýldýðýný gösteren bir belirti,

105

129. Resim: Havuz kenarýndaki baldakenli yapý, TKSM, Ýstanbul.

130. Resim: “Taht Sahnesi”, Duvar Resmi, 13.yy., (A. Pope,A Survey of Persian Art, Vol. 5, s. 554’den).

üzerinde yer alan II. Mahmud’a (1808-1839)ait tuðradýr. Þehsuvaroðlu, bu tahtýn Fransa’yaýsmarlanýp, orada yapýldýðýný belirtir 570. Ancaktip olarak, koltuða benzemekle birlikte, Doðutahtlarýnda görülen iki yanýndaki kol dayamaminderleri ve alçak oluþu, tahtýn Fransýzüslubunu yansýtmaktan çok, Doðu üslubundaolduðunu gösterir (R. 142). Bu taht Müze’nindeposunda olduðu için incelememiz mümkünolmamýþtýr.

Tahtýn Kullanýldýðý Törenler

Türklerin Ýslamlýðý kabulünden öncekidönemde tahta çýkma, elçi kabulü ve düðün,bayram gibi törenlerde tahtýn kullanýldýðýnýgörmüþtük. Ýslamlýðýn kabulünden sonra datahtýn ayný törenlerde kullanýlmaya devamettiði anlaþýlmaktadýr.

Osmanlýlar döneminde ayrýca, deðiþik bazýnedenlerden dolayý da tahtýn kullanýldýðýtörenler düzenlendiði görülür. Örneðin; SultanII. Mustafa (1695-1703), oðlu þehzade Mah-mud’un altý yaþýna basmasý ve ders görmeyebaþlamasý dolayýsýyla bir tören ve þölen düzen-letmiþti. Bu törende Alayköþkü önünde otaðkurdurulmuþ, üç direkli çerge önüne tahtkurulmuþtu. Sultan, þehzadesini de tahttakendi yanýna oturtmuþtu571.

Tahta Çýkma

Törenleri

Büyük Selçuklu sul-tanlarýnýn tahta çýkmatörenlerinin nasýlgerçekleþtiði konusundaelimizde fazla bilgi yok-tur. Ancak yine de bukonuda bazý deðer-

lendirmeler yapýlmýþtýr. Sultan Alparslan'ýn(1063-1072) amcasý Tuðrul Bey'in (1038-1063) yerine tahta çýkmasýnda vezir Kündüri'yehaber göndererek, Tuðrul Bey'in tabutununsaraydan türbesine naklini ve sarayýn temi-zlenerek oturmasýna uygun hale getirilmesiniemrettiði, vezirin yeni sultaný karþýladýðýnýbelirten Köymen, vezirlerin cülusta önemli birrol oynadýklarýný düþünmektedir572. Ayrýca Sul-

106

131. Resim: Keramik Tabure, 13. yy., Mc Ihenny Koleksiyonu.

133. Resim: KeramikTabureden detay.

132. Resim: Keramik Tabure, 12. yy. sonu-13. yy. baþý,Kevorkyan Koleksiyonu.

tanýn 17 Aralýk 1064-5'te tahta çýkýþý þerefinebüyük bir þölen verdiðini ve bu törende para vemücevher saçýsý yapýldýðýný belirterek cülüssýrasýnda Ýslami törenler yanýnda eski Türkgeleneklerine uygun bir tören de yapýlmýþ ola-bileceðini söylemektedir 573.

Anadolu Selçuklu Sultanlarýnýn tahtaçýkýþlarý ile ilgili biraz daha ayrýntýlý bilgileredinebiliyoruz. Ýbn-i Bibi, Sultan ÝzzeddinKeykavus'un (1210-1219) tahta çýkýþýný þöyleanlatýr: "... Ýzzeddin Keykavus'u beþ gündendaha az bir müddet içinde Kayseri'yeulaþtýrdýlar, memleketin ileri gelenleri Sultaný,merasim elbiseleri ile "Gedük"te istikbal ileþehre getirerek tahta oturttular. Üç gün sonraSultan Ýzzeddin büyüklere hil'atlar verilmesiniemretti. Hepsi el öpmek þerefine nail oldular.Rütbe ve mansýplar tayin, ferman ve menþurlaryenilendi..." 574.

Ýbn-i Bibi, 1219’da Sultan Alaaddin Keyku-bat'ýn tahta çýkýþý ile ilgili daha ayrýntýlý bilgivermektedir. Bu bilgiye göre daha önceki sul-tanýn ölüm haberi çaþnigir Seyfüddin tarafýn-dan "...verilen söz yerine getirildi, zamanýn arzuettiði iþ oldu..." mealindeki beytin okunmasý vesiyahlara boyanmýþ mendil ve yüzüðün göste-rilmesi ile bildirilmiþti575. Çaþnigir, sultanýnönünde yere kapanarak, koltuðunda taþýdýðý birkefeni çýkarýp, boynuna sarmýþ ve kýlýcýnýmuhafýzdan alarak sultanýn önüne býrakmýþ"...padiþahýn verdiði her emir kulunuz hakkýndayürüyecektir..." demiþtir. Sonra Sultan'dan andiçmesini istemiþ, sultan da kendi elyazýsýylayazdýðý aman vesikasýný çaþnigire vermiþtir.Ancak çaþnigir bunu yeterli görmeyip, Sul-

107

134. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleymanname, H.1517, y. 297a, TKSM, Ýstanbul.

135. Resim: “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleymanname, H.1517, y. 321b, TKSM, Ýstanbul.

tan'ýn Kur'an üzerine de and içmesini istemiþtir.Sultan bu andý da içmiþtir 576. Daha sonra emir-i meclis ve çaþnigir birlikte sultaný kardeþinintabutunun baþýna götürmüþler, yüzünü göster-dikten sonra tahta çýkarmýþlardýr. Törensýrasýnda Çaþnigir, huzurdakileri birer birerelinden tutup, tahtýn ayakucuna götürmüþ,onlar da yeni sultanýn ayaklarýný öpmüþlerdir.Daha sonra mescide gidilerek kadýnýn telkiniile Alaeddin Keykubat namýna and içilmiþtir.Yeni sultan matem alameti olarak beyaz atlasgiymiþ, üç gün yas tutulmuþ, dördüncü güneðlenceler düzenlenerek emirlere hil'atlar,menþurlar, mansýplar, beylikler, týmarlardaðýtýlmýþ ve Konya'ya hareket edilmiþtir 577.

Ýbn-i Bibi, Sultan II. Ýzzeddin Keykavus'un(1246-1259) tahta çýkýþýný da þöyle anlatýr:"...Ýzzeddin'i (Burgulu) kalesinden Konya Akþe-hir'inin (Altuntaþ) kasabasýna getirdiler. Tah-týnýn sað ve sol taraflarýna iki þahane kürsü koy-

dular, saða Rükneddin Kýlýç Arslan'ý, sola Ala-eddin Keykubat'ý geçirdiler, Sahip Þemseddinile Has Oðuz, sultanýn koltuklarýna girerek pa-diþahlýk tahtýna oturttular, paralar saçtýlar..." 578.

Anadolu Selçuklu sultanlarýnýn tahtaçýkýþlarýyla ilgili bu bilgilerde tahtýn neredekurulduðu gibi konumuzu ilgilendiren anlatým-lara rastlamýyoruz. Ancak Ýslam dininin ka-bulünden sonra tahta çýkma törenlerinde eskigeleneklerin yerine yeni bazý deðiþiklikleryapýldýðýný görüyoruz. Devam eden gelenek isesaçý yapýlmasýdýr.

Elimizdeki kaynaklarda Beylikler döne-minde tahta çýkýþ törenleriyle ilgili pek bilgiyoktur. Ancak o dönemde Ýlhanlý cüluslarýyla

108

136. Resim: “Afrasyab’ýn Oðlu Cehen’in Keyhüsrev’inHuzuruna Geliþi”, Minyatür, H. 1518, y. 256a, TKSM,

Ýstanbul.

137. Resim: “Çin Hakanýnýn Nuþirvan’a Mektubu”, Miny-atür, H. 1480, y.442a, TKSM, Ýstanbul.

ilgili bazý bilgiler bu törenlerin Selçuklulardanpek farklý olmadýðýný göstermektedir.Uzunçarþýlý'nýn, tarihsel kaynaklara dayanarakverdiði bilgilere göre; yeni Ýlhan tahta çýkarkenileri gelen Nuyinlerden ikisi koltuðuna girerlerve üzerine para saçarlardý. Ahmet Teküdar'ýncülusunda sað koltuðuna Konkýrtay, solkoltuðuna Þenktor nuyan girmiþlerdi. Ebu SaidBahadýr Han'ýn cülusunda bir koltuðuna EmirÇoban, diðer koltuðuna Emir Sevinc girmiþti.Ebu Said'in baþýndan altýn ve gümüþ parasaçmýþlardý. Tahta oturan yeni Ýlhanýn Hatun-lar saðýnda ve þehzadeler solunda bulunup,þehzade ve nuyinler ayakta durduklarý haldeHatunlar sandalyede otururlardý 579. Bu töreninSelçuklular'daki gibi gerçekleþtiði anlaþýlmak-tadýr. Yalnýz hatunlarýn da bu törende itibarlý

biçimde hazýr bulunmalarý, farklý görünmekte-dir.

Osmanlý sultanlarýnýn tahta çýkýþlarýylailgili elimizde pek çok bilgi vardýr. Bu bilgilerinbir deðerlendirmesi Uzunçarþýlý tarafýndanyapýlmýþtýr 580. Ayrýca son yýllarda görsel kay-naklara dayanýlarak yapýlan araþtýrmalar davardýr 581. Ancak ilk dönemlerde tahta çýkmatörenlerinin nasýl gerçekleþtiði hakkýnda budönemden kalan yazýlý kaynaklarýn az olmasýnedeniyle bilgimiz azdýr. Osman Gazi’ninAnadolu Selçuklu Sultaný III. Alaeddin Keyku-bat’tan alem, tabl ve nakkkare aldýðý bilinir582.Moðol hükümdarý Gazan Han AnadoluSelçuklu Sultanýný görevden alýp, Ýlhanlýlarýnyönetime geçtiði sýrada Osmanlý Beyliði dahaserbest hareket etmeye baþlamýþtýr. Osman

109

138. Resim: “Týmaþvar Kalesi Kuþatmasý Sýrasýnda PaþanýnAtýnýn Vurulmasý ve Ona Yeni At Getirilmesi”, Minyatür,

1556, Fütuhut-ý Cemile, TKSM, Ýstanbul.

139. Resim: Kur’an-ý Kerim Muhafazasý, Ahþap, TKSM, Ýstanbul.

Gazi’nin tahta çýkma töreni hakkýndabildiðimiz tek ayrýntý, Türkmen BeylerininOðuz töresine göre Osman Gazi’nin çevresindetoplanýp, diz çökedek ona bir “bey” olarakitaatlerini bildirmeleridir. Bu törende Oðuztöresine göre bütün beylere birer bardak kýmýzikram edilmiþti583.

Topkapý Sarayý'nda gerçekleþen tahtaçýkma törenleri hakkýnda genel bir deðer-lendirme yapýlmýþtýr. Buna göre, tahta geçecekolan þehzadeye kýzlar aðasý ve silahdaraðatarafýndan padiþahýn vefat ettiði bildirilir, iknaedilir ve selefinin ölüsü gösterildikten sonrakoltuklanýp, Bab-üs Saade önüne konan tahtaoturtulurdu584. Tören için Müneccimbaþýtarafýndan uðurlu bir zaman belirlenirdi.Törende bulunacaklarýn sýralarý teþrifatçýtarafýndan bir defterle düzenlenir, Bab-üs-

saade aðasý padiþaha intizarda bulunulduðunubildirir, bu haber gelince padiþahýn bir koltuðu-na dar-üs-saade aðasý, öteki koltuðuna bab-üs-saadeaðasý daha sonralarý silahdar aða girerekbiat yerine gidilirdi. Kanun üzere yeni padiþahanakib-ül-eþraf biat ile dua eder, sonra Kýrýmhanzadesi, rikab-ý hümayun aðalarý biat edipkapýcý baþý aðalar bittikten sonra kubbe altýndabulunan þeyh-ül-islama haber verilir, gelip birkýsa duadan sonra biat eder, sonra sadrazam veöteki vezirler, kazaskerler, devlet erkaný, ocakaðalarý biat ve tebrik edip törenin bitmesi teþri-fatçý efendinin en son etek öpmesiyleanlaþýlarak yeni hükümdar kalkýp, hazýr bulu-nanlarý selamlayýp selefi olan hükümdarýncenaze namazýný kýldýktan sonra enderunaavdet ederdi. Padiþahýn tahta oturuþunda vezir-i azam, þeyh-ül-islam ve vezirlerle kazaskerleretebrik sýrasýnda ayaða kalkýþlarýnda ve törenin

110

140. Resim: “Sultan III. Ahmed”, Minyatür, Levni, KebirMusavver Silsilename, III. Ahmet Ktp. 3109, TKSM,

Ýstanbul.

141. Resim: Sultan III. Ahmed’e Ýzafe Edilen Koltuk,TKSM, Ýstanbul.

sonunda enderun-ý hümayuna dönüþte divan-ýhümayun çavuþlarý tarafýndan alkýþ yapýlýrdý 585.

Selaniki, III. Murad’ýn (1574-1593)cülusunu þöyle anlatýr: “Seheri ki yevmü’l-erbi’a ve ramazan-ý þerifin sekizinci günüdür,cümle erkan-ý devlet ve a’yan-ý saltanat þemlel-er sarýnup siyah libaslar ile matem-puþide vemusibetzede amme-i alem ile Ayasofya’dasabah namazýný kýlýp Divan-ý alide hazýr oldu-lar. Ve sa’adetlü Padiþah hazretleri leyle-imezburede beþ þehzadenin maslahatýn görüp vekendiler dahi matem libasýyla taþra çýkýnca vüz-era ve erkan-ý devlet Divanhane’de oturuptevakkuf eylediler. Ve ruz-ý mezburun üçüncüsa’atinde taht-ý hümayun Bab-ý sa’adet-makrunönünde kurulup, sa’adetlü Padiþah üstüne uzunyenlü siyah caprastlu nimtene ve mor atlasdolama geyüp ve müþemmel çýkup, yeminindeve yesarýnda aðalar ve çaþnigirler çýkduklarýgibi vüzeraya selam virüp, taht-ý hümayunaoturdular...” 586.

Ancak bazý tahta çýkma törenlerinde farklýdurumlar da görülür. Örneðin; I. SultanAhmed (1603-1617), babasýnýn vefatý üzerinehükümdar olduðunu Sadaret kaymakamýKasým Paþa'ya bildirmiþti587. Uzunçarþýlý, RaþitTarihine dayanarak, II. Mustafa’nýn (1695-1703) da amcasý II. Ahmed'in vefatýný duyarduymaz hemen has odaya gelip sadrazam ileþeyh-ül-islam ve diðerlerinin gelmelerini bek-lemeden Bab-üs-saade önüne konulan tahtaoturduðunu belirtir 588. Silahdar Mehmed Aðada þehzadeye haberi kendisinin verdiðini veonu alarak Hasoda tarafýndaki demir kapýönüne getirdiðini, burada Arz aðalarýnýn kendi-lerini karþýlayýp, Taht odasýna gittiklerinianlatýr. Sultan burada giyindikten sonra ArzOdasý önünde þehzadelik imamý, hekimbaþý vecerrahbaþý tarafýndan karþýlanmýþtý. Daha sonraöðleyin saat 13.30’da Bab-ý Hümayun önünekurulan tahta oturmuþtu589. Silahdar MehmedAða’nýn anlatýmýndan vezirler ve öteki devleterkanýnýn daha sonra saçak öpmeye geldiklerianlaþýlýr. Sultan, biat töreni bittikten sonra HasOda Köþkü’nde de Has Odalý, kapýoðlaný veiçoðlaný kullarýnýn tebriklerini kabul etmiþ ve

oradan da Alay Köþkü’ne gitmiþtir590.

Yýldýrým Bayezýd (1389-1402), babasý I.murad öldüðü zaman ordugahta tahta çýkmýþtý591. I. Selim'in tahta çýkma töreninin Yeni-bahçe'de kurulan otaðda gerçekleþmiþ olmasýgüçlü bir olasýlýktýr 592.

II. Selim'in (1566-1574) tahta çýkma töreniise, sarayda yapýlmýþ593 ama ölen sultanýncenaze namazýndan önce cülus töreni olmasýgerektiðinden ve Kanuni de sefer sýrasýndaöldüðü için Selim, Belgrad'a gitmiþ ve oradaotaðý hümayunda bir tören daha yapýlmasýplanlanmýþtý. Selaniki bu olayý þöyle anlatýr:"...Ýþbu konakda vezir-i kardan u kar-agah uba-tedbir hazretleri cenab-ý þerif-i hilafet-penahhazretlerine mufassal u meþruh tezkire gön-derüp dirler ki "Ýnþae'llahu'r-Rahman merhumu maðfurun-lehün cenazesiyle varduðumuzdaotak-ý hümayun önünde kurulacak çardaksayebanlar sipariþ olunmýþdur. Ve Ýstanbul'dangelen yeni taht-ý sa'adet, tuðlar ma-beynindekurulsun, merhum u maðfurunlehden sonraSultan Selim Han'uma müyesser olup, teþrifeyleyeler" dinmiþdi..." 594. Bu bilgiden törenin

111

142. Resim: Sultan II. Mahmud Tuðralý Koltuk, TKSM, Ýstanbul.

otað önünde yapýlmasýna karþýlýk, özen göste-rildiðini, gölgelik çardaklar ýsmarlandýðýný veÝstanbul'dan yeni bir taht getirildiðini öðreni-yoruz. Ancak sultan, tören yapýlmadan otaðagirip, oturmuþ böylece tören yapýlamamýþtýr 595.

Son Osmanlý Sultaný Vahideddin'in (1918-1922) cülus töreninde ise bazý kural dýþý olaylarolduðunu törene bizzat katýlan Türkgeldi'denöðreniyoruz: "...Merasim esnasýnda Sadr-ý azamsaçaðý tutmak üzere Serkarin Tevfik Bey'i celbetmiþ iken Zat-ý þahane "Tevfik Bey müddet-imedide biraderimin saçaðýný tutmuþ olduðucihetle müteessir olur" diyerek vazife-imezkureyi ikinci mabeynci Nüzhet Bey'e ifaettirdi..."596. Türkgeldi, ayrýca sarayda bazý adet-leri bilen kalmadýðýndan ölen hakanýn cenazesikarþýsýnda muzika çalýndýðýný, saçak öpmekadet deðilken muayede resimlerinde olduðugibi saçak öpüldüðünü, padiþahýn cenazenamazý sonrasý dairesine gitmesi gerekirkenEyüp'e gidip duada hazýr bulunduðunu da belir-tir 597.

Tahta çýkma törenlerinin kapý önündeyapýlmasý ilginçtir. Sarayda bu törene katýlanherkesi içine alacak kadar geniþ bir salonbulunmadýðýndan dolayý törenin buradayapýldýðý düþünülebilir. Ancak bazý simgeseletkenlerin de mekan seçiminde rol oynadýðý gözönünde tutulmalýdýr. Törenin kapalý birmekanda deðil de, açýk bir alanda gerçek-leþmesinin hükümdarlýðýn kuþku býrakmayacakþekilde alenen duyurulmasý ve yeni hüküm-darýn sergilenmesi için uygun görüldüðüanlaþýlmaktadýr.

Elçi Kabul Törenleri

Elçi kabul törenlerinde Sultanýn tahtaoturmasý geleneði Ýslamlýðýn kabulünden sonra-ki dönemde de sürmüþtür. Ancak BüyükSelçuklular döneminde Sultanlarýn bu törensýrasýnda zaman zaman tahttan indikleri de ta-rihsel kaynaklarda anlatýlmaktadýr. El Hüseyni,Sultan Melikþah'ýn Osman bin Melik Davud'ukabulü sýrasýnda elçinin yeri öpmek istediðini,haciplerin onu bundan men ettiklerini ve sul-

tanýn seririnden inerek, elçiyi kucaklayýpberaberce serire oturttuðunu anlatýr 598. Yineayný kaynaktan Sultan Alparslan'ýn Efrenç(Þekki) Melikini kabulü sýrasýnda tahtýndaninerek,elçinin baþýný öptüðünü, onun da Sul-tanýn ayaðýný öptüðünü, her ikisinin de aðla-maya baþladýklarýný öðreniyoruz 599.

Köymen, Vezir Nizam-ül Mülk'ün eserinedayanarak Selçuklu sarayýnda teþrifat kural-larýnýn belirlenmiþ olduðunu belirtir. Bu kural-lara göre kimin nerede duracaðý belliydi, yanlýþyere gidenlere yüksek sesle ihtar ediliyordu.Kimlerin ayakta durup, kimlerin dizüstü otur-ma izni olduðu da belirlenmiþti. Ayrýca Nizam-ül Mülk, eserinde elçi kabullerinde güzelelbiseler giydirilmiþ 20 gulamýn murassasilahlarla gelip, tahtýn etrafýnda durmalarýný datavsiye etmiþti 600.

Anadolu Selçuklu sultanlarýnýn elçi kabul-leri hakkýnda ise, Ýbn-i Bibi bazý bilgiler ver-mektedir. Ýbn-i Bibi, Hilafet makamýndan Ýbn-ül Cevzi'nin Konya'da Sultan Alaeddin Keyku-bat ile görüþmesini þöyle anlatýr:"... Sultan -saraya gitmek üzere- atýna bindi. Saltanatmakamý cennet bahçesi gibi süslenmiþ, büyükemirler saðda ve solda sýralanmýþlardý. Muhyid-din hil'atlar, nefis ve seçme hediyeler altýntakýmlarla saraya doðru yollandý. CelaleddinKayser Pervane, Zahirüddin Mansur tercüman,misafirin saðýnda ve solunda ona tazim içinellerinden tutmuþ olduklarý halde tahtýnönünde hazýrlanmýþ olan kürsüye oturttular.Halifenin boðçacýlarý hediyeleri sofanýn kenarý-na dizdiler. Halifenin gönderdiði binek atýný,altýn iþlemeli takýmý ile sofanýn baþ tarafýnaçektiler. Saray ferraþlarý, Sultanýn iþaretiylekapýya asýlý olan perdeyi aþaðý indirdiler. Alaed-din tahttan yere inerek halifeye hürmet içinbinek atýnýn üzengisini öpmüþ, hil'atlarýný gi-yinmiþti. Muhyiddin, Alaeddin'in elindentutarak tahtýna oturttu, ferraþlar tekrar perdeyiyukarý kaldýrdýlar..." 601.

Sarayda gerçekleþen bu kabul törenininyaný sýra otaðda gerçekleþen kabuller olduðunuda ayný kaynaktan öðreniyoruz: "... Ýlk sabahÞam büyükleri cihan padiþahýnýn otaðýna

112

geldiler. Sultan tahtýndan aþaðý inmiþ, MelikEþref'in elinden tutarak tahtýnýn alt tarafýndahususi surette hazýrlanmýþ olan sedirde kendineyakýn bir yere oturtmuþtu..." 602.

Erdmann, Ýbn-i Bibi'ye dayanarak AnadoluSelçuklu sultanlarýnýn zamanlarýnýn çoðunuçadýrlarda geçirdiklerini, bu çadýrlarýn deðiþikiþlevleri olduðunu ve bunlardan birinin dehuzura kabul için olduðunu belirtir 603. Ýslam-lýðýn kabulünden önceki dönemde gördüðümüzotaðda elçi kabul törenlerinin Anadolu Selçuk-lu döneminde de sürdüðü anlaþýlmaktadýr.Büyük elçilerin kabulü için özel yapýlan altýniþlemeli bir taht olduðunu da yine Ýbn-i Bibiden öðreniyoruz 604.

Osmanlý saraylarýnda elçi kabulü için özelbir mekan ayrýldýðý görülür. "Arz Odasý" denilenbu oda Edirne Sarayý'nda da vardý 605. TopkapýSarayý'nda da Bab-üs-Saade'den girildiðindekarþýmýza çýkan yapý arz odasýdýr. Dört tarafýrevaklarla çevrili dikdörtgen planlý bir yapýolan oda 1856’da yanmýþ, odadan yalnýzcabugün sergilenen taht ve ocak kurtarýlmýþtýr 606.Yapýnýn dýþ görünümü görkemli olmaktan uzak-týr. Tavernier, genel olarak bir saraydan çok,korkunç bir hapishaneye benzettiði sarayda ArzOdasý'nda da büyük bir güzellik bulmadýðýnýbelirtir 607. Yalýn bir yapý olan Arz Odasý'nýn içiise zengin bir biçimde iþlenmiþ örtüler, perdeler,minderler ile süslenirdi. Böylece içine girenelçiler üzerinde yine de görkemli bir etkiyaratýlýrdý. Akýn, Topkapý Sarayý'ný oluþturanyapýlardaki bu yalýnlýðý alçak gönüllülüðebaðlamanýn gerekmediðini, padiþahýn otoritesi-nin sarsýlmazlýðýna güvendiðini düþünmekte-dir608.

Seyahatnamelerde elçi kabulleriyle ve kul-lanýlan tahtlarla ilgili bazý bilgiler buluyoruz. 19Temmuz 1587'de Sultan III. Murad (1574-1595) tarafýndan kabul edilen Avusturya elçi-leri Paul von Eytzing ve Bartholmaus Pezzen,sultanýn oturduðu tahtý þöyle anlatmýþlardýr: "...Sultan, yerden bir ayakkabý boyu yüksekte, birsedirde oturuyordu. Burasý iki adýmgeniþliðinde, iki adým uzunluðundaydý.Kýymetli ipek ve kýymetli taþlarla iþlenmiþ

halýlarla kaplýydý. Bu halýlar salona serili olan-lardan daha deðerliydi. Duvara asýlý halýlarýnönünde altýn iþlemeli güzel divan yastýklarý veminderler vardý. Bunlar da kýymetli taþlarlatezyin edilmiþti. Sekide oturmakta olan sultan,Türklerde adet olduðu üzere baðdaþ kurmamýþ,aksine sandalyede oturur gibi ayaklarýný yereuzatmýþtý..." 609.

1593'te Ýngiliz elçisinin kabulü ise, þöylegerçekleþmiþti: "... Sultanýn kapýsýnda bekleyenbostancýbaþý baþka bir paþa ile, elçi ve maiyeti-ni, tahtýnda, gümüþ kaftaný içinde oturanpadiþaha götürdü. Ayaðýnýn altýndaki 30 cm.kadar yüksek basamak, çok zengin, gümüþ, eniyi cins inciler ve büyük turkuazlarla iþli yeþilsaten bir halý ile kaplý. Odanýn diðer taraflarýaltýn iþli, kýrmýzý saten bir halý ile örtülü..." 610.

Tavernier, elçi kabulu sýrasýnda elçilerinsultanýn eteðini öptükten sonra gidip otur-malarý için tahtýn sol yanýnda kýrmýzý kadifekaplý, altýn bir saçaðý olan alçak bir oturma yeriolduðunu belirtir 611.

Hazine sayým defterlerinden de ArzOdasý'nda iskemlelerin olduðu anlaþýlmaktadýr:

"...Kadife üzerine zerduz iþleme Arz Odasýndataht'ý þerif mukabelesinde olan tulani iskemle zarfý.Aded 1.

Mevcuttur görüldü, ifraz.

Ýþaretler.

Mevcuttur müþahede olundu, fi sene 127,imza, ifraz..."612.

"...Kadife üzerine sim sýrma iþleme ArzOdasýnda taht'ý þerif mukabelesinde olan kadimiskemle puþidesi.

Aded 1..." 613.

Sefer sýrasýnda gerçekleþen elçi kabul-lerinde ise tören, otaðda yapýlýyor ve sultanayný þekilde görkemli bir tahtta oturuyordu.

Saint-Blancard sultanýn otaðda deðerlitaþlarla iþlenmiþ altýn bir taht üzerinde elçikabul ettiðini anlatýr. Otaðýn tavanýnýn yaldýzlýresimlerle süslü olduðunu ve turkuazlar, yakut-lar ve diðer taþlarla süslü bir kapýsý olduðunuanlatýr614. Buda'da 1532'de Habsburg Ýmpara-

113

toru I.Ferdinand'ýn elçileri Viyana'ya ikinci kezyürüyüþe geçen Kanuni Sultan Süleyman ileanlaþmaya varmaya çalýþýrken de böyle birotaðda kabul edilmiþlerdi. Sultan, kabultöreninde inciler ve cevherlerle süslü dört sütu-na dayanan güneþlikli altýn bir tahta oturmuþ-tu. Tahtýn üstünde imparatorluk armasý olanaltýn kýlýçlar, yaylar ve okla dolu sadaklarresmedilmiþti. Bir iskemle üzerinde ise,Venedikli kuyumcularýn sultan için yakýnzamanda yaptýklarý mücevherli altýn bir miðferile dört taç sergilenmekteydi. I.Ferdinand'ýntemsilcileri bu görkem karþýsýnda çok þaþýr-mýþlar, þaþkýnlýktan dilleri tutulmuþtu 615. Sul-tanýn savaþ öncesi elçiler üzerinde görkemli biretki býrakmayý yeðlediði anlaþýlmaktadýr.

Sultan II. Mustafa’nýn (1695-1730) Ýranelçisinin ülkesine dönüþü nedeniyle EdirneSarayý’nda yapýlan kabulde Arz Odasý’nýn nasýlsüslendiði Nusretname’de anlatýlýr: “...ÝranElçisi Ebü-l-Masum Han, ülkesine dönmek içinizin istemiþti. Ýran’a dönmesine müsaadeedildiðinden, buradan ayrýlýþý ile ilgili tören içinHasoda Köþkü içindeki Arzhanenin düzenlen-mesi emredilmiþti. Bu emir üzerine Arzhanegüzelce döþendi. Sedirler üzeri inci, elmas,yakut taþlarý ile iþli murassa zerbeft kumaþmakatla, yastýklar, ocak yaþmaðý ile örtülerek,yere aðýr zerduz halý serildi. Duvalar ise, perde-lerle kaplandý. Hünkarýn oturacaðý yere, kabaminder konarak üstüne samur makat döþendi.Kubbeye çiçek þeklinde elmas þebeke, bununalt sýrasýna altýn top teller ile iri inciler vekemerine de zümrütler asýldý. Köþkün dýþý da,içerisi gibi süslenmiþ, þadýrvan karþýsýna 3 tahtkurularak ortadakinin önüne de elmas, yakut,lal ve zebercedle murassa altýn taht konmuþtu.Bunun sað ve soluna ise, ac ve abanozaðaçlarýndan yapýlan 2 taht konularak, hep-sinin üzeri samur makatla ve murassa yastýklar-la döþenerek, her birinin birer köþesinemücevher sorguçlu destar-i has konulmuþ vetahtýn en üstüne de ceviz büyüklüðünde, 40-50’si bir araya dizilmiþ elmas, yakut ve lallerdertop olarak zincirlerle asýlmýþtý. Mekke’dengetirilmiþ olup Hazine-i Amire’de saklý bulu-nan Kabe kapýsý da köþk kapýsýnýn solundakiçeþme üstüne konmuþtu. Köþkün içi, dýþý böylebir güzelce süslenip döþenmiþti ki, görenlerin

aklý baþýndan giderdi. Nitekim Valde Sultan,özel olarak burayý gezdiði vakit hayrankaldý...”616.

Bu kabul töreni için çok özenildiði, Ýranelçisine imparatorluðun görkeminin göste-rilmek istenildiði anlaþýlmaktadýr. Konumuziçin ilginç olan durum, Arzhane’nin içinde,padiþah için samur makatla kaplý kaba minder-den oturma yeri hazýrlandýðý halde, köþkündýþýna þadýrvanýn karþýsýna üç taht yerleþtirilip,bunlarýn üzerine de birer destar konulmuþolmasýdýr. Metnin devamýndan elçinin önceþadýrvan önünde Sadrazam’ýn yanýnda otur-tulup, kahve ve þerbet ikram edilip, bir saatkadar bekletildiði hilatlerini giydikten sonra,içeriye alýnýp, tahtýn ayaðýna yüz sürdüðüanlaþýlmaktadýr617. Böylece elçinin önce köþkündýþýndaki süslemeyi görmesi saðlanmýþ, dahasonra içeri alýnmýþtýr. Tahtlarýn üzerine konulandestarlarýn ise simgesel bir anlamý olduðukuþkusuzdur. Kanuni’nin elçi kabulünde de biriskemle üzerine dört taç koydurduðuna yukarý-da deðinmiþtik. Padiþahlarýn Arife muayede-sine hastalýk nedeniyle katýlamadýklarýndatahtýn üzerine sarýðýnýn konularak törenyapýldýðýný biliyoruz. Padiþahýn kendisinisimgeleyen sarýðýn veya tacýn birden çok tahtüzerine konulmasýnýn, onun egemenliðinin vegücünün büyüklüðünü göstermek amacýylaolduðu düþünülebilir.

II. Mustafa’nýn Rus elçisini kabulü iseYalýköþkü’nde gerçekleþmiþti. Bu tören içinköþk sabah erkenden temizlenmiþ, ipek halýlar,makatlar, seraperdeler ve freng yastýklarladöþenmiþ, denize bakan sofaya murassa altýntaht yerleþtirilmiþti. Sultan, kuþluk vakti Üskü-dar’dan köþke gelerek, köþkün dýþýnda denizkýyýsýnda kurulan tahta oturmuþtu. Kayýklagelen elçiye hilatler verilmiþ, geçtiði yolaiçoðlanlarý, bostancýlar, çavuþlar ve kapýcýlardizilmiþti. Kapýcýbaþýlar elçiyle on adamýnýhuzura çýkarmýþlar, sultan da içerideki asýl tahtaoturarak onu kabul etmiþti618.

II. Mustafa sefer sýrasýnda Ýran elçisiniotaðýnda kabul etmiþ, bu tören nedeniylebaþçadýr Arz Odasý döþemeleriyle döþenip, saðyanda müsahip aðalar, sol yanda Hasodalýlar,içoðlanlarý ve zülüflü baltacýlar murassa takým-

114

larý ve 30 baþ eyerli hassa atlarýyla iki yandasýralanmýþlardý 619.

Elçilere yapýlan bu görkemli törenlerekarþýlýk, II. Mustafa’nýn bazen daha mütavazýdavrandýðý görülür. Sefer sýrasýnda Kýrým HanýSelim Giray’ý otaðýnda kabulünde tahtýn ayak-larý dibine konan bir ihram üzerinde oturmasý-na izin vermiþ, görüþme bittiðinde tahtýndankalkarak onu bir kaç adým yolcu etmiþti 620. YineKýrým Haný Devlet Giray Haný, EdirneSarayý’nda Has Oda Köþkü’nde daha sade birtörenle kabul ettiði anlaþýlmaktadýr 621.

Elçi kabullerinde elçilerin protokol kural-larýna uymasý istenirdi. Fransýz elçisinin SultanII. Mustafa’nýn huzuruna kabulü sýrasýndakýlýcýný býrakmak istememesi üzerine, huzuraalýnmayýp, kovulduðu kaynaklarda anlatýlýr622.Avusturya elçisi ise yanýndaki muzika takýmýnakendi milli parçalarýný çaldýrarak, oturacaðýkonaða kadar gelmek istemiþ, bu isteði hoþkarþýlanmayarak, geçeceði yolu deðiþtirip, þehirdýþýndan gitmesi istenmiþti. Ancak elçi, bunukabul etmemiþ, bunun üzerine kendisine izinverilmiþti 623.

Bayram Ve Özel GünlerTürklerin Ýslamlýðý kabulünden önceki

dönemde kutlanan çeþitli bayramlarda vedüðünlerde tahtýn kullanýldýðýna dair bazý ipuçlarý bulunduðunu görmüþtük. Ýslamlýðýnkabulünden sonraki dönemde ise, yeni birdinin gereði olarak kutlanan bayramlar dadeðiþmiþtir. Selçuklular döneminde hüküm-darýn “bar-ý hass” ve “bar-ý amn” denilen ikitürlü kabul töreni yaptýðýný biliyoruz624. Köy-men, toplu kabullerin resmi devlet iþleri, dinselbayramlar, veliaht seçimi gibi nedenlerleyapýldýðýný düþünmektedir 625. Ancak taradýðý-mýz kaynaklarda hükümdarýn bayramlarnedeniyle kabul töreni yaptýðýna iliþkin biranlatýma rastlamadýk.

Osmanlýlarda bayram arifelerinde vebayramlarda padiþahýn tahta oturarak"muayede" denilen bayramlaþma törenininyapýldýðý bilinir. Bu törenle ilgili teþrifat esaslarýFatih Sultan Mehmed (1451-1481) zamanýndabir kanunname ile belirlenmiþti: “...Bayramlar-da meydan-ý divana taht kurulup çýkmak

emrim olmuþtur; el öpüldükte vüzeram vekazaskerlerim ve deftardarlarým kafadarým olupduralar, hoca ve müftil’enam olana, vüzera vekazaskerlerime (ve beðlerbeyi kullarýma) ve baþdefterdarýma ve niþancýya kendim kalkmakkanunumdur...” 626.

Uzunçarþýlý, Arife töreninde önceleri tahtýnHas Oda Kasrý meydanýna, sonralarý Arz Odasýönüne konularak tören yapýldýðýný, padiþahrahatsýzsa taht üzerine konan sarýðýna karþýtören yapýldýðýný belirtir 627. Ata Tarihinde arifemuayedesi ayrýntýlý bir biçimde anlatýlmýþtýr. Buanlatýma göre taht, Akaðalar ve Arz Odasýkapýsý arasýna konulur ve padiþah, Arz Odasý’n-dan çýkýp, tahta oturunca mevcut bulunanlaryeri öptüklerinde alkýþlanýr, daha sonra nevbetçalýnýr ve dualar edilirdi628.

Sultanlarýn katýldýklarý seferler sýrasýndabile, Arife muayedesi düzenlenmiþtir. SilahdarMehmed Aða, Sultan II. Mustafa Engürüsseferine çýktýðýnda arife gününün bir gün erte-lendiðini ama ertesi gün arife toplarýnýn,baruthane ve toplarýn orduya katýlamamýþolmasý nedeniyle sultanýn çok sinirlendiðini,Topçubaþýnýn iþten uzaklaþtýrýldýðýný, ocakçavuþunun da cezalandýrýldýðýný kaydeder629.

Bayramlaþma töreni de açýk alanda TopkapýSarayý'nda Bab üs Saade önüne kurulan tahtaoturan Padiþahýn sýrayla tebrikleri kabuletmesiyle gerçekleþirdi. Uzunçarþýlý buradayapýlan bayramlaþmanýn Abdülaziz'in saltana-týnýn sonlarýna kadar sürdüðünü belirtir 630.Daha sonralarý ise, bayram töreni DolmabahçeSarayý'nda yapýlmýþtýr. Ancak sultan, ordusuylaseferde bulunduðu sýrada bayramlaþma törenide otaðda yapýlýrdý. Sultan II. Mustafa, sefersýrasýnda Sofya’da otaðda tebrikleri kabuletmiþti631.

Ata Tarihi’nde Topkapý Sarayý’ndakibayramlaþma töreni ayrýntýlý bir biçimde anla-týlmýþtýr: “...Taht-ý hümayun etrafýnýn tehiyyesi-ni Bab-üs Saade Aðasý hazine-i hümayunkethüdasýndan bilamuhtasar Has Odabaþývesatatýyla Silahdar Aðaya ve müþir ile dahizat-ý hazret-i padiþah-i taht-ý hümayunu teþrifbuyurduklarý esnada Nakib-ül Þerif Efendimuvaccehe-i hümayuna vurudýyla refa idi vedua ve arz tazim ve teminiyle avdet ettiði halde

115

Enderun çavuþlarý Aleykavnillah duasýný alkýþmakamýnda savt bulunduðýyla yad ederler vebu anda mehterhane çalmaða baþlamasýylahazret-i þahane kuud buyurur. Taht-ý hümayu-nun sað canibinin biraz arka tarafýna doðruDar-üs Saade Aðasý ve sol canibinde SilahdarAða durub bendegan-ý tekabül edecekleri puþi-denin bir köþesini Silahdar Aða tutar.Taht-ýhümayun teþrif buyurulmazdan evvel KýrýmHanzadeganýndan Dersaadet’de bulunmuþ zatvar ise hilatler ilbasýyla ikram ve taht-ýhümayunun sol canibinde tevkif ve aram ettir-ilerek bunlarýn arkasýnda kapuya karib zülüflüteberdarin dururlar ve aþaðýsýnda binbaþý zabi-taný ve taht-ý hümayun mukabilinde sol tarafamailince Solakbaþý ve zabitaný ve miralem vebaþ kapucýbaþý sair kapucýbaþý aðalarý ve þikar-ý hümayun aðalarý vezame ve mütarikun veteþrifati efendi ala meratibihim kaim olurlar veYeniçeri Sekbanbaþýsý Miralem Aðanýn hizasýn-da sað canibinde durur Yeniçeri Aðasý vüzer-adan deðilse Sekbanbaþýnýn önünde aram eder,vüzeradan ise saf ü zarede bulunur. Sekban-baþýnýn arkasýnda sipahe ve silahdar ocaklarý vebölükat-ý erba zabitaný dururlar. Mukabele-ihümayunda sað tarafa mailce çavuþbaþý vekapucýlar kethüdasý sim asalarýyla kaim olurlar.Nakib Efendi’de sadr payesi var ise nikabetmuayedesini icradan sonra Kabe-i hümayunagelib vüzerayý müteakib zirde mestur tertib üzrebu defa dahi emsaliyle birer muayede edibnezd-i vüzerada durur ve kýyam ve kuudhümayun vukuunda (maþallah) kelime-imübarekesiyle alkýþ olunur. Eðer Nakib Efendiihtiyar ve alil ise nikabet muayedesinden sonraKabe-i hümayuna gitmeyüb reayata varýp taht-ý hümayunda makýs ve aram ile vüzeradansonra muayedeye mezundur. Ve bade hanzade-ganýn her birini ikiþer kapucýbaþýlar astin busedib yerlerinde durduktan sonra þikar-ýhümayun aðalarý ve çaþnigir baþý talkýyla astinbus ederek giderler. Metfur kalan vüzema astinbuse baþladýklarý gibi çavuþbaþý ve kapucýlarkethüdasý sadrazamýn azimetlerini ihbar içünKabe-i hümayuna giderler. Bu esnada iki neferkapucýbaþý Kabe-i hümayun piþkhaneyi varubsim asalarýn darb ettikleri gibi sadarazamhazretleri her kat ve o saat görenin yeni saðeline alýb taht-ý hümayuna doðru azimet buyur-

duklarýnda çavuþbaþý ve kapucýlar kethüdasýasalarýnýn darb ederek piyþer olur. Taht-ýhümayuna takrib olundukda Aðayan mumai-leyhime kýyamlar yine tevce ittikleri gibisadrazam sað tarafda kaldýrým kenarýndaki taþtekneyi geçtiklerinde çemenzare meyliylehazur-ý hümayuna doðru bir iki hatve giderekArzhaneyi tamýyla zemin bus oldukda alkýþolunur. Taht-ý hümayuna takrib ettiklerindeher kat hümayun ile birer tekrar alkýþ olunduk-da sadrazam hazretleri diz çöküb kademinhümayun-ý bus ettikten sonra taht-ý hümayu-nun sað tarafýna geçib Dar-üs Saade Aðasýnýnpeþinde kaim olurlar. Vüzerayý azam taþ tekneyigeçtiklerinde bir defa zemin bus olarak alkýþolunur...” 632.

Tarihçi Selaniki ise III. Murad (1574-1595)zamanýnda yapýlan bayramlaþma töreninde“...vasf u beyandan müstaðni olan salifü’z zikrol serir-i saltanat ka’ide-i kadime üzre Bab-ýsa’adet önünde kurulup ale’t-tertib payýnayüzler sürüldü, ya’ni tecdid-i bey’at olundý...”demektedir633.

Sefer sýrasýnda ise, bayramlaþma törenininkýþlada yapýldýðý anlaþýlmaktadýr. Defterdar SarýMehmed Paþa, Sultan IV. Mehmed’in (1648-1687) sefer sýrasýnda hümayun kýþlasý olanHacýoðlupazarý’nda bayram kutlamasý içinHýrka-i Þerif hücresi ile Has Oda Aðalarýnýnhanesi arasýnda fevkani bir oda yaptýrýldýðýný,tahtýn bu odaya konulduðunu ve o haneninaþaðýda bulunan odalarýndan birinin mehter-hane döþemesi ile döþenip divan erbabýnýnorada toplanýp, padiþah tahta oturduðundaherkesin etek öpüp, alay halinde camiyegidildiðini anlatýr634.

Tahsin Paþa ise Sultan II. Abdülhamid(1876-1909) döneminde Dolmabahçe Sarayý'n-da yapýlan bayram törenini þöyle anlatýr:"...Bayram alayýndaki saltanat arabasý dörtatlýdýr. Ayný merasim-i teþrifatiye ile BeþiktaþCamii'ne gelinip gene ayný teþrifat ile vekarþýsýnda Burhaneddin Efendi ve SeraskerPaþa olduðu halde Dolmabahçe Sarayý'naazimet olunur. Vükela at üstünde ve Hünkar'ýnarabasý önünde giderler. Saray'a yaklaþýldýðýzaman vükela atlardan inerler ve Hünkar'ýnarabasýna doðru ilerleyerek istibal ve resm-i taz-

116

imi ifa ederler. Hünkar Dolmabahçe'demuayede salonunun yanýndaki odada bir müd-det istirahatten sonra muayedenin baþlamasýnýemreder ve odadan çýkarak tahtýn bulunduðumahalle gider. Ýlk önce reisü'l-ulema venakibü'l-eþraf tahtýn önüne gelerek muhtasarbir dua irad eder, bundan sonra Teþrifat Nazýrýdelaletiyle baþta Sadrazam olduðu halde vükelahuzura dahil olur ve saçaðý öpmek suretiyleresm-i tebriki ifade ederler. Bu merasimdensonra Hünkar hazirunu selamlayarak odasýnaçekilir ve bir müddet istirahati müteakib tekrarsalona gelerek bu sefer Saray erkanýnýn vehususi bendeganýnýn tebrikatýný kabul eder,badehu ayný merasim ve teþrifat ile Yýldýz'aavdet olunur. Bayramýn ikinci günü baþta ter-cümanlar, rüesa-yý ruhaniye ve bilumum ricalYýldýz'a gelerek arz-ý tebrikat ederler ve bilvasý-ta mazhar-ý iltifat olurlar..." 635.

Mrs. Max Müller de Dolmabahçe'deyapýlan bir bayramlaþma törenine tanýk olmuþ-tu: "...Galeriye çýktýðýmýz zaman, yerden çokyüksekte olduðumuzu gördüm. Toplantý salonuda o kadar geniþ idi ki aþaðýda bulunanlarýseçmek pek mümkün olamayacaktý. Salonetrafta koþuþan birkaç vazifeli insan dýþýndatamamiyle boþtu. Yalnýz koltuðu ve taburesi isealtýn lame kumaþ kaplý taht, salonun baþtarafýnda her zamanki yerinde, giriþ kapýlarýnýntam karþýsýnda duruyordu..." 636.

Uþaklýgil ise Sultan Reþad (1909-1918)döneminde gerçekleþen bir bayramlaþmatörenini anlatýr ve ilginç bir konuya deðinir:"...Bu bayramlaþma iþinde sukut ilegeçiþdirilmeyecek bir nokta var: Saçak öpmekmeselesi... Ayandan ve mebuslardan bir çokzevat bu saçak öpmek kaidesini pek ziyadehaysiyeti ihlal edecek, insanlýk þerefile baðdaþ-mayacak bir dalkavukluk kabilinden telakkiediyorlardý. Bayramlaþmanýn icrasýndan evvelbu kaidenin kaldýrýlmasý için müracaattabulunuldu. Nasýlsa saçak öpmek kaidesininkaldýrýlmasýný saltanatýn þanýna ve ecdaddangelen an'aneye aykýrý ad eden hünkar, diðer birçok vesilelerle pek uysal iken, bu noktada ýsraretti. Öyle ki resmi vazifeleri, yahut akitleriitibarýle birçok kiþiler saçaðý öpmekten gerikalmamýþ iken bir takým vicdan hürriyeti

umdesine riayeti vazife edinenler de sadece birtemenna ile çekilip yürümek cihetini iltizamettiler, ve bu suretle hazýr bulunanlar arasýndabir ikilik, bir ayrý düþünüþ ortaya çýktý. Eðerhünkar kendiliðinden þu hiç de lüzumuolmayan saçaðý kaldýrmýþ ve baþmabeynciyi onusaatlerce elinde tutmak yorgunluðundan kur-tarmýþ olsaydý, elbette bu nazariye anlaþmazlýðý,hiç meydana çýkmamýþ ve mesele gene hünkarlehine hal edilmiþ olurdu..." 637.

Bayramlar gibi özel günlerden biri olansaltanat düðünlerinde gelinler için taht hazýr-lanmasý geleneði, Büyük Selçuklular döne-minde de sürmüþtür. Abu'l Farac, Sultan-Tuðrul'un halifenin kýzýyla evlenmesini þöyleanlatýr: "...Rivayet edildiðine göre kýz evinegönderildiði zaman sultan ile Türk eþrafý ayaðakalkarak kendi adetlerine göre raksetmiþler,sonra diz üstü oturarak kalkmýþlar ve Türkþarkýlarý söylemiþlerdi. Gelin için altýndan birtaht hazýrlanmýþtý. Sultan içeri girerek yeredoðru iðildi, karýsýný selamladý ve içeride kalmý-yarak dýþarý çýktý. Sultan yedi gün bu þekildehareket ederek kadýnýn yüzünü görmek üzerepeçesini açmadý..." 638.

Anadolu Selçuklularýnýn da ayný geleneðisürdürdüðünü biliyoruz. Ýbn-i Bibi, SultanÝzzeddin Keykavus'un Erzincan Meliki Davutoðlu Behram Þah'ýn kýzýyla evlenmesini þöyleanlatýr: "...Geceden biraz geçmiþti, bütün Emirkadýnlarý mehdi ulyanýn yanýnda þehre gir-miþler, doðruca sarayýn harem dairesine git-miþlerdi. Selçuk hatunu saadet ve keramettahtýna oturttular..." 639.

Beylikler döneminde de ayný geleneðinsürüp sürmediðine dair elimizdeki kaynaklardabir bilgiye rastlamadýk. Ancak sürmüþolduðunu düþünüyoruz. Çünkü bu beyliklerdenbiri olan ve sonra bir imparatorluk halinedönüþen Osmanlýlarýn son dönemlere kadar bugeleneði sürdürdüklerini biliyoruz.

Ayþe Osmanoðlu anýlarýnda kýzkardeþiNaime Sultan'ýn düðününde özel yapýlmýþbeyaz sýrmalarla iþlenmiþ taht üzerinde otur-duðunu, damadýn kalkmasýný rica ettiði haldesaray geleneðine uygun olarak yarým saatigeçkin yerinden kalkmadýðýný anlatýr 640.

117

Katalog No: 1

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Egyptian Museum, Kahire

Envanter No: JE 62028

Tarihi: Ý.Ö. 1347-1337

Kime Ait Olduðu: Mýsýr FiravunuTutankhamon’un mezarýnda bulunmuþ.

Ölçüleri: y.102 cm., g. 54 cm., d. 60 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine altýn yaldýzla kaplýve çok renkli cam macunu ile yarý deðerlitaþlarla süslemeli.

Taným: Taht, arkalýklý ve kolçaklý bir koltuktipindedir. Tahtýn ön bacaklarýnýn oturma yeriile birleþen kýsmýnda birer aslan baþý yer alýr.Ayaklar ise aslan ayaðý biçiminde sonlanmak-tadýr. Bacaklarýn arasýndaki kayýtlar, Yukarý veAþaðý Mýsýr’ýn simgesi olan papirüs ve zambakbiçimindedir. Tahtýn arkalýðýnýn ön kýsmýndaFiravun Tutankhamon ve karýsý Ankhesemongündelik bir sahnede betimlenmiþlerdir.Firavun tahtýnda oturmakta, ayakta durankarýsý da bir elini, onun omuzuna koymuþtur.Sahneyi yukarýda yer alan güneþ aydýnlatmak-tadýr 1.

Katalog No: 2

Cinsi: Taht ve ayak taburesi parçalarý

Bulunduðu Yer: British Museum, Londra.

Tarihi: Henriot’a göre Ý.Ö. 800’e2 , Uptonve Ackermann’a göre Ý.Ö. 7. ya da 6. yüzyýla aitolarak tarihlendirilmektedir3.

Kime Ait Olduðu: Asur eseri ancak hangikýrala ait olduðu bilinmiyor.

Ölçüleri: y. 68.6 cm.

Malzeme: Bronz

Taným: Tahtýn günümüze gelmiþ parçalarý,iki bacak ve bunlarý birleþtiren kayýttan oluþ-maktadýr. Ayaklarýn üst kýsmý, dýþa taþkýn birerboða baþý ile süslüdür. Ayaklar ise aslan ayaðýbiçiminde olup, bilek kýsmýnda dýþa taþkýn, di-limli birer bilezik yer alýr. Bu bilezikler lotusçiçeði olarak adlandýrmýþtýr 4. Bacaklarý bir-leþtiren kayýt spiral kývrýmlý bir süslemeyesahiptir. Bu spiral kývrýmlar çifte balta olarakadlandýrlmýþtýr 5. Ayak taburesinin günümüzegelen parçasý ise iki bacak ve bunlarý birleþtirenkayýtlardan oluþmaktadýr.Taburenin bacaklarýenine dilimli süslemeli olup, ayaklarý boða ayaðýbiçimindedir. Kayýtlarda ise süsleme olduðunugösteren izler görülmektedir.

118

KATALOG

Katalog No: 3

Cinsi: Katedra

Bulunduðu Yer: Museo Archivescovile,Ravenna

Tarihi: 546-550

Kime Ait Olduðu: Baþpiskopos Maximi-anus.

Ölçüleri:y. 150 cm., g. 60 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine fildiþi kaplý

Taným: Katedra arkalýklý ve kolçaklý birkoltuk tipindedir. Arkalýk yarým yuvarlak biçi-minde olup, içi ve dýþý yatay ve dikey þeritlerledikdörtgen bölümlere ayrýlmýþtýr. Bu bölümlerefildiþi oyma tekniði ile yapýlmýþ, konusu Ýncilden alýnma sahneler yerleþtirilmiþtir. Þeritlerise, kývrýk dallý bitkisel süslemelerle iþlenmiþtir.Kolçaklar yanlarý kapalý biçimde olup, küçükbirer yuvarlak topuzlarý vardýr. Kolçaklarda daÝncil’den alýnma sahneler iþlenmiþtir. Oturmayerinin alt kýsmýnda ise ortada Maximianus’unmonogramý yer alýr. Altta ise, Ýncil yazarlarýbetimlenmiþtir 6.

Katalog No: 4

Cinsi: Katedra

Bulunduðu Yer: St. Peter Palastschule Karlsdes Kahlen (Metz), Roma.

Tarihi: 870-875

Kime Ait Olduðu: Bilinmiyor.

Ölçüleri: y. 136 cm., g. 85,5 cm., d. 36 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine fildiþi süslemeli

Taným: Kolçaksýz bir koltuk tipindedir.Arkalýk parmaklýklý olup, üçgen biçiminde son-lanmaktadýr. Oturma yerinin iki yanýnda kalankýsýmlar da parmaklýklýdýr. Oturma yerinin önkýsmýnda ise panolar halinde simgesel figürleryer alýr.

Katalog No: 5

Cinsi: Taht-Maksure

Bulunduðu Yer: Etnoðrafya Müzesi, Ankara(10.5.1941 tarihinde TKSM’den nakledilmiþ).

119

Envanter No: TKSM No: 4225

Tarihi: H. 663-681, M. 1264-1283.

Kime Ait Olduðu: Üzerindeki kitabedenKýlýç Arslan oðlu Keyhüsrev’e ait olduðuanlaþýlýyor.

Ölçüleri: y. 125 cm., g. 221 cm., d. 156 cm.

Malzeme: Ahþap, ceviz aðacý.

Taným: Yanlarý ve arkasý korkuluk biçi-minde kapalý, dikdörtgen bir sedir tipindedir.Arkalýk ve kolçaklarý, parmaklýk biçimindedir.Kolçaklarýn içkýsmýnda kitabe kuþaðý yer alýr.Dýþkýsýmlarý ise kývrýk dallý stilize süslemelidir.Tahtýn oturma yerinin alt kýsmý ise, aynýsüslemelerden oluþan beþ þeritle altý bölümeayrýlmýþtýr. Bu bölümlerden dördü delik iþiylesüslenmiþtir. Delik iþi süslemeli bölümlerin ikisitam olarak, ikisi de hasarlý olarak günümüzegelmiþtir. Baþta ve sonda yer alan bölümlere isebirer sütunçe yerleþtirilmiþ olduðu anlaþýlmak-tadýr.Bunlardan biri günümüze gelmiþ, ötekieksiktir.

Katalog No: 6

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Kremlin Orujeyna Palata,Moskova.

Envanter No: P-27

Tarihi: 16. yüzyýl

Kime Ait Olduðu: Çar Ivan Grozni(Korkunç Ivan).

Ölçüleri: y. 138 cm., g. 64 cm., d. 64 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine fildiþi kaplýTaným: Taht arkalýklý ve kolçaklý bir koltuk

tipindedir. Arkalýk, yarým yuvarlak biçimdeolup, ortasýnda altýndan yapýlmýþ bir çift baþlýkartal figürü yer alýr. Arkalýðýn iki yanýnda birertopuzu vardýr. Arkalýðýn iç kýsmýnda ortada altýköþeli bir madalyon içinde çift baþlý kartalanblemi yer alýr. Madalyonun çevresinearkalýðýn biçimine uygun beþ pano yerleþti-rilmiþtir. Bu panolarda bitkisel bezemenin yanýsýra þaha kalkmýþ bir at ve bir aslan görülmek-tedir. Madalyonun altýndaki bölümde ise ikidikdörtgen pano yer alýr. Bu panolarda da savaþsahneleri görülür. Arkalýðýn alt kýsmýna püskül-lü bir saçak yerleþtirilmiþtir. Kolçaklar içe doðrukývrýmlýdýr.Oturma yerinin alt kýsmý ve yanlarýkapalý tiptedir. Bu kýsýmlar, kývrýk dallý stilizebitkisel süslemeli þeritlerle yatay bölümlereayrýlmýþ, bu bölümler av ve savaþ sahneleriylesüslenmiþtir. Önde ayaklarý dayamak için tahtabaðlý dikdörtgen bir bölüm vardýr. Bu bölümünde dýþ ve yan yüzleri dikdörtgen bölümlereayrýlmýþ, bu bölümlere av sahneleri yerleþti-rilmiþtir.

Katalog No: 7

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Kremlin Orujeyna Palata,Moskova

120

143. Resim: Ivan Grozni Tahtý

Envanter No: P-28

Tarihi: Ýran Þahý I. Abbas tarafýndan1604’te hediye edilmiþ.

Kime Ait Olduðu: Çar Boris Godunov.

Ölçüleri: y. 90 cm., g. 62,5 cm., d. 51,5 cm.

Ustasý: Sanatçýlar tarafýndan yapýlmýþ.

Malzeme: Altýn kaplama, kýymetli taþlarkakýlmýþ, oturma yeri kumaþ kaplý.

Taným: Taht yarým yuvarlak, alçak birarkalýða ve bu arkalýðýn devamý olan alçakkolçaklara sahiptir. Tahtýn oturma yeri,arkalýðýn ve kolçaklarýn iç yüzleri çiçeklikumaþla kaplanmýþtýr. Arkalýðýn ve kolçaklarýniki yanýnda birer topuz yer alýr. Arkalýðýn topuz-larý armudi formda olup, kolçaklarýn topuzlarýyuvarlak formdadýr. Arkalýk ve kolçaklarýn dýþyüzleri altýn üzerine deðerli taþlarýn kakýlmasýy-la süslenmiþtir. Bu yüzeylerde ayrýca üç bölüm-lü birer boþluk býrakýlmýþtýr. Tahtýn ayaklarý isesivri kemerli bir açýklýk býrakýlarak oluþturul-muþtur.

Katalog No: 8

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Kremlin Orujeyna Palata,Moskova.

Envanter No: P-29

Tarihi: 1642

Kime Ait Olduðu: Çar Mihail FeodoroviçRomanov.

Ölçüleri: y. 154 cm., g. 75 cm., d. 52 cm.

Ustasý: Doðu kökenli Kremlin ustalarýtarafýndan yapýlmýþ.

Malzeme: Ahþap üzerine altýn kaplama,kýymetli taþlar ve inciler kakýlmýþ, oturma yerive arkalýk kumaþ kaplý.

Taným: Taht arkalýklý ve kolçaklý bir koltuktipindedir. Arkalýðýn ve oturma yeri kumaþlakaplýdýr. Arkalýðýn üstünde ortada çift baþlý kar-tal anblemi, yanlarda birer topuz yer alýr.Topuzlarýn altýnda uzanan bölüm ve topuzlarýnarasýndaki baðlantý çubuðu altýn üzerine deðer-li taþlarýn kakýlmasýyla süslenmiþtir. Kolçaklarve oturma yerinin altýndaki bölüm de aynýbiçimde süslüdür. Bacaklarý birleþtiren kayýtlar-da ise süsleme olduðu anlaþýlmakta, ama bunlaryok olmuþtur.

Katalog No: 9

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Kremlin Orujeyna Palata,Moskova.

Envanter No: P-30

Tarihi: 2 Haziran 1667’de Ýran’dan Avru-pa’ya götürülürken Rusya’da büyük bir fiyatönerilmiþ ve 1676’da satýn alýnmýþtýr.

Kime Ait Olduðu: Rus Çarý AlekseyMihailoviç

121

144. Resim: Mihail Feodoroviç, Romanov Tahtý

Ölçüleri: y. 161 cm., g. 75,5 cm., d. 51 cm.

Ustasý: Zahari Saradarov ya da BogdanSaltanov.

Malzeme: Ahþap üzerine altýn ve gümüþkaplama, inci ve deðerli taþlar kakýlmýþ,arkalýðýnda ahþap üzerine lake bir minyatür var.

Tanýmý: Taht arkalýklý ve kolçaklý bir koltuktipindedir. Arkalýðýn üstünde ortada altýndanyapýlmýþ çift baþlý kartal anblemi, iki yanda dabirer topuz yer alýr. Arkalýðýn iki yanýný birleþ-tiren baðlantý bölümü altýn üzerine deðerli taþ-lar kakýlarak süslenmiþtir. Arkalýðýn iç kýsmýndaise lake tekniðinde bir minyatür yer alýr. Bu res-imde iki melek birer ellerini havaya kaldýrmýþ,büyük bir tacý tutarken gösterilmiþtir. Tacýnaltýndaki dikdörtgen bölümde ise latince biryazý kartuþu bulunmaktadýr. Oturma yerinin altkýsmýnda ise iki dikdörtgen bölüm görülür. Üst-teki bölümde deðerli taþlarla kakýlmýþ kuþak-larýn arasýnda küçüklü büyüklü dilimli rozetleryerleþtirilmiþtir. Alttaki dikdörtgen bölümde isebirbirlerine doðru yürüyen dört file binmiþfigürler yer alýr. Tahtýn ön bölümünde ayaklarýdayamak için dikdörtgen bir parça bulunur.

Katalog No: 10

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Kremlin Orujeyna Palata,Moskova

Envanter No: P/31/1-4, P-32, P-33

Tarihi: 1682-1684

Kime Ait Olduðu: Rus Çarlarý Ivan Alek-seyeviç ve Pyotr Alekseyeviç’ten sonra BüyükPetro tarafýndan da kullanýlmýþ.

Ölçüleri: y. 400 cm., g. 215 cm., d. 182 cm.,oturma yeri 84 cm.

Ustasý: Bilinmiyor, ancak Moskova Krem-lin’de yapýlmýþ.

Malzeme: Gümüþ, ahþap kakma gravür,altýn varak kaplý.

Taným: Taht baldakenli bir sedir tipindedir.Taht tümüyle gümüþ üzerine altýn varaklakaplanmýþ, delik iþi ve gravür tekniðindesüslenmiþtir. Baldakeni taþýyan dört sütundanöndekiler burmalý, arkadakiler düzdür. Balda-ken arkada ve yanlarda yarým yuvarlak biçim-lidir. Önde ise iki yarým yuvarlak biçi-mindedir.Baldakenin arka kýsmýnda iki yandabir kartal ve bir aslan figürleri yer alýr.Öndekiiki yarým yuvarlaðýn üstünde ortalarýnda birerküçük çift baþlý kartal anblemi, ikisinin ortasýn-da ise büyük bir çift baþlý kartal anblemi yer alýr.Tahtýn kolçaklarý da birer kartalbiçimindedir.Oturma yerinin alt kýsmýndayuvarlak madalyonlar içinde aslan figürlerigörülür.

Katalog No: 11

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Merkez Bankasý Koleksi-yonu, Tahran.

122

145. Resim: Nadir Þah Tahtý

Tarihi: 18. yüzyýl

Kime Ait Olduðu: Ýran Þahý Nadir Þah.

Ölçüleri: Bu tahtý konu alan kaynaklardaölçü belirtilmemiþtir.

Ustasý: Bilinmiyor.

Malzeme: Ahþap üzerine deðerli taþlarlasüslü.

Taným: Taht, arkalýklý ve kolçaklý bir koltuktipindedir. Arkalýk dilimli biçimde, kolçaklarýise düzdür. Arkalýðýn ortasýnda yuvarlak bir ma-dalyon yer alýr. Bütün zemin deðerli taþlarlakakma tekniðinde süslenmiþtir. Oturma yerininalt kýsmý, birer “S” biçiminde kývrýmla ayak da-yama yerine baðlanmaktadýr. Ayak dayama ye-rinin ön kýsmýnda kanatlý bir aslan figürü yeralýr.

Katalog No: 12

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul.

Envanter No: 2825

Tarihi: Müze rehberine göre 1585 yýlýnatarihlendirilmiþ7, ancak 17. yüzyýla ait.

Kime Ait Olduðu: Sadrazam Ýbrahim Paþatarafýndan Sultan III. Murad ‘a takdim edildiðiiddia ediliyor 8. Ancak kime ait olduðu bilin-miyor.

Ölçüleri: y. 121 cm. g. 178 cm. d. 107 cm.

Ustasý: Bilinmiyor.

Malzeme: Ceviz aðacý üzerine altýn kapla-ma, üzerine 954 tane çapý 1x1 cm. ile 2x2 cm.arasýnda deðiþen zebercet kakýlmýþ.

Taným: Ahþap üzerine altýn plakalarlakaplanmýþ, yanlarý ve arkasý kapalý bir sedirtipindedir. Arkalýðý dilimli bir yarým þemsetipindedir. Oturma yerinin alt kýsmý dikdörtgenbiçimli ve kapalýdýr. Taht 5,5 cm. yüksekliðindebeþ tane gümüþ kaplý takoz üzerine oturmak-tadýr. Taht on parçadan oluþmuþtur. Ön kýsmýn-daki iki parçanýn her biri 40x90 cm. boyutlarýn-da olup, dýþ yüzleri ceviz aðacý üzerine altýnkaplanmýþ, bu kaplama altýndan dörder çivi ilemýhlanmýþtýr. Sað taraftaki parçada 76zebercet, sol taraftakinde ise 77 yuva olmasýnakarþýlýk, 76 zebercet vardýr. Alt kýsmýndaki ikiparça ise 107x40 cm. boyutlarýnda olup, cevizaðacý üzerine altýnla kaplanmýþtýr. Sað ve solparçalar üzerinde 84 tane zebercet bulunmak-tadýr. Tahtýn iki yanýndaki kolçaklar 107x40cm. boyutlarýnda olup, bunlarýn iki yaný ve üstüile önden görünen kýsmý altýn kaplama vezebercetlidir. Bu kolçaklarýn ön tarafýnda dilim-li babalarý vardýr. Her ikisinde de 193 zebercetvardýr. Tahtýn arkalýðý dört parçadan oluþmak-tadýr. Alttaki iki parçasý 84x40 cm. boyutlarýn-dadýr. Birer yüzleri altýn kaplama olup, üzer-lerinde 76’þar zebercet bulunmaktadýr. Bun-larýn üzerinde birer taraflarý oymalý iki parça yeralýr. Bu parçalarýn alt kenarlarý 81 cm., en yük-sek kýsýmlarý da 41 cm.’dir. Her iki parçada48’er zebercet vardýr. Tahtýn arka kýsmý sarý sýr-malý zemin üzerine küçük kýrmýzý güllü ustufakumaþý kaplýdýr.

Katalog No: 13

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul.

123

Tarihi: 1597-1598 yýllarýnda yaptýrýldýðýnadair kitabe var.

Kime Ait Olduðu: Sultan III. Mehmed(1595-1603) tarafýndan yaptýrýldýðýna dairkitabe var.

Ölçüleri: y. 553 cm., g. 395 cm., d. 274 cm.

Malzeme: Ahþaptan yapýlmýþ, lakesüslemeli.

Taným: Ahþaptan yapýlmýþ, dört sütunüzerinde tonozla örtülü bir çatýsý olan balda-kenli tipte bir tahttýr. Dört sütun kýrmýzýlakedir. Tahtýn tavanýnýn iç kýsmýnda bulutmotifli bir bordür yer alýr. Diðer bütün yüzeyise, siyah zemin üzerine kývrýk dallý çiçekler,çeþitli hatayi goncalar ve irili ufaklý enginaryapraklarýndan oluþan bir kompozisyonlasüslenmiþtir. Tavanýn kuzey ve güney taraflarýn-da madalyonlar içinde ejder ve simurg dövüþüsahneleri yer alýr.

Katalog No: 14

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul

Envanter No: H. 1625

Tarihi: 17. yüzyýl baþý

Kime Ait Olduðu: Sultan I. Ahmedtarafýndan yaptýrýldýðýna dair kitabe var.

Ölçüleri: y. 247 cm., g. 88 cm., d. 74 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine sedef kakma,zümrüt, firuze, zebercet ve yakutlarla süslü.

Taným: Ahþaptan yapýlmýþ oturma yerikoltuk tipinde, arkalýklý, kolçaklý, dört sütunüzerine oturan kubbesi ile baldakenli tipindeðiþik bir örneðidir. Tahtýn önünde beþgenformda alçak üç basamak yer alýr. Arkalýk dabeþgen biçiminde olup, ön ve arka kýsýmlarýndasedef kakma tekniðinde yapýlmýþ, vazodançýkan karanfil, lale ve stilize çiçeklerden oluþanbir süsleme yer alýr. Kolçaklarý dört parmaklýklýolup, 2 m. uzunluðundaki arkadaki direklerkubbeyi taþýmaktadýr. Önde ise kolçaklarýnyanýnda ayrýca kubbeyi taþýyan birer direk yeralýr. Oturma yerinin alt kýsmýnda da çiçeklibitki kývrýmlarýndan oluþan sedef kakma birsüsleme yer alýr. Kubbesinin tepesinde Avrupayapýmý bir saat zarfý kullanýlmýþtýr. Onunüstünde de kristal bir alem vardýr. 1,4 m. x 0,74m. boyutlarýnda ve 0,47 m. yüksekliðindekikubbenin dört köþesinde ise birer kristal topuzbulunmaktadýr.

Katalog No: 15

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul

Tarihi: 1611-1681

Kime Ait Olduðu: Sultan Murad IVtarafýndan yaptýrýlmýþ.

124

Ölçüleri: Bu taht Kutsal Emanetler Daire-si’nde bulunduðu için ölçü alma olanaðý bulun-mamýþtýr.

Malzeme: Gümüþ üzerine altýn yaldýzlý.

Taným: Dört sütun tarafýndan taþýnanaynalý tonoz biçiminde bir çatýsý olan baldaken-li tipte bir tahttýr.

Katalog No: 16

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul

Envanter No: H. 2879

Tarihi: 1622-1640

Kime Ait Olduðu: Sultan IV. Murad (1622-1640) tarafýndan sefere götürüldüðünden onuntahtý olarak adlandýrýlmýþtýr.

Ölçüleri: y. 67 cm., g. 156 cm., d. 93 cm.

Malzeme: Abanoz, fildiþi, sedef, firuze.

Taným: Yanlarý ve arkasý kapalý bir sedirtipindedir. Tahtýn arkalýðý dilimli bir yarýmþemse tipindedir. Arkalýðýn ortasýnda bir sedefkakýlarak yapýlmýþ bir madalyon vardýr. Tahtýnoturma yeri ise, kalem iþiyle yapýlmýþ, kirli sarýzemin üzerine kaplan postu motifleriyle süs-lüdür. Kolçaklarýn iki tarafýnda ikiþer fildiþibabalarý vardýr.

Katalog No: 17

Cinsi: Taht

Bulunduðu Yer: Topkapý Sarayý Müzesi,Ýstanbul.

Envanter No: H. 735

Tarihi:17. yüzyýldan sonra yapýlmýþ olma-lýdýr.

Kime Ait Olduðu: Bilinmiyor.

Ölçüleri: y. 87 cm., g. 130 cm., d. 101 cm.

Malzeme: Ahþap üzerine altýn kaplama,mineli, zümrüt, firuze, yakut, inci süslemeli.

Taným: Yuvarlaða yakýn oval bir sedirtipindedir. Arkalýðý üç yanýný dolanmaktadýr.46 cm. yüksekliðindeki bacaklarý boðumludur.Önünde bir ayak taburesi vardýr. Altýn kaplamaüzerine mine iþi ile çiçek motifleriyle süslenmiþ,inci, yakut, zümrüt gibi deðerli taþlarkakýlmýþtýr.

125

126

Araþtýrmamýzda tahtýn, çeþitli kültürlerdeayný simgesel anlamlarý taþýdýðýný gördük. Buanlamlardan en bilineni, tahtýn bir egemenliksimgesi olmasýdýr. Tahtýn egemenlik simgesiolarak ilk kez ne zaman kullanýldýðý bilin-memektedir. Ama topluluk halinde yaþayantüm insanlarýn kendilerine bir reis seçtikleri veonu diðerlerinden ayýrmak için giysi, taç gibiaksesuarlarýn yanýnda makamýný belirten birsimgeye de gereksinim duyduklarý anlaþýlmak-tadýr. Afrika’daki ilkel kabilelerde bile þef içinözel bir tabure ayrýlmasý, bunu gösterir.

Tahtýn dinsel anlamý ise daha az bilinmek-tedir. Tahtýn dinsel anlamý üç etkene dayan-maktadýr. Bunlardan ilki, hükümdarýn dinselkimliðidir. Çok tanrýlý dinlere inanan bazýtoplumlarda hükümdarýn tanrý, tanrýnýn oðluya da naibi olarak kabul edildiði görülmektedir.Tek tanrýlý dinlerde ise böyle bir durum sözkonusu olmamakla birlikte, Eski Ahid’de Tanrýtarafýndan verilen ya da geri alýnan krallýk gibiinançlarýn sürdüðü görülür. Hristiyanlýk veÝslamlýk’da ise bu inançlarý göremiyoruz. Ancakdinin yine de hükümdar ve yönetim üzerindesöz sahibi olduðu görülmektedir.

Tahtýn dinsel anlamýný oluþturan etkenler-den ikincisi ise, tahta oturan kutsal kiþilerlebaðlantýlý olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Gerekçok tanrýlý, gerekse tek tanrýlý dinlere inanantoplumlarda tanrý ya da tanrýlarýn, tanrýçalarýn,peygamberlerin, havarilerin, azizlerin ve yüksekrütbeli din adamlarýnýn tahta oturduklarýnainanýldýðý anlaþýlmaktadýr.

Tahtýn dinsel anlamýný oluþturan üçüncüetken ise, bazý toplumlarda tahtýn kendisininbir kült eþyasý olarak kabul edilmesi, onun içintörenler yapýlmasý ve ona tapýnýldýðýna iliþkin ipuçlarý vermesiyle baðlantýlý olarak, tahtýn kut-sal kabul edilmesidir.

Tahtýn en az bilinen simgesel anlamý ise,kozmolojik anlamýdýr. Bu anlamýn oluþmasýndaiki etken vardýr. Bunlardan ilki, çeþitli toplum-larda görülen göksel taht kavramýdýr. Çok tan-rýlý dinlere inanan toplumlarda tanrýlarýn taht-larýnýn gökte olduðuna, hükümdarlýk taht-larýnýn da gökten indirildiðine ya da hüküm-darýn göðe çýkýp tahta oturduðuna inanýldýðýnýgörüyoruz. Tek tanrýlý dinlere inanan toplum-larda da Tanrýnýn göksel bir tahtý olduðunainanýlmýþtýr.

Tahtýn kozmolojik bir simge olarak deðer-lendirilmesinin ikinci nedeni ise, tahtlarda kul-lanýlan bazý kozmolojik simgelerle baðlantýlýdýr.Çeþitli kültürlerde ayý simgeleyen bir hayvanolan boðanýn ve güneþi simgeleyen bir hayvanolan aslanýn tahtlarda yer almasý, tahtýn koz-molojik anlamýný güçlendirmektedir.

Tahtýn bu üç simgesel anlamý ise, tahtlarýnyapýmýnda kullanýlan malzemeyi, süslemeyi verenkleri de etkilemektedir. Bu anlamlarýnýþýðýnda Türk tahtlarýný, Ýslamlýðýn kabulündenönceki dönem ve Ýslamlýðýn kabulünden sonra-ki dönem olarak iki ayrý grupta inceledik.Önce, taht yapýmýnda kullanýlan malzeme verenkleri ele aldýk. Ýslamlýðýn kabulünden önce-ki dönemde Türk tahtlarýnda altýnýn malzemeolarak, ahþap ve gümüþten daha çok kul-lanýldýðýný gördük. Tahtlarýn yapým malze-mesinin genelde ahþap olmasýna karþýlýk, KökTürklerin Zerdüþt dininin etkisiyle aðaçtanyapýlmýþ nesnelerin üzerine oturmayýyeðlemedikleri anlaþýlmaktadýr. Gümüþ ise,Orta Asya’da az bulunan bir maden olduðun-dan taht yapýmýnda pek kullanýlmadýðýgörülmektedir. Kutadgu Bilig’de sözü edilen üçayaklý gümüþ kürsü dýþýnda, Türklerin tahtyapýmýnda gümüþ kullandýðýna iliþkin bir kanýtbulamadýk. Tahtlarda ve taht minderlerinde

SONUÇ

kullanýlan renkler hakkýnda kaynaklarda birbilgiye rastlanmamaktadýr. Ancak altýnrenginin hükümdara özgü bir renk olarak kabuledildiði anlaþýlmaktadýr. Ýslamlýðýn kabulündensonraki dönemde de tahtlarýn yapým malzeme-si pek deðiþmemiþtir. Yalnýzca ahþap tahtlardaha fazla kullanýlmýþtýr. Altýn tahtlarýn ise, herdönemde Türkler tarafýndan kullanýldýðýgörülmektedir. Gümüþ de özellikle Osmanlýlartarafýndan taht yapýmýnda kullanýlan birmalzeme olmuþtur. Renkler hakkýndaki bil-gimiz ise, Osmanlýlar öncesi dönem için betim-lerdeki tahtlara dayanmaktadýr. Bu betimlerdetahtlarda kýrmýzý rengin, taht minderlerinde demavi rengin bol kullanýldýðý görülmektedir.Osmanlý tahtlarýnda ise kýrmýzý ve sarý renk-lerin, taht minderlerinde de baþta kýrmýzýolmak üzere, siyah, beyaz, mor gibi renklerinkullanýldýðý anlaþýlmaktadýr.

Tahtlarýn tipleri de Ýslamlýk öncesi ve son-rasý dönemde pek fazla deðiþiklik göster-memiþtir. Sedir tipinde baðdaþ kurulup, otur-maya elveriþli geniþlikte kolçaklý ve kolçaksýztahtlar her dönemde kullanýlmýþtýr. Bu tiptetahtlarýn Türklerin oturma kültüründen kay-naklandýðý anlaþýlmaktadýr. Budizmin etkisiylealtý sayýsýna verilen özel önem nedeniyle altýgentahtlarýn, özellikle Uygurlar tarafýndan sýk kul-lanýldýðý görülmektedir. Ýslamlýðýn kabulündensonraki dönemde de Büyük Selçuklularýn altý-gen tahtlar ve keramik tabureler kullandýklarý,daha sonra Osmanlýlarýn da altýgen tahtlar kul-landýklarý betimlerden anlaþýlmaktadýr.

Aslanlý tahtlarýn ise, Ýslamlýk öncesidönemde Türkler tarafýndan sýklýkla kul-lanýldýðýný gösteren betimler sýnýrlý sayýdadýr.Bu betimlerde de aslanýn tahtý taþýyan bir hay-van olmadýðý, taht sahnelerinin altýnda yeraldýðý görülmektedir. Selçuklular döneminde deaslanýn simgesel deðeriyle kabul edildiði ve tahtsahnelerinde kullanýldýðý görülmektedir.Osmanlýlarda ise Kanuni Sultan Süleyman’ýnkristal aslanlý tahtý dýþýnda, aslanlý taht kul-landýklarýna iliþkin bir kaynak bulamadýk.Aslanlý tahtlarýn Bizans’ta olduðu gibi, Ýslamdünyasýnda da Hz. Süleyman’ýn efsanevi tahtýdolayýsýyla benimsendiði anlaþýlmaktadýr.Ancak yine de aslanýn kozmolojik anlamýnýdüþündüren bazý anlatýmlar, Osmanlý tahtlarýn-

daki kitabelerde görülmektedir. Sultan I.Ahmed tahtýnda yer alan, tahtýn aslan burcuy-la benzeþim içinde ele alýndýðý dizeler, aslanlýtahtýn artýk kullanýlmamasýna karþýlýk,düþünsel düzeyde varlýðýný kanýtlar.

Koltuk tipinde tahtlarýn ise Ýslamlýk öncesidönemde yaygýn olarak kullanýldýðýna iliþkinyeterli kanýt yoktur. Ancak Pazýrýk kurganýndabulunan bir örtü üzerinde görülen koltuk biçi-minde bir tahta oturmuþ tanrýça figürü, bu tiptetahtlarýn erken tarihli bir örneðini sunar.Osmanlýlarýn da bu tipte tahtlar kullandýklarý,minyatürlerden ve günümüze gelen tahtlardananlaþýlmaktadýr.

Ýslamlýk öncesi dönemde Ýstemi Kaðantarafýndan kullanýlan tekerlekli araba biçi-minde taht ve Kutadgu Bilig’de sözü edilen üçayaklý taht tipleri ise, Ýslamlýk sonrasý dönemdeortadan kaybolmuþtur. Tekerlekli araba biçi-minde tahtýn güneþ ve ay tanrýlarýnýn tahtlarý-na benzediði, hükümdarýn böyle bir tahta otu-rarak bu tanrýlarýn görünümünü almak istediðidüþünülebilir. Üç ayaklý taht ise, simgesel birtaht motifidir. Devlet aygýtýný simgelemektedir.

Ýslamlýk öncesi dönemde Türkler tarafýn-dan kullanýldýðýna dair bir kanýt olmayan yenibir taht tipi ise, Osmanlýlar tarafýndan sýk kul-lanýldýðý günümüze gelen örneklerden anlaþýlanbaldakenli tahtlardýr. Gökyüzüyle iliþkili simge-sel bir anlam taþýdýðý anlaþýlan bu tahtlar,Osmanlýlar tarafýndan hem kapalý, hem de açýkalanlarda kullanýlmýþtýr.

Tahtýn kullanýldýðý törenler de Ýslamlýköncesi ve sonrasý dönemde aynýdýr. Ancaktörenlerde bazý deðiþiklikler görülür. Tahtaçýkma törenlerinde Ýslamlýk öncesi dönemdekaðanýn boðazýnýn sýkýlmasý, keçe üzerindehavaya kaldýrýlýp, dokuz kez doðudan batýyadoðru çevrilmesi gibi gelenekler, Ýslamlýk son-rasýnda görülmez. Osmanlý hükümdarlarýnýntahta çýkýþ törenlerinin Topkapý Sarayý’nda Babüs Saade önünde yapýldýðý bilinir. Törende uyu-lacak teþrifat kurallarý da belirlidir. Ancak bazýdurumlarda törenin otaðda da yapýldýðý vehükümdarýn teþrifat kurallarýna uymadýðý dagörülür. Ýmparatorluðun son dönemlerinde isebazý geleneklerin unutulduðu, törenlerde uyul-masý gereken kurallara uyulmadýðý, bu tören-

127

128

lere katýlanlarýn tanýklýklarýndan anlaþýlmak-tadýr.

Elçi kabul törenlerinde ise, hükümdarýntahta oturmasý her dönemde görülmektedir.Ýslamlýk öncesi dönemde bazen bu kurala uyul-madýðý görülse de, genelde hükümdar tahtýndaoturarak elçileri kabul etmiþtir. Bu töreningenellikle otaðda yapýlmasý ilginçtir. Otaðýn buamaçla kullanýmý, göçebe geleneðine baðla-nabilir gibi görünüyorsa da, otaðýn gökkubbenin simgesi olarak düþünülmesinin deetkin olabileceði düþünülmelidir. Selçukludöneminde de elçi kabullerin otaðda yapýldýðýgörülmektedir. Osmanlý döneminde ise, saray-larda kabul için ayrý bir mekan ayrýldýðý görülür.Arz Odasý olarak adlandýrýlan bu mekanda bal-dakenli tahtýn kullanýmýnýn sürmesi, gökselinançlarla iliþkinin bu yolla sürdürülmesineiliþkin bir kanýt olarak kabul edilebilir.

Saray düðünlerinde gelinin tahta oturtul-masý geleneðinin de Uygurlar’dan baþlayarak,Selçuklu ve Osmanlýlarda da sürdüðügörülmektedir. Gelinlerin oturduklarý taht,saltanat tahtý anlamýnda olmamakla birlikte,saltanatýn bu önemli simgesinin kullanýmýyladüðünlere çok önem verildiðini gösterir.

Osmanlýlarda Arife günü ve bayramlardada hükümdarýn saray erkanýyla bayramlaþmasýiçin bir tören yapýlmýþtýr. Arife günü, tahtýnTopkapý Sarayý’nda Arz Odasý kapýsý önüne,bayramlarda da Bab üs Saade önüne kurulmasýgelenek haline gelmiþtir. Daha sonralarý iseDolmabahçe Sarayý’nda muayede salonu butören için kullanýlmýþtýr. Törenler ise, hüküm-darýn görkemini gösteren bir biçimde yapýlmýþ,Fatih Sultan Mehmed’in kanunnamesindebelirtilen teþrifat kurallarýna uyulmuþtur.

Taht, öteki kültürlerde olduðu gibi Türkleriçin de her zaman önemli bir simge olmuþtur.Hükümdarlýðýn bu önemli simgesi törenlerdehükümdarýn gücünü ve egemenliðini belirtenbir nesne olarak kullanýlmýþtýr. Dinsel inançlarda tahtýn dinsel bir simge olmasýna yol açmýþtýr.Türklerde Ýslamlýk öncesi dönemde hüküm-darýn kutsal bir kimlik taþýdýðý görülmektedir.Ýslamlýðýn kabulünden sonraki dönemde dehükümdarýn dinsel kimliðini sürdürdüðü kul-landýklarý unvanlardan anlaþýlmaktadýr.Hilafetin ele geçirilmesiyle birlikte Osmanlýsultanlarý, ayný zamanda Ýslamlýðýn en yüksekdereceli reisi durumuna gelmiþlerdir.

Tanrý ve tanrýlarýn, kutsal kiþilerin tahtaoturduklarý inancý, Türk kültüründe de herzaman varolmuþtur. Tahtýn kendisinin kutsalkabul edilmesine iliþkin inançlar ise, Ýslamlýköncesi dönemde yalnýzca bir kaynaða dayalýolarak görülmektedir. Ancak Türklerin, tahtýndinsel anlamýný oluþturan etkenlerden ikisinigerçekleþtirdikleri görülmektedir.

Tahtýn kozmolojik bir simge olarak deðer-lendirilmesine yol açan etkenlerden biri olangöksel taht anlayýþý, Türkler tarafýndan herdönemde görülmektedir. Ýslam öncesi dönemdetanrýlarýn göksel bir tahta oturduklarýna,hükümdarýn tanrý tarafýndan gökyüzünegötürüldüðüne inanýlmýþtýr. Ýslamlýkta da Tan-rý’nýn tahtýnýn bütün gökleri ve yerlerikapladýðýna inanýlmýþtýr. Tahtla ilgili kozmolojiksimgelerden biri olan aslan da tahtlarda ve tahtsahnelerinde kullanýlmýþtýr. Ayrýca gökle ilgilibazý simgelerin de taht tiplerini etkilediðigörülmektedir. Baldakenli tahtlar ve bu taht-lara asýlan aský toplarý tahtlarýn göksel bir simgeolduðu yolundaki inancý güçlendirmektedir.

129

1 C. Özdemir, Topkapý Müzesindeki Tahtlar, Ý.Ü.Ed. Fak. Sanat Tarihi Bölümü Yayýnlanmamýþ LisansTezi, Ýstanbul, 1975; Ü. Gültekin, Selçuklu ve Osman-lý Devrinde Taht Tipleri, Ý. Ü. Ed. Fak. Sanat TarihiBölümü Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi, Ýstanbul, 1972.

2 H. Þehsuvaroðlu, “Osmanlý TahtlarýnýnHikayesi”, Hayat Mecmuasý, Sayý 39, Ýstanbul, 1957, s.14-15; S. Ünver, “Anadolu Selçuklu Hanedaný TahtlarýÜzerine”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1972, s.410-411; F. Preyger, “Bayram Tahtý”, Türk EtnoðrafyaDergisi, Sayý 13, 1973, s. 71-77; M. M. Aktepe, “NadirÞah’ýn Osmanlý Padiþahý I. Mahmud’a GönderdiðiTaht-Tavus Hakkýnda”, Tarih Dergisi, Sayý 28/29,Ýstanbul, 1975, s. 113-122; K. Otto-Dorn, “Das Seld-schukische Thronbild”, Persica, 10, 1982, s. 149-194;M. Önder, “Topkapý Müzesindeki Nadir Þah Tahtý”,Antika The Journal of Collectable Art Aylýk Dergi,Sayý 3, Haziran 1985, s. 113-122.

3 J. Auboyer, Le Trone et son Symbolisme dansL’Inde Ancienne, Presses Universitaires de France,Paris, 1949.

4 J. Auboyer, Un aspect du symbolisme de la sou-verainete dans l’Inde d’apres l’iconographie des trones,Revue des arts Asiatiques, Annales du Musee Guimet,Tome XI, s. 88-101.

5 J. Campbell, Batý Mitolojisi, Tanrýnýn Maskeleri,Ankara, 1992; Ýlkel Mitoloji, Tanrýnýn Maskeleri,Ankara, 1992; Doðu Mitolojisi, Tanrýnýn Maskeleri,Ankara, 1993; Yaratýcý Mitoloji, Tanrýnýn Maskeleri,Ankara, 1994.

6 S. H. Hook, Ortadoðu Mitolojisi, MezopotamyaMýsýr Filistin Hitit Musevi Hristiyan Mitoslarý,Ankara, 1991.

7 J. G. Frazer, The Golden Bough A Study inMagic and Religion, London, 1923.

8 H. Frankfort, Kingship and Gods A Study ofAncient Near Eastern Religion as the Integration ofSociety with Nature, Chicago, 1955.

9 J.-P. Roux, Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini,Ýstanbul, 1994.

10 A. V. Anohin, “Altay Þamanlýðýna Ait Maddel-er”, Ülkü, c. XV, Sayý 87, Mayýs, 1940, s. 239-247; Sayý88, Haziran, 1940, s. 321-323; Sayý 89, Temmuz, 1940,s. 395-405.

11 M. H. Yazýr, Hak Dini Kur’an Dili, Ýstanbul, Tar-ihsiz; Ýncil-i Þerif, Ýstanbul, 1951; Kitabý Mukaddes,

Ýstanbul, 1958.12 S. N. Kramer, Tarih Sümer’de Baþlar, Ankara,

1990.13 S. Kutlu -T. Duralý, Gýlgamýþ Destaný, Ýstanbul,

1973.14 Homeros, Odysseia, Ýstanbul, 1992.15 Homeros, Ýlyada, Ýstanbul, 1992.16 S. Eyüboðlu-A. Erhat, Hesiodos Eseri ve Kay-

naklarý, Ankara, 1977.17 Z. V. Togan, Oðuz Destaný, Ýstanbul, 1982.18 M. Ergin, Dede Korkut Kitabý, Ýstanbul, 1990.19 W. Radloff, Manas Destaný, Ankara, 1995. 20 R. R. Arat, Eski Türk Þiiri, Ankara, 1991.21 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, c. I, Ýstanbul,

1947; c. II, Ankara, 1991. 22 H. N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. I, Ýstanbul,

1936; c. II, Ýstanbul, 1939; c. III, Ýstanbul, 1940; C. IV,Ýstanbul, 1941.

23 M. Eliade, Ýmgeler Simgeler, Ankara, 1992.24 M. Eliade, Kutsal ve Dindýþý, Ankara, 1991.25 G. Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art,

New York, 1955.26 V. Von Le Coq, Die Buddhistische Spätantike in

Mittelasien, Berlin, 1924.27 M. M. Yamanlar, Ýslam Sanatlarýnda Taht Sah-

neleri, Taht Sahnelerini Oluþturan Ögeler ÜzerineÝncelemeler, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlan-mamýþ Doktora Tezi, Ýstanbul, 1994.

28 E. Chavannes, Documents sur les Tou-kie(Turcs) Occidentaux et Notes Additionelles, St.Petersbourg, 1903.

29 A. Ahmetbeyoðlu, Grek Seyyahý Priskos (V.Asýr)’a Göre Avrupa Hunlarý, Ýstanbul, 1995.

30 Ö. Ýzgi, Çin Elçisi Wang Yen- Te’nin UygurSeyahatnamesi, Ankara, 1989.

31 Ýbn-i Bibi, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi,Ankara, 1941.

32 Muhammed Et-Tanci, Ýbni Batuta Seyahat-namesi “Tuhfetu’n- Nuzzar fi Garaibi’l Emsar”, C. I-II,Ýstanbul, 1993.

33 K. Tebly, Dersaadet’te Avusturya Sefirleri,Ankara, 1988.

NOTLAR

34 J. B. Tavernier, A New Relation of the InnerPart of the Grand Seignor’s Seraglio, London, 1677.

35 A. Galland, Ýstanbul’a Ait Günlük Anýlar, c. II,Ankara, 1973.

36 G. Clauson, An Etymological Dictonary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s. 150.

37 H.N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. IV, s. 32.38 B. Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

687.39 H.N. Orkun, a.g.e., c. I, s. 22.40 S. Divitçioðlu, Köktürkler, s. 64.41 B.Ögel, a.g.e., s. 686-687.42 G. Clauson, a.g.e., s. 298.43 H.N. Orkun, a.g.e., c.I, s.26-27.44 S. Divitçioðlu, a.g.e., s. 64.45 A. Donuk, Eski Türk Devletlerinde Ýdari Askeri

Unvan ve Terimler, s. 83.46 H.N. Orkun, a.g.e.,s. 830.47 A.g.e., s.264.48 G. Clauson, a.g.e., s.225.49 A. Caferoðlu, Uygur Sözlüðü, s. 121.50 Kaþgarlý Mahmud, Divanü Lugat-it-Türk, c. III,

s. 222, 430, c.II, s.72, 177.51 G. Clauson, a.g.e., s. 233.52 A.Caferoðlu, a.g.e., s. 113.53 B. Ögel, a.g.e.,s. 688.54 Kaþgarlý Mahmud, a.g.e., c. III, s. 121, 221.55 G. Clauson, a.g.e., s. 528.56 B. Ögel, a.g.e., s. 688.57 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriþ, c. III, s.

251.58 Kaþgarlý Mahmud, a.g.e., c. I, s. 435.59 B. Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

688.60 Kaþgarlý Mahmud, a.g.e., c. I, s. 435.61 A.g.e., Ýndeks, s. 573.62 G. Clauson, a.g.e., s. 436.63 Kaþgarlý Mahmud, a.g.e., c. I, s. 327; c. II, s. 318.64 G. Clauson, a.g.e., s. 756.65 Kaþgarlý Mahmud, a.g.e., c. III, s. 140.66 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, c. I, s. 94.67 M. N. Özön, Osmanlýca-Türkçe Sözlük, s. 451.68 M.Z. Pakalýn, Osmanlý Tarih Deyimleri ve Ter-

imleri Sözlüðü, c. II, s. 344-345.69 M.N. Özön, a.g.e., s. 750.70 M.Z. Pakalýn, a.g.e., c. III, s. 186.71 M. N. Özön, a.g.e., s. 807.72 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 20 b, y. 48 a, D. 12 a, y.

21 b, y. 25 b.73 M. N. Özön, a.g.e., s. 785.74 M. Z. Pakalýn, a.g.e., c. III, s. 380.

75 M. N. Özön, a.g.e., s. 342.76 H. Ayan, Cevri Hayatý, Edebi Kiþiliði, Eserleri

ve Divanýnýn Tenkidli Metni, s. 289.77 F. Devellioðlu, Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik

Lugat, s. 289.78 M.Sarý, Arapça-Türkçe Lugat “El Mevarid”, s.

26.79 Anonim, The Compact Edition of the Oxford

English Dictionary, vol. II, s. 3306.80 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c. I, s. 208.81 A.g.e., s. 355.82 A.g.e., s. 358.83 A.g.e., s. 359.84 A.g.e., s. 242-243.85 A.g.e., s. 550.86 J. G. Frazer, The Golden Bough, s. 101.87 A.g.e., s. 281.88 A.g.e., s. 282.89 S. H. Hooke, Ortadoðu Mitolojisi, s. 68.90 J. G. Frazer, a.g.e., s. 104.91 A.g.e., s. 174.92 A. Ýnan, Eski Mýsýr Tarih ve Medeniyeti, s. 229.93 S. H. Hooke, a.g.e., s. 72.94 J. G. Frazer, a.g.e., s. 104-105.95 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 105.96 J. P. Roux, Aksak Timur Ýslamýn Kutsal

Savaþçýsý, s. 53.97 A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 99.98 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c. II, s. 126.99 J. Campbell, Batý Mitolojisi, s. 279.100 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 257-258.101 G. Tümer- A. Küçük, Dinler Tarihi, s. 74.102 H. N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. IV, s. 109.103 A.g.e., c. I, s. 22.104 A.g.e., c. I, s. 22.105 S. Divitçioðlu, Köktürkler, s. 119.106 A.g.e., s. 124.107 J. P. Roux, Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini, s.

90.108 A.g.e., s. 91.109 B. Ögel, Türklerde Devlet Anlayýþý, c. I, s. 41.110 A.g.e., s. 41-42.111 Ö. Ýzgi, “Hunlar, Göktürkler ve Uygurlarda

Geleneksel Festival ve Eðlenceler”, Tarih Dergisi, Sayý31, 1977, s. 30.

112 H. N. Orkun, a.g.e., c. I, s. 85.113 R. R. Arat, Eski Türk Þiiri, s. 221,227.114 A. Donuk, Eski Türk Devletlerinde Ýdari-

Askeri Unvan ve Terimler, s. 50.115 B. Ögel, Büyük Hun Ýmparatorluðu Tarihi, c. I,

s. 438.

130

116 J. Campbell, Ýlkel Mitoloji, s. 480.117 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 483.118 H. N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. I, s. 34-35.119 S. Divitçioðlu, a.g.e., s. 122.120 A. Donuk, a.g.e., s. 19.121 B. Ögel, Türklerde Devlet Anlayýþý, c. I, s. 75.122 S. Divitçioðlu, a.g.e., s. 136.123 R. R. Arat, a.g.e., s. 97-99.124 Kitabý Mukaddes, Eski Ahid, Daniel, 7;18.125 A.g.k., Daniel, 7;23-27.126 A.g.k., I. Samuel, 15;1.127 A.g.k., I. Samuel, 15;10.128 A.g.k., I. Samuel, 28; 17.129 A.g.k., II. Samuel, 7; 13-16.130 A.g.k., II. Samuel, 22; 51.131 A.g.k., I. Krallar, 11; 9-11.132 A.g.k., I. Krallar, 10-18.133 A.g.k., I. Krallar, 2; 19.134 Ýslamlýðý kabul edenlerin öncelikle þu sözlerle

kelime-i þahadet getirmesi gerekir: “Eþhedü en la ilaheillallah ve eþhedü enne Muhammedün abdühü veresulühü...”

135 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devleti TeþkilatýnaMedhal, s. 3.

136 El Hüseyni, Ahbar üd Devlet is Selçukiyye, s.71.

137 S. Koca, “Türkiye Selçuklu Devleti Hükümdar-larýnýn Aldýklarý ve Kullanýlan Hakimiyet ve Hüküm-darlýk Sembolleri”, III. Milli Selçuklu Kültür veMedeniyeti Semineri Bildirileri, s. 150.

138 A.g.k., s. 151.139 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý, s. 230.140 M. Z. Pakalýn, Osmanlý Tarih Deyimleri ve Ter-

imleri Sözlüðü, c. III, s. 265.141 F. Özka, “Topkapý Sarayýnýn Kapýlarý”,

Türkiyemiz, Sayý 35, s. 35.142 M. Z. Pakalýn, a.g.e., c.I, s. 820.143 A.g.e., s. 820.144 T. Öz, Ýstanbul Camileri, c. I, s. 129.145 M. Z. Pakalýn, a.g.e., c. I, 703.146 Y. Yücel, Muhteþem Türk Kanuni Ýle 40 Yýl,

giriþ sayfasý.147 Defterdar Sarý Mehmed Paþa, Zübde-i Vekaiy-

at, s. 3. 148 S. N. Kramer, Tarih Sümer’de Baþlar, s. 77.149 A.g.e., s. 227.150 S. H. Hooke, Ortadoðu Mitolojisi, s. 45.151 S. Eyüboðlu-A. Erhat, Hesiodos Eseri ve Kay-

naklarý, s. 143.152 Homeros, Ýlyada, s. 218.

153 A.g.e., s. 332, 344.154 A.g.e., s. 237.155 Homeros, Odysseia, s. 248, 251, 256, 263, 292.156 A.g.e., s. 105.157 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 194.158 Þ. Turan, Türk Kültür Tarihi, s. 103.159 A.g.e., s. 103.160 Ý. Kafesoðlu, Türk Milli Kültürü, s. 288.161 A. V. Anohin, “Altay Þamanlýðýna Ait Maddel-

er”, Makaleler ve Ýncelemeler, s. 404.162 A. V. Anohin, “Altay Þamanlýðýna Ait Maddel-

er”, Ülkü, c. XV, Sayý 87, s. 242.163 A.g.k., s. 243.164 S. V. Kielev, “Drevnyaya ýstoriya yuzhnoy

sibiri”, Mater i issled po arkheologii, SSRR. IX, M-L, s.248-257.

165 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 286-287.166 A.g.e., s. 316.167 R. R. Arat, Eski Türk Þiiri, s. 97.168 Kitabý Mukaddes, Eski Ahid, Daniel, 7; 25-26.169 A.g.k., I. Samuel, 12; 12-13.170 A.g.k., Ýþaya, 6; 1-3.171 A.g.k., Daniel, 7;9.172 A.g.k., Hezekiel, 10; 1-2.173 A.g.k., Hezekiel, 10; 9-14.174 Ýncil-i Þerif, Matta, 3; 1.175 A.g.k., Matta, 6; 9-10.176 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 11; 15.177 A.g.k., Matta, 5; 34-35.178 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 4; 2-6.179 J. Vegh, Van Eyck, s. 12.180 Ýncil-i Þerif, Luka, 1, 32-33.181 A.g.k., Ýbranilere Mektup; 12-2.182 A.g.k., Markos, 1; 1.183 A.g.k., Matta, 14, 23-33.184 A.g.k., Matta, 16, 15-16.185 A.g.k., Yuhanna, 3; 16-17.186 A.g.k., Yuhanna, 5; 22-23.187 A.g.k., Luka, 23; 37-38.188 A.g.k., Yuhanna, 18; 36-37.189 M. Sözen-U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terim-

leri Sözlüðü, s. 185.190 G. Podskalsky, “Pantokrator”, The Oxford Dic-

tionary of Byzantium, vol. III, s. 1574.191 Ýncil-i Þerif, Matta, 19; 28, Luka; 22; 29-30. 192 A.g.k., Luka, 22; 29-30.193 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 2; 12-13.194 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 12; 9.195 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 16; 1-7.196 A.g.k., Yuhanna’nýn Vahyi, 16; 10. 197 G. Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art,

131

s. 301-302.198 F. N. Arnoldi, “Liturgical and Ritual Objects”,

Encyclopedia of World Art, vol. IX, col. 296.199 G. Ferguson, a.g.e., s. 301-302.200 A. Kazhdan, “Cathedra”, The Oxford Dictio-

nary of Byzantium, vol. I, s. 392.201 M. Johnson-A. Cutler, “Synthronon”, The

Oxford Dictionary of Byzantium, vol III, s. 1996.202 F. N. Arnoldi, “Liturgical and Ritual Objects”,

Encyclopedia of World Art, vol. IX, col. 296.203 A.g.k., col. 297.204 Elmalýlý M. Hamdi Yazýr, Hak Dini Kur’an Dili,

c. II, s. 148 (Bakara; 256).205 A.g.e., c. II, s. 157.206 A.g.e., c. II, s. 162. 207 A.g.e., c. VI, s. 469 (Sad; 34).208 A.g.e., c. VI, s. 470.209 A.g.e., c. IV, s. 46-47 (A’raf; 54).210 A.g.e., c. IV, s. 56. 211 A.g.e., c. V, s. 536 (Mü’minun; 86).212 A.g.e., c. IX, s. 95 (Buruc; 14-15).213 A.g.e., c. IV, s. 518 (Hud; 7 )214 A.g.e., c. VI, s. 507 (Zümer; 75).215 A.g.e., c. VI, s. 511 (Mümin; 7).216 A.g.e., c. VI, s. 435 (Saffat; 44).217 A.g.e., c. VI, s. 433.218 A.g.e., c. VII, s. 270 (Tur; 20).219 A.g.e., c. VII, s. 397 (Vakýa; 11-16).220 A.g.e., c. IX, s. 165 (Gaþiye; 10-16).221 A.g.e., c. V, s. 359 (Kehf; 31), c. VI, s. 420

(Yasin; 56), c. VIII, s. 451, (Ýnsan; 13), c. IX, s. 58-59,(Mutaffifin; 23, 35),

222 M. Sarý, Arapça-Türkçe Lugat “El Mevarid”, s.26.

223 Elmalýlý M. Hamdi Yazýr, a.g.e., c. V, s. 358(Kehf; 30-31).

224 A.g.e., c. VI, s. 421 (Yasin; 55-56).225 A.g.e., c. IX, s. 60 (Mutaffifin; 22-23)226 A.g.e., c. IX, s. 60 (Mutaffifin; 34-35).227 A.g.e., c. VI, s. 130 (Neml; 22-23).228 A.g.e., c. VI, s. 130 (Neml; 40-42).229 A.g.e., c. V, s. 97 (Yusuf; 100).230 Süleyman Çelebi, Vesiletü’n Necat Mevlid, s.

99, 130, 138, 142.231 A.g.e., s. 100, 108, 110, 111, 122, 129, 134,

138.232 A.g.e., s. 100, 119, 146.233 A.g.e., s. 119.234 J. Campbell, Batý Mitolojisi, s. 372.235 G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi

ve El Sanatlarý, s. 113.

236 E. Diez. “Minber”, Ýslam Ansiklopedisi, c. 8, s.335.

237 Ýbni Haldun, Mukaddime, c. II, s. 34.238 M. N. Özön, “Minber”, Osmanlýca Türkçe

Sözlük, s. 538.239 G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi

ve El Sanatlarý, s. 113-114.240 Anonim, “Taht”, Meydan Larousse, c. 19, s. 13. 241 Ýbni Haldun, Mukaddime, c. II, s. 10. 242 Gregory Abu’l Farac, Abu’l Farac Tarihi, c. I, s.

311.243 A.g.e., s. 257. 244 A.g.e., s. 273.245 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devleti Teþkilatýna

Medhal, s. 5. 246 O. Grabar, Ýslam Sanatýnýn Oluþumu, s. 131-

132.247 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c. I, s. 525. 248 J. B. Pritchard, The Ancient Near East in Pic-

tures Relating to the Old Testament, s. 311.249 M. Þ. Günaltay, a.g.e., c. II, s. 237.250 A.g.e., s. 248.251 J. Auboyer, Le Trone et son Symbolisme dans

L’Inde Ancienne, s. 63.252 H. Goez, “Interior Decoration and Design”,

Encyclopedia of World Art, vol. VIII, col. 201. 253 J. Auboyer, a.g.e., s. 63.254 A.g.e., s. 63.255 A.g.e., s. 69.256 A.g.e., s. 174.257 A.g.e., s. 176.258 E. Esin, “<Orduð> Baþlangýcýndan Selçuklu-

lara Kadar Türk Hakan Þehri”, Tarih AraþtýrmalarýDergisi, Sayý 10/11, s. 153-154’den Pugacenkova-Rempel, Výdayuþçiesya pamyatniki arhitekturý Uzbek-istana, Taþked, 1958, s. 145.

259 A. W. Carr, “Hetoimasia”, The Oxford Dictio-nary of Byzantium, vol. 2, s. 926.

260 O. Hançerlioðlu, Ýslam Ýnançlarý Sözlüðü, s.285-286.

261 M. N. Özön, Osmanlýca -Türkçe Sözlük, s. 451.262 Y. Önge, “Topkapý Sarayýnda Hýrka-i Saadet

Dairesi”, Önasya, c. 3, Sayý 31, s. 11.263 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý, s. 202.264 G. Necipoðlu, Architecture, Ceremonial and

Power The Topkapý Palace In The Fifteenth And Six-teenth Centuries, s. 149’dan/ O. Bon, “Descrizionedel Seraglio del Gransignore fatta del Bailo OttavianoBon (1608)” in Niccolo Barrozzi and GuglielmoBerchet, s. 64.

132

265 Silahdar Fýndýklýlý Mehmed Aða, Nusretname,c. I, F., II, s. 224.

266 Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, c.I,s. 101.

267 M.Z. Pakalýn, Osmanlý Tarih Deyimleri ve Ter-imleri Sözlüðü, c. III, s. 371.

268 M. Aksel,”Bir Halk Ressamý Mehmet Hulusi”,Türkiyemiz, Sayý 13, s. 17.

269 M. Z. Pakalýn, a.g.e., c. III, s. 380. 270 Anonim, “Taht”, Meydan Larousse, c. 19, s.

13.271 S.N.Kramer, Tarih Sümer’de Baþlar, s. 129.272 S.H. Hooke, Ortadoðu Mitolojisi, s.72.273 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 483.274 H. N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. I, s. 34-35.275 Liu-Mau T’sai, Die Chinesischen Nachricten

zur Geschicte der Ost-Turken (T’ukue), Buch II, s.496.

276 M. Eliade, Ýmgeler & Simgeler, s. 26.277 S.Eyüboðlu- A.Erhat, Hesiodos Eseri ve Kay-

naklarý, s. 143.278 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s. 434.279 A. V. Anohin, “Altay Þamanlýðýna Ait Mad-

deler”, Ülkü, c. XV, Sayý 87, s. 245.280 Ýncil-i Þerif, Matta; 5, 34-35.281 Elmalýlý M.H.Yazýr, Hak Dini Kur’an Dili, c.II,

s. 148 (Bakara; 256).282 A.g.k., c. IV, s. 518 (Hud;7).283 A.g.k., c. V, s. 358 (Kehf; 30-31), c. VI, s. 421

(Yasin; 55-56), s. 435 (Saffat; 44), c. VII, s. 270 (Tur;20), s. 397 (Vakýa; 11- 16), c. IX, s. 60 (Mutaffifin; 22-23, 34-35), s. 165 (Gaþiye; 10-16).

284 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c. I, s. 216. 285 A.g.e., c. I, s. 465. 286 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 67.287 A.g.e., s. 59.288 W. Hartner,”The Pseudoplanetary Nodes of

The Moon’s Orbit In Hindu And Islamic Iconogra-phies”, Ars Islamica, Vol. V, Pt.,2, s. 116.

289 A.g.k., s. 117.290J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 101. 291 J.B. Pritchard, a.g.e., s. 313.292 F. Kýnal, Eski Anadolu Tarihi, s. 213. 293 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c.II, s. 224.294 A.g.e., s. 225.295 A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 55.296 A. Erhat, Mitoloji Sözlüðü, s. 118.297 J. Campbell, Ýlkel Mitoloji, s. 267.298 A.g.e., s. 278-279.299 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c.I, s. 59.300 M. Ergin, Dede Korkut Kitabý, s. 21-36.

301A.g.e., s. 26. 302 J.- P. Roux, Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini,

s. 151.303 G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi

ve El Sanatlarý, s.54.304 S.N. Kramer, Tarih Sümer’de Baþlar, s. 224305 A.g.e., s. 225.306 J. Campbell, Doðu Mitolojisi, s. 67. 307 A.g.e., s. 100-101. 308 A.g.e., s. 105.309 Vergilius, Aeneas, s. 192.310 J. Campbell, Ýlkel Mitoloji, s. 267.311 J. Auboyer, Le Trone et son Symbolisme dans

L’Inde Ancienne, s. 108312 A.g.e., 110.313 A.g.e., 109.314 Kitabý Mukaddes, Eski Ahid, I.Kýrallar, 10-18.315 S. Waetzold, “Automata”, Encyclopedia of

World Art, vol. II, col. 184.316 J. Campbell, Batý Mitolojisi, s. 347.317 G. Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art,

s. 20. 318 J. - P. Roux, Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini,

s. 155.319 J. - P. Roux, Aksak Timur Ýslamýn Kutsal

Savaþçýsý, s. 232. 320 G. Necipoðlu, Architecture, Ceremonial and

Power, The Topkapý Palace In The Fifteenth And Six-teenth Centuries, s. 149.

321 S. Baðcý, “Takdim Minyatürlerinde Farklý BirKonu: Süleyman Peygamber’in Divaný”, Sanat Tari-hinde Ýkonografik Araþtýrmalar Güner Ýnal’aArmaðan, s. 40.

322 S. N. Kramer, Tarih Sümer’de Baþlar, s. 258.323 S. Kutlu-T. Duralý, Gýlgamýþ Destaný, s. 90.324 A.g.e., s. 83.325 M. Þ. Günaltay, Yakýn Þark, c. I, s. 458.326 A.g.e., s. 459.327 J. Auboyer, Le Trone et son Symbolisme dans

L’Inde Ancienne, s. 73.328 H. Frankfort, Kingship and The Gods, s. 46.329 Homeros, Odysseia, s. 248, 251, 256, 292.330 S. N. Kramer, a.g.e., s. 227.331 A.g.e., s. 75.332 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s. 550.333 S. N. Kramer, a.g.e., s. 227.334 A.g.e., s. 249.335 M. Eliade, Ýmgeler Simgeler, s. 161.336 J. Auboyer, a.g.e., s. 10-11.337 A.g.e., s. 179.338 L.Ligeti, Bilinmeyen Ýç Asya, s. 88.

133

339 K.Inostrantsev, “Eski Türklerin ÝnançlarýHakkýnda Bir Kaç Söz”, Belleten, c. XIV, sayý 53,Ankara, 1950, s. 46-47.

340 K.Dieterich, Byzantinische Quellen Zur Län-der und Völkerkunde,s.17.

341 A.von Gabain, “Renklerin Sembolik Anlam-larý”, A.Ü. DTCF Türkoloji Dergisi, c.3, sayý 1,Ankara, 1968, s. 107-113.

342 B.Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.686.

343 N. Ersoy, Görünenden Görünmeyene, s.53.344 J. Auboyer, a.g.e., s. 11.345 E. Esin, “Tabari’s Report On The Warfare With

The Türgis And The Testimony Of Eighth CenturyCentral Asian Art”, Central Asiatic Journal, s. 142.

346 B. Ögel, Ýslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi,s. 59.

347 A.g.e., s. 64.348 A.Ahmetbeyoðlu, Grek Seyyahý Priskos

(V.Asýr)’a Göre Avrupa Hunlarý, s. 35.349 A.g.e., s. 48.350 M.Ergin, Dede Korkut Kitabý, s.166.351 A.g.e., s. 55. 352 A.Z.V. Togan, Oðuz Destaný, s. 39.353 W. Radloff, Manas Destaný, s. 26.354A.g.e., s. 26.355 H.N. Orkun, Eski Türk Yazýtlarý, c. III, s.73.356 H.N. Orkun, Türk Efsaneleri, s. 44.357 E. Esin, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tar-

ihi ve Ýslama Giriþ, s. 97.358 B.Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

673.359 E. Esin, a.g.e., s. 103.360 A.g.e., s. 97. 361 R.R.Arat, Eski Türk Þiiri, s. 235.362 A.g.e., s. 239.363 A.g.e., s.97.364 N. Ersoy, a.g.e., s. 151.365 E.Esin, “ “KÜN-AY” (Ay-Yýldýz motifinin

proto-Türk devirden Hakanlýlara kadar ikonografisi)”,VII. Türk Tarih Kongresi, c.I, s. 333.

366 Liu Mau-T’sai, Die chinesischen Nachrichtenzur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), vol. II, s.496.

367 E. Chavannes, Documents Sur Les Tou-kiueOccidentaux, s. 238.

368 A.g.e., s. 238.369 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, c. II, s. 66.370 N. Diyarbekirli, “Kazakistan’da Bulunan Esik

Kurganý”, 50. Yýla Armaðan, s. 302. 371 E.Chavannes, a.g.e., s. 238.

372 E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek Türk TöresindeÝki Oturuþ Þeklinin Kadim Ýkonografisi”, Sanat TarihiYýllýðý, c. III, s. 231-242.

373 E.Chavannes, a.g.e., s. 238. 374 E.Esin, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tari-

hi ve Ýslama Giriþ, s. 93.375 T.Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk

Damgalarý, s. 16.376 F.Sümer, Oðuzlar, s. 170-171.377 G.Ferguson, Signs and Symbols in Christian

Art, s. 22-23.378 J.Campbell, Yaratýcý Mitoloji, s. 506-507.379 H.Goetz, “Furniture”, Encyclopedia of

World Art, vol.V ,col.738.380 Þem’dani-zade Fýndýklýlý Süleyman Efendi,

Mür’i’t-tevarih, ,TKSM, Hazine nr, 1338, varak 522/a.

381 E. Chavannes, a.g.e., s. 238.382 E. Esin, Türk Kosmolojisi, s. 30-31.383 Yusuf Has Hacib, a.g.e., c. I, s. 557.384 A.g.e., c. II, s. 402.385 E. Esin, “KÜN-AY”, VII. Türk Tarih Kongresi,

c. I, s. 313-359.386 B. Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

689.387 E. Esin, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tari-

hi ve Ýslama Giriþ, s. 168.388 A.g.e., s. 93.389 J. Auboyer, a.g.e., s. 108-109.390 E. Esin, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tari-

hi ve Ýslama Giriþ, s. 93.391 M. Ergin, Dede Korkut Kitabý, s. 161.392 R. R. Arat, Eski Türk Þiiri, s. 221.393 A.g.e., s. 216.394 A.g.e., s. 227.395 A.g.e., s. 95.396 A.g.e., s. 135. 397 Yusuf Has Hacib, a.g.e., s. 67, b. 786.398 A.g.e., s. 69, b. 801-808.399 S.Divitçioðlu, Nasýl Bir Tarih?, s. 149. 400 Yusuf Has Hacib, a.g.e., c. II, s. 68.401 S. Divitçioðlu, a.g.e., s. 149-150. 402 E. Esin, “ “Ay Bitiði” The Court Attendants in

Turkish Iconography”, Central Asiatic Journal, Vol.XIV, No.1-3, s. 81.

403 A.g.k., s. 85.404 R. R. Arat, Eski Türk Þiiri, s. 123.405 A.g.e., s. 181.406 A.g.e., s. 89.407 A.g.e., s. 85.408 A.g.e., s. 199.

134

409 A.g.e., s. 205.410 A.g.e., s. 239.411 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s. 445.412 Ýbn Haldun, Mukaddime, c. III, s. 9-10 413 H.Goetz, “Furniture”, Encyclopedia of World

Art, vol.V, col. 738. 414 M. M. Yamanlar, Ýslam Sanatlarýnda Taht Sah-

neleri, Taht Sahnelerini Oluþturan Ögeler ÜzerineÝncelemeler, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayýnlan-mamýþ Doktora Tezi, s. 73.

415 Liu-Mau T’sai, Die Chinesischen Nachrichtenzur Geschicte der Ost-Turken (T’ukue), Buch II, s.496.

416 A.g.e., Buch I, s. 8. 417 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s.295. 418 A. g. e. , s. 294.419 A. g. e. , s. 297. 420 J. Sciltberger, Türkler ve Tatarlar Arasýnda s.

116. 421 E. Esin, Türk Kültür Tarihi Ýç Asya’daki Erken

Safhalar, s. 9, B.Ögel, Türk Kültürünün GeliþmeÇaðlarý, s. 609.

422 M. Eliade, Ýmgeler & Simgeler, s. 26.423 Abu’l Farac, Abu’l Farac Tarihi, c. II, s. 26. 424 B. Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

164. 425 S. Divitçioðlu, Nasýl Bir Tarih?, s. 61. 426 R. Þeþen (Haz.), Onuncu Asýrda Türkistan’da

Bir Ýslam Seyyahý Ýbn Fazlan Seyahatnamesi, s. 120. 427 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s. 295. 428 A. Ahmetbeyoðlu, Grek Seyyahý Priskos (V.

Asýr)’a Göre Avrupa Hunlarý, s. 35.429 B. Ögel, Büyük Hun Ýmparatorluðu Tarihi, c. II,

s. 75.430 A. g. e. , s. 76. 431 E. Chavannes, a.g.e., s. 238.432 K. Dieterich, Byzantinische Quellen Zur Lan-

der und Völkerkunde, s. 17.433 L. Ligeti, Bilinmeyen Ýç Asya, s. 99-100. 434 Z.V. Togan, “Ýbn Al-Fakih’in Türklere Ait

Haberleri”, Belleten, c. XII, s.45, Ýstanbul, 1948, s.13. 435 Ö. Ýzgi, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur

Seyahatnamesi, s. 65-66.436 A. Ahmetbeyoðlu, a. g. e., s. 40. 437 B. Ögel, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s.

678. 438 A.g.e., s. 679. 439 A.g.e., s. 672.440 A.g.e., s. 685. 441 E. Esin, “ <Tengrilik> (Türklerde Gök Tapý-

naðýna Dair)”, Ý.Ü. Ed. Fak. Sanat Tarihi Yýllýðý, c. XII,

s. 37.442 Ö. Ýzgi, Uygurlarýn Siyasi ve Kültürel Tarihi, s.

26. 443 A.g.k., s. 31. 444 A.g.k., s. 32. 445 A.g.k., s. 33. 446 A.g.k., s. 35. 447 M. Ergin, Dede Korkut Kitabý, s. 89.448 A.g.e., s. 135.449 Ö. Ýzgi, Uygurlarýn Siyasi ve Kültürel Tarihi, s.

26.450 R. Osman, Edirne Sarayý, s. 42.451 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 23 a.452TKS Arþivi, D. 12 b, y. 20 b.453 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 20 b.454 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 21 b.455 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 21 b.456 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 21 b.457 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 22 a.458 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 21 a.459 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 22 b.460 J. B. Tavernier, A New Relation of The Inner

Part of the Grand Seignor’s Seraglio, s. 38.461 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 23 a.462 N. Yýldýz, Eski Çaðda Deri Kullanýmý ve

Teknolojisi, s. 74.463 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 23 a.464 Silahdar Fýndýklýlý Mehmed Aða, Nusretname,

c. I, Fas. II, s. 242. 465 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.466 TKS Arþivi, D. 12.467 Anonim, “Taht”, Meydan Larousse, c. 19, s. 13.468 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 57 b.469 Gregory Abu’l Farac, Abu’l Farac Tarihi, c.I,s.

315.470 A.g.e, s. 308.471 M. A. Köymen, Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu

Tarihi, c. III, s. 81.472 Ýbni Bibi, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, s.

147.473 Ü. Erginsoy, Maden Sanatý, s. 181-182.474 Muhammed Et-Tanci, Ýbn-i Batuta Seyahat-

namesi, s. 196. 475 A.g.e., s. 207. 476 A.g.e., s. 322. 477 A. S. Levend, Divan Edebiyatý Kelimeler ve

Remizler Mazmunlar ve Mevhumlar, s. 191. 478 Mevlana, Mesnevi, c. IV, s. 47.479 M. A. Köymen, Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu

Tarihi, c. III, s. 81.480 M. F. Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihinin

135

Yerli Kaynaklarý”, Belleten, c. VII, s. 436.481 Lady E.Craven, A Journey Through The

Crimea to Constantinople in a Series of Letters, s.203.

482 A. Galland, Ýstanbul’a Ait Günlük Anýlar, c. II,s. 80.

483 M.T. Gökbilgin, “Hasan Paþa”, Ýslam Ansiklo-pedisi, c. 5, I, s. 328.

484 Nazmizade, Gülþen-i Hulefa, Ý.Ü.K. No. 2636..485 S. Waetzoldt, “Automata”, Encyclopedia of

World Art, vol. II, col. 184. 486 O. Grabar, Ýslam Sanatýnýn Oluþumu, s. 129-

131. 487 R. G. de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve

Timur, s. 166.488 Muhammed Et-Tanci, Ýbn-I Batuta Seyahat-

namesi, s. 322.489 E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek “ , Ý.Ü. Ed. Fak.

Sanat Tarihi Yýllýðý, c. III, s. 237.490 A.g.k., s. 237.491 El Hüseyni, Ahbar üd Devlet is Selçukiyye, s.

40.492 Z. Ýndirkaþ, Türklerde Taç Geleneði, Ý.Ü.Sosyal

Bilimler Enstitüsü Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi, s. 68.493 A.g.e., s. 13.494 M. M. Yamanlar, Ýslam Sanatlarýnda Taht Sah-

neleri, Taht Sahnelerini Oluþturan Ögeler ÜzerineÝncelemeler, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayýnlan-mamýþ Doktora Tezi, s. 76.

495H. Fux, “Chinesische Medaillonformen in DerIslamischen Kunst”, In Memoriam Kurd Erdmann, s.296.

496 K. Otto-Dorn, “Das Seldschukishe Thronbild”,Persica, 10, s. 160-161.

497 Mevlana, Mesnevi, c. V, s. 6.498 A.g.e., c. V, s. 46-47.499 A.g.e., c. V, s. 51.500 El Hüseyni, a.g.e., s. 15. 501 I. Bacýnoðlu, Ankara Etnoðrafya Müzesi’ndeki

Aðaç Eserler, Ý.Ü. Ed. Fak. Sanat Tarihi Bölümü,Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi, s. 60.

502 Ýbn-i Haldun, Mukaddime, c. II, s. 32-33.503 S. Ünver, “Anadolu Selçuklu Hanedaný Taht-

larý Üzerine”, VII. Türk Tarih Kongresi, 1972, s. 411..504 A.g.k., s. 409505 E. Uðurlu, “Ankara Kýzýlbey Camii Minberi”,

Türk Etnoðrafya Dergisi, sayý X, 1967, s. 79.506 S. Ünver, a.g.k., s. 410.507 I. Bacýnoðlu, a.g.e., s. 62.508 Anonim, “Selçuklular”, Meydan Larousse, c.

17, s. 463.

509 E. Uðurlu, a.g.k., s. 76.510 Muhammed Et-Tanci, a.g.e., s. 207.511 A.g.e., s. 196.512 M. M. Yamanlar, a.g.e., s. 69. 513 F. Çaðman, “E.77 Taht”, Anadolu Medeniyet-

leri, c. III, s. 155. 514 T.K.S. Rehberi, 1933, s. 108, T.K.S. Rehberi,

1966, s.515 F. Preyger, “Bayram Tahtý”, Türk Etnoðrafya

Dergisi, Sayý 13, 1973, s. 71-77.516 Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, c. I,

s.157-158.517 F. Preyger, a.g.k., s. 74.518 TKS Arþivi, D. 12.519 TKS Hazine Envanter Defterinde 954 zebercet

olduðu belirtilmiþtir.520 TKS Arþivi, D.25 c, y. 84.521 TKS Müze Rehberi, s. 108.522 R. E. Koçu, Topkapu Sarayý, s. 100.523 A.g.e., s. 55.524 Ý.H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devleti Saray Teþki-

latý, s. 203.525 H.Z. Uþaklýgil, Saray ve Ötesi, s. 234.526 S. Ünüvar, Saray Hatýralarým, s. 97.527 R. E. Koçu, a.g.e., s. 92.528 TKS Arþivi, D. 12 b, y. 48 a.529 M. M. Aktepe, “Nadir Þah’ýn Osmanlý Padiþahý

I. Mahmud’a Gönderdiði Taht-ý Tavus Hakkýnda”,Tarih Dergisi, sayý XXVIII-XXIX, s. 118.

530 M. Önder, “Topkapý Müzesindeki Nadir ÞahTahtý”, Antika, sayý 3, s. 43.

531 Þemdanizade Fýndýklýlý Süleyman Efendi,Mür’i’t tevarih, TKS H. 1338, v. 522 a.

532 J. G. Belloni-L. Fedi dall’Asen, L’Art Iranien, pl.51.

533 H. Þehsuvaroðlu, “Osmanlý TahtlarýnýnHikayesi”, Hayat Mecmuasý, sayý 39, s. 14.

534 G. Necipoðlu, Architecture, Ceremonial andPower, The Topkapý Palace In The Fifteenth And Six-teenth Centuries, s. 100.

535 Bu dizelerde “...Bu tahta dense aceb mi Burc-uEset/ ki kýldý gün gibi can kararý Han Anmet...” den-mektedir.

536 E. Grube, The World of Islam, s. 82.537 Anonim, “Baldaken”, Meydan Larousse, c. 2, s.

497.538 E. Esin, “<Tengrilik> (Türklerde Gök Tapý-

naðýna Dair)”, Ý.Ü. Ed. Fak. Sanat Tarihi Yýllýðý, c. XII,s. 35.

539 A. Galland, a.g.e., c. II, s. 80.540 W. M. Thackston, A Century of Princes

136

Sources on Timurid History and Art, s. 279.541 A.g.e., s. 288.542 A.g.e., s. 290.543 A. S. Levend, Divan Edebiyatý, s. 183.544 A.g.e., s. 184.545 A.g.e., s. 183.546 J. P. Roux, Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini, s.

119.547 A.g.e., s. 120.548 E. Esin, “Evren Selçuklu San’atý Evren

Tasvirinin Türk Ýkonografisinde Menþe’leri”, SelçukluAraþtýrmalarý Dergisi, c. I, s. 167.

549 A.g.k., s. 163.550 B. Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, s. 541.551 A.g.e., s. 546-547.552 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 21 b.553 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 21a.554 Y. Önge, “Topkapý Sarayýnda Hýrka-i Saadet

Dairesi”, Önasya, c. 3, sayý 31, s. 11.555 H. Ayan, Cevri, s. 289.556 S. Baðcý, “Takdim Minyatürlerinde Farklý Bir

Konu: Süleyman Peygamberin Divaný”, Sanat Tari-hinde Ýkonografik Araþtýrmalar Güner Ýnal’aArmaðan, s. 40.

557 A. S. Levend, a.g.e., s. 212.558 Ý. Ünal, “Türklerde Sedefçilik”, Güzel Sanatlar,

sayý 6,s. 146.559 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.560 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.561 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.562 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.563 TKS Arþivi, D. 12 a, y. 25 b.564 R. Osman, Edirne Sarayý, s. 71.565 E. Atýl, Art of The Arab World, s. 38.566 W. M. Thackston, a.g.e., s. 290.567 G. Akýn, Orta Asya Merkezi Mekan Geleneði,

s. 153.568 H. Tezcan, “Topkapý Sarayý’nda Ýki Kur’an

Mahfazasý”, Türkiyemiz, sayý 29, s. 21.569 H. Goetz, “Furniture”, Encyclopedia of World

Art, vol. V, col. 738.570 H. Þehsuvaroðlu, “Osmanlý Tahtlarýnýn

Hikayesi”, Hayat Mecmuasý, sayý 39, s. 15.

571 Silahdar Mehmed Aða, Nusretname, c. II, Fas.I, s. 90-91.

572 M. A. Köymen, Büyük Selçuklu ÝmparatorluðuTarihi, c. III, s. 127.

573 A.g.e., s. 127.574 Ýbn-i Bibi, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, s.

49.

575 A.g.e., s. 85.576 A.g.e., s. 86.577 A.g.e., s. 87.578 A.g.e., s. 228. 579 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devleti Teþkilatýna

Medhal, s. 182.580 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý.581 Z. Tarým- Ertuð, Osmanlý Devletinde XVI.

Yüzyýl Cülus ve Cenaze Törenleri, Ý.Ü. Sosyal BilimlerEnstitüsü Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi.

582 A. Aðýrakça, “Osmanlýlarda Ýlk Cülus Merasi-mi”, Türk Kültürü, sayý 282, s. 638.

583 A.g.k., s. 639-640.584 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý, s. 52-53.585 A.g.e., s. 188.586 Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, c. I,

s. 100.587 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý, s. 186.588 A.g.e., s. 186.589 Silahdar Mehmed Aða, Nusretname, c. I, Fas.

I, s. 4.590 A.g.e., s. 4. 591 Z. Tarým- Ertuð, a.g.e., s. 3-4.592 A.g.e., s. 44.593 Selaniki Mustafa Efendi, a.g.e., c. I, s. 40.594 A.g.e., c. I, s. 48.595 A.g.e., c. I, s. 49.596 A. F. Türkgeldi, Görüp Ýþittiklerim, s. 138.597 A.g.e., s. 138-139.598 El Hüseyni, Ahbar üd-Devlet is-Selçukiyye, s.

40.599 A.g.e., s. 31.600 M. A. Köymen, Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu

Tarihi, c. III, s. 82.601 Ýbn-i Bibi, a.g.e., s. 101.602 A.g.e., s. 160. 603 K. Erdmann, Ibn Bibi als kunsthistorische

Quelle, s. 15.604 Ýbn-i Bibi, a.g.e., s. 147.605 R. Osman, a.g.e., s. 67-68.606 R. Koçu, Topkapu Sarayý, s. 70.607 J. B. Tavernier, a.g.e., s. 20-21.608G. Akýn, “Türk Oturma Kültürü Baðlamýnda

Topkapý Sarayý’nda Hükümdar Sergilemesi”, TKS Yýl-lýk , 3, s. 11.

609 K. Tebly, Dersaadet’te Avusturya Sefirleri, s.148.

610 T. Reyhanlý, Ýngiliz Gezginlerine Göre XVI.

137

138

Yüzyýlda Ýstanbul’da Hayat, s. 51.611 J. B. Tavernier, a.g.e., s. 38.612 TKS Arþivi D.12 a, y. 22a.613 TKS Arþivi D.12 b,y. 21 b.614 G. Necipoðlu, a.g.e., s. 100.615 A.g.e., s. 100.616 Silahdar Mehmed Aða, Nusretname, c. I, Fas.

II, s. 244.617 A.g.e., c. I, Fas. II, s. 245.618 A.g.e., c. II, Fas. I, s. 37-38.619 A.g.e., c. I, Fas. III, s. 343.620 A.g.e., c. I, Fas. I, s. 80.621 A.g.e., c. II, Fas. I, s. 17.622 A.g.e., c. II, Fas. I, s. 28-29.623 A.g.e., c. II, Fas. I, s. 29-30.624 M. A. Köymen, a.g.e., c. III, s. 107.625 A.g.e., c. III, s. 103.626 Ý. H. Uzunçarþýlý, Osmanlý Devletinin Saray

Teþkilatý, s. 203.627 A.g.e., s. 202.628 Ahmed Tayyarzade Ata, Tarih-i Ata, c. I, s.

221-222.629 Silahdar Mehmed Aða, a.g.e., c. II, Fas. I, s.

265.630 Ý. H. Uzunçarþýlý, a.g.e., s. 30.631 Silahdar Mehmed Aða, a.g.e., c. I, Fas. II, s.

155.

632 Ahmed Tayyarzade Ata, a.g.e., c. I, s. 223.633 Selaniki Mustafa Efendi, a.g.e., c. I, s. 158-159.634 Defterdar Sarý Mehmed Paþa, Zübde-i Vekaiy-

at, s. 43.635 Tahsin Paþa, Sultan Abdülhamid, s. 176-177.636 M. Muller, Ýstanbul’dan Mektuplar, s. 103.637 H. Z. Uþaklýgil, Saray ve Ötesi, s. 235-236.638 Gregory Abu’l Farac, Ab’ul Farac Tarihi, c. I, s.

315.639 Ýbn-i Bibi, a.g.e., s. 74.640 A. Osmanoðlu, Babam Abdülhamid, s. 70-71.

Katalog1 P. von Zabern, The Official Catalogue of Cairo

Egyptian Museum, s. 179.2 G. Henriot, Le Meuble De Puis L’Antiquite

Jusqu’au Milieu Du XIX e Siecle, s. 8.3 A. Pope (Ed.), A Survey of Persian Art, s. 2631.4 A.g.e., s. 2631.5 A.g.e., s. 2631.6 L. von Matt, Ravenna, s. 199-200.7 TKS Rehberi, 1933, s. 108.8 TKS Rehberi, 1966, s. 10-12.

139

Ansiklopedi ve Sözlükler

ANONÝM, “Throne”, The Compact Dictionary of English, s. 3306.ANONÝM, “Taht”, Meydan Larousse, c. 19, s. 13.ARNOLDI, F. N. “Liturgical and Ritual Objects”, Encyclopedia of Wold Art, vol.

IX, Mc Graw- Hill, New York, col. 296.CAFEROÐLU, A. Uygur Sözlüðü, T.D.K., Ankara, 1968.CARR, A. W. “Hetoimasia”, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. II, s.

296.CLAUSON,G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turk-

ish, Claranton Press, Oxford, 1972.DEVELÝOÐLU, F. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Doðuþ Ltd. Mat-

baasý, Ankara, 1970.DIEZ, E. "Minber", Ýslam Ansiklopedisi, c.8, M.E.B., Ýstanbul,1971, s.

335-336.ERHAT,A. Mitoloji Sözlüðü, Remzi Kitabevi, Ýstanbul, 1978.GOETZ, H. "Furniture", Encyclopedia of Wold Art,vol. V, Mc Graw-Hill,

New York,col. 738.GOETZ, H. “Interior Decoration and Design”, Encyclopedia of Wold Art,vol.

VIII, Mc Graw-Hill, New York, col. 201-202.GÖKBÝLGÝN, M.T. "Hasan Paþa", Ýslam Ansiklopedisi, c.V,I, 1950, s.328.HANÇERLÝOÐLU,O. Ýslam Ýnançlarý Sözlüðü, Remzi Kitabevi, Ýstanbul, 1994.JOHNSON, M.-A. CUTLER “Synthronon”, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. III,

Oxford University Press, 1991, s. 1996.KAÞGARLI MAHMUD Divanü Lugat it Türk, (Çev.B.Atalay), C. I,II,III,IV, Ankara,

1986.KAZDHAN, A. “Cathedra”, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. I,

Oxford University Press, 1991, s. 392.ÖZÖN, M.N. Osmanlýca Türkçe Sözlük, Ýnkýlap ve Aka Basýmevi, Ýstanbul,

1979.PAKALIN, M.Z. Osmanlý Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüðü, C.I, II,III,

M.E.B., Ýstanbul, 1993.PODSKALSKY, G. “Pantokrator”, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. III,

Oxford University Press, 1991, s. 1574.SARI, M. Arapça-Türkçe Lugat "El Mevarid", Ýstanbul, 1982.SÖZEN, M.- U. TANYELÝ Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüðü, Remzi Ktb., Ýstanbul, 1986.ÞÜKUN, Z. “Evrend”, Farsça-Türkçe Lugat Gencine-i Güftar Ferhengi

Ziya, c. I, Maarif Matbaasý, Ýstanbul, 1944, s. 197.WAETZOLD, S. "Automata", Encyclopedia of World Art, vol. II, Mc Graw-Hill,

New York, col. 184.

KAYNAKÇA

140

Kitaplar

AHMETBEYOÐLU, A. Grek Seyyahý Priskos (V. Asýr)'a Göre Avrupa Hunlarý, TDAV,Ýstanbul, 1995.

AKIN, G. Asya Merkezi Mekan Geleneði, Kültür Bakanlýðý, Ankara,1990.

ARAT, R.R. Eski Türk Þiiri, T.T.K., Ankara, 1991.ATA, A. T. Tarih-i Ata, c. V, Ýstanbul, 1292-93 (1875-1876).AUBOYER,J. Le Trone et son Symbolisme dans l'Inde Ancienne,Presses Uni-

versitares De France, Paris, 1949.AYAN, H. Cevri Hayatý, Edebi Kiþiliði, Eserleri ve Divanýnýn Tenkidli

Metni, Ata. Ü., Erzurum, 1981.CAMPBELL, J. Batý Mitolojisi Tanrýnýn Maskeleri, (Çev. K. Emiroðlu), Ýmge

Kitabevi,Ankara, 1992.CAMPBELL, J. Doðu Mitolojisi Tanrýnýn Maskeleri, (Çev. K. Emiroðlu), Ýmge

Kitabevi, Ankara, 1993.CAMPBELL, J. Yaratýcý Mitoloji Tanrýnýn Maskeleri, (Çev. K. Emiroðlu), Ýmge

Kitabevi, Ankara, 1994.CHAVANNES, E. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux et Notes

additionelles, St.Petersbourg, 1903.CRAVEN, Lady E. A Journey Through The Crimea to Constantinople in a Series

of Letters, London, 1789.DEFTERDAR SARI MEHMED PAÞA Zübde-i Vekaiyat, (Haz. A. Özcan), T.T.K., Ankara, 1995.DEMÝRCÝOÐLU,H. Roma Tarihi, c.I, T.T.K., Ankara, 1987.DIETERICH, K. Byzantinische Quellen zur Laender und Völkerkunde, II,

Leipzig, 1972.DÝVÝTÇÝOÐLU, S. Köktürkler, Ada Yayýnlarý, Ýstanbul, 1987.DÝVÝTÇÝOÐLU,S. Nasýl Bir Tarih? (Köktürkler,Karahanlýlar), BaðlamYayýnlarý,

Ýstanbul, 1992.DONUK, A. Eski Türk Devletlerinde Ýdari-Askeri Unvan ve Terimler,

TDAV, Ýstanbul, 1988.EL HÜSEYNÝ Ahbar üd-Devlet is-Selçukiyye, (Çev. N. Lugal), T.T.K., Ankara,

1943.ELIADE, M. Kutsal ve Dindýþý, (Çev. M. A. Kýlýçbay), Gece Yay., Ankara,

1991.ELIADE, M. Ýmgeler Simgeler, (Çev. M. A. Kýlýçbay), Gece Yay., Ankara,

1992.ELMALILI Bkz. YAZIR, M.H.ERDMANN, K. Ibn Bibi als kunsthistorische Quelle, Ýstanbul, 1962.ERGÝN, M. Dede Korkut Kitabý, Boðaziçi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1990.ERGÝNSOY,Ü. Ýslam Maden Sanatýnýn Geliþmesi, Kültür Bakanlýðý Yay., Ýstan-

bul, 1978.ERSOY, N. Semboller ve Yorumlarla Görünenden Görünmeyene, Ýstan-

bul, 1990.ESÝN, E. Türkistan Seyahatnamesi, T.T.K., Ankara, 1959.ESÝN, E. Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve Ýslama Giriþ,

141

(Türk Kültürü El- Kitabý, II, Cild I/b'den Ayrý Basým), Edebiy-at Fakültesi Matbaasý, Ýstanbul, 1978.

ESÝN, E. Türk Kosmolojisi (Ýlk Devir Üzerine Araþtýrmalar), EdebiyatFakültesi Matbaasý, Ýstanbul, 1979.

ESÝN, E. Türk Kültür Tarihi, Ýç Asya'daki Erken Safhalar, Ankara, 1985.EYÜBOÐLU,S.- A.ERHAT Hesiodos Eseri ve Kaynaklarý, T.T.K., Ankara, 1977.FERGUSON,G. Signs and Symbols in Christian Art, New York, 2nd Ed., 1955.FRANKFORT, H. Kingship and The Gods A Study of Ancient Near Eastern

Religion as the Integration of Society with Nature, The Univer-sity of Chicago Press, Chicago, 1955.

FRAZER, J. G. The Golden Bough A Study in Magic and Religion, Mac Mil-lan and Co. Ltd., London, 1923.

FRESNE-CANAYE, P. Le Voyage Du Levant, M.H.Hauser, Paris, 1897.GALLAND, A. Ýstanbul'a Ait Günlük Anýlar, C.II, T.T.K., Ankara, 1973.GRABAR, O. Ýslam Sanatýnýn Oluþumu, (Çev.N. Yavuz), Hürriyet Vakfý Yayýn-

larý, Ýstanbul, 1988. GREGORY ABU'L- FARAC Abu'l-Farac Tarihi, (Çev. Ö. R.Doðrul), C.I-II, T.T.K., Ankara,

1987.GÜLBEDEN Hümayunname, T.T.K., Ankara, 1987.GÜLENSOY, T. Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgalarý, TDAV, Ýstanbul, 1989.GÜNALTAY, M. Þ. Türk Tarihinin Ýlk Devirlerinden Yakýn Þark Elam ve

Mezopotamya,c. I, T.T.K.,Ankara,1987.GÜNALTAY,M. Þ. Yakýn Þark Anadolu En Eski Çaðlardan Ahameniþler Ýstilasýna

Kadar, c.II, T.T.K., Ankara, 1987.HENRIOT,G. Le Meuble Depuis L'Antiquite Jusqu'au Milieu Du XIXe

Siecle, Editions Albert Morance, Paris, 1955.HERZFELD, E. E. Iran in the Ancient East, Oxford University Press, London,

1941.HOMEROS Ýlyada, (Çev. A. Erhat- A. Kadir) Can Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992.HOMEROS Odysseia, (Çev. A. Erhat- A. Kadir) Can Yayýnlarý, Ýstanbul,

1992.HOOKE, S.H.(Ed.) Myth, Ritual, And Kingship Essays on the Theory and Prac-

tice of Kingship in the Ancient Near East and in Israel, OxfordUniversity Press, 1960.

HOOKE, S.H. Ortadoðu Mitolojisi Mezopotamya Mýsýr Filistin Hitit MuseviHýristiyan Mitoslarý (Çev. A. Þenel), Ýmge Kitabevi, Ankara,1991.

ÝBN-Ý BÝBÝ Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, (Çev. M.N. Gençosman), UzlukBasýmevi, Ankara, 1941.

ÝBN-Ý HALDUN Mukaddime, (Çev. Z. K. Ugan) C.I,II,III, M.E.B., Ýstanbul, 1988.ÝNAN,Ab. Tarihte ve Bugün Þamanizm, T.T.K., Ankara, 1972.ÝNAN, A. Eski Mýsýr Tarih ve Medeniyeti, T.T.K., Ankara, 1987.ÝNCÝLÝ ÞERÝF, Kitabý Mukaddes Þirketi Yay., Ýstanbul, 1951.ÝZGÝ, Ö. Uygurlarýn Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarýna

Göre), TKAE Yay., Ankara, 1987. ÝZGÝ, Ö. Çin Elçisi Wang Yen-Te'nin Uygur Seyahatnamesi, T.T.K.,

Ankara, 1989.

142

KAFESOÐLU, Ý. Türk Milli Kültürü, Boðaziçi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992.KINAL, F. Eski Anadolu Tarihi, T.T.K., Ankara, 1991.KÝTABI MUKADDES, Kitabý Mukaddes Þirketi Yay., Ýstanbul,1958.KÝTAPÇI, Z. Türkistan'da Ýslamiyet ve Türkler, Konya, 1988.KOÇU, R. E. Topkapý Sarayý, Ýçinde geçen vak'alar, eski saray hayatý ve teþk-

ilatý ile beraber adým adým, köþe köþe, Ýstanbul Ansiklopedisi veNeþriyat Kol.Þrk., Ýstanbul, Tarihsiz.

KÖYMEN, M. A. Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu Tarihi, C.III, T.T.K., Ankara,1992.

KRAMER, S. N. Tarih Sümer'de Baþlar, (Çev.M. Ý. Çýð), T.T.K., Ankara, 1990.KUTLU,S.- T.DURALI (Çev.) Gýlgamýþ Destaný, Hürriyet Yay., Ýstanbul, 1973.LE COQ, V. von Die Buddhistische Spatantike in Mittelasien, D. Reimer-E.

Vohsen Verlag, Berlin, 1924. LEVEND, A. S. Divan Edebiyatý Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve

Mevhumlar, Ýnkýlap Kitapevi, Ýstanbul, 1943.LIGETI, L. Bilinmeyen Ýç Asya, (Çev. S.Karatay), T.D.K., Ankara, 1986.LIU MAU-T S'AI Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-

Türken (T'u-küe), I-II, Wiesbaden,1958.LUGAL, N. – A. ERZÝ (Neþr.) Taci-zade Sa’di Çelebi Münþeatý, Ý.F.D.Ý.E.Y., Ýstanbul, 1956.MANSEL, A.M. Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K., Ankara, 1971.MEVLANA Mesnevi (Çev. V. Ýzbudak), c. IV, Mf. V., Ýstanbul, 1955.MEVLANA Mesnevi (Çev. V. Ýzbudak), c. V, Mf. V., Ýstanbul, 1956.MUHAMMED ET- TANCÝ Ýbni Batuta Seyahatnamesi “Tuhfetu’n Nuzzar fi Garaibi’l

Emsar”, c. I-II, Üçdal Neþriyat, Ýstanbul, 1993.MULLER, M. Ýstanbul'dan Mektuplar, (Çev. A. Buðra), Tercüman Yay., Ýstan-

bul, 1978.MURPHY,D.(Int.) Embassy to Constantinople The Travels of Lady Mary Wortley

Montagu, Playne Books, Gloucestershire, 1988.NECÝPOÐLU, G. Architecture, Ceremonial and Power, The Topkapý Palace In

The Fifteenth And Sixteenth Centuries, The Architectural His-tory Foundation Inc., New York, 1991.

ORKUN, H. N. Eski Türk Yazýtlarý, c. I, Devlet Basýmevi, Ýstanbul, 1936.ORKUN, H. N. Eski Türk Yazýtlarý, c. II, Devlet Basýmevi, Ýstanbul, 1939.ORKUN, H. N. Eski Türk Yazýtlarý, c. III, Alaeddin Kýral Basýmevi, Ýstanbul,

1940.ORKUN, H. N. Eski Türk Yazýtlarý, c. IV, Alaeddin Kýral Basýmevi, Ýstanbul,

1941.ORKUN, H. N. Türk Efsaneleri, Cumhuriyet Matbaasý, Ýstanbul, 1943.OSMAN, R. Edirne Sarayý, T.T.K., Ankara, 1989.OSMANOÐLU, A. Babam Sultan Abdülhamid, Selçuk Yay., Ankara, 1986.ÖGEL, B. Türk Kültür Tarihine Giriþ, c. I, III, VI, Kültür Bakanlýðý Yay.,

Ankara, 1978-1987.ÖGEL, B. Büyük Hun Ýmparatorluðu Tarihi, c. I,II, Kültür Bakanlýðý

Yayýnlarý, Ankara, 1981.ÖGEL, B. Türklerde Devlet Anlayýþý, Baþbakanlýk Basýmevi, Ankara,

1982.ÖGEL, B. Ýslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, T.T.K., Ankara, 1984.

143

ÖGEL, B. Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, TDAV,Ýstanbul, 1988.

ÖGEL, B. Türk Mitolojisi, c.I, T.T.K., Ankara, 1989.ÖNEY, G. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlarý, Ýþ Bankasý

Yay., 1988.ÖZ, T. Ýstanbul Camileri, c. I, T.T.K., Ankara, 1987.PRITCHARD, J.B. The Ancient Near East In Pictures Relating to the Old Testa-

ment, Princeton University Press, Princeton, 1954.RADLOFF, W. Manas Destaný, (Haz. E. Gürsoy-Naskali), Türksoy Yay., Ankara,

1995.REYHANLI, T. Ýngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyýlda Ýstanbul'da Hayat,

Kültür ve Turizm Bakanlýðý Yay., Ankara, 1983.RICHTER, G. Yunan Sanatý, Cem Yayýnevi, Ýstanbul, 1984.ROUX, J. P. Türklerin ve Moðollarýn Eski Dini, (Çev. A. Kazancýgil), Ýþaret

Yayýnlarý, Ýstanbul, 1994.ROUX, J. P. Aksak Timur Ýslamýn Kutsal Savaþçýsý, (Çev. A. R. Yalt), Mil-

liyet Yay., Ýstanbul, 1994.SCHILTBERGER, J. Türkler ve Tatarlar Arasýnda, (Çev. T. Akpýnar), Ýletiþim Yay.,

Ýstanbul, 1995.SELANÝKÝ MUSTAFA EFENDÝ Tarih-i Selaniki, (Haz. M. Ýpþirli), c.I,II, Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi

Yayýnlarý, Ýstanbul, 1989.SÝLAHDAR FINDIKLILI MEHMET AÐA Nusretname, c. I, Fas. I, M.E.B., Ýstanbul, 1962.SÝLAHDAR FINDIKLILI MEHMET AÐA Nusretname, c. I, Fas. II, M.E.B., Ýstanbul, 1963.SÝLAHDAR FINDIKLILI MEHMET AÐA Nusretname, c. I, Fas. III, M.E.B., Ýstanbul, 1964.SÝLAHDAR FINDIKLILI MEHMET AÐA Nusretname, c. II, Fas. I, M.E.B., Ýstanbul, 1966.SÜMER, F. Oðuzlar, TDAV, Ýstanbul, 1992.SÜLEYMAN ÇELEBÝ Vesiletü'n Necat Mevlid, (Çev. A. Ateþ), T.T.K., Ankara, 1954.ÞEÞEN, R. (Haz.) Onuncu Asýrda Türkistan'da Bir Ýslam Seyyahý, Ýbn Fadlan

Seyahatnamesi, Bedir Yayýnevi, Ýstanbul, 1975.TAHSÝN PAÞA Sultan Abdülhamid, Boðaziçi Yay., Ýstanbul, 1990.TANERÝ, A. Türkiye Selçuklularý Kültür Hayatý, Bilge Yay., Konya, 1977.TAVERNIER, J.B. A New Relation of The Inner -Part of The Grand Seignor's

Seraglio, RL and Moses Pitt, London, 1677.TEBLY, K. Dersaadet'te Avusturya Sefirleri, Kültür ve Turizm Bakanlýðý

Yay., Ankara, 1988.THACKSTON, W.M. (Sel.and Trans.) A Century of Princes Sources on Timurid

History and Art, Cambridge, Massachusetts, 1989.TOGAN, A. Z.V. Oðuz Destaný, Enderun Kitabevi, Ýstanbul, 1982.TURAN, Þ. Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yay., Ankara, 1990.TÜMER, G.- A. KÜÇÜK Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara, 1993.TÜRKGELDÝ, A. F. Görüp Ýþittiklerim, T.T.K., Ankara, 1987.UÞAKLIGÝL, H. Z. Saray ve Ötesi, Hilmi Kitabevi, Ýstanbul, 1940.

144

UZUNÇARÞILI, Ý. H. Osmanlý Devletinin Saray Teþkilatý, T.T.K., Ankara, 1984.UZUNÇARÞILI, Ý. H. Osmanlý Devleti Teþkilatýna Medhal, T.T.K., Ankara, 1988.ÜNÜVAR, S. Saray Hatýralarým, Caðaloðlu Yayýnevi, Ýstanbul, 1964.VERGILIUS Aeneas, (Çev. O. Akþit), 3 Cilt,WOLFGANG, F.V. Elfenbinarbeiten Der Spantike und Des Frühen Mittelalters,

Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein, 1976.YAZIR, M. H. Hak Dini Kur'an Dili, c.I-X, Zaman Gazetesi Yay., Tarihsiz.YILDIZ, N. Eski Çaðda Deri Kullanýmý ve Teknolojisi, M. Ü. F. E. Fak.,

Ýstanbul, 1993.YUSUF HAS HACÝB Kutadgu Bilig, c. I, T.D.K., Ýstanbul, 1947.YUSUF HAS HACÝB Kutadgu Bilig, c. II, T.T.K., Ýstanbul, 1991.YÜCEL, Y. Muhteþem Türk Kanuni Ýle 40 Yýl, T.T.K., Ankara, 19ZABERN, P.von The Official Catalogue of Cairo Egyptian Museum, Verlag

Philipp von Zabern, Mainz, 1987.

Makaleler

AKIN, G. "Türk Oturma Kültürü Baðlamýnda Topkapý Sarayýnda Hüküm-dar Sergilemesi", Topkapý Sarayý Müzesi Yýllýk 3, Ýstanbul, 1988,s.7-72.

AKSEL, M. “Bir Halk Ressamý Mehmet Hulusi”, Türkiyemiz, sayý 13, s. AKTEPE,M. M. "Nadir Þah'ýn Osmanlý Padiþahý I. Mahmud'a Gönderdiði Taht-ý

Tavus Hakkýnda", Tarih Dergisi, sayý 28/29, Ýstanbul, 1975, s.113-122.

ANOHIN, A.V. "Altay Þamanlýðýna Ait Maddeler", Ülkü, c. XV, sayý 87, s. 239-247, Mayýs, 1940.

ANOHIN, A.V ."Altay Þamanlýðýna Ait Maddeler", Ülkü, c. XV, sayý 88, s. 321-323, Haziran, 1940.

ANOHIN, A.V. "Altay Þamanlýðýna Ait Maddeler", Ülkü, c. XV, sayý 89, s. 395-405, Temmuz, 1940.

ANOHIN, A.V. "Altay Þamanlýðýna Ait Maddeler",(Çev. A. Ýnan), Makaleler veÝncelemeler, T.T.K., Ankara, 1987, s. 400-453.

AUBOYER, J. " Un Aspect du symbolisme de la souverainete dans l'Inde d'apresl'iconographie des trones", Revue des Arts Asiatiques, Annalesdu Musee Guimet, Tome XI, Paris, 1937, s.88- 101.

BAÐCI, S. "Takdim Minyatürlerinde Farklý Bir Konu: Süleyman PeygamberinDivaný", Sanat Tarihinde Ýkonografik Araþtýrmalar Güner Ýn-al'a Armaðan, H.Ü. Ed. Fak., Ankara, 1993.

ÇAÐMAN, F. "E. 77 Taht", Anadolu Medeniyetleri, c. III, Kültür ve TurizmBakanlýðý, s. 155.

ÇIÐ, K. "Türk Lake Tezyinatýnýn Bir Þaheseri", Türkiyemiz, sayý 7,Ýstan-bul, 1972, s.20-22.

DÝYARBEKÝRLÝ, N. "Kazakistan'da Bulunan Esik Kurganý", 50. Yýla Armaðan, Ed.Fak. Ýstanbul, 1973, s. 291-304.

ESÝN, E. " "Ay Bitiði" The Court Attendants in Turkish Iconography", Cen-tral Asiatic Journal, vol. XIV, No. 1-3, 1970, s. 78-117.

ESÝN, E. “Baðdaþ ve Çökmek Türk Töresinin Ýki Oturuþ Þeklinin Kadim

145

Ýkonografisi”, Sanat Tarihi Yýllýðý, c. III, Ýstanbul, 1970, s. 231-242.

ESÝN, E. " "KÜN-AY" (Ay -Yýldýz motifinin proto-türk Devirden Hakan-lýlara Kadar Ýkonografisi", 7. Türk Tarih Kongresi, c. I, Ankara,1972, s. 313-359.

ESÝN, E. "Türk Buddhist Resim Sanatýnýn Tarihçesi", I. MilletlerlerarasýTürkoloji Kongresi, c. III, Ýstanbul, 1979, s. 696-758.

ESÝN, E. " <Tengrilik> (Türklerde Gök Tapýnaðýna Dair)", Ý.Ü. Ed. Fak.Sanat Tarihi Yýllýðý, c. XII, 1983, 35-60.

GABAIN, von A. "Renklerin Sembolik Anlamlarý", A. Ü. Dil ve Tarih-CoðrafyaFakültesi Türkoloji Dergisi, c.III, sayý 1, 1968, s.107-113.

HARTNER,W. "The Pseudoplanetary Nodes of the Moon's Orbit in Hindu andIslamic Iconographies", Ars Islamica, vol.V, Pt.2,1938, s.113-154.

INOSTRANTSEV, K. "Eski Türklerin Ýnançlarý Hakkýnda Bir Kaç Söz", Belleten,C.XIV, Sayý 53, Ankara, 1950, s.

ÝNDÝRKAÞ, Z. "Firdevsi'nin Þehnamesi'nden Taht Örnekleri", ArredamentoDekorasyon, sayý 35, Mart 1992, s. 108-110.

ÝZGÝ, Ö. “Hunlar, Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival veEðlenceler”, Tarih Dergisi, sayý 31, 1977, s.

KIELEV, S. V. “Drevnyaya ýstoriya yuzhnoy sibiri”, Mater i issled po arkhe-ologii, IX, M-L, s. 248-257.

KOCA, S. "Türkiye Selçuklu Devleti Hükümdarlarýnýn Aldýklarý ve Kul-lanýlan ve Hükümdarlýk Sembolleri",III.Milli Selçuklu Kültür veMedeniyeti Semineri Bildirileri, Selçuk Üniversitesi SelçukluAraþtýrmalarý Merkezi, Konya, s.149-161.

OTTO-DORN, K. “Das Seldschukische Thronbild”, Persica, 10, 1982, s. 149-194. ÖNDER, M. "Topkapý Müzesindeki Nadir Þah Tahtý", Antika The Turkish

Journal of Collectable Art Aylýk Dergi, Sayý 3, Haziran 1985,s.42-43.

ÖNGE, Y.(Der.) "Topkapý Sarayýnda Hýrka-i Saadet Dairesi", Aylýk TürkolojiFikir ve Aktüalite Mecmuasý, Yýl 3, c.3, sayý 31, Mart 1968, s.10-11,23.

ÖZ, T. "Mimar Mehmed Aða ve Risale-i Mimariye", Güzel Sanatlar, sayý6, Ýstanbul, 1949, s.139- 141.

PREYGER, F. "Bayram Tahtý", Türk Etnoðrafya Dergisi, sayý 13, 1973, s. 71-77.SARAÇ (ÖZER), S. "Doðu Kültürlerinde Taht", Arredamento Dekorasyon, Sayý 35,

Mart 1992, s.105-107.SÜMER, F. "Eski Türklerde Þehircilik", Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, sayý

31,1984, s. 1-103.ÞEHSUVAROÐLU, H. "Osmanlý Tahtlarýnýn Hikayesi", Hayat Mecmuasý, Sayý 39, Ýstan-

bul, 1957, s. 14-15.TARIM- ERTUÐ, Z. XVI. Yüzyýl Osmanlý Devleti’nde Cülus ve cenaze Törenleri,

Kültür Bakanlýðý Yay. , Ankara 1999.UÐURLU, E. "Ankara Kýzýlbey Camii Minberi", Türk Etnoðrafya Dergisi, sayý

X, Ankara, 1968, s.75-81.ÜNAL, Ý. "Türklerde Sedefçilik", Güzel Sanatlar, sayý 6, Ýstanbul, 1949,

146

s.132-147.ÜNVER, S. "Anadolu Selçuklu Hanedaný Tahtlarý Üzerine", VII. Türk Tarih

Kongresi, Ankara, 1972, s.410-411.

Tezler

BACINOÐLU, I. Ankara Etnoðrafya Müzesi'ndeki Aðaç Eserler, Ý.Ü. Ed. Fak.Yayýn-lanmamýþ Lisans Tezi, Ýstanbul, 1968-1969.

DENÝZ,G. E. Hitit Sanatýnda Taht, Sandalye ve Tabure Tasvirleri (Tipolojik BirÝnceleme), Ý.Ü. Ed. Fak. Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi, Tarihsiz.

GÜLTEKÝN, Ü. Selçuklu ve Osmanlý Devrinde Taht Tipleri, Ý.Ü. Ed. Fak. Yayýn-lanmamýþ Lisans Tezi, Ýstanbul, 1975.

ÝNDÝRKAÞ, Z. Türkler'de Taç Geleneði, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlan-mamýþ Doktora Tezi, Ýstanbul, 1990.

ÖZDEMÝR, C. Topkapý Müzesindeki Tahtlar, Ý.Ü. Ed. Fak.Yayýnlanmamýþ LisansTezi, Ýstanbul, 1975.

TARIM-ERTUÐ, Z. Osmanlý Devleti'nde XVI.Y.Y. Cülus ve Cenaze Törenleri, Ý.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi, Ýstanbul,1995.

TÝRYAKÝ, Y. Türkiye'de Yayýnlanmýþ Türk ve Ýslam Sanatý Ýle Ýlgili MakalelerBibliyografyasý, c. I,II, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlan-mamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul, 1993.

YAMANLAR, M. M. Ýslam Sanatlarýnda Taht Sahneleri, Taht Sahnelerini OluþturanÖgeler. Üzerine Ýncelemeler, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýn-lanmamýþ Doktora Tezi, Ýstanbul, 1994

Arþiv Belgeleri

TKS Arþivi, D. 12 (Ý. ÜNAL tarafýndan okunmuþtur).TKS Arþivi, D. 25TKS Arþivi, D. 34TKS Arþivi, D. 1098, y. 59.TKS Arþivi, D. 5400TKS Arþivi, D. 7851TKS Arþivi, E. 12358, y. 5.TKS Arþivi, E. 12369, No.4,y.35.

147

1. Resim Lagos, Nijerya’da Bulunmuþ Þef Tabure-si, Ahþap, Museum für Völkenkunde, Viyana.

2. Resim Ana Tanrýça Heykelciði, Piþmiþ toprak,Ý.Ö. 6. binyýl ilk yarýsý, Anadolu Medeniyetleri Müze-si, Ankara.

3. Resim Tuthankamon’un Tahtý, Ahþap, Ý.Ö.1347-1337, Egyptian Museum, Kahire.

4. Resim “Lagaþ Kýralý Ur-Nanþi”, Kabartma, Ý.Ö.2550-2500, Louvre Müzesi, Paris.

5. Resim “Güneþ Tanrý Þamaþ”, Alçak Kabartma,y. Ý.Ö. 870, British Museum, Londra.

6. Resim “Toprak Tanrýçasý”, Pazýrýk Örtüsü’ndendetay, Ý.Ö. 200-100, Hermitage, Leningrad.

7. Resim “Tahtta Oturan Buda”, Duvar Resmi, y.650, Staatliche Museen, Berlin.

8. Resim Jan Van Eyck, “Tahtta Oturan Tanrý”,Gent Altarý’ndan detay, ahþap üzerine yaðlýboya, y.1432, Saint-Bavon Katedrali, Gent.

9. Resim “Tahtta Oturan Ýsa”, Minyatür, 1028-1072, Bib. Nat. lat.8878, fol.215, BibliothequeNationale, Paris.

10. Resim “Tahtta Oturan Ýsa”, Kabartma, 1083-1089, St. Radegonde Kilisesi, Poitiers.

11. Resim “Tahtta Oturan Meryem”, Mozaik, 6.yy. sonu, San Apollinare Nuovo Kilisesi, Ravenna.

12. Resim “Tahtta Oturan Meryem”, TörenselHaç, 12. yy., Matzkhwarichi (svanetia), Georgia.

13. Resim “Tahtta Oturan Meryem”, Röleker,Grado.

14. Resim “Ýncil Yazarý St. Mark”, Minyatür, 10.yy. sonu, York Ýncili, York Minster Library, Add. MS. 1,York.

15. Resim “Ýncil Yazarý St. Matthew”, Minyatür, y.1020, MS.B.10.4,Trin. Coll., Cambridge.

16. Resim Maximianus Katedrasý, Ahþap üzerinefildiþi kaplý, 546-550, Museo Archivescovile, Vatikan.

17. Resim Maximianus Katedrasý’ndan detay,Museo Archivescovile,Vatikan.

18. Resim St. Peter Katedrasý, Ahþap, 870-875,Vatikan Bazilikasý, Roma.

19. Resim Oturan Hz. Muhammed”, Minyatür,13. yy., Varka ve Gülþah Mesnevisi, H. 841, y. 69b,TKSM, Ýstanbul.

20. Resim “Tahtta Oturan Hz. Muhammed”,Minyatür, Siyer-i Nebi, TKSM, Ýstanbul.

21. Resim “Cebrail Hz. Muhammed’i Tahta DavetEdiyor”, Minyatür, Siyer-i Nebi, TKSM, Ýstanbul.

22. Resim Halife El-Velid II’ye Atfolunan Heykel,Þtuko, 8.yy., Hýrbetü’l Mefcer Sarayý, Ürdün.

23. Resim Halife Muktedir’in Madalyasý, Gümüþ,10.yy., (K.Otto-Dorn, “Das Seldschukische Thron-bild”, Persica 10, Abb. 3’den)

24. Resim Nazi Maruttash II Kudurrusu, Ý.Ö.1320-1295, Louvre, Paris.

25. Resim Hammurabi Steli, Bazalt, y. Ý.Ö. 1792-1750, Louvre Müzesi, Paris.

26. Resim Nabukadnezar I Kudurrusu, Ý.Ö. y.1125-1104, British Museum, London.

27. Resim Asur Kült Taþý, Eski Þark Eserleri Müze-si, Ýstanbul.

28. Resim Tukulti Ninurta I Altarý, Ý.Ö. 13. yy.,Vorderasiatische Museen, Berlin.

29. Resim “Taht Sahnesi”, Berlin Müzesi.30. Resim Tahtýn taþýnmasý sahnesi, Berlin Müze-

si.31. Resim Asur Mihrabý, Berlin Müzesi.32. Resim Tahtýn Detayý, Kabartma, Ý.Ö. 5. yy.,

Taht Salonu Güney Duvarý, Persepolis Sarayý. 33. Resim “Hetoimasia”, Mozaik, y. 500-525,

Arienler Vaftizhanesi, Ravenna.34. Resim Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht,

Gümüþ, TKSM, Ýstanbul.35. Resim “Behram Gür Ýran Tacý Ýçin Mücadele

Ediyor”, Minyatür, Cami-üt Tevarih, Edinburgh Uni-versity Library, Edinburg.

36. Resim "Cengiz Han'ýn Cenazesi", Minyatür,Cami-üt Tevarih, Edinburgh University Library, Edin-burg.

37. Resim “Tac Taþýyan Taht”, Tekke Resmi, ÖzelKoleksiyon, Ýstanbul.

38. Resim “Kavus Þah’ýn Göklere Yükseliþi”,Minyatür, H. 1485, v. 85b, TKSM, Ýstanbul.

39. Resim “Þah Keykavus’un Cennete Uçuþu”,Minyatür, Edinburgh University Library, Edinburg.

40. Resim “Zafer Kutlamalarý”, Mozaik DuvarPanosu, British Museum, Londra.

41. Resim “Tahtta Oturan Tanrýça”, Heykel, Lou-vre, Paris.

42. Resim Asur Taht Parçalarý, British Museum,Londra.

43. Resim “Tahtýnda Oturan Kýral Barrakab”,Ortostad, y. Ý.Ö. 730, Vorderasiatische Museen, Berlin.

44. Resim “Kýral Assurnasirpal II”, Kabartma,Ý.Ö.883-859, British Museum, Londra.

RESÝMLERÝN LÝSTESÝ

45. Resim “Güneþ Tanrý Þamaþ”, Alçak Kabartma,y. Ý.Ö. 870, British Museum, Londra.

46. Resim “Fýrtýna Tanrýsý”, Kabartma, Ý.Ö. 2. yy.sonu-1.yy. baþý, Louvre, Paris.

47. Resim “Taht Sahnesi”, Duvar Kabartmasý, DýþKale, Diyarbakýr.

48 Resim “Tahtta Oturan Tanrýça Ýþtar”, Mühür,Louvre, Paris.

49. Resim “Tahtta Oturan Tanrýça Nana”, Mühür,y. Ý.Ö. 2100, British Museum, Londra.

50. Resim “Aslan ve boða üzerinde duran tan-rýlar”, Heykel, Tel Halaf Saray Portali, Berlin Müzesi.

51. Resim “Tahtta Oturan Buda”, Heykel, Mathu-ra Museum, Mathura.

52. Resim Aslan Figürleri, Bronz, Özel Koleksiy-on, Cenevre.

53. Resim “Taht Sahnesi”, Altýn Tabak, 6-7. yy.,Bibliotheque Nationale Cabinet des Medailles, Paris.

54. Resim Nadir Þah Tahtý, Merkez BankasýKoleksiyonu, Tahran.

55. Resim“Araba Süren Ay Tanrý”, Duvar Resmi,Hermitage, Leningrad.

56. Resim “Araba Süren Güneþ Tanrý”, DuvarResmi, Hermitage, Leningrad.

57. Resim “Tahtta Oturan Türk Hükümdarý”,Gümüþ Tepsi, 9. yy. baþý, Hermitage, Leningrad.

58. Resim Aslanlý Tahtta Oturan Buda Heykeli,Kumtaþý, 5. yy., British Museum, Londra.

59. Resim “Taht Sahnesi”, Burkan Mabedi DuvarResmi, (E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek”, Sanat Tarhi Yýl-lýðý, c. III, Levha IV, R.1’den) .

60. Resim “Tahtta Oturan Uygur Burkaný”, TunçOyma, (E. Esin, “Baðdaþ ve Çökmek”, Sanat Tarhi Yýl-lýðý, c. III, Levha IV, R.1’den) .

61. Resim “Tahtta Oturan Hükümdar”, KeramikTabak, 13. yy., British Museum, Londra.

62. Resim “Tahtta Oturan Hükümdar”, ÇiniParçasý, 12-13. yy., Museum of the History of Cultureand Art of the Uzbek SSR, Semerkant.

63. Resim “Tahtta Oturan Hükümdar”, KeramikKupa, 12-13. yy., Freer Gallery of Art, Washington.

64. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Varka veGülþah Mesnevisi, H. 841, y. 8b, TKSM, Ýstanbul.

65. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Varka veGülþah Mesnevisi, H. 841, TKSM, Ýstanbul.

66. Resim "Taht Sahnesi", Minyatür, Varka veGülþah Mesnevisi, H. 841, y. 57b, TKSM, Ýstanbul.

67. Resim Arz Odasý Tahtý, TKSM, Ýstanbul.68 Resim Arz Odasý Tahtý, TKSM, Ýstanbul.69. Resim H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.70. Resim Anadolu Selçuklu Tahtý, Etnoðrafya

Müzesi, Ankara.

71. Resim H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.72. Resim Sedefli Taht, TKSM, Ýstanbul.73. Resim Hintkari Taht, TKSM, Ýstanbul.74. Resim Tunç Plak, Sadberk Haným Müzesi,

Ýstanbul.75. Resim Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.76. Resim “Kanuni ile Barbaros”, Minyatür, 1558,

Arifi, Süleymanname, H. 1517, y. 360 a, TKSM, Ýstan-bul.

77. Resim “Kanuni’nin Erdel Prensini Kabulü”,Minyatür, 1568-1569, Nüzhet el- Esrar el Ahbar derSefer-i Sigetvar, H. 1339, y.16b, TKSM, Ýstanbul.

78. Resim “I. Mahmud”, Minyatür, KebirMusavver Silsilename, III. Ahmed Ktp. 3109, TKSM,Ýstanbul.

79. Resim “III. Mustafa”, Minyatür, KebirMusavver Silsilename, III. Ahmed Ktp. 3109, TKSM,Ýstanbul.

80. Resim Çar Boris Godunov’un Tahtý, AltýnKaplama, 1604, Kremlin Orujeyna Palata, Moskova.

81. Resim Çar Aleksey Mihailoviç’in Tahtý, Ahþapüzerine altýn ve gümüþ kaplama, 1667, Kremlin Oru-jeyna Palata, Moskova.

82. Resim Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht,Gümüþ, TKSM, Ýstanbul.

83. Resim “Taht Sahnesi”, Tunç Hokka, y. 925-1220, Munçaktepe’de bulunmuþ (E. Esin, ÝslamiyettenÖnceki Türk Kültür Tarihi, Lev XCIX/a’dan).

84. Resim “Tahtta Oturan Sultan Tuðrul II”, ÞtukPano’dan detay, 1195, Pennsylvania Museum of Art,Pennsylvania.

85. Resim “Tahtta Oturan Hükümdar”, KeramikTabak, Rabeneu Koleksiyonu.

86. Resim “Ýran Elçisinin Kabulü”, Minyatür,Süleymanname, H. 1517, y. 332 a, TKSM, Ýstanbul.

87. Resim "Taht Sahnesi", Minyatür, Cami-ütTevarih, Edinburgh University Library, Edinburg.

88. Resim “Taht Sahnesi”, Þtuk Pano, 12. yy., Lou-vre Müzesi, Paris.

89. Resim Þemse Motifi.90. Resim “Bodhisatva”, Ýpek üzerine resim, 10.

yy., Indische Kunstabteilung Staatliche Museen,Berlin.

91. Resim Ýþlemeli Yaka, Museum of Oriental Cul-ture, Moskova.

92. Resim Þemse Motifi.93. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleyman-

name, y. 71a, TKSM, Ýstanbul.94. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, MS. 20, f.

138r, Edinbourgh Library, Edinbourgh.95. Resim Taht-ý Tavus, Ahþap, y. 1800, Gülistan

Sarayý, Tahran.

148

96. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy.,Freer Gallery of Art, Washington.

97. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy.,Özel Koleksiyon.

98. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 1227,Victoria and Albert Museum, Londra.

99. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13. yy.,Özel Koleksiyon.

100. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13.yy. ilk yarýsý, Jacques O. Matoisson Koleksiyonu, Paris.

101. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 1219-1220, Arkeoloji Müzesi, Tahran.

102. Resim “Taht Sahnesi”, Keramik Tabak, 13.yy., J.A. Barlow Koleksiyonu.

103. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Kitab-at-Tiryak, Ms. Arabe 2964, Bibliotheque Nationale,Paris.

104. Resim Anadolu Selçuklu Tahtý, EtnoðrafyaMüzesi, Ankara.

105. Resim Taht-yatak, Demir, Özel Koleksiyon,Urfa.

106. Resim “Sultanýn Meclisi”, Minyatür, KatibiKülliyatý, R.989, y. 229b, TKSM, Ýstanbul.

107. Resim “Sarayda Tören”, Minyatür, Cami ütTevarih, H. 2153, y. 148b, TKSM, Ýstanbul.

108. Resim H. 2879 No.lu Taht, TKSM, Ýstanbul.109. Resim H. 2879 No.lu Tahttan detay, TKSM,

Ýstanbul.110. Resim Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.111. Resim Bayram Tahtý, TKSM, Ýstanbul.112. Resim “Tahtta Oturan Sultan III. Selim”,

Minyatür, Kebir Musavver Silsilename, III. AhmetKtp. 3109, TKSM, Ýstanbul.

113. Resim “Tahtta Oturan Sultan IV. Mustafa”,Minyatür, Kebir Musavver Silsilename, III. AhmetKtp. 3109, TKSM, Ýstanbul.

114. Resim Hintkari Taht, TKSM, Ýstanbul.115. Resim Hintkari Tahttan detay.116. Resim “Taht Sahnesi” Ýbrikten detay, 1246-

1247, Walters Art Gallery, Baltimore.117. Resim “Taht Sahnesi” Leðenden detay, 13.

yy., Arkeoloji Müzesi, Tahran.118. Resim “Eðlence Gemisi”, Minyatür, El Cezeri,

Otomata, III. Ahmet Ktp. 3472, y. 98b, TKSM, Ýstan-bul.

119. Resim “Taþ Tahtta Oturan Sakyamuni”,Duvar Resmi, Maðara 288, P. 120, Tun-Huang.

120. Resim “Hz. Süleyman”, Minyatür, Firdevsi,Süleymanname, Chester Beatty Library, Dublin.

121. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Hariri,Makamat, 1334, A.F. 9, fol. 1r, National Library,Viyana.

122. Resim Arz Odasý Tahtýndan detay.123. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, 1568-1569,

Nüzhet-el Esrar el Ahbar der Sefer-i Sigetvar, H. 1339,y. 110b, TKSM, Ýstanbul.

124. Resim Kutsal Emanetler Dairesi’ndeki Taht,Gümüþ, TKSM, Ýstanbul.

125. Resim Rus Tahtý, Kremlin Orujeyna Palata,Moskova.

126. Resim Harem’de Hünkar Salonundaki Taht,TKSM, Ýstanbul.

127. Resim Sedefli Taht, TKSM, Ýstanbul.128. Resim Ýftariye Kameriyesi, TKSM, Ýstanbul.129. Resim Havuz kenarýndaki baldakenli yapý,

TKSM, Ýstanbul.130. Resim “Taht Sahnesi”, Duvar Resmi, 13.yy.,

(A. Pope, A Survey of Persian Art, Vol. 5, s. 554’den).131. Resim Keramik Tabure, 13. yy., Mc Ihenny

Koleksiyonu. 132. Resim Keramik Tabure, 12. yy. sonu-13. yy.

baþý, Kevorkyan Koleksiyonu.133. Resim Keramik Tabureden detay.134. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleyman-

name, H. 1517, y. 297a, TKSM, Ýstanbul.135. Resim “Taht Sahnesi”, Minyatür, Süleyman-

name, H. 1517, y. 321b, TKSM, Ýstanbul.136. Resim “Afrasyab’ýn Oðlu Cehen’in Keyhüs-

rev’in Huzuruna Geliþi”, Minyatür, H. 1518, y. 256a,TKSM, Ýstanbul.

137. Resim “Çin Hakanýnýn Nuþirvan’a Mek-tubu”, Minyatür, H. 1480, y.442a, TKSM, Ýstanbul.

138. Resim “Týmaþvar Kalesi Kuþatmasý SýrasýndaPaþanýn Atýnýn Vurulmasý ve Ona Yeni At Getirilme-si”, Minyatür, 1556, Fütuhut-ý Cemile, TKSM, Ýstan-bul.

139. Resim Kur’an-ý Kerim Muhafazasý, Ahþap,TKSM, Ýstanbul.

140. Resim “Sultan III. Ahmed”, Minyatür, Levni,Kebir Musavver Silsilename, III. Ahmet Ktp. 3109,TKSM, Ýstanbul.

141. Resim Sultan III. Ahmed’e Ýzafe EdilenKoltuk, TKSM, Ýstanbul.

142. Resim Sultan II. Mahmud Tuðralý Koltuk,TKSM, Ýstanbul.

143. Resim Çar Ivan Gronzni Tahtý. Kremlin Dru-jeyna Palata. Moskova

144. Resim: Mihail Feodoroviç Romanov, Doðumenþeli. Kremlin ustalarý tarafýndan yapýlmýþ.

145. Resim: Ýran Þahý Nadir Þah Tahtý.

149