4947 Modern Türk Düşüncesinde Mantık Çalışmaları

7/30/2019 4947 Modern Trk Dncesinde Mantk almalar

1/35

AFD Cilt XLIII (2002) Say1

s. 135-169

Modern Trk DncesindeMantk almalar

smail KZ

Dr., Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesie-mail: [email protected]

Studies on Logic in Modern Turkish Thought. Logical studies in modernTurkish thought can he divided into three groups: 1. Traditional categoricallogic which depends upon Aristotelian logic and is restricted to Farahi's and

Avicenna' s logical investigations. Logic is not a formal system in the slamicthought, and therefore, it had heen regarded as an instrument; yet

Avicena's logical attempts are accepted as a formal system. 2. Logicalstudies in the second group consist of traditional categorical logic andmodern logic. During this attitude methodology had hecomea very importantsuhject in logical investigations. This approach influenced logical studies inTurkish thought. In Western philosophy, 1600 AD there had heen aresurgence of interest in logical and mathematical inquiry; Turkish thoughthowever was unaware of the movements took place in Western philosophytowards the end of the Eighteenth Century. 3. In the third group, logicalstudies were restricted only to modern logical prohlems. Thereforetraditional logic was given very little place in this approach, hutmathematical logic, symholic logic, transcendental logic and formal logic

were the main suhjects.Key Words: Tradirional Categorical Logic, Modern Logic, Symholic Logic,Methodology, Instrument, Formal System.
mailto:[email protected]:[email protected]


2/35

136 AFD Ci/ XLm (2002) Say 1

Trkiye'de mantk almalarn genelolarak gelenee bal mantk

almalar ve modern mantk aratrmalar eklinde iki ana gruptatoplayabiliriz. Gelenee bal mantk almalarn da yeni mantk

cereyanlar ierisinde ele alyoruz. nk, Tanzimattan sonra, Batda

meydana gelen modern mantk almalarnn Trk fikir hayatnda

grlmesine paralelolarak geleneksel mantk da yeni bir uyan dnemine

girmitir. Batda klasik mantn yetersizlii gndeme gelince yeni mantk

araylar neticesinde modern mantk ekillenmeye balarken, Trk fikir

hayatnda da bu modem mantn karsnda geleneksel mantn gelitiini

ve yaygnlk kazandn gryoruz. Bu husus Trk mantk cereyanlarnn

karakteristik bir yndr.Tanzimatn ilk dnemlerinde bir millileme hareketi ortaya karak,

medrese snrlar ierisinde kalan geleneksel slam dncesi medrese dna

da yaylmaya balamt. Bunun sonucunda slam mantk bilgisi Trkeleip

sadelemi; henz pek clz olan batl fikirlerin karsnda, ok ak ve

sistemli olmas nedeniyle nemli bir stnlk kazanmtr. Bunda Arapametin ve erhlerin tercmelerinin basmevlerinde daha kolay bastrlmasnn

etkisi byk olmutur. Eski manta rabetin sebepleri arasnda batclk

hareketine kar tepkiyi de zikredebiliriz.1 Bir taraftan batllama ve

adalama dncesi kuvvetlenirken dier tarafta geleneksel slam

dncesine ballk fikri yerlemekteydi. Yeni bilimlerin geleneksel

dnceye zarar vermemesi iin slam dncesinde nemli bir yeri olan suri

(formel) mantn yeni alan okullarda okutulmasna ve bu konuyla ilgili

kitaplarn tercme ve telifine allyordu.2

Yazlan mantk kitaplar Arapa olduu iin 19. Asrn ikinci yarsnakadar Osmanl medreselerinde mantk Arapa okutulmaktayd. Tanzimaltan

sonra medreselerin yannda yeni mektepler alnca, Trke mantk kitaplar

yazlarak ve baz Arapa kitaplar da Trke'ye evrilerek buralarda mantk

dersleri Trke okutulmaya balanmtr.)

Trk mantk cereyanlar zerinde aratrma yapanlar bu dnemigelenee uygun eskinin devam, uzlamac mantk aratrmalar ve modern

mantk almalar eklinde kategoride ele almaktadrlar.4

Gelenee uygun mantk almalarndan kast, Farabi' (870-950) ve bn

Sina'(980-o37) nn Aristo (M..384-322) mantna dayanarak oluturduu

slam mantk gelenei izgisindeki almalardr."Gerek slam kltr dnyasnda ve gerekse Batda asrlar boyunca mantk

konusunda yaplan almalar, Aristotcles' in fikirleri etrafnda gelimitir.

i Bkz. lken, Hilmi Ziya, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, 2. Bsk., stanbul, 1979. s.68

2 lken, Hilmi Ziya, "Tanzimaltan Sonra Fikir Hareketleri", Tanzimat (Kitab iinde)MaaifYekaleti, Istanbul 1940 s. 13

1ner, Necati, "Trkiye'de Mantk almalar", Felsefe Dnyas, say. 6. Aralk, 1992, s.

34 Bkz. lkcn, Hilmi Ziya, "Tanzimaltan Sonra Mantk 1.1areketlei". Edebiya Fak. Tarih

Mecmuas. say: I, Istanbul, Mays- 19~4, s. 37-51; ner, Necati, Tanzimaltan SonraTrkiye 'de Ilim ve Mantk Anlay, A.U.I.F.Yay., Ankara, 1967, s. 12. SO, 6i


3/35

Modern Trk Dncesinde Mantk alimalan 137

Aristoteles Organon 'u alt kitaptan olumaktayd. Daha sonra Stoaclar

ve Yeni Platoncular konu zerinde almalarn srdrmler; bu

dnemde Aristoteles'in iki eseri Retorika ve Poetika'da Organonklliyatndan saylm, ayrca yeni Platoncu Porphyrios (M.S. 232-

304)' un isagoji'si de Aristoteles Organo 'u n u n bana eklenmitir.

Bylece nce skenderiyeli arihlerin, sonralar Hristiyan Sryanilerinelinde erh ve tercme edilmek suretiyle asrlarca incelenmitir. slam

Dnyas'na gemeden nce Sryanilerde Mantk klliyatn dokuz kitapolarak grmekteyiz: Eisagoge, Kategoriler, Peri-Ermeneias, iAnalitikler,

II Analitikler, Topika (Dialektika), Sofistika, Retorika, Poetika. Bu tespit

genelde slam zelde Osmanl kltr dnyasnda mantn ekillenmesi

bakmndan olduka nemlidir. Zira Osmanl dnyasnda mant, slamdnyasnda mantktan soyutlamak mmkn deildir.,,5

Mslmanlar, miladi VII. Asrn ortalarnda fethettikleri Suriye vecivarnda Aristoteles mantnn olduka inkiaf etmi olduu ekliyle

karlamlar ve slam dnyasnda ilk mantk metinleri de yine bu Sryanice

metinlerden Arapa'ya yaplan evirilerle oluturulmutur. Abbasilerdevrinde ve bilhassa el-Mansur (754-755) ve el-Me'mun (814-833)

zamanlarnda gerekletirilen youn tercme faaliyetleri sonucunda,Aristote!es'in btn mantk klliyatn ve Porphyrios'un sagoji'sini bazerhleriyle birlikte Miladi iX. Asrda Arap dilinde grmek mmknolmutur. 6

Hi kukusuz bu tercme faaliyetleri byk bir telif faaliyetini dehazrlamtr. Kindi, Farab, bn Sina, bn Rd (M.I 126-1 198), Fahred-dn-

i Razi (M.1149-1209), Seyyid erif Crcan (M.1340-1413), v.b gibidnrler mantk ilmini, speklasyonlarnn balangc; sistemlerinin temelisaymlardr.? Bylece slam dnyasnda Grek medeniyetinin tesiri ilerasyonel bir ilim anlay domutur.

Tercmeler devrini kapatp, yetkin, tam, kendi felsefe sistemiyle tutarlve zengin muhteval eserler ortaya koyarak manta slam kltrnn

hviyetini kazandran ilk filozof Uzlukolu Farab olmutur. slam kltrdnyasnda mantklar arasnda stn bir hrete sahip olan bir baka Trkasll filozof bn Sina ile adeta bir slam mantk gelenei kurulmutur. Bugelenek her ne kadar Stoac ve Yeni Eflatuncu szgeten geen Aristoteles(M.. 384-322) ve Porphyrios'un eserlerine dayanm olsa da, bu slamkltr evresinde X. Yzylda ortaya koyulan bu abalarn deeriniazaltmaz. nk kavramn incelenmesi ve eitli ynleriylearatrlmasndan ibaret be tmelin tanm, adsal tanmlar, modalite vemodal nermeler ve nihayet kyasn formu ve maddesi asndan yaplanaratrmalar, Arap dilinin zellikleriyle de birleince, genel mantk tarihi

s Bingl: A.bd~lkud?s, "Osmanl Dnyas'nda Mantk Bilimi ve Eitimi", FelsefeDunyas/ , say. 29,1 cmmuz, 1999- I, s. 12

6 Bingl, Abdulkudds, A. g. m., ss. 12-137 Porphyrios, Isago}i, ev. Hamdi Ragp Atademir, Konya,I 948, s. 15


4/35

138 AFD Cilt XLm (2002) Say]

ierisinde kendine zg nitelikleriyle bir slam mantnn veya bir slam

mantk tarihinin oluumunu da salamtr.8

"Mantk Gazzali (1058-1 i i i) ile fiilen Usul ilimIerinde (Dini ilimlermeodolojisinde) nemli bir roloynamtr. Uslcler mantn zellikle

Kavram Tahlili, Deliilet ve Ta'rif (Tanm) konularndan son derece

yararlanmlardr. Uygulama alanlarnda yararl olmas asndan

mantn bu konular gerektiinden fazla incelenmi ve mantk yalnz

felsefecilerin urat bir alan olmaktan kmtr. Din ilimIerde,

zellikle kelam tartmalarnda islam bilginlerinin metotlarnn esasn

mantn temel kurallar oluturmaktayd. Bununla beraber, Aristotc1es'in

cevher tanmnn islam akidesiyle telifini imkansz gren kelamclarn

etkisiyle, mantk kitaplarndan Kategoriler blm karlmtr." 9Osmanl ncesi dnemin son halkalarnda bulunan al-Ebheri

(1.l264)'nin sagoji'si ve al-Semerkandi (I.l302)'nin Kstas' tertip va

anlatm ynnden orijinaldir. Her ikisi iin de sahifelerce erhler ve

haiyeler yazlmtr. Bu eserlerde artk ilk dnem eserlerde grdmzmantk konularnn dokuz kitap veya dokuz blm halinde ele alnpincelenmesi gibi bir tertip szkonusu olmad gibi, konular aklanrken

hem daha ncekilere atflarda bulunulmakta hem de tam bir yetkinlikletartlmaktadr. Artk mantk konular iki temel balk altnda toplanarak,

Mantk "Tasavvurat" ve "Tasdikat" blmlerine ayrlmakta ve bunlar dakendi ilerinde alt balklara blnerek ilenmektedir. te Osmanl

dnyasnda mantk biliminin muhtevasn dier birok alanda olduu gibi

slam kltr mirasnn ortak mal olarak Osmanllara intikal eden btn bugelimeler oluturmaktadr. Bu muhteva XIX. Yzyln son eyreine kadar

zde hemen hibir deiiklik gstermeden hakim anlay olacaktr.lo

Ancak u da var ki, daha sonra gelen slam mantklar, Farabi ve bn

Sina geleneini takip ettikleri halde yazdklar mantk kitaplarnda baz

deiiklikler yaptlar. Tanm bahsini burhan ksmndan karp "BeTmel"e eklediler. Kategoriler ksmn ise mantk' n konular arasndankardlar. Burhan, cedel, hitabet, iir ve safsatadan ibaret olan be kitab daihmal edip ksaca deinerek geitirmilerdir. ner'e gre aslnda btn budeiikliklerin temelinde bn Sina'nn grleri olduu sylenebilir.l'

Mantk Yaren ise bu konuda unlar sylemektedir:"bn Sina en-Necat adl kitabnda kategorileri tanm teorisi ile birlikte elealmtr; byle yaplabileceini ifa adl kitabnda da sylemitir.arat'ta ise Kategorilere yer vermemitir. Onun bu tutumu islamdnyasndaki mantk almalar zerinde etkili olmu bunun sonucuolarak mantk kitaplarnn tamamna yaknnda kategoriler bahsi yer

almamtr."lz

8 Bingl, Abdulkudds, A. g. m., s. 13"Bingl, Abdulkudds, A. gm., s.14 B.ingl, Abdulkudds, A.~g. m., s. 14 .ii ner, Necai,,Tanzimalan Sonra Trkiye'de Ilim ve Mantk Anlay, s. 912 Yaren Tahir, bn Sina Mantna Giri, Ankara, 1996, s.19


5/35

Modern Trk Dncesinde Mantk alma/an 139

bn Sina'ya gre mantk ister felsefenin bir ksm saylsn, istersefelsefeden bamsz olsun daima bir alettir.l3 Gerekte slam dncesinde

mantn bir sanat m, yoksa ilim mi olduu tartmas nemli bir yer tutar.Afrodisiasl skender'den Gelenbevi '(1730- i79 i) ye kadar btn slammantklar iin mterek ve umum mesele mantn sanat m, ilim mi

olduu konusu idi.14

Aristo'nun bilimler snflamasnda manta yervermedii sylenmektedir. Onun, mant bilim olarak deil de, zaruri ve

ispat bilimin aleti olarak grd fikri yaygndr. slam dnrlerinde debu filain ar bast belirtilmektedir.15

"slam mantk telakkisi mantn bir al ct olduu ynnde ar bast iin

slam aleminde mantn suriIii fikri yenidir. Suri mantk tabiri olmad

gibi bu telakkiye de yanamamlardr. lk slam filozoflar suri mantktelakkisine karydlar. Mant dier ilimIerden ayrmak yle dursun,

bilakis ona fizik ve matafizik meseleleri raptediyorlardl".16

Ancak unu da ifade etmelidir ki, Farabi manta, bilimlersnflamasnda ayr bir yer ayrmaktadr. nk o, mant aka ayr birbilim dal olarak kabul etmitir.1? Bu tutumunda da orijinallik arzeder.

bn Sina'nn, Porphrios aac anlayn tenkit etmil8 olmas mantkta

formalizme kap amtr. Ancak slam skolastiinin ykl devrinde mantksuri bir karakter almtr.

19bn Sina'ya gre dncenin terimlerle bir ilgisi

yoktur. Eer dnceyi terimlerden baka bir arala ifade mmkn olsayd,pekala onlardan vazgeebilirdik. Mant her trl kelarn aralardankurtarmak isteyen ve ondan daha basit ve mcerret bir vasta aratran bn

Sina bu vastay bulamamsa da onun imkann hissetmitir. Bunun iinmodem lojistii sezmitir, denebilir.20

lken'e gre, bn Sina Leibniz' (1646-1716) den evvel dilden baka birvasta ile bir nevi "Caracteristic Generale'" yapma Izum ve ihtiyacn ileri

1., lken. Hilmi Ziya, Mantk Tarihi, stanbul, 1942, s. ;2i.lken, Hilmi Ziya. A. g. e. ,s. 9L S I?,orphyrios,

Isagoji,s. 9

16 Ulken. Hilmi Ziya, A. g. e, s.83

17 Farabi. lsaul Ulum. ev. Ahmet Ate, 3. Bsk., stanbuL. 1990. ss. 48-49; Kr.Bayraktar, Mehmet, salil Felsefesine Giri, Ankara. 1997, s. 122

I R Yaren Tahir, Ilm Sina Man/la Giri. s.12. 3L O lken, Hilmi Ziya, A. g. e. s. 832 1 L Glken. Hilmi Ziya, A. g. e. s. 84

Bu terim "Universal Caracteristie" diye de ifade edilir. Leibniz yeni bir mantk bilimikurarken byk lde matematii model alp mantk ile matematii uzlatrmaa haamant matematikselletirmeye almtr. Ona gre mantk ve kyas teorisi evrenselbir matematiktir. Bu yzden Lcibniz mant matematik metodun bir genellemesi olarakdnmtr. Denilebilir ki, Leibniz matematii mantn zel bir ekli olarak grr;Aristo mantiZi ile matematik metod arasnda bir fark grmez. Sembolik bir dil yapmayoluna ilk teibniz gitmitir. Mantk, karsamay nermelerin muhtevalarndan

tamamen bamsz kimaldr. Matematik, mazhar olduu byk ilerlemeyi byle birbamszla borludur. nk mekanik hesap. aklyrtmeyi son derecekolaylatrmakta ve muhteval dn her zaman tehdideden yanlmalardankorumaktadr. Ohalde baarlmas gereken i mant yle kurmaktr ki. matematik gibiolsun; yani karm kurallar birer hesap (ealeul) kural olsun. Bunun iindir ki, kurallaro tarzda verilmelidir ki, iaretler kullanlrken manalarnn muhtevalar zerindednmee hi lzum kalmasn. Byle bir hesap da aneak gnlk dil yerine yapma birdil koymakla. bir baka deyimle. bir semboller sistemi kurmakla olur. Bu sembollerle


6/35

140A F D C ilt X LIII (2002) Say 1

srm, fakat yapamamtr. Gnlk dilden memnun olmad iin

dncelerimizi daha iyi ve vastasz ifade edecek bir sistem aram, ancakgelenee bal kalmak zere Aristo ve Eflatun (M.. 427-347) ile beraber

imajsz tefekkr olmad ve dnmek deruni bir konumadr, neticesine

varmtr. Bununla beraber alfabe harfleri vastasyla Bertrand Russell

(1872- i970) ve Couturat'n mantkf cebrine benzeyen felsefi bir cebir

levhas tekil ederek btn nerme ekillerini kelimesiz olarak yalnz

harflerle gstermitir. Fakat bu onun matematik ile mantk arasnda irtibatkurarak bu "Caracteristic"i bu gnk neticelerine kadar gtrmesine hizmet

edememitir. bn Sina'nn bu almalarn sembolik mantk almalar

olarak grebiliriz.

ll

bn Sina'dan sonra slam mant eski metinler zerinde yaplan erhler,

haiyeler ve takrirlerden teekkl ediyordu. unu da belirtmelidir ki, bugnbilinen eserlerin says zamanda olarak Batdakilerden ok fazla olsa da,

asrnn en byk mantks olarak kabul edilen Gelenbevi smail Efendi birtarafa braklacak olursa XV. Yzyldan itibaren Tanzimata (1839) kadarOsmanl dnyasnda mnferit erh ve haiyelerin dnda orijinal telifler

grmek pek mmkn olmad gibi, bu dnemde XVI. Yzyldan itibaren

hzla gelien batdaki bilim ve mantk anlayndan izlere rastlamak dammkn olmamtr. Esasen XVIII. Yzyl Trk aydn, mantk konularnda

ne biliyorsa, XIII. Yzyl Trk aydn da ayn eyi bilmektedir.l2

Batdamantk, nce metodoloji alannda sonra da "Iojistik"" ad altnda formel

mantkta byk bir gelime gstermitir.Batda formel mantk alannda

grlen bu nemli gelimenin temelinde Yenia'dan itibaren matematik

biliminin ve matematik dncenin hzla gelimesinin etkisini grebiliriz.Avrupa' da Renaissance' den sonra pozitif bilimlerde ba gsteren

gelimeler o aa kadar hakim olan Arist mantnn yetersizlii fikrinidourmu ve bu mant geniletme amacyla almalar balamtr. Bir

yandan bilimlerin metotlar zerinde incelemeler devam ederken, XIX. Asrn

ortalarndan itibaren de ngiliz mantklar matematii esas alarak mantkproblemlerini yeni bir yolda ilemee balamlard. Fikir hayatmz uzun

ilemlerde bulunurken nermelerin muhtevalar zerinde asla dnlmemelidir."Karakteristik", ite byle byle ,ir sistemdir. Leibni ona "CaracteristiqueUniverselle".der. Leibniz, Metafizik Uzerine Konuma, ev. Nusn~t Br, Istanbul,i9,19, ss. (Onsz) XIII-XIV; :'oJusret Br, "Yeni Mantn Oncs Leibn",

A.UDTCF. Dergii, c. . say: 4. 1945. s. 433-440; Vehbi 'Eralp, Matematik, Fizikve Kimvada Metod, IstanbuL. 1947, s. 2 i

;' lken,'!{ilmi Ziya. Mank Tarihi, s. 85~2Bingl, Ahdulkudds. "Osmanl Dnyas'nda Mantk Bilimi ve Eitimi", s. 15 Mantk, dnn sadece ileme yollarnn, ileme ekillerinin bilimidir. Dnn

ierikten syrlm olarak ilemesi simgelerle gsterilebilcceine gre, mantk da tpkmatematik gibi simgeler yardm ile kurulacaktr. Matematie bu henzetme bir rastlantdeildir. nk matematik de a, h, c, ve hunun gibi salt ekiller. salt simgelerle urar.Matematik deformel yani ii bo hir kalplar sistemi olduundan dolay hesap ve ilemolarak gelmtr. Demek k. mantk hesap ve lem olarak kurulacak, dncenn yaps ile ilSili her trl ge ondan uzak tutulacak ve matematiktc olduu gibi imli vesimgeli bir lemler btn halini alacaktr. Ite yeni mantn gelimesini yneten ilkebudur. imdi simgesel mantk (logique symbolique), mate:natik mantk yada lojistik adverilen bu mantktr. Nusret Hzr. Felsefe Yazlar 2. Bsk., Istanhul, 198 ,ss. 225-226


7/35

Modern Trk Dncesinde Mantlk alrmalan 141

zaman mantn bu gelimesinden habersiz kalm, Aristo mantdhnn dna~ ~

kamamtr.-

Yenia'da pozitif bilimler ve matematikte grlen gelimelerle birlikteyeni mantk almalar ortaya km, klasik mantn yannda yeni mantkcereyanlar gndeme gelmitir.

Bilindii gibi Francis Bacon (1561-1626), Yeni Organon adl kitabnda

yeni mantk hareketinin nemli bir aamasn gerekletirmitir. Bualmasyla Aristo'nun kyasna kar tmevarm metodunu savunmutur.

Fakat modern felsefedeki mantk cereyanlarnn hareket noktasn

bulamamt. nk, kyasla birlikte btn dedksiyon reddedilmi;

tmevarm salam bir temele balanamayarak, yalnzca tabiatn

incelenmesine bal bir sre halinde braklmtr. Manta yeni bir ynkazandran, bilimin akyrtme ekillerini ortaya koyan ve bu itibarla

Aristo'ya kar yeni mantn asl kurucusu olan Rene Descartes (1596-1650)' tr.24

Batda bu gelimeler olurken slam dnyasnda da Aristo mantnadayal geleneksel mantk almalar devam ediyordu. Osmanldiyebileceimiz 13-19. Yzyllar arasndaki Trk kltr 16. Yzyldan

itibaren bat kltrnn ilim ve felsefede kazand byk ilerlemeleri takipedememi, slam medeniyetinin 8 ila i1. Yzyllardaki msbet ilim

seviyesini koruyamamtr. lim alanndaki kapallk felsefede de kapall

dourmu, felsefe skolastik iine girmi, ilim felsefesi eilimi zayflam,tabiat felsefesi ve Aristoculua kar iddetli hcumlar ortaya km; bununyannda da formel mantkta kl krk yarareasna pek ok eser yazllmtr.25

Btn bunlara sebep olarak eski ilim anlaynn tatbik edildii medreselerdeen fazla dini bilgilere yer verilmesini zikredebiliriz. Dolaysyla almalarnarlk merkezini dini bilgiler tekil etmitir. Medreselerdeki bu zihniyetrasyonel dnceyi ikinci plana atm, mspet bilimler sahasnda herhangibir ilm gelime olmad gibi, bat bilimindeki gelimeler de takipedilememitir.26

Netice itibariyle Tanzimat ncesi Trk dnce hayatna baktmzdabilim, felsefe ve mantk alannda Batda meydana gelen gelimelerdenhabersiz: kendi iine kapanm, bilim ve felsefe alannda yeni bir eylerretemeyen, srekli eskinin devam niteliinde ve dini bilgilere arlk verenalmalarla ve skolastik felsefeyle megulolduunu gryoruz.

Trk dncesi, yenia felsefesinde Bat'da mantk alannda ortayaatlan yeni fikirlerden ancak Tanzimaltan sonra haberdar olmutur.Tanzimatn ilk devirlerinde yine skolastik mantk eserleri hakimdi.27

2Jner, Necai, "Trkiye'de Yeni Mantk Cereyanlarnn ilk Habercisi: Ali Sedat", A. ./.. Fak. Dergisi, C. Vi, say: I-IV, 1959, s. 61241)1ken, Hilmi Ziya, "Trkiye'de Tanzimaltan Sonraki Mantk Hareketleri", s. 4425 Ulken, Hilmi Ziya. Trkiye 'de ada Dnce Tari/, s. 4 i . .20Korlaeli, Murtaza. Poziivizmin Trkiye'ye Girii ve Ilk Ekileri, Insan yay., Istanbul,

1986, s. 18527 lken, Hilmi Ziya, "Tanzimaltan Sonra Mantk Hareketleri", s. 37; ner. Necai,

"Tanzimaltan Sonra Trkiye'de Ilim ve Mantk Anlay". s. i i


8/35

142AFD Cilt XL/LL (2002) Say 1

Tanzimatla balayan yeni mantk hareketleri, didaktik ve sathi kalm,

maalesef kuvvetle yerleernemitir. lim ve mantk anlaynn gelimelerine

kar duyulan byk ihtiya baz tercme ve telif eserlerle bizde de vakit

vakit kendini hissettirmi olmasna ramen ne klasik mantk anlayn, ne de

yeni anlaylar benimseyen bir fikir ve krs gelenei oluturulamamtr.~

Tanzimat devrinin bariz karakteri dncede ve hayatta ikiliktir. Eski ve

yeni ayn devirde kar karya yer almaktadr. Bu ikilik balca yeni kurulan

ilim ve eitim kurumlar ile eskileri arasnda aka grlr.29

"Yakn senelere kadar suri mantn mukavemetleri, felsefe

cereyanlarnn zaiflii, garp ilminin yalnzca teknik gayelerle memlekete

girmi olmas gibi sebepler yeni mantk cereyanlarnn yerlemesini

geciktirmitir .,,30

Asl bat medeniyetinin temeli olan zihniyeti, felsefesi, aratrma

metotlar bilinmedii iin Tanzimatn getirdii batl fikirler daima yzeysel

kalyordu.Osmanllarda bilim anlay imparatorluu slah gayesiyle alan yeni

eitim kurumlar ile yenilerneye balar. Bu yenilik Batda gelien mspet

bilimlere kar duyulan ilgidir.3'

Bat biliminde grlen gelimenin temelinde yatan en nemli gerek

Yeniada ortaya kan modern matematik almalardr. Giordano Bruno

(l548-1600)'nun derin felsefi speklasyonu, Galileo Galilei(l564- i642) veDescartes'in matematik aklyrtmeye dayanan salam sezgicilii Trk

toplumunca bilinmiyordu.32

Osmanl medreselerinde erken dnemde matematik renimi gelimeye

balamt. lk nl matematiki Kadzade Rumi Trkistan'a gitmi, hayatn

Ulu Bey'in kurduu medrese ve rasathanede geirmiti. Kadzade'nin

rencisi Ali Kuu ile Trkistan'dan Trkiye'ye gelmi ve eserlerini bumemlekette vermitir. Kadzade ve Ali Kuu'nun torunlar olan Kutbu'd-

Din Mehmed ile Mirim elebi Trkiye'de yksek matematik renimi ve

yaynn devam ettirdiler. Osmanl medreselerinde tp retimi ilk asrlarda

nemli bir yer tutuyordu. Fakat gerek matematik gerek tp 16. Yzyldansonra durdu ve daha sonraki yzyllarda ilkokul kitaplarndan ibaret kald.

33

Ancak 18. Yzyl sonlarna doru Bat kltrnn matematik ve fizik

gibi ilimierde gsterdii byk ilerlemeler fark edilmeye baland. lk defaGelenbev! smaiL, eski matematik ile Bat matematii arasnda geit vazifesigren eserler yazd. Fakat Gelenbev! henz Bat matematiine tam nfuzetmi saylmazd. Ancak 1795' de kurulan Mhendishane' nin bahocasTamanl Hseyin Rfk Efendi ile modern matematik retimi balad.

34

2 R :'orphyrios, isagoji. s. i i~)Vlken. Hilmi Ziya. Trkiye'de ada Dnce Tarihi, s. 46n Ulken, Hilmi Ziya, "Tanzimatan Sonra Mank Hareketleri", s. 46;: f(orlaeli, Murtaza, Poziivipnin, T~rkiye 'xeGirii ve ilk Ekileri. s.i78'l)lken, Hlm Zya, T/rkye de agda Duunce Tarh, s. 46: Vlken. Hilmi Ziya, Trkiye'de fa,~da D~'nce Tarihi, s. 44

Ulken, Hlm Zya, A. g. e. s. 2 ; Korlael, Murtaza, A. g. e., s. 196


9/35

Modern Trk Dncesinde Mantk almalar 143

Daha sonra Tamanl Hseyin'in olu Emin Paa bu faaliyete devam etti.

Cambridge niversitesi 'nde matematik ve fizik tahsil etmi olan bu zat

memleketimizde modem matematii yaymaya alanlar arasnda nemli biryer tutar. Bu zat yksek matematik konusunda yaymlarndan ok ortaretim iin kitaplar ve askeri retimdeki reformu ile tannr."

Modem matematie dair en esasl retim ve yaynlar shak Hoca (.

i836) tarafndan gerekletirilmitir. Modem matematik Tanzimattan sonra

balca Vidinli Tevfik Paa ile daha geni lde gelime imkann bulmutu.Fakat bir asr sren bu yeni matematik yaynlarndan ou her eyden nce

retici bir karakter tamaktadr. Avrupada eitim grm ve olduka

derinlemi bilim adamlar dahi memleketin bu pratik-didaktik ihtiyacna

cevap vermeye alrken asl aratrma alann ihmal etme durumundakalmlardr .36

Yeniada modem matematik almalarnn yeni mantk

aratrmalarn tevik ettii gibi Trk dnce hayatnda da modernmatematik aratrmalarnn Trk fikir adamlarn modern mantkalmalarna ynelttiini gzlemliyoruz.

Tanzimatn ilk dneminde geleneksel mantn hakim olduunu

belirtmitik. Bu dnemde eskiye bal bir bilim ve mantk anlaynn takipedildiini gryoruz.

"Eski tarz mantk ve ilim anlay asrlar boyunca ilendii iinmesseselemi adeta kalplam, btn fikir hayatnda mterek bir

anane halini almtr. Bu durum konunun ilenmesini kolaylatrm ve bir

grup iinde ifadesini mmkn klmtr" .37

imdi eski mantk anlayna bal olarak yazlm eserlerdenbalcalarn zikredecek olursak, bu devirde Ebheri (L.1263)'nin sagoji veGelenbevi'nin Mizanu'l-Burhan adl kitaplarnn erh ve tercmeleri; telifolarak da Mehmet Hilmi, Trke Hlasatu'l-Mantk, Ahmed Hamdi,

Mantk, Kilisli Hocazade Mehmet Tahir, Zbdet' l-Muhteliddt min et-Tasdikdt, Ahmet Cevdet Paaa (1822-1895), Miyar- Sedat, Srr, Miyaru'l-

Makal, Abdurrahman Naim, Mantk Hlasas, Mehmet Tevfik, Gayet'l-Beyan ji lmi'l-Mizan, Mehmet Nuri, kmalu Burhan ji Tercman Mizan,Ahmet Hfz, Ksmu Tasavvurat min Hlasati'l-Mizan, mer Fevzi,

Miyaru'l-Ulum, Ali rfan, Methal- Mantk, Raid, Mizanu'l-Makal, SaidPaa, Hlasa-i Mantk, smetullah, Hlasa-i lmi Mantk adl eserlerizikredebiliriz.

Bu eserlerde pedagojik gayeler n planda tutularak, medrese vemektepIerde okutulmak zere yazlm ders kitaplardr. Bu eserlerin hemenhepsi Ebheri 'nin isagoji adl kitabnn plan esas alnarak yazlmtr. Bunun

da esasn Stoaclarn tesiriyle, bn Sina'da mkemmel eklini alan Aristomant tekil eder. Bu kitaplarda, metafizik konulardan uzak kalnarak daha

35 (jIken, Hilmi Ziya, A. g. e. s. 2536 ~lken. Hilmi Ziya, A. g. e. ,s. 26 .37 ner, Necati. Tanzimaltan Sonra Trkiye'de Ilim ve Mantk Anlay, s. 50


10/35


11/35


arada zikredilmesinden dolay, uzlamac bir tavrla hazrlanm eserlerarasnda zikretmitir .43

Miftahu'l-Fnun yalnz bir tercme deildir. Mtercimi esere bazilaveler yapt gibi kitabn sonuna bir de ek yapmtr. Bu bakmdan eserin

asl Gallupi 'nin olmakla beraber mtercimin mantk anlayna gre yeni bir

ekil almtr. Bu eserle fikir hayatmza giren yenilik, kitabn yazlnda

takip olunan metotla son ksmna eklenen metot konusudur. Gallupi'nin

kitabnda klasik tarzdan farkl olarak baka bir tarz takip edilmitir. Eski

mantk kitaplarnda sentezci bir yol takip edilmitir; Gallupi 'nin eserinde iseanaliz metodu kabul edilmitir. O, kitabna kyas konusundan balyor, sonra

kyasn paralar olan nerme ve terime geiyor. Gallupi'nin eserinde o

zamana kadar fikir hayatmzda yeni olan bir dier nokta eserin sonundametoda dair ksa bir konunun bulunuudur. Burada en genel ekliyle metot

konusu ele alnmtr. Bu tarihten itibaren Trkiye'de yazlan yeni mantk

kitaplarnda metot konusu ilenir olmutur. Asl eserin kendisinden okmtercimin, eserin sonuna ekledii "Lahika" (ek), dnce hayatmz iin

yeni fikirler iermektedir. Eserin aslnda olmayan tasavvurat eitleri, tasdiktrlerine gre nerme eitleri ve kyas ekilleri eski mantk kitaplarndaki

gibi ilenmitir. Daha sonra eitli aklyrtme ekillerinin zel kurallardiye bilimlerde metottan, son blm olarak da yanl'tan bahsedilmitir.44

Hilmi Ziya lken'e gre, Trk dncesinde, eski mantkla yenimant uzlatrma abas iinde olanlardan biri de smail Hakkzmirli'dir.45 ner'e gre ise o yeni tarzda mantk konularn ilemitir.smail Hakk zmirli, meseleleri Batl tarzda ele almtr .46 zmir'li

Miyaru'l-Ulum adl kitabnda meseleleri gelenee bal olarak eski anlayiinde ele almtr. nce bilginin ksmlar olan tasavvur ve tasdiktenbahseder. Sonra gelenee uyarak mantn nemi, konusu ve amacnaklar. zmirli mantk konularnn Aristo'da 8 baba ayrldn, daha sonraPorphyrios'un sagoji'sinin ilavesiyle 9'a ktn syleyerek, mantkkonularn aklar.47 "Felsefe Dersleri" adl eseri eski anlaytan farkl Bat

kaynaklarndan istifade ederek yazmtr. Baz konularda slammantklarnn fikrine de temas etmi, Bat mantklarnn fikirleriylekarlatrmtr. Eserin tm gz nne alnnca zmirli 'nin, bu eseri ile eskianlay terkettii ve Bat mantklarnn mantk meselelerini ele altarzlarn benimsemi olduu grlr. Burada zmirli 'nin kendine has yenibir fikri yoktur. Fikirlerini daha ok Paul lanet, Rabier, Boirac gibi Batlmantklardan almtr. Bu nedenle eseri, sistematik bir biimde elealnmamtr. zmirli bu eserini "Miyaru'I-Ulum'dan tamamen farkl birtarzda ele almtr. Eseri iki ana blme ayrm gzkyor. Birinci blm

ksa tutulmu ve bilgi teorisi, fsefe ve bilimsel bilgi incelenmitir. kinci

4) ner, Necati, A. g. c., s. 5 -54 .4 . Qaha fazla bilgi iin bkz. Miftah '1- Fn, Istanbul, 1928, ss. 160- 18945 Ulken, Hilmi Ziya. "Trkiye'de Tanzimaltan Sonraki Mantk Hareketleri", s. 424h ner, Necati, A. g. c., s. 6347 zmirli. smail H., Miyaru'I-Ulum, st. 1315, S. 5-10


12/35

146 AFD Cilt XLIII (2002) Say 1

blm tamamen mantk konusuna ayrlmtr. kinci blm de kendi iinde

bab'lar ve fasl'lara ayrlmtr. nce formel (suri) mantk batl tarzda ele

alnr ancak konularn sras geleneksel ileni tarz srasn takip etmitir.

Mesela birinci olarak tasavvurat ele alnr ve tmeller konusu ve on kategori

ilenir. kinci olarak tasdikat, 3. Olarak ak yrtme ele alnr sonuna da

cebirsel matematikle ilgili bir lahika ekler48

.

nergeye gre, zmirli'nin Felsefe Dersleri adl eserinin asl nemli

olan ksm eserin sonunda bulunan ektir. Burada Bat'da Rnesanstan sonra

Aristo mantnda yaplmak istenen yeniliklere temas edilmitir. Ancak

zmirli'nin bu konuda anlattklar bizde yeni deildir. Daha nce Ali Sedat(1857 -1900) tarafndan ele alnmtr. Fakat bu iki mantkmzn meseleleri

ele al tarzlar farkldr. zmirli, Hamilton 'un yklernin nicelii meselesiniizah edip bunun mnakaasn yapyor. Boole (1815-1864 )'un matematikmant'" na ksaca temas ederek k yasa Descartes ve Stuart Mill (1806-

1873)'in yapm olduu itirazlar ve bunlara verilen cevaplar naklediyor.49

ner'e gre, zmirli, Descartes ve Mill'in klasik mantkla ilgili

itirazlarn kabul etmiyorsa da tamamen haksz olduklarn da kabul ediyordeildir. Bu nedenle gerek bu tutumu, gerekse yklernin nicelii meselesi ve

matematik mantk hakkndaki fikirleri, geleneksel mantkta, Batda yaplmak

istenen yenilikleri, Ali Sedat gibi kk grmez. Hatta aka sylemiyorsa

da meseleleri ifade edi tarz, kendisinin bu yeni hareketlere taraftar olduukanaatini veriyor .50

Uzlamac bir tavrla eser veren en nemli Trk mantks da Ali

Sedat'tr. Ali Sedat'n mantk almalar Trk mantk hareketleri arasnda

bir dnm noktasn oluturmaktadr. Onun fikir hayatmzdaki nemi,

Bat' da Rnesans 'tan sonra mantk alannda ortaya kan yeni fikirleri de

iine alan bir mantk kitabn ilk defa yazm olmasndan kaynaklanr. Geri

bilimlerde metot konusunu ondan nce Miftahu' l-Fnun adl kitapta

gryoruz. Fakat Ali Sedat, formel mantktan hibir yeni fikir ihtiva

etmeyen bu kitab geerek, metot konusunu daha etrafl bir ekilde izah ettiigibi, ngiliz mantklarnn Aristo mant zerine ileri srdkleri yenifikirleri ele alp onlarn mnakaasn yapm ve devri iin Avrupa'da yeniolan Boole'un matematik mantna da ayr bir blm ayrmtr. Eserinde

4 ' paha geni bilgi iin, zmirli, smail H., Felsefe Dersleri, Hukuk-Mat., st. 1330; Kr.ner, Necati, A.g.e., S. 63

George Boole, sembolik dili dnce tahlilinin aleti sayd iin matematii rnekalarak mant yeniden kurmaa ynelmitir. Bu nedenle cebirin ilem ve iaretlerini

manta tatbik etmitir. Bir baka ifadeyle matematii manta bir nevi temel yapmakistemtir. Boole, dncenin kurallaryla matematik ilemlerin kurallarnnbenzerliinden hareket ederek matematik mant kurmutur. Bu yzden o ,cebirsclmantn asl kurucusu olarak kabul edilmektedir. Boole, Aristo'nun kyas teorisininformlarn gerekten sembolik olarak ifade ettiini dorulmaktadr. Ancak busembolleri ok snrl grdnden matematiin ilem ve iaretlerinin daha mkemmelolduunu ileri srm ve manta tatbik etmitr.

49 ner, Necati, Tanzimattan Sonra Trkiye'de Ilim ve Mantk Anlay, s. 65-66;< 1 ner, Necati, A. g. e., s. 67


13/35

Modern Trk Dncesinde Malltk alimalan 147

eitli cereyanlara yer vermi olmasna ramen bir nakilci durumundadeildir. Kendi mantk anlayna gre bunlar deerlendirmitir.51

Ali Sedat'n eserlerinde eski ile yeni daha ok uzlatrlmayaallmtr. Klasik mantk konularndan farkl olarak yklernin nicelii

meselesiyle tmevarm hakknda Avrupa'da ileri srlen yeni fikirleri

belirterek bunlarn mnakaas yaplmtr. Ali Sedat'n kitabnn en nemli

yan lahika (eki) dr. Burada (o dnemde) mantn geirdii gelimelerden,

Boole ve Stanley Jevons (1835-1882)'un yeni mantk aratrmalarndan,

matematikle mantn birlemesi yolundaki abalardan bahsedilir. Ali Sedatbu kitabnda formel mantkla tatbiki mant uzlatrmak istemektedir.52

Ali Sedat, matematik mantn bir taraftar olarak mantk problemlerini

ele alm deildir. Onun amac memleketimiz iin bilinmeyen fakat Bat fikirdnyasnda tannan bir mantk cereyanndan fikir hayatmz haberdaretmektir.

53Boole'un at rda yryen XiX. Asr mantklar daha

genelolan mant ondan daha az genelolan matematikle izahakalkmlard. Ali Sedat bunun kar bir yolalmadn sezdii iindir ki,

matematik manta taraftar olmamtr. Bat'da daha sonra yaplan mantkalmalar Ali Sedat' hakl kararak Russell ile gelien yeni bir mantk

r XIX. Asrn bu dar yolunu terketmi; mantk almalar Boole'danfarkl bir yolda gelime gstermitir.54

Necati ner, Ali Sedat'n matematik manta taraftar olmadnsylerken Hilmi Ziya lken bunun aksine onun klasik manta karmatematik mant savunduunu iddia etmektedir.ss

Bilindii gibi mantn muhtevasz, yalnz formdan ibaret olduu fikriyenidir. XX. Asrn bandan beri gelimekte olan yeni mantk cereyanlarnnhareket noktas hep ayn fikirdir. Her ne kadar Ali Sedat eskiye bal mantkanlaynn tesirinde kalsa da mantn metafizikten ayrlmas gerektiidncesiyle modem bir gr sergilemitir.56 Ali Sedat, zamannda yaayanbir ok mtefekkirimiz, Bat'da gelien fikir hayatndan habersizken,devrinin Bat fikir hayatn tanyp en yeni fikirlerden memleketimizi

haberdar etmek gibi nemli bir ii baarm, bu suretle TanzimaUan sonramantk disiplininde ilk hamleyi yaparak bu konuda nclk etmitir.57

S ner. Necati. A. g. e., s. 54

.. Klasik Mantklar nermenin niceliinden daima .ermenin konusunun niceliinianlam~lar, yklernin niceliine nem vermemilerdir. Islam mantklar da ykleminnicelinin belirtildii nermeleri "Kazaya-i Mnharife" (kural d nerneler) olaraktelakki etmiler ve ilem d brakmlardr. Klasik mantkta nemsenmeyip ilenmeyenbu konu XiX. Asr Ingiliz mantklarnca ele alnd. George Bcntham'n (incl ilcHamilton yklernin nicelii problcmini ileyip gclitirmitir. (Bkz. Nccati ner, Klasik

Mantk, s. 52)

52 Daha fazla bilgi iin baknz. Ali Scdat, Mizanu 'I. Ukul Ji 'I.Mantk ve'l- Usul, KarabatMatb .. IstanbuL. 1303. ss. 204 vd;53 ncr, Necati, "Trkiyc'de Ycni Mantk Cereyanlannn lk Habercisi Ali Sedat", s. 6654 Qner, !\ecati, A. g. e., s. 73

ss Ulkcn. Hilmi Ziya, 'Trkivc'de Tanzimanan Sonraki Mantk Harekctleri", s. 42s" Qner, Necati, "Trkiye'dc'yeni Mantk Cereyanlannn lk Habercisi Ali Sedat", s. 63.57 ner, Necati, Tanzimaltan Sonra Trkiye'de Ilim ve Mantk Anlay, s. 73; ner,

"Trkiye'de yeni Mantk Cereyanlarnn lk Habercisi Ali Sedat", s. 69


14/35

148 AFD Cilt XLIII (2002) Say J

nce geleneksel eskiye bal mantk anlayn, sonra Batda ortaya

kan yeni fikirlere de yer veren uzlamac zihniyetin rn mantk

almalarn, daha sonra da dorudan doruya yeni mantk almalarn

gryoruz.Ali Sedat'tan sonra yazlan mantk kitaplar yeni bir zihniyet iinde ele

alnm, Avrupa'da mevcut eitli mantk cereyanlar tesirlerini Trkiye'de

de gstermitir. Yeni tarzda yazlan mantk kitaplarnda Aristo mantna az

yer verilir olmutur. Yenia felsefesinde baz yeni metafizik mantklar da

meydana km, gerek bu mantklar gerekse Boole'la balayan matematikmantk ve bunun gelimesinden doan lojistik memleketimizde tantlm ve

bunlar taraflar bulmutur.58

Yeni tarzda yazlan mantk kitaplar da Batda bu konuda yaplanyaynlar rnek alnarak eskiden farkl bir zihniyet iinde kaleme alnm ders

kitaplardr. Bunlar arasnda liseler iin M. Fazl'n lm-i Mantlk, AaoluTezer'in Suri ve Tatbiki Mantk, Hasan Ali Ycel'in Mantk, Hatemi Senih

Sarp'n Mantlk; niversite iin Ahmet Naim'in lim-i Mantk (Rabier'dentercme), Hilmi Ziya lken'in Mantk Tarihi ve Von Aster'in Bilgi Teorisi

ve Mantk adl kitaplar yaynlanmtr.59

i935- i948 yllarnda stanbul niversitesinde hocalk yapan Alman

Felsefe Tarihisi Von Aster, mant memleketimizde yeni bir tarzda

ilemitir. Von Aster'in Bilgi Teorisi ve Mantk adl kitabnda mantkproblemleri bilgi teorisi iinde incelenir. Aslen mantk olmayan Aster'inKant (1724- i801) geleneine uyarak mant bilgi teorisi iinde kabul

etmesi, mantn ayr bir bilgi kolu olmad kanaatinden

kaynaklanmaktadr. Von Aster' in tantt r ondan sonra Trkiye' de

takip eden olmamtr.6o

Avrupada Rnesanstan sonra mantk sahasnda beliren yeni fikirler,

Aristo'ya yaplan itirazlar, metot meseleleri, Boole'la balayan matematikmantktan ibaret deildir. Lojistik hakknda ilk bilgiler memleketimize SalihZeki (1864- i92 i)'nin Henri Poincare' den yapt tercmelcrle girmeye

balamtr. Bunlar dnda kalan manta ait bir ok yeni fikirler, Hilmi Ziyalken'in Mantk Tarihi ile memleketimizde tantlmtr. lken bu kitabndametafizik mantklarn, Leibniz, Kant ve Hegel (1770- i 83 i) mantklarn

tantmaktadr .61Leibniz bir taraftan Aristo mant zerinde almalar yaparken, dier

taraftan da yeni bir mantk sistemi denemelerine girimitir. Bir mantkolarak Leibniz'in bizde tantlmas Prof. Hilmi Ziya lken'in Mantk Tarihiadl kitab ile balam daha sonra Prof. Nusret Hzr, Leibniz'in yeni bir

JR ner. Necati. Tanzimaw Sonra T,-kive'de ilim ve MmIik Anlay, s. 62S9 A. g. e. , s. 62 .,t < ' A. g. e .. s. 6761 A. g. C., s. 68


15/35


mantk sistemi kurma denemelerini, Prof. Eralp yine Leibniz'in Aristomant zerinde yapt almalarn izah etmilerdir.62

Leibniz'e gre kavram mevcut olann alameti deil mmkn olannalametidir. Onun mmkn ile reel arasnda yapm olduu ayrm mantn

Aristo realizminden kurtulmasna sebep olmutur. Leibniz mmknn ne

olduunu tayin etmeye ve reel tanmlarla adsal tanmlar ayrmaa alr.Leibniz'in tanm teorisi onda "art combinatorie" denen mantk usuln

dourmutur. Bu da Leibniz'de cebri sembolizmi meydana getirmitir. tesembolik veya matematik mantk buradan domutur.63

lken, Kant'n tanm teorisi ve onun mantkta psikolojik prensiplerolduunu iddia eden mantklara kar alm olduu tavr zerinde durup,

Kant mantnn karakteristik vasfn belirtmeye alr. Kant'a gre mantkdncenin zaruri kanunlarnn apriori ilmidir. Mantk, akln iyikullanlmasna ait bir ilim olup yoksa subjektif bakmdan yani psikolojikprensiplere gre kullanlmasna ait bir ilim deildir.M

Hegel'in diyalektik mant ve bu mantn sol Hegelciler tarafndankullanl Mantk Tarihi adl kitapta etraflca izah edilmitir. Hegel'e gre"Klasik Mantk" bir eyin ayn zamanda hem var hem yok olamayaca

kanaatindedir. Bu hkm ancak hareketsiz alem iin dorudur. Halbuki

varlk srekli bir olu ierisindedir, o halde Klasik Mantn prensipleriylevarlk arasnda bir uyumazlk vardr.65

Hegel bu fikirden hareket ederek diyalektik mant kuruyor. lken,Hegel mantnn ve bunun sol Hegelciler tarafndan yaplan tatbikatnnyanlln Tarihi Maddecilie Reddiye ve Felsefeye Giri adl eserlerindegsteriyor. Hegel mantnn ne zihnimize, ne eyaya tatbik edilebildiini,mantn yapsnn deimesine imkan olmadn izah ediyor.66 lken'egre Hegel' in mantk teebbs ok fazla cretlidir. Klasik mantIzumsuz brakmak ve gerein akna uygun bir mantk kurmak iddias ileortaya atlan bu fikir gerekte hibir ilmin gelimesi tarafndan teyidedilmemitir. Hibir keif, hibir icat hatta hibir isbat diyalektik manta

gre cereyan etmiyor. Aratrma yollarmz (mahede, tecrbe, deney) vetmevarm, diyalektik mantkla tamamen alakasz olarak ilemektedir. Buyeni mantk teebbs ancak Hegel'in kendi metafizik grnmerulatrmak iin kulland zel bir dnce aleti olarak kalmaktadr.67

o Hzr, Nusret, "Yeni Mantn ncs. Lcibniz". s. 433-440; Eralp. Vehb,i. Matematik.Fizik ve Kimyada Metod, s. 21; Kr. ner. Necati, Klasik Mantk, s. 9lncr, Necati,Tanzimaftan Sonra Trkiye 'de Ilim ve Mantk Anlay, s.70

oj Ulken. Mantk Tarihi. s. 142

64 Qlken, A. g. e., s. 151 ..65 Ulkcn, A. g. C., s. 215 vd; Ulken, Felsefeye Giri, (Birinci Ksm) 2.bsk. Ankara. 1963.ss. 125- i27; Daha fazla bilgi iin bkz .. Hegel, Felsefi Bilgiler Ansiklopedisi (Mantk

Bilimi), ev. Aziz Yardm!' Idea yay., IstanbuL, 1991, ss. 125 vd.; Ayrca 172-173.Sayfalar.

66 ner, Necati, Tanzimaftan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay, s. 69; kr. lkcn,Hilmi Ziya, Mantk Tarihi. s. 216; Ulken. Felse/eye Giri, s.IIO

6 ' Ulken, Hilmi Ziya, Felse/eye Giri, s. ii i


16/35

150 AFD Ci lt XLJll (2002) Say 1

Metafizik mantklar arasnda mant ideal bir varlk ilmi olarak kabul

eden anlay ta memleketimizde tannmaya balamtr. 1952' de TakiyettinMengolu tarafndan dilimize evrilen Heinz Heimsoeth'un Felsefenin

Temel Disiplinleri adl eserinde, ideal varlk incelenirken unlar

sylemektedir: "matematiin, mantn, ya da pratik akln ve genellikle

deerlerin bilgisinin szn ettii eyler, yani saylar, ekiller, yarg vekarm ekilleri, ahlak yasalar ve deerler, herhangi bir ekilde vardrlar."(,X

Bu durumda matematik ve mantksal bilginin objeleri, ya da ahlaki akl

bilgisinin objeleri ideal var olan objelerdir, Heimsoeth'e gre.69

NicolaiHartmann tarafndan ileri srlen ve baka bir ynden mantn dier bilgi

kollarndan mstakil olarak ele alnmasn mmkn klan bu anlay, lken

etraflca tantmtr. Hartmann mant eski mantk anlay gibi ne bir aletne de lojistik gibi totolojik sayyor. Ona gre mantk ideal varlk bilimidir.Mantk sahas ideal bir manada kendi bana varlk sahasdr. Mantki

haslalar saf objelerdir ve ideal bir varla sahiptirler. Kavram, zihnin yaptbir birleme fonksiyonu deil benzerlerinin birliidir. stidial (akyrtme)

bir dnme metodu deil genel unsurlarla tikel unsurlar arasnda bulunantabilik mnasebetinin ideal halidir. Mantk kanunlar ne dncenin ne de

bilginin kanunlardr. Bu ideal varl ve ona ait mnasebetleri dzenleyenkanunlardr. Bu duruma gre mantk sahas, ideal manada mstakil bir varlk

sahas olarak kabul edilmitir .70Yeni mantk almalarndan sembolik mantk almalar dier mantk

cereyanlarndan farkllk gsterir. Dier cereyanlar daha ok orta retim

iin yazlm ders kitaplarnda yer almtr. Bu kitaplarda sembolikmantktan hi bahsedilmez. Sembolik mantk bizde ya niversitelerde verilendersler mnasebetiylc veya retim gayesi ile deil de, yine niversitehocalar tarafndan ahsi almalar olarak ele alnmtr. Sembolik mantk

almalarnn tam bir savunucusu olarak Salih Zeki'yi gryoruz. 0,1916'da nerettii Mizan- Tefekkr adl eserinde matematik mant hem

savunmu hem de btn ynleriyle aklamtr.Sembolik mantk almalarndan matematik mantk dnda lojistik ile

ilgili eserler gerek tercme gerekse telif olarak daha fazla bir yekn tutar.Salih Zeki'nin Henri Poincare'den tercme ettii ve 1928'de yaynlad

lim ve Usul, Prof. Kerim Erim'in 1930-1932 yllar arasnda MhendisMektebi Mecmus 'nda matematiin esasna dair yaynlad makaleleri ileNazari Hesap adl eseri, 1935' de Nusret kr (Hzr)'nn Reichenbach 'tantercme ettii htimaliyet Hesabmn Mantki Temelleri ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisinde 1945-1956 yllar arasnda nerettiimakaleler, Macit kr (Gkberk)'nn Camap'tan tercme ettii Eski

Mantk Yeni Mantk, Hilmi Ziya lken'in 1936'da yaynlad Yirminci Asr

0< lIeimsoeth. Heinz. Felsefenin Temel Disiplinleri. ev.Takiyettin Mengolu. RemziKil., IstanbuL. 1986. s. 87

OY Bkz. Heimsocth, Heinz. A. R . e., s.917tl ner, Necati, Tanzim(/lw'Sora Trkiye 'de ilim ve Mank Anlay, s. 70; kr. lken,

Hilmi Ziya. Felsefeye Giri. s. 113


17/35


18/35

152 AFD Cilt XLJIJ (2002) Say 1

mnasebetler mant olan lojistikte bu ifade mmkndr. nk lojistikte

ikiden fazla deikenli fonksiyonlarla da ilem yaplabilir; farkn ikincisi bir

snfa mensup olmak mnasebetiyle, bir snfn tali snf olmak mnasebetibirbirine kartrlr. Mesela "nsanlar lmldr" nermesi gibi "Sokratlmldr" nermesi de tmelolumlu saylmtr. Her iki nerme klasik

mantkta "S a P" sembolik ifadesiyle gsterilir; lojistikte ise birinci nerme

"S L P", ikinci nerme "S :JP" ifadesiyle gsterilir.73

Prof. Nusret Hzr'n mantk tarihimizde nemli bir yeri vardr. Yeni

mantk, modern mantk, sembolik mantk veya lojistik denen mantn

Trkiye'de ilk temsilcisidir.74 Prof. Nusret Hzr ikiden fazla hakikat deerlimantklarn temel kavramlar hakknda nerettii yazsnda hakikat

deerli mantklarn temellerinin salam olmadn isbata alp, olaslkmantna taraftar grlmektedir. Olaslk mantndan, Nusret Hzr'nReichenbach'tan tercme ettii ihtimaliyat Mefhumunun Mantki Esaslaradl makalenin 1935 de nerinden sonra fikir hayatmz haberdardr.

75Hzr'a

gre ikiden fazla hakikat deerli bir mantk sisteminin salam olabilmesiiin o mantn olaslk mant olmas gerekmektedir. Hzr'n isbata

alt ikiden fazla hakikat deerli mantn tutarsz oluunu, makalenin

ncredildii tarihe kadar olan mantklar iin anlamak lazmdr. 1945 densonra tutarl olan ikiden fazla hakikat deerli mantklar kurulmutur. 76

Prof. lken olaslk mant hakknda bir eser yazmsa da (o dnemde)henz neredilmemitir. Prof. ner tarafndan bizzat grlen bu eserdelojistiin ksa bir tarihesinden sonra ihtimaliyat (olaslk) mant etraflca

anlatlmaktadr. lken 1936 da nerettii Yirminci Asr Filozoflar' nda

olaslk mantn tenkit eder. Ona gre ihtimaliyat mantnn doruolduunu iddia etmek, yine zmni olarak doru ve yanl eklindeki ift

kymetli bir mant kabul etmeye baldr.77

Mantk cereyanlarndan matematik mantk, sembolik mantk, metafizik

mantk, ok deerli mantk yannda metodoloji konusu da zerinde nemledurulan mantkla ilgili bir alan olarak kabul edilmitir. Bu gre gre,

mantk bir metot bilimidir.Aristo mant, eski anlay iinde bilimin metodudur. Aristo, mant

fizik ve metafizii izah iin metot olarak kullanyordu. Aristo mant, batve dou ortaanda bir alet telakki edilmi ve btn bilimsel faaliyetler iin

yeter metot olarak rabet grmtr. Rnesanstan sonra yeni bir gelimeistikameti alan bilim iin Aristo mant, metodoloji olarak yeterli olmaynca

73ner. Necati. Tanzimaltan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay, s. 81-82; ncr,Necati. "Trkiye'de Mantk almalar", Felsefe Dnym:, say. 6, Aralk, 1992, s. 9;Ayn tenkitler iin bkz. Bertrand Russell, D Dnya Uzerine Bilgimiz, ev. VehbiHackadirolu, Istanbul, 1996, ss. 47-48; Camap, Rudolf, Eski Mantk Yeni Manytk,Felsefc Yllg, Bozkurt Mal., Istanbul, 1934-35, ss. 250-251; lIzr, Nusrel, Felsefeyazlar (Esk Mantk-Yeni Mantk), 2. Bsk.. Istanbul, 1981. s. 226

74 ner. :-';ccati. "Profesr Nusrct Hzr", Dou Bat. yl 3, say: 12, Austos, EylL. Ekim752.000. s. 70

ner, Necati, A. g. e., s. 8276A. g. C., s. 83; ner, Necati, "Profesr Nusret Hzr", ss. 71-7277 A. g. e., s. 82


19/35


yeni yollar arand. Bacon ve Descartes 'in, Aristo mantnn esasn tekil

eden kyasa itirazlar bu sebeptendir. Bacon ile balayan yeni mantk

almalarnn sebebini, mantn kendi iinde bir gelimesi olarak deil de,bilimsel faaliyetlerin zorlamas ve bu faaliyetlerin gerektii ihtiyackarlamak iin eski mant tamamlama gayretinde aramak doru olur. O

halde diyebiliriz ki, her bilim anlay bir metodolojiyi gerektirir. XVI.

Asrdan itibaren yeni bir istikamet alan bilirnde keif ve isbat metotlar iingsterilen faaliyetler, Bacon ve Descartes ile balayan bu sahadaki yeni

fikirler, bilimlerin gerek mterek gerek tek tek metotlarnn tesbitine yol

at. Bu metodolojik fikirler Port-Royal mantklar tarafndan manta birblm olarak ilave edildi. Mantk kitaplarnda bu blm kah metot kah

tatbiki mantk kah zel mantk diye adlandrld.

78

Hamdi Ragp Atademir Metot zerine adl eserinde mantn suri vetatbiki diye ayrlmasn uygun bulmuyor. Sonu karmann suri mantn,tmevarmn ise tatbiki mantn konusu olarak incelenmesini tamamiyletutarsz gryor. 79

ner de ayn fikre katldn beyan ederek unlar sylyor: "Biz demantn suri ve tatbiki diye ikiye ayrl fikrinin doru olmad kanaatini

tayanlar tarafndayz. Bize yle geliyor ki, tatbiki mantk denen blmdeilenen fikirler esasn Aristo'nun koyduu suri mantn aklanmasdr.

ncllerin doru olarak tesbiti iin ortaya konan birtakm yeni kaidelerdir.

Zihin hangi alanda alrsa alsn, yeni bir fikir elde etmek iin kullandyol sonu karma (tmdengelim) ve tmevarmdr. Mantk, bu ileyitarznn tesbitinden ibarettir. Aristo mant birinciye, Bacon ile balayanyeni mantk ise ikinciye fazla nem vermitir. 80

ner' e gre Yeniada bilimlerin metotlar zerindeki almalar suri(formel) mantn ayklanmasdr. Bu faaliyetler Aristo mantnn ktkullanlmasnn nne gemitir. ner, bilimlerin ilerlemesinde byk roloynayan metodoloj i almalarn yeni bir mantk olarak deil mevcutmantn slah olarak kabul etmektedir. Bu nedenle mantk bilimini, suri ve

tatbiki diye ikiye ayrmann mantkl olmadn ileri srmektedir.81

ner'egre mantk bir metodolojiden ok bir varlk bilimidir.82 Bu nedenlemetodoloji bir mantk olamaz; hatta slam mantklarnn kabul ettii gibibir fen bir sanat ta olamaz; mantk formel bir sistem olmann da tesindeideal bir varlk bilimidir, diyebiliriz.

Batdaki fikri almalara uyarak bizde ilk defa Mijtahu'l-Fnunlabilimlerde metot konusu yeni tarzda yazlan mantk kitaplarnda yer almtr.smail Hakk zmirli'nin Felsefe Dersleri adl eseriyle mantk; genel, zel

7~ ner, Necati, A. g. C., s. 8579 A. g. e., s. 85~U A. g. e., s. 85~i Bkz. A. g. e., s. 86~2 ner, N:cati, ':Trkiye'dc Mantk almalar", s. 5;kr. Kl, Recep, "Prof. Dr.

Necati ner Ile Dncelerinin Gelim Seyri Uzerine Yaplan Mlakat",A..J.FDergisi (Necati ner zel Says), cilt. XL, Ankara, 1999, s. 9


20/35

154 Ai FD Cilt XL/LL(2002) Say 1

veya suri ve tatbiki diye ikiye ayrlmaa balanm, bilimlerde metot konusu

ikinci ksmda mtalaa edilmitir. Bizde metot zerine fikirler, yeni tarzda

yazlm btn mantk kitaplarnn bir blm olarak ele alnd gibi busahada mstakil olarak da telif ve tercme edilmi eserler vardr. Evvelce

adlar geen yeni tarzda yazlm mantk kitaplarndan baka bu konu ile

ilgili olarak neredilmi eserler unlardr: Telifler: smail Hakk zmirli 'nin

Fenni Menahic (1913), Z. Fahri Fndkolu'nun Metodoloji (1945), Vehbi

Eralp'n Matematik Fizik ve Kimyada Metot (1947) adl eserlerdir.

Tercmeler: Descartes'tan Metot Hakknda Nutuk (brahim Etem tercmesi-IS95, M. Karasan tercmesi 1947), Akln idaresi iin Kurallar ( M. Karasan

Tercmesi, 1945), Alexi Bertrand'dan Mebadi-i Felsefe-i ilmiye ve Ahlakiye

(Salih Zeki terc. 1917), Claud Bernard (1S13-IS7S)'dan Tpta TecrbeUsulnn Tetkikine Giri ( Galip Ata terc. 1934), Henri le Chaterlier'den

Tecrbe ilimlerinde Metot (Avni Yakolu terc. 1955) adl eserlerdir. ~3

Mantn bir konusu olarak ilimierde metot denilince matematik,

astronomi, fizik, kimya, biyoloji, psikoloji, tarih ve sosyolojinin metotlar

kasdedilir ve incelenir. Bilimlerde metot konusunda nce btn bilimlerdekullanlan genel metottan sonra her bilimin kendine has olan metodundan

bahsedilir. Metot konusunu bizde ilk defa ele alan Miftahu' l- Fnun ve

Mizanu'l- Ukul da byle ikili bir ayrma yoktur. Miftahu'l- Fnun'un

tercme ksmnda metot olarak yalnz tahlil ve terkip incelenir. Mtercimtarafndan yaplan ilavede ise tecrbe metodu izah edilir. Mizanu'l- Ukul'dadorudan doruya bilimler ele alnr ve her bilimin zel metotlar incelenir.

Daha sonra yazlan mantk kitaplarnda nce genel metot izah edilip sonra

bilimler ayr ayr ele alnarak onlarn zel metotlarnn incelenmesine

geilir.84

Mantn tatbiki mantk denen blm bilimlerin metotlarna

ayrlmtr. Bilhassa liseler iin yazlm kitaplarda tatbiki manta o kadar

fazla nem verilmitir ki, suri manta adeta tarihi malumat kabilindenksaca dokunulmutur. Bu blmde bilimlerin metotlar izah edilirken,

bilimlerin konular, gelimeleri, ilkeleri uzun uzadya ele alnr; gerekmantk problemleri ikinci planda braklarak bir nevi bilim felsefesi yaplr.

Bu tarz kitaplarn ikinci bir zellii de suri (formeI) mantk denen ksmlatatbiki mantk denen ksm arasnda bir ba tesisi dnlmemi, birbirindenayr iki saha imi gibi yan yana getirilmitir. Yalnz unu da zikretmeklazmdr: Bat mantk kitaplarnda da durum byledir. Zaten bizde yazlanmantk kitaplarnn rnekleri tamamen Bat'dan alnmtr. 85

Yenia felsefesinde, mantn menei meselesi zerinde de farklanlaylar domutur. Bir tarafta metafizik mantklarnn, mantki

dncenin apriori bir takm esaslara dayand bu nedenle bu dncedetekamln szkonusu olamayaca fikri; dier tarafta da mantki dncenin

~J A. g. e..s. 86""ner, Necati, Tazimalta Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay/, ss. 90.9185 ner, Necati, A. g. e., s. 93-94


21/35

Modern Trk Dncesinde Mantk almalan 155

bir tekamIe tabi olduu, mantki ameliyelerin ferdi veya kollektif uura irca

edilebilecei fikri vardr. Bu sonuncusundan mantn psikolojik ve

sosyolojik izah tarzlar kar. Prof. Hilmi Ziya lken i935 de EdebiyatMecmuas 'nda yaynlad Trkiye 'de Tanzimaltan Sonra Mantk

Hareketleri adl makalesinde, mantn psikolojik izah tarzna temas etmi,daha sonra 1942 de A. Raymond'dan yapt Lojik Prensipleri ve MuasrTenkit adl tercme ile bu cereyann memleketimizde daha geni bir tarzdatantlmasna almtr. X6

Mantn psikolojik izah tarznn Trkiyede rabet grmemesine karn,

sosyolojik izah tarz ilgi grm ve taraftar bulmutur. Sosyolojik mektebinkurucusu Durkheim'dir. Ona gre mantk toplumsal hayattan domutur. Bu

fikri, kategoriler, kavramlar, snflama ve ak ilkelerinin douundatoplumsal hayatn oynad rol belirterek ileri srmtr.X7

Ziya Gkalp, Milli Tetebbular Mecmuas'nda i915 de nerettii EskiTrkler' de timai Tekilat adl makalesiyle; i925 de yaynlanan Trk

Medeniyeti Tarihi adl eserinin Eski Trklerde Mantk ve Eski Trklerde !imblmlerinde mantn sosyolojik izahn yapmaktadr. Hseyin Cahit

(Yaln)'n Durkheim'den 1923 de yapt Dini Hayat ptidai ekilleri adltercmesi; Necmettin Sadk (Sadak) ve Max Bonnafous'un mtereken 1927de nerettikleri timaiyat adl telifleri; Halil Nimetullah (ztrk)'n 1927-1930 yllar arasnda Darulfnun ilahiyat ve Edebiyat FaklteleriMecmualarnda Levy-Brhl'den yapt ptidai Zihniyet ve AaCemiyetlerde Zihin Fonksiyonlan tercmeleriyle sosyolojizm Trkiye'deetrafl bir ekilde tantld. Bu arada Halil Nimetullah'n DarlfnunEdebiyat Fakltesi Mecmuas'nda nerettii Akl Mant ve Vicdan Mantadl makalesinde her ne kadar mantn meneinin itimai oluunu iddiaeden sosyolojizmden farkl bir yol tutarak iki ayr mantktan bahsedilmekteise de Levy BruhI'n tesirleri grlmektedir. gX

Necmettin Sadk ve Max Bonnafous tarafndan neredilen timaiyatadl eserde fransz sosyoloji mektebinin, mantk erevelerinin itimai

olduu fikri Durkheim (1858- i917), Mauss ve Gkalp'n fikirlerinedayanlarak izah edilmektedir. X9

Halil Nimetullah'n Akl Mant ve Vicdan Mant adl makalesindeiki ayr mantktan bahsedilir. Bu mantk anlay iinde insann bilgileri ikikaynaktan gelir: Fiziksel varlk ve toplum. Fiziksel varln verileri genelkavramlar oluturur. Genel kavramlarn terkibi ile vcuda gelen hkmlernitelik hkmleri olur ki bu mekanizmann tm ak mantdr. Maeritasavvurlarn meydana koyduu hkmler ise kymet hkmleri olup bumekanizmann tm de vicdan mantdr. Akl mant elikiden kaar,

vicdan mant ise daha ziyade duygulardan olutuu iin elikiye kar

R f, A. g. c.. s. 104.105,7 ner. Necati, FrOllS/Z Sosy%ji Oku/una Gre Mantl Menei Problemi, 2.hsk.,

Ankara. 1977, s. 12 vd.R R ner. Necati. Tanzimaltan Sonra Trkivc 'de Ilim ve Mantlk An/a\'l/, s. 105. i06R Y ner. Necati. A. g. e .. s. 108' .


22/35

156 A FD Cil! XLlJl (2002) Say 1

lakayttr. Maddi tabiata ait konular akl mant ile sosyal tabiata aitkonular da vicdan mant ile tetkik etmek lazmdr. Halil Nimetullah'a gre

bu iki mantn snr belirlenmedii iin, asrlarca fikir sahasnda

mnakaalar olmutur. Mesela din ile ilim kavgas bu iki mantk birbirinden

ayrlrsa ortadan kalkar diyor. lim akl mantn, din ise vicdan mantnkullanr. 90 Fakat bu gr Mehmet zzet tarafndan tenkit edilmitir. O,

Hayat Mecmus 'nda Yamal Ruh Yekpare Olamaz m? adl makalesinde,

insan ruhunun biri akli dieri vicdani faaliyet diye birbiriyle ilgisiz iki ayr

sahaya ayrlmasnn doru olmadn belirtir. nk, ona gre ruhi hayatnhedefi ruhun btn unsurlar arasnda ahenk ve birlik kurup onlarn hepsini

ayn dzene tabi tutmaktan ibarettir. 91

Mantn kaynann aklanmasnda, Trkiye'de Fransz sosyolojiokulunun fikirleri rabet grmtr. Bu cereyann taraftarlarndan ZiyaGkalp ve Necmettin Sadk, mantn kaynann sosyolojik olduunu

aklarken Durkheim tarafn tutmulardr. Halil Nimetul1ah'n ise Levy -Bruhl tarafnda olduu grlr. ner, onun vicdan mant dedii mantkla

Levy -Bruhl 'un aklad ilkel mant arasnda benzerlik grr y Trkiye'de, Tanzimattan sonra bilim ve mantk anlaynda ikilik

vardr. Birincisi, Tanzimattan nceki fikir hayatmza hakim olan slamkltr geleneine bal anlayn devamdr. kincisi XiX. Asrn ikinci

yarsndan itibaren balayp Avrupa kltrnn tesiri ile meydana gelen yenianlaytr. Birinci anlay iinde daha ok dini bilgiler n plana km

mantkta Aristo mantnn dna klmamtr. kinci anlay iinde isebilirnde Auguste Comte (1798- i857)' a bal pozitivizm hakim olarak pozitif

bilimler n plana km; mantkta Aristo mantnn bir metodoloji olarak

yetersizliinin anlalmas zerine Avrupa'da beliren, eitli mantkcereyanlar kabul edilmitir. Bacon'la balayan ve mant bir nevi bilimlermetodolojisi olarak kabul eden cereyan fazla rabet grm, matematik

mantk ve lojistikle, mantn kayna probleminde sosyolojik izah tarz

taraftar bulmu dierleri yalnzca tantlmakla yetinilmitir. 93Eski anlayn tek bir kapal sistem olmasna karlk, yeni anlayta bir

eitlilik vardr. Bu eitlilik daha ok mantk alannda grlr. Burada tekbir sistemden bahsedilemez. Ayn cereyanlar arasnda da bir fikirzincirlernesi yoktur. almalar hep ferdi kalmtr. Bizde yeni mantkcereyanlar bilimsel bir zorunluluk neticesinde domamtr. Halbuki,mantk bilimsel bir zorunluluk neticesinde doar. Aristo, mantk sisteminifizik ve metafiziini izah iin kurmutur. slam kltrnde Aristo mantnngelimesi, slamda doan bilimlerde, tatbik sahasn bulduu iindir.Rnesanstan sonra Avrupada beliren yeni mantk cereyanlar da byledir.

Bacon' la balayan mantk' n yeni istikameti, tabiat bilimlerindeki

'Xl A. g. e. ,s. 108'I' A. g. c., s. 108-10992 A g. C., s. 10991 A . g. C . s. iLO


23/35

Modern Trk Dncesizde Mantk alimalan 157

gelimenin neticesidir. Lojistik ise matematikte karlalan glkleri

halletmek iin domutur. Metafizik mantklar, felsefi sistemlerin izah iin,

o sistemlerin zorlamasyla meydana gelmitir. Bu nedenle bilimsel veyafelsefi bir ihtiya olmadan, tatbik edilecek bilimsel veya felsefi bir saha

bulunmadan yeni bir mantn domas veya mevcut bir mantn gelimesimmkn deildir. 94

Yeni mantk cereyanlarna, bilimsel bir zemin mevcut olmad iinilaveler yaplarnamtr. Ortaya atlan fikir tohumlar tamamlanarak

gelitirilmeyip, unutulmaya terkedilmitir. Bat kltrne olan hayranln, o

kltr iinde yetimi Avrupal fikir adamlarna kar da fazlasylabeslenmesi, kendi fikir adamlarmzn deerlerini glgelemitir. 9S

"niversitenin i933 deki slahat ile, 1934-1935 de, iine mant daalacak ekilde ok geni bir anlamda felsefe derslerinin gayesinin tesbitindensonra. memleketimizde klasik mantk ve metodoloji sahasnda olduu gibi,

daha sonralar modern mantk sahasnda da nemli te'lif ve terceme eserlerve makaleler yaynlanmtr,,96

Bunlardan en nemlilerini ylece sralyabiliriz: Srf klasik mantkkonularn ele alan eserlerden balcalar unlardr: Necati ner, Klasik

Mantk, (1970), afak Ural, Temel Mantk (1985). Bu eserlerin zellikleri

klasik mantk konularnda Avrupal mantklarn da fikirlerine yer vermiolmalardr .97

Klasik mantn baz kaynaklarnn evirileri de yapimtr. Bata bumantn temel kayna olan Aristo'nun OrgalZon ad altndaki eserleri gelir.Hamdi Ragp Atademir 1947-1952 yllar arasnda Organaz'un ilk bekitabn evirdi. Porphrios 'un sagoji' si yine Atademir tarafndan 1948 de;ikinci defa sagoji Betl otuksken tarafndan 1986 da evrildi. MbahatTrker Kyel 1958-1968 arasnda DTCF Dergisi ve Aratrma'da Farabi'ninmantkla ilgili baz eserlerinin evirisini yaynlad. Daha sonra bu eviriler

Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar arasnda ve Farabi Klliyat serisindendrt kitap halinde yaynland (1990).

Klasik mantn tarihi ile ilgili bilimsel almalar da yapld. NihatKeklik, slam MalZtk Tarihi ve Farabi Mantl, (stanbul, 1969);Abdlkudds Bingl, GelelZbevi'nin Mantk Anlay (Ankara,1978); Klasik

Mantk'z Ta 11 1m Teorisi (Erzurum,1982 Doentlik tezi); Naci Bolay,

Farabi ve bn SilZa 'da Kavram Azlay (Erzurum 1976 Doktora Tezi, 1990Ylnda Milli Eitim Bakanlnca yaynland); bn Sina Manuudanermeler (Erzurum 1986 Doentlik tezi): Tahir Yaren, slam Kltrnde

Mantlk alrnalanna Kar Fikirler, (Ankara, 1982 Baslmam doktora

tezi) ve Yine Tahir Yaren bn Sina Mallfl,~na Giri" (Ankara-1996) adleserleri yazdlar.

9" ner, Necati, Tazima Sora Trkive'de ili/ ve Malltk Aay, s. i i . , S A. g. e.. s. 1i2 . .

96 Taylan. Necip, Mantk. Tarihesi-Problemleri, Marifet yay .. IstanbuL. 1981, s. 87')7 ner, Necati, ''Trkiye'de Mantk almalar", s. 4


24/35

158 AFD Cilt XLlll (2002) Say 1

Bu klasik mantk almalarna ilaveten yine Klasik Mantk izgisinde

eserler veren brahim Emirolunun u eserlerini zikredebiliriz: Mantk

Yanllar ,stanbul, 1993; Ana Hatlaryla Klasik Mantk, (stanbul, 1999)Modern mantkla ilgili almalara gelince unlar zikredebiliriz:

Reichenbach'la retim hayatmza giren Yeni mantn balangta bizdeki

taraftar Nusret Hzr'dr. stanbul'da Reichenbach'n rencisi olup

asistanln yapan Hzr daha sonra Ankara'ya gelerek Dil ve Tarih-

Corafya Fakltesi'nde bu mantn retimine devam etmitir.9x

Nusret Hzr'dan sonra Yeni Mantkla ilgili derslere 1961 de stanbul

niversitesi Edebiyat fakltesi 'nde Teo Grnberg balad. Grnberg i966 daAnkara'ya gelerek Orta Dou Teknik niversitesinde mantk derslerine

devam etti. Bugn niversitelerimizin Felsefe Blmlerinde modern mantkdersleri verilm;ktedirY9

"Trkiyede 'ki son krk yllk mantk almalarn iki boyutta ele

alabiliriz: i. Klasik Mantk almalar: Necati ner ve rencileri. 2.

Modern Mantk almalar: Teo Grnberg ve Arkadalar. Klasik mantk

alannda Necati ner'in almalar son yllardaki klasik mantk

anlaymza yn vermitir."loo

Son otuz yln modern mantk almalarna da Teo Grnberg ve

arkadalar yn vermilerdir. Balangta Teo Grnberg ile Hseyin Batuhan

birlikte almaya balarlar. Daha sonra bunlara Cemal Yldrm, SuvarKsearif ve Adnan Onart katlr. Grnberg Hseyin Batuhan, Adnan Onart

ve Necati ner ile ibirlii yaparak mantk alannda bir ok kitaplar yazdlar.

Bunlardan balcalar unlardr: Hseyin Batuhan ve Teo Grnberg, ModemMantk, 1970; T. Grnberg, H. Batuhan, Adnan Onart, Modern Mantk,1975; Necati ner, Teo Grnberg ve Adnan Onart, Mantk,1976; TeoGrnberg ve Adnan Onart, Mantk Terimleri Szl, 1976; T. Grnberg veA. Onart, Mantksal Anlam Kuram, i980.101 Necati ner ve Teo Grnbergizgisi dnda mantk alanlar ise ylece sralyabiliriz: Doan zlem,Mantk, stanbul, 1991; A..D.T.C. Fakltesinde Dursun en, MantktaNiceleyicilerin eitli Yorumlar zerine Bir Aratrma, 1978 (DoktoraTezi); Uluda felsefe Blmnden A. Kadir en, "Mantk" Asa yay.,

(stanbul, 1999); Gazi . Eim Bilimleri Felsefe Blmnden ZekiyeKutlusoy, Logico-Philosophieal Analysis of Comparative Prohability,ODT, ubat 1985 (Yksek Lisans Tezi), Towards a Solution to the LoueryParadox and to the Paradox of the Prefaee, ODT, Eyll, 1994 (Doktora

Tezi).Trkiyedeki mantk almalarnn yeterli dzeyde olduunu sylemek

zorsa da bu konuda hatr saylr almalar vardr. Bu gn gerek

akademisyenler gerekse niversite dnda bamsz aratrma yapanlarn

'JS A. g. n., s. 9'J < ) A. g. m., 5. 10no cn, A. Kadir, "Modern Trkiyc'dc Mantk aJ~maar", Felsefe Dyas, sayl:30.

1999-2,5.47 n Bkz. cn, A. Kadir. A. g. m. s.48


25/35

Modem Trk Dncesinde Mantk almalar 159

dikkatlerini mantk bilimine evirdiklerini gzlemliyoruz. Trkiye'deki

mantk aratrmalarnn durumunu gstermek iin mantkla ilgili

sayabileceimiz incelemeleri zikretmeyi faydal buluyoruz. Ama nce unuda belirtelim ki, biz bu mantk almalarn verirken Trkiye'deki mantkla

ilgili almalarn elbette bu kadar snrl olmadn biliyoruz. Bununlabirlikte Trkiye'deki gnmz mantk biliminin genel durumunu

yanstabileceini dndk. Bir de bu eserleri zikretmeden nce belirtilmesi

gereken bir konu da mantk bilimine bakn deimi olmasdr. Mantkcereyanlar arasndaki fark, artk bu gn bir btn mantk biliminin iinde

deerlendirilmektedir. Bu gn klasik mantk, sembolik mantk, matematikmantk, modal mantk deontik mantk, epistemik mantk gibi ayrmlar

mantk bilimini tamamlayan unsurlardr.Doan zlem Mantk adl kitabnda unlar sylemektedir:

"Lojistikilerin gelitirdikleri salt mantn mantk olup olmad

tartlmaktadr. Lojistii formel bir sistem saymayanlar bile vardr.

Lojistik uzun sreden beri kendisini Aristoteles'in sistemletirdiiekliyle klasik mantn simgeler ve matematiksel aralarla dahazenginletirilmi bir devam olarak grme noktasna gelmitir."o

Daha nce slam mantklar ve Trk mantklar da mant bir btn

olarak grmler; birbirine karym gibi grlen farkl mantk anlaylarntek bir mantk bilimi iinde deerlendirmilerdir.

Mantk tarihi szkonusu olunca Aristoteles'ten itibaren pek ok konudafikir ayrlklar vardr. Antika ge dnemde iki byk mantk akm vardr.Biri Aristoteles'e dayanan Peripatetik okul dieri Chrysippus tarafndanMegarallarn retilerinden gelititilen Stoac okuldur. Aristocu ve Stoac

okullar gerekte birbirini tamamlasalar da o zaman alternatif teorilermi gibigrld. 103 Oysa Trk- slam mantklar bu farkl grleri ayn mantk

kitaplarnda ele alp btn farkl mantk anlaylarn tek bir mantk bilimiiinde deerlendirdiler.

MANTK ALANINDA YAzLAN KT APLARAhmet Cevdet Paa, Miyar- Sedat. sad. Hasan Tahsin Feyizli, Ankara.

1998

Ahmet Cevdet Paa, Miyar- Sedat ve Adab- Sedat, sad. Necati Demir,1998

Ankay, Aydn, Modem Mantk, Byk Dersane Yay., Ank., 1970Aristoteles, Organon. iKategoryalar, ev.: Hamdi Ragp Atademir,

st., 1947.

Aristoteles, Organon. II nermeler, ev.: Hamdi Ragp Atademir, st.,1947.

102 zlem, Doan, Mantk. s.l 7103 Kncalc, Wiiam, Martha William, The Development of Logic, Oxford. 1962, ss. 113-16


26/35

160AFD Cilt XLlll (2002) Say 1

Aristoteles, Organon. III. Birinci Analitikler, ev.: Hamdi Ragp

Atademir, st., 1950.Aristoteles, Organon IV. kinci Analitikler, ev.: Hamdi Ragp

Atademir, st., 1951.Aristoteles, Organon V. Topikler, ev.: Hamdi Ragp Atademir, st.,

1952.Aster, Ernst Von, Bilgi Teorisi ve Mantk, ev.: Macit Gkberk, EF

Yay., st., 1948Atademir, Hamdi Ragp Aristo'nun Mantk ve lim Anlay, Ankara

niversitesi Basmevi, Ankara 1974Ayer, A. J., Dil Doruluk ve Mantk, ev. Vehbi Hackadirolu, Metis

Yay., stanbul, Aralk 1984Batuhan, Hseyin, Modern Manta Giri- Semiotik-Kitap 1, Ankara,

1969Batuhan, Hseyin - Teo Gr:.b~rg, Modern Mantk, ODT Fen- Edeb.

Fak. Yay, Ank., 1970,2. bs., ODTU f.E.F. Yay., Ank., 1977Bingl, Abdlkudds, Gelenbevi'nin Mantk Anlay, st.- 1993Bingl, Abdlkudds, Klasik Mantk'n Tanm Teorisi ( Aristoteles'in

bn-i Sina ve Port- Royal Mantklar ile Snrlandrlm Olarak), st.- 1993Bolay, M. Naci, Farabi ve bn-i Sina'da Kavram Anlay, st- 1990

Budak, Zeki, Semiotik ve Dil, Modern Manta Giri, zaydn Matb.,st., 1971ubuku, Aydn, Mantk ve Diyalektik, 3. Bsk., Dilek Mat., stanbul,

1993Durusoy, Ali, Farabi'de Bilgi Nazariyesi ve Mantk, stanbul, 1999

Drken idem, Stoa Mant, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1991Ebheri, saguji, ev: Prof. Dr. M. Sadi ogenli- Do. Dr. Nevzat H.

Yank, Erzurum, 1999Ebheri, saguji (Klasik Mantk), ev. Rauf Pehlivan Gr, stanbul, 1987Emirolu, brahim, Mantk Yanllar, M. . . Fak. Yay., stanbul,

1993Grnberg, Teo - Hseyin Batuhan, Semiotik- Genel aretler Bilgisine

Giri st., 1965Grnberg, Teo-Adnan Onart- Hseyin Batuhan, Modern Mantk ve

Uygulamalar, MEB Yay., st., 1975; 2. bs., MEB Yay., st., 1975; 3. bs.,

MEB Yay., st., 1976Grnberg, Teo, Epistemik Mantk zerine Bir Aratrma, ODT Fen-

E. Fak.Yay., Ank., 1971Grnberg, Teo, "Temel nermeler", FeI.Ark.s.13'den Ayr Basm, st.,

1962Grnberg, Teo, Anlam Kavram zerine Bir Deneme, DTCF Yay.,

Ank., 1970Grnberg,Teo, Sembolik Manta Doru, st., 1966Grtrk, Sami, Modern Mantk ve Dil, Bilim Matb., Ank., 1971Hackadirolu, Vehbi, Kavramlar stne, stanbul, 1981


27/35

Modern Trk Dncesinde Mantk almalan 161

Hzr, Nusret, "Bir Mantk Tanm zerine", DTCF Dergisi c.6, s.3'denAyr Basm, Ank., 1947

Hzr, Nusret, "Ernst Von Aster'in Lojistiine Dair Bir Mektubu"DTCF Dergisi c.IIl, s.2'den Ayr Basm, Ank., i95 i

Hzr, Nusret, "kiden Fazla Hakikat Deerli Mantn Temel

Kavramlar Hakknda" DTCF Dergisi dIl, s.2'den Ayr Basm, Ank., 1945

Hzr, Nusret, "Mantn Formelletirilmesi zerine Dnceler" ,DTCF Dergisi c.V, S.I 'den Ayr Basm, Ank., 1947

Hzr, Nusret, "Tabi at Bilimi ve Tarih- Bir Mantk Denemesi", AtatrkKonumalarndan Ayr Basm., Ank., 1964

Hzr, Nusret, "Yeni Mantn ncs Leibniz", DTCF Dergisi c.IIl

SA'den Ayr Basm, Ank., 1945nam, Ahmet, Edmund Husserl'de Mantk, Vadi yay., Ankara, 1995

Keklik, Nihat, "Farabi Mantnn Kaynaklar", arkiyat MecmuasIV'den Ayr Basm., st., 1961

Keklik, Nihat, slam Mantk Tarihi ve Farabi Mant, EF Yay, st.,1969-70

Lachelier, Jules, Tmevarmn Temeli Hakknda, ev.: Hamdi Ragp

Atademir, st., 1949, MEB Yay., V+ o7 s.; 2. bs., st., 1967, MEB Yay.,V+ 95 s.; 3. Bsk., st., 1986.

Loringhoff, Von Freytag, Mantk. Saf Mantk Sistemi., ev.: TomrisMengolu, st., 1973, EF Yay., LV+ 130 s.

Mbahat Trker Kyel, Farabi'nin Baz Mantk Eserleri, Ankara, 1990Mbahat Trker Kyel, Farabi'nin Peri Hcrmeneias Muhtasar,

Ankara, 1990

ner, Necati, Fransz Sosyoloji Okuluna Gre Mantn Menei

Probl~mi, AF yay., Ank., 1965; 2. bs., AF yay., Ank., 1977 ...Oner, Necati, Klasik Manp~, Ayyldz Matb., Ank., 1970; 2. bs., AUIF

Yay., Ank., 1974; 3. bs., AUIF Yay., Ank., 1978; 8. Bsk. Bilim yay.,Ankara, 1988

ner, Necati, Tanzimaltan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay,AF Yay., Ank., 1967

zlem, Doan, Mantk, Ara Yay., stanbul, Nisan 1991

PascaL, Georges, Genel Mantk ve Uygulamal Mantk, ev: BilalDindar Samsun, 1986

Porphyros, sogoji, ev.: Hamdi Ragp Atademir, Atademir Yay.,Konya, 1948,63 s.

Porphyrios, sagoge, ev.: Betl otuksken, Remzi Kitabevi, st.,1986

Rechenbach, Hans, Lojistik, ev.: H. Vehbi Eralp, st., 1939, EF

Yay., 95 s.Reymond, Arnould, Lojik Prensipleri ve Muasr Tenkid, ev.: Hilmi

Ziya lken, Maarif Matba., st., 1942,207 s.

Russell, Bertrand, Mistisizm ve Mantk, ev.: Ayseli Usluata, VarlkYay., st., 1972,233 s.


28/35

162 AFD Cil! XLJll (2002) Say 1

Taylan, Necip, Mantk, Tarihesi, Problemleri, stanbul, 1981; 2. Bsk.M. . . Fak. Yay.,stanbul,

Ural, afak, Temel Mantk, stanbul, 1985lken, H. Ziya, Mantk Tarihi, . Yay., st., 1942Yaren, Tahir, bn Sina Mantna Giri, Ankara, 1996Yldrm, Cemal, 100 Soruda Mantk EI Kitab, Gerek Yaye., st., 1976Yldrm, Cemal, Logic (The Study of Deductive Reasoning), 2. Bsk.,

Ankara, i98i)Ycel, Hasan Ali, Mantk, Devlet Basmevi, st., 1938

Makaleler:

"A formalization of N. Godmans Theory of Projectibilitiy", AratrmaDergisi, c.9, ss.61-73, Ankara, 1971

"Aklk-Doruluk Kuram" Abdlkadir en, i994 Felsefe Kongresi.Bursa. 20-22 Ekim 1994.

"Akl Yrtme zerine", Fehmi Baykan, Felsefe Dnyas Dergisi, Say.3, s.s. 55-66, Mart 1992, Ankara

"An Analysis of J. R. Searles How to Derive Ought From Is", TeoGrnberg, Aratrma Dergisi, c.7, ss. i19-127, Ankara, 1969

"Analitik Yarglar ve Apriori Yarglar", Vehbi Hackadirolu, Felsefe

Tartmalar, 15. Kitap, ss. 72-84, stanbul, Ocak, 1994"Anlam Sorunu" R. Levent Aysever, Felsefe Tartmalar, 20. Kitap, ss.70-79, stanbuL, Aralk, 1996

"Anlam Sorunun Snrlar", R. Levent Arseven, Felsefe Tartmalar,19. Kitap, ss.97-109, stanbul, Nisan, 1996

"Anlam ve Ynletim stne", Gottlob Frege, (ev. ule Elkatip),Felsefe Tartmalar,S. Kitap, ss. 7-23, stanbul, Mays, 1989

"Anlam, Doruluk Balarn ve Oyunun Kurallar" Erkut Sezgin,Felsefe Tartmalar, 9. Kitap, ss. 24-4i,stanbul, 19

"Anlama, Belirsizlik ve okanlamllk zerine Bir Aratrma" TeoGrnberg, Aratrma Dergisi, c.8, ss.301-389, Ankara, 1970

"Aristoteles' in Diyalektiinde ve Retoriinde Tmevarm", ev. M.Kaya Stolu, S. Knuuttila, Felsefe Tartmalar, 24. Kitap, ss. 127-136,stanbul, 19

"Bilimsel Dnmedc ndksiyonun Yeri" Cemal Yldrm, FelsefeTartmalar, 12. Kitap, ss.31-36, stanbul,19

"Bir karrnda ncller mi Yoksa Sonu mu nce Gelir? ", afak Ural,Felsefe Arkivi,

"Bir Doruluk Fonksiyonu Mantksal Deimezi Olarak Badamaz-

Seeneklilik Eklemi", Zekiye Kutlusoy, Felsefe Dnyas Dergisi, Say.3 1,s.s.33-47, 2000- 1, Ankara

"Bir Mantk Kavram Olarak Yanllk", afak Ural, Felsefe DnyasDergisi, SayA, s.s.13-25, Temmuz 1992, Ankara


29/35

Modern Trk Dncesinde Mantk alimalan 163

"Bir Paradoks ve Dndrdkleri", Zekiye Kutlusoy, Felsefe DnyasDergisi.Say.15, ss.73-80,Bahar, Ankara, 1995,

"ok-Deerli Mantk", afak Ural, Felsefe Arkivi S.26, 1987"Deikensiz Niceleme Yklem levleri Mant", Teo Grnberg,

ODT nsan Bilimleri Derg., say.2, 1982

"Deontik Mantk ve Balca Sorunlar", Zekiye Kutlusoy, Felsefe

Dnyas Dergisi. Say.23, s.s.156-165, K 1997, Ankara

"Descartesci Kuku Deneyi ve Matematik", H. Turan, FelsefeTartmalar, 25. Kitap, ss.93-101, stanbul, Temmuz, 1999

"Descartes, Moore ve Wittgentein- Kesinlik zerine" Erkut Sezgin,FelsefeTartmalar, 17. Kitap, ss. 104-116,stanbul,Aralk, 1994

"Descartes'in mmanent Apriorisi" Ulu Nutku, Felsefe Arivi, say.20,ss.63-69, st., 1976

"DiL, Anlam ve felsefe", Abdulkudds Bingl, Felsefe DnyasDergisi, Say.l, s.s.22-27 Temmuz 1991, Ankara

"Diyalektik Dnce ve Mantk ", afak Ural, Felsefe Arkivi, S.28,

1991"Doru ve Hakikat" Said Ali Ankara, Trk Yurdu, c. 3, no. 2 (296), ss.

5-7, 1961

"Doruluun ki Yz- Doruluk ve/veya Hakikat Sorunu" Harun

Tepe, Felsefe Tartmalar,l. Kitap, ss. 128-135, ubat, stanbul, 1992

"Doruluk "Uygunluk mudur? Doruluk Kavramlar TartmasnaGiri: Uygunluk, Tutarllk, Fazlalk Kuramlar" Harun Tepe, FelsefeTartmalar, 13. Kitap, ss. 68-78, stanbul, 19

"Doruluun ki Yz- Doruluk ve/veya Hakikat Sorunu", HarunTepe, Felsefe Tartmalar, ll. Kitap, ss. 128- i35, ubat, stanbul, 1992

"Dnme, Dil ve Anlam", Arda Denkel, Felsefe Tartmalar, 16.Kitap, ss. 38-54, stanbul, Austos, 1994

"Frege ve Aritmetik", Vehbi Hackadirolu, Felsefe Tartmalar, 5.Kitap, ss. 65-75, stanbul, Mays, 1989

"Farabi' de Dnce ve Dil Arasindaki liki", Mbahat Trker Kyel,Aratrma Dergisi, c.iI, ss.59-65, Ankara, 1979

"Gazar ve Aristoteles Mant," Mehmet Vural, Bilim Yolu s. 2,1998,

Krkkale"Ge Wittgenstein'da Temel nermelerin Nitelii", Aydan Turanl,

Felsefe Dnyas Dergisi, Say.14, s.s.1 1-i7, K 1994, Ankara"Heidegger Felsefesinde Dorunun z zerine", A. Kadir en,

Felsefe Tartmalar, 17. Kitap, ss. 127-137, stanbul, Aralk, 1994"bn-i Hazm'n Mantnda Dil", Abdulkudds Bingl, Felsefe Dnyas

Dergisi,Say.8, s.s.22-32, Temmuz 1993, Ankara"bn Sina Mantnda Modal nermeler ve Bu nermelerin bn Hazm

Vastasyla slam Fkhna Uygulan", Naci Bolay, Uluslararas bn SinaSempozyumu Bildirileri, i7-20 Austos, Ankara, 1983


30/35

164 AlFD Cilt XLIII (2002) Say 1

"bn Sinadaki Modalitelerin Modern Mantk Asndan ncelenmesi,

Naci Bolay- Teo Grnberg, Uluslararas bn Sina Sempozyumu Bildirileri

17-20 Austos, Ankara, 1983"bn Sina'nn Mantku'I-Merikiyyn'i zerine Bir nceleme", Ali

Durusoy, Yedi klim Sanat Kltr Edebiyat Dergisi, say: 56, st., 1994, ss.

56-60; say: 57, st., 1994, ss. 54-61, Say: 59, st., 1995, ss. 57-65"bn Sina'nn "el- Mu'cez's-Sair fi'I-Mantk" adl risalesi", Ali

Durusoy, M...Fak. Dergisi, yl: 1995-1996-1997, say: 13-14-15, stanbul,

1997,ss.143-166"slam Mantk Klliyatnn Teekkl", smail Kz, felsefe Dnyas

Dergisi, Say. 30, s.s.91-1 13,1999-2, Ankara

"te Paradokslar!", Zekiye Kutlusoy, Bilim ve Teknik Dergisi, 330,Ankara, Mays 1995, ss. 18-23

" te Reductio", Hilmi Yavuz, Felsefe Tartmalar, 2. Kitap, ss. 13 i-

i32, mays, st., 1988"Kavram", Necati ner, Felsefe Dnyas Dergisi,Say.7, s.s.2-6, Mart

1993, Ankara"Kavramn Akl ve Seiklii", Necati ner, Felsefe Dnyas

Dergisi, Say.24, s.s.3-8, Bahar 1997, Ankara

"Kavram Kavram", Betl otksken, Felsefe Tartmalar, 10.

Kitap, ss.48-53, stanbul, 19"Kavramlar Konular ve Gelimeler", Harun Rzatepe, Felsefe

Tartmalar, 19. Kitap, ss. 36-43, stanbul, Nisan, 1996

"Kavramlar ve Kendini Gstermeleri", ev. Vehbi Hackadirolu, ,H.

H. Price, Felsefe Tartmalar, 10. Kitap, ss. 11-43, stanbul, 19

"Kavramlarn Edinilmesi zerine Dnceler", Harun Rzatepe,

Felsefe Tartmalar, 17. Kitap, ss. 141-150, stanbul, Aralk, 1996

"Kavram zerine", Yasin Ceylan, Felsefe Dnyas Dergisi, Say.9,

s.s.46-51, Ekim 1993, Ankara"Kipler Mant", Dursun en, Felsefe Dnyas Dergisi ,Say .26,

s.s.1 4-24, Gz 1997, Ankara"Klasik Mantkta Modalite: iModal nermeler", Necati ner,

A...Fak. Derg., c. 15, ss. 69-85, Ankara,1967"Kmeler Kuram stne Baz Gzlemler", Ahmet nam, Felsefe

Dnyas Dergisi, Say.30, s.s.3-9, 1999-2, Ankara"Leibniz'in Kyas Teorisi", Vehbi Eralp, Felsefe Arkivi , c. 2, say. 3, ss.

65-75, ist.,1947"Logical Constants", Teo Grnberg, Aratrma Dergisi, c.lO, ss.47-83,

Ankara, 1972

"Lukasiewicz-Tarski Notasyonu", afak Ural, felsefe Arkivi, Say 22-23, i98 .

"Mantk, Matematik, Fizik Nesneler ve felsefe", afak Ural, Bilim

Felsefesi Seminerleri, Der: Dr. Benan Dintrk TBTAK MarmaraAratrma Merkezi, Gebze-Kocaeli, 1997.


31/35


"Mantn Ana ilkeleri ve Bu ilkelerin Varlkla likileri", Necati ner,A..i.Fak. Derg., c. 17, ss. 285-303, Ankara,1969

"Mantk Felsefesi Nedir?", Necati ner, Diyanet Derg., c. 10, say.106-107, ss. 100-103, 1971

"Mantk Felsefesi", Tea Grnberg, Felsefe Dnyas Dergisi,Say.2,S.s .8-15, Aralk 1991, Ankara

"Mantk ve eitli Dn Trleri", afak Ural, Erkenntnistheorie und

Moderne Naturwissenschaften / Mantk ve Modern Doa Bilimleri, Eds,Lucius, E., Ural, ., ISIS, istanbul,1992.

"Mantk Baba-Oul: Ahmet Cevdet, Ali Sedat, Necati ner, Erdem,C. 2, Say: 6, ss.769-799, Ankara, 1987

"Mantktaki Kyasn Drdnc ekline Dair", Hseyin Atay,A...Fak. Derg., c.16, ss. 35-66, Ankara, 1968

"Mantn Kayna Problemi", Abdulkadir en, Ankara lahiyatFakltesi Dergisi, Necati ner zel Saysl,_cilt_XL, 1999, ss.83-94.

"Mantk Tarihinde Mhim Bir Hadise ve mam Gazali", Naci Bolay, II.slami ilimler Sempozyumu, istanbul, Eyll 1981

"Mantk Olarak ibn Kemal, Naci Bolay, eyhu'I-slam bni KemalSempozyumu Teblileri, Ankara,I 986

"Matematik nermeleri zerine", Vehbi Hackadirolu, Felsefe

Tartmalar, 20. Kitap, ss. 5- 19, stanbul, Aralk. 1996"Matematik nermeleri", Cemal Yldrm, Felsefe Tartmalar, 4.Kitap, ss. 99-100, stanbul, Eyll, 1988

"Matematik nermeleri", Vehbi Hackadirolu, Felsefe Tartmalar, 3.Kitap, ss. 38-54, Eyll, stanbul,I 988

"Matematik ve Tabiat", Said Ali Ankara, Trk Yurdu, c. 2. no. L O(292),ss.9-1O,1961

"Matematiksel Bilginin Nelii ve eleri stne", Celal A. Kanat,Felsefe Tartmalar, 21. Kitap, ss. 117-120, stanbul, 19

"Matematiksel Kesinlik", Cemal Yldrm, Felsefe Tartmalar, 3.

Kitap, ss. 28-37, Eyll, stanbul,I 988"Matematik Tm Bilimler in En Uygun Dil Midir?", Ayhan Sol,

Felsefe Dnyas Dergisi,Say. 19, s.s.75-8 1, K 1996, Ankara

"Modalite Meselesi ve Modal nermeler Ynnden Arist leFarabi'nin Bir Mukayesesi", Naci Bolay, Seminer Dergisi (zel Say),zmir, 1989

"Nerde Bu Argman",Tunca Eel, Felsefe Tartmalar, 2. Kitap,stanbul, 1988

"Nominalizm", Tea Grnberg, Aratrma Dergisi, c.6, ss.47-69, Ankara,

1968 "Olanakl Dnyalarn Varlksal Stats stne", Semiha Aknc,Felsefe Tartmalar, 25. Kitap, ss. 118-123, stanbul, Temmuz, 1999

"Olaslk Kavramnn Toplum Bilimlerdeki Yeri" Fsun Akatl, VarlkDergisi, Say: 62, 1964, sS.28-29


32/35

16 6 Ai FD Cil! XLIII (2002) Say 1

"nerme Kavramnn Geliimi", Erkut Sezgin, Felsefe Tartmalar, 5.

Kitap, ss. 76-83, stanbul, Mays, 1989"nsel Bilgiler ve Zorunlu nermeler", Teo Grnberg, Aratrma

Dergisi, c. 12, ss. 281-286, Ankara, 1981Petitio Principii Nedir?", brahim Emirolu, Felsefe Dnyas Dergisi,

Say.9, s.s.65-75,Ekim 1993, Ankara"Prensipler ve Baz Mantk Prensipleri",Vehbi Eralp, Felsefe Arkivi ,

say. 18, ss. I-lO, st., 1972"Reductio Nerde?", Tunca Eel, Felsefe Tartmalar, 2. Kitap, ss. 133-

134, stanbul, 1988"Salih Zeki Bey' in Mantk Gr" , Adnan merustaolu, Akademik

Aratrmalar,Yaz, 1996"Saynn Tanmlanmas", ev. Celal A. Kanat, Bertrand Russe,

Felsefe Tartmalar, 21. Kitap, ss. 157-162, stanbul, 19"Sembolik Mantk ve Uygulamas", afak Ural, Felsefe Arkivi, Say 26,

1987"Semerkandi 'nin Kstas' nda Kyas Teorlsi", Abdulkudds B ingl,

Felsefe Dnyas Dergisi, Say.20, s.s.IO-34, Bahar 1996, Ankara"Stoa Mant", idem Drken, Felsefe Arivi, Say: 28 1993"Soru- Yant Mant", Us lam lama ve U ssallk, Erdal Cengiz, Felsefe

Dnyas Dergisi,Say.18, s.s 56-62,K 1995, Ankara"Tanzimattan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay", Necati ner,

A...Fak. Derg., c. 5, ss. 100-135, Ankara,1956"Tanzimattan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay" ,Necati ner,

A...Fak. Derg., c.V, ss.100-135, Ankara, 1958"Trk Mantklar", Mehmet Ali Ayn, stanbul Daru'I-Funun lah.

Fak. Mec., say.10, ss.49-64, stanbul, 1928"Trkiye'de Mantk Cereyanlarnn ilk Habercisi:Ali Sedat", Necati

ner, A...Fak. Derg." c. 6, ss. 60-69, Ankara,1957

"Two Levels of Logical Competence", Nail ahin, Aratrma Dergisi,c.12,ss.49-281,Ankara,1981"U slamlama zerine Yazma", Harun Rzatepe, Felsefe Tartmalar,

4. Kitap, ss. 49-56, stanbuL, Eyll, 1988"Viyana evresi", Nusret Hzr, Aratrma Dergisi, c.2, ss.245-257,

Ankara, 1964"Wittgenstein ve Carnap: Tractatus'un Mantk Pozitivizme

Etkisi" ,Grol Irzk, Felsefe Tartmalar,. Kitap, ss. 59-8 I, ubat,

stanbul, 1992"Yeter Sebep ilkesi", Wilfred Stache, Felsefe Arkivi ,c. 3, say.!, ss. 81-

84, st., 1952"Yklernin Nicelii Meselesi ve ibn Sina Mantnda Yklemi

Nicelikli nermeler", Naci Bolay, Uluslar aras ibn Sina Sempozyumu

Bildirileri, 17-20 Austos, Ankara, 1983"


33/35

Modern Trk Dncesinde Mantk almaLar 167

T)

Tezler

Ahmet Cevdet Paa'da Mnazara Metodolojisi, Sleyman Byker, E.

.,Kayseri, 1991, YLT.Aristoteles'in Retorik Kantlama Teorisi, M. Kaya Stolu, Ege .,

zmir, 1997, Dr. Tok-Deerli Mantk, Cemil Gzey, .., 1989Dorulama Kuram, afak Ural, . ., 1982Ebheri'nin sagojisi 'nin lk erhleri, Ahmet Kayack, E. ., Kayseri,

1996, OrT

Ebu Nasr Farabi'de Kategoriler - Aristo le Mukayeseli TahIiI-,NihatKeklik, . ., stanbul, 1955, Dr. T

Farabi ve bn Sina'da Kavram Anlay, M. Naci Bolay, Atatrk .,Erzurum, 1976 Dr. T.Farabi'de Kategoriler, Nihat Keklik, i.., 1955Fransz Sosyoloji Ekolne Gre Mantn Menei Problemi, Necati

ner, A. ., Ankara, 19, Do. TGazzaIf Felsefesinde Bilgi ve Yntem, Mehmet Vural, Ankara .,

Ankara, 1997. Dr. T.Gazzali'nin Mihakk'n-Nazar fi'I-Mantk'l, Ahmet Kayack, E. .,

Kayseri, 1991, Y LT

Gelenbevi'nin Mantk Anlay, Abdlkudds Bingl, A.., Ankara,1978, Dr. T.~usserl'de Mantn Xeri, Ahmet nam, . ., 1974 Dr. T. ..bn Sina Mantnda Onermeler, M. Naci Bolay, Atatrk U., Erzurum,

1981, Do. T.slam Kltrnde Mantk almalarna Kar Fikirler, M. Tahir Yaren,

A. ., Ankara, Dr. Tslam Mantklarnda Modalite Teorisi, smail Kz, A. ., 2000 (Dr.

Mantk ve Hukuk Felsefesinde Kyas, A. Ulvi Mehmedolu, M. .,

1993, YLT.Mantk Yanllar zerine Bir Aratrma, brahim Emirolu, D. .,

zmir, 1991, Dr. T.Necm'd-Din Ali b. mer al-Katibf'nin Hayat, Eserleri ve Mantktaki

Yeri, Hseyin aldak, Atatrk .,Erzurum, 1998, YLTdev Mant, Hamide Renczolu, A. ., 1993Salih Zeki'de Mantk Matematik likisi, Adnan merustaolu, Atatrk

., Erzurum, 1995, YLTSalih Zeki'nin Mantk Anlay, smail Kz, A.., 1992 (Yi. T)

Stoa Mant, idem Drken, i..F.E.F., stanbul, Dr. TTanzimaftan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay, Necati ner,A. ., Ankara, 1956, Dr. T


34/35

168AFD Ci lt XL/LL (2002) Say 1

BihliyografyaBayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara, 1997

Bingl, Abdulkudds, Osmanl Dnyasmda Mantk Bilimi ve Eitim,

Felsefe Dnyas, Say: 29, Temmuz i999- i,ss. 12-20en, A. Kadir, Modern Trkiye'de Mantk almalar, Felsefe

Dnyas, say:30, 1999-2, s.47Eralp, Vehbi, Matematik, Fizik ve Kimyada Metod, stanbul, 1947,

Farabi, hsaul Ulum, ev. Ahmet Ate, 3. bsk., stanbul, 1990Hegel, Felsefi Bilgiler Ansiklopedisi I(Mantk Bilimi), ev. Aziz

Yardml, dea yay., stanbul, i99 iHzr, Nusret, Yeni Mantl1l ncs Leibniz, A.,DT.C.F. Dergisi, c.

III,say: 4, Mays-Haziran. 1945Hzr, Nusret, Felsefe Yazlar, 2. Bsk, stanbul, 1981

zmirli, smail Hakk, Myaru'I-Ulum, stanbul, 1315zmirli, smail Hakk, Felsefe Dersleri, Hukuk Mat., stanbul 1330Kl, Recep, Prof. Dr. Necati ner le Dncelerinin Geliim Seyri

zerine Yaplan Mlakat, Ankara . lahiyat Fakltesi Dergisi, Necati ner

zel Says, cilt XL, 1999, ss.83-94.Kneale, William and Martha, The Development of Logic, Oxford, 1962

Korlaeli. Murtaza, Pozitivizmin Trkiye'ye Girii ve lk Etkileri, nsan

yay., stanbul, 1986Leibniz, Metafizik zerine Konuma, ev. Nusret Hzr, M.E.B. Yay.,

stanbul, 1949Miftahu'l- Fnun, stanbul, 1928ner, Necati, Profesr Nusret Hzr, Dou Bat, yl 3, say: i2, Austos,

Eyll, Ekim 2000, (ss. 65-73)ner, Necati, Tanzimattan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay,

A..i.F.Yay., Ankara, 1967ner, Necati, Trkiye'de Mantk almalar, Felsefe Dnyas, say. 6,

Aralk, i992, ss. 2-1 iner, Necati, Trkiye'de Yeni Mantk Cereyanlarnn lk Habercisi: Ali

Sedat, A. . i. Fak. Dergisi, C. VI, say: - v , 1959ner, Necati, Klasik Mantk, 6. Bsk., Ankara, 1991ner, Necati, Fransz Sosyoloji Okuluna Gre Mantn Menei

Problemi, 2.bsk., Ankara, 1977Porphyrios, isagoji, ev. Hamdi Ragp Atademir, Konya, 1948Bertrand, Russell, D Dnya zerine Bilgimiz, ev. Vehbi

Hackadirolu, stanbuL, 1996,Sedat, Ali, Mizanu'I-Ukul fi'I-Mantk ve'l-Usul, Karabat matb.,

stanbuL, 1303Taylan, Necip, Mantk, Tarihesi-Problemleri, Marifet yay., stanbul,

1981lken, Hilmi Ziya, Mantk Tarihi, stanbuL, 1942lken, Hilmi Ziya, Tanzimaftan Sonra Fikir Hareketleri,Tanzimat f


35/35


lken, Hilmi Ziya, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, 2. Bsk.,stanbul, 1979

lken, Hilmi Ziya, Felsefeye Giri, (Birinci Ksm), 2.bsk., Ankara,1963

lken, Hilmi Ziya, T

Documents

4947 Modern Türk Düşüncesinde Mantık Çalışmaları