Sallust

.

-na.

Conivratio Gatilinoe;reQ.ykkiberg,

mmw4

wM

lil5'.' 'yiih

COLLECTIO SCRIPTORVM VETERVM VPSALIEWSiS

C. SALLVSTi CKISPI

CONIVRATIO CATILINAEi

m

RECENSVIT

AXEL W. AHLBERG

tiiVi'm

GOTOBVRGIERANOS' FORLAG

LIPSIAEOTTO HARRASSOWITZ

MCMXI

SlfeSScA

COLLECTIO SCRIPTORVM VETERVM VPSALIENSIS

C. SALL\OT CRISPI

CONIVRATIO CATILINAE

GoTEBORG 1911ELANDERS BOKTRYCKERl A.-P.

AEMILIO WALLSTEDTSACRUM

PRAEFATIO.

'Coniurationem Catilinae' et 'Bellum lugurthinum'

Sallusti editurus, quam rationem in codicibus Sallu-stianis eligendis et aestimandis sim secutus, in libro qui

inscribitur 'Prolegomena in vSallustium' explicaui ibidem-

que de cognatione codicum, stirpium, classium accuratius

disputaui.

Testimonia scriptorum undique collecta quam dili-gentissime adtuli. etiam imitationes, quas nota cf signi-

ficaui, passim adhibui, si modo ad textum restituendumaliquid ualebant uel ad certos locos poterant referri.

nam quaecumque scriptor Dictyis, Sulpicius Seuerus,Exsuperantius, Hegesippus, ahi, qui a SaUustio sunt

furati et ad suum quisque arbitrium mutantes suae ora-tioni inmiscuerunt, ea omnia coaceruare et superuacaneum

et inutile existimabam.

In rebus orthographicis rationem scribendi eorum,

qui ante me Sallustium ediderunt, plerumque sequor.ut formas uestustiores licbido, maxumus, iiorto, nouos,

sim. scribo. quamuis enim codices uel antiquissimi in

hac re ualde sint inconstantes, tamen mihi persuadere

non potui — id quod Maurenbrecher, C. Sallusti CrispiHistoriarum ReUquiae fasc. II uidetur suadere — utputem eas Sallustio omnino esse abiudicandas. cumquefieri non possit ut usus Sallustiani certas normas stat-

uamus, formas uetustas ubique recepi. quamquam con-cedo tales formas, quales sunt minumus, infumus, mihi

non multum placere. at itoster sum aspernatus, quoniamhanc forniam temporibus Sallusti in usu non fuisse certe

constat (nimirum codices qui semper fere compendium

uri habent neque hanc neque illam rationem scribendi

VI C. SALLVSTI CRISPI

commendant). et in fonnis gerundii et gerundiui scribendis

ab prioribus editoribus ita dissideo, ut codices antiquissi-

mos secutus formas in -unciiis desinentes nonnisi in lo-

cutionibus formulisue usitatis, uelut in reip., pecuniae

capiundae — helli faciundi, gerundi — potestatem faci-undani — pecuniarum repctundarum, scribam.

Tum interpunctionem codicum, quippe quae multisin rebus usum antiquum redoleat, diligentius sequor,

non ita quidem, ut discrimina signorum interpunctionis

reddiderim, sed ita ut legibus interpungendi, quas in

codicibus in uniuersum ualere apparet, quantum fieri

potuit, indulgeam, ut in iisdem orationis partis membris

coaceruandis — id quod Sallustius amat — non modomembra maioris spatii, sed etiam singulas uoces asyn-

deto coniunctas uirgula (,) distinguo. plura de hac re in

Prolegomenum partis III capite 2 disputaui.

Restat, ut gratias agam maximas Guilelmo Lund-

stroem, cuius auxilio usus sum praestanti in scidis cor-

rigendis.

\'exioniae mense Maio anni MCMXI.

NOTARVM CONSPECTVS. '

Codices mntili, in quibus desunt uerba inde ab J 103.2 quinque

delegit usque ad 112.3 pacem uellet.

P cod. Parisinus 16024, olim Sorbonn. 500, saec. X (uerba ulti-mae paginae a J 11 3.3 colloquio decretum delituerunt).

cod. Parisinus 16025, olim 1576, saec. X.

f p2 cod. Parisinus 60S5, saec. XI (pos

VIII C. SALLVSTI CRISPI

2. Codices integri.

1 cod. Leidensis Voss. lat. 73, saec. XI (in fine ualde mutilatus J. 109.4adhibentur praeterea

||desinit).

s cod. Lipsiensis bibl. sen. Rep. I fol. 4, saec. XI.

n cod. Parisinus 60S6, saec. XI (J 108.2 consuUo esse\\ de.sinic).

m cod. Monacensis 14477, saec. XI (J 106. i Volux adueniens \\ desinit).e cod. Einsiedelensis, saec. XI (J 85.28 desinit).

Q' consensus codicum et mutilorum et integrorum.

3. Codices orationes epistulasque continentes.

V cod. Vaticanus 3864, saec. X.

In apparatu critico unci quadrati [] sigla comprehendentes, uelut [P],

manum significant correctricem.In ipso textu unci quadrati [] delenda, angulati supplenda signifi-

cant.

C. SALLVSTI CRISPI

CONIVRATIO CATILINAE

Omnis homines, qui sese student praestare ceteris a-

nimalibus, summa ope niti decet, ne uitam silentio trans-

A scriptoribiis alio alia inscriptio iisurpata Catilina aut Bellum

Catilinae aut (Bellum) Catilinarium. [C/ Prolegomena, partis III cap /].

I sqq. Quintil. III 8.^ quos (sc. Isocraten et Gorgian) secutus itide-

licet C. Sallustius in Bello lugurthino et Catilina nihil ad historiam per-

tinentibus principiis orsus est.

I. Charis. I p i^g K. nam accusatiuus iuxta regulam manente 'i'littera debet enuntiari, 'hos' et 'has agilis'-, ut est: omnis homines. Ibd.

ijg 'omnes' Sallustius in Catilina cum idem in codem: omneis

homines qui sese student praestare ceteris animalibus. — Diomed. I p305 K. = Charis I i^g K. — Prisc. II p jjS K. omniiim, quae taninominatiuum quam genetiuum similem habent, eorum accusatiuus raro

in 'es', frequenter in 'is' solet terminari ut: 'hic' et 'haec omnis, huius

omnis, hos' et 'has omnis' . Sallustius in Catiliuario : omnis homines

qui sese student.

Kon. p j7j.11 ]\I . 'praestare' antecellere . Sallustius in Catili-

nae Bello: omnis homines qui sese student praestare. — Arus. VIIp 508 K. 'studeo me praestare illis' , Sal. Ca/?7. .• qui sese student praestare

ceteris animalibus. — Diomed. I p 313 K. 'anteeo illi 'et' praesto illi'datiuo casu dicimus, ut Sallustius: praestare ceteris animaUbus.

— Eugraph. ad Eun. II 2.j 'homini homo', inquit, 'quid praestat stultointellegens' . sensus est: homini stulto homo intellegens quid praestat, hoc

est quantum antecedit, ut: omnes homines, qui sese student praestare

ceteris animahbus.

, Praescriptiones C. SALI.VSTII CRISPI BELLVM CATVLI-NARIV INCIPIT P C. CRISPI. SALLVSTII. BELLV CATILINA-RIV INCIPIT B INCIPIT LIBER HISTORIARVM SALLVSTIIN CRISPI SALVSTII LIBER CATILINARIVS INCIPIT M-GAGII SALVSTII LIB INCIPI.I. 1. In reliquis codicibus desunt.

I HOMI|||NES P ceteris praestare animalibus K

2 C. SALLVSTI CRISPI

eant ueluti pecora, quae natura prona atque uentri ob-

2 oedientia finxit. sed nostra onmis uis in animo et cor-

pore sita est: animi imperio, corporis seruitio magis uli-

mur; alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commu-

3 ne est. quo mihi rectius uidetur ingeni quajn uirium 5

1. Seneca ep. VI S {60). 4 hos itaqne, ut ait SaUustius, ueutri oboe-

dientcs animaliiim loco numeremus, non hominum. — Non. p J09.10jl/. 'fingere' ejfigiare uel formare et facere . Sallustius in Catilinae

Bello: quae natura prona atque uentri oboedientia finxit. — Arus. VIIp 4g6 K. 'oboediens praeceptis', Sal. bello Catil. : pecora quae natiu^a

prona atque uentri oboedientia finxit. — Prisc. III p jyo K.'ohoedio tibi' . Salliistius in Catilinario: quae natura prona at-

que uentri oboedientia finxit. — Victorin. p 160 Halm sic Sal-lustius: et quoniani uita ipsa, qua fruimur, breuis est, memoriam

nostri qviam maxime longam efficere conuenit, non pecorum more uiuere,

quae natura prona atque uentri obedientia finxit.

2. Lactant. diuin. inst. II 12.11 quod quidem non fugit hominem

nequani Sallustium, qui ait: sed nostra omnis uis in animo et corpore

sita est: animi imperio, corporis seruitio niagis utimur. — Seru. ad Geo.I igS 'ni uis humana' possibilitas. Sallustius : sed nostra omnis uis in

animo et corpore sita est. Idein ad Aen. II 432 'uimque' uirtutem. ut

Sallustius: sed nostra omnis uis in anima et corpore sita est. Idem

ad Aen. X 411 'sed bellis acer' sed modo inceptiua particula est, utin Sal-lustio saepius, sicut 'at' interdum, nam non est coniunctio ratiocinantis.

3. Hieron. adu. louinianiim II 10 alia quoque comparatio animae

et corporis a philosophis ponitur: corpiis puerum, animam paedagogum

esse dicentibus, unde et historicus: animae, inquit, imperio, corporis ser-

uitio magis utimur; alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commu-

ne est. Idem ep. ad Gal. III c. 5 u. 16 et secundum sententiam historici:

animi imperio, corporis seruitio magis uiuere. Idem ep. ad Eph. III c.

5 u. 33 animi qiiippe, ut ait Crispus, imperio, corporis seruitio niagis

utimur. — Augustin. ciu. D. IX 9 corpus quippe seruum est, sicut etiamSallustius ait: animi imperio, corporis seruitio magis utimur. adiun-

xit autem ille: alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est.

4. Seru. ad Aen. V 81 'animaeque umbraeque paternae' . his

rebus colligitur hominem harum omnium animarum esse participem.

unde Sallustius ait: alterum nobis cum diis, alterum cum beluis co^i-

mune est.

I transeat {sup t fin. ras) P 2 omnis nostra uis P^F nostra

uis omnis H et in corpore 1 5 rectius esse uideturjNJl^Tme rectius uidetur esse nVXn rectius milii uidetur esse s

COXIXRATIO CATILINAE [c. 1-^2] 3

opibus gloriam quaerere, et quoniain uita ipsa qua fruimur

breuis est, memoriam nostri quam maxume longam ef-ficere. nam diuitiarum et formae gloria fluxa atque fra- 4gilis est, uirtus clara aeternaque habetur.

5 Sed diu magnum inter mortalis certomen fuit, uine 5corporis an uirtute animi res militaris magis procede-

ret. nam et prius quam incipias consulto, et ubi consu- 6lueris mature facto opus est. ita utrumque per se indi- 7gens alterum alterius auxilio eget. igitur initio reges 2

10 (nam in terris nomen iniperi id primura fuit) diuorsi parsingenium, alii corpus exercebant: etiam tum uita horai-num sine cupiditate agitabatur; sua cuique satis place-

I. Victorin. uide siipra J.].

5. Cf Sulp. Seu. chron. I 5.4 ciini antea nuUuiu inter niortales

certanien fuisset.

7. Donat. ad Andr. II j.34 'inuenite' ergo cogitate dixit, post cogi-

tationem 'efficite', id est in effectum perditcite. Sallustius: nam et prius-quam.incipias consulto et u. c. m. f. o. e. — Prisc. III p 226 K. ablatiuiquoque eorum pro tnfinitis, ut in Catilinario: nam et priusquam incipiasconsulto, et ubi consulueris mature facto opus est pro 'consulere' et

'facere'. Ibd. p 288 item.

9. Schol. Horat. ad art. poet. 411 'alterius sic a. p.' ut illud Sallusti-

anum: alter alterius auxilii eget.

Augustin. ciu. D. III 10 quid autem mali esset ac non potius pluri-

mum boni, si ea tempora perdurarent, quae perstrinxit Sallustius, ubi ait:igitur initio reges (nam in terris nomen imperii id primum fuit) diuersi

pars iugenium, alii corpus exercebant; etiamtum uita hominum sinecupiditate agitabatur, sua cuique satis placebant. — Cledon. V p y^ K.sunt mediae ut 'igitur': qua parte uoluero, licenter pono; et stat elocutio

ut 'igitur hoc faciam' et 'hoc igitur faciam' — Sallustius: igitiirinitio reges.

II. Augustin. ciu. D. III 14 ctim enim laudans breuiter antiquiora

commemorasset {sc. Sall.) tempora, quando uita hominum sine cupiditateagitabatur et sua cuique satis placebant: postea uero, inquit, quam inAsia Cyrus, in Gxaecia Ivacedaemauii et Athenienses coepere urbes ad-

que nationes subigere, Ubidinem dominandi causam belli habere, maxi-

mam gloriani in maximo imperio putare.

4 est eras B 5 magnum inter in ras m utrum ui 16 res magis miHtaris P^ magis om Bn ss 31^ 9 auterius n

indiget } ' 10 diuers ,1 B 11 et adhuc iam tum N

4 * C. SALLVSTI CRISPI

2 bant. postea uero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lace-daemonii et Athenienses coepere urbis atque nationes

subigere, lubidinem dominandi causam belli habere,

maxumam gloriam in maxunio imperio putare, tum de-mum periculo atque negotiis conpertum est in bello pluru- 5

3 mum ingenium posse. quod si regum atque imperatorumaniini uirtus in pace ita ut in bello ualeret, aequabilius

atque constantius sese res humanae haberent, neque a-hud aUo ferri neque mutari ac misceri omnia cerneres.

4 nam imperium facile iis artibus retinetur, quibus initio 10

5 partum est. uerum ubi pro labore desidia, pro continen-

tia et aequitate lubido atque superbia inuasere, fortuna

6 simul cum moribus inmutatur. ita imperium seinperad optumum quemque a jninus bono transfertur.

7 Ouae homines arant, nauigant, aedificant, uirtutii^

8 omnia parent. sed multi mortales, dediti uentri atque

4. Xon. p 364. -^- M. 'periciihini' experiynentuni — — . Sallii-stitis in Catilinae Bello: tuiic iiero periculo atque negotiis conpertumst.

9. Cf Snlp. Seu. chron. II 5J.9 cuni omnia turbari ac misceri

cernerentur.

12. Xon. p 526.2^ M. omnipotens fortuna esse desiuit; quod Sallustius

mire: fortuna siniul ciini moribus inmutatur.

16. Prisc. III p 2JJ K. Sallustius quoqiie hoc comprobat dicens:

sed multi mortales dediti uentri atque somno indocti incultique uitam

sicuti peregrinantes transiere.— Serii. ad Geo. I 3 ciiltum hic habiiudinemcorporis significat — — -— . alias ad animuni refertur, ut Sallustius:indocti incultique uitam sicuti peregriuantes transigere. Idem ad Aen.

VIII 316 'ncque cultus erat' — — . alii ad animum referunt, uf Sallu-stius: indocti incultique.

I post uero K 2 atque eras B 3 libidine HD [ex-nem) s habere et P- 7 pace in ras B aequa-

lius P [corr) aequalibus P' aequabilius (us in ras) 1 8 constantius

in ras al. m B aliud ss m 2 V 9 fieri 1 10 namqueai^T que add m initio siip retinctur scr P ab initio M-T

bi

12 aequalitate (aequitate ss) D aequalitate 31 aequabilitate 31^ {exaequitate) F 13 cum |||oribus (m eras) B cum moribus simul HDsiniul ss M 14 transfertur ex transferuntur P' 15 qui om-nes n omnes plerique codd erant P^ (corr) X (a ss)

16 parant X uentre P (corr)

CONIVRATIO CATILIXAE [c. 2—3] 5

somno, indocti incultique uitam sicuti peregrinantes

transiere; quibus profecto contra naturam corpus uolup-

tati, anima oneri fuit. eorura ego uitam mortemque

iuxta aestumo, quoniam de utraque siletur. uemm e- 95 nimuero is demum mihi uiuere atque frui anima uidetur,

qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis

bonae famam quaerit. sed in magna copia rerum aliudalii natura iter ostendit. pulchrum est bene facere rei 3

pubHcae, etiam bene dicere haud absurdum est; uel pace

10 uel bello clarum fieri Hcet; et qui fecere, et qui facta aH-

orum scripsere, multi laudantur. ac mihi quidem, tam- 2

I. Non. p 419-22 -^^ '^iitam' manifestmn a uiuendo dictani. Sal-

lustius iyi CalUinae Bello: uitam sicuti peregrinantes transiere. —Don. ad Phor. IV 2,^5 'hunc adoriar hospitem' astute hospitem de eo qui

superuenit, nomen aptum imprudenti rerum atque alieno ab earum scien-

tia. Sallustius: uitam sicuti peregrinantes transiere [transierunt Otransigere rell].

3. Prisc. III p 44 K. 'iuxta' •— , quando uero uerbo pey seconiilngitiir, aduerbium id esse existintant, ut Sallustius in Catilinario:

liorum ego uitam mortemque iuxta aestimo.

4. Prisc. III p 102 K. 'uero' completiuam esse etiam Sallu-

stius ostendit in Catilinatio: uerum enim uero is demum luihi uiuere

et frui anima uidetur. Ibd. p isy Sallustius in Catilinario: uerum

enim u. i. d. m. u. atque f. a. u. Ibd. p 28j item. Ibd. p 236 u. e. u. i. d.

m. u. ac f. a. u.

6. Non. p 509. 28 ^I- 'facinus' factum. Sallustius in Catilinae

Bello: qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae

famam quaerit. — Arus. VII p 488 K. 'intentus illa re' , Sal. Catil.:qui aliquo negotio intentus.

II. Gell. IV 75. j nonnulla tamen uideri possunt non indigna re-

prehensione, quale illud in Catilinae historia vepertum est quod habeat eam

speciem quasi parum attente dictum. iterba Sallustii haec sunt: ac mihi

quideni, tametsi hautquaquam par gloria sequitur scriptorem et aucto-

I atque inculti (uel que ss) B 2 transiere KM^ (g ss)

me transire (transegere ss) P' transigere X (g lin. transuersa oblitt) Vtransegere rell 3 eorum ergo uitam F' (— T) mortemuitamque P^ 4 utroque 1 enimuerum P {corr)

5 atque anima frui M^MF 6 atque artis X bonaeartis 1 8 rei p. bene facere M-T 9 obsurduni Te

6 C. SAI.I.VSTI CklSPI

etsi haudquaquam par gloria sequitur scriptoreni etactoreni reruin, tamen inprimis arduum uidetur res ges-tas scribere; primum quod facta dictis exaequanda sunt;dehinc quia plerique quae dehcta reprehenderis mah-

uolentia et inuidia dicta putant, ubi de magna uirtute 5atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque faci-

ha factu putat aequo animo accipit, supra ea ueluti fic-

ta pro falsis ducit.

3 Sed ego adulescentulus initio sicuti plerique studio

ad rem pubhcam latus sum, ibique mihi multa aduorsa 10

fuere. nam pro pudore, pro abstinentia, pro uirtute,

4 audacia, largitio, auaritia uigebant. quae tametsi animus

rem (actoreiii RV^) rerum, tamen imprimis arduum uidetur res gestas

scribere: primum quod facta dictis exaequanda sunt, dein quia plerique

quae delicta deprehenderis maliuolentia et inuidia dicta putant. ubi de

magna uirtute atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque facilia

factu putat, acquo animo accipit; supra ueluti ficta pro falsis ducit. —Charis. I p 215 K. 'qiiaguam' Sallustius: tametsi haut quaquam par

gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum. — Sacerd. VI p 445 K.tametsi haudquaquam par gloria sequitur. — C/ Oros. adu. pag. I 1.5 inquibus (sc. annis) se inter actores (auctores R^B) scriptoresque omnium

otia negotiaque triuerunt. — Aurel. Vict. Caes. 20. ^ tantum gratia docta-runi artium ualet, ut scriptoribus ne saeui mores quidem ad memoriam

officiant. quin etiam mors huiuscemodi ipsis (sc. scriptoribus) gloriae,

execrationi actoribus est.

3. C/ Hieron. uita S. Hilarionis i scripturus uitam beati Hilarionis

habitatorem eius inuoco Spiritum sanctum, ut qui illi uirtutes largitus

est mihi ad narrandas eas sermonem tribuat, ut facta dictis exaequentur.

6. Augustin. ep. 137.n ac per hoc quae sibi quisque facilia «owfactu sed captu putat, aequo animo accipit, supra ea uehiti ficta pro

falsis ducit.

12. Non. p 322. ti M. 'insolens' rursum non solens Sallustius

in Catilina: quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum artium.

I sequatur AM-Fsn sequitur pirime (a ss P' T3I)

2 auctorem PB (u eras) P^H 3 factis dicta pipsp'» (-a-is ss P'facta dictis ss P^p^) exequenda P^ (a ss) KH 5 dictumMV oni H 7 factu PP^BNHlsn facto rell (u ss uel corrpip^KM^De) puta|||t [n eras) B ficta in ras 31^n

ex facta e 9 a studio BP^ a ss P^K Tl 10 multa mihi 1

aduersa multa P^TF aduersaria Ks 12 uige-

bat (n ss) K

CONIVRATIO CATIUNAE [c 3—-}] 7

aspeniabatur insolens malarum artium, tamen intertanta uitia imbecilla aetas ambitione corrupta tenebatur;

ac me, cian ab reliquorum malis moribus dissentirem, ni- 5liilo minus honoris cupido eadem qua ceteros fama atque

5 inuidia uexabat. igitur ubi animus ex multis miseriis 4atque periculis requieuit, et mihi rehquam aetatem a repubhca procul habendam decreui, non fuit consihum so-cordia atque desidia bonum otium conterere, neque ueroagrum colendo aut uenando, seruihbus officiis, intentum

10 aetatem agere; sed a quo incepto studioque me ambitio 2mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas popuhRomani carptim, ut quaeque memoria digna uidebantur,persciibere, eo magis quod mihi a spe, metu, partibus rei

pubh"cae animus hber erat.

15 Igitur de Catihnae coniuratione quam uerissume po- 3tero paucis absoluam; nam id facinus in primis ego memo- 4rabile existumo sceleris atque pericuh nouitate. de cuius 5

2. Prob. IV p 2j K. tale est Salliistiannm imbecilla aetas, non im-becillis.

3. Sacerd. VI p 444 K. copulatiuae sunt sex : ac me cum abreliquorum.

12. Non. p 5/2.^9 M. 'strictim' — — . Sallustiits: strictim, utquaeque memoria digna uidebantur, perscribere. — C/ Sulp. Seu. chron.I i.j res a mundi exordio carptim dicere aggressus sum.

13. Arus. VII p 4go K. 'liber ab illa re' , Sal. Catil.: a spe, metu,

partibus reip. animus liber erat.

15. Victorin. p. 203 Halm — — ut Sallustius sibi omnia inCatilina tribuit: quam uerissime potero paucis absoluam. — C/ Dict.I 13 quam uerissime potero exponam.— Sulp. Seu. chron. II 14. ^ perludith gesta ut potero paucis absoluam. — lordan. res Get. 2 ut poteropaucis absoluam.

3 reliquis P (relicuorum corr) n ss m 2 T moribus malisP^ 4 eadem qua P^B {cx eademq.) eadem quae et n eadem

quae rell 6 reliquam et ante requieuit oblitt K 7 ha-bendam ex habere P^ agere n 9 intentam [P'3ll 110 studio||| (q, eras.^) n mala ambitio TMF 12 uti quae-que Te digna memoria n 1 3 eo magis S5 m 2 P15 catiHna et catilena promiscue scr P

8 C. SALIvVSTI CRISPI

homiins moribus pauca prius explananda sunt, quam ini-tium narrandi faciam.

5 L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna ui et aninii2 et corporis, sed ingenio malo prauoque. huic ab adules-

centia bella intestina, caedes, rapinae, discordia ciuilis 5

3 grata fuere, ibique iuuentutem suam exercuit. corpuspatiens inediae, algoris, uigiliae supra quam cuiquam cre-

4 dibile est. animus audax, subdolus, uarius, cuius rei

lubet simulator ac dissimulator, alieni adpetens, sui pro-

I. C/ Sulp. Seu. chron. I 1.^ nunc initium narrandi faciam.

3. Non. p 35I.IS ^^- '^^obile' ad dignitafeni generis refertur. Sallu-

stius: Lucius Catilina nobili genere natus fuit. — Cf Aurel. Vict. uir. ill.76 Mithridates, rex Ponti, magna ui animi et corporis.

4. C/ Sulp. Seu. chron. II 45. ^ uir et ingeniomalo prauoque.

6. Non. p 433.n M. 'iiiuentus' et 'iuuenta' et 'iuuenilitas' differunthoc. . Sallustius in Catilinae Bello: ibique iuuentutem suam

exercuit.

7. Augustin. ep. i6y.., Catilina, ut de illo scripserunt qui nosse po-

iuerunt, frigus sitim famem ferre poterat eratque patiens inediae algoris

uigiliae supra quam cuiquam credibile est.

8. Non. p 439. 2i M. 'simulare' et 'dissimulare' Sallustius

in Catilinae Bello: cuius rei libet simulator ac dissimulator. — C/ Pseu-dosall. ep. II i-^ quoius rei lubet.

9. Fronto ed. Nab. p loy Sallustium antithetis honeste compositis

usum: alieni adpetens, sui profusus; satis eloquentiae, sapientiae pa-

rum; paronomasia etiam non absurda nec friuola sed proba et eleganti:

simulator ac dissimulator. — Seru. ad Aen. I 516 'dissinmlant' dissi-mulamus nota, simulamus ignota, ut Sallustius: simulator ac dis-

simulator.

Fronto uide supra. — Cledon. V p y2 K. 'amans sapiens' et cete-ra quando comparantur et aduerbia faciunt et genetiuo casui coniunguntur,

nomina sunt, unde Sallustius: alieni appetens, sui profusus. — Prisc.III p 212 K. 'amans illius' . Salliistius in Catilinario: alieni

appetens, sui profusus. — Cf Dict. IV 22 parcum in suo atque appe-tentem alieni.

I da — faciam in ras P^ post sunt ras 12 litt. 13 Lucius — prauoque in mg P^ 4 prauoque add m 2 P7 cuiquam eras P^ om P* cuique N 8 subdolus uarius bis scrsemel del P cuius rei lubet //NTsme cuius lubet rei I

Tn cuius1

1 1 11

(libet rei ts) 1

CONIVRATIO CATILINAE [c 4—5] Q

fusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae

parum. uastus anirnus inmoderata, incredibilia, nimis alta 5semper cupiebat. hunc post dominationem L. Sullae iubido 6

maxuma inuaserat rei publicae capiundae, neque id

5 quibus modis adsequeretur, dum sibi regnum pararet,quicquam pensi liabebat. agitabatur magis magisque in 7dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia sce-

lerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra me-

moraui. incitabant praeterea corrupti ciuitatis rnores, 8

10 quos pessuma ac diuorsa inter se mala, luxuria atque aua-

ritia, uexabant.

Res ipsa hortari uidetur, quoniam de moribus ciuitatis 9

I. Arns. VII p 449 K. 'ardet in illa re' , Sallust. Bello CatiL: ar-

dens in cupiditatibus.

Fronto uide supra. — Gell. I 15.^^ Valerium Probum, gramma-ticum illiistrem, e.x familiari eius, docto uiro, comperi Sallustianumillud:

satis eloquentiae, sapientiae parum, breui antequam uita decederet, sic

legere coepisse et sic a Sallustio relictum ajfirmauisse: satis loquentiae,

sapientiae parum, quod 'loquentia' nouatori iierborum Sallustio niaxime

congrueret, 'eloquentia' cum insipientia niinime conueniret. — Apoll. Sid.ep. IX g.2 a regula Sallusiiani tramitis detortus exorbitat, qui Catilinamculpat habuisse: satis eloquentiae, sapientiae parum. — Prisc. III p55 A'. quomodo et aduerbia loco nominum posita inuenimus — — — etSallustius in Catilinario: satis eloquentiae, sapieutiae parum. — CfFronto ed. Nab. p i^^ parum eloquentiae et [del Haupt) sapientiae nihil.

6. C/ Panegyr. VIII 4 magis magisque iu dies. -— Dict. I ig alibi:in dies magis magisque.

7. C/ Augustin. conf. II J ut scilicet illa exercitatione scelerum

capta urbe honores, imperia, diuitias adsequeretur et careret metu

legum et difficultate rerum propter inopiam rei familiaris et conscien-

tiam scelerum.

9. Comni. Bern. ad Lucan. I J59 'semiper mersere potentes'. Sal-

lustius: incitabant praeterea corrupti ciuitatis mores.

12. Sacerd. ]'I /j 446 K. rationales duodecim ; cjuoniam de mori-

bus ciuitatis.

I parum sapientiae H3IFm {corr) 2 uirtus alta K5 regnum otn K pararet f.r-rat P 6 animus in dies HF

7 excepte (iuopia al.ni ss) K S post supra ras circ. 25litt. 1 10 diuis(s)a D (uer ss) MF ss 31- se ss eniala moribus luxuria I 12 uidejljtur (n eras) B

lO C. SAIXVSTI CRISPl

tempus admonuit, supra repetere, ac paucis instituta

maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam lia-

buerint quantamque reliquerint, ut paulatim inmutata

ex pulcherruma pessuma ac flagitiosis-

suma facta sit, disserere. 56 Vrbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque lia-buere initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus in-

certis uagabantur, cumque iis Aborigines, genus hominum

agreste, sine legibus, sine imperio, hberum atque sohitum.

3. Aiigusiin. ciu. D. II iS porro si illa teryipora talia reperirentur,

qnibiis pulcherrima adque optima fuisse praedicatur Romana res publica,

cjuid iatn de consequenti aetate dicendum aiit cogitandum arbitramur, cum

paulatim mutata, ut eiusdem historici uerbis utar, ex pulcherrima adqvie

optima pessima ac flagitiosissima facta est. Ibd. II ig item. — Cfetiam II 21 audiaut eam (sc. Romanam remp.) non, ut vSalhistius uarrat,pessiniam ac flagitiossissimam factam cet.

6. Non. p 24g.2h ^I. 'condere' constituere. Sallustius in Catilinae

Bello: urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere ini-

tio Troiani. -- Seru. ad Aen. VII 48 'accipimus' propter uarias opinio-

nes hoc adiecit, ut Sallustius: urbem Romam, sicuti ego accepi, condi-

dere atque habuere initio Troiani. Idem ad Aen. VII 6y8 nam Sa.llu-

stius dicit: urbem Romani, s. e. a., c. a. h. initio Troiani et cuni his

Aborigines. — Augustin. ciii. D. III 3 urbem Romam, inquit Sallu-stius, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Troiani et cum

his Aborigines. — Isidor. etymol. XV i.^ de auctoribus conditarumurbium plerumque dissensio inueniiur, adeo ut nec urbis quidem Romae

origo possit diligenter agnosci. nam Sallustius dicit: urbem Romanam,

sicuti ego accepi, condidere atque inhabitauere initio Troiaui et cum

his Aborigines. —• C/ Seru. ad Aen. I 4 tamen Cato in Originibus hocdicit, cuius auctoritatem Sallustius sequitur in Bello Catihnae: primo

ItaUam tenuisse quosdam qui appellabantur Aborigines, hos postea

aduentu Aeneae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine nuncupatos.

miI pacis n 2 do militiaeque B pulHcam N

3 relinquerint Bn et ut [pi] P^B inminuta [K] Vn ss m4 atque optuma om Q' ac flagitiosissima om P (ac

fla-sima in mg ni2) ac flagitio in ras P^ 6 sicut plerique T

habitauere (habuere ss) B 7 incertis sedibus P*F

8 aborigenes BP^rs aboriniges m hominum ex humanum B9 agrestium y

CONIVRATIO CATIIvINAE [c 5—6] II

hi postquaiii in una moenia conuenere, dispari genere, 2

dissimili lingua, alius alio more uiuentes, incredibile me-

moratu est quam facile coaluerint: . sed 3

5 postquam res eorum ciuibus, moribus, agris aucta satis

prospera satisque pollens uidebatur, sicuti pleraque mor-

talium habentur, inuidia ex opulentia orta est. ' igitur re- 4

ges populique finitumi bello temptare, pauci ex amicis

auxiHo esse, nam ceteri metu perculsi a pericuHs aberant.

10 at Romani domi mihtiaeque intenti festinare, parare, 5ahus ahum liortari, hostibus obuiam ire, Hbertatem, pa-

triam parentisque armis tegere. post ubi pericula uirtute

1. Seru. ad Aen. XII 164 'bigis it Turnus' ita dicimus 'unos

bigas, iinas quadrigas, unas scalas' . Sallustius: lii postquam in una

moenia conuenere. •— Prisc. III p .^14 K. 'uni' quoque et 'unae' et 'una'pluralibiis adiunguntur, quae pro singidaribus accipiuntur, ut Sallustius

in Catilinario: hi postquam in una moenia conuenere pro 'in unam ur-

beni'.

2. Cf Sulp. Seu. chron. I ij.^ incredibile memoratu est quam

cito numero aucti sint.

3. Augustin. ep. ijS.k, quid est autem ciuitasnisi hominum multitudo

in quoddam uinculum redacta concordiae? apud eos {sc. scriptores gen-

tiles) enim legitur ita: breui multitudo diuersa atque uaga concordia

ciuitas facta erat. [dispersa m diuersa rell] — C/ Dict. V ij breuique .ingens coalita multitudo.

5. Augustin. ciii. D. III 10 nam postquam res eorum, sicut scri-

bit ipse Sallustius, legibus moribus agris aucta satis prospera satisque

pollens uidebatur, sicut pleraque mortalium habentur, inuidia e.x: opulen-

tia orta est. igitur reges populique finitimi bello tentare, pauci ex ami-

cis auxilio esse, nam ceteri metu perculsi a periculis aberant. at Romanidomi mihtiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus

obuiam ire, libertatem patriam parentesque armis tegere. post ubi

pericula uirtute propulerant, sociis adque amicis auxiHa portabant

magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant.

2 dissili P aUi aHo B (aHus Lorr) [XT] Is 3 nienio-ratu c;tr-tum p^D ita breui — facta erat om Q' inest in paucisintegris et in papyro Grenfell-Hunt VI N. 884 (facta est) 6 nior-

taUum bis ti 8 finitimique popuU n tem|j|re P{corr m 2) pauci|| (s eras) e 10 festinabaut P^

12 C. SAI.LVSTI CRISPI

propulerant, sociis atque aniicis auxilia portabant, nia-

gisque dandis quani accipiendis beneficiis amicitias para-

6 bant. imperiuni legitumum, nomen imperi regium ha-

bebant. delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium

sapientia ualidum erat, rei publicae consultabant; hi uel ae- 5

7 tate uel curae simiHtudine patres appellabantur. post

ubi regium' imperium, quod initio conseruandae hbertatis

atque augendae rei pubHcae fuerat, in superbiam domina-

tionemque se conuortit, inmutato more annua imperia

binosque imperatores sibi fecere: eo modo minume posse 10

putabant per hcentiam insolescere animum humanum.

1 Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere,

2 magisque ingenium in promptu habere. nam regibusboni quam mah suspectiores sunt, semperque iis ahena

3 uirtus formidolosa est. sed ciuitas incredibile memoratu 15

5. Aius. VII p 46 K. 'consulo illi rei' Sal. Catil.: reip. con-

sultabant.

Serii. ad Aen. V /j8 'et patribtts dat iiira uocatis' — — . hi au-tem, ut Sallustius dicii, uel aetate uel curae similitudine patres appella-

ti simt. — Eugraph. ad Adel. I 2.^^ 'alieniore aetate post faciet tamen'aetate quae est aliena, hoc est post adulescentiam ut Sallustiiis dicit:

curae similitudine patres appellabantur. — Cf Isidor. etymol. IX 4.10patres autem, ut Sallustius dicit, a curae similitudine uocati stmt. nam

sicut patres filios suos, ita illi rempublicam alebant.

9. Prob. IV p i2g K. quaeritur, ab eo quod dixit Sallustius: au-

nua imperia. — Augustin. ciii. D. V 12 hinc est quod regalem d

CONIVRATIO CATILINAE [c. 6—7] I5

est adepta libertate quantum breui creuerit: tanta cupidogloriae incesserat. iam primum iuuentus, simul ac belli 4patiens erat, in castris per laborem usum militiae disce-bat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam

5 in scortis atque conuiuiis lubidinem habebant. igitur 5talibus uiris non labor insolitus, non locus ullus asper aut

arduus erat, non armatus hostis formidolosus: uirtus om-

nia domuerat. sed gloriae maxumum certamen inter ip- 6sos erat: se quisque hostem ferire, murum ascendere, con-

10 spici, dum tale facinus faceret, properabat. eas diuitias,eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant.laudis auidi, pecuniae Hberales erant; gloriam ingentem,

2. Diomed. I p 435 K. et apud Sallustium: iam primum iuuentussimulac belli patieus erat: 'simulac' hyphen legendum. est enim una pars

orationis. — Veget. epit. rei mil. I 4 uelocitas enim est quae percepto exer-citio strenuum efficit bellatorem. adulescentes legendi sunt sicut ait Sal-

lustius: iam simul ac iuuentus belli patiens erat, in castris per laborem

usum militiae discebant (sic Q tz usu militia A usu militiam ,1/ perlaboris usum militiam PG).

4. 'Son. p 4S3-n ^l- 'libidinem' et adpetitum uel aeniulationem etiam

honestae rei possiXmus dicere . Sallustius in Catilinae Bello: magis-

que in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conuiuiislubidinem liabebant. — Calphurn. ad Haut. II i.^ 'libido' — — apudSallustium in Catilin. in bonam partem capitur: magisque in decoris

armis et militaribus equis quam in scortis et conuiuiis libidinemhabebant.

5. Gell. IX 12. g 'formidulosum' auteni qui formidetur, Sallustiusin Catilina ita dicit: igitur talibus uiris non labor insolitus, non locus

uUus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidulosus. — Non.p II3. s ^I- 'formidulosum' et quod ipsum formidet et quod sit formidabile.

Sallustius in Catilina: non armatus hostis formidulosus.

12. Non. p 442.^^ M. 'auarum' et 'auidum' Sallustiusin BelloCatilinae: laudis auidi, pecuniae liberales erant. — Arus. VII p ^goK. 'liberalis huius rei', Sal. Catil.: pecuniae Hberales erant. — Au-

2 simulachelli P simul iuuentus belli e ac belli ss B 3 usummihtiae T usu militiae (usum militiam ;»2)P et usu miliciam H laboresusuni miUtiam (laborem usu corr) M" usu militiam rell [cf Prol. p178] discebant (n oblitt) B 5 habebuut P agebant n9 se quisque /ZxKlm (sicssP'K) si qiiisque s sic quisque De sic sequisque 11'

n

14 C. SALLVSTI CRISPI

7 diuitias honestas uolebant. meniorare possuni, quibus

in locis jnaxunias hostiuni copias populus Roinanus parua

manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ce-perit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

8 Sed profecto fortuna in onmi re doniinatur; ea res cunc- 5tas ex luljidine magis quam ex uero celebrat obscuratque.

2 Atheniensium res gestae, sicuti ego aestumo, satis amplae

magnificaeque fuere, uerum ahquanto minores tamen

gustin. ciii. D. V 12 ueteres igitur primique Romani qnamuis utaliae gentes deos falsos colerent tamen laudis auidi, pecuniae

liberales erant; gloriam iugentem, diuitias honestas uolebant.

I. Seru. ad Aen. XII 230 'an uiribus aequi non smnus' bene ad-didit 'uiribus', nam legimus in Sallustio: memorare possum, quibusin locis populus Romanus ingentes hostium copias parua manu fude-rit. — C/ Heges. I /.j^ quam frequenter innumeras hostium copias paruamanu fuderit, persequi non est praesentis negotii. /// 24. o^ maioresnostri magnas hostium copias parua manu frequenter fuderunt.

5. Lactant. diu. inst. III 2g.s sqq. cui opinioni et Vergilius ad-

sentit et historicus, qiii ait: sed profecto fortuna in omni re domina-

tur — -—• — . qiiis illam generi hominum uexatricem perpetuam consti-tuerit, cur denique tani malam sortita sit potestatem, ut res cunctas ex

libidine magis quam ex uero celebret obscuretque. — Augustin. ciu. D.VII j nam et uir disertissimus Sallustius etiam ipsos deos fortassis adten-dit, cum diceret: sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunc-tas ex libidine magis quam ex uero celebrat obscuratque. — Cf Pseudo-sall. ep. II 7.0 plerasque res fortuna ex libidine sua agitat.

7. Augustin. ciu. D. XVIII 2 quamuis Athenienses in Graeciaplurimum clantisse fateatur etiam Sallustius Romanus historicus, plustamen fatna quam re ipsa. nam loquens de illis: Atheniensium, inquit,res gestae, sicuti ego existimo, satis amplae magnificaeque fuere, uerum

aliquanto minores tamen quam fama feruntur. sed quia prouenere ibiscriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta

pro maximis celebrantirr. ita eorum qui fecere uirtus tanta habetur,

quantiim eani uerbis potuere extoUere praeclara ingenia. — Cf lustin.II J.j in relatione rerum a Scythis gestarum, quae satis amplae magni-

ficaeque fuerunt.

I possem P'm 4 nisi [p'] P^H ss P* ea|| (s eras)

7 aestimo ego y existimo HT

CONIVRATIO CATILINAE [c. 7—9] 15

quam faiiia feruntur. sed quia prouenere ibi scriptorura 3magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensiujn factapro maxumis celebrantur. ita eorum qui fecere uirtus 4tanta habetur, quantum eam uerbis potuere extoUere prae-

5 clara ingenia. at populo Romano numquam ea copia fuit, 5quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat,ingenium nemo sine corpore exercebat, optumus quisquefacere quam dicere, sua ab ahis bene facta laudari quamipse ahorum narrare malebat.

10 Igitur domi mihtiaeque boni mores colebantur; concor- 9dia maxuma, minuma auaritia erat; ius bonumqae apudeos non legibus magis quam natura ualebat. iurgia, dis-cordias, simultates cum hostibus exercebant; ciues cum 2ciuibus de uirtute certabant. in supphciis deorum magni-

I. Arus. VII p 4Sj K. 'in illa re nenieijs' pro illi rei proiieniens

. sic Sal. Bello Catil.: sed quia prouenere ibi scriptorum magnaingenia. — Sacerd. VI p 446 K. rationales duodecim — sed quiaprouenere.

3. Hieron. uita S. Hilarionis i. Eorum enim qui fecere uirtus,ut ait Crispus, tanta habetur, quantum eani uerbis potuere extollerepraeclara ingenia. — C/ Vopisc. tiit. Prob. i certum est, quod SallustiusCrispus quodque M. Cato et Gellius historici sententiae modo in litterasrettulerunt: omnes omnium uirtutes tantas esse, quantas uideri easuoluerint eoruni ingenia, qui uniuscuiusque facta descripserint.

7. Non. p 322.32 ^I- 'ingenium' est naturalis sapientia. Sallustius

in Catilinae Bello: ingenium nemo sine corpore exercebat.II. Augustin. ciu. D. II ij an forte populo Romano propterea leges

non sunt a numinibus constitutae, quia, sicut Sallustius ait, ius bonum-

que apud eos non legibus magis quam natura ualebat. Ibd. II 18 item bis.14. Non. p sgS.y^ M. 'supplicium' rtirsum supplicatio. Sallustius

in Catilinae Bello: in suppUciis deorum magnifici. — Serti. ad Aen.I 6j2 'indicit honorem' — — unde et supplicia dicuntur supplicationes

— Sallustius: in suppliciis deorum magnifici.

I magna scriptorum ingenia P* 3 proximis (ma ss) P^Nqui fecere /7 (ea in extr. ticrs. uidetur add m i P ss m2 P')

qui ea fecere rell 4 quantum eam MFn qu. ea rell6 quisque ss B 8 dicere et sua [P^J P^p^ dicere suaque 1

13 cum hostibus ss K. 14 deorum ss DF om Jkl

l6 C. SALLVSTI CRISPI

3 fici, dorai parci, in amicos fideles erant. duabus his ar-

tibas, audacia in bello, ubi pax euenerat aequitate, seque

4 reinque publicam curabant. quarum rerura ego niaxuma

documenta baec habeo, quod in bello saepius uindicatum

est in eos, qui contra iraperium in hostem pugnauerant, 5quique tardius reuocati proeho excesserant, quam qui

5 signa reHnquere aut pulsi loco cedere ausi erant; in pace

uero quod beneficiis magis quani raetu iraperium agita-

bant, et accepta iniuria ignoscere quara persequi niale-

bant. 10

10 Sed ubi labore atque iustitia res pubhca creuit, reges

magni beho doraiti, nationes ferae et popuh ingentes

ui subacti, Carthago, aemula imperi Romani, ab stirpe

interiit, cuncta maria terraeque patebant, saeuire for-

2 tuna ac miscere omnia coepit. qui labores, pericula, 15

4. Diomed. I p 365 K. 'uindico, uindicaui' . hoc uerbitm non pro

defendo ueteres dicebant sed pro animaduerto et punio, ut Sallustius

et in Catilina: uiudicatum in eos, qui contra imperium pugnauerant.

— C/ Heges. V 7.^3 nec dubiuni quod saepiiis uindicatum sit in eos,qui contra imperium in hostem pugnauerint, quam in eos, qui secuu-

dum imperium progressi uirtuti cesserint.9. Augiistin. ep. 138. ^ unde quid opus est ut diutiits laboremus ac

non ipsos potiiis percontemur, quomodo poterant gubernare atque augere

rempublicam, qitam ex partta et inopi magnam opulentamque fecertmt,

qui accepta iniuria iguoscere quam persequi malebant. Ibd. 10 item.

13. Cf Vell. Paterc. I 12. ^ hunc fineni habet Romani imperii

Carthago aemula. — Pomp. Mela I 34 Vtica et Carthago haec— nunc populi Romani colonia, olim imperii eius pertinax aemula.

14. Seru. ad Aen. I 2gS 'pateant' — nonmdli sane 'pateant' pacataesint accipiunt, ut S.aUustius et in Catilina: cuncta maria terraeque

patebant.

2 sequi remp. P^ {corr) seque et reni||]p (q, eras) X .seque remp. T

3 maxima ego ai^T 6 qui (que om) 1 reuocati

tardius c S quod eras M? oni 1 beneficiis quam Pls

(magis ss ni2) imperium 5S B 9 ualebant P^

11 sed ubi resp. iustitia crcuit atque labore 31-Tme sed ubi resp.

iustitia atque labore creuit n magni reges XHTme12 bello ex belli P dimiti p ingentes oni PBl 13 romani

imperii F 15 ac miscere ss m2 PP^P* misceri P^B {ex -re)

CONIVRATIO CATILINAE [c. 9—11] I7

dubias atque asperas res facile tolerauerant, iis otium

diuitiaeque, optanda alias, oneri miseriaeque fuere.

igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido creuit; 3ea quasi materies omnium malorum fuere. nanique 4

5 auaritia fideni, probitatem ceterasque artis bonas

subuortit; pro liis superbiam, crudelitatem, deos neg-

legere, omnia uenalia habere edocuit. ambitio multos 5mortalis falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore, aliud

in lingua promptum habere, amicitias inimicitiasque non10 ex re sed ex commodo aestumare, magisque uoltum quam

ingenium bonum habere. haec primo paulatim crescere, 6interdum uindicari; post ubi contagio quasi pestilentia

inuasit, ciuitas inmutata, imperium ex iustissumo atque

optumo crudele intolerandumque factum.

15 Sed primo magis ambitio quam auaritia animos homi- it

7. Seru. ad.Geo. I 46j 'qiiis dicere falsum a'. fallacem. Sallustius:

ambitio multos mortales falsos fieri coegit. Idem ad Aen. IV 283 'am-bire blanditiis' •— . et 'ambio illam reryi' dicimus ut — Sallu-stius: ambitio multos raortales falsos fieri subegit.

8. Seru. ad Aen. VII 57 'fato' autem dicit uoluntate: nam dii idfantur quod sentiunt, non ut homines, de quibus lectum gs< ; aliud clausum

in pectore, aliud in lingua promptum habere.

9. Arus. VII p 4§o K. 'aestimo hoc ex illa re' , Sal. Bel. Catil.:

amicitias inimicitiasque non ex re sed ex commodo aestimare.12. Non. p igg.i M. 'contagio' feminino genere appellatur. Sallu-

stius: post ubi contagio quasi pestilentia inuasit. — Charis. I p ji K.'contagiuni' ueteres magis usurpauerunt, sed Sallustius contagionem maluit

dicere: post, ubi contagio quasi pestilentia inuasit, ciuitas iumutata.

— C/ Dict. II 22.15. Augustin. ciu. D. V 12 unde qui tales erant non ilUs ar-

tibiis ad honores et gloriatn, sed dolis adque fallaciis ambiebant. unde

idem {sc. Sall.) dicit: sed primo magis ambitio quam auaritia animos

I tolauerant (er ss) B toleueraut K tolerauerunt 'yVy otiumdiuitiaeque [piJP^B que om rell \cf Prol. p ijg^ 2 optanda /7l op-tandae K optandae [P'] rcll alias Pl alia P^ aliis [P^] rell3 igitur—fuere in mg P^ 6 negglere P 7 docuit P's

et ambitio XKJI^Tnme 12 contagium [P^P^BX^H[T]n 13 ciuitas ss K immutata est K est ss T14 factuni est H est ss K31-TD 15 quam ex que P^

l8 C. SALI.VSTI CRISPI

nuni exercebat, quod taiiien uitiuni propius uirtutem

2 erat. nam gloriam, honorein, iniperiuni bonus et ignauosaeque sibi exoptant; sed ille uera uia nititur, huic quia

3 bonae artes desunt, doHs atque fallaciis contendit. auari-

tia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concu- 5piuit; ea quasi uenenis malis inbuta corpus animumqueuirilem effeminat, semperinfinita insatiabiHs est, neque

4 copia neque inopia minuitur. sed postquam L. Sulla ar-

mis recepta re pubHca bonis initiis malos euentus habuit,

rapere omnes trahere, domum ahus aHus agros cupere, 10

honiinuni exercebat, quod tamen uitiuni propius uirtuteni erat. nani

gloriam honorem imperiuni bonus et ignauus aeque .sibi exoptant. sed

ille, inquit, uera uia nititur; huic, quia bonae artes desunt, doHs adque

fallaciis contendit.

I. Anis. VII p §01 K. 'pyopiiis illas res', Sal. Catil.: quod ta-

nien uitium propius uirtutem erat. •— Prisc. III p 2g2 K. 'iuxta' et'pvope' et accnsatiuo et datiuo iungitur. — •— Sallustius in Catilinario

:

quod tamen uitium propius uirtutem erat.

3. Augustin. ciu. D. V ig — — de quibus ait Sallustius : sed illenera uia nititur.

4. Cf Heges. I 45.^3 dolis atque fallaciis.

Gell. III J.j 5^. ibi legebatur Catilina Sallustii . cum-

que haec uerba ex eo libro lecta essent: auaritia pecuniae studium habet,

quani nemo sapiens concupiuit; ea quasi uenenis maHs inibuta corpus

animumque uirilem effeminat, semper infinita et insatiabiUs est neque

copia neque inopia minuitur. .—• Augustin. ciu. D. VII 12 qualisergo ista theologia debet esse sapienti, ubi rex deorum eius rei nomen ac-

cepit, quani nemo sapiens concupiuit?

6. Non. 521. -^^ 'imbuerc' — Sallustius Catilinae Bello: ea quasinenenis maHs inbuta corpus animumque uirilem effeminat.

7. Isidor. X g 'auarus' ex eo dictus, quod sit auidus auri — .et Sallustius: quod neque auaritia copia neque inopia minuatur.

9. Augustin. ciu. D. XVII 20 post hunc regnauit • Salomon— •— . hic bonis initiis malos exitus habuit. — Exsuper. 5 hinc Sal-lustius: bonis initiis malos euentus habuit.

I propius ex proprius P uirtuti ^'[NJKH^IVI^DMFjsnm^e]

3 ille bonus n uia uera e 4 desint B

5 post auaricia ras 4 litt. B cupiuit (con ss) o 6 uene-

uis ex ueniens P maHs oni 31* ss -f et otn Q' [cf Prol.

p 180] 8 neque ante inopia ss 1 siHa ex siHaba P'

9 rep. recepta M^T[ni] de bouis n 10 aUus

aHus ex aHos aHos P^ aHos agros P*

CONIVKATIO CATILINAE [c. 11] I9

iieque modum neque modestiam uictores habere, foedacrudeliaque in ciuis facinora facere. huc adcedebat quod 5I^. vSulla exercitum, quem in Asia ductauerat, quo sibifidum faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque

5 UberaHter habuerat. loca anioena uoluptaria

facile in otio ferocis mihtum animos moUiuerant. ibi pri- 6muni insueuit exercitus popuH Romani amare, po-

tare, signa, tabulas pictas, uasa caelata mirari, ea priua-

tim et pubHce rapere, delubra spoHare, sacra profanaque

10 omnia poUuere. igitur hi. miHtes, postquam uictoriam 7adepti sunt, nihil rehqui uictis fecere. quippe secundae 8

I. C/ Pseudosall. iniiect. in Cic. /.j iieque niodum neque modestiam.

3. Cf Quintil. VIII j.44 sed quoniam uitia prius demonstrare

aggressi sumiis. uel hoc uitium sit, quod KaKijKJiaiov uocatur:

siue mala consuetudine in obscoenum intellectum sermo detortus est,

ut 'ductare exercitus' et 'patrare bella' apud Sallustium dicta sancte

et antique, rideutibus, si dis placet. —• Charis. I p 2yo K. de cacen-phato . fit et in uno uerbo, ut apud SaUustium; ductabat exer-

citum et arrexit animos mihtnm. — Dionted. I p 4^ K. iteni unius uerbiobscena pronuntiatione sic fit, ut est apud SaUustium: ductabat et ar-

rexit animos mihtura.

7. Ariis. VII p 4S6 K. 'insueuit hoc facere', Sal. Catil.: insueuit

exercitus amare, potare. — Augustin. ep. ijS..^^ in libro etiam belli Ca-tilinae — -

—

idem nobilissimus historicus eorum non tacet, quando primuni

insueuerit exercitus popuh Romani amare, potare, signa, tabulas pictas,uasa caelata mirari, ea priuatim et pubhce rapere, dehibra spoharej sacra

profanaque omnia poUuere. — Prisc. III p 6g K. dicitur tamen et'priuatim'. Sallustius in Catilinario : eo priuatim et pubhce rapere.

10. Prisc. III p 241 K- Sallustius in Catilinario: postquam uictori-

am adepti sunt, nihil rehqui uictis fecere.II. Sacerd. VI p 46^ K. exemplum dicitur modis quattuor: —

e contrario, ut est: quippe secundae res sapientium animos fatigant,

ne iUi corruptis moribus uictoriae temperarent. Idem p 446 quippe

secundae res. — Augustin. ciu. D. XVII 20 Salomon. hic bonis

I uictoris K 2 in ciuibus M^[T] 3 iu asiam [B]F'M''3Ifidum sibi e 5 hberahter|| (que eras) P' atque

om Q' [cf Prol. p 179] 6 moUiuerat (n ss) P'T 8 sig-na statuas tabulas e statuas sup signa scr A'NK tabulasque K

9 de.spohare M^T de ss m 10 posquam P (corr)ri adempti DI [m eras)

20 C. SALLVSTI CRISPI

res sapientium animos fatigant, ne illi corruptis moribus

uictoriae temperarent.

13 Postquam diuitiae honori esse coepere, et eas gloria,imperium, potentia sequcljantur, hebescere uirtus, pau-

pertas probro haberi, innocentia pro mahuolentia duci 5

2 coepit. igitur ex diuitiis iuuentutem luxuria atque auari-

tia cum superbia inuasere: rapere, consumere, sua paruipendere, ahena cupere, pudorem, pudicitiam, diuina at-

que humana promiscua, nihil pensi neque moderati ha-

3 bere. operae pretium est, cum domos atque uihas cogno- lOueris in urbium modum exaedificatas, uisere templa deo-rum, quae nostri maiores, rehgiosissumi mortales, fecere.

4 uerum ihi delubra deorum pietate, domos suas gloria de-

initiis malos exitus habuit. quippe secundae res, qnae sapientium ani-

mos fatigant, magis huic offuerunt. — Prisc. III p gg K. 'ne' quoquein eadem inuenitur significatione. Sallustius in Catilinario: quippe

secundae res sapientium animos fatigant, ne illi corruptis moribus uic-

toriae temperarent. Ibd. p §oj 'diim' est tamen etiani pro coniun-

ctione repletiua ut et: nedum illi corruptis moribus uictoriae tem-perarent. — Cf Trebell. Poll. uita Claud. ii.^ secundis rebus elati, quaesapientium quoque animos fatigant.

4. Cf Heges. V 24.^^ paupertas probro habetur.

9. Cf Dict. I 7 nihil pensi aut consulti patientes. — Sidp. Seu. II50.2 nihil pensi nihil sancti habuisse.

10. Prisc. III p 3yo K. Sallustius in Catilinario. cum domos at-que uillas uideas in urbium modvmi exaedificatas.

13. Seru. ad Aen. I jyS 'sum pius Aeneas' aiit certe uetuste

pietatem pro religione posuit. Sallustius in Catilina: uerum ilh delubra

deuni pietate, domos suas gloria decorabant. — Prisc. II p 310 K.Sallustius tn Catilinario: domos suas gloria decorabant.

I nedum Hn dum ss >;2 2 P'P-BT3Is 2 temperarent XXKlsnme(ob ss BXK) obtemperarent P f (temperarent ss M corr F)4 scquebantur Fn sequebatur rell [cf Prol. p 168] ||rubescere (heras ru obliti) N e|||bescere (ru eras) K erubescere s e|||besccrecaepit uirtus K 9 promiscua ex -mistuco P' promiscua haberenihilque K neque moderati PB?' atque mod. P^^I^T {cort)Dme niliilque mod. P'P- neque quicquam mod. n 11 aedificatas

s

P^MFn uigere 1 12 facere XM- (bant ss)

.CONIVRATIO CATIUNAE [c 11—13] 21

corabant, neque uictis quicquam praeter iniuriae licentiam

eripiebant. at lii contra, ignauissumi homines, per sum- 5mum scelus omnia ea sociis adimere, quae fortissumi uiriuictores reliquerant; proinde quasi iniuriam facere, id

5 demum esset imperio uti. nam quid ea memorem, quae 13nisi iis qui uidere nernini credibilia sunt, a priuatis complu-

ribus subuorsos montis, maria constrata esse? quibus 2

mihi uidentur ludibrio fuisse diuitiae; quippe quas honeste

habere hcebat, abuti per turpitudinem properabant. sed 310 lubido stupri, ganeae ceterique cultus non minor in-

cesserat: uiri muHebria pati, muheres pudicitiam in

propatulo habere, uescendi causa terra marique omnia

exquirere, dormire prius quam somni cupido esset, nonfamem aut sitim, neque frigus neque lassitudinem oppe-

6. Adnot. sup. Ltican. [ed. Endt) II 6jy 'in niedium d. Athon'

— . sic Sallustius ait: a priuatis conpluribus subuersos niontes, mariaconstrata. Ibd. VI j6 'Phrixeiim elidere pontum' . hoc mare inmis-

sa terra sublatum est, quod ait Sallustius: a priuatis conpluribus subuer-

sos inontes, maria constrata esse.

7. Arits. VII p 4§i K. 'abutor illani rem', Sal. Bel. Catil.: quibus

mihi uidentur ludibrio fuisse diuitiae; quippe quas habere honeste lice-

bat, abuti per turpitudinem properabant. — Prisc. III p 320 K. Attici' KazaKkypTiaac twjxjj' Ka: 'xwjxTpy

.

Sallustius in Catilinario: quippe

quas honeste habere Hcebat, abuti per turpitudinem properabant.

II. C/ Curt. VI 6. 3 spadonum greges, et ipsi muliebria pati adsueti,

sequebantur. — Firni. Mat. de err. prof. rel. 4.2 uidere est in ipsis templiscum pubUco gemitu miseranda ludibria: uiros muliebria pati. — Au-gustin. ciu. D. VI S uiros muliebria pari non est secundum naturam, sed

contra naturam.

I licentiam bis scr, semel exp K 3 fortissimi homines(uiri ss) e 4 reliquerunt j perinde [PN]KD (pro ss)

5 nam ea quid K 6 quidere (ui ss) P^ uideri Pnemini sunt credibilia P' 7 constructa (constrata.

extenta ss) P* constrata corr KD extenta 5S P^B 9 pro tur-pitudine D (per -nem ss) 3ir 10 stupri et gancae n 11 uiri[KTD]s uiros rell muliebria in ras B 12 terra (q, add)marique B 13 cupido somni 7- 14 fameu n nonsitim KH^s aut lassitudinem neque sitim neque frigus P*neque frigus om F

22 C. SAI.LVSTI CRISPI

4 riri, sed ea oiiiiiia luxu antecapere. haec iuuentutein,

ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant.

5 animus inbutus malis artibus liaud facile lubidinibus ca-

rebat; eo profusius omnibus modis quaestui atque sump-

tui deditus erat. 5

14 In tanta tamque corrupta ciuitate Catilina, id quod

factu facillumum erat, omnium flagitiorum atque faci-norum circum se tamquam stipatorum cateruas habebat.

2 nam quicumque inpudicus, adulter, ganeo manu, uentre,pene bona patria lacerauerat, cjuique alienum aes grande lo

3 conflauerat, quo flagitium aut facinus redimeret, praeter-

ea omnes undique parricidae, sacrilegi, conuicti iudiciis

aut pro factis iudicium timentes, ad hoc quos manusatque hngua periurio aut sanguine ciuih alebat, postremo

omnes quos flagitium, egestas, conscius animus exa- 15

4 gitaba(n")t, ii Catihnae proxumi famiharesque erant. quod

si quis etiam a culpa uacuus in amicitiam eius inciderat,

C. Aiignstin. ciu. D. III 2 unde enini coniuratio Catilinae intanta

tamque corrupta ciuitate habuit etiam eorum grandem copiam, quos

manus adque lingua periurio aut sanguine ciuili alebat.

7. Engraph. ad Eun. V 6.^^- 'itane lepidum tibi uisum est nos trriderescelus' hoo est 'tu scelus' id est scelerata: sic enim res ipsa ponitur pro

persona, ut Sallustius: ad hoc facinorum circum se tamquam stipatorumcateruas habebat.

g. Fronto ed. Nab. p i§j Sallttstius:. . . quique manu, uentre, pene

bona patria lacerauerat. — Augustin. princip. dial. 7 unde enim jitquod non offenditur aurium castitas, cum audit: manu, uentre, pene

bona patria lacerauerat.

I luxu accipere n antecapere luxu e 2 accendebant (in

ss) B 41 1 1 1

1 ™otlis omnibus (omnibus eras et post add m 2) Bquaest tui P 6 in tanta itaque tamque [P^JP^B

in tanta igitur tamque T in tam namque D {corr) 7 actu Knflagitiosorum atque facinorosorum [X]KH[3I^Tlm]

9 impudiciis adulter ganeo manu uentre pene 2'snme imp. ad. manuuentre (gauco et pene ss m2) P imp. ad. alea (ganeo ss) m. u. p. P

imp. ad. ganeo alea m. u. p. P* imp. ad. ganeo manu (lacuna 4 litt.)alea u. p. B imp. ad. alea ganco m. u. p. P' imp. ad. manu u. p. 1

10 lacerauerant ! 16 exagitabat Q' \cf Prol. p /65]

17 post siquis ras 4 litt. B

CONIVRATIO CATILINAE [c. 13—15] 23

cottidiano usu atque illecebris facile par similisque cete-

ris efficiebatur. sed maxume adulescentium familiarita- 5tes adpetebat; eorum animi molles etiam et fluxi dolis

haud difficulter capiebantur. nam ut cuiusque studium 65 ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes atque

equos mercari; postremo neque sumptui neque raodestiae

suae parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret.scio fuisse nonnullos, qui ita existumarent, iuuentutem, 7quae domum Catilinae frequentabat, parum honeste pu-

10 dicitiam liabuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quodcuiquam id conpertum foret, haec fama ualebat.

lam primum adulescens CatiHna multa nefanda stupra 15fecerat, cu]n uirgine nobih, cuni sacerdote Vestae, aha

huiusce modi contra ius fasque. postremo captus aniore 2

15 Aurehae Orestillae, cuius praeter formam nihil umquambonus laudauit, quod ea nubere ilh dubitabat timens pri-

I . A rus. VII p ^oj K. 'similis illi' Sal. Catil. : similis-que ceteris efficiebatur.

6. C/ Lamprid. uit. Commod. 2.., neque uinquam pepercit uel pu-dori uel sumptui.

8. 'Non. p 433-1^ M. 'iuuentus' et 'iuuenHa' et 'iuuenililas' differunthoc. idem in Catilina: scio fuisse nonnullos qui ita existumarent

iuuentutem, quae domum Catilinae frequentabant.12. sqq. Cf Flor. II 12.^^ Catilinam luxuria prinuim, tum hinc con-

flata egestas rei familiaris, simul occasio, quod in extremis finibus

mundi arma Romana peregrinabantur, in nefaria consilia opprimen-dae patriae suae conpulere. — Valev. Max. IX i. 3 uerum praecipueCatilinae libido scelesta: nam uesano amore Aureliae Orestillae correp-tus cum unum impedimentum uideret, quo minus nuptiis inter se iun-gerentiu-, filium suum, quem et solum et aetate iam puberem habebat,ueneno sustulit, protinusque ex rogo eius maritalem facem accendit ac

nouae maritae orbitatem suam loco muneris erogauit.

3 mollcs etiam et fluxi 771 (aetate ss m2 pi) moUes aetate et fl.Jh moUes et aetate fl. rsnme (animi ss) .5 alii (s add) P^

6 sumptu (i add) P 8 aestimarent k2'9 frequentabat e^-bant me ro quod exp N eras me om risn

12 primo P^ pridem F nefanda'^"^ j^ strpraP 13 cum uestae sacerdote cum uirgine nobiU 31^ (sign.transp.)T[m] alia (et ss) N aliaque T 15 aurel||| 116 quod ea yYM^Hnme qui quod ea 7'ls dubitat m

24 C. SALLVSTI CRISPI

uignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio ua-

3 cuam domum scelestis nuptiis fecisse. quae quidem resmihi inprimis uidetur causa fuisse facinoris maturandi.

4 namque animus inpurus, dis hominibusque infestus, ne-que uigihis neque quietibus sedari poterat: ita conscien- 5

5 tia mentem excitam uastabat. igitur colos ei exanguis,foedi ocuh, citus modo, modo tardus incessus, prorsus infacie uoltuque uecordia inerat.

16 Sed iuuentutem, quam, ut supra diximus, ihexerat,

2 multis modis mala facinora edocebat. ex ihis testis sig- 10

natoresque falsos commodare; fidem, fortunas, pericula

uiha habere; post ubi eorum famam atque pudorem ad-

3 triuerat, maiora aha imperabat. si causa peccandi in

6. Prob. IV p 15 K. 'color coloris' , quamuis Sallustius: igitur colosexsanguis. Ibd. p 23 nam producta 'colos coloris' Sallustius: igitur colosexsanguis. — Sacerd. VI p 446 K. rationales duodecim :igitur colos.

7. Donat. ad Eim. V 4.21'foedum' pro crudele. Sallustius : ioedi oculi.— Seru. ad Aen. II 35 'foedare' dilacerare. foedum enim tam apud Vergi-lium quam apud Sallustium non turpe significat sed crudele, ut ;

foedi oculi.

Non. p 265.23 M. 'citum' celer. Sallustius in Catilinae Bello:

citus modo, modo tardus incessus. — Scholia Horat. ad serm. I 3.^'nil aeq. h. f. i.' ut Sallustius de Catilina: modo citus, modo tardus in-

cessus erat.

Non. p 42j.^ 'uultus' et 'facies' hoc distant. — Sallustius in Catilina:prorsus in facie uultuque uaecordia inerat. — Charis. Ip 211 K. 'pror-sus' Sallustius in Catilina: prorsus in facie uultuque uecordia inerat.

I adulta Xs adultum 'P^JP^l^lnme 3 fuis|||se (e eras) P

facinus mali x |||da (maturandi corr mj) P maturandi

facinoria H causa facinoris '"uisse maturandi n 4 nam (que add)pi

5 potuit r[m] 6 uexabat [p-*]D (uasta ss) !\ir

color .(?' color ei e.x(s)anguis 77BKHM-Dn color eius ex(s).

P*;-'s color ci sanguis P^ (corr) colore exs. N color ||| (eius ss) exs. (ein

eras) Im 7 modo semel P^M^y 8 erat B 10 multa

facinora (ulta in ras) H edocuit (edocebat m2) P docebat

HIH^Tm (e add) & illis (ex ss) Is 11 signatoresque]que ss P^T om Nra falsosque P^M= commodabat M'

commendabat (commendare ss) T 12 uilia ex uirila P^

CONIVRATIO CATILINAE [c. 15—17] 25

praesens minus suppetebat, niliilo minus insontis sicuti

sontis circumuenire (et) iugulare; scilicet, ne per otium tor-

pescerent manus aut animus, gratuito potius malus atquecrudelis erat.

5 His amicis sociisque confisus Catilina, sinml quod aes 4alienum per omnis terras ingens erat, et quod plerique

Sullani milites, largius suo usi, rapinarum et uictoriae ue-

teris memores ciuile bellum exoptabant, opprimendae rei

publicae consilium cepit. in Italia nullus exercitus, Cn. 5

10 Pompeius in extremis terris bellum gerebat, ipsi consula-

tum petenti magna spes, senatus niliil sane intentus: tutaetranquillaeque res omnes, sed ea prorsus oportuna Catilinae.

Igitur circiter kalendas lunias L. Caesare et C. Figulo 11

consulibus primo singulos appellare; hortari alios, alios

15 temptare; opes suas, inparatam reni publicam, magnapraemia coniurationis docere. ubi satis explorata sunt 2

quae uoluit, in unum omnis conuocat, quibus maxumanecessitudo et plurumum audaciae inerat. eo conuenere 3senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cas-

20 sius Longinus, C. Cethegus, P. et Ser. Sullae Ser. fihi, L.

I. Prob. IV p 28 K. 'sons' non legi. Sallnstius numero pluraliutrumque: insontis sicuti sontis. — Sacerd. VI p ^yg K. Sallustiusnumero plurali utrumque: insontis sicuti sontis.

3. Augustin. confess. II 5.^^ nani et de quodani dictum est uaecordi et

nimis crudeli homine, qnod gratuito potius malus adque crudelis erat; prae-

dicta est tamen causa: ne per otium, inquit, torpescerent manus aut animus.

17. Prisc. III p J05 K. nos quoqtie 'in unum' pro 'simuV . Sallustius

in Catilinario: iu ununi conuocat.

2 et om Q' [f/ Prol. p ijg] potium K 3 aut manus autM^Tnme 6 sillani plerique milites m 7 usi ex usui P usu n

memores ueteris 31 Tnme 8 ciuile ex ciui P9 fecit (cepit ss) m exercitus erat 11 10 terris ss B

ipsi||consula tii P 11 petenti P^P^K petendi rell (pe-tendi ' P) 13 iunii HT 14 p'imos He singu-los om NH in mg m hortare alios aliosque .s alios temp-tare alios opes n iS prinmm Q' maximum H plurimum ssuel corr NTDFm ai:da'ii H 19 autronius in mg m2 antroniusin ras mj H 20 P.(et om) Ser. BMFsn seruius filiussilla" ssruii filii Hn seruius filius sillae ct seruii filii s

26 C. SALLVSTI CRISPI

Vargunteius, O. Annius, M. Porcius Laeca, L. Bestia, O.

4 Curius; praeterea ex equestri ordine I\I. Fuluius Xobilior,

L. Statilius, P. Gabinius Capito, C. Cornelius; ad hoc niulti

5 ex coloniis et municipiis domi nobiles. erant praeterea

complures paulo occultius consili huiusce participes nobiles, 5quos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut

6 aha necessitudo. ceterum iuuentus pleraque, sed maxumenobihum, Catihnae inceptis fauebat; quibus in otio uel

magnifice uel mohiter uiuere copia erat, incerta pro certis,

7 behum quam pacem malebant. fuere item ea tc-mpestate, 10qui crederent A[. Licinium Crassum non ignarum eius con-

sih fuisse; quia Cn. Pompeius, inuisus ipsi, magnum exer-citum ductabat, cuiusuis opes uoluisse contra ihius po-

tentiam crescere, simul confisum, si coniuratio ualuisset,

facile apud ihos principem se fore. 15

18 Sed antea item coniurauere pauci contra rem pubhcam,

2 in quis Catihna fuit. de qua quain uerissume potero di-

cam. L. Tuho et IM'. Lepido consuhbus P. Autronius etP. Suha designati consules legibus ambitus interrogati

7. Charis. I p gg K. 'necessitas' imperii est, 'necessitudo' sangui-

nis coniunctio. Salliistius tamen necessitudinem saepe pro necessitate

ponit, nec umquam pro necessitiidine necessitaiem aiit ipse atit quisquamiteterum.

10. Videas c. ii.f,.

16. Diomed. p I 445 K. est et secunda anaphora, per quam elocutio

non conuenienter respondens ad aliud refertur occulte, ut est apttd Sal-

lustium: sed antea item coniurauere pauci, in quis Catilina fuit. de qua

quam breuissime potero dicam. hic 'de qua' intellegititr coniuratione.

I uuargunteiius n lecca PP-Bln lega P^ leca rell

Q.ante Curius om P^ 5S N 5 paulo ss e huiusque

P' huius||| (ce eras) K huius (ce ss) M 7 alia (qu ss) BTealiqua P^ (corr) P^ 8 in|[tio (i eras o S5) B 9 copia ss e

nerit P 10 malebat B 13 potentiam illius Bcrescere potentiam 7- 14 simul confisum — se fore in

mg B sicut iuratio P' {corr} Ml si iur. F 17 inquibus Q' 18 tullo //NKlse tullio rell m. lepido 2'

CONIVRATIO CATILINAE [c. 17—19] 2J

poenas dederant. post paulo Catilina pecumarum repe- 3tundarum reus prohibitus erat consulatum petere, quodintra legitumos dies profiteri nequiuerat. erat eodem 4tempore Cn. Piso, adulescens nobilis, summae audaciae,

5 egens, factiosus, quem ad perturbandam rem publicaminopia atque mali mores stimulabant. cum hoc Catihna 5et Autronius circiter nonas Decembris consiho communi-cato parabant in Capitoho kalendis lanuariis L. Cottamet L. Torquatum consules interficere, ipsi fascibus correp-

10 tis Pisonem cum exercitu ad optinendas duas Hispaniasmittere. ea re cognita rursus in nonas Februarias consi- 6

hum caedis transtulerant. iam tum non consuhbus mo- 7do, sed plerisque senatoribus perniciem machinabantur.

quod ni Catihna maturasset pro curia signuni sociis dare, 8

15 eo die post conditam urbem Romam pessumum facinuspatratum foret. quia nondum frequentes armati conuene-rant, ea res consihum diremit. postea Piso in citeriorem 19Hispaniam quaestor pro praetore missus est adnitenteCrasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeio cog-

20 nouerat. neque tamen senatus prouinciam inuitus dede- 2

13. C/ Dicl. III 21 perniciem machinati sunt.

14. Prisc. III p 4g K. 'pro templo, pro curia, pro oculis' . Sallustius

in Catilinario: quodni maturasset pro curia signum sociis dare 'procuria' dixit pro 'ante ciiriam' . — Albin. VII p J07 K. 'pro' in oppo-sitione uel compositione localis et temporalis est: pro curia signa sociis

dare, id est 'ante curiam'

.

18. Cf Dict. V 9 adnitente atque administro Antenore.

I dederunt (rant ss) Tni dedere 31^ peculiarum {corr)

repetundarum| ] | j

(runi eras) P 3 legitimas X nequi-uerat M^^t] nequierit n nequiuerit rell 4 nobilissimae PM[l]

{corr ni2 PM) 5 facti|||osus (di eras) P 7 antonius B(corr) decembras P decembris tiel deceb rell 8 ianu-arii H ian plerique codd cortam P^ (corr) tortam P- coctamBnme cotam K 9 fascibus ss B 10 ad ss m2 PII ea re ss m2 P febroarias P^ 12 tunc P14 quod catilina nisi maturasset n sociis om e 15 pessi-mam P 16 conuenerant — quod eum in mg m2 P^ 19 eoqiiod M*TM 20 inuitus de in mg N

2 8 C. SAI^LVSTI CRISPI

rat, quippe foediiiii honiiiiem a re publica procul esse uole-

bat, siniul (|uia boni complures praesidium in eo putabant,

3 et iani tuni potentia Pompei formidolosa erat. sed is

Piso in prouincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu

4 ductabat, iter faciens occisus est. sunt qui ita dicant, 5imperia eius iniusta, superba, crudelia barbaros nequiuisse

5 pati; alii auteni equites illos, Cn. Pompei ueteres fidosque

clientis, uoluntate eius Pisonem aggressos; numquamHispanos praeterea tale facinus fecisse, sed imperia saeua

multa antea perpessos. nos eam rem in medio relinque- 106 mus. de superiore coniuratione satis dictum.

30 Catilina ubi eos, quos paulo ante memoraui, conuenisse

uidet, tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen inrem fore, credens uniuorsos appellare et cohortari, in abdi-

3. Schol. Hor. ad carm. II ly.jg 'formidolosns' ttmendits quod natu-

raliter formidandus sit. Sallustius: etiam tum potciitia Cn. Pompei

formidolosa erat.

8. Agroec. VII p 122 K. 'praeterea' temporis praeteriti, Sallustius:

numquam Hispanos praeterea tale facinus fecisse.10. C/ Sulp. Seu. chron. I 28..; nos eara rem ut parum compertam

in medio relinquemiis.

13. Arus. VII p 4S6 K. 'in rem est' pro utile est, Sal. Catil.: in rem

fore credens.

1 a re||cul (p eras pro 55 m2) P 2 uolebant (n del) mquam plures JI^^Tne in eo putabant ss m2 P

3 ponipei|| (o eras) P^ gn. pompei in mg n sed

I j I

piso (his eras) P 4 in prouincia P^rsm in prouinciam-YNFlne equi|||tibus (ta eras) P in exercitum P^M^^F

5 i||ter (n eras) P dicant A' (u 5S B) Nm dicuntP*r (dictant corr K) Isne 6 superba CA^-ia P^ 7pompei om n 8 uoluntate|| (m eras) B numquamet n 10 multo N ante M^TMm relin-quimus Hl derelinquemus nm 1 1 superiori;-' satis ss B

dictum] est ss BNM^TI dictum est D 12 com-memoraui ai^ne 13 saepe om e egerat cum tamen N

14 iu re m in re|||(m eras) e

CONIVRATIO CATILINAE [c 19—20] 2g

tam partem aedium secedit, atque ibi omnibus arbitris

procul amotis orationem huiusce modi habuit:

'Ni uirtus fidesque uestra spectata mihi forent, nequi- 2

quam oportuna res cecidisset; spes magna dominatio in

5 manibus frustra fuissent, neque ego per ignauiam aut

uana ingenia incerta pro certis captarem. sed quia mul- 3tis et magnis tempestatibus uos cognoui fortis fidosque

mihi, eo animus ausus est maxumum atque pulcherrumumfacinus incipere, simul quia uobis eadem quae mihi bona

10 malaque esse intenexi; nam idem uelle atque idem noUe, 4ea demum firnia amicitia est.

I. C/ Curt. VI J7.J2 in intimam deuorsorii partem secessit et re-

motis arbitris in multani noctem quaestionis expectauit euentum.

Schol. Hor. ad epod. V 50 'arbitrae' consciae tesies. Sallustius:atque ibi procul amotis arbitris.

3 sqq. Quintil. III 5. 4 5 sic Catilina apud Sallustium loquitur,

ut rem sceleratissimam non malitia sed indignatione uideatur audere.

3. Seru. ad Geo. I 260 'midta forent qiiae mox caelo p. s. m. d.'— nam 'foret' et praeteritum et praesens et futuntrn complectitur

.

Sallustius: ni uirtus fidesque uestra spectata mihi foret, td est esset.

10. Don. ad Hec. I 2.35 'par ingenium nactus est' par ingenium ean-

dem uoluntatem. Sallustius idem alibi: nam idem u. a. i. n., e.d. f. a. o. — Apoll. Sidon. ep. V 3.2 namque, ut Crispus tiester affirmat:idem uelle atque idem noUe ea demum firma amicitia est. — Hieron.ep. 130.12 saecularis quoque sententia est: eadem uelle et eadem noUe ea

demum firma amicitia est. — C/ Hieron. adti. Ruff. III 9 si unumcredimus, si idem et uolumus et nolumus, ex quo firmas nasci amicitias

etiam Catilina testatur. — Augustin. de amic. 2 uel iudicant iustiusidem uelle et idem nolle sibi existimantes amicitiae legibus imperari.

Ibd. 3 ubi talis amicitia est, ibi idem uelle et idem nolle.

. I secessit m2 BKme 2 huiuscemodi orationem F*Torationem K 3 fidesque ex fidesquam P' expectata(probata ss m2) P foret v[p]p''n forent rell [cf Prol. p i6g\

nequiquam e;»r-que P^ 5 fuisset Fm 8 estausus X (sign. ransp. add D) 9 quae om N ss m 10 atquemala m esse ss R* om Tn intellexi esse e idem antenolle om M^Tme 11 ea dem infirma p {corr)

30 ^- SALLVSTI CRISPI

5 Sed ego> quae mente agitaui, oinnes iam antea diuorsi

6 audistis. ceterum mihi in dies magis animus accenditur,

cum considero, quae condicio uitae futura sit, nisi nosmet

7 ipsi uindicamus in libertatem. nam postquam res publi-ca in paucorum potentium ius atque dicionem concessit, 5semper illis reges, tetrarchae uectigales esse; popuh, na-

tiones stipendia pendere; ceteri omnes, strenui, boni, no-

biles atque ignobiles, uolgus fuimus, sine gratia, sine auc-

toritate, iis obnoxii, quibus, si res pubHca ualeret, formi-

8 dini essemus. itaque omnis gratia, potentia, honos, di- lo

uitiae apud illos sunt aut ubi ilH uolunt; nobis reHquere

9 pericula, repulsas, iudicia, egestatem. quae quo usque

tandem patiemini, o fortissumi uiri? nonne emori per uir-

tutem praestat quam uitam miseram atque inhonestam,ubi ahenae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere? 15

10 uerum enimuero, pro deum atque hominum fidem, uic-

2. Sacerd. VI p 446 K. causales uiginti et sex '— ceterum

mihi in dics magis auxiliorum.

13. 'Cf Heges. l' 27.33 nonne praestat mori per uirtutem quam ui-

uere ad ignominiam?

16. Prisc. III p 4g K. 'pro' necnonetiaminteriectionislocoponi-

I quae1 1 1

1 mente m quae mente frequenter mente uersaui agitaui(frequenter mente uersaui lin.exp et liaec glosa est ss m2) V

diuersis (s del) P' 2 magis magisque V magis rell magis ssT in dies mihi magis 31 F animus magis m 3 considero quae ssP^l cumq; condicio N 4 ipsi V[PP-] ipsos .C?' uendica-mus [n]H[D]s in libertatem uindicamus 3I^T[m]

5 potentiam M^T [corr) Fm condicionem T1 1

1 dicionem 31*

di||tionem (c eras) Bl 6 tetrac(h)ae B (r ss) 31- populi

et nationes n 7 pondere K boni atque strenui nobileset ignobiles V strenui boni nobiles atque ignobiles Q' (et sup atquem2 P) boni orn B strenui boni atque nobiles ign. T 11 relin-quere PP-B (n eras) reliqueruut n repulsas nobis reliquere

pericula iudicia 31-Tme nobis peric. rel. repulsas iudicia y12 repulsas ex-sa. P^ quo ss B 13 o fortissimi V-iTlsn

o is P add P^ om Nnic 14 uitam] hanc ss P^ mise-

ram uitam K atquc om 31- ss T 15 fuerisj itis ss P^Hti ss F fueritis nm {corr) fuerimus 3l[m] 16 hominem V

CONIVRATIO CATILINAE [c 20] 3I

toria in manu nobis est, uiget aetas, animus ualet; contraillis annis atque diuitiis omnia consenuerunt. tantum-

modo incepto opus est, cetera res expediet. etenim quis 11mortalium, cui uirile ingenium est, tolerare potest illis

5 diuitias superare, quas profundant in extruendo mari et

montibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad

necessaria deesse? illos binas aut amplius domos conti-

nuare, nobis lareni familiarem nusquam ullum esse? cum 12tabulas, signa, toreumata emunt, noua diruunt, alia ae-

10 dificant, postremo omnibus modis pecuniam trahunt,

uexant, tamen summa lubidine diuitias suas uincere ne-queunt. at nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala 13res, spes multo asperior. denique quid reliqui habemus

praeter miseram animam?

15 Quin igitur expergiscimini? en illa, illa quam saepe op- 14tastis hbertas, praeterea diuitiae, decus, gloria in ocuhs

sita sunt; fortuna omnia ea uictoribus praemia posuit.

res, tempus, pericula, egestas, behi spoha magnifica ma- 15gis quam oratio mea uos hortantur. uel imperatore uel 16

20 mihte me utimini: neque animus neque corpus a uobis

tur et circumfleciituy. iit Sallustius in Catilinario: pro deum atquehominum fidem. Ibd. p 364 Sallustius in Catilinario: pro deum atquehominum fidem, uictoria nobis in manu est.

5. Schol. Hor. ad carm. II /5. 21 'submovere l.' effusionem diuitum

culpat ut Sallustius: qui diuitias suas profuuduut in extruendo mari

et montibus coaequandis.

I uobis V[77P^]Bn nobis rell 2 annis illis n

4 ingenium inest P^N ingenium] est ss e 5 perfundant

B profundunt Te {corr) 6 etiam ad — familiarem inu

mg m2 P 8 uUam N unum n 13 habeamus P[corr) 15 expergescimini 3I-T>I en om V ss P'

illa bis P^P^P^Nsn scmel eras Ke semel om PB [ss) T Imoptatis hberas P [corr) 17 ea omnia De omnia ss

m 19 hortantur VP hortentur [p] rell 20 utiminiA'NH3I^Mlsne utemini V[P]KTD[M]rm[e] aberit a uo-

bis P^e

32 C. SALLVSTI CRISPI

17 aberit. haec ipsa, ut spero, uobiscum una consul agam,

nisi forte me animus fallit, et uos seruire magis quam im-perare parati estis.'

31 Postquam accepere ea homines, quibus mala abunde

omnia erant, sed neque res neque spes bona ulla, tametsi 5ilHs quieta mouere magna merces uidebatur, tamen po-stulauere plerique, ut proponeret, quae condicio belH

foret, quae praemia armis peterent, quid ubique opis

2 aut spei haberent. tum CatiHna poUiceri tabulas nouas,proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, ra- 10

pinas, aha omnia, quae beUum atque lubido uictorum fert;

3 praeterea esse in Hispania citeriore Pisonem, in Maureta-

nia cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consiH sui parti-cipes; petere consulatum C. Antonium, quem sibi colle-gam fore speraret, hominem et famiHarem et oranibus 15necessitudinibus circumuentum; cum eo se consulem ini-

4 tium agendi facturum. ad hoc maledictis increpabat om-

nis bonos, suorum unum quemque nominans laudare;

18. Prisc. III p 304 K. Sallnstins in Catilinario: unum queinquenominans laudare.

I uobis com (cum corr) una P nobiscum (u ss) P^ una uobiscum

n una 5S m exagam P^ 2 «i forte N31^Tnmeanimus me MF me 5S m magis seruire HF

imperare ex parare e parare pro parati 1 4 omnes

KH (homines in mg) homines in quibus Tm 5 nequespes neque res K;- bona ulla ss P bona ss H 6 postu-lare P^P^nme (postulauere corr P^P^me) 8 quae ss B

armis praemia M^Tnmc 9 tunc Pnnouas tabulas F nouas om 1 10 proscriptiones 1 locuplej||

tium (ta eras) K locupletum P^ln 11 aliena omnia [P^JP*uictorum libido pip^p^ libido ss H 12 pos|||soue

P (corr) sittium PP ^{ex satium) BKai^nme sitium P^^lsscitium P* i.f praeterea petere [K]nme adhaec in ras ex prae-

terea T et petere M collegam bis n 15 sperare (batss) m sperabat M*T [corr) 1 et ante familiarem eras T om"yi^Y 16 eo ss K se om P ss B exp D consule

II{m. eras) XKDme consule 7-I 17 increpat KM*nm

CONWRATIO CATILINAE [c 20—22] 33

admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, com-

pluris periculi aut ignominiae, multos uictoriae Sullanae,

quibus ea praedae fuerat. postquam omnium animos 5alacris uidet, cohortatus, ut petitionem suara curae habe-

5 rent, conuentum dimisit. fuere ea tempestate, qui dice- %^rent, Catihnam oratione habita, cum ad ius iurandam po-pularis sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem

uino permixtum in pateris circumtuhsse; inde cum post 2execrationem omnes degustauissent, sicuti in sollemnibus

10 sacris fieri consueuit, aperuisse consihum suum, atque eo

ita fecisse, quo inter se fidi magis forent ahus ahi tanti fa-

cinoris conscii. nonnuhi ficta et haec et multa praeterea 3existumabant ab iis, qui Ciceronis inuidiam, quae postea

orta est, leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui

I Ariis. VII p 4^^ K. 'admonet illius rei', Sal. CatiL: admonebat

alium egestatis, alium cupiditatis suae.

5 sqq. Cf FIqtus II 12.^ additum est pignus coniurationis sanguis

humanus, quem circumlatum pateris bibere: summum nefas, nisi am-plius esset propter quod biberunt. — Lact. Plac. ad Theb. V i§g 'necde more criior' non sacrificium secundmn immolantium ritum factiim est

•— . Sallustius, cum Catilinam parricidium patriae cum coniura-tis sancire monstraret, ait plenum humani sanguinis poculum circum-

tulisse et hinc omnes contra salutem patriae degustasse.

6. Eugraph. ad Phor. I x.j 'amicus sumnius et popularis Geta'

:

popularis tribus modis accipimus — — — 'socius' ut in Sallustio:cum ad iusiurandum popularis sui sceleris adigeret, hoc est socios.

Don. in Phor. I J.j 'popularis' eiusdem condicionis gregisque. Sal-

lustius: popularis sceleris sui.

7. Cf Pompon. Mela II 12 sauciant se qui paciscuntur exemp-

tumque sanguinem ubi permiscuere degustant.

I alium causa egestatis n egestatis alium alium cup. K 2suUanae uictoriae P^F 3 praedae ea fuerat M^T fuerat exfuit P 4 cohortat

|K 5 fuere item ea Fm G oratione

II(ra.eras) P^ 7 adiceret

Q' 9 degustassent m (ui ss) esicut Nai^F sollemnibus] tati ss P^ soUemptalibus (ni

ss) P* 10 fieri solet H (m ras, consueuit ss et eras) Fm (con-sueuit ss) eo dictitare Q' (eo dictum est corr N) eo dicto re

M^m ideo dictas res D eo ita Dietsch [dictitare e glossa superscriptadict= dicunt et ita exortum] li fecisset (t add) K quodinter P* 13 aestimabant f (existi ss T) 14 lenire K

34 C. SALLVSTI CRISPI

poenas dederant. nobis ea res pro inagnitudine parumconperta est.

33 Sed in ea coniuratione fuit O. Curius, natus liaud obscu-

ro loco, flagitiis atque facinoribus coopertus, quem cen-2 sores senatu probri gratia mouerant. huic homini non 5minor uanitas inerat quam audacia: neque reticere quaeaudierat, neque suamet ipse scelera occultare, prorsus

3 neque dicere neque facere quicquam pensi habebat. e-rat ei cum Fuluia, muliere nobiH, stupri uetus consuetudo.cui cum minus gratus esset, quia inopia minus largiri po- 10terat, repente glorians maria montisque polHceri coepit

et minari interdum ferro, ni sibi obnoxia foret, postremo

4 ferocius agitare quam soHtus erat. at Fuluia insolentiaeCuri causa cognita tale periculum rei pubHcae haud oc-cultum habuit, sed sublato auctore de CatiHnae coniura- 15tione quae quoque modo audierat compluribus narrauit.

3. Xon. p 310.^ M. 'faciniis' rursuni scelus. Sallustius in CatilinaeBello: sed in ea coniuratione fuit (juintus Curius, natus haut obscuro

loco, flagitis atque facinoribus coopertus. Idem p 341.it 'locus' genus,

nobilitas, dignitas. — Sallustius in Catilina: natus haut obscuro loco.5. Agroec. VII p iig K. 'gratia' et bonae et malae rei causa: nam sicut

dicimus 'amicitiarum et beneficii gratia ita Sa//MSizMS ; opprobrii gratia.

II. Don. ad Phor. I 2.jg 'modo non montes auri p.' Sallustius: ma-

ria montesque poUiceri coepit. — Eugraph. ad Phor. I 2.^^ 'modo n. m.a. pollicens' quemadmodum dicitur: maria montesque polliceri coepit,

quod significat plurima et ingentia.

12 Gell. VI {VII) ij... atque illud quoqiie praetermittaynus, quod Sal-

lustius in Catilina scribit: minari etiani ferro, ni sibi obnoxia foret.

I parMum (u eras) B 3 in ss K conuentione e4 atque in mg H om y {ss F) s 5 senatu ss P

probi P amauerant P mouerant] a ss P'P*Tm amo-

uerant rell 6 non min1 1 1 1

1

{ras 7 litt.) minor 1 7 audi-

erant P^ (n del) 1 (u eras) sua|||et (m eras) piBP*X sua et P*

(met ss) n sua (met eras et ss) m ipsa KH[T];' 9 no-bili muliere P*3I^T 11 glorians se maria n 12 ac minaripi et ante min. om m ni sibi obn. PBK nisi sibi obn. s nisiobn. P^P-Tlnme ni obn. MF 13 agitare ferocius B quamex que P aut fuluia P^M {corr) insolentia

CONIVRATIO CATILIXAE [c 22—25] 35

Ea res inprimis studia hominum accendit ad consulatum 5mandandum M. TuUio Ciceroni. na aque antea pleraque 6nobilitas inuidia aestuabat, et quasi pollui consulatum

credebant, si eum quamuis egregius homo nouos adeptus

5 foret. sed ubi periculum aduenit, inuidia atque superbia

post fuere. igitur comitiis liabitis consules declarantur 34

M. Tullius et C. Antonius. quod factum primo popularis

coniurationis concusserat. neque tamen Catilinae furor

minuebatur, sed in dies plura agitare: arma per Ita- 2

10 liam locis oportunis parare, pecuniam sua aut amicorum

fide sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quendamportare, qui postea princeps fuit belli faciundi. ea tem- 3pestate plurumos cuiusque generis homines adsciuisse sibi

dicitur, muheres etiam ahquot, quae primo ingentis sump-

15 tus stupro corporis tolerauerant, post ubi aetas tantummo-

do quaestui neque luxuriae modum fecerat, aes ahenumgrande conflauerant. per eas se Catihna credebat posse 4seruitia urbana soUicitare, urbem incendere, uiros earumuel adiungere sibi uel interficere.

20 Sed in iis erat vSempronia, quae multa saepe uirihs au- 35

I. Seru. ad Aen. VIII 506 'mandatqne insignia' xtel 'mandat'

tradit,iit dicimus mandati magistratum. Sallustius: ad consulatum

mandandum M. TuUio Ciceroni.14. Arus. VII p 5/j K. 'tolero illam rem' , Sal. Catil.: quae

primum ingentes sumptus stupro corporis tolerauerat.20. Fronto ed. Nab. p iio {Haiiler Rh. M. 34 p 165} sed in eis

erat Sempronia, quae niulta saepe uirilis audaciae facinora commiserat.

haec mulier genere atque forma, praeterea uiro, liberis satis fortunata

fuit: litteris graecis (et add m2) latinis docta, psallere, saltare elegantius

2 mand1 1 1 1

1

(atum ss) 1 nam (que ss) P^ 3 inuidianiP^P^B {corr) n aestimabat A' {corr B) n et ante quasi

om me 4 si ||||||||eum (consulem eras) K nouus homoP^^IF 5 atque ss B inuidiam atque superbiam post-posuere s 7 plures M^T (corr) m {exp et populares ss) ss T>

10 parare e.i:-rere P suam aut XKM^TMme (m erasM^Mme) II quendam om 1 13 plures K 15 to-leuerant (ra ss) B 19 sibi ss e uer pro uel P20 uiris n

36 C. SALLVSTI CRISPI

2 daciae facinora conniiserat. haec mulier genere atque

forma, praeterea uiro atque liberis satis fortunata fuit,

litteris Graecis, Latinis docta, psallere [et] saltare elegan-

tius quam necesse est probae, multa alia, quae instrumen-

3 ta luxuriae sunt. sed ei cariora semper omnia quani de- 5cus atque pudicitia fuit; pecuniae an famae minus parce-

ret, haud facile discerneres; lubido sic accensa, ut saepius

4 peteret uiros quam peteretur. sed ea saepe antehac fidem

quam necesse probae, multa alia quae instrumeiita luxuriae sunt. sed

ei cariora omnia quam decus. . . .1. Prisc. III p 286 K. illi 'ykvec nodano^^ Kac 'yivoc' — Sallu-

stius in Catilinario: haec mulier genere atque forma, praeterea uiro

atque liberis satis fortunata fuit.

2. Arus. VII p 473 K. 'fortumatus illa re' , Stil. {Catil^: uiro, liberis

satis fortunata fuit. — Eugraph. ad Andr. I i.^^ 'laudare fortunasmeas' ubique fortunae attribuitur, quod boni filii sunt, ut et Sallustius:

praeterea uiro, liberis satis fortunata.

3. Arus. VII p 464 K. 'docttis illa };e' , Sal. CatiL: litteris graecis

et latinis docta.

Macrob. Sat. III 14.^ quid enim ait Sallustius: psallere, saltare ele-

gantius quam necesse est probae? adeo et ipse Semproniam reprehendit,

non quod saltare sed quod optime scierit. — Seru. ad Aen. IV 62 'spatia-tur ad aras' matronae enim sacrificaturae circa aras faculas tenentes

ferebantur, quod