5 februari 2014

Door Bert Bruggink

Visie 2014

Crisis op crisis

wanneer houdt het op?

Bert Bruggink

Chief Financial and Risk Officer

Rabobank

Grote veranderingen in 2008…

3

Agenda

• Kredietcrisis

• Financiële crisis

• Economische crisis

• Landencrisis

• Toezicht- en regelgevingscrisis

• Pensioencrisis

• Voedselcrisis

• Bezuinigingscrisis?

• Economische Visie4

KredietcrisisGoedkoop krediet, dure huizen

• Lage rente 2002-2004

- Weinig wanbetaling

- Speurtocht rendement

- Rommelhypotheken

- Speculatie

- Stijgende huizenprijzen

• Rentes omhoog 2004-2006…

- Luchtbel geknapt

- Betalingsproblemen subprime

- ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop

• Sinds 2012 herstel vanuit zeer diep dal

5

KredietcrisisSecuritisatie: tweedehands leningen

• Gebundelde pakketten leningen in aparte

BV’s (conduits, SPV, SIV, …)

• Risicomandjes met credit ratings

• Laagste mandje eerst geraakt

• Liquiditeitsrisico

• Banken als sponsoren

• $2500mrd uitgegeven in 2006

• $1900mrd in entiteiten

• Waarvan ¼ subprime

• Originate-to-distribute:

Einde business model

6

Financiële crisisVan marktimplosies naar afboekingen

• Betalingsproblemen subprime

• ABCP-beleggers lopen weg

• Liquiditeitsnood speciale vehikels

• Spanning interbancaire geldmarkt

• Onzekerheid en wantrouwen

• Besmetting op financiële markten

• Wat is de prijs?

• Enorme afboekingen ($1000 miljard)

• Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)

• Schaars kapitaal selectiever ingezet3,5

31,9

32,8

42,2

45,3

49,2

53,1

55,9

69,6

101,9

112,2

0 20 40 60 80 100 120

Rabobank

Royal Bank of Scotland

Wells Fargo

HSBC

Washington Mutual

JPMorgan Chase

UBS

Merrill Lynch

Bank of America

Wachovia

Citigroup

$ mrd

Top-10 verliezen en afboekingen banken

Financiële crisisEind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties

AIG aan de rand van de afgrond

0

10

20

30

40

50

60

70

80

okt dec feb apr jun aug

• Grote zakenbanken:

Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril

Lynch fuseert, Morgan Stanley en

Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken

� Einde business model

• IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki

(IceSave), Kaupthing

• VS: $700mrd reddingsfonds

• Europa: > €1000mrd garanties;

€190- €230mrd injecties

• Nederland: nationalisatie Fortis/ABN;

€20mrd ‘stroppenpot’ voor

kapitaalinjecties; €200mrd

garantieregeling bancaire leningen

Fortis

0

5

10

15

20

25

30

mei aug nov feb mei aug

(in e

uro

)

8

Financiële crisisAlle registers open

• Liquiditeits-Tsunami centrale banken

• Staatskapitaal naar banken

• Nationalisaties

• Opkoopregelingen

• Garantieregelingen

• Verstandige aanpassing boekhoudregels

9

Financiële crisisStabilisatie tot nu toe telkens tijdelijk

• Medio 2009 – medio 2011:

stabilisatie en herstel

• Risicopremies in veel markten

weer naar beneden

• (Gedeeltelijk) beursherstel

• Maar: voornamelijk gedreven

door extreem ruim monetair

beleid

• Veel (nieuwe) onzekerheden

waaronder eurocrisis, traag

herstel, ‘tapering’ impact op

opkomende markten

-0,5

0,5

1,5

2,5

3,5

4,5

-0,5

0,5

1,5

2,5

3,5

4,5

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

AAA AA A BBB

renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties

Eurozone %-punt%-punt

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

600700800900

1000110012001300140015001600170018001900

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

S&P 500 (l) AEX (r)

Beursstabilisatie

Economische crisisNa de Grote Recessie van 2009 …

11

Economische crisis… het Langzame Herstel

12

Economische crisisMate van herstel zeer ongelijk verdeeld

80

100

120

140

160

180

200

220

80

100

120

140

160

180

200

220

00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13Opkomende wereld Wereld Ontwikkelde wereld

Industriële productie, index, 2000=100en exponentiële trendlijn voor 1991-heden

indexindex

– Opkomende markten blijven belangrijkste groeimotor. Zij blijven

echter voorzichtig met groeistimulering

– In westerse wereld moet het herstel vooral komen van de VS en in

mindere mate het VK

– Japan stimuleert korte termijn via ‘Abenomics’, maar lange

termijn afhankelijk van structurele hervormingen

– Groei eurozone broos en ongelijk verdeeld. Periferie nog altijd

gebukt onder bezuinigingen en private schuldafbouw

Economische crisisMondiaal herstel trekt langzaam aan

Economische crisisHerstel op verschillende snelheden

15

0

50

100

150

200

250

0

50

100

150

200

250

2007 2013 (IMF raming)

%-BBP %-BBP

Bruto staatsschuld

LandencrisisFors opgelopen staatsschulden

16

NED

LandencrisisGeloofwaardigheidtekort & -overschot

0

3

6

9

12

15

18

21

24

0

3

6

9

12

15

18

21

24

2009 2010 2011 2012 2013 2014

Nederland Ierland Portugal Italië Spanje

%-punten Rente op 5 jaars staatsobligaties %-punten

LandencrisisHoe is de domino te stoppen?

18

LandencrisisZorgelijke ‘State of the Union’

LandencrisisInmiddels wel echt herstel VS huizenmarkt

20

0

3

6

9

12

15

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Huizenprijzen (l) Nieuw (r) Bestaand (r)

% j-o-j Woningen te koop(verkoopmaanden)

PensioencrisisBezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk

21

• Gaat de rente (snel) weer omhoog?

• Mag met beursherstel worden gerekend?

• Hoeveel ouder gaan we nog worden?

• Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk

• Verhoging pensioenleeftijd eveneens

• Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis +

variabel)

• Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden

PensioencrisisRente is vaker lang laag geweest

22

0

20

40

60

80

100

120

0

20

40

60

80

100

120

Nederl

and

Ooste

nrijk

Ierland

Spanje

Italië

VK

Denem

ark

en

Duitsla

nd

Zw

itserl

and

Noorw

egen

Fra

nkrijk

Griekenla

nd

Luxem

burg

Belg

ië

Port

ugal

Fin

land

Zw

eden

% %Netto inkomensvervanging (%) door pensioen

t.o.v. gemiddeld inkomen

PensioencrisisInt’l perspectief: dure toezeggingen

23

0

20

40

60

80

100

120

0

20

40

60

80

100

120

Ooste

nrijk

Spanje

Italië

Fra

nkrijk

Griekenla

nd

Luxem

burg

Port

ugal

Fin

land

Duitsla

nd

Noorw

egen

Belg

ië

Zw

itserl

and

VK

Ierland

Zw

eden

Nederl

and

Denem

ark

en

Vrijwillig privaat Verplicht privaat Publiek

Netto inkomensvervanging door pensioen

naar type pensioenvoorziening% %

PensioencrisisInt’l perspectief: veelal staats-”gedekt”

24

0

20

40

60

80

100

120

140

0

20

40

60

80

100

120

140

NL

IS CH

GB

AU FI

US

CA

DK IE JP NZ

SE

ES

PT

NO

DE

AT IT BE

LU

FR

GR

% BBP % BBPActiva pensioenfondsen

% BBP (2011)

PensioencrisisWie veel heeft, kan veel verliezen

25

VoedselcrisisVoedselprijzen stevig omlaag

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Sojabonen Tarwe Mais Rijst

Voedselprijzen, ontwikkeling in USD, index 2005=100

VoedselcrisisVoedsel voor olie

27

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0

50

100

150

200

250

300

350

400

99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Graangewassen & oliezaden (l) Ruwe Noordzeeolie (r)

$$

VoedselcrisisVoedsel en vrede

28

“Food is the very basis of all reconstruction: hunger and insecurity

are the worst enemies of peace”

George Marshall (1880 - 1959)

Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard,June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan

VoedselcrisisOnrust Midden-Oosten / Arabische Liga

aandeel voedselbestedingen in beschikbaar inkomen

(Nederland: 13,3%)

35%

24%

41%

63%

37%

36%

60%

20%

53%

30%34%

VoedselcrisisNiet zomaar opgelost

Vraag blijft sterk groeien

• Opkomende markten

• Verstedelijking,

welvaartsgroei &

dieetvoorkeuren

• Speculatie &

monetair beleid

Aanbodgroei is uitdaging

• Landbouwgrond schaars

• Watervoorziening

• Biobrandstoffen

• Lage voorraden &

weersinvloeden �

volatiele markt

30

Crisis op crisisWanneer houdt het op?

• Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk

Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.

• Lagere economische groei dan in het verleden

Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis

• Alsnog handelsbarrières opgeworpenPijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische

maatregelen niet uit te sluiten. Currency wars.

• Nieuwe euro-spanningen of Japan-crisis

31

Crisis op crisisFoutenmarge is flinterdun

• Voor overheden in het algemeen

Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises

• Voor Europese leiders in het bijzonder

‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie

• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarktVerliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op

arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.

• Voor politici en toezichthoudersExtra regels en heffingen voor financiële sector vanuit

genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant

Economische VisieWankel perspectief

33

Economische VisieAzië wordt steeds bepalender

34

Economische Visie‘Tapering’ zal rentes verder omhoog duwen

35

0

1

2

3

4

5

6

7

0

1

2

3

4

5

6

7

07 08 09 10 11 12 13 14

VS Eurozone

% %10-jaars staatsrentes

Economische VisieEffecten op kwetsbare opkomende markten

36

4,9

5,1

5,3

5,5

5,7

5,9

6,1

6,3

6,5

88

90

92

94

96

98

100

102

104

Wisselkoers vs USD (l) Aandelenmarkt (l)Staatsrente (10j, r)

Index2013=100

%

BBP (PPP) gewogen gemiddelde:

BR, CL, CN, CZ, HU, IL, IN, KR, MX, MY, PH, PO, RU, TH, TR, ZA.

Bernanke's aankondiging

Financiële condities opkomende markten

Economische VisieEurozone: asymmetrische herbalancering

37

-3

-2

-1

0

1

2

3

-3

-2

-1

0

1

2

3

96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

DE NL BeLuFnAt IT FR

ES EL PT IE SlSkMtCy

% eurozone-BBP % eurozone-BBP

Samenstelling van de lopende rekening

van de betalingsbalans van de

eurozone, vierkwartaalsgemiddelde

Economische VisieEurozone: kredietverlening blijft krimpen

38

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

3m/3m (r) j-o-j (l)

% %Eurozone kredietverlening aan private sector, MFI's exclusief

eurosysteem, seizoensgecorrigeerd

Economische VisieInstitutionele vormgeving nog niet volmaakt

39

• Aanscherping van de begrotingsdiscipline– Stabiliteits- en Groeipact: minder politieke invloed

– Fiscal Compact: structureel begrotingsevenwicht in

grondwet vastleggen

• Toevoeging van economische beleidscoördinatie– Europees semester : advisering budgettair en economisch

beleid

– Procedure voor macro-economische onevenwichtigheden

• Bouwen aan de bankenunie– Strikter voor ‘nationale kampioenen’

– Resolutiemechanisme + fonds: breekt het de link?

Economische VisieNederland: midden in ‘lange stagnatie’

40

85

90

95

100

105

110

115

120

125

85

90

95

100

105

110

115

120

125

-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1930=100 2008=100 1980=100

index indexIndex waarbij t=0 is hoogtepunt reëleeconomische activiteit voor recessie

recessie jaren tachtig

Grote DepressieLange stagnatie

Economische VisieNederland: belangrijkste handelspartners

41

0

2

4

6

8

10

12

14

16

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Toegevoegde waarde

%% Aandeel in de export van Nederlandse toegevoegde waarde

Economische VisieConsumptie zwak ondanks netto vermogen

42

0

20

40

60

80

100

120

140

0

20

40

60

80

100

120

140

NL DK GB IE US NO PT ES LU BE DE FI FR GR AT IT

bruto huishoudschuld pensioenvermogen tweede pijler

%-BBP %-BBPPensioenvermogen en huishoudschuld, 2011

Economische VisieSchuldafbouw nog niet begonnen

43

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

Nederland Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten

% BBP % BBPSchuld van huishoudens

als percentage van BBP

Economische VisieWoningmarkt: begin van broos herstel

44

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Prijsontwikkeling Transacties

x 1000

PBK index, seizoensgecorrigeerd,

verandering van 3-maands gemiddeld t.o.v de vorige 3 maanden

Aantal transacties, seizoensgecorrigeerd

12-maands gemiddelde%

Bekijk morgen de presentatie op www.kennisvloer.nl