Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY...Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice...

Preview:

Citation preview

1

TARKASANGRAHADIPIKA

(Under the Project of Content Generation with a view to develop

E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.)

Chief Director

Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY

Vice Chancellor

Director

Prof. Ch. L. N. SARMA

Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus

National Co-ordinator

Dr. R.G.MURALI KRISHNA

(RSKS, New Delhi)

Co-ordinator

Dr. R. BALAMURUGAN

Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus

Asst. Co-ordinators

Dr. N. R. SREEDHARAN

Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN

RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN

(DEEMED UNIVERSITY)

Guruvayoor Campus, Puranattukara

2

तरक सगरह:। भारतसरकरारसय योजना (Content Generation with a view to develop

E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)

परधानननरदशर:

आचायक परमशररनारायणशासरी

रलपनतिः

ननरदशर:

आचायक चलला.लकषमीनारायणशमाक पराचायक:, गररायर पररसर:

राषटरियसयोजरिः

डा. रा.गायरीमरलीररणिः पररयोजनाधधरारी

राषटरिय ससरत ससथानम, नररदहली

परधानसयोजरिः

डा. आर. बालमरगन

पररसरनवयनयायवरभागाधयकष:, गररायर पररसर:

उपसयोजरौ

डा. एन.आर.शरीधरन

डा. ओ. आर. वरजयराघरन

राषटरिय ससरत ससथानम, (माननत वरशरवरदयालयिः) गररायर पररसरिः परनाटटररा।

3

अथ

रदीवपरया सहहत:।

तरक सगरह:। ननधाय हहरद वरशरश वरधाय गररनरदनम।

बालाना सखबोधाय करियत तरक सगरह:।।

तरक सगरहरदीवपरा

वरशरशरर सामबमनति परणणपतय धगरा गरम ।

टीरा शशशहहता रर तरक सगरहरदीवपराम ।।

(त.रदी.) चिकीरषितसय गरनथसय निरविघिपरिसमापतयथ शिषटािािािशमतशरनतबोचितकतिवयताक-

शमषटदवतािमसकािलकषण मङगल शिषयशिकषाथ निबधिशचिकीरषित गरनथादौ परनतजािीत - ननधायनत।

िि मङगलसय समाशपततसाििव िाशसत। मङगल कतऽरप कादमबयािदौ निरविघिपरिसमापतय-

दिििात। मङगलाभावऽरप ककिणावलयादौ समाशपततदिििात । अनवयवयनतिकवयशभिािाददनत िनि।

कादमबयािदौ रवघिबाहलयासमापतयभाव:। ककिणावलयादौ त गरनथाद बदहिव मङगल कतमतो ि

वयशभिाि:।

िि मङगलसय कतिवयव कक परमाणशमनत िनि । शिषटािािािशमतशरतिव परमाणवात।

"समाषटततरामो मङगलमाचरत'' इनत शरत:। तथादह - मङगल वदबोचितकतिवयताकमलौकककारवगीत-

शिषटािािरवषयवाददिािददवत। भोजिादौ वयशभिािवािणायालौकककनत। िातरिशरादिादौ

वयशभिािवािणाया-रवगीतनत। शिषटपद सपषटाथिम। "न रयाकषटननरफल रमक'' इनत जलताडिादिरप

निरषदिवाददनत।।

4

तरकयिनत परनतपादयनत इनत तराकिः दरवयाददसपततपदाथािसतषा सगरह: सकषपण सवरपकथि

कियत इयथि:। कसम परयोजिाययत आह - सखबोधायनत। सखिािायासि बोि: पदाथिजञाि तसमा

इयथि:।। िि बहष तकि गरनथष सस ककमथिमपविगरनथ: कियत इयत आह - बालानाशमनत।

तषामनतरवसततवाद बालािा बोिो ि जायत इयथि:। गरहणिािणपटबािल:। ि त सतिनिय:। कक

कवा कियत इयत आह - ननधायनत। वरशरश जगशनियनताि शिव हहरद ननधाय नितिा

सथापनयवा, सविदा तदधयािपिो भवयथि:। गरणा रवदयागरणा रनरदन िमसकाि वरधाय

कवयथि:।।

(त.स.) दरवयगणरमकसामानयवरशषसमरायाभारा: सतत परदाथाक:।

(त.रदी.) पदाथािशनवभजत - दरवयनत। पदसयाथि: पदाथि इनत वयपततयाशभियव

पदाथिसामानयलकषण लभयत।।

िनवि रवभागादव सपततव शसदि सपततगरहण वयथिशमनत िनि।

अचिकसखयावयवचछदाथि वात। िनवनतरिरकत: पदाथि: परशमतो वा ि वा। िादय:, परशमतसय

निषिायोगात। िानय:, परनतयोचगपरशमनत रविा निषिािपपततरिनत िनि। पदाथि व

दरवयाददसपततानयतमववयापतयशमनत वयवचछदाथि वात। िि सपततानयतमव सपततशभनिशभनिवशमनत

वरकतवयम। एव ि सपततशभनिसयापरशसदधया कथ सपततानयतमववयाशपततनिचिय इनत िनि।

दरवयाददसपततानयतमव िाम दरवयाददभदसपततकाभाव-वततवम। अतो दोषरविहात। एवमगरऽरप

दरषटवयम।

(त.स.) तर दरवयाणण पधथवयततजोरायराराशरालहरदगातममनाशस नरर।

(त.रदी.) दरवय रवभजत - तरनत। ति दरवयाददमधय दरवयाणण िववयनवय:।। कानि तािीयत

आह - पधथरीनत।।

िि तमसो दिमदरवयसय रवदयमािवाकथ िवव दरवयाणीनत? तथादह - िील तमचिलतीय-

बाचितपरतीनतबलानिीलरपािाितया कियािाितया ि तमसो दरवयव तावशसदिम। ति तमसो

5

िाकािाददपञिकऽनतभािवो रपवततवात। अत एव ि वायौ, सपिािभावात सदागनतमततवाभावाचि। िारप

तजशस, भासविरपाभावादषणसपिािभावाचि। िारप जल, िीतसपिािभावानिीलरपवततवाचि। िारप

पचथवया, गनिाभावासपिििदहतवाचि। तसमाततमो दिमदरवयशमनत िनि। तमससतजोऽभावरपवात।

तथादह - तमो ि ररपदरवयमालोकासहकतिकषगराहयवात, आलोकाभाववत। ररपदरवयिाकषष-

परमायामालोकसय कािणवात। तसमापरौढपरकािकतज:सामानयाभावसतम:। ति िील तमचिलतीनत

परययो भरम:। अतो िव दरवयाणीनत शसदिम।

दरवयवजानतमततव गणवततव वा दरवयसामानयलकषणम। लकषयकदिावरततवमवयाशपतत:, यथा गो:

करपलवम। अलकषय लकषणसय वतििमनतवयाशपतत:, यथा गो: िङचगवम। लकषयमािावरततवमसमभव:,

यथा गोिकिफवततवम।। एतददषणियिदहतिमो लकषणम। स एवासािािणिमि इयचयत।

लकषयतावचछदकसमनियतवमसािािणवम। वयावतिकसयव लकषणव वयावततावशभियवादौ

िानतवयाशपततितसतदवािणाय तदशभनिव िमिरविषण दयम। वयवहािसयारप लकषणपरयोजिव तनि

दयम। वयावततिरप वयवहािसाििवात।।

िि गणवततव ि दरवयसामानयलकषणम, आदयकषणावशचछनिघट उपनिरविषटघट िावयापततरिनत

िनि। गणसमािाचिकिणसतताशभनिजानतमततवसय रववकषकषतवात।। िनववमपतयक रप िसापथचगनत

वयवहािादरपादावनतवयाशपततरिनत िनि। एकाथिसमवायादव तादिवयवहािोपपततौ गण गणािङगीकािात।।

(त.स.) रपरसगनधसपशकसखयापररमाणपथकततरसयोगवरभागपरतरापरतरगरतरदररतरसनहशबरदबदधधसख-

रद:खचछादरषपरयतनधमाकधमकससराराशचतवरिशनतगकणा:।

(त.रदी.) गण रवभजत - रपनत। दरवयकमिशभनिव सनत सामानयवानगण:। गणवजानतमानवा।। िि

लघवमद वकदििवादीिा रवदयमािवाकथ ितरविनतगिणा इनत िनि। लघवसय

गरवाभावरपवात। मद वकदििवयोिवयवसयोगरविषरपवात।।

(त.स.) उतकषपणापकषपणारञचनपरसारणगमनानन पञच रमाकणण।

6

(त.रदी.) कमि रवभजत - उतकषपणनत। सयोगशभनिव सनत सयोगासमवानयकािण कमि।

कमि वजानतमदवा। भरमणादीिामरप गमिऽनतभािवात ि पञिवरविोि:।।

(त.स.) परमपर चनत दवरवरध सामानयम।

(त.रदी.) सामानय रवभजत - परशमनत। पिमचिकदिवरतत। अपि नयिदिवरतत। सामानयाददितषटय

जानतिािशसत।।

(त.स.) ननतयदरवयरततयो वरशषासतरननता एर।

(त.रदी.) रविष रवभजत - ननतयनत। पचथवयाददितषटयपिमाणव: आकािाददपञिक ि

नियदरवयाणण।।

(त.स.) समरायसतरर एर।

(त.रदी.) समवायसय भदो िासतीयाह - समरायनत।।

(त.स.) अभारशचतवरकध:। परागभार: परधरसाभारोऽतयनताभारोऽनयोनयाभारशचनत।

(त.रदी.) अभाव रवभजत – परागभार इनत।।

(त.स.) तर गनधरती पधथरी।। सा दवरवरधा, ननतयाननतया चनत। ननतया परमाणरपा। अननतया

रायकरपा। पनषटसरवरधा शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमसमरदारदीनाम। इषटनदरय गनधगराहर घराण

नासागररनतक। वरषयो मतपाषाणाहरद:।

(त.रदी.) तिोददििमािसािात परथम पचथवया लकषणमाह – तरनत।। िामिा पदाथिसकीतििमददि:।

उददििम ि सवििचछव नियाशमका ।

िि सिभयसिभयवयवािबि दरवय पिसपिरविोिि गनिािपादादवयाशपतत:। ि ि ति

गनिपरतीयिपपरततरिनत वाचयम। अवयवगनिसयव ति परतीनतसभवि चििगनिािङगीकािात। कक

7

िोपनिरविषटघटादाववयाशपततरिनत िनि। गनिसमािाचिकिणदरवयवापिजानतमततवसय रववकषकषत-

वात। िि जलादावरप गनिपरतीतिनतवयाशपततरिनत िनि। अनवयवयनतिकाभया पचथवीगनिसयव ति

भािाङगीकािात। िि कालसय सवाििाितया सवषा लकषणािा कालऽनतवयाशपततरिनत िनि।

सवाििाितापरयोजकशभनिसबनिि लकषणवसय रववकषकषतवात।।

पचथवी रवभजत - सा दवरवरधनत। नियव धवसापरनतयोचगवम। अनियव धवसपरनतयो-

चगवम।। परकािानतिण रवभजत - पनररनत। आमिो भोगायति ििीिम। यदवशचछनिामनि भोगो

जायत तदभोगायतिम। सखद:खानयतिसाकषाकािो भोग:। िबदतिोदभतरविषगणािाशरयव सनत

जञािकािणमि:सयोगाशरयवशमशनदरयवम। ििीिशनदरयशभनिो रवषय:। एव ि गनिवचछिीि पाचथिव-

ििीिम, गनिवददशनदरय पाचथिवशनदरयम, गनिवाशनवषय: पाचथिवरवषय इनत तततललकषण बोधयम।।

पाचथिवििीि दिियनत - शरीरशमनत।। इशनदरय दिियनत - इषटनदरयशमनत।। गनिगराहकशमनत परयोजिम।

घराणशमनत सजञा। िासागरयाशरयोशरकत:। एवमततिि जञयम।। पाचथिवरवषय दिियनत - मतपाषाणारदीनत।

(त.स.) शीतसपशकरतय आप:। ताशच दवरवरधा:। ननतया अननतयाशचनत। ननतया: परमाणरपा:।

अननतया: रायकरपा:। पनषटसरवरधा: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर ररणलोर। इषटनदरय रसगराहर रसन

षटजहरागररनतक। वरषय: सररतसमदराहरद:।

(त.रदी.) अपा लकषणमाह - शीतनत। उपनिरविषटजलऽवयाशपततवािणाय िीतसपििसमािाचिकिण-

दरवयवापिजानतमततव रववकषकषतम।। िीत शिलातलशमयादौ जलसबनिादव िीतसपििभािशमनत

िानतवयाशपतत:। अनयसव पवििीया वयाखययम।।

(त.स.) उरणसपशकरततज:। तददवरवरधम। ननतयमननतय चनत। ननतय परमाणरपम। अननतय

रायकरपम। पनषटसरवरधम। शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीरमाहरदतयलोर परशसदधम। इषटनदरय रपगराहर

चकष: ररणतारागररनतक। वरषयशचतवरकध:। भौमहरदवयौरदयाकररजभरदात। भौम रहनयाहरद। अबबनधन हरदवय

वरदयरदाहरद। भकततसय पररणामहतरौरदयकम। आररज सरणाकहरद।

8

(त.रदी.) तजसो लकषणमाह - उरणसपशकरहरदनत। उषण जलशमनत परतीतसतज:सयोगािरविानय-

वानिानतवयाशपतत:।। रवषय रवभजत - भौमनत। िि सवण पाचथिव पीतवात, गरवात हरिदरावददनत

िनि।। अयनतािलसयोग सनत घतादौ दरवविािदिििि, जलमधयसथघत तनिािादिििि ि

असनत परनतबनिक पाचथिवदरवविािाचगरसयोगयो: कायिकािणभावाविािणात सवणिसयायनतािलसयोग

सयिशचछदयमािदरववाचिकिणवि पाचथिववािपपतत:, पीतदरवयदरवविािपरनतबनिकतया

दरवदरवयानतिशसदिौ िशमरततकदरववाचिकिणतया जलवािपपतत: रपवततया वायवाददषविनतभािवात

तजसवशसदचि:। तसयोषणसपििभासविरपयोरपषटमभकपाचथिवरपसपिािभया परनतबनिादिपलशबि:।

तसमासवण तजसशमनत शसदिम।

(त.स.) रपरहहतसपशकरानराय:। स दवरवरधो ननतयोऽननतयशचनत। ननतय: परमाणरप:। अननतय:

रायकरप:। पनषटसरवरध: शरीरषटनदरयवरषयभरदात। शरीर रायलोर। इषटनदरय सपशकगराहर

तरकतसरकशरीररनतक। वरषयो रकषाहरदरमपनहत: राय:। शरीरानत:सचारी राय: पराण:। स

चरोऽतयपाधधभरदातपराणापानाहरदसजा लभत।

(त.रदी.) वाय लकषयनत - रपरहहतनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सपििवानिनत।

पचथवयादावनतवयाशपततवािणाय रपिदहत इनत।।

पराणसय किानतभािव इयत आह - शरीरनत। एक एव पराण: सथािभदापराणापािाददिबदः

वयवदियत इयथि:।

सपिाििमयो वाय:। तथादह योऽय वायौ वानत सयिषणािीतसपिि उपलभयत स रकवचिदाचशरतो

गणवादरपवत। ि िासय आशरय: पचथवी। उदभतसपििवपाचथिवसयोदभतरपवततवनियमात। ि

जलतजसी, अिषणािीतसपििवततवात। ि रवभितषटय, सवििोपलशबिपरसङगात। ि मि:,

पिमाणसपििसयातीशनदरयवात। तसमादय: परतीयमािसपिािशरय: स वाय:।

िि वाय: परयकष:। परयकषसपिािशरयवाद घटवददनत िनि। उदभतरपवततवसयोपाचिवात। यि

दरवयव सनत बदहरिशनदरयजनयपरयकषव तिोदभतरपवततवशमनत साधयवयापकवम। यि

9

परयकषसपिािशरयव ति उदभतरपववनिासतीनत पकष साििावयापकवम। ि िव

तपततवारिसथतजसोऽपतयपरयकषवापरतत:, इषटवात। तसमादरपिदहतवादवायिपरयकष:।।

इदािी कायिरपपचथवयाददितषटयसयोपरततरविाििम: कथयत। ईचविसय चिकीषािविापिमाणष

किया जायत। तत: पिमाणदवयसयोग सनत दवयणकमपदयत। तरिशभिव

दवयणकसयणकमपदयत। एव ितिणकाददिमण महती पचथवी, महय आप:, महततज:,

महानवायरपदयत। एवमपनिसय कायिदरवयसय सशजहीषािविाशियया पिमाणदवयरवभाग

दवयणकिाि: इयव पचथवयाददिाि:। असमवानयकािणिािाददवयणकिाि:।

समवानयकािणिािायणकिाि इनत सपररदाय:। सवििासमवानयकािणिािात दरवयिाि इनत

नरीना:।।

कक पि: पिमाणसदभाव परमाणम? उचयत-जालसयिमिीचिसथ सवित: सकषमतम

यददरवयमपलभयत तसावयवम िाकषषदरवयवात घटवत। यणकावयवोऽरप सावयवो

महदािमभकवात कपालवत। यो दवयणकावयव: स एव पिमाण:। स ि निय:। तसयारप

कायि वऽिवसथापरसङगात। सशषटपरलयसदभाव "धाता यथापरकमरलपयत'' इयाददशरनतिव परमाणम।

सविकायिदरवयधवसोऽवानतिपरलय:। सविभावकायिधवसो महापरलय इनत रववकात।।

(त.स.) शबरदगणरमाराशम। तचचर वरभ ननतय च।

(त.रदी.) आकाि लकषयनत - शबरदगणरशमनत।। िनवाकािमरप पचथवयाददवनिािा कक, ियाह -

तचचरशमनत। भद परमाणाभावाददयथि:।। एकवादव सविि िबदोपलबिरविभवमङगीकतिवयशमयाह -

वरषटवरनत। सविमतिदरवयसयोचगव रवभवम। मति व परिशचछनिपरिमाणवततव कियावततव वा।।

रवभवादवामवशनियशमयाह - ननतय चनत ।।

(त.स.) अतीताहरदवयरहारहत: राल: । स चरो वरभननकतयशच।

(त.रदी.) काल लकषयनत - अतीतनत। सवाििाि: काल: सविकायिनिशमततकािणम।।

10

(त.स.) पराचयाहरदवयरहारहतहरदकर। सा चरा वरवरी ननतया च।

(त.रदी.) ददिो लकषणमाह - पराचीनत। ददगरप कायिमाि निशमततकािणम।।

(त.स.) जानाधधररणमातमा। स दवरवरध:, जीरातमा परमातमा चनत। तरशरर: सरकज: परमातमर

एर। जीरसत परनतशरीर शभननो वरभननकतयशच।

(त.रदी.) आमिो लकषणमाह - जाननत।। आमाि रवभजत - स दवरवरध इनत।। पिमामिो

लकषणाह - तरनत। नियजञािाचिकिणवमीचविवम।।

िनवीचविसय सदभाव कक परमाणम। ि तावपरयकषम। तदचि बाहयमानति वा। िादय:,

अररपदरवयवात। िानय:, आमसखदःखाददवयनतरिरकतवात। िापतयिमाि, शलङगाभावात इनत िनि।

अङकिाददक सकतिक कायि वात घटवददयिमािसय परमाणवात। उपादािगोििापिोकषजञाि-

चिकीषािकनतमततव कति वम। उपादाि समवानयकािणम। सकलपिमाणवाददसकषमदशिि वात सविजञवम।

"य: सरकज: स सरकवरत'' इयागमोऽरप ति परमाणम।।

जीवसय लकषणमाह - जीर इनत। सखादयाशरयव जीवलकषणम।।

िि "मिषयोऽह बराहमणोऽहम'' इयादौ सवििाहपरयय ििीिसयव रवषयवाचछिीिमवामनत

िनि। ििीिसय आमव किपादाददिाि सनत ििीििािादामिोऽरप िािपरसङगात।

िापीशनदरयाणामामवम। "योऽह घटमदराकष सोऽहशमरदानी सपशाशम'' इयिसिािाभावपरसङगात।

अनयािभतऽथऽनयसयािसिािायोगात। तसमाददहशनदरयवयनतरिरकतो जीव:। सखद:खाददवचियापरनत-

ििीि शभनि:। स ि ि पिमाण:। सविििीिवयारपसखादयिपलशबिपरसङगात। ि मधयमपरिमाणवाि।

तथा सयनियवपरसङगि कतहािाकताभयागमपरसङगात। तसमाशनियो रवभजीव:।

(त.स.) सखरद:खादयपलषटबधसाधनशमषटनदरय मन:। तचच परतयातमननयततरारदननत परमाणरप ननतय

च।

(त.रदी.) मिसो लकषणमाह - सखनत। सपिििदहतव सनत कियावततव मिसो लकषणम।। तदरवभजत -

तचचनत। एककसयामि एकक मि इयामिामिकवानमिसोऽपतयिकवशमयथि:।।

परमाणरपशमनत। मधयमपरिमाणवततवऽनियवपरसङगाददयथि:।।

11

िि मिो रवभ सपिििदहतव सनत दरवयवादाकािवददनत िनि। मिसो रवभव आममि:-

सयोगसयासमवानयकािणसयाभावाजजजञािािपरततपरसङगात। ि ि रवभदवयसयोगोऽशसवनत वाचयम।

तसयोगसय नियवि सषपतयभावपरसङगात। पिीतदवयनतरिरकतसथल आममि:सयोगसय सविदा

रवदयमािवात। अणव त यदा मि: पिीतत पररविनत तदा सषशपतत:, यदा नि:सिनत तदा

जञािोपरततरियणवशसदचि:।।

(त.स.) चकषमाकरगराहयो गणो रपम। तचच शकतलनीलपीतरकततहररतरवपशधचरभरदात सततवरधम।

पधथरीजलतजोरवतत। तर पधथवया सततवरधम। अभासररशकतल जल। भासररशकतल तजशस।

(त.रदी.) रप लकषयनत - चकषररनत। सखयादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम। रपवऽनतवयाशपततवािणाय

गणपदम।

िनववयापतयवरततिीलाददसमदाय एव चििरपशमनत िनि। रपसय वयापतयवरततवनियमात।। िि

चििपटऽवयवरपसयव परतीनतरिनत िनि। रपिदहतवि पटसयापरयकषवपरसङगात। ि ि

रपवसमवतव परयकषवपरयोजकम गौिवात। तसमापटसय परयकषवािपपततया चििरपशसदचि:।।

रपसयाशरयमाह - पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - तरनत।।

(त.स.) रसनगराहयो गणो रस:। स च मधरामललरणरटरषायनतकततभरदातषडवरध: पधथरीजलरवतत:।

पधथवया षडवरध:। जल मधर एर।

(त.रदी.) िस लकषयनत - रसननत। िसवऽनतवयाशपततपरिहािाय गणपदम।। िससयाशरयमाह -

पधथरीनत।। आशरय रवभजजय दिियनत - पधथवयाशमनत।।

(त.स.) घराणगराहयो गणो गनध:। स दवरवरध:। सरशभरसरशभशचनत पधथरीमाररवतत:।

(त.रदी.) गनि लकषयनत - घराणनत। गनिवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।।

12

(त.स.) तरधगषटनदरयमारगराहयो गण: सपशक:। स बरवरध: शीतोरणानरणाशीतभरदात।

पधथवयततजोरायरवतत:। तर शीत जल। उरणसतजशस। अनरणाशीत: पधथरीरायरो:।

(त.रदी.) सपि लकषयनत - तरधगनत। सपिि वऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम।

सयोगादावनतवयाशपततवािणाय मािपदम।।

(त.स.) रपाहरदचतरटय पधथवया पारजमननतय च। अनयरापारज ननतयमननतय च। ननतयगत

ननतयम। अननतयगतमननतयम ।

(त.रदी.) पारजशमनत। पाकसतज:सयोग:। ति पविरप िचयनत। रपानतिमपदयत इयथि:।।

ति पिमाणषवव पाक:। ि दवयणकादौ। आमनिकषकषपतत घट पिमाणष रपानतिोपततौ

चयामघटिाि पिदिवयणकाददिमण िरकतघटोपरतत:। ति पिमाणव: समवानयकािणम। तज:सयो-

गोऽसमवानयकािणम। अदषटाददक निशमततकािणम। दवयणकाददरप कािणरपमसमवानयकािणशमनत

पीलपाकवाददिो रशवषरा:। पविघटसय िाि रविव अवयरवनयवयवष ि पिमाणपयिनतष यग-

पदरपानतिोपरततरिनत रपििपाकवाददिो नयानयरा:। अत एव पाचथिवपिमाणरपाददकमनियशमयथि:।।

अनयर - जलादारवयथि:।। ननतयगतशमनत पिमाणगतशमयथि:।। अननतयगतशमनत दवयणकाददगत-

शमयथि:।। रपाददितषटयमदभत परयकषम। अिदभतमपरयकषम। उदभतव परयकषवपरयोजको िमि:।

तदभावोऽिदभतवम।।

(त.स.) एरतराहरदवयरहारहत: सखया। नरदरवयरवतत:। एरतराहरदपराधकपयकनता। एरतर ननतयमननतय च।

ननतयगत ननतयम। अननतयगतमननतयम। दवरतराहरदर त सरकराननतयमर।

(त.रदी.) सखया लकषयनत - एरतरनत।।

(त.स.) मानवयरहाररारण पररमाणम। नरदरवयरवतत। तचचतवरकधम। अण महदरदीघि हरसर चनत।

(त.रदी.) परिमाण लकषयनत - माननत।। परिमाण रवभजत - तचचनत। भावपरिािो निदि:। अणव,

महततव, दीघि व , िसवव ि यथि:।।

13

(त.स.) पथगववयरहाररारण पथकततरम। सरकदरवयरवतत।

(त.रदी.) पथरकव लकषयनत - पथधगनत। इदमसमापथचगनत वयवहािकािण पथरकवशमयथि:।।

(त.स.) सयकततवयरहारहत: सयोग:। सरकदरवयरवतत:।

(त.रदी.) सयोग लकषयनत - सयकततनत। इमौ सयरकतारवनत वयवहािहतरियथि:। सखयाददलकषण सविि

ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत रविषणीयम।। सयोगो दरवरवि:। कमिज: सयोगजचिनत।

आदयो हसतकियया हसतपसतकसयोग:। दरवतीयो हसतपसतकसयोगाकायपसतकसयोग:।

अवयापतयवरतत: सयोग:। सवायनताभावसमािाचिकिणवमवयापतयवरततवम।।

(त.स.) सयोगनाशरो गणो वरभाग:। सरकदरवयरवतत:।

(त.रदी.) रवभाग लकषयनत - सयोगनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत। रपादावनतवयाशपतत-

वािणाय सयोगिािक इनत।। रवभागोऽरप दरवरवि:। कमिजो रवभागजचिनत। आदयो हसतकियया

हसतपसतकरवभाग:। दरवतीयो हसतपसतकरवभागाकायपसतकरवभाग:।।

(त.स.) परापरवयरहारासाधारणरारण परतरापरतर। पधथवयाहरदचतरटयमनोरवततनी। त दवरवरध।

हरदकतरत रालरत चनत। रदरसथ हरदकतरत परतरम। समीपसथ हरदकतरतमपरतरम। जयरठ रालरत

परतरम। रननरठ रालरतमपरतरम।

(त.रदी.) पिवापिवयोलिकषणमाह - परापरनत। पिवयवहािासािािणकािण पिवम। अपिवयवहािा-

सािािणकािणमपिवशमयथि:।। त रवभजत - त दवरवरध इनत।। ददरककतयोरदाहिणमाह - रदरसथ

इनत।। कालकत उदाहिनत - जयरठ इनत।।

(त.स.) आदयपतनासमरानयरारण गरतरम। पधथरीजलरवतत।

(त.रदी.) गरव लकषयनत - आदयनत। दरवतीयाददपतिसय वगासमवानयकािणवाद

वगऽनतवयाशपततवािणायादयनत।।

14

(त.स.) आदयसयनरदनासमरानयरारण दररतरम। पधथवयततजोरवतत। तददवरवरधम। साशसदधधर

नशमवततर चनत। साशसदधधर जल। नशमवततर पधथरीतजसो:। पधथवया घतारदारषटगवनसयोगज दररतरम।

तजशस सरणाकरदौ।

(त.रदी.) दरवव लकषयनत - आदयनत। सयनदि परसरवणम। तज:सयोगज िशमरततकम। तदशभनि

साशसदचिकम।। पचथवया िशमरततकमदाहिनत - घतारदावरनत।। तजशस तदाह - सरणाकरदावरनत।।

(त.स.) चणाकहरदवपणडीभारहतगकण: सनह:। जलमाररवतत:।

(त.रदी.) सिह लकषयनत - चणनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय

रपणडीभावनत।।

(त.स.) शरोरगराहयो गण: शबरद:। आराशमाररवतत:। स दवरवरध:। धरनयातमरो रणाकतमरशचनत।

धरनयातमरो भयाकरदौ। रणाकतमर: ससरतभाषाहरदरप:।

(त.रदी.) िबद लकषयनत - शरोरनत। िबदवऽनतवयाशपततवािणाय गणपदम। रपादावनतवयाशपततवािणाय

शरोिनत।।

िबदशसिरवि: सयोगज:, रवभागज:, िबदजचिनत। तिादयो भिीदणडसयोगजनय:। दरवतीयो वि

पाटयमाि दलदवयरवभागजनयचिटिटािबद:। भयािदददिमािभय शरोिदिपयिनत दरवतीयाददिबदा:

िबदजा:।।

(त.स.) सरकवयरहारहतगकणो जान बदधध:। सा दवरवरधा। समनतरनभरशचनत।

(त.रदी.) बदिलिकषणमाह - सरकवयरहारनत। कालादावनतवयाशपततवािणाय गण इनत।

रपादावनतवयाशपततवािणाय सरकवयरहार इनत। जािामीयिवयवसायगमय जञािवमव लकषणशमनत

भाव:।। बदचि रवभजत - सनत।।

(त.स.) ससरारमारजनय जान समनत:।

15

(त.रदी.) समतलिकषणमाह - ससरारनत। भाविाखय: ससकाि:। ससकािधवसऽनतवयाशपततवािणाय

जञािशमनत। घटाददपरयकषऽनतवयाशपततवािणाय ससकािजनयशमनत। परयशभजञायामनतवयाशपततवािणाय

मािपदम।

(त.स.) तदशभनन जानमनभर:। स दवरवरध:। यथाथोऽयथाथकशचनत।

(त.रदी.) अिभव लकषयनत - तदशभननशमनत। समनतशभनि जञािमिभव इयथि:। अिभव रवभजत - स

दवरवरध इनत।।

(त.स.) तदरनत ततपरराररोऽनभरो यथाथक:। यथा रजत इरद रजतशमनत जानम। सर परमतयचयत।

(त.रदी.) यथाथाििभवसय लकषणमाह - तदरतीनत।।

िि घट घटवशमनत परमायामवयाशपतत:। घटव घटाभावाददनत िनि। यि यसबनिोऽशसत ति

तसबनिािभव इयथाित। घटव घटसबनिोऽसतीनत िावयाशपतत:।। सरनत। यथाथाििभव एव िासि

परमयचयत इयथि:।।

(त.स.) तरदभाररनत ततपरराररोऽनभरोऽयथाथक:। यथा शकततावररद रजतशमनत जानम। सरापरमतयचयत।

(त.रदी) अयथाथाििभव लकषयनत - तरदभाररतीनत। िशनवद सयोगीनत परमायामनतवयाशपततरिनत िनि।

यदवचछदि यसबनिाभावसतदवचछदि तसबनिजञािसय रववकषकषतवात। सयोगाभावावचछदि

सयोगजञािसय भरमवात। सयोगावचछदि सयोगसबनिसय सवानिानतवयाशपतत:।

(त.स.) यथाथाकनभरशचतवरकध:। परतयकषानशमतयपशमनतशाबरदभरदात। ततररणमवप चतवरकधम।

परतयकषानमानोपमानशबरदभरदात।

(त.रदी.) यथाथाििभव रवभजत - यथाथनत।। परसङगापरमाकिण रवभजत - ततररणमपीनत।

परमाकिणशमयथि:। परमाकिण परमाणशमनत परमाणसामानयलकषणम।।

(त.स.) असाधारण रारण ररणम।

16

(त.रदी.) किणलकषणमाह - असाधारणनत। ददरककालादावनतवयाशपततवािणायासािािणनत।।

(त.स.) रायकननयतपरकरवतत रारणम।

(त.रदी.) कािणलकषणमाह - रायनत। पविवरतत कािणशमयरकत िासभादावनतवयाशपतत: सयादतो नियतनत।

तावनमाि कत कायऽनतवयाशपतत:। अत: पविवततीनत।।

िि तनतरपमरप पट परनत कािण सयाददनत िनि। अिनयथाशसदिव सतीनत रविषणात।

अिनयथाशसदिवमनयथाशसदचििदहतवम। अनयथाशसदचि: तरिरविा। यि सहव यसय य परनत

पविवरतत-वमवगमयत त परनत ति तदनयथाशसदिम।। यथा तनतिा तनतरपम, तनतव ि पट

परनत। अनय परनत पविवरततव जञात एव यसय य परनत पविवरततवमवगभयत त परनत तदनयथाशसदिम।

यथा िबद परनत पविवरततव जञात एव पट परयाकािसय। अनयि रकलपततनियतपविवनतिि: एव

कायिसभव तसह-भतमनयथाशसदिम। यथा पाकजसथल गनि परनत रपपरागभावसय। एव

िािनयथाशसदिनियतपविवरततव कािणवम।।

(त.स.) रायि परागभारपरनतयोधग।

(त.रदी.) कायिलकषणमाह - रायकशमनत।।

(त.स.) रारण बरवरधम। समराययसमरानयननशमततभरदात।

(त.रदी.) कािण रवभजत - रारणशमनत।।

(त.स.) यतसमरत रायकमतपदयत ततसमरानयरारणम। यथा तनतर: पटसय। पटशच सरगतरपारद:।

(त.रदी.) समवानयकािणसय लकषणमाह - यतसमरतशमनत। यशसमनसमवतशमयथि:।।

(त.स.) रायण रारणन रा सहरषटसमननथ समरत सत रारणमसमरानयरारणम। यथा तनतसयोग:

पटसय, तनतरप पटगतरपसय।

17

(त.रदी.) असमवानयकािण लकषयनत - रायणनत। कायणयतददाहिनत - तनतसयोग इनत। कायण

पटि सह एकशसमि तनतौ समवतवाततनतसयोग: पटसयासमवानयकािणशमयथि:।।

कािणियतददाहिनत - तनतरपशमनत। कािणि पटि सहकशसमि तनतौ समवतवात तनतरप

पटरपसयासमवानयकािणशमयथि:।।

(त.स.) तरदभयशभनन रारण ननशमततरारणम। यथा तरीरमाहरदर पटसय।

(त.रदी.) निशमततकािण लकषयनत - तरदभयनत। समवाययसमवानयशभनि कािण निशमततकािण-शमयथि:।।

(त.स.) तरदतषटतरवरधरारणमधय यरदसाधारण रारण तरदर ररणम।

(त.रदी.) किणलकषणमपसहिनत - तरदतहरदनत।।

परतयकषपररचछरद:

(त.स.) तर परतयकषजानररण परतयकषम।

(त.रदी.) परयकषलकषणमाह - तरनत। परमाणितषटयमधय इयथि:।।

(त.स.) इषटनदरयाथकसननरषकजनय जान परतयकषम। तददवरवरध ननवरकरलपर सवररलपर चनत।

(त.रदी.) परयकषजञािसय लकषणमाह - इषटनदरयनत। इशनदरय िकषिाददकम। अथो घटादद:। तयो: सनिकषि:

सयोगादद:। तजजजनय जञािशमयथि:। तदरवभजत – तददवरवरधशमनत।

(त.स.) ननरपररारर जान ननवरकरलपरम।

(त.रदी.) निरविकलपकसय लकषणमाह - ननरपरराररशमनत। रविषणरविषय-सबनिािवगादह

जञािशमयथि:।।

18

िि निरविकलपक कक परमाणशमनत िनि। गौरिनत रवशिषटजञाि रविषणजञािजनय

रवशिषटजञािवात दणडीनतजञािवददयिमािसय परमाणवात। रविषणजञािसय सरवकलपकवऽिवसथा-

परसङगाशनिरविकलपकशसदचि:।।

(त.स.) सपररारर जान सवररलपरम। यथा डडतथोऽय, बरहमणोऽय, शयामोऽय, पाचरोऽयशमनत।

(त.रदी.) सरवकलपक लकषयनत - सपरराररशमनत। िामजायाददरविषयरविषणसबनिावगादह

जञािशमयथि:।। सरवकलपकमदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) परतयकषजानहतररषटनदरयाथकसषटननरषक: षडवरध:। सयोग:, सयकततसमराय:, सयकततसमरत-

समराय:, समराय:, समरतसमराय:, वरशषणवरशरयभारशचनत।

(त.रदी.) इशनदरयाथिसनिकष रवभजत - परतयकषनत।।

(त.स.) चकषषा घटपरतयकषजनन सयोग: सषटननरषक:।

(त.रदी.) सयोगसनिकषिमदाहिनत - चकषषनत। दरवयपरयकष सविि सयोग: सशनिकषि इयथि:। आमा

मिसा सयजजयत। मि इशनदरयण। इशनदरयमथि। तत: परयकषजञािमपदयत इयथि:।।

(त.स.) घटरपपरतयकष सयकततसमराय:। चकष:सयकतत घट रपसय समरायात।

(त.रदी.) सयरकतसमवायमदाहिनत - घटरपनत।। ति यशरकतमाह - चकष:सयकतत इनत।।

(त.स.) रपतरसामानयपरतयकष सयकततसमरतसमराय: सषटननरषकिः। चकष:सयकतत घट रप समरतम।

तर रपतरसय समरायात।

(त.रदी.) सयरकतसमवतसमवायमदाहिनत - रपतरनत।।

19

(त.स.) शरोरण शबरदसाकषातरार समराय: सषटननरषक:। रणकवररररततयाराशसय शरोरतरात।

शबरदसयाराशगणतरात गणगणणनो: समरायात।

(त.रदी.) समवायमदाहिनत - शरोरणनत।। तदपपादयनत - रणनत।। िि दिसथिबदसय कथ शरोिसबनि

इनत िनि। वीिीतिङगनयायि कदमबमकलनयायि वा िबदात िबदानतिोपरततिमण शरोिदि

जातसय शरोिण सबनिात परयकषवसभवात।।

(त.स.) शबरदतरसाकषातरार समरतसमराय: सषटननरषक:। शरोरसमरत शबरद शबरदतरसय समरायात।

(त.रदी.) समवतसमवायमदाहिनत - शबरदतरनत।।

(त.स.) अभारपरतयकष वरशषणवरशरयभार: सननरषक:। भतल घटाभाररहरदतयर चकष:सयकततभतल

घटाभारसय वरशषणतरात।

(त.रदी.) रविषणरविषयभावमदाहिनत - अभारनत। तदपपादयनत - घटाभाववददनत। भतल रववोपतय

घटाभावो रविषणम। भतल घटो िासतीयि अभावसय रविषयव दरषटवयम।

एतिािपलबि: परमाणानतिव नििसतम।। “यदयर घटोऽभवररयततहहक भतलशमरादरकषयत,

रदशकनाभाराननासतीनत” तककि तपरनतयोचगसततवरविोधयिपलशबिसहकतशनदरयणवाभावजञािोपतताविपलबि:

परमाणानतिवासमभवात। अचिकिणजञािाथिमपकषणीयशनदरयसयव किणवोपपतताविपलबि: किणवा-

योगात।। रविषणरविषयभावो रविषणरविषयसवरपमव िानतरिरकत: सबनि:।।

(त.स.) एर सननरषकषटरजनय जान परतयकषम। ततररणशमषटनदरयम। तसमाहरदषटनदरय परतयकषपरमाणशमनत

शसदधम।

(त.रदी.) परयकषजञािमपसहिि तसय किणमाह - एरशमनत। असािािणकािणवाददशनदरय

परयकषजञािकिणशमयथि:।। परयकषपरमाणमपसहिनत - तसमाहरदनत।।

इनत परतयकषपररचछरदिः।

20

अनमानपररचछरद:

(त.स) अनशमनतररणमनमानम।

(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।।

(त.स) परामशकजनय जानमनशमनत:।

(त.रदी.) अिमाि लकषयनत - अनशमनतररणशमनत।। अिशमनत लकषयनत - परामशनत।। िि

सियोततिपरयकषऽनतवयाशपतत:। सथाणपरषसियािनति परषववयापतयकिाददमाियशमनत पिामि सनत

परष एवनत परयकषजििात। ि ि तिािशमनतिवनत वाचयम। "परष साकषातररोशम''

इयिवयवसायरविोिाददनत िनि। पकषतासहकतपिामििजनयवसय रववकषकषतवात। शसषािनयषारविह-

रवशिषटशसदधयभाव: पकषता। साधयशसदचिििशमनतपरनतबशनिका। शसदचिसततवऽपतयिशमियाशमतीचछा-

यामिशमनतदिििात शसषािनयषोततशजका। ततचिोततजकाभावरवशिषटमणयभावसय दाहकािणववत

शसषािनयषारविहरवशिषटशसदधयभावसयापतयिशमनतकिणवम।

(त.स) वयाषटततवरशशरटपकषधमकताजान परामशक:। यथा रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत जान परामशक:।

तजजनय परकतो रषटहनमानननत जानमनशमनत:।

(त.रदी.) पिामि लकषयनत - वयाततीनत। वयाशपततरवषयक यपकषिमिताजञाि स पिामिि इयथि:।।

पिामििमशभिीय दिियनत - यथनत।। अिशमनतमशभिीय दिियनत - तजजनयशमनत।

पिामििजनयशमयथि:।।

(त.स) यर धमसतराषटगवनररनत साहचयकननयमो वयाषटतत:।

(त.रदी.) वयाशपततलकषणमाह - यरनत। यि िमसतिाशनिरिनत वयापततिशभिय:। साहियिनियम इनत

लकषणम। साहिय सामािाचिकिणय, तसय नियम:। हतसमािाचिकिणायनताभावापरनतयोचगसाधय-

सामािाचिकिणय वयाशपततरियथि:।।

21

(त.स) वयातयसय परकताहरदरवतततर पकषधमकता।

(त.रदी.) पकषिमितासवरपमाह - वयातयसयनत।।

(त.स.) अनमान दवरवरधम।

(त.रदी.) अिमाि रवभजत - अनमानशमनत।।

(त.स.) सराथि पराथि चनत। सराथि सरानशमनतहत:। तथा हह सरयमर भयोरदशकनन यर

धमसतराषटगवनररनत महानसारदौ वयाषटतत गहीतरा परकतसमीप गत: तदगत चागवनौ सहरदहान: परकत धम

पशयन वयाषटतत समरनत यर धमसतराषटगवनररनत। तरदननतर रषटहनवयातयधमरानय परकत इनत

जानमतपदयत। अयमर शलङगपरामशक इतयचयत। तसमात परकतो रषटहनमानननत अनशमनतरतपदयत।

तरदततसराथाकनमानम।

(त.रदी.) सवाथाििमाि दिियनत - सरयमरनत।। िि पाचथिववलोहलखयवादौ िति: सहिािदिििऽरप

वजिमणौ वयशभिािोपलबि: भयोदिििि कथ वयाशपततगरह इनत िनि। वयशभिािजञािरविहसहकत-

सहिािजञािसय वयाशपततगराहकवात।। वयशभिािजञाि दरवरवि, निचिय: िङका ि।। तदरविह: रकवचित

तकाित। रकवचित सवत:शसदि एव। िमाननयो: वयाशपततगरह कायिकािणभावभङगपरसङगलकषणसतको

वयशभिाििङकानिवतिक:।। िि सकलवशहििमयोिसनिकषािकथ वयाशपततगरह इनत िनि। वशहिव-

िमवरपसामानयपरयासततया सकलवशहििमजञािसमभवात।। तसमाहरदनत शलङगपिामिािददयथि:।।

(त.स.) यतत सरयमर धमारदषटगवनमनमाय परपरनतपततयथि पञचारयरराकतय परयङकतत ततपराथाकनमानम।

यथा परकतो रषटहनमान, धमरततरात, यो यो धमरानस सोऽषटगवनमान यथा महानस:, तथा चायम,

तसमाततथनत। अनन परनतपाहरदताषटललङगातपरोऽतयषटगवन परनतपदयत।

(त.रदी.) पिाथाििमािमाह - यषटततरनत। यचछबदसय तपिाथाििमािशमनत तचछबदिानवय:।।

पञिावयववारकयमदाहिनत - यथनत।।

22

(त.स.) परनतजाहतरदाहरणोपनयननगमनानन पञचारयरा:। परकतो रषटहनमानननत परनतजा। धमरततराहरदनत

हत:। यो यो धमरान सोऽषटगवनमान यथा महानस इतयरदाहरणम। तथा चायशमतयपनय:। तसमाततथनत

ननगमनम।

(त.रदी.) अवयवसवरपमाह - परनतजनत।। उदाहतवारकय परनतजञाददरवभागमाह - पवितो वशहिमानिनत।।

साधयवततया पकषविि परनतजञा। पञिमयनत शलङगपरनतपादक हत:। वयाशपततपरनतपादकमदाहिणम।

वयाशपततरवशिषटशलङगपरनतपादक वििमपिय:। हतसाधयवततया पकषपरनतपादक विि निगमिम।

पकषजञाि परनतजञापरयोजि, शलङगजञाि हतपरयोजि, वयाशपततजञािमदाहिणपरयोजि,

पकषिमिजञािमपियपरयोजि, अबाचितवाददक निगमिपरयोजिम।।

(त.स.) सराथाकनशमनतपराथाकनशमतयोशलकङगपरामशक एर रारणम। तसमाषटललङगपरामशोऽनमानम।

(त.रदी.) अिशमनतकिणमाह - सराथनत।। िि वयाशपततसमनतपकषिमिताजञािाभयामवािशमनतसभव

रवशिषटपिामिि: ककमथिमङगीकतिवय इनत िनि। वशहिवयापतयवाियशमनत िाबदपिामििसथल

पिामििसयावचयकतया लाघवि सविि पिामििसयव कािणवात। शलङग ि किणम। अतीतादौ

वयशभिािात। वयापािवकािण किणशमनत मत पिामििदवािा वयाशपततजञाि किणम। तजजजनयव सनत

तजजजनयजिको वयापाि:।। अिमािमपसहिनत - तसमाहरदनत।।

(त.स.) शलङग बरवरधम। अनरयवयनतरकरर ररलानरनय ररलवयनतरकरर चनत। अनरयन वयनतररण

च वयाषटततमरदनरयवयनतरकरर। यथा रहनौ साधय धमरततरम। यर धमसतराषटगवन: यथा महानस

इतयनरयवयाषटतत:। यर रषटहननाकषटसत तर धमोऽवप नाषटसत यथा महाहररद इनत वयनतररवयाषटतत:।

(त.रदी.) शलङग रवभजत - शलङगशमनत।। अनवयवयनतिककण लकषयनत - अनरयनत।

हतसाधययोवयािशपततिनवयवयाशपतत:। तदभावयोवयािशपततवयिनतिकवयाशपतत:।

23

(त.स.) अनरयमारवयाषटततर ररलानरनय। यथा घटोऽशभधय: परमयतरात पटरत इनत। अर

परमयतराशभधयतरयोवयकनतररवयाषटततनाकषटसत। सरकसयावप परमयतरारदशभधयतराचच।

(त.रदी.) कवलानवनयिो लकषणमाह - अनरयनत। कवलानवनयसाधयक शलङग कवलानवनय।

अयनताभावापरनतयोचगव कवलानवनयवम। ईचविपरमारवषयव सविपदाशभियव ि सवििासतीनत

वयनतिकाभाव:।।

(त.स.) वयनतररमारवयाषटततर ररलवयनतरकरर। यथा पधथरीतरवयो शभदयत गनधरततरात। यहरदतरवयो

न शभदयत न तदगनधरत। यथा जलम। न चय तथा। तसमानन तथनत। अर

यदगनधरततहरदतरशभननशमतयनरयदरटानतो नाषटसत। पधथरीमारसय पकषतरात।

(त.रदी.) कवलवयनतिककणो लकषणमाह - वयनतररनत। तददाहिनत - यथनत।

िशनवतिभद: परशसदिो वा ि वा। आदय यि परशसदिसति हतसततवऽनवनयवम। असततवऽसा-

िािणयम। दरवतीय साधयजञािाभावाकथ तदरवशिषटािशमनत:। रविषणजञािाभाव रवशिषटजञािाि-

दयात। परनतयोचगजञािाभावात वयनतिकवयाशपततजञािमरप ि सयाददनत िनि। जलाददियोदिानयोनया-

भावािा ियोदिस परयक परशसदिािा मलि पचथवया साधयत। ति ियोदिवावशचछनिभदामक-

साधयसयकाचिकिणवरततवाभावात िानवनयवासािािणय। परयकाचिकिणपरशसदधया साधयरवशिषटाि-

शमनतवयिनतिकवयाशपततनिरपण िनत।।

(त.स.) सहरदगवधसाधयरानपकष:। यथा धमरततर हतौ परकत:।

(त.रदी) पकषलकषणमाह - सहरदगवधनत।। िि शरवणािनतिभारवमििसथलऽवयाशपतत:। ति वदवारकयिामिो

निशचितवि सदहाभावात। कक ि परयकषऽरप वहिौ यिचछयािशमनतसतिावयाशपततरिनत िनि।

उरकतपकषताशरयवसय पकषलकषणवात।।

24

(त.स.) ननषटशचतसाधयरानसपकष:। यथा तरर महानस:।

(त.रदी) सपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।

(त.स.) ननषटशचतसाधयाभारराषटनरपकष:। यथा तरर महाहररद:।

(त.रदी) रवपकषलकषणमाह - ननषटशचतनत।।

(त.स.) सवयशभचारवररदधसतपरनतपकषाशसदधबाधधता: पञच हतराभासा:।

(त.रदी.) एव सदिति निरपतयासदिति निरपनयत रवभजत - सवयशभचारनत। अिशमनतपरनतबनि-

कयथाथिजञािरवषयव हवाभासवम।।

(त.स.) सवयशभचारोऽनराषटनतर:। स बरवरध:। साधारणासाधारणानपसहाररभरदात।

(त.रदी.) सवयशभिाि रवभजत - स बरवरध इनत।।

(त.स.) तर साधयाभाररदरवतत: साधारण:। यथा परकतो रषटहनमानपरमयतरात। अर परमयतरसय

रहनयभाररनत हररद वरदयमानतरात।

(त.रदी.) सािािण लकषयनत - तरनत।। उदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) सरकसपकषवरपकषवयारततोऽसाधारण:। यथा शबरदो ननतय: शबरदतरात। शबरदतर सरवयो

ननतयवयोऽननतयवय: वयारतत शबरदमाररवतत।

(त.रदी.) असािािण लकषयनत - सरनत।।

(त.स.) अनरयवयनतररदरटानतरहहतोऽनपसहारी। यथा सरकमननतय परमयतरात। अर सरकसयावप

पकषतरात दरटानतो नाषटसत।

(त.रदी.) अिपसहारिणो लकषणमाह - अनरयनत।।

25

(त.स.) साधयाभारवयाततो हतवरकरदध:। यथा शबरदो ननतय: रतरतरात घटरत। रतरतर हह

ननतयतराभारनाननतयतरन वयाततम।

(त.रदी.) रवरदि लकषयनत - साधयनत।।

(त.स.) यसय साधयाभारसाधर हतरनतर वरदयत स सतपरनतपकष:। यथा शबरदो

ननतय:शरारणतराचछबरदतररहरदनत। शबरदोऽननतय: रायकतरादघटरत।

(त.रदी.) सपरनतपकष लकषयनत - यसयनत।।

(त.स.) अशसदधषटसरवरध:। आशरयाशसदध:, सररपाशसदध:, वयातयतराशसदधशचनत।

(त.रदी.) अशसदि रवभजत - अशसदध इनत।।

(त.स.) आशरयाशसदधो यथा गगनारवरनरद सरशभ अरवरनरदतरात सरोजारवरनरदरत रपरहरदनत। अर

गगनारवरनरदमाशरय:। स च नासतयर।

(त.रदी.) आशरयाशसदिमदाहिनत - गगननत।।

(त.स.) सररपाशसदधो यथा शबरदो गणशचाकषषतरात रपरहरदनत। अर चाकषषतर शबरद नाषटसत, शबरदसय

शरारणतरात।

(त.रदी.) सवरपाशसदिमदाहिनत - यथनत।।

(त.स.) सोपाधधरो हतवयाकतयतराशसदध:। साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतर उपाधध:।

साधयसमानाधधररणातयनताभारापरनतयोधगतर साधयवयापरतरम। साधनरषटननरठातयनताभारपरनतयो-

धगतर साधनावयापरतरम। यथा परकतो धमरान रहनररतयर आदरनधनसयोग उपाधध:। यर

धमसतरादरनधनसयोग इनत साधयवयापरता। यर रषटहनसतरादरनधनसयोग इनत नाषटसत, अयोगोलर

26

आदरनधनसयोगाभारात इनत साधनावयापरतर। एर साधयवयापरतर सनत साधनावयापरतरारदा-

दरनधनसयोग उपाधध:। सोपाधधरतरादरषटहनमततर वयातयतराशसदधम।।

(त.रदी.) वयापतयवाशसदिसय लकषणमाह - सोपाधधर इनत।। उपािलिकषणमाह - साधयनत।

उपाचिचितरविि:। कवलसाधयवयापक:, पकषिमािवशचछनिसाधयवयापक:, साििावशचछनि-

साधयवयापक:, उदासीििमािवशचछनिसाधयवयापकचिनत। आदय, आदरनििसयोग:। दरवतीयो यथा

वाय: परयकष: परयकषसपिािशरयवाददयि बदहदरिवयवावशचछनिपरयकषववयापकमदभतरपवततवम।

ततीयो यथा परागभावो रविािी जनयवाददयि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम। ितथो

यथा परागभावो रविािी परमयवाददनत। अि जनयवावशचछनिानियववयापक भाववम।।

(त.स.) यसय साधयाभार: परमाणानतरण ननषटशचत: स बाधधत:। यथा रषटहनरनरण: परदाथकतरात।

अरानरणतर साधयम। तरदभार उरणतर तराचपरतयकषण गहयत इनत बोधयम।।

(त.रदी.) बाचितसय लकषणमाह - यसयनत।

अि बािसय गराहयाभावनिचियवि, सपरनतपकषसय रविोचिजञािसामगरीवि साकषादिशमनतपरनत-

बनिकवम। इतिषा त पिामििपरनतबनिकवम। तिारप सािािणसयावयशभिािाभावरपतया,

रवरदिसय सामािाचिकिणयाभावतया, वयापतयवाशसदिसय रवशिषटवयापतयभावतया,

असािािणािपसहारिणो-वयािशपततसियािायकवि ि वयाशपततजञािपरनतबनिकवम।

आशरयाशसदचिसवरपाशसदधयो: पकषिमिताजञाि-परनतबनिकवम। उपाचिसत वयशभिािजञािदवािा

वयाशपततजञािपरनतबनिक:। शसदिसािि त पकषतारवघटकतया आशरयाशसदिावनतभिवतीनत पराञच:।

निगरहसथािानतिशमनत नरीना:।।

इनत अनमानपररचछरदिः।

27

उपमानपररचछरद:

(त.स.) उपशमनतररणमपमानम। सजासजञजसबनधजानमपशमनत:। ततररण सादशयजानम। तथाहह-

रषटशचत गरयशबरदाथकमजानन रतषटशचरदारणयरपरषात “गोसदशो गरय” इनत शरतरा रन गत:

गोसदशवपणड पशयन राकतयाथि समरनत। तरदननतरमय “गरयपरदराचय” इतयपशमनतरतपदयत।

वयाखयात उपमानम।

(त.रदी) उपमाि लकषयनत - उपशमनतररणशमनत।।

इनत उपमानपररचछरदिः।

शबरदपररचछरद:

(त.स.) आततराकतय शबरद:। आततसत यथाथकरकतता। राकतय त परदसमह:। शकतत परदम।

असमातपरदारदयमथो बोदधवय इतीशररसङरत: शषटकतत:।

(त.रदी.) िबद लकषयनत - आततनत।। आपतत लकषयनत - आततषटसतरनत। वारकयलकषणमाह - राकतयशमनत।

पदलकषणमाह - शकततशमनत। अथिसम यिकलपदपदाथिसबनि: िशरकत:। सा ि पदाथािनतिशमनत

मीमासरा:।। तशनििासाथिमाह - असमाहरदनत। डडथादीिाशमव घटादीिामरप सकत एव िशरकत:। ि त

पदाथािनतिशमयथि:।

िि गवाददिबदािा जातावव िशरकत:, रविषणतया जात: परथममपशसथतवात। वयशरकतलाभ-

सवाकषपाददनत रधचत। तनन। “गामानय”यादौ वदिवयवहािण सवििाियिादवयिरकतावव सभवि,

जानत-रवशिषटवयरकतावव िशरकतकलपिात। िशरकतगरहचि वदिवयवहािण। तथादह वयशपसबािलो

गामािय-यततमवदिवारकयशरवणािनति मधयमवदिसय परवरततमपलभय गवाियि ि दषटवा

मधयमवदिपरवरतत-जिकजञािसयानवयवयनतिकाभया वारकयजनयव निशचिय "अशरमानय', "गा

28

बधान''नत वारकयानति आवापोदवापाभया गोपदसय गोवरवशिषट िशरकत:, अचविबदसयाचववरवशिषट

िशरकतरिनत वयपदयत।।

िि सविि कायिपिवात वयवहािसय कायिपिवारकय एव वयपरततिि शसदिपि इनत िनि। “राशया

बरभरननतलरो भपनतरासत” इयादौ शसदिऽरप वयवहािात। “वररशसतपदम मधरर: नतरठनत”

इयादौ परशसदिपदसमशभवयाहािाशसदिऽरप मिकिाददवयपरततदिििाचि।।

लकषणारप िबदवरतत:। िरकयसबनिो लकषणा। “गङगाया घोष” इयि

गङगापदवाचयपरवाहसबनिादव तीिोपशसथतौ तीिऽरप िशरकतिि कलपतयत। सनिवादौ लवणाचवयो:

पिसपिसबनिाभावानिािािशरकतकलपिम।।

लकषणा तरिरविा। जहललकषणा, अजहललकषणा, जहदजहललकषणा िनत। यि वाचयाथिसयानवया-

भावसति जहललकषणा। यथा “मञचा: िोशनती”नत। यि वाचयाथिसयापतयनवय:, ति अजहददनत। यथा

“छबरणो गचछनती”नत। यि वाचयकदियागिकदिानवयसति जहदजहददनत। यथा तततवमसीनत।।

गौणयरप लकषणव लकषयमाणगणसबनिसवरपा। यथा “अषटगवनमाकणरर” इनत।। वयञजिारप

िशरकतलकषणानतभिता, िबदिशरकतमला अथििशरकतमला ि। अिमािाददिानयथाशसदिा।

तापयाििपपरततलिकषणाबीजम। तपरतीतीचछया उचिरितव तापयिम।

तापयिजञाि ि वारकयाथिजञाि हत:। िािाथािििोिात। परकिणाददक तापयिगराहकम।

“दरारशम”यादौ “वपधही”नत िबदाधयाहाि:।। िनवथिजञािाथि वाचछबदसयाथिमरवजञाय िबदाधया-

हािासभवादथािधयाहाि एव यरकत इनत िनि। पदरविषजनयपदाथोपशसथत: िाबदजञाि हतवात।

अनयथा “घट: रमकतरमानयन रनतरर”यिारप िाबदजञािपरसङगात। “पङरजाहरद”पदष योगरदढ:।

अवयविशरकतयोग:। समदायिरकती रदढ:। नियतपदमवाददजञािाथ समदायिशरकत:। अनयथा कमदऽरप

परयोगपरसङग:।

इतिाशनवत िशरकतरिनत पराभाररा:।। अनवयसय वारकयाथितया भािसभवादनवयािऽरप िशरकतिि

कलपिीयनत गौतमीया:।।

29

(त.स.) आराङकषा योगवयता सननधधशच राकतयाथकजानहत:। परदसय परदानतरवयनतररपरयकततानरयानन-

भाररतरमाराङकषा। अथाकबाधो योगवयता। परदानामवरलमबनोचचारण सननधध:।

(त.रदी.) आराङकषनत। आकाङकषाददजञािशमयथि:। अनयथा आकाङकषाददभरमाचछाबदभरमो ि सयात।।

आकाङकषा लकषयनत - परदसयनत।। योनयतालकषणमाह - अथनत।। सनिचिलकषणमाह - परदानाशमनत।

अरवलमबि पदाथोपशसथनत: सनिचि:। उचिािण त तदपयोचगतया उरकतम।।

(त.स.) आराङकषाहरदरहहत राकतय न परमाणम। यथा गौरशर: परषो हसतीनत राकतय न परमाणम,

आराङकषावररहात। अषटगवनना शसञचतीनत राकतय न परमाण योगवयतावररहात। परहर परहरऽसहोचचाररतानन

गामानयतयाहरदपरदानन न परमाण साषटननधयाभारात।

(त.रदी.) गौरशर इनत। “घट: रमकतरशम”यपतयिाकाङकषोदाहिण दरषटवयम।।

(त.स.) राकतय दवरवरधम। रहरदर लौकररर चनत। रहरदरमीशररोकतततरात सरकमवप परमाणम। लौकररर

तराततराकतय परमाणम। अनयरदपरमाणम। राकतयाथकजान शाबरदजानम। ततररण शबरदिः।।

(त.रदी.) वारकय रवभजत - राकतयशमनत।

वददकसय रविषमाह - रहरदरमीशररोकतततराहरदनत।।

िि वदसयािाददवाकथमीचविोरकतवशमनत िनि। “वद: पौरषयो

वारकयसमदायवादभािताददवत” इयिमािि पौरषयवशसदि:। ि ि समयिमाणकतिकवमपाचि:,

गौतमाददशभ: शिषयपिमपिया वदऽरप सकतिकवसमिणि साििवयापकवात। "तसमाततपानातरयो ररदा

अजायनत'' इनत शरतचि।।

िि वणाि निया:। “स एराय गरार” इनत परयशभजञाबलात। तथा ि कथ वदसयानियवशमनत

िनि। "उतपननो गरारो", "नरटो गरार'' इनत परतीया वणाििामनियवात। “सोऽय गरार” इनत

परयशभजञाया: “सय रदीपजराला” इनत वत साजायावलमबिवात। वणाििा नियवऽपतयािपवीरवशिषट-

30

वारकयसयानियवाचि। तसमादीचविोरकताः वदा:।। मनवाददसमतीिामािािाणा ि वदमलकतया

परामाणयम। समनतमलवारकयािाशमदािीमिधययिाततनमलभता काचिचछाखोसनिनत कलपतयत।।

िि पठयमािवदवारकयोसादिसय कलपनयतमिरकयतया रवपरकीणिवादसयायरकतवाशनियािमयो

वदो मलशमनत िनि। तथा सनत कदारप वणाििपवीजञािासमभवि बोिकवासभवात।

“ननरतानन परदानन समाररताथकससगकरषटनत आराङकषाहरदमतपरदररदमबरतरात मदराकतयरहरद”यि-

मािादव ससगिजञािसभवाचछबदो ि परमाणानतिशमनत िनि। अिशमयपकषया रवलकषणसय

िाबदजञािसय “शबरदातपरतयमी”यिवयवसायसाकषकषकसय सविसममतवात।।

ननरथाकपवततरवप परमाणानतिमशसत। “पीनो रदररदततो हरदरा न भङकतत” इनत दषट शरत वा

पीिवानयथािपपततया िातरिभोजिमथािपततया कलपतयत इनत िनि। “रदररदततो रारौ भङकतत हरदरा

अभञजानतर सनत पीनतराहरद”यिमाििव िातरिभोजिसय शसदिवात।

शत पञचाशहरदनत सभवोऽपतयिमािमव। “इह रट यकषषटसतरठती”यनतहयमरप अजञातमलवरकतक-

िबद एव। चरटावप िबदािमािदवािा वयवहािहतरिनत ि परमाणानतिम। तसमापरयकषािमािोपमाि-

िबदाचिवायव परमाणानि।।

इनत शबरदपररचछरदिः।

अथ परामाणयरारद:

सवषा जञािािा तदवनत तपरकािकव सवतोगराहय पितो वनत रविायित।। अि रवपरनतपरतत:।

“जानपरामाणय तरदपरामाणयागराहरयारजजानगराहरसामगरीगराहय न रा” इनत। अि रवचिकोदट:

सवतसवम। निषिकोदट: पितसवम। अिमािगराहयवि शसदिसाििवािणाय यावददनत। “इरद

जानमपरम”नत जञािि परामाणयागरहादबािवािणायापरामाणयागराहकनत। “इरद जानमपरम”यिवयवसाय-

निषिपरामाणयगराहकसयारप अपरामाणयागराहकवाभावात सवतसव ि सयादतसतददनत। तशसमि-

31

गराहयपरामाणयाशरयऽपरामाणयागराहकयथि:। उदाहतसथल वयवसाय परामाणयगराहकसयापतयिवयवसाय

तदगराहकवासवतसवशसदचि:।।

िि सवत एव परामाणय गहयत। “घटमह जानामी”यिवयवसायि घटघटवयोरिव

तसबनिसयारप रवषयीकिणात, वयवसायरपपरयासततसतलयवात। पिोवनतिनि परकािसबनिसयव

परमावपदाथि वाददनत िनि। सवत: परामाणयगरह “जलजान परमा न र”यिभयासदिाया परमावसियो

ि सयात। अिवयवसायि परामाणयसय निशचितवात। तसमात सवतोगराहयवाभावात पितो

गराहयवमव। तथादह - परथम जलजञािािनति परवततौ सया जललाभ सनत “परोतपनन जलजान परमा

समथकपररवततजनरतरात, यननर तननरम, यथा अपरम”नत वयनतिककणा परमाव निचिीयत।

दरवतीयाददजञािष पविजञािदषटानति तसजातीयवशलङगि अनवयवयनतिककणारप गहयत।

परमाया: गणजनयवमपततौ पितसवम। परमासािािणकािण गण:। अपरमासािािणकािण दोष:।

ति परयकषऽरप रविषणवदरविषयसनिकषो गण:। अिशमतौ वयापकवनत वयापतयजञािम। उपशमतौ

यथाथिसादचयजञािम। िाबदजञाि यथाथियोनयताजञािशमयादद ऊहिीयम।।

पिोवनतिनि परकािाभावसय अिवयवसायिािपशसथतवादपरमाव पित एव गहयत।

रपततादददोषजनयवमपततौ पितसवम।

िि सवषा जञािािा यथाथि वादयथाथिजञािमव िासतीनत। ि ि “शकततावररद रजतशम”नत जञािात

परवरततदिििादनयथाखयानतशसदचिरिनत वाचयम। िजतसमनतपिोवनतिजञािाभयामव परवरततसमभवात।

सवतनिोपशसथतषटभदागरहसयव सविि परवतिकवि “नरद रजतशम”यादावनतपरसङगाभावाददनत िनि।

सयिजतसथल पिोवनतिरविषयकिजतवपरकािकजञािसय लाघवि परवरततजिकतया िरकतावरप

िजताचथिपरवरततजिकवि रवशिषटजञािसयव कलपिात।।

इनत परामाणयरारदिः।

(त.स.) अयथाथाकनभरषटसरवरध:। सशयवरपयकयतरक भरदात। एरषटसमनधशमकणण वररदधनानाधमकरशशरटया

रगाहहजान सशय:। यथा सथाणराक परषो रनत।

(त.रदी.) अयथाथाििभव रवभजत - अयथाथक इनत। सवपतिसय मािसरवपयियरपवानि िरवधयरविोि:।।

सियलकषणमाह – एरनत । “घटपटारव”नत समहालमबिऽनतवयाशपततवािणायकनत । “घटो

32

दरवयशम”यादावनत-वयाशपततवािणाय रवरदिनत। घटवरवरदिपटववानियिानतवयाशपततवािणाय

िािनत।।

(त.स.) शमथयाजान वरपयकय:। यथा शकततावररद रजतशमनत।

(त.रदी.) रवपयियलकषणमाह -शमथयनत। तदभाववनत तपरकािकनिणिय इयथि:।।

(त.स.) वयातयारोपण वयापरारोपसतरक :। यथा यहरद रषटहननक सयाततहहक धमोऽवप न सयाहरदनत।

(त.रदी.) तक लकषयनत - वयातयनत। यदयरप तको रवपयियऽनतभिवनत, तथारप

परमाणािगराहकवादभदि सङकीतििम।।

(त.स.) समनतरवप दवरवरधा। यथाथाक अयथाथाक चनत। परमाजनया यथाथाक। अपरमाजनया अयथाथाक।

(त.रदी) समनत रवभजत - समनतररनत।।

(त.स) सरषामनरलतया ररदनीय सखम।

(त.रदी) सख लकषयनत - सरषाशमनत। सखयहशमयादयिवयवसायगमय सखवाददकमव लकषणम।

यथाशरत त सवरपकथिशमनत दरषटवयम।।

(त.स.) परनतरलतया ररदनीय रद:खम।

इचछा राम:।

िोधो दरष:।

रनत: परयतन:।

वरहहतरमकजनयो धमक:।

ननवषदधरमकजनयोऽधमक:।

बदधयारदयोऽरटारातममारवरशषगणा:।

बदधीचछापरयतना ननतया अननतयाशच। ननतया ईशररसय अननतया जीरसय ।

33

ससरारषटसरवरध:। रगो, भारना, षटसथतसथापरशचनत। रग: पधथवयाहरदचतरटयमनोरवतत:। अनभरजनया

समनतहतभाकरना। आतममाररवतत:। अनयथारतसय पनसतरदरसथापारदर: षटसथतसथापर:।

रटाहरदपधथरीमाररवतत:।

(त.रदी.) ससकाि रवभजत-ससरार इनत। ससकािवजानतमानससकाि:।। वगसयाशरयमाह - रग इनत।

वगवजानतमानवग:।। भाविा लकषयनत - अनभरनत। अिभवधवसऽनतवयाशपततवािणाय समतीनत।

आमादावनतवयाशपततवािणायािभवनत। समतिरप ससकािजिकव नरीनरकततम।। शसथतसथापक

लकषयनत - अनयथनत। सखयादयोऽषटौ िशमरततकदरवववगशसथतसथापका: सामानयगणा:। अनय

रपादयो वरशषगणा:। दरवयरवभाजकोपाचिदवयसमािाचिकिणावरततजानतमदगणततव वरशषगणतरम।।

(त.स.) चलनातमर रमक। ऊधरकरदशसयोगहतरतकषपणम। अधोरदशसयोगहतरपकषपणम।

शरीरसननररटसयोगहतरारञचनम। शरीरवरपरररटसयोगहत: परसारणम। अनयतसरि गमनम।

(त.रदी.) कमिणो लकषणमाह - चलननत।। उकषपणादीिा कायिभदमाह - ऊधरनत।। वितासपादक

कमािकञििम। ऋजतासपादक परसािणशमयथि:।।

(त.स.) ननतयमरमनरानगत सामानयम। दरवयगणरमकरवतत पर सतता। अपर दरवयतराहरद।

(त.रदी.) सामानय लकषयनत - ननतयशमनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियशमनत।जलपिमाणगतरप

अनतवयशपततवािणाय एकनत। पिमाणपरिमाणादावनतवयाशपततवािणायािकनत। अिगतव समवतवम।

ति िाभावादावनतवयाशपतत:।

(त.स.) ननतयदरवयरततयो वयारतकरा वरशषा:।

(त.रदी.) रविष लकषयनत - ननतयनत।।

34

(त.स.) ननतयसबनध: समराय:। अयतशसदधरवतत:। ययोिः दरयोिः मधय

एरमवरनशयरदरसथमपराधशरतमरारनतरठत तारयतशसदधौ। यथारयरारयवरनौ, गणगणणनौ,

करियाकरियारनतौ, जानतवयकतती, वरशषननतयदरवय चनत।

(त.रदी.) समवाय लकषयनत - ननतयनत। सयोगादावनतवयाशपततवािणाय नियनत।

आकािादावनतवयाशपततवािणाय सबनि इनत। अयतशसदिलकषणमाह - ययोररनत। “नीलो घट इनत

वरशशरटपरतीनतवरकशषणवरशरयसबनधवरषया वरशशरटपरतययतरात, रदणडीनत वरशशरटबदधधरहरद”नत

समवायशसदचि:।। अरयरारयवरनावरनत - दरवयसमवानयकािणमवयव:।। तजजजनयदरवयमवयरव।।

(त.स) अनाहरद: सानत: परागभार:। उतपतत: परि रायकसय।

(त.रदी.) परागभाव लकषयनत - अनाहरदररनत। आकािादावनतवयाशपततवािणाय सानत इनत।

घटादावनतवयाशपततवािणायािाददरिनत। परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: परनतयोचगजिको भरवषयतीनत

वयवहािहत: परागभाव:।।

(त.स) साहरदरननत: परधरसाभार:। उतपततरननतर रायकसय।

(त.रदी.) धवस लकषयनत - साहरदररनत। घटादावनतवयाशपततवािणायािनत इनत। आकािादावनत-

वयाशपततवािणाय साहरदररनत। परनतयोचगजनय: परनतयोचगसमवानयकािणवरतत: “धरसत” इनत वयवहािहत:

धवस:।।

(त.स) रराशलरो ससगाकरषटचछननाभारोऽतयनताभार:। यथा “भतल घटो नासती”नत।

(त.रदी.) अयनताभाव लकषयनत - रराशलरनत। अनयोनयाभावऽनतवयाशपततवािणाय ससगनत।

धवसपरागभावयोिनतवयाशपततवािणाय िकाशलकनत।

35

(त.स) तारदातमयारषटचछनन-परनतयोधगताराभारोऽनयोनयाभार:। यथा “घट: पटो न भरती”नत।

(त.रदी.) अनयोनयाभाव लकषयनत - तारदातमयनत। परनतयोचगतावचछदकािोपतयससगिभदादकपरनतयोचगक-

योियनतानयोनयाभावयो: शभनिवम। कवलदवदतताभावात दणयभाव इनत परतीया रवशिषटाभाव:,

“एरसततरऽवप दरौ न सत” इनत परतीया दरववावशचछनिाभाव:, सयोगि घटवनत समवायि

घटाभाव:, तततदघटाभावादघटवावशचछनिपरनतयोचगताक सामानयाभावचिानतरिरकत:।

एवमनयोनयाभावोऽरप। “घटतरन पटो नासती”नत परतीया वयचिकिणिमािवशचछनिाभावो िाङगीकियत।

पट घटव िासतीनत तदथि:। अनतरिरकतव स कवलानवयी। सामनयकाभावोऽरप अयनताभाव एव

समयरविष परतीयमाि:। घटाभाववनत घटाियिऽयनताभावसयानयि गमिाभावऽपतयपरतीत:,

घटापसिण सनत परतीत:, भतल घटसयोगपरागभावधवसयो: घटायनताभावपरतीनतनियामकव

कलपतयत। घटवनत तसयोगपरागभावधव-सयोिसततवादवायनताभावसयापरतीनत:। घटापसिण त

सयोगधवससय सततवापरतीनतरिनत।

कवलाचिकिणिव िासतीनत वयवहािोपपततावभावो ि पदाथािनतिशमनत गरर:। तनन।

अभावािङगीकाि कवलयसय निविरकतमिरकयवात। अभावाभावो भाव एव। िानतरिरकत:,

अिवसथापरसङगात।। धवसपरागभाव: परागभावधवसचि परनतयोनयव इनत पराञच:।

अभावाभावोऽनतरिरकत एव। ततीयाभावसय परथमाभावसवरपवानिािवसथनत नरीना:।।

(त.स.) सरषा परदाथाकनामकततरररानतभाकरातसततर परदाथाक इनत शसदधम।

(त.रदी.) िि

“परमाणपरमयसशयपरयोजनदरटानतशसदधानतारयरतरक ननणकयरारदजलपवरतणडाहतराभासचछल-

जानतननगरहसथानाना तततरजानाषटनन:शरयसाधधगम” इनत नयायसि षोडिपदाथाििामरकतवाकथ

सपततवयत आह - सरषाशमनत। सवषा सपततसववानतभािव इयथि:।। “आतमशरीरषटनदरयाथकबदधध-

मन:पररवततरदोषपरतयभारफलरद:खापरगाकसत परमयशमनत” दवादिरवि परमयम। पररवततििमाििमौ।

िागदवषमोहा रदोषा:। िाग इचछा। दवषो मनय:। मोह: ििीिादावामभरम:। परतयभारो मिणम। फल

भोग:। अपरगो मोकष:। स ि सवसमािाचिकिणद:खपरागभावासमािकालीिो द:खधवस:। परयोजि सख

36

पराशपततः द:खहानिचि। दरटानतो महािसादद:। परामाणणकविाभयपगतोऽथि: शसदधानत: । ननणकयो

निचिय: स ि परमाणफलम। तततवबभसो: कथा रारद:।

उभयसाििवती रवशजगीषकथा जलप:। सवपकषसथापिहीिा अपिपकषरवदलिमािावसािा वरतणडा।

रथा िाम िािावरकतक: पवोततिपकषपरनतपादकवारकयसदभि:। अशभपरायानतिण परयरकतसयाथािनति

परकलपतय दषण छलम। असदतति जानत:। “साधमयकरधमयोतरषाकपरषकरणयाकरणयकवररलपसाधयपराततय-

पराषटततपरसङगपरनतदरटानतानतपवततसशयपरररणहतरथाकपततयवरशषोपपतयपलबधयनपलषटबधननतयाननतयरायाक

रायकसमा जातय:।” वाददिोऽपजयहतनििगरहसथािम। परनतजञाहानि: परनतजञानति परनतजञारविोि:

परनतजञासनयासो हवनतिमथािनति नििथिकमरवजञाताथिकमपाथिकमपरापततकाल नयिमचिक पिररकतमि-

िभाषणमजञािमपरनतभा रवकषपो मतािजञा पयिियोजजयोपकषण नििियोजजयाियोगोऽपशसदिानतो

हवाभासाचि ननगरहसथानानन। िष सगमम।।

िि कितलािलसयोग सयरप परनतबनिक सनत दाहािपतत: िशरकत:पदाथािनतिशमनत िनि।

परनतबनिकाभावसय कायिमाि कािणवि िरकतििपयोगात रारणतरसयर शषटकततपरदाथकतरशमनत।।

िि भसमाददिा कासयादौ िदचिदिििादाियिशरकतिङगीकायनत िनि। भसमाददसयोगसमाि-

कालीिासपचयसपििपरनतयोचगकयावदभावसदहतभसमाददसयोगधवससय शदधधपरदाथकतरात ।

सरतरमवप न परदाथाकनतरम। यथषटरवनियोगयोनयवसय सववसवरपवात। तदवचछदक ि

परनतगरहाददलबिवमवनत।।

अथ वरधधननकरतयत - परवरततजिकचिकीषािजिकजञािरवषयो रवचि:। तपरनतपादको शलङाददवाि।

कयसाधय परवततयदिििाकनतसाधयताजञाि परवतिकम। ि ि रवषभकषणादौ परवरततपरसङग:।

इषटसाििताशलङगककनतसाधयताजञािसय कामयसथल, नियिशमरततकसथल ि रवदहतकालिचिजीरव-

वनिशमततजञािजनयसयव परवतिकवात। ि िाििगम:। सवरविषणवततापरनतसिािजनयवसयाि-

गतवाददनत गरर:।

तनन। लाघवि कनतसाधयषटसाििवजञािसयव चिकीषािदवािा परयिजिकवात। ि ि

नियिशमरततकसथल इषटसाििवजञािाभावादपरवरततपरसङग:। तिारप परयवायपरिहािसय पापकषयसय ि

फलवकलपिात। तसमाकनतसाधयषटसाििवमव शलङादयथि:।।

37

िि "जयोनतरटोमन सरगकरामो यजत'' इयि शलङा सवगिसाििमपव काय परतीयत।

यागसयाितिरविाशिि: कालानतिभारवसवगिसाििवायोगात तदयोनय सथानयकायिमपविमव शलङथि:।

काय कनतसाधय, कत: सरवषयवात। रवषयाकाङकषाया यागो रवषयवि अनवनत। कसय कायिशमनत

नियोजजयाकाङकषाया सवगिकामपद नियोजजयपितयानवनत। कायिबोदिा नियोजजय:। ति जजयोनतषटोम-

िामकयागरवषयक सवगिकामसय कायिशमनत वारकयाथि: सपदयत।

वददकशलङवात "यारजजीरमषटगवनहोर जहयात'' इनत नियवारकयऽपतयपविमव वाचय कलपतयत।।

"आरोगवयरामो भषजपान रयाकत'' इयाददलौकककशलङ: कियाकाय लकषणनत िनि।

यागसयापतययोनयतानिचियाभावि इषटसािितया परतीयिनति तशनिवािहाथिमवानतिवयापाितयापविसय

कलपिात। कीतििाददिा िािशरत: ि यागधवसो वयापाि:। लोकवयपरततबलात कियायामव

कनतसाधयषटसाििव शलङा बोधयत इनत शलङवि रवधयथिकवम, आखयातवि यिाथिकवम।

“पचनत पार ररोती”नत रवविणदिििात, “करर ररोती”नत परचि पितीयततिाचिाखयातसय

परयिाथिकवनिचियात। “रथो गचछती”यादाविकलवयापाि लकषणा। "दवदतत: पिनत तणडलम',

"दवदतति पचयत तणडल:' इयि कतिकमिणोिािखयाताथि वम। ककत तदगतकवादीिामव।

तयोिाकषपादव लाभ:।

“परजयती”यादौ िातोिव परकष िशरकत:। उपसगािणा दयोतकवमव। ि ति िशरकतिशसत।।

पदाथितवजञािसय पिम परयोजि मोकष:। तथादह - "आतमा रा अर दररटवय: शरोतवयो मनतवयो

ननहरदधयाशसतवय:'' इनत शर या शरवणादीिामामसाकषाकािहतवबोििात। शर या दहाददरवलकषणाम-

जञािऽपतयसभवाददनिवततयिरकयिसनिािरप मििसाधयवानमििोपयोचगपदाथिनिरपणदवािा िासिा

सयारप मोकषोपयोचगवम। तदिनति शर यपददषटयोगरवचििा निददधयासि कत, तदिनति

दहाददरवलकषणामसाकषाकाि सनत दहादावहशमयाशभमािरपशमथयाजञाििाि सनत

दोषाभावापरवततयभाव िमाििमियोिभावाजजजनमाभाव पवििमाििमियोििभवि िाि ििमद:खधवसलकषणो

मोकषो जायत। जञािमव मोकषसािि शमथयाजञािनिवततः जञािमािसाधयवात। "तमर

वरहरदतरानतमतयमनत। नानय: पनथा वरदयतऽयनाय'' इनत शर या साििानतिनिषिाचि। िि

"ततपराषटततहतवरकजान रमक चोकतत महामन'' इनत कमिणोऽरप मोकषसाििवसमिणात जञािकमिणो:

38

समचिय इनत िनि। "ननतयनशमवततररर रराकणो रदररतकषयम। जान च वरमलीररकननवयासन च

पाचयत। अवयासातपकतरवरजान ररलय लभत नर:'' इयाददिा कमिणो जञािसाििवपरनतपादिात।।

जञािदवािव कमि मोकषसािि ि साकषात। तसमापदाथिजञािसय मोकष: पिम परयोजिशमनत सव

िमणीयम।।

(त.स.) राणारदनयायमतयोबाकलवयतपवततशसदधय।

अननमभटटन वररदषा रधचतसतरक सगरह:।।

इनत महामहोपाधयायाननमभटटवररधचत: सररततरक सङगरहरदीवपरासमतसतरक सङगरह:

समातत:।

Recommended