Neþireta "Spîka"

2013

R'ewan

E’zîzê E’mer, H'esenê Þêx-Me'mûdê

E’debyet û zimanê ÿzdîkî

Dêrsxana 5-a

Ðî¸ 373.167.1 : 809.15 : 891.5 (075.3)

¶Ø¸ 81.2 »½¹Ç»ñ»Ý + 83.3 »½¹Ç»ñ»Ý ó72

 206

³ÙáÛ³Ý Ð³ë³Ý

º½¹Ç»ñ»Ý É»½áõ ¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ :

гÝñ³ÏñÃ³Ï³Ý ¹åñáóÇ 5-ñ¹ ¹³ë³ñ³ÝÇ ¹³ë³·Çñù/

гë³Ý ³ÙáÛ³Ý, ²½Ç½ ³ÙáÛ³Ý. - ºñ.: §êåÇϳ¦, 2013,

100 ¿ç :

Ðî¸ 373.167.1 : 809.15 : 891.5 (075.3)

¶Ø¸ 81.2 »½¹Ç»ñ»Ý + 83.3 »½¹Ç»ñ»Ý ó72

ISBN 978 - 9939 - 854 - 00 - 7

гëï³ïí³Í ¿ ÐÐ ÏñÃáõÃÛ³Ý ¨ ·ÇïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó

Ij alîê wezareta CE xwendinê û ö'lmda hatye erêkirinê

E'zîzê E’mer, H'esenê þêx-Me’mûdê

E’debyet û zimanê ÿzdîkî Dersxana 5-a

"Spîka", 2011, 100 r'û

 206

C §êåÇϳ¦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, 2013 Ã.

C Neþireta "Spîka"

îå³·ñáõÃÛ³Ý »Õ³Ý³ÏÁ` ûýë»Ã

ÂáõÕÃÁ` ûýë»Ã 70 ·/Ù

îå³ù³Ý³ÏÁ` 1000 ûñÇݳÏ

3

E’YDÊ ŸZDÎYAYE MILETÎÊ

Mayîna ÿzdîya isa jî r’ê-r’izm, e’yd-e’refat, serhatîyê

miletîyêva girêdaîye, k’îjan bi ziyaretî nav miletda hatine xweykir-

inê, ewî xweydikin çawa ÿzdî, çawa cime’t,

E’yd-e’refatê miletîê ij dereca civandina cime’tê, pêþ-

daanîna yektîê ferzbûna mexsûs distînin. Ew gelekî k’aw, bi heytehol,

r’ê-r’izmê h’ewask’ar têne derbazkirinê. E’ydê isaye miletîê h’ersal

r’ojê k’ivþ têne derbazkirinê. H’ersal pey 13-ê meha sivatêr’a döþema

pêþin qörbanê þerjêdikin, r’ojîa digrin, bona mirîyê t’eze (berva

r’advin), lê r’ojê sêþemê, çarþemê, pêþemê r’adivne paþîvê û dîsa

r’ojî digrin. R’oja înîyê e’yda Xidir Nevî, Xidir Eylase. H’ersê r’ojê

r’ojîya þêxek yan p’îrek e’seyî gere her’ne nav mezela, ser mezela döa’

bikin.

Ÿvara r’oja pêþemê diçine malê t’irêqa- þêx û p’îra, serê xwe

ber ocaxa datînin û xêra xwe didin, bi k’îjanê têne t’emizkirinê- gönê

xwe dadiweþînin.

Ÿvara r’oja pêþemê t’emam þadivin, def, zör’ne têne lêxistinê,

hilbet, h’etanî sivê r’anazên. Ew þev tê navkirinê “leyleqedir”.

Wê þevê zar’a, t’orpe

t’êlekîva girêdayî, k’ölekêva dar-

dadikirin, k’îjan bi mêwa, þîr-

naya dihate dagirtinê, û isa mal-mal

diger’yan. Ew tê navkirinê “dolî-

dang”.

Berî r’ojîya, r’oja le’dê-

þeva döþemê, seh’eta 4-5-a r’adivin,

dixön, vedöxön, lê kir’kir’ka,

k’elema, goþtê h’erêm naxön. Sive

EDEBYET

r’onnebûyî r’adizên, h’etanî r’o gewrdive. Pey wê yekêr’a, çaxê te’rî

dik’eve e’rdê, idî dikarin bixön, vexön, þavin.

Çaxê r’ojîne, îzin t’ine bixön, vexön, cig’arê bik’þînin,

benîþt bicûn, k’inca, serê xwe biþon, mêr sersûrtê xwe hildin.

R’oja pêþin gere pezekê þerjêkin: ÿvarê, çaxê te’rî hila hê nek’etîye

e’rdê. Xöarinê û mêwa pê sinîya divine malê merivê destteng, çawa xêra

Xidirnevî. Lê r’oja pêþemê nanê mirîya derdixin. Lê çaxê þev r’adivin

(sê þeva) bi wî cûr’eyî nên derdixin- paþîva Bapîr. Paþîva Bapîr

melekê wê r’izmêye. Lê hima wê r’ojê, sivêzû, pê sinîyê xöarinê û mêwa

divne malê cînara, çawa nanê Xidirnevî.

Çaxê ÿvarê döa’dikin, e’detî divêjin: “Qebûlve r’ojîya we”.

Þeva leyleqedrê qîz û kör’ê azep totka þör’ dixön, wekî xewna

xweda mêr yan jina xweye axirîyê bivînin.

Ser dîwêr, ar’îka pê ÿr nîþana dikin (nîþanê Xidirnevîne),

wekî ew bê, û pêþîa wîda wê her’in.

Zar’, nexweþ ij t’emamîa r’ê-r’izma, wekî wan r’oja têne ki-

rinê, têne azakirinê. Ew dikarin bixön, vexön, e’mrê xweyî herr’o der-

bazkin.

R’oja e’ydê, çaxê diçine malê hev, gere destevala neçin.

R’oja înîê e’yda Xidirnevîye. E’yd r’oja þemîê jî dive, tê

navkirinê e’refat, wexta k’îjanê e’seyî t’ev þêx û p’îrê xwe, diçine

ser mezela. R’oja le’dê jî e’yde, k’îjan tê navkirinê þerefat.

Cime’t divêje: “Bimbarekve e’yda mirî û zêndîa”.

H’ersal pey 13-ê meha nîsanêr’a, r’oja sêþemê, r’ojî tê girtinê-

bona r’ojîya Melekî Tawis (û mirîya), lê r’oja çarþemê e’yda Tawisî

Meleke, yanî- sala ÿzdîaye t’ezeye. Wê r’ojê e’seyî diçine ser mezela.

Ew tê navkirinê Çarþema serê salê. R’oja sêþemê köloç’ekî dipêjin.

Morîkê dikne nav köloç’. Ewî köloç’î r’oja çarþemê- ser t’emamîa ne-

ferê malê kerdikin. Morî p’ara k’ê bik’eve, ew h’esavdive xwey-xödanê

hebûka malê.

R’oja çarþemê isa jî r’oja Memê þivane, ê kö xödanê pêze.

E’yda Melek Tawis Îraqêda, pey 13-ê meha nîsanêr’a, r’oja

4

5

çarþemê, bi serk’arîa mîr, t’ev qewala, þêx û p’îra, Laliþa nûranîda,

didine k’ivþê. Wexta vê e’ydê def û þivêv têne lêxistinê. R’ê-r’izmê

ayîna dîn têne qedandinê. Ew tê navkirinê Çarþema Sor. Wê r’ojê ta-

wisê birca mîrda datînin, û ÿzdîyê herçar qölbê dinîayê hatî p’êxas

derda tên, serê xwe ber tawisê datînin, paþopê dertên û t’ev cime’ta

civyayî paþê t’ev e’ydê divin.

E’ydeke ÿzdîa meha k’anûna pêþin tê k’ivþkirinê. Pey 13-ê meha

k’anûna pêþin, döþema pêþin, r’ojî digrin- seva mirîya (berva r’adi-

vin). H’ersê r’oja- sêþemê, çarþemê, pêþemê, seva Ÿzdîd, r’ojî digrin.

R’oja înîyê e’yda Ÿzdîde. Wê r’oja ziyaretî, k’îjan e’yda miletîêye

mezine, t’emam, e’seyî- ne destevala, gere her’ne malê dilþikestîya,

merivê dilê wan hevdö mayî gere lev bên. Ê levneyên, h’esavnavin ÿzdî.

T’emamîya þeva leyleqedrê þadivin. R’oja þemîyê- e’refatê,

diçne ser mezela, þêx û p’îr döa’ dikin.

H’evtêkê pey e’yda Ÿzdîdr’a E’yda Þêþimse, wekî isa jî di-

vêjin “E’yda dör’ê”. R’oja pêþemê r’ojîne.

Xeverê çetin:

1.Civandin- berevkirin, t’op-

kirin, yekkirin

2.Heytehol- h’ing û ding

3.Paþîv- nanxöarina r’ojê r’o-

jîaye þev

4.Mêwa- fêkî, r’ez

5.Gewrdive- r’ondive

6.Zêndî- sag’, silamet (seva meriva

tê gotinê)

7.Qewal- mirîdê xerqekirîne, ê kö

def û þivêvîa (hacetê

r’öh’anîêye sazbendîêne) dixin

8.Birc- sera, kela, avayî

9.Qölbe- t’erefê dinîayê, t’eref,

alîyê döa’kirinê

10.P’êxas- bêy sol û gore

11.Tawis- heykelê teyrê tawis

12.Dilþkestî- meriv, ê kö r’ojê nêzîk mirîyê wan hebûne

Pirs û pêþdanîn:

1.Dersê hînvin û gilîkin

2.Mayîna ÿzdîya, çawa cime’t, isa jî çiva girêdaîye?

3.R’ojîyê Xidirnevî k’engêne?

4.K’îjan r’oja r’ojîyê Xidirnevî digrin?

5.Paþîv çîye, û k’engê r’adivne paþîvê?

6.E’yda Xidirnevî k’îjan r’ojêye?

7.R’ojê r’ojîya t’ev þêx û p’îra e’seyî k’öda diçin?

8.Ÿvara r’oja pêþemê cime’t k’öda diçe û çi dike?

9.K’îjan þev tê navkirinê “Þeva leyleqedrê”?

10.Zar’ r’oja leyleqedrê çi dikin?

11.”Dolîdang” çîye?

12.Wexta paþîvê çi naxön?

13.R’ojê r’ojîya k’engê dikarin bixön û vexön?

14.R’ojê r’ojîya çi îzin t’ine bikin?

15.Çaxê ÿvarê döa’dikin, çi divêjin?

16.Þeva “leyleqedrê” qîz û kör’ê azep çi dixön û- çima?

17.Ser ar’îka û dîwara pê ÿr çi dikin?

18.K’î ij r’ê û r’izmê r’ojê r’ojîya têne azakirinê?

19.R’ojê r’ojîya çawa diçine malê hevdö?

20.Çaxê e’yd pêþda diçe, r’oja þemîyê ew çawa tê navkirinê?

21.Lê r’oja le’dê çawa tê navkirinê?

22.E’yda Tawisî Melek k’engêye?

23.Wê r’ojê çi dikin?

24.E’yda Melekî Tawisda çi dipêjin û çi dikin?

25.Memê þivan k’îye?

26.E’yda Xidirnevî k’engêye û çawa didine k’ivþê?

6

7

27.Îraqêda wê r’izmê k’engê û çawa didine k’ivþê?

28.Ÿzdîyê h’erçar qölbê dinê hatî çi dikin?

29.E’yda Ÿzîd (Ÿzdîd) k’engê û çawa tê k’ivþkirinê?

MERIV Û BAJAR’VANÊ

QENC

“Sîabendê Xödo bajar’vanê Cimhöryeta Er-

menîstanêyî layîqe.

Xeysetê Sîabendê Xödo ewe, wekî gotin û ki-

rina wî mînanî hevin. Ew xevath’ize û bêh’ed

û h’esav dilr’e’me”,- heval-hogirê ewledê

cime’ta ÿzdîayî layîq derheqa hevalê xweyî

xevatê û þöxölda wa xeverdidin. Lê ev gilî-

gotin, ev qedir hila hê nikarin qîmetê Sîabendê Xödoyî t’am bidin, ê kö

t’emamîa seh’et-qewata xwe p’êþk’êþî wê yekê kirîye, wekî qölixî

meriva bike. Ew îzbatîya wê yekêye, wekî sala 1979-ada Sîabendê Xödo

aparata komîtêa þêwra þeherê R’ewanêye þöxölkirinêye merk’ezîêda

(niha beledî) xevitîye, lê niha- civata Cimhöryeta Ermenîstanêye

Miletîêda.

Sîabendê Xödo sala 1944-a göndê neh’îya Te’lînêyî Ber’ojda

dîya xwe bûye. Zar’otîya xwe göndda, nav t’ebyetê, derbazkirîye. Sala

1964-a mek’t’eva göndê neh’îya Te’lînêyî Arêgêye ort’e xilazkirîye.

Paþê xwendina xwe înstîtûta R’ewanêye ser navê Xaçatûr Abovyane

dersdarhazirkirinê, fakûltêta t’arîxêda, pêþda birîye, k’îjan sala

1969-a xilazkirîye.

Þagirt û endamê kolêktîva dersdarîê salê xwendinêye 1969-70-î

bîra xweda baþ xweydikin, çimkî Sîabendê Xödo wan sala dersadrê

t’arîxêbû, ê kö karibû nav we’dekî kinda nav û dengekî baþ qazincke.

Paþê r’îa e’mir ew bire R’ewanê, k’îderê ew salê 1970-1979-a trêsta

“Êrk’îmþîn”-êda xevitî, çawa k’ativê komsomolê, k’îderê sala 1978-a

layîqî hörmetne’ma þêwra Ermenîstanêye Herebilind bû.

Sîabendê Xödo isa jî layîqî navê “Mêxasê ÿzdîayî miletîê” û

mêdala bûye.

Ew bû, ê kö sala 1997-a h’îmê t’eþkîleta “Ÿzdîxane”-ye

mixölqetîê-sîasîê danî.

Xeverê çetin:

1.Bêh’ed- bêsînor, bêçap

2.Ewled- zar’

3.Merk’ezîê- ya sereke, ya ort’ê

4.T’ebyet- ç’îa-banî, mêþe, ç’em û cew

5.Komsomol- ûrisîye: yektîya cahilaye komûnîstîê

6. “Ÿzdîxane”- partîabû, wekî niha e’melnake

7.Möxölqetîê- ya cime’tê

Pirs û pêþdanîn:

1.Dersê hînvin û gilîkin

2.Gotin û kirina Sîabendê Xöda çi cûr’eyîne?

3.Heval-hogirê Sîabendê Xödo derheqa wîda çi divêjin?

4.Sîabendê Xödo t’emamîa e’mirê xwe p’êþk’êþî çi kirîye?

5.Sîabendê Xödo li k’ö xevitîye û dixevte?

6.Ew k’îjan salê û k’îderê ij dîa xwe bûye?

7.Sîabendê Xödo k’îderê xwendîye û çi xwendin stendîye?

8.Ew k’îderê xevitîye û çi xevat kirîye?

9.Sîabendê Xödo sala 1997-a h’îmê çi t’eþkîletê danî?

8

9

Xaçatûr Abovyan

(1809-1840)

ŸZDÎ

(bi hine körtkirina)

… Ê kö ij ermenîa tiþtekî bipekîne, ij

ÿla wan lap wê bê sirgûnkirinê. A lema jî

bona wan ew h’emûþk ê pîroz û destpênek’e-

tinêye, çi kö malê cime’ta ermenîaye. Ewê diha zû malê xwe bidine er-

menîa, ne kö ij wan tiþtekî wê hildin, û k’îsî e’mirê xwe wê miqatî

malê wanvin. T’emizaya ayîna dînê wan û qedrê hindava jinada h’emû

h’ed-h’esava derbaztirdivin. H’eta, wekî dîna xwe bidine jina- h’esav-

dive gönê giran. Sark’arekî göndî ermenî ev yek mer’a gilîkir, wekî ew

þe’debûye.

Dilê qîzeke ÿlbaþîkî k’ördî dewletîye bedew dik’eve cahilekî

ÿzdîa, ê kö xölamê ermenîkîbû û çakûç’-qeldemê xweva bedewbû. Qîza

k’aw h’emû tiþtî dike, wekî ewî kör’î ser xwe germke, bi k’ilamê h’emû

cûr’eyî, p’êþk’êþa û pêþdanîna ewî tima bihêle, lê- badilhewa.

Hima zilam dengê keç’ikê yan xazma nêzîkbûna wê t’exmîndike,

h’emû tiþtî dihêle û bizdîayî dir’eve. Axir-oxir ij peyk’etin û zêran-

dina keç’ikêye bêxilazbûn ÿ’cizbûyî, ew t’erka heqê xweyî salê, mala

ag’ê û dê-bava dide û derbazî sînorê ûrisa dive- bona xilazbûna ij wê sos-

retîê. Meriv dikare sozê t’emamîa xezina dinîayê bide ÿzdîa, lê t’ö

cûr’eyî wê levneyê wana mecbûrkin, wekî ew wî xeysetê pîroz

bit’er’ibînin… Anemet, wekî sipartine wan, ew çi jî heve, dikarin

h’eta pey derbazbûna gele salar’a bêqezîa paþda bistînin.

Xeverê çetin:

1.Bipekîne- bidize, bive

2.Ÿl- k’om, cime’t

3.Sirgûnkirin- nav xwe derxistin, berîdayîn

4.Pîroz- t’emiz, h’elal, p’ak

5.Ayîn- qirar, e’rf-e’det, r’ê-r’izm

6.H’ed-sînor, çap

7.Dîna xwe bidinê- binihêr’in, t’emaþekin

8.Ÿlbaþî- serk’ar, mezinê ÿlê, cime’tê

9.Çakûç’-qelem- sifet, dêm, sûret

10.K’aw- bedew, r’ind

11.Germke- ser xwe bide bengîkirinê

12.Pêþdanîn- gilî gotin, da fe’mkirinê

13.Badilhewa- bêfeyde

14.Zilam- kör’, cahil, mêr

15.T’exmîndike- têderdixe, serwextdive

16.Bizdyayî- tirsyayî

17.Axir-oxir- axirîyê, xilazîyê

18.Peyk’etin- peyger’andin, çerçirandin

19.Zêrandin- cefadayîn, çerçirandin

20.Ÿ’cizbûyî- westyayî, k’esirî

21.Sosretî- r’ovetî, r’ezîlî

22.Xezne- dewlemendî, hebûn, hebûk

23.Mecbûrkirin- bikine ser, zorê lê bikin, borcdarkin

24.Bit’er’ibîne- p’êpeske, bide alîkî, ber tiþtekî h’esavneke

25.Anemet- tiþtê wekî cem yekî/ê didine xweykirinê, cem yekî/ê di-

hêlin, çawa deyn, dewsa tiþtekî

26.Sipartine-danêda, cem hiþtne, gotinêda.

27.Bêqezîya- bêzirar, bêtirs, bêkêmasî

Pirs û pêþdanîn:

1.Xaçatûr Abovyan k’îye?

2.Xaçatûr Abovyan k’engê û k’îderê dîya xwe bûye?

3.Miqala “Ÿzdî” k’engê û bi çi zimanî hatîye nivîsarê?

4. Dersê hînvin û gilîkin

5. Ê tiþtekî ij ermenîa bidize, ÿzdî çi dikin?

10

11

6.Mal, hebûka cime’ta ermenîya seva ÿzdîya çine?

7.Ÿzdî diha zû çi wê bikin?

8.T’emizaya ayîna ÿzdîya çawa tê qîmetkirinê?

9.Serk’arekî ermenî Xaçatûr Abovyanr’a çi gilîkirîye?

10.Dilê k’ê k’etibû cahilekî ÿzdî?

11.Qîza k’aw çi dike?

12.Kör’ê ÿzdî çi dike?

13.Xaçatûr Abovyan derheqa xeysetê ÿzdîyada idî çi divêje?

Hovhannês T’ûmanyan

(1869-1923)

ME’SÎÊ ZAR1

Hebû, t’inebû merivekî k’esîv hebû. Ev

merivê k’esîv bal me’sîgir dive bark’êþ-

piþtök’êþ. Herr’o çend me’sîya qazincdike,

tîne mal, bi wê yekê ew û jina wî didebirin.

Carekê jî me’sîgir me’sîkî bedew digre, dide piþtök’êþê xwe,

wekî xweyke. Xwexa jî careke dinê dik’eve avê.

Ev piþtök’êþ, ber kevîya ç’em r’ûniþtî, dîna xwe dide wî

me’sîyê bedew û difikire: “Ya Xwedê, ev jî yekî mînanî me r’öh’bere,

tö hila bêje- mînanî me dê-bavê wî jî hene, ij dinê baþerdike,

þabûnê yan ÿþê t’exmîndike, yan na?…”

Hima wexta vê fikirmîþbûnê, me’sî dik’êlime:

-Bibihê,- divêje,- merivê bira. Min t’ev hevalê xwe nav p’êlê

ç’êmda dilîst. Min þabûna xwe bîrkir û ez k’etime t’or’a me’sîgir. Niha,

k’î zane, dê-bavê min min diger’in û digrîn, niha hevalê min melûlbûne.

Ez jî, divînî, çawa dizêrim, bîna min avê der diç’ike. Dixwezim- careke

din paþda her’im, bijîm û wê ava sar û zelalda bilîzim, isa dixwezim,

isa dixwezim…

Were gönê xwe min bîne, min azake, berde, berde her’im…

Bi dengê nimiz, ze’f nimiz- bi vekirin-dadana devê ç’ilabûyî, wa

digot. Gönê vî piþtök’êþ pêtê, digre, paþda davêje ç’êm.

-Her’e, me’sîê r’ind, bira dê-bavê te negrîn, bira hevalê te

berxwenek’evin. Her’e, bijî û t’ev wan bilîze.

Me’sîgir ser piþtök’êþ berk’ hêrsdik’eve.

- Lo hemeq,- divêje,- vira ez avêda þildivim, me’sîya digrim, tö

digrî, cefê min davêjî avê?… De her’e, bice’me, idî ber ç’e’vê min ney

xanê, tö idî piþtök’êþê min nînî, her’e birçîna bimire.

T’orpe jî dêst digre û ver’êdike.

-Niha ez k’öda her’im, çawa bikim, çawa bijîm?…

Û k’esîv met’elmayî-melûl û destevala vedger’e berva mal.

2

Wexta vê fikirmîþbûna melûl r’êva r’e’wirekî r’engê merivada-

ç’êlekeke bedew ber, dertê pêþîê.

-R’oja te xêr, birango, ew çima xalifîy, çi difikirî? R’e’wir

dipirse.

Ê k’esîv serhatîya xwe gilîdike, k’a çawa niha bêþöxöl, bêç’are

maye û nizane, k’a ew û jina xwe çawa gere yole her’in.

-Bibihê,- xêrxazo,- ezê vê ç’êleka doþanî bi we’dê sê sala bidme te.

H’err’o ewqa þîr wê bide, wekî tö û jinka xwe t’êr bixön, bidebirin.

Hima sê sal xitimbûn, hima wê þevê ez bêm, ezê pirsa te bikim. H’erke we

cava pirsê min da, bira ç’êleka min ter’a bimîne, yan na- hûn herdö jî

xölamê minin, ez we bivim, ez çi bixwezxim, ezê bikim. Qayîlî?

“Tiþtek, wekî bêy wê jî emê birçîna bimirin,- ê k’esîv di-

fikire,- ezê ç’êlekê bivim, emê van hersê sala bidebirin, h’etanî sê sal

jî t’emamdivin, Xwedê r’e’me. Cîkî derîk wê veve, yan divek em cavê

hima bidin, k’î zane”.

-Qayîlim,- divêje û ç’êlekê dide ber xwe, dive mal.

3

Sê sala didoþin, gotina te dixön, didebirin. Ne jî t’exmîndikin,

12

13

k’a sê sal çawa derbazbûn, û ew r’oja k’ivþkirî pêr’a digihîje, wekî

r’e’wir wê þevê gere bê.

Jin û mêr berî r’o her’e ava, melûl ber dêrî r’ûdinên û di-

fikirin, k’a cava r’e’wir çi bidin, yan, k’î zane, ewê çi bipirse: k’î

fikra r’e’wir bizanve?

-Awa çi wê derê, çaxê meriv r’e’wirr’a þöxöl bigre, r’e’wirr’a

bik’eve nav heq-h’esava, ij r’e’wir qencîê qebûlke… bi r’ahiþtina k’e-

serê, jin û mêr p’oþmandibûn, lê ya bûyî bibû, idî ç’are t’inebû. Lê

þeva sawk’êþîê idî pêr’a digihîþt.

Vî çaxî cahilekî nenasî bedew nêzîkî wan dive.

-Ÿvara we xêr,- divêje,- merivekî r’êwîme: te’rî dik’eve e’rdê, ez

jî westyayîme, hûn îþev mêvana mala xweda qebûlnakin?

-Çima na, r’êwîyê bira, mêvan mêvanê Xwedêye. Lê îþev bal me bi

qezîaye. Me ij r’e’wir ç’êlekek k’ir’îye û bi þertekî, wekî em sê sala

bidoþin, bixön, sê sala þönda bê, pirsê me bike: h’erke em cavê bidin,

ç’êlekê mer’a bimîne, yanê na- em hêsîrê wîne. Niha we’de xitimîye,

îþev gere bê, em jî nizanin, k’a em çi cavê bidin. Niha çi bîne serê me-

gönek’ar emin, divek zîanê bide te jî.

-Tiþte nake, hûn li k’ö- li wira jî ez,- ê xerîv divêje. Qayîldivin:

mêvan dimîne.

-Niþkêva nîvê þevê derî dike r’inger’ing.

-K’îye?

-R’e’wire. Hatime, wekî

hatime, de cavê bidin.

Jin û mêr tirsa zarîdi-

vin, cîda divine r’ösas.

-Netirsin, ezê dewsa we

cavê bidim,- mêvanê cahil

divêje û diçe berva dêrî.

-Hatime,- piþ dêrîva

r’e’wir divêje.

-Ij k’ö hatî?

-Kevîya be’rêye din.

- Pê çi hatî?

-Min mixmixka t’opal

zînkirîye, lê siyarbûme, ha-

time.

- Dêmek be’r ç’ûç’ike.

-Teyr nikare ij kevîkê bi-

fir’e kevîya din.

-Dêmek teyr cûcûk bûye.

-Çi cûcûk, sîya p’er’-

baska þeher dadida.

-Dêmek þeher ze’f ç’ûke.

-Çi ç’ûk, k’êvrûþk ij p’er’ekî nagihîje ê din.

-Dêmek k’êvrûþk têjike.

-Çi têjik: p’ostê wê wê bive k’örkê merivekî, lo- k’öm û çarix jî

pêr’a.

-Dêmek meriv h’acûc-macûce.

-Çi h’acûc-macûc: serçoka wî teyr bangde, deng nagihîje göha.

-Dêmek ker’e.

-Çi ker’: ç’îyê wekî xezal biç’êre, ewê bibihê.

R’e’wir zarîdive, met’elmayî dimîne: t’exmîndike, wekî höndör’da

qewateke aqil, xört, alt’nekirinê heye. Idî nizane- çi bêje, ker’e-ker’

vedik’þe, te’rîya þevêda indadive.

Evana ij cîyê mirî paþda tên, þadivin, dinîya dive dinîa wan.

Pêr’a jî siva xêr r’onkayîdive, û mêvanê cahil r’adive, divêje xatirê

we, wekî r’iya xwe biqedîne.

-Em nahêlin, qet nahêlin,- jin û mêr r’îya wî dibir’in,- te e’mirê

me xilazkir, bêje- em çawa bin qecîya te derên?

- Na, tiþtê nebûyînêye, gere ez r’îya xwe biqedînim.

- De, barê navê xwe bêje, h’erke qencîya te indave, û em nikarvin

bin qencîya te derên, barê em bizanvin, k’a döa’ k’ê dikin…

-Qencîyê bike û hima bavêje avê, deya naçe. Ez hima ew me’sîyê

14

15

zar-zimanim, e’mirê k’îjanî te hêwiþand…., ê nenas divêje û ber ç’e’vê

jinê û mêr betavedive.

Xeverê çetin:

1.Zar- ê/ya xeverdide

2.Me’sîgir- meriv, ê kö me’sîya digre

3.Bark’êþ- ê kö bara dik’þîne

4.Piþtök’êþ- meriv, ê kö piþtkirî bar cîdigöhêze

5.Qazincdike- dixevte

6.Didebirin- yole diçin, xwe xweydikin, dijîn

7.Kevîya ç’êm- ber devê ç’êm, nêzîkî avê

8.R’öh’ber- wekî r’öh’ berda heye, sag’e, terewil

9.Baþerdike- fe’mdike, serderîê lê dike

10.Dik’êlime- xeverdide, divêje

11.T’or’a me’sîgir- t’or’e, pê k’îjanê me’sîgir me’sîya digrin

12.Melûlbûn- berxwek’etin, bîntengbûn

13.Dizêrim- diçerçirim, ber xwe dik’evim

14.Ç’ilabû- zihabû, devê meriva ç’iladive

15.Berk’- sert, gelekî

16.Hemeq- nezan, bêaqil

17.Met’elmayî- e’cêvmayî, zendegirtî

18.R’e’wir- merivxör

19.Xalifîy- þaþbûyî

20.Doþanî- h’eywana tê dotinê

21.Xitimbûn- t’emambûn, serhevda hatin

22.Sawk’êþîê- tirsê, tirsa

23.Þertekî- qewlekî

24.Zarîdivin- zar-ziman dik’evin, tirsa nikarin xeverdin

25.R’ösas- cûr’ekî h’esine, gelekî girane

26.Zînkirîye- zîn daye ser. H’espê zîndikin

27.K’örk- cûr’ekî p’otî germe

28.Çarix- berê p’êdikirin, ij ç’erm didrûtin

29.H’acûc-macûc- kinik, bejinkinik

30.Serçok- ser çoka meriva

31.Bangde- teyr-tû bangdidin

32.Xezal- cûr’ekî terewilaye, mînanî maralaye

33.Xört- qewat, zor, qewîn

34.Biqedîne- bîne sêrî, xilazke, pêþda her’e

35.Deya neçe- badilhewa nînve, indaneve

36.Hêwiþand- h’eyfa xwe pê anî, qêmîþnekir

37.Betavedive- indadive, ber ç’e’va nayê k’ivþê

Pirs û pêþdanîn:

1.H’ikyatê hînvin û gilîkin

2.Merivê k’esîv cem me’sîgir bû çi?

3.Carekê me’sîgir çi da piþtök’êþ û çi gotê?

4.Piþtök’êþ ber kevîya be’rê r’ûniþtî çi difikire?

5.Hima wexta fikirmîþûbnê me’sî çi kir?

6.Me’sî ij piþtök’êþ çi hîvîkir?

7.Piþtök’êþ pey hîvîkirina me’sîr’a çi kir?

8.Piþtök’êþ çi kir?

9.Me’sîgir çi kir?

10.Çaxê piþtök’êþ melûlbû, çi derk’ete ber wî?

11.R’e’wir çi da piþtök’êþ û çi gote wî?

12.Piþtök’êþ cava r’e’wir çi da û çi fikirî?

13.Þeva sawk’êþîyê k’î nêzîkî piþtök’êþ û jina wî bû?

14.Piþtök’êþ û jina xweva çi gotine cahilê nenas?

15.R’e’wir û cahilê nenas çi kirin?

16.Çaxê r’e’wir te’rîêda indabû, piþtök’êþ û jina xweva çi kirin?

17.Meremê h’ikyatê çîye?

16

17

Ordîxanê Lezgî

(1958-1997)

BIMBAREK-PÎROZVE

E’YDA WE1

Gelî xûþk, birê xwey qedir-qîmet,

Bimbarek-pîrozve e’yda we- milet,

Navê ÿzdîtîê qewîn-qedîmve.

E’yd û þabûn jî bira t’im heve.

2

Em bextewarin û gelek þane,

Em ÿzdî bûne û ÿzdî mane,

Û her lawekî ÿzdî r’ind zane,

Þîrnaya milet çîye, bavê wî k’î-

jane.

3

E’yda Ÿzdîd wa- t’im xêr xweþîve,

Navê ÿzdîtîê ser me qewînve,

Îro bona me þabûna p’ir’e,

Hole, hola Sölt’an Ÿzdîdê Sore.

Xeverê çetin:

1.Qewîn- meh’kem

2.Qedîmve- kevinve, dirêjve, h’eta-h’etayêve, meh’kemve

3.Ewled- kör’, qîz, zar’

4.P’ir’e- geleke, ze’fe

5.Sölt’an Ÿzdîdê Sor- Ÿzdîd – atqat (bawerîya) meye

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê hînvin û ezber bêjin

2.E’yda Ÿzdîd k’engê tê k’ivþki-

rinê?

3.Wexta e’yda Ÿzdîd çend r’oja û

çawa r’ojî digrin?

4.Xêncî e’yda Ÿzdîd, çi e’ydê meye

dinê hene û k’engê têne kirinê?

5.Xeverê þiêrêye çetin hînvin,

þirovekin û bi wan cömla

t’eþkîlkin

Ordîxanê Lezgî

ZIVISTAN ME BÛ

MÊVAN1.

Dîsa, mînanî h’ercar,

Zivistan me bû mêvan,

Gelî, zihor, best û r’ast,

Wana r’engê xwe göhast.

2.

Av qer’imîye, bûye zinar,

Nastirê- mînanî h’ercar,

Ç’em qer’imîye, bûye zinar,

Nastirê- mînanî h’ercar…

3.

Av qer’imî, bû zinar,

Nastirê mînanî h’ercar,

Teyr-tûyê bêsit’ar,

K’erba dikirin zarezar.

Xeverê çetin:

1.H’ercar- h’emû cara, t’imê

2.Zihor- gelî, ç’e’l, newal

3.Best- cîyê r’ast, vekirî

4.Zinar- kevirê mezin, h’iþk,

meh’kem

5.Nastirê- k’ilama navêje, k’ilama

nastirê

6.Bêsit’ar- bêcî, bêmal

7.K’erba- bîntengbûyî, hêrsa

8.Dikine zarezar- digrîn

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Bi xeverê zivistan, gelî, best,

r’ast, zinar, k’erba cömla

t’eþkîlkin

3.Çend fesil, h’eyamê salê hene?

4.Av zivistanê çima diqer’ime?

5.Çima teyr-tû bêsit’arin û k’erba

dikin zarezar?

18

19

ZIMAN

NAVÊ HEYÎNÊ

Navê heyînê ew navin, k’îjan navê tiþta nîþandikin. Her tiþtê

r’öh’ber û ne r’öh’ber, her fikir, her kirin û bûyîn navê wan heye, me’na

wan heye û ew giþk dinyaêda, dor-berê meriva, nav jîyîna wanda hene,

a lema divêjine wan nava navê heyînê. Navê heyînê cava van pirs adidin:

k’ê?(k’î?) yan jî- çi?

Zimanê ÿzdîkîda navê heyînê p’areveyî ser van k’omê jêrin

divin:

1.Navê r’öh’bera

2.Navê ne r’öh’bera.

3.Navê fikira û me’na

4.Navê kirin û bûyînê.

1.Navê r’öh’bera

Navê r’öh’bera ewin, k’îjan navê r’öh’bera nîþandikin.

Mesele:

a)berx, bizin, bog’, ga, golik, mî, medek, nogin, h’ir’ç’, ç’êlek,

ç’ivîk.

b)ap, birazî, jin, keç’, mêr, xal, xarzî(a), kör’.

v) navê merîya: Mîro, K’emal, P’or’sor, Xeto, Dîdare.

2.Navê ne r’öh’ber

Xezne, sêv, zincîr, þivdar, kon, sivder, deþt, mêþe, mêrg, k’itêv,

nan, av, girar, xaþîl, silq, pîvaz û ê din.

3.Navê fikira û me’na

Navê fikir û me’na ew navin, k’îjan fikirekê, me’nîkê

nîþandikin, mesele: hevaltî, biratî, ç’ûktî, mêranî, camêrî, xêrxwzî,

neyarî, r’astî, r’onayî, qencî, xiravî, mervatî û ê din.

4.Navê kirinê û bûyînê

Divêjne wan nava navê kirinê û bûyînê, k’îjan kirin, bûyîna

tiþtekî, þöxölekî didine k’ivþê.

Mesele: - Avîtin, anîn, birin, hiþtin, girtin

- Hatin, çûyîn, r’evîn, k’etin, r’abûn û gelekê din.

Sipartin:

1.Çend navê tiþtê r’öh’ber binivîsin

2.Çend navê tiþtê ne r’öh’ber binivîsin.

3.Bi çend fikira û me’na cömla çêkin.

5. Navê qismî nêr û mê

Navê tiþtê r’öh’ber û tiþtê ner’öh’ber p’areveyî ser navê qismî nêr

û qismî mê divin. H’erdö qism- him fikira xweva, him jî cûr’ê xweye

r’êzimanîva ij hev têne baþqekirinê.

A. Navê qismî mê

Sê k’om nav tênê h’esavkirinê qismî mê. Ew h’ersê k’om nav evin:

1)Navê ser h’eywana û teyreda:

-berdîr, bizin, dêlik, dêl, mî, mirîþk, ç’êlek, h’ir’ç’, qaz, p’iþîk,

medek, ç’ivîk, nogin, p’epûk, meymûn, dûmeqesk, k’êwrîþk, werdek,

kevotk, mih’în, kew û ê din.

2) Navê qîz û jinaye mexsûs:

-Gogê, P’or’sor, Xezal, R’ih’an, Gölp’erî, Seyran, Dîlber, Gölîzer,

Zozan, K’öbar, Cewar, Mircan û ê din.

3)Navê r’ewþa qîz û jina:

- dayîk, bûk, jin, keç’, met’, qîz, xatî, kevanî, xasî, dêmar’î, xûþk,

berbû û ê din.

Cûr’ê van hersê k’omê r’öh’bera, k’îjan jorê hatne nivîsarê, cömla

navada bi alîk’arîa p’ir’tika “a” têne gotinê.

Divêjne vê p’ir’tikê “p’ir’tika hevbendî”, çimkî ew benda çend nava

hevr’a girêdide û eleqeta wan nîþandike,

Mesele:

1) Berxa sor, bizina belek, mîya qer, mirîþka kör’k, ç’êleka jar û ê

20

21

din.

2) Xatîya te, bûka me, met’a Silo, kevanîya malê, jina Mîro.

3)Xezala Mîro, P’or’sora k’aw, Dîdara nazik, Zozana Ordî.

Sipartin:

1)Van xeverê jêrin ber bigrin û dewsa niqitka h’erfê lazim

binivîsin:

Xat… Gölê./ Jin. K’emal./ Xatî.. min./ Kavir’. k’ok./ Bûk. me av

anî./ Gölîzer. P’eyale ij çolê hat./ Mirîþk. kör’k./ Mircana. Mîro./

Seyran. Xidir./ Bizina. kever./ Kevotk. Bedew./ Dîz. min./ Xûþk. Silo.

B. Navê qismî nêr

Sê k’om nav têne h’esavkirinê navê qismî nêr. Ew h’ersê k’om evê

jêrinin:

1)Navê ser h’eywana:

-beran, ga, gamêþ, bog’, se, dîk, gör, nêrî, r’ûvî, þêr, piling û ê din.

2)Navê r’ewþa kör’a û mêra:

- ap, bav, bira, mêr, kör’, xal, ze’va, xezûr, destebirak û ê din.

Navê mêra:

- K’eleþ, Sîavend, Silo, Feto, Tîtal, T’êmûr, Cimþît, Þekir,

Mîro, Xödêda, Barî, T’acdîn, T’êcir, Mecît, Þemal û ê din.

Cûr’ê hevbendî, ê van hersê k’omê, kö li jorê hatine nivîsarê, bi

p’ir’tika “ê” çêdive û xeverê cömlêye mayînr’a tê girêdanê. Eva p’ir’tika

tê h’esavkirinê cûr’ê navê qismî nêr.

Mesele:

1)Beranê Feto diç’êre./ Beranê kel dik’ayê./ Dîkê mezin fir’î./ Görê

h’ar./ R’ûvîyê jar./ Nêrîyê nav kêrî.

2)Ze’vê me./ Kör’ê çê./ Kör’ê baþ./ Kör’ê aqil./ Bavê min./ Birê te./

Xalê min./ Apê me./ Xezûrê wê û ê din.

3)Siloyê Sîavend./ Siloyê Xödo./ K’eleþê E’slan./ Fermanê K’eleþ./

K’eleþê Cemal û ê din.

Sipartin:- 1

1.Van cömlê jêrin bixûnin û deft’era xweda binivîsin.

2.Dewsa niqitka h’erfa lazim binivîsin.

a)Xezûr. Be’rî ne’me Be’rîr’a þandîye.

b) Dîk. sivê bang da.

v) Xezûr. Sîsê got.

g)Kör’. Mîro hîndive.

g’) Ferman. Silo ez dîtim.

d)Çaçan. Xidir hat.

Sipartin:- 2

Jêrê çend navê r’öh’bera, ê qismî nêr û qismî mê, hatine nivîsarê.

Wana nav deft’era xweda binivîsin û nîþankin, k’a k’îjan nav têne h’e-

savkirinê navê qismî nêr û k’îjan nav jî têne h’esavkirinê qismî mê.

Meymûna mêþe./ H’ûtê mezin./ K’êwrîþka malê./ Bûmê kor./ Ke-

wotka sipî./ Qölingê r’eþ./ Berxa k’ok./ Me’rê r’eþ./ Kavr’a me./ Nogina

me diç’êre./ Seyrana Mîro dersdare./

Pirs:

1.Çîye p’ir’tika hevbendî?

2.Bi alîk’arîya k’îjan p’ir’tikê hevbendî navê r’öh’beraye

qismî mê û qismî nêr ij hev têne baþqekirinê?

V. Navê tiþtê ne r’öh’ber

Navê tiþtê ne r’öh’ber ew navin, k’aîjan cava pirsa “çi?” didin.

Navê tiþtê ne r’öh’ber cömlada mîna navê r’öh’ber bi p’ir’tikê- “a”, -

“ê” hevva têne girêdanê. Navê tiþtê ne r’öh’bere qismî mê cûr’ê xweyî

hevbendî bi p’ir’tika- “a”, lê navê tiþtê ne r’öh’bere qismî nêr- bi

p’ir’tika hevbendîêye-“ê” distînin.

22

23

1.Navê tiþtê ner’öh’bere qismî mê

Ew navê tiþtê ne r’öh’ber h’esavdivin navê qismî mê, k’îjan bi

p’ir’tika hevbendîye “a” hevva têne girêdanê.

Mesele:

-Dersa xwe bixûne.

- Gora xwe nîþanke.

-Ava þêlû venexwe.

-Sîtila mezin bîne.

- Me hirîya sor k’ir’î.

-Lih’êfa hirî danîbû.

- K’asa zêr’în ser t’extebû.

-K’êra tûj k’et.

-Sêla sor ser köç’ikbû.

2.Navê tiþtê ne r’öh’bere qismî nêr

Ew navê ne r’öh’ber h’esavdivin navê qismî nêr, k’îjan cömla

navada cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika “ê” distînin.

Mesele:

-Me’rê r’eþ.

-Nanê sipî.

-Xanîyê bilind.

-Mêwayê te’m.

-Dîwarê bilind.

-Derîyê fire.

-Banê xanî.

-Þelpikê ç’ûk.

-Belgê hêþîn.

-Agirê gör’.

-Bostanê zevaþa.

-Bag’ê tirîya.

-Ç’îayê bilind.

-Ç’emê k’ûr û ê din.

Sipartin- 1:

1.Van navê jêrin bixûnin û dewsa niqitka h’erfa lazim daynin.

Avay. bilind./ K’itêv. dersa./ Bar. giran./ Derman. serÿþê./ Hevîr.

tir’þ./ Mêþ. six./ Kevir. gölover’./ T’orp. qeliþî./ Dest. bi xêr./ Ser.

wî./ Mal. giran.

Sipartin- 2:

Ij têk’sta jêrin navê tiþtê ne r’öh’bere qismî mê û nêr deft’era

xweda baþqe binivîsin:

-Serê min dÿþe.

-T’ilîya Silo h’er’iþîye.

- Xûna sor ij pêç’îya min tê.

-Zevîya gênim.

-Genimê sor.

-Þekirê þîrin.

-Þîrê germ.

-Nanê sipî.

-Pîvaza tûj.

-Gelîyê k’ûr.

-Mala mezin.

-R’îya fire.

-Dewê tir’þ.

-Ava sar.

-Sirsûmê dêw.

-Parzûnê sipî.

Pirs:

1.Çima em nîvê navê ne r’öh’ber h’esavdikin navê qismî nêr, nîvê

din jî- h’esavdikin navê qismî mê?

2.K’îjan p’ir’tika hevbendî h’esavdive cûr’ê navê qismî nêr,

k’îjan jî- ya navê qismî mê?

24

25

G. Navê heyînêye döqismî

Divêjne wan nava navê heyînêye döqismî, k’îjan him ser navê

qismî mê, him jî ser navê qismî nêr têne xevitandinê. Çaxê cûr’ê xweyî

hevbendî bi p’ir’tika ”ê” distînin, ew wî çaxî têne xevitandinê mîna

navê qismmî nêr, lê çaxê ew cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika ”a” dis-

tînin, wî çaxaî ew mîna navê qismî mê têne xevitandinê.

Mesele, em çend navê heyînêye döqismî bidine k’ivþê: heval,

cînar, serk’ar, dost, neyar, berdestî, serk’ar, novedar, pispor, dersdar,

þagirt, merî û gelekê din.

Isa jî- berx, golik, kar, k’er, p’iþîk, kavir’, h’esp, h’irç’ û ê din.

Herdö k’omê navê jorê hatine nivsîarê him mîna navê qismî mê,

him jî- mîna navê qismî nêr têne xevitandinê û bi alîk’arîya p’ir’tikê

hevbendî fikira xweva ij hev têne baþqekirinê.

Wextê ev xever cömla navada p’ir’tika hevbendîye ”a” distînin,

ew nîþandikin, kö ew xever qismî mêne.

Mesele:

-Cînara me nan dipêje.

-Serk’ara mek’t’evê Dîdareye.

-Dosta te baþe.

-Senem serk’ara me bû, û ê din.

-Berxa k’ok diç’êre.

-K’era r’eþ hat.

-Kara çalbelk r’evî.

-Golka r’eþ e’rdêk’et.

-P’iþîka me ne’se.

-H’espa þê pêþîyê bû.

-Qant’ir’a r’eþ qewate, û ê din.

Meselê jorê nîþandikin, wekî p’ir’tikê hevbendîye “a”, “ê”

zimênda didine xevitandinê, wekî navê heyînêye t’omerî nîþankin, k’a

ew ser k’îjan qismî têne xevitandinê. Mesele, h’erke em bêjin ”h’espê

k’ömeyt diç’êre”, tê fe’mkirinê, wekî h’espê k’ömeyt diç’êre, lê h’erke

bêjin “h’espa k’ömeyt diç’êre”, tê fe’mkirinê, kö mih’în diç’êre. Isa

jî em hildin xevera “heval”. H’erke em bêjin “hevalê min diçe”, tê

fe’mkirinê, kö hevalê min ij qismî mêre, lê h’erke em bêjin “hevala

min diçe”, tê fe’mkirinê, kö hevala min ij qismî jine.

Sipartin:

1.Dewsa niqitkê axirîya xevera deft’era xweda p’ir’tikê ”a”, “ê”

binivîsin.

-Gîsk. sor.

- P’iþîk. nêr.

-P’iþîk. mê.

-Göhar. dersadr.

-Cînar. me Gölêye.

-Cînar. me Barîye.

-Novedar. mala zar’ê sêwî Xezalbû.

-Novedar. gönd Barîbû.

- Serk’ar. gönd mêre.

-Serk’ar. mek’t’evê Sîsêye.

Pirs:

1.Navê heyînêye döqismî k’îjanin?

2.Bi alîk’arîya k’îjan p’ir’tika navê döqismî ij hev têne

baþqekirinê?

Xêncî navê tiþtê r’öh’ber û ne r’öh’ber, zimanê meda ösa jî nav

hene, k’îjan nayêne h’esavkirinê ne navê tiþtê r’öh’ber, ne jî- navê ne

r’öh’ber. Ew nav her yek fikirekê, me’nîkê nîþandikin: hêrs, aqil, zên,

k’în, fikir, derd, hewar, pirs, hîvî, cav, k’omek, zeman, nav, p’ar, tirs,

dîn, r’eng, bawerî, hewar û gelekê din.

Ij van navê jorê nivîsî hinek cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika

“a” distînin, hinek jî- cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika “ê” distînin.

Ew nav, k’îjan cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika “a” distînin,

26

27

ew nav têne h’esavkirinê qismî mê, mesele:

Zêna te./ Hêrsa wî danî./ Fikira wî baþe./ Hewara me hat./ Pirsa

r’ast bêje./ K’omeka we û ê din.

Ew nav, k’îjan cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika “ê” distînin, ew

nav têne h’esavkirinê navê qismî nêr, mesele:

H’iþê wî sêrî çû./ Ew ser h’iþê xweda hat./ Navê te çîye?/ Dengê te

nimiz tê û gelekê din.

D. Navê xiyalî

Divêjne wan nava navê xiyalî, k’îjan fikir û me’na wan ij ya

h’îmlî qetîyaye, jê dûrk’etîye. Navê xiyalî bi alîk’arîya p’ir’tikê

jêrin hatine çêkirinê: ayî, atî, î, tî. Mesele:

Biratî, hevaltî, þivantî, serk’arî, azayî, giranî, merdî, mezinayî,

bilindayî, dirêjayî, xörtî, þîrnayî, mêranî, dostî, xaltî, pismamtî,

hevaltî û gelekê din.

H’emû navê xiyalî cömla navada h’alê hevbendîda cûr’ê xweyî

hevbendî bi p’ir’tika “ya” distînin û têne h’esavkirinê navê ser qismî

mê, mesele:

Biratîya me,/ Pismamtîya wan,/ Serk’arîya gönd,/ Hevk’arîya me û

ê din.

Ê. Navê bi fikira kirin û bûyînê

Divêjne wan nava navê kirin û bûyînê, k’îjan fikira kirinekê

û tiþtekî, bûyîna tiþtekî, þöxölekî, k’arekî nîþandikin, mesele:

Anîn, bijartin, kirin, birin, lêdan, hêran, çinîn, þandin,

stendin, gotin, xwestin, firotin, k’ir’în û ê din.

Hildan, k’etin, mayîn, zayîn, bûyîn, çûyîn, girîn û ê din.

Navê bi fikira kirin û bûyînê cömla navada cûr’ê xweyî

hevbendî bi p’ir’tika “a” distînin û ser navê qismî mê têne h’esavkirinê,

mesele:

Kirina te, gotina min, þandina p’era, xwestina min,

û gelekê din.

J. P’ir’tika yekanîye navê nenas û nee’yan

Ÿzdîkîda p’ir’tika yekanîye nenas heye. Ew p’ir’tik tê h’e-

savkirinê “ek”. Eva p’ir’tika ij hejmara yek p’eydabûye. Divêjne wê

p’ir’tikê p’ir’tika yekanî, ya navê nenas, ne ber ç’e’va û nedîtî, çimkî

çaxê ew digihîje axirîya nava, ew dide k’ivþê, kö filan tiþt yanê

filan meriv yeke, yekanîye, ne geleke. Lê wî çaxî e’yannake yekanî

k’îye, çiye, nîþannake ij gele tiþta, meriva k’îjan yekanîye, me’nîya

wê yekê ew tiþt, ew meriv ne ber ç’e’vaye, nehatîye dîtinê. Lema jî vê

p’ir’tikêr’a divêjin “p’ir’tika yekanî, nenas-nee’yan”, yan jî

“p’ir’tika navê yekanî, nenas-nee’yan”.

Çaxê p’ir’tika “ek” axirîya nava zêdedive, wî çaxî ew têne

fe’mkirinê mîna navê yekanî, nenas-nee’yan, mesele:

Kör’ hat- kör’ek hat.

Jin çû- jinek çû.

Mêr ma- mêrek ma.

Kevir k’et- kevirek k’et.

Mal avabû- malek avabû.

Gönd li gêlî bû- göndek li gêdîbû.

Newal k’ûr bû- newalek k’ûrbû.

Min ne’ma xwe xwend- min ne’meke xwe xwend.

Van xeverê jorinda him navê qismî mê, him jî- navê qismî nêr

bi p’ir’tika yekanî nenas-nee’yan hatine xevitandinê.

1) Çaxê navê qismî mê p’ir’tika yekanî nenas-nee’yanva têne go-

tinê, wî çaxî xwe li cömla navada dewsa p’ir’tika hevbendîye “a” cûr’ê

xweyî hevbendî bi p’ir’tika “e” distînin, mesele:

Qîzeke r’ind hate maleke gönd.

Bizineke t’opal paþda ma.

Xidir k’itêveke zimanê ÿzdîkî k’ir’î.

Mêrgeke hêþîn pêþberî göndê meye.

H’espeke r’ind mêrgêda diç’êre.

Maleke t’eze Þamîranêda avabû û gelekê din.

2) Çaxê navê qismî nêr bi p’ir’tika yekanî nenas-nee’yanva têne

28

29

gotinê, wî çaxî ew cömla navada dewsa p’ir’tika hevbendîye “ê” cûr’ê

xweyî bi p’ir’tika “î” distînin, mesele:

Kör’ekî R’emo R’ewanêda hîndive.

R’ewan þeherekî mezine.

Fêza göndê me zinarekî bilind heye.

Min kevirekî gölover’ kewkî kir.

Birakî min beranekî me ajot.

Hevalekî min þiêrek nivîsîye.

Cînarekî me gilî got û gelekê din.

Sipartin:

Dewsa niqitka h’erfa lazim binivîsin.

Kör’.. r’êda diçû./ P’ale. zevîyêdabû./ Jin.. distirê./ Min kör’..

dît./ Kevir.. gölorbû./ Te xwer’a k’itêv.. k’ir’î./ Beran.. mêrgêdabû. /Gönd..

wêderê bû./ Mêvan.. hat./ Min dar.. ber devê avê nikand./ Ç’em.. deþta R’e-

wanêr’a dik’iþe.

Nasî:

Zimanê ÿzdîkîda gele xever hene, wekî paþkoka wan sewtê den-

ganîye –a, -ê, -î, -e, -o-va xilazdive. Çaxê p’ir’tika yekanî nenas-neey’ane

“ek” ser navê isada zêdedive, wî çaxî p’ir’itika “ek” tê körtkirinê: dewsa

–“ek” her t’enê “k” dimîne, mesele:

Bira- birak birakî min),/ ga-(gakî sor),/ kanî- (kanîke sar),/ ode-

(odeke fire),/ r’ê- (r’êke dirêj) û ê din.

Sipartin:

Dewsa niqitka, k’îderê lazime, cûr’ê hevbendîya qismî mêye “e”

û ya qismî nêre “î” binivîsin.

R’ojek. havînê bû./ Em çûne ber cewek. ./ Qîz.. li mêrgê bû./ Ewî

göl.. çinî, da hevalek. xwe./ Mêrek. bilind nav wanda bû.

Xeverê t’ayinkirî cömla xeverada cûr’ê xweyî hevbendî bi

p’ir’tikê “a”, “e”: “ê”, “î” distînin. Mesele:

1) Mala Mîro- Maleke Mîro./ Berxa þivên- Berxeke þivên./ Qîza

Xoxê- Qîzeke Xoxê.

2) Göndê Mîro- göndekî Mîro./ Serk’arê gönd- serk’arekî gönd./

Kör’ê Xoxê- Kör’ekî Xoxê./ Dîwarê tewlê- dîwarekî tewlê.

Van cömlada nav, k’îjan te’rî hatine nivîsarê, têne h’esavkirinê

xeverê taynkerî, cûr’ê wane hevbendî bi p’ir’tikê “a”, “e”, “ê” û “î”-ne,

lê xeverê te’rî hatine nivîsarê, ew xeverê t’ayinkerin.

Z. Cûr’ê xeverê t’aynker

H’erke navê qismî mê û nêr cömla navada bêne xevtandinê mîna

xeverê t’aynker, cûr’ê wan ij hev tê baþqekirinê. H’erke ew bi

p’ir’tika yekanî nenase-ne’yane “ek” bêne gotinê, navê qismî mê cûrê

xwe bi p’ir’tika “ê” distînin, lê h’erke navê qismî nêrin, cûr’ê xwe

nagöhêzin, mesele:

a) Diya Xezalê,/ P’encera malê,/ Xûþka Dîdarê,/ Nanê xêrê,/

Cime’ta ÿlê,/ Gîhayê mêrgê,/ Mêrga Senger’ê û ê din.

b) Birê Barî,/ Ÿla gönd,/ Xûþka K’elo,/ Nanê þivên,/ K’itêva þa-

girt,/ Þorba þîr,/ P’ostê berên,/ Jina doxtir û ê din.

Meselê jorinda xeverê Xezal, mal, Dîdare, xêr, ÿl, Senger’ hatine

göhastinê, ser paþkoka wanda p’ir’tika “ê” zêdebûye. Ew xever giþk xe-

verê qismî mêne. Ew wan meselada xeverê t’aynkerin. H’erke ew pêþîyê

bêne xeitandinê, t’ayenkirîvin, wî çaxî cûr’ê wan wê bive p’ir’tika

“a”.

Mesele:

Xezala Mîro,/ mala Barî,/ Dîdara me,/ xêra wî,/ qebîla we,/ mêrga

hêþîn.

Jorê li benda b) xeverê Barî, gönd, K’elo, þivan, þagirt, þîr,

30

31

beran, doxdir xeverê qismî mêrin, h’erke ew mîna xeverê taynkirî bêne

xevitandinê, cûr’ê wanî hevbendî bi p’ir’tika “ê” wê bê gotinê.

Cömlê isada hergav li pêþîyê navê tiþtê r’öh’ber û ner’öh’ber

têne gotinê, lê paþê sê cûr’e xever têne gotinê. Ew cûr’e xever evê

jêrinin:

1)

a) xeverê navê tiþtê r’öh’ber û ner’öh’ber

b) cînavê arizîtîyê (min, te, wî, me, we, wan (a) û

v) xeverê r’engnîþ, sifetnîþ, mesele:

2)

a) Xûþka Xelo,/ k’ofîya Senemê,/ Mala Barî,/ göndê Þamîranê,/

p’ostê karê,/ þivka þivên,/ k’itêva þagirt,/ çakûç’ê h’esin,/ dara sêvê,/

k’êranê malê,/ zevîya gênim,/ zevîya gönd.

b) Konê me,/ mala te,/ göndê wan,/ destê wê,/ birê wî.

v) konê r’eþ,/ mêrga hêþîn,/ göndê mezin,/ dara dirêj,/ kör’ê aqil,/

jina jîr,/ mêrê qoçax,/ kirasê sipî,/ mala teng,/ meydana fire,/ r’iya

r’ast û gelekê dinê.

3)

a) Xûþkeke K’elo,/ Maleke Barî,/ göndekî ij gonda,/ þivikeke

þivên,/ zevîke gênim,/ dareke sêva.

b) konekî me,/ maleke te,/ göndekî wan,/ destekî wî,/ birakî te.

v) mêrgeke hêþîn,/ göndekî mezin,/ t’extekî dirêj,/ kör’ekî aqil,/

jineke jîr,/ maleke teng,/ meydaneke teng,/ r’êke dirêj.

Cömlê jorinda xeverê pêþîyê hergav cûr’ê xweyî hevbendî bi

p’ir’tikê hevbendîye “a”, “ê”, “e”, “î” distînin. H’erke xever navê qismî

mêvin, ew cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tikê “a”, “e” distînin, h’erke

xever navê qismî nervin, ew cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tikê “ê”, “î”

distînin. Van xeverê navar’a, k’îjan cömla navada pêþîyê têne gotinê,

divêjin xeverê teyinkirî, çimkî bi alîk’arîya p’ir’tikê “a”, “e”, “ê”,

“î” ew têne teynkirinê, qism têne nîþankirinê. Cûr’ê “a”, “e”

nîþandikin, kö ew navê qismî mêne, lê cûr’ê “ê”, “î” nîþandikin, kö

ew navê qismî nêrin.

Wan xeverar’a, k’îjan axirîya cömla navada têne gotinê, di-

vêjin t’aynker, çimkî xever

1) navê tiþtê r’öh’ber û ner’öh’ber,

2)cînavê arizîtîyê,

3)xeverê r’engnîþ, sifetnîþ navê pêþin t’ayndikin, didine

k’ivþê.

Î. Xeverê taynkirî û t’aynker

Jorê hate gotinê, kö cömla xeverada pêþîyê navê t’aynkir têne

gotinê, paþê- navê t’ayinker.

Mesele: Barîyê Mîro,/ K’eleþê Þemo,/ þivanê gönd,/ þîrê bi-

zinê,/ beranê k’ok,/ dersdarê me.

a) t’aynker navê qismî mêne:

Þagirtê mek’t’evekê,/ kör’ê jinekê,/ nanê malekê,/ derê odekê,/

navê keç’ikekê,/ belgê k’itêvekê,/ cime’ta ÿlekê,/ karê bizinekê û ê din.

b) T’aynker navê qismî nêrin:

Cime’ta göndekî,/ mala merîkî,/ dengê hevalekî,/ ava ç’emekî,/

dîwarê xanîkî,/ goþtê beranekî,/ gotina merivekî,/ pezê þivanekî.

Pirs:

a) Çiçax cömla ij dö navada hevbendîyê “a”, “e” didine xevitan-

dinê?

b) Çiçax jî cömla ij gele navada p’ir’tikê “ê”, “î” didine xe-

vatê?

Sipartin:

a) Gilîyê jêrin bixûnin û wana deft’era xweda binivîsin.

b) Dewsa niqitka, k’îderê lazime, p’ir’tikê hevbendîye “e” û “î”

binivîsin.

-Deft’era sor. biç’ûk ser t’exteye.

-Gölîzer dersdareke baþ, delal. dilþa bû.

- Hevalê min. xêrxwz. baþ.

32

33

- K’êranê dirêj., r’eþ., qalin anîn.

Pirs:

1.Çima carna xeverê r’engnîþ, sifetnîþ û cînavê arizîtîyê pey

xeverê taynkirî cûr’ê xweyî hevbendîyî bi p’ir’tika “e”, carna jî- bi

p’ir’tika “î” distînin?

H’erke navê qismî mê û nêr bi p’ir’tika yekanî nenase nee’yan

“ek”-va mîna taynkira bêne xevitandinê, wî çaxî dîsa xeverê t’aynker

(xeverê r’engnîþ, sifetnîþ, û cînavê arizîtîyê) cûr’ê xwe bi p’ir’tikê

“e”, “î” wê bistînin.

H’erke xevera taynkirî navê qismî mêve, xeverê pey wê cûr’ê xwe

bi p’ir’tika “e” distînin, mesele:

-Bizineke beleke t’opal çolê maye.

-Em k’etine gelîkî k’ûrî dirêj.

- Aveke sare zelal ij kanîyê diher’ikî.

H’erke xevara taynkirî, navê qismî nêrve, wî çaxî cömlêda xe-

verê taynker cûr’ê xwe bi p’ir’tika “î” distînin.

Mesele:

Ew göndekî mezinî, xweþda dima.

Merivekî xêrxwezî, merd k’omek da te.

Ewî beranekî kelî, sor anî.

Kör’ekî minî mezinî, dersdar heye.

Sipartin:

a) Cömlê jêrin bixûnin û deft’era xweda binivîsin.

b) Dewsa niqitka deft’era xweda p’ir’tikê hevbendîye “e” û “î”

binivîsin.

Göndê me göndekî þên., xweþ..

Qebîla me li e’rdekî þên., xweþ., dewlemendda dimîne.

Mîro merivekî camêr., xêrxweze.

K’elo þivanekî pispor., jîr bû.

Pirs:

1.Çi çax xeverê taynker cömla navada cûr’ê xweyî hevbendî bi

p’ir’tika hevbendîye “e” û çiçax jî bi p’ir’tika hevbendîye “î” dis-

tînin?

Y. P’ir’tika hevbendîye p’ir’anî

Zimanê ÿzdîkîda p’ir’tikeke hevbendîye p’ir’anî heye. Ew

p’ir’tik “ê”-ye. Cömla navada ev p’ir’tik ser paþkoka xeverê t’aynkir

zêdedive û p’ir’anîya wan dide k’ivþê, mesele:

Keç’ikê ÿzdîya r’indin,/ kör’ê gönd xevatçîne.

Pirs:

1.P’ir’tika hevbendîye “ê” çi dide k’ivþê û k’engê didine xevatê?

H’erke cömla navada sê-çar xeverê t’aynker pey xevera

taynkirîda bêne gotinê, wî çaxî p’ir’tika hevbendîye “e” ser t’aynke-

rada zêdedive. Eva yeka isa dive, h’erke xevara t’aynkirî p’ir’tika

hevbendî p’ir’anîva bê gotinê.

Mesele:

-Qîzê bedewe delal mek’t’evêda dixevitin.

- Qîzê jîre, nazik distirên.

-Sêvê sore þîrin bînin.

Nasî: Meselê jorinda p’ir’tika “e”, k’îjan ser t’aynkerada

zêdebûye, jimara p’ir’anî dide k’ivþê.

K. P’ir’tika hevbendîye p’ir’anîye navê nenase

nee’yan

Zimanê ÿzdîkîda p’ir’tika hevbendîye p’ir’anîye navê nenase

nee’yan tê h’esavkirinê p’ir’tika “ne”.

Çaxê eva p’ir’tika ser paþkoka xeverê t’aynkirîda zêdedive, wî

34

35

çaxî xevera taynkirî tê fe’mkirinê mîna xevera p’ir’apnî nenase

nee’yan, lê xevera t’aynker cûr’ê xweyî hevbendî bi p’ir’tika “e” dis-

tîne,

mesele:

-Lawikne xerîv hatne mala apê Mîro.

-Gölne sor deþta ber göndê meda þînbûne.

-Qîzne delal çolê p’inca’rê diçinin.

K’. göhastina nava

Zimanê ÿzdîkîda navê heyînê têne göhastinê, mesele, “dê”: “dê hat”,

li vira xevera “dê” nehatîye göhastinê. Lê “diya min hat”, “Min dêr’a

got”, “ew mala dêda bû”, “ew û dêva hatne mal” e’yandikin, wekî xeveara

“dê” hatîye göhastinê. P’ir’tikê “a”, “ê”, “êva”, “êda”, “êr’a” ser xevera

“dê” zêdebûne û cûr’ê wê göhastine. Divêjne vê göhastinê cûr’ê nava

“göhastina h’alê nava”.

Cûr’ê h’alê nava

Zimanê ÿzdîkîda þeþ cûr’ê h’alê nava hene:

1.h’alê r’ast,

2.h’alê gazîkirinê

3.h’alê tewandî

4.h’alê hevr’a

5.h’alê t’evayî

6.h’alê cîwar.

1.h’alê r’ast

Divêjne wî h’alî h’alê r’ast, cûr’ê k’îjanî nehatîye göhastinê.

H’alê r’ast cava pirsê k’î? û çi? dide.

K’î hat?- Cav- xûþk hat. Kör’ hat.

K’î digrî? Cav- xûþk digrî, zar’ digrî.

Te k’ê dît? Cav- min keç’ik dît. Min kör’ dît.

K’î çi dike? Cav- keç’ik r’ojne’mê dixûne. Kör’ r’ojne’mê dixûne.

2.h’alê gazîkirinê

Divêjne wî h’alî h’alê gazîkirinê, k’îjan fikira gazîkirinê dide

k’ivþê, çaxê merivek gazî merivekî/e din dike, yan jî tiþtekîr’a xever-

dide.

Bona gazîkirinê p’ir’tika “o” ser navê qismî nêr zêdedive, lê

p’ir’tika “ê” ser navê qismî mê zêdedive. P’ir’tika “o” nîþandike, kö

gazî mêra dikin, lê p’ir’tika “ê” nîþandike, kö gazî jina dikin.

Mesele:

Xûþkê, navê te çîye?

Kör’o, tö çi dikî?

Bavo, seva min cote gore bik’ir’e.

3.h’alê tewandî

Divêjne wî h’alî h’alê tewandî, k’îjan dide k’ivþê, wekî h’alê

xeverêyî r’ast hatîye tewandinê.

H’alê tewandî cava van pirsa dide: ê k’ê?, k’ê? çi, k’ê kir? çi dikî,

ya k’ê? ij k’îderê?

H’alê tewandîda, h’erke nav bi p’ir’tika yekanî nenas nee’yan “ek”

bêne gotinê, wî çaxî navê qismî mê h’alê tewandîda cûr’ê xwe bi

p’ir’tika “ê” distînin, lê navê qismî nêr nayêne göhastinê.

Mesele:

a) navê qismî mê h’alê tewandîda:

Qîzikê þöxöl kir./ Xezalê nan anî./ Ez k’itêvê dixûnim./ K’itêva

dersdarê bîne./ Nanê malê te h’elalve./ Ez ij R’ewanê têm.

b) Navê qismî nêr h’alê tewandîda:

Xelo þöxöl kir./ Ez xöarinê dixöm./ Ewî K’elo h’iznedikir./ Barî av

anî./ Ew kevir kewkîdike./ Ew çû mal./ Ew ber dîwêr sekinîne.

4.h’alê hevr’a

H’alê hevr’a bi alîk’arîya paþp’ir’tika “r’a” çêdive. Eva p’ir’tika

ser cûr’ê h’alê tewandî zêdedive.

H’alê hevr’a kirina hevr’a, cî-warê kirinê, cîyê r’aberkirinê dide

36

37

k’ivþê. Ew cava van pirsa dide: “k’êr’a?, çir’a?, k’ör’a?”.

Mesele:

Te deft’er k’êr’a anî? Cav- Min deft’er Seyrêr’a anî.

Ewî gilî k’êr’a got? Cav- Ewî gilî Seyrêr’a got.

Kör’ k’êr’a hat? Cav- Kör’ Anêr’a hat.

Esker nav çir’a k’iþîya? Cav- Esker gêlîr’a k’iþîya.

Simo k’êr’a çû mal? Cav- Simo Mîror’a çû mal.

5.h’alê t’evayî

Divêjne wî h’alî h’alê t’evayî, k’îjan kirina t’evayî dide

k’ivþê. Ew kirina e’melekî, bûyîna tiþtekî t’evayî, cî-warê qewiman-

dina tiþta dide k’ivþê. Ew cava van pirsa dide: k’êva?, çiva? t’evî k’ê?

Mesele:

Meymûn çiva h’ilk’iþîya? Cav- Meymûn darêva hilk’iþîya.

Hûn k’êva li Sînekê diman? Cav- Em malêva li Sînekê diman.

K’ag’ez çiva zeliqîye? Cav- K’ag’ez k’itêvêva zeliqîye.

Ewî golik çiva girêda? Cav- Ewî golik darêva girêda.

6. H’alê cîwar

H’alê cîwar bi alîk’arîya p’ir’tika “da” çêdive. H’alê cîwar

cî û warê kirinê û bûyînê dide k’ivþê. Ew cava van pirsê jêrin dide:

çida?, k’îderê?, k’îjanêda?, k’îjanîda?

Mesele:

Av çida heye? Cav- Av þelpikda heye.

b) Göhastina nava û cûr’ê h’alê wan

Zimanê ÿzdîkîda dö cûr’e nav hene:

a) navê qismî mê (jin)

b) navê qismî nêr (mêr).

H’alê göhastîda herdö cûr’ê nava ne mîna hevin.

1.h’alê r’ast- sal

2. h’alê gazîkirinê- salê

3. h’alê tewandî- salê

4. h’alê hevr’a- salêr’a

5. h’alê t’evayî salêva

6. h’alê cîwar- salêda.

Navê qismî mê bi p’ir’tika yekanî nenas “-ek”- va vî

cûr’eyî tê göhastinê:

1. h’alê r’ast- met’ek

2. h’alê gazîkirinê- t’ine

3. h’alê tewandî- met’ekê

4. h’alê hevr’a- met’ekêr’a

5. h’alê t’evayî- met’ekêva

6. h’alê cîwar- met’ekêda.

Cûr’ê nav qismî nêr bi vî cûr’eyî têne göhastinê:

1.h’alê r’ast- þeher

2.h’alê gazîkirinê- þehero

3.h’alê tewandî- þeher

4.h’alê hevr’a þeherr’a

5.h’alê t’evayî- þeherva

6.h’alê cîwar- þeherda.

Cûr’ê navê qismî nêr bi p’ir’tika yekanî nenas-nee’yan –

“ek”-va têne göhastinê:

1.h’alê r’ast- þeherek

2.h’alê gazîkirinê- t’ine

3.h’alê tewandî- þeherekî

4.h’alê hevr’a- þeherekîr’a

5.h’alê t’evayî- þeherekîva

38

39

6.h’alê cîwar- þeherekîda

Pirs

1.Bêjin, k’a k’îjan nav bi p’ir’tika yekanî nenas-ne’yan “ek”-

va xilazdive, k’îjan nav jî bi wê p’ir’tikê têne gotinê?

v. göhastina navê qismî nêr

Navê qismî nêr göhastina xweda p’areveyî ser sê cûr’a divin:

1) Cûr’ekî göhastina wan p’ir’tika yekanî nenas- nee’yan dive,

lê r’ik’inê xweda nayêne göhastinê.

2) cûr’ek jî p’ir’tika yekanî nenase-ne’yanva tê göhastinê, vî

cûr’eyîda jî h’îmê wan nayê göhastinê.

3) cûr’ek jî, t’ev h’îmê xwe, têne göhastinê.

Göhastinê navê qismî nêr bi p’ir’tika yekanî nenase- ne’yan:

Jimara yekanî

1.h’alê r’ast- kör’, þeher

2.h’alê gazîkirinê- kör’o, þehero

3.h’alê tewandî—kör’, þeher

4.h’alê hevr’a- kör’r’a, þeherr’a

5.h’alê t’evayî- kör’va, þeherva

6.h’alê cîwar- kör’da, þeherda.

b) Jimara p’ir’anî

1.h’alê r’ast- kör’, þeher

2.h’alê gazîkirinê- kör’no, þeherno

3.h’alê tewandî- kör’a, þehera

4.h’alê hevr’a- kör’ar’a, þeherar’a

5.h’alê t’evayî- kör’ava, þeherava

6.h’alê cîwar- kör’ada, þeherada.

g. Xevitandina cînavê nîþankirinêye “ew”, “ev” pêþîya

nava

Zimanê ÿzdîkîda, h’erke cînavê nîþankirinê “ev”, “ew” pêþîya

navê qismî mê û nêr bêne xevitandinê, wî çaxî cûr’ê cînava û navê

qismî mê û nêr jimara yekanîda mîna hevin.

H’alê ç’ivane, hevr’a, t’evayî û cîwarda cûr’ê qismî mê divin –

ê, êr’a, êva, êda, lê qismî nêrda cûr’ê wan divin –î, îr’a, îva, îda.

Navê qismî mê Navê qismî nêr

1.h’alê r’ast- ev sal ev kör

2.h’alê gazîkirinê - - —

3.h’alê tewandî-evê salê evî kör’î

4.h’alê hevr’a- evê salêr’a evî kör’îr’a

5.h’alê t’evayî- evê salêva evî kör’îva

6.h’alê cîwar- evê salêda evî kör’îda.

Hejmara p’ir’anîda cûr’ê navê qismî mê û nêr mîna hevin, lê ser

paþkoka wanda p’ir’tikê a, ar’a, ava, ada zêdedivin.

Mesele:

Navê qismî mê Navê qismî nêr

1.h’alê r’ast- eva sala ev þeher

2.h’alê gazîkirinê - - —

3.h’alê tewandî-van sala van þehera

4.h’alê hevr’a- van salar’a van þeherar’a

5.h’alê t’evayî- van salava van þeherava

6.h’alê cîwar- van salada van þeherada.

Nasî: cûr’ê cînavê nîþankirinê jimara yekanî carna kin tê

gotinê, li dewsa “evî”, “evê” divêjin “vî”, “vê”, lê dewsa jimara

p’ir’anîda “evan”- divêjin “van”.

40

41

E’DEBYET

Ordîxanê Lezgî

Ÿ’CIZNEVE1.

Gilîê mezina þîretin,

Bona me gelek qîmetin,

Cêr’ibîne gelek cara,

Gilîê wana- dersin mer’a.

2.

Wan mezina e’mir dîtîye,

Hatîye serê wan xwexwaye,

Her gilîkî haj pê hene,

Ew dersdar û zanene.

3.

Nav pirsada þaþdivî, h’erke,

Wexta mezin t’exmîndike,

Tö nevêje: “Gilîyê mine”,

Û gilîê wan t’alanneke.

4.

Lec vê ort’ê ne lazime,

Bîntengneve, ÿ’cizneve,

Ew r’iya e’mirê teyî niha

Ewana- derbazbûne zûva.

5.

Gelek pirs wan qesidîne,

Her pirsekê zanin- cav çîye,

Pisporin ew, þe’rezene,

Mezina çi got, ÿ’cizneve.

16.09.90 sal

Xeverê çetin:

1.Þîretin- t’emîne, gilîyê qencin, aqilin

2.T’alanneke- e’rdênexe, nananeke, înk’arneke

3.Lec- hevdak’etin, e’ynat

4.Bîntengneve- berxwenek’eve, melûlneve, hêrsnek’eve

5. Ÿ’cizneve- bîntengneve, neweste, nek’esire

6.Qesidîne- r’astî wan hatine, hatine cem wan

7.Pisporin- zanene, cêr’ibandîne.

Pirsû pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Þayîr çi t’emîyê dide?

3. Þayîr gilîyê mezina çawa qîmetdike?

4.Bi xeverê þîret, t’alanneke, bînteng, ÿ’cizneve, pisporin cömla

t’eþkîlkin û binivîsin

5.Hûn qedrê dê û bavê xwe, qedrê mezina zanin?

6.Ê qedrê mezina nizanin, ewana merivne çi cûr’eyîne?

QÎZA CIME’TA ŸZDÎAYE XÎRET

Dota cime’ta ÿzdîaye layîqî bîranînê- T’êlîya Silo, göndê

merza Îdirêyî Qereqûyêda dîya xwe bûye.

R’ojekê Siloyê bavê T’êlîyê hêrsk’etî derda tê û divêje kör’a,

wekî Qereqûyêda dîsa ser malê ÿzdîyada girtine û t’alanê wan birine.

Paþê- Zörbe, Cevo, Îsmayîl, Þevavê kör’ê xwe r’adike p’îya, t’emîyê

dide wan, wekî heqê qaçaxa bêne der û t’alên paþda bînin.

T’êlî, wekî devzendkê xwe hildabûn û nan dipe’t, gilî-gotiê bavê

dibihê, herdö nanê xilazîyê jî, bi þewtandina destê xwe, lez-bez

derdixe û dizîva, wekî neferê malê nevînin, ij dîwêr t’ivinga

k’içûçapê hildide û dilezîne alîyê k’ivþkirî.

T’êlî qeleça k’olayîda berê t’ivingê dide yalê r’ê. “Ewin”,- di-

fikire: ew fesal r’ex r’êva derbazdive û piþva nêzîkî t’e’vîya dive.

42

43

T’êlî bi agirkirina pêþine

r’astlêxistî yekî diha ce-

newar cêrgê derdixe. H’e-

tanî h’erdê dinê

þaþop’aþobûyî pacda

dinihêr’in, göla dinê ê döda

e’rdêdixe. Ê sisîya

dicêr’ibîne bir’eve. Göla

T’êlîêye bi sirê meremê wî

dit’er’ibîne.

Dengê göla gönd r’adike

ser p’îya. Bi qalmeqalmê,

qar’eqar’êr’a ahil û cahilê

gönd digihîjne cîê cî. Kirina T’êlîêye mêrxasîê wana e’cêvmayî di-

hêle.

We’dekî þönda mala Silo t’ev gele-geleka cîgöhêzî vî berî Erez

dive û h’îmê xwe göndê neh’îa Axbaranêyî K’orbilaxêda (niha- Þênkanî)

lêdixe. Wî çaxî dilê Þîrinþayê E’mer, ê kö göndê Karvanserayêda

(niha- Sadûns) dima, dik’eve T’êlîyê. Axirîyê ew evîntî bi nîþankirinê

û def-de’watê xilazdive. Çar zar’ pey wan k’etin- dö qîz, dö kör’.

Döa’yê T’êlîya dê, dota cime’ta ÿzdîaye xîretî xêrê, ser ewledê

wê û t’emamîa cime’ta ÿzdîya kêmnevin, k’îjan zane ne kö t’enê pesnê

pêþê xweye nav-deng bide, lê isa jî- dilê xweda bîranîna wane geþ

xweyke.

Xeverê çetin:

1.Dot- qîz, keç’

2.Hêjayî- layîqî

3.Bîranîn- bîra xweda xweykirin

4.Îdir û Qereqû- niha e’rdê T’irkîaêdanin

5.Derda tê- tê höndör’

6.Ser malada girtine- h’icûmî ser kirine, niþkêva h’icûmî ser kirine

7.T’alan- hebûk, male, wekî qaçax divin

8.T’emî- þîret

9.Heqê qaçaxa bêne der- qaçaxa cezakin, dîwana wan bikin

10.Devzendk- kevîya körtike ser zenda, kevîy k’incê mildirêje ser

zenda

11.T’ivinga k’içûkçapê- t’ivinga ç’ûke, lûla wê kine

12.Qeleçe- t’e’vî, cîê k’ûr, te’lde, ij k’ö agirdikin

13.Fesal- nerme-nerm, hêdîka, ker’e-ker’

14.T’e’vî- qeleçe

15.Cenewar- gir, bêh’ûde

16.Dit’er’ibîne- nîvcî dihêle, þerpezedike

17.Qalmeqalm- qar’eqar’, qûjeqûj

18.Ahil- kal, e’mrê mezin

19.E’cêvmayî- zendegirtî, met’elmayî

20.Ewled- zar’, kör’, qîz,

21.Pesin- p’ayî

22.Geþ- baþ, r’ind

Pirs û pêþdanîn:

1.T’êlîya Silo k’îderê dîya xwe bûye?

2.Serhatîyê hînvin û gilîkin

3.Îdir û Qereqû niha k’îderêne?

4.R’ojekê bavê T’êlîyê hêrsk’etî derda hat û çi got?

5.Silo paþê çi kir?

6.T’êlîyê, çaxê gilîyê bavê xwe bihîs, çi kir?

7.T’êlîyê wexta þêr’ çi kir?

8.Mala Silo paþê cîgöhêzî k’ö bû?

9.Axirîya T’êlîyê bû çi?

10.Bi xeverê dot, t’alan, devzendk, qeleçe, fesal, t’e’vî,

þaþop’aþobûyî, t’er’ibandin, qalmeqalm, e’cêvmayî, pesin cömla

binivîsin.

44

45

Cemalê Ûsiv

(1956)

ZAR’OTÎYA MIN1.

Ez te nav göl û gîhada diger’im,

Nava- qiþa berbanga sivê

Û li serê ç’îayê bilind,

Nav k’en û bengizê cewkê nazik.

2.

Ez te e’zmanê sayîda diger’im,

Ser r’ê-þiver’êya,

Li þikevtê gelîyê mezin

Û- li zozana.

3.

Te diger’im li her dera,

Li h’emû cîya,

Te diger’im li dinîy xweye

Bîranînada.

Xeverê çetin:

1.Qiþa- qir’avî

2.Bengiz- k’êf, beþer

3.Sayî- t’emiz, bêe’wr

4.Þiver’ê- r’îya yekp’ê, teng, kêmber

5.Þikevt- mig’are, zag’e

6.Zozana- li ç’îya

Pirsû pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Þayîr zar’otya xwe k’ö diger’e?

3.Pê xeverê qiþa, bengiz, sayî, zozan cömla t’eþkîlkin

4.Þayîr çima zar’otîya xwe diger’e?

Cemalê Ûsiv

DAYÊ

1.

Gelo, þîrê te þîrintir

Îd çi heye li vê dinê?

Ji navê te bilindtir

Îd çi heye li vê dinê?

2.

Gelo, h’emêza te germtir

Îd çi heye li vê dinê?

Û zarê te xweþtir

Îd çi heye li dinê?

3.

Kö li dinê merî t’emam

Mîna te h’eyf, omdayîvin,

Dîsa, gelo, þer’ û þilt’ax

Îdî wê hevin li vê dinê?

Xeverê çetin:

1.Zar- dev, ziman

2.Omidayîvin- h’eyfvin, r’e’mvin

3.Þer’ û þilt’ax- þer’, bög’dan

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Bi xeverê zar, omidayî, þer’ û þilt’ax cömla çêkin û binivîsin

46

47

T’EMEDÎYA ÞÎXADÎ1.

Bablîko, tö r’ave r’eh’manî,

Dîwan ger’îya qeynt’ere,

Þîxadî zane k’î li pêþe, k’î li bere.

Binat’ara vî qewlî girêda E’yn il beyzaye.

Yar û birê axretê hûn r’avin semayê.

2.

K’ereme, xödanê k’eremê,

Gêþê gelîyê Laliþê,

Gölbanîke r’e’metê,

Yeke axretê,

R’e’mel li dê-bavê hadêr-gödêra,

Mirîd, momina,

P’îr- hostayê me jî pêr’a,

Mal-mezelê em têda,

R’e’mel gor’a seydayê min.

Xeverê çetin

1.Bablîko- bavo

2.R’e’manî- dilr’e’mî

3.Dîwan- miclis, h’ökömet

4.Qeynt’er- r’êz, mêzîn

5.Binat’ar- binî, jêrê

6.Sema- govend, r’eqasa t’irêqa

7.K’erem- r’e’m, me’rîfet

8.Gêþ- dar, ber

9.Laliþ- ziyaretgeha ÿzdîya. Þimala I’raqêdaye

10.R’e’met- dilr’e’mî, qencî

11.Axret- axirî, xilazî, dinîya din

12.Momin- xwedênas, xwedêh’evîn

13.Seyda- dersdar, t’emîk’ar

14.E’yn il beyza- Kanîya sipî

15.Hadêr- hazir

Pirs û pêþdanîn:

1.”T’emedîya Þîxadî” k’engê tê gotinê?

2.Îzna k’ê heye “T’emedîya Þîxadî” bêje?

3. Yar û birê axretê k’îne?

4.Gelîyê Laliþê li k’öye?

5.Mirîd k’îne?

6.P’îr k’îne?

7.Xeverê döa’ “T’emedîya Þîxadî”-ye çetin binivîsin û þirovekin.

K’ILAMA E’MERÊ T’EMO(K’ilama cime’tê)

1.

Alecê dinihêr’im- berf û baye,

K’içûkçapê ser çoka E’merê T’emo- kekê E’zîz, bavê Ah’med, alaveke giran

daye,

E’r’afê medanê E’mer sê denga dike gazî:

-E’lîê bira, þayîþa nek’þîne, min h’eyfa Ah’medê bira hildaye…

Mêrxaso, tö xweþmêrî”.

2.

Ezê Alecê dinihêr’im serejêre,

Xwedêva e’yane, r’ojê oxirmê giran qîr’îna E’merê T’emo, kekê E’zîz,

bavê Ah’med ser nayarada tê mînanî E’lîyê þêre,

Þe’de-þûdê E’merê T’emo gelekin, gele hene, qeleçîya jorin, qeleçîya

jêrin pê dûrbînîya k’içûkçapê k’oma neyara lev dijbêre.

3.

E’merê T’emo siyarê vê kih’êlê,

Gevez xanimê dest avît vê dizgînê,

Divê: “Tö were, peyave, tö xweþmêrî”.

48

49

Xeverê çetin:

1.Alec- navê gelîye

2.K’içûkçap- t’ivinga ç’ûk, lûlekin

3.Alava agir- germa ÿgir

4.E’r’afê meydanê- deþta þêr’, meydana þêr’

5.Þayîþa nek’þîne- berxwenek’eve, bîn-

tengneve, xema neke, minetê negre

6.H’eyf… hilda- xûn e’rdê nehiþt, h’eyf

vekir, cav da

7.Mêrxas- e’gît, e’fat, fêris

8.Xweþmêr- xört, cöle’t, bêtirs, xweyê

qedrê giran

9.Serjêr- serberjêr, mêl

10.R’ojê oxirmê giran- r’ojê çetin, deqê giran, h’alê giran, çetin

11.Neyar- dijmin, xêrnexwez

12.Qeleçî- t’e’vî, ç’e’l, cîê xwe telandinê

13.Dûrbîn- hacetê pê dûr divînin

14.Kih’êl- cisnê h’espaye

15.Dizgîn- gem, hevsör’

Pirs û pêþdanîn:

1.K’ilamê hînvin û ezber bêjin

2.K’ilam avîtne ser k’ê?

3.K’ilam ya k’îjan zemanîye?

4.E’merê T’emo k’îye?

5.Pê xeverê alav, e’r’afê meydanê, þayîþ, h’eyfhildaye, serejêre, dûr-

bîn, kih’êl, dizgîn cömla t’eþkîlkin û deft’era xweda binivîsin.

ZIMAN

XEYSETNAVDivêjne wê xeverê xeysetnav, k’îjan navê arizîtîyê, cûr’ê

tiþta, r’eng û r’ûyê meriva, tiþta dide k’ivþê. Nîþankirina malê

arizîtîyê, cûr’e, r’eng û r’ûyê mêriv û tiþta, tiþtê r’öh’ber û ê ne

r’öh’ber tê h’esavkirinê nîþankirin û t’ayînkirina nava, xeyset û

sifetê wan.

Zimanê meda xeysetnav levanîna navada hergav pey navê heyînê

têne xevitandinê.

Xeysetnav r’eng û r’ûyê nava nîþandikin û hergav pey wan têne

gotinê, mesele:

Deft’era sor,/ konê fire,/ mala bilind,/ kör’ê jîr,/ bizina belek,/

gelîyê k’ûr,/ bejna zirav,/ xanîyê mezin,/ jina jîr,/ mala vala,/ cînarê

xêrxwez,/ merîyê qenc,/ göndê þên.

Lê çaxê dö-sê xeysetnav pey hev têne xevitandinê û dö-sê cûr’e

r’engê wan nîþandikin, wî çaxî xeysetnavê nîveka k’oma navda cûr’ê

xweyî hevbendî bi p’ir’tikê “î”, “e” distînin.

H’erke pêþîya k’oma xeysetnava navê qismî nêr tê gotinê, wî çaxî

cûr’ê navê xeysetnav nîveka navada cûr’ê xwe bi p’ir’tika “î” wê

bistîne.

H’erke navê pêþin navê qismî mêve, ewê cûr’ê xwe bi “e” distîne.

Mesele:

Xortê delalî, aqilî, jîr hate mala me.

Birê baþî, xêrxwezî, qenc alîk’arîyê dide bira.

We konê r’eþî mezin vegirt.

Dîwarê dötayî bilind.

Serk’arê mezinî, e’zîzî xêrxwez.

Keç’a bedewe, delale, aqil.

Dara bilinde, hêþîn.

Cînara baþe, xêrxweze qenc.

50

51

Kanîya zelale, sar.

Laç’ika mezine sipî.

Jorê safîbû, wekî xeysetnav her t’enê li nîveka k’oma navada

têne göhastinê. Niha lazime em bêjin, wekî göhastinê wan her t’enê

axirîya k’oma navada tê ber ç’e’va. Ew göhastin wî çaxî dive, çaxê

paþp’ir’tikê “r’a” “va”, “da” digihîjne axirîya xeysetnav, axirîya

k’oma nava.

Göhastina xeysetnava jimara yekanî, p’ir’anîda t’emamîya þeþ

h’alê navada mîna heve, mesele:

Jimara yekanî Jimara p’ir’anî

1.h’alê r’ast- xortê jîr xortê jîr

2. h’alê gazîkirinê- xortê jîr xortê jîr

3.h’alê ç’ivane- xortê jîr xortê jîr

4.h’alê hevr’a- xortê jîrr’a xortê jîrr’a

5.h’alê t’evayî- xortê jîrva xortê jîrva

6.h’alê cîwar- xortê jîrda xortê jîrda.

Ev mesela jorê nivîsî dide k’ivþê, wekî cûr’ê xeysetnavê h’alê

r’astda, gazîkirinêda, ç’ivaneda bi cûr’ekîye, lê h’alê dinêda cûr’ê wan

bi alîk’arîa p’ir’tikê “r’a”, “va” “da” ij hev têne baþqekirinê.

Sipartin:

1.Gotina jêrin bixûnin û deft’era xweda binivîsin.

2.Bidine k’ivþê, k’a xeysetnav çi h’alîda hatine gotinê.

3.Dewsa niqitka, k’îderê lazime, p’ir’tikê “r’a”, “va”, “da” binivîsin.

a) Te k’itêv þagirtê biç’ûk.. anî, wekî ew bive.

b) Xezal qöt’îya mezin.. k’incê xwe vedþêre.

v) Xort û qîz mek’t’eva navîn.. hîndivin.

g) Ew herdö nava mêþeva hatin, lê paþê ew ij r’îya fire derk’etin,

mêrga hêþîn.. çûne ser kanîya sar.

g’) Bîra k’ûr.. av t’inebû.

d) Gelîkî k’ûr.. av dik’iþîya, li binat’ara ç’îyayê bilind kanîke

zelal hebû.

Pirs:

a) Çima nîveka k’oma navada hine xeysetnav cûr’ê xwe bi p’ir’tika

hevbendîye “î” distînin, hinek jî- cûr’ê xwe bi p’ir’tika hevbendîye

“e” distînin?

b) K’îjan h’alê xeysetnava mîna hevin?

v) K’îjan h’alê xeysetnava jî bi alîk’arîya çi paþp’ir’tika ij

hev têne baþqekirinê?

Himberîhevkirina xeysetnava

Himberîhevkirina xeysetnava dide k’ivþê, kö cûr’e, r’eng û r’ûê

navê tiþta û navê merîya himberî hev dikin û dixwezin bizanvin tiþtê

ne r’öh’ber bi çi r’engî, çi cûr’eyî û çi teherî hev têne baþqekirinê.

Zimanê ÿzdîkîda sê cûr’ê himberîhevkirina xeysetnava hene. Ew

hersê cûr’e evin:

1) Cûr’ê himberîhevkirina r’eng û r’û.

2) Cûr’ê himberîhevkirina kêmtir û zêdetir.

3) Cûr’ê himberîhevkirina here zêdetir.

Cûr’ê himberîhevkirina r’eng û r’ûyê tiþta

Cûr’ê himberîhevkirina r’eng û r’ûyê tiþta r’eng, r’û û cûr’ê

tiþta dide k’ivþê û merîya himberî hev dike.

Mesele:

- Qîr r’eþe, lê þîr sipîye.

- Mala me mezine, lê mala we ç’ûke.

- Eva dara bilinde, lê ew dar nimize.

- Li zozana sare, lê li arana germe.

Cûr’ê himberîhevkirina kêmtir û zêdetir

Teherê himberîhevkirina kêmtir û zêdetir kêmtir û zêdetirîya

r’eng û r’ûyê tiþta, merîya dide k’ivþê. Ew dide k’ivþê, kö cûr’ek,

r’eng yanê jî cûr’ê tiþtekî ij cûr’e, r’eng û cûr’ê tiþtê din kêmtire,

52

53

yan jî zêdetire.

Cûr’ê himberîhevkirina kêmtir û zêdetir bi alîk’arîya p’ir’tika

“tir” û xevera “ij” tê çêkirinê. P’ir’tika “tir” digihîje paþkoka xey-

setnava, lê xevera”ij” pêþîya xeysetnava tê gotinê, mesele:

Deft’era min ij deft’era te mezintire.

H’alê xîreta ij h’alê bêxîreta xweþtire.

R’iya me ij r’iya we r’asttire.

Ot’axa Mîro ij ot’axa Simo ç’ûktire.

Sitûn ij dîwêr bilindtire.

Cûr’ê himberîhevkirina herekeêmtir, herezêdetir

Cûr’ê himberîhevkirina herekêmtir û herezêdetir dide k’ivþê,

kö r’eng, r’û û cûr’ê tiþtekî, merivekî ij r’eng, r’û û cûr’ê tiþtê din,

merivê din herekêmtire, yan jî herîzêdetire. Bona vî teherî zimênda

xeverê “diha”, “hê”, “here”, “t’ewra” didine xevatê û xevera “ij” û

p’ir’tika “tir” pey têne xevitandinê, mesele:

E’mirê me ij e’mirê we diha xweþtire.

Ava Axbaranê ij ava R’ewanê diha sartire.

Göndê me ij göndê we çêtire.

Dara ber ij wê darê diha bilindtire, lê dara ber derê me ij wê

darê hê bilindtire.

Dara ber derê me ij dara ya here bilinde.

Dara ber derê me ij t’emamîa dara t’ewra bilindtire.

Sipartin:

1) Gilîyê jêrin bixûnin û bidine k’ivþê, k’a k’îjan xeysetnav,

k’îjan cûr’ê himberîhevkirinêda hatine xevitandinê.

2) Dewsa niqitka, k’îderê lazime, xevera “diha”, p’ir’tika “tir”

binivîsin.

-Deþta R’ewanê germe, lê li ç’îyayê Elegezê … sare.

- Ev avayî mezine, lê ew avayî … biç’ûke.

- Ev gönd ij göndê we þên….

- Te xevata xwe ij xevata min baþ… û r’ind… kirîye.

- Mala we mezine, lê mala me ij mala we mezin…e.

Pirs:

1.Çend cûrê’ himberîhevkirinê hene?

2.Bi alîk’arîya k’îjan xevera xeysetnav ij hev têne baþqekirinê?

CÎNAV

Divêjne wan xevera cînav, k’îjan dewsa meriva û navê tiþta

têne xevitandinê. Mesele, em bêjin: “Mîro minr’a ne’me þand, ewî

ne’mêda nivîsîbû”. Vira xevera “ewî” dewsa xevera “Mîro” hatîye go -

tinê.

Zimanê ÿzdîkîda h’eyþt k’omê cînava hene. Navê wan k’oma evin:

1.Cînavê sifeta

2. Cînavê nîþankirinê

3. Cînavê serxwe

4. Cînavê hevdötîyê

5. Cînavê eleqetîyê

6. Cînavê pirsa

7. Cînavê nedîhar

8. Cînavê çiqasîyê.

1)Cînavê sifeta

Cînavê sifeta ewin, k’îjan navê kesekî, yan jî- dewsa navê

tiþtekî têne xevitandinê. Ÿzdîkîda dö k’omê cînavê sifeta hene:

a) Divêjne k’omekê cînavê sifeta (kesa), yan- k’oma r’ast.

b) Divêjne k’oma dinê cînavê sifetaye ç’ivane (tewandî).

Herdö k’omada jimara yekanî û p’ir’anî têne k’ivþkirinê.

Cînavê sifetaye k’oma r’ast

Yekanî P’ir’anî

1.sifetê (kesê) yekê- ez em

2.sifetê döda- tö hûn

54

55

3.sifetê sisya- ew ew, ewana

Cînavê vê k’omê vî cûr’eyî didine xevatê:

Ez hatim

Tö hatî

Ew hat.

Em r’ûniþtin

Hûn hatne mal

Ew (ana) derk’etin.

Ez têm.

Tö diçî.

Ew r’adive.

Em dixevitin.

Hûn dixevitin.

Ew (ana) dixevitin.

b) cînavê sifetaye k’oma ç’ivane

Yekanî p’ir’anî

1.sifetê (kesê) yekê- min me

2. sifetê (kesê) döda- te we

3.sifetê (kesê) sisya- ewî, wî ewê, wê ewana, wana

Cînavê vê k’omê jî bi vî cûr’eyî didine xevatê:

-Te xevata xwe kir.

-Te xevata xwe berî min kir.

-Ewî gote min, wekî ewî Silor’a ne’me þandîye.

-Dengê te nimize, lê dengê wî bilinde.

- Wana wer’a xanî avakir.

56

57

NASÎ:

a) Jimara yekanîa sifetê (kesê) sisya, ê ç’ivane, dö cûr’a tê xev-

tandinê:

1) cûr’ê t’emamî: ewî, ewê

2) cûr’ê kin: wî, wê.

b) cûr’ê ewî, wî, dewsa sifetê (kesê) navê ser qismî nêr didine

xevitandinê, mesele:

- Ez ewê (wê) divim.

- Ewê (wê) got.

v) cûr’ê ewê, wê dewsa navê qismî mê didine xevatê, mesele:

- Tö ewê (wê) divînî.

- Ez ewê (wê) h’izdikim.

g) dewsa cînavê sifetê (kesê) sisya “ewana” gele cara xever-

danêda cûr’ê kin didine xevitandinê: wan (a), ew, mesele:

Ew çûn. Dewsa ewana çûn, divêjin ew çûn. Lê dewsa “ewana got”

divêjin “wana got”, min ew dîtin.

Vê cömla paþinda “ew” dewsa “ewan” hatîye gotinê. Meselê vî

cûr’eyîda me’na p’ir’anî axirya fêlêda hatîye gotinê.

Göhastina cînavê sifeta

Cînavê k’oma h’alê r’ast nayêne göhastinê, lê cînavê k’oma h’alê

ç’ivaneda têne göhastinê. Göhastinê wan wê yekêva tê ber ç’e’va, kö

paþp’ir’tikê “r’a”, “va”, “da” ser paþkoka wanda zêdedivin.

2)Cînavê nîþankirinê

Divêjne wan nava cînavê nîþankirinê, k’îjan dewsa nîþanki-

rina mêriv û tiþtê dûr û nêzîk têne xevatê. Bona wê yekê zimanê meda dö

cînavê nîþankirinê hene:

a) K’ome cînav dewsa nîþankirina mêriv û tiþtê dûr têne xevi-

tandinê, k’omek jî bona nîþankirina meriv û tiþtê nêzîk têne xevi-

tandinê.

b) dö k’omê cînavê nîþankirinê hene:

1) cûr’ê t’emamî

2) cûr’ê kin.

Yekê jî herdö k’omê cînavê nîþankirinê dewsa navê ser qismî

mê û ê qismî nêr têne xevitandinê.

Cînavê nîþankirinêye bona tiþtê nêzîk

Cînavê nîþankirinêye dewsa tiþtê nêzîk têne xevitandinê,

p’areveyî ser cînavê yekanî û p’ir’anî divin, mesele:

Yekanî p’ir’anî

1.cûr’ê t’emam- eva evana

2.cûr’ê kinkirî- ev van, vana

Cînavê nîþankirinêye bona tiþê dûr

Cînavê nîþankirinêye bona tiþtê dûr jî p’areveyî ser cînavê

yekanî û p’ir’anî divin,

mesele:

Yekanî p’ir’anî

1.Cûr’ê t’emam- ew ewana

2.Cûr’ê körtkirî- ew wan, ewana

Göhastinê cînavê nîþankirinê

Cînavê nîþankirinê mîna cînavê sifeta jimara yekanî û

p’ir’anî têne göhastinê. Jimara yekanîda h’alê ç’ivaneda cûr’ê h’erdö

k’omê cînavê nîþankirinê dö cûr’ene:

- cûr’ek qismî mê nîþandikin,

- cûr’ekî jî qismî nêr nîþandikin.

Cûr’ê h’erdö k’omê cînavê nîþankirinê, ê dewsa tiþtê dûr û

nêzîk vî cûr’eyî têne xevtandinê:

Sipartin:

Cedvela jorê bixûnin û nîþankin, k’a bi k’îjan cînavê

58

59

nîþankirinê, ê dûr û nêzîk ij hev têne baþqekirinê.

3)Cînavê ser xwe

Zimanê ÿzdîkîda t’enê cînavekî ser xwe heye. Xevera “xwe” tê

h’esavkirinê ew cînav. Divêjne vî cînavî cînavê “ser xwe”, çimkî ew

nîþan dike, wekî kirina xödanfêl dizvir’e ser wî xwexa, mesele:

1) Ewî av xwe kir.

2) Ser ç’e’vê xwe þûþtin.

Cînavê ser xwe ösa jî malê arizî dide k’ivþê, mesele:

1) Min ne’ma xwe xwend.

2) Ewî gazî birê xwe kir.

Cînavê ser xwe gele cara tê döcarkirinê, mesele,

1) Ez xwexwe çûm.

2) Tö xwexwe diçî.

3) Ew xwexwe diçe

Göhastinê cînavê ser xwe

Göhastina cînavê ser xwe dide k’ivþê, wekî cûrê’ wî her yeke û

ew cûr’e jimara yekanî û p’ir’anîda nayê göhastinê. Göhastinê wî her

t’enê wê yekêva têne ber ç’e’va, wekî paþp’ir’tikê “r’a”, “va”, “da” digi-

hîjne paþkoka wî.

Yekanî p’ir’anî

1.h’alê r’ast- xwe, xwexwe xwe, xwexwe

2.h’alê gazîkirinê- - -

3.h’alê ç’ivane- xwe xwe

4.h’alê hevr’a- xwer’a xwer’a

5.h’alê t’evayî – xweva xweva

6.h’alê cîwar- xweda xweda

4)Cînavê hevdötîyê

Divêjine wî cînavê hevdötîyê, k’îjan dide k’ivþê, wekî dö

meriv, yan jî dö k’omê meriva, tiþta kirina xwe derbazî ser hev dikin.

Dö cûr’ê cînavê hevdötîyê hene:

cûr’ê “hev” û

cûr’ê “hevdö”.

Xevera hevdö ij dö xevera p’eydabûye: ij xeverê “hev” û “dö”. Herdö

cûr’e fikra xweva yekin, mesele:

- We hev dît.

-Wana hevdö dît.

-Me hev pirskir.

-Me hevdö pirskir.

-Hûn çima hevda k’etine?

-Belgê k’itêvê hevva zeliqîne.

5.Cînavê eleqetîyê

Divêjin wan cînava cînavê eleqetîyê, k’îjan eleqetîya tiþta

didine k’ivþê. Zimanê ÿzdîkîda dö cûr’ê cînavê eleqetîyê hene:

1. “ê”

2.”ya”.

Cînavê “ya” dewsa qismî mê tê xevitandinê, mesele:

a) Eva dvt’era devt’era mine- Eva devt’era ya mine.

b) Vê k’itêvê dayne, ya han bixûne.

Cînavê “ê” dewsa navê ser qismî nêr tê xevitandinê, mesele:

a) Ê dixevite- r’ûspî dive.

6.Cînavê pirsa

Divêjin wan nava cînavê pirsa, ê dewsa nava mîna pirsa didine

xevatê. Zimanê ÿzdîkîda dö k’omê cînavê pirsa hene:

a) cînavek tê h’esavkirinê “k’î?”.

b) cînavek jî tê h’esavkirinê “çi?”.

Cînavê “k’î” bona r’öh’bera didine xevatê.

Lê cînavê “çi” bona tiþtê ne r’öh’ber didine xevatê.

60

61

Mesele:

- K’î hate dersê?

- K’î me qence?

- Çi ne qewimîye?

- Çi vira heye?

- Ewî çi kir, min nedît?

Göhastina herdö cînavê pirsa vî cûr’eyîye

H’al seva navê meriva seva navê tiþta

1.h’alê r’ast k’î çi

2.h’alê gazîkirinê - -

3.h’alê ç’ivane k’ê çi

4.h’alê hevr’a k’êr’a çir’a

5.h’alê t’evayî k’êva çiva

6.h’alê cîwar k’êda çida

Cînavê k’îjan

Xêncî cînavê pirsa, ê jorê nivîsî, zimanê ÿzdîkîda ij van xev-

erê jêrin pêþda hatîye: k’î ij wan. Xevitandina vî cînavî bi vî

cûr’eîye:

- K’îjan meriv hat?

-K’îjan deft’erê bidme te?

- Tö k’îjan derî divînî?

Cînavê pirsê- “k’îjan” dewsa nava tê xevitandinê

Çaxê ew dewsa navê qismî nêr tê xevitandinê, wî çaxî cûr’ê wîyî

ç’ivane dive “k’îjanî”, lê çaxê dewsa navê qismî mê tê gotinê, wî çaxaî

ew dive “k’îjanê”. Lê çaxê ew dewsa navê p’ir’anîda tê xevitandinê, wî

çaxaî cûr’ê wîyî ç’ivaneyî bi paþp’ir’tika “a”- “k’îjana” çêdive.

62

63

Cînavê “k’îjan” dewsa qismî mê

Mesele:

a) K’îjanê hilde?

b) Tö k’îjanê dixöazî?

v) Min k’itêv k’ir’îne, k’îjanê bidme te?

Cînavê “k’îjan” dewsa navê qismî nêr

Mesele:

Döh ÿvarê dö xort mala meda bûn, ij wana k’îjanî gote te?

Ij herdö xorta tö k’îjanî nasdikî?

v) Te k’îjanîr’a ne’me þandîye?

Cînavê “k’îjan” dewsa navê jimara p’ir’anîda

Mesele:

Mek’t’evêda deh xort hîndibûn, min ij dersdar pirskir: “k’îjana” dersê

xwe r’ind hazirdikir?

b) K’îjana qencî kir?

v) K’îjana nekir?

Cedvela göhastina cînavê “k’îjan”

Pirs:

Cînavê “k’îjan” çend cûr’a tê gotinê?

Dewsa k’îjan nava cînavê “k’îjan” çi cûr’e têne xevitandinê?

8.CÎNAVÊ TIÞTÊ NE’YAN

Divêjne wan nava cînavê nee’yan, k’îjan navê tiþt û merivê

nee’yane nedîtî û ne ber ç’e’va têne xevitandinê.

Ÿzdîkîda dö cûr’e cînavê nee’yane ne ber ç’e’va hene.

Cînavê hêsa, ê ne bargiranî.

Cînavê bargiranî.

1) Cînavê hêsa, ê ne bargiranî evin: yek, kes, kesek, tiþt, tiþtek

2) Cînavê bargiranî evin: tiþt, t’ö yek, t’ö tiþt, filankes, qe

kes, qe tiþt.

Cînavê bargiranî ij van xeverê jêrin pêþda hatine: kes, t’ö

tiþt, filan, qet.

Dewsa navê meriva cînavê yek, kes, kesek, t’ö kes, filankes di-

dine xevatê.

Dewsa navê tiþta (navê tiþtê ne r’öh’ber) cînavê yek, tiþtek,

tö tiþt, filan tiþt, qet tiþt didine xevatê. Cûr’ê herdö cînava (hêsa

û bargiranî) h’alê ç’ivane jimara yekanîda û p’ir’anîda mîna hevin:

jimara yekanîda cûr’ê wan “î”-ye, lê jimara p’ir’anîda cûr’ê wan “a”-

ye. H’alê mayînda paþp’ir’tikê “r’a”, “va”, “da” cûr’ê wane “î” û “a”

zêdedivin.

Cedvela nimûna göhastinê cînavê nee’yan-nebînayî

64

65

9.Cînavê çendî-çiqasî

Divêj wan cînava cînavê çendî-çiqasî, k’îjan cava pirsê

“çend”, “çiqa(s)” didin û vî cûr’eyî, t’omerî tiþta û meriva didine

k’ivþê. Zimanê ÿzdîkîda van cînavê jêrin çawa çendî didine xevatê:

gele(k), giþk, evqas/ewqas, hindik, hinek, h’emû, p’ir’, t’ev, t’emam, çend,

çiqas.

Cedvela mesela göhastinê cînavê çendî

E’DEBYET

E’rebê Þemo

(1897-1978)

BINDARÛK

Nava ÿla sîpkîda bibû e’det, havînê,

wextê mêrg-çîmana kölîlk didan, p’incar’ bol

þîndibû, qîz û kör’ diçûne bindarûkê. Qîza ij

mal r’ûn, ar, hêk, gezo û tiþtê mayîn danîn. Li bindarûkê, çolê dö-sê qîza

xwerin çêdikirin, çend kör’a jî pesarî t’opdikirin, ê mayîn jî govend

digirtin, laqirdî dikirin h’eta ÿvarê, li wêderê mirt’oxe, h’ewle yanê

jî hêker’ûn dixwerin, paþê vedger’yan, dihatne gönd. R’êva t’ölim

lêdixistin h’eta nav mala.

R’ojeke ösa, havînê, qîz û kör’ê Dêrikê çûne bindarûkê. Qîzeke

mala E’merîkê hebû, navê wê Xezal bû. Xezale þanzdeh salîbû. Qîzeke

ze’f bedewbû, meriva nikaribû dö ç’e’va li Xezalê binihêr’e. Ew jî wê

r’ojê heval-hogirar’a çûbû bindarûkê. Bindarûka cara îcarin ÿp’êce

dûrî gönd bû. Qîz û kör’a destê hev girtibû dilîst. Kör’a Sûtoyê mirtiv

bi p’eretî girtbû, anîbû bindarûkê. Sûto qeydê “þer’anî” lêdixist, qîz

û kör’ dir’eqisîn. Qîzê sîpka ç’e’v û birûyê xwe kildabûn, k’ofîyê

r’inde t’emezî û þemaqîyê hermiþe dîyarbek’irî dabûne dorê, qotik ber

sûretê xweda berdabûn. Sîngê wanî t’evî sedefkirî, körtikê et’lez yanê

qenewiz xwekiribûn, dêrê wane r’eng-r’engî neqiþandibûn, lingê hineka

bi kondele bûn. Kör’a jî k’olosê t’ivtika sipî dabûne serê xwe, dora

k’olosa þe’r û þemaqî girêdabûn, r’îþîyê þe’r û þemaqîya dihat,

dik’ete ser milê wan, meriv h’eyr û h’ijmek’arbû wan cahila binêr’îya.

Dengê t’ölöma Sûto niþkêva hate bir’înê, lê dö kör’a hevr’a dest-

pêkirin, dö qîza lê veger’and:

Çi bejneke, lo, ser xanîya, bejnê, lê, bejna k’ê…

66

67

Çi qîzeke ser xanîya, bejnê, lê, bejna k’ê…

Ez vê bejnê, lê, mame tima, bejnê, lê, bejna k’ê.

Wexta kö cahilê sîpka ösa xwer’a k’etibûne k’êfê, h’eneka û

laqirdîya, E’vdil Mecît jî hê kör’î t’ûnsiz bû, berê simêla t’eze xû -

dabû, siyarî cem wanr’a gerekê derbazbûya, biçûya, lê dengê t’ölömê û

stirana qîz-kör’a bihîst, berê h’espê xwe da bindarûkê, çû, nêzîkî

bindarûkê bû, got:

-Selam e’lêköm kör’apno, ez divînim hûn hatine eþqê.

Kör’a destxweda E’vdil Mecît naskirin, silava wî vegirtin,

gazîkirinê, wekî peyave û wanr’a hevaltî eþqê derbazke. Kör’ekî banzda,

serê h’espa wî girt, E’vdil Mecît peyabû. Kör’ê sîpka ij mezina bi-

hîstibûn, wekî bavê E’vdil Mecît ÿzdîye, lê zûda çûye, bûye bösirman.

Kör’ekî destê E’vdil Mecît girt, got:

-K’eremke, tö jî têk’eve govendê, le’zekê bir’eqise.

E’vdil Mecît k’ete destê kör’a, lîst. Govendêda E’vdil Mecît

Xezal dît, dilê wî k’ete Xezalê. Lê newêrbû tiþtek bikira, ewî p’ak

zanibû malapanê wî mêrxasin, bona namûsê qet li pizmamtîê jî nani-

hêr’in, wî li vira wê çîtî-çîtîkin, yanê jî þermbû, çimkö lawkê sîpka

bi pizmamtî û h’izkirinê gazîkiribûnê, ne layîqbû, wekî tiþtekî bêaqil

bikira. Lê bîna wî nava cahilê sîpka wê r’ojê derk’et, û þadibû.

Göndê Kevir-Gewrikê, cîyê mala bavê E’vdil Mecît têda dima,

gelek cara qardikirin didane serê wî, digotin:

- Tö kör’ê bavê ÿzdîyayî!

poxel

Wextê E’vdil Mecît hê zar’bû, gava kö ev

qar û qerf dibihîst, digirîya, dihate mal- cem

bavê û dê, digot:

-Bavo, dayê, çima zar’ mir’a dilîzin, di-

vêjne min: “Tö kör’ê bavê ÿzdîyayî!”. Ÿzdî

k’îne, çi tevane? Bavo, lê em çima ij ÿzdîya

qetîyan?

-Lao,- bavê digote E’vdil Mecît,- xwe em

t’enê ij wan neqetyane. P’aê p’ir’ê ij ÿzdîya

qetyane, hatine ser dînê Meh’med.

Mala E’vdil Mecît zûda havtibû wî göndî,

maleke t’enê bû, t’imê zar’a, kö hevr’a dilîst, þer’dikirin, E’vdil

Mecît zor dida hevalê xwe, wana ew löqet û qerf jêr’a digotin.

Bavê E’vdil Mecît t’ev jina xwe û qîzeke ç’ûk hatibû wî göndî.

Dîya wî jineke aqil bû, ewê kör’ê xwer’a gilîdikir.

E’vdil Mecît disekinî, döþörmîþdibû, navê malê cînara hildida,

digot:

- Çima mala Sölt’an, mala E’lî jî berê ÿzdîbûne? Dayê mala Sefoyê

cînarê me qet r’ojîya nagre, ewe lape ÿzdîne.

- Ew k’ê ter’a got, wekî mala Sefo qet r’ojîya nagre?- Dê jê pirsî.

E’vdil Mecît got:

-Wê r’ojê jinê mala Sefo û mala Þiblî ser beravê dikirne þer’.

Pîrka Þiblî ç’êr’î jina Sefo dikir, digot: “Her’e, her’e, h’eramno, hûn

qet r’ojîya jî nagrin”, ne divên ÿzdî r’ojîya nagrin.

- Na, ç’ara min, tö göh mede ç’êr’ û ÿ’t’îyê jina, ÿzdî jî r’ojîya

dig rin, her firqî ewe, wekî ewana sê r’oja r’ojî digrin, lê em- sî

r’oja…

Lê gerekê bêjin, dîya E’vdil Mecît seva mêrê xwe û dergûþa destê

xwe t’erka mala bavê xwe kir, da pey mêr, hate wî göndî, lê ewê dilê

xweda qebîla malbavanê xwe h’izdikir.

Lema jî ewê, hê zar’otîya E’vdil Mecîtda, dizî bavê, gele gilî-go -

tinê ÿla sîpka, hörmeta wan, dem û dezgê wan û mêrxasîya wan kör’r’a

68

69

þirovedikir…

Navê dîya E’vdil Mecît Gewrê bû, wextê bav diçû xevata çolê, Gewrê

nan çêdikir, derî bi k’ilîtê dadida, xwerina mêr hildida, ewê û E’vdil

Mecîtva nanê mêrê xwe dibir, r’êva ewê hêdîka k’ilam digotin- ji xwe

û h’aliderdar’a.

Lê carna wextê ÿzdî dihatne aþê göndê wan, E’vdil Mecît diçû cem

wan, dinihêr’î, göh dida ser xeverdana wan, li k’incê wan, h’eta werisê

wan jî dinihêr’î. Dihate cem dîya xwe, dê dipirsî:

-Lao, te qet nepirsî ij k’îjan qebîlêne? Gelo, ne ij r’ojkanin?

Ew qebîla mala bavê mine.

- Na, min qe nepirsî, ij k’îjan qebîlêne.

- Eh, lao, hema te pirskira ij k’îjan göndîne…?

Xwendevan îdî zanin: çima E’vdil Mecît li vira bindarûkê kör’ê

sîpkar’a digot:

- Kör’ap…

Wexta E’vdil Mecît r’astî vê bindarûkê hat, ewî li vira k’ilamê dê

û bavê xwe dîsa bihîst. Ewî wê r’ojê k’êf û eþqeke r’ind derbazkir,

h’eta ÿvarê. Ÿvarê ew siyar bû, çû, lê kör’ û qîzê Dêrikê dîsa bi lîstik û

h’enek, lêxistina t’ölömêr’a veger’yan, hatne gönd. Gar’an jî nav gönd

belabû.

Xeverê çetin:

1.Bindarûk- binê darê, k’îderê, r’ojê e’yda cahil berevdibûn, þadibûn,

k’êf dikirin, govend digirtin…

2.Ÿla sîpka- navê ÿleke ÿzdîyaye

3.Bol- gele, ze’f

4.Gezo- cûr’ekî þîrnaêye, þîreye, wekî qîz û bûka ser belgê dara

berevdikir

5.Pesarî- t’epikê çolê, seva þewatê didine hev

6.Mirt’oxe- þîrnaîye, wekî dikine nav k’ate û totika. Pê ÿr, þêkir û

r’ûn tê çêkirinê.

7.T’ölöm- cûr’ekî hacetê sazbendîêye, p’ivdikin, paþê lêdixin

8. Mirtiv- qebîleke, k’îjan e’mrê k’oçer û firotana hûrmûrava dijî û

derbazdike, e’mrê r’ûniþtîva najî

9.Kil- dermane, k’îjanî qîz û bûk birû, bijangê xwe dixin- kildikin

10.T’emezî û þemaqî- cûr’ê laç’ikane

11.Hermiþ- cûr’ê p’arç’eye, nerme

12.Qotik- k’ömê fîno, k’incê xweva dikirin, ij t’êla tê çêkirinê,

p’areke xemla jin û mêraye, carna jî beyraqava tê dardakirinê

13. Sedef- cûr’ekî h’estûyê fîla û k’espikaye, sipîye

14.Körtik- k’ince, jin û mêra xwedikir

15.Et’lez- cûr’ekî p’arç’eye

16.Qenewiz- cûr’ekî p’arç’eye

17.Kondele- cûr’ekî solaye

18.K’olos- cûr’ekî k’ömê mêraye

19.Þe’r û þemaqî- cûr’ê laç’ikane

20.R’îþî- t’êlê hûre dora þe’ra

21.Mame tima- h’eyr-h’ijmek’ar mame

22.T’ûnsiz- kör’, cahil, t’emiz, h’elal

23.Berê simêla t’eze xûdabû- simêl t’eze hatibû

24.Destxweda- hangava, bê derngîÿxistin

25.Newêrbû- töriþnedikir, cöle’tnedikir

26.Qardikirin- te’n, bi þermdayînê, te’nlêxistin

27.Qar û qerf- te’n, ÿ’rif

28.Çi tevane- çine, k’îne

29.Qetyan- dûrk’etin, baþqebûn

30.Löqet- gilî, xever

31.Berav- ber ç’em, cew, golê, k’îderê k’inc diþûþtin

32.Ÿ’t’î- ç’êr’, þer’, bög’dan, gilîyê ner’ê

33.Firqî- cödatî, baþqekirin

34.Dergûþ- zar’a ç’ûk, sava

35.T’erka mala bavê xwe kir- destê xwe mala bavê xwe kir, dûrk’et

36.Qebîl- k’om, berek

37.Dem û dezge- qirar, r’ê-r’izm

70

71

38.Aþ- cîyê gênim dihêrin

39.Weris- cûr’ekî ben, þirîtaye. Ij

r’îs tê hûnandinê

40.R’ojkî- navê ÿleke ÿzdîaye

41.Eþqeke- þabûneke

42.Gar’an- naxira dêwêr

Pirs û pêþdanîn:

1.Dersê hînvin û gilîkin

2.Bindarûk çîye?

3. Bindarûk k’engê dikirin?

4.Wexta bindarûkê ij mal çi dianîn?

5.Wexta bindarûkê qîz û kör’a çi dikir?

6.Xezal k’îbû?

7.Qîz û kör’ê sîpka xwe çawa û bi çi xemilandibûn?

8.Xeverê k’ilama dersêda hînvin û ezber bêjin

9. E’vdil Mecît k’îbû û çawa r’astî cahilê sîpka hat?

10.Kör’a çi kir, çaxê E’vdil Mecît dîtin?

11.Kör’ê sîpka ij mezinê xwe derheqa E’vdil Mecîtda çi bihîstibûn?

12.Çaxê dilê E’vdil Mecît k’ete Xezalê, çi newêrbû bikira?

13.Göndê Kevir-Gewrikêda gele cara çi digotne bavê E’vdil Mecît?

14.Çaxê E’vdil Mecît qerf dibihîstin, çi dikir?

15.Zar’a çima E’vdil Mecîtr’a digo “bavÿzdî”?

16.Bavê E’vdil Mecît çi digot?

17. E’vdil Mecît ij dîya xwe derheqa ÿzdîyada çi dipirsî?

18.Çaxê ÿzdî dihatne aþê gönd, E’vdil Mecît çi dikir?

19. Bi xeverê bindarûk, pesarî, mirt’oxe, t’ölöm, kil, t’emezî, hermiþ,

sedef, körtik, kondele, k’olos, r’îþî, t’ûnsiz, berav, dergûþ, aþ, gar’an

cömla t’eþkîlkin û deft’era xweda binivîsin.

20.Xeverê jorêye çetin hûn xeverdana xweda didine xevatê?

Seh’îdê Îvo

(1924-1991)

BIRÛSK1.

Qîra e’wra r’û e’zman

P’encê r’oyê girtin dîl,

Hêsirê e’rþa bûn baran

Can kirin kölîlk, zîl.

2.

Tor’a zêr’în bû gewlaz,

Zerpa birûskê qetîya,

Bayê dînik, anîzaz

Mîna k’elbekî e’wtîya.

1986

Xeverê çetin:

1.P’enc- tîrênc, tîrêncê r’oyê, te’vê

2.Dîl- girtî, hêsîr

3.E’rþê e’zman- k’örsî, e’zman

4.Cankirin- þûþtin, av xwekirin

5.Zîl- þînkaya t’ezederk’etî, t’ezeþînbûyî

6.T’or’- bi t’êla vegirtî, pê t’or’ê me’sîya digrin, t’or’ isa jî p’areke

xemla qîz û bûkaye

7.Gewlaz- t’êlê r’eng-r’engî, p’incar’a hevva girêdayî

8.Zerp- derb, qewat

9.Birûsk- birqvedan, bimbarekî

10.Anîzaz- ne’s, bêt’erbet, bêt’e’lîm

11. K’elb- kûç’ik, se, seyale

Pirsû pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

72

73

2.E’wra çi kir?

3.Hêsrê e’rþa çi kir?

4.Gewlaz çîye?

5.Bi xeverê p’enc, dîl, e’rþ, cankirin, t’or’, gewlaz, zerp, birûsk,

anîzaz cömla çêkin û binivîsin.

Seh’îdê Îvo

***

1.

Îro ez çûme Elegezê,

Îro ezî serxweþim, k’êf,

Vaye kanî, ava wê zêr’,

Diteyîse ça r’ûlih’êf.

2.

Vaye ew cew, kö berxê min

Ava yaqût dixarin t’êr,

Bûka t’ezeye ter’azin,

Þir’kê dengbêj lê têne jêr.

3.

Belekî jî- hîva t’eze

P’al-e’zmanê þîn tê xanê,

Û xaþxaþka ç’e’vr’eþ, gevez,

Beg’daya sor- ser xozanê.

4.

Îro ez çûme ç’îyayê me,

Nêç’îrvanê r’ê dirba,

Nêç’îra min zar’tîya mine-

Xwe veþartîye li nav xirba.

5.

Kanî heye, cew jî hene,

Bilbil dîsa bûne dengbêj,

Zeynet, miqam, mûzirgane,

Mot’ac- kölîlkê gölavr’êj.

6.

Ez r’öþetê didime we,

Cew, ter’azin, kölîlk, xaþxaþk,

Bêjin, bivînim zar’tîya xwe,

Kö bona min bûye t’iberk.

1987

Xeverê çetin:

1.Elegez- navê ç’îaye, li Ermenîstanêye

2.Serxweþim- k’êfxweþim

3.Diteyîse- dibiriqe, diç’ûrise

4.R’ûlih’êf- r’ûyê lih’êfê, r’ûyê orxanê

5.Yaqût- navê kevirê qîmetlîye

6.Þir’ik- h’esinê hûr û nexþkirîne, wekî göhar, bercênîkava dar -

dadibûn, dileqîyan

7.Belekî- berfe, wekî cî-cîya maye, neh’elîyaye

8.Xaþxaþk- kölîlke, r’engê sor û r’eþe

9.Gevez- sor

10.Beg’dayî- þe’r, cûr’ekî laç’ikaye

11.Xozan- deþt, zevîya pey nandirûnêr’a

12.Xirbe- mal, avayê kevne xiravbûîyî, k’elefe

13.Bilbil- navê teyrekîye, k’îjan dixûne

14.Zeynet- xweþ, h’ewas, xemil

15.Mûzirgan- (mozilgan)- cîyê dewar mexel tê

16.Mot’ac- h’ewask’ar, ê/ya dixweze, pey dik’eve

17.Gölavr’êj- gölav ava bînxweþe

18.R’öþet- bertîl, p’ere, hûrmûrê, wekî ber kirina þöxölekî didin, yan-

hildidin

74

75

19.Ter’azin- cîyê hêþîn

20.T’iberk- t’emiz, qîmetlî

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Þayîr fikira xweva k’öda çû?

3.Þayîr ç’îayê Elegezê çawa tîne ber ç’e’vê xwe?

4.”Nêç’îra” þayîr çîye?

5.Bi xeverê diteyîse, r’ûlih’êf, þir’ik, belekî, xaþxaþk, gevez, beg’-

dadî, xozan, xirbe, zeynet, mot’ac, ter’azin, t’iberk cömla çêkin û

binivîsin.

E’t’arê Þero

(1901-1974)

EZIM-EZIM

Ez werdeka gola þînim,

Li ber avê ez dimînim,

Ez maþoqa h’emû göla,

Ez dermanê h’emû dila.

Ez bedewim, ez e’zîzim,

Gölê ç’îyar’a ez dilîzim,

Li nav e’zmîn steyra geþim,

Cîyê eþqêda ez dimeþim,.

Eze r’ewþim, r’ewþa mala,

Mîna Zîna Memê Ala,

Ez t’ö dila nah’evînim,

H’eta e’zîzê xwe nevînim.

Xeverê çetin:

1.Werdek- teyredeye

2.Maþoq- bengî, mot’ac

3.Steyr- steyrk

4.Geþim- þewqim

5.Eþq- þabûn

6.Dimeþim- pêþda diçim, nazik dilivim

7.Nah’evînim- begemnakim, dilê min nak’evê

8.R’ewþ- xemil, h’al.

Pirs û pêþdanîn:

1.Þayîr derheqa çida dinivîse?

2.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

3.Bi xeverê werdek, maþoq, steyrk, geþ, eþq, dimeþim, r’ewþ cömla

çêkin û bêjin.

E’t’arê Þero

BÊ AV1.

Bê av t’öne e’mir, jîyîn,

Deþt û zozan navne hêþîn,

Bende, h’eywan nadebirin,

Av t’öneve- wê bimirin.

2.

Li dinyayê ave qinyat,

Ew þên dike h’emû welat,

Li k’îderê t’öneve av,

Wêderêr’a- divên xirav.

3.

Av hebûnê dike t’ijî,

Dinê-a’lem bi wê dijî,

H’eta merî sag’ve dinê,

T’ö k’ar nagihîje k’ara wî.

76

77

Xeverê çetin:

1.Jîyîn- e’mir, e’mirkirin

2.Zozan- ç’îya

3.Hêþîn- þînkayî

4.Bende- meriv, hêsîr

5.Qinyat- eþîa, mal, milk’

6.Dinê-a’lem- t’emamîya

dinîayê

7.K’ar- vira- þöxöl

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Derheqa avêda þayîr çi difikire?

3.Bi xeverê jîyîn, zozan, hêþîn, bende, qinyat, dinê-a’lem, k’ar cömla

t’eþkîlkin û binivîsin.

E’t’arê Þero

ÞÎRETÊ JÎYÎNÊ1.

Bona jîyînê lazime xevat,

H’erke dixazî kod bive t’ijî,

Lazime aqil, fe’m û fer’aset,

Tö bixevite û xwer’a bijî

2.

T’öcar nemîne bêxevat, vala,

Bona jîyînê lazime sik’an,

Paþda nemîne tö ij hevala,

Meve bêxîret, meve sergidan.

3.

Xevat û jîyîn hevr’a birane,

Bêxevat meriv t’imê nexweþe,

Xevat þabûna h’emû dilane,

Û k’êfa merivê xevatê xweþe.

Xeverê çetin:

1.Kod- derdana darîne, pê gênim

çapdikin

2.Fer’aset- aqil, me’rîfet

3.T’öcar- t’ö cara, t’ö wexta

4.Sik’an- cî, sit’ar, gemîstan

5.Sergidan- me’rim, belengaz

6.Vala- betal, bêxevat, bêþöxöl

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê hînvin û zar bêjin

2.Þayîr çi t’emîyê dide xwendevanê xwe?

3.Bi xeverê kod, fer’aset, t’öcar, sik’an, sergidan, vala cömla

t’eþkîlkin û binivîsin.

Tiharê E’mer

(1922)

Þer’ê ser Serdarapatê(p’arek, 1)

Bi h’ökömê mezinê ÿla h’esinîya- Ûsiv

begê H’esen aga’, ÿzdî t’evî þêr’ dibûn.

Bi k’omekdarî û h’ökömê Ûsiv begê gele

siyarê ÿla h’esinîya nav siyarê mêrxasê milet- Cangîr Ag’adbûn. Bona

siyarê Cangîr ag’a emê paþê binivîsin.

T’arîqa þer’ê Serdarapatê, þer’ê mêrxasîyê nav e’mirê er-

menîada, t’ö cara naê bîrkirinê. Ew þer’ê h’emcime’tîêbû.

Þer’ê Serdarapatê azadarîya cime’ta ermenîya û miletê dinêye

ç’ûk, xazma, ÿzdîya bû. Alt’indarîya þer’ê Sardarapatê derbeke giran

78

79

gîhande dijminê Piþkavkazê, mênþêvîkê

Görcistanê û mûsafatê Adrbêcanê, ê kö

dixwestin Ermenîstan têk’eve bin destê

t’irka.

22-ê gölanê r’ojeke bîrnekirîye

çawa bona cime’ta ermnîya, isa jî- bona

ÿzdîxana Ermenîstanê, k’îjan bi h’alekî

çetin-giranda, pey öndakirina cî-misk’enê

xwe, mexberê kal-bava, cîgöhêzî xwelîya

Ermenîstana R’ohlatê bû, destbi e’mrekî

t’eze kir, t’eze bîn hatibû ber wê, t’eze ocaxê xweye döda çêdikirin.

Ÿzdîxana Ermenîstanê, wan r’ojê bavo-bavoda, bi h’ökömê özivê

p’ar’almênta Ermenîstanê- Ûsiv begê H’esen ag’a, r’ex cime’ta ermenîya,

ber dijminê xûnxör sekinîbû.

Nivîsk’arê ermenîya P. Zêyt’ûnyan 70-salîya þer’ê Serdara -

patêva girêdayî, dinivîse: “Gerekê em bi k’öbarî bêjin, wekî ÿzdîyê qeza

Wanêye mihacir t’evî ÿzdîyê ÿla h’esinîya, bi serk’arîya Cangîr

ag’ayê Xetîv ag’a, piþta xwe k’ötabûne hev- þer’ dikirin. Em ösa jî

gerekê emekê ÿzdîxana dor-berê Serdarapatê, wan kal-pîra, jin-zar’a bîr

bînin, ê kö nan, þekir, ça, cig’are, av bona þer’vana dianîn, ösa jî

k’omek didane birîndara…” (“Sovêtakan Hayastan”, 22.05.1988).

Ewê r’ojê h’erd alîyê þêr’ hîvîya k’omekê bûn, mot’acê mêrê çê

bûn. Ewê r’ojê bi hewara Andranîk p’aþa û Ûsiv begê, mêrxasê ÿzdîayî

Xwedê jêr’a k’eremkirî- Cangîr ag’ayê Xetîv ag’a, xwe pêr’a gîhand,

hate hewara birê xwe. H’erd alîya þer’ gör’ dibû.

Þêrê ÿzdîya, E’doyê E’mo, E’doyê Mih’o, Xiþmarê Îbo, Çerkezê

H’emzo, Tosinê Mik’ayîl, Siloyê Dedo, Esedê E’lo, R’eþîdê Morof, E’-

coyê Ûso, Te’lê Cango, H’iznîê Mîroyê Avdel, E’yîbê Dizo, K’eleþê

Îsê, E’lîyê Îsê, Mih’ê Cango, Ah’medê E’lo, kör’ê Îndoyê Þewêþê

Bava, E’zîzê Ah’medê Se’dê, Mih’ê Qaso û gelekê dinê- mîna þer’ê

Dêrcemedê, Ebexê, R’eh’menqölîyê, deþta Çöxörê, T’ût’ekê, k’etine nav

k’ûraya þêr’.

Ij ÿla Ûsiv begê, hilbet, þer’van gele bûne, lê, te’lebextr’a, navê

wan þer’vana negihîþtine me.

Þer’ê Serdarapatêda, çawa e’yane, Cangîr ag’a bi 700 siyara

þer’dikir, ij wan siyara sed siyar ij ÿla Ûsiv begê bûn.

Wexta siyarê ÿzdîya dik’evne nav þêr’, dö dîvîzîya eskerê r’omê,

gava e’fatîya siyarê Cangîr aga divînin, r’ev wan dik’eve.

Bi sozekî, cime’ta ermenîye bi qîmetê mirin-jîyînê û bi

k’omeka ÿzdîya miqabilî eskerê r’omê alt’indarîya t’arîqî bir.

Serdarapatê, Qemerlîyê, Qerek’ilîsê û Baþ Aparanêda cime’ta

ermenîya e’fatîke nebînayî nîþan da. Bi mêrxasîa xwe eskerê Serdara-

patê Danîêl bêk P’îrûmyan, serk’arê partîzana Dolûxanyan, kapîtan

Sêrgo At’anêsyan û Sakîlarî, kapîtan Vardan Cag’înyan, ösa jî bi seda

eskerê siyarî berbiç’e’vbûn. T’evî þêr’ dibûn gele mêrê yaþê xweda

mezin, ê kö cêr’ibandina wane þer’ê partîzanîyê hebû.

Pêþe’nîya Serdarapatêda Hovhannês Bag’ramyan, G’ûkas

G’ûkasyan, Batîk Batîkyan, Aram Kostanyan, Arak Vardanyan û gelekê

mayîn bi e’gîtî þer’dikirin.

Bona ÿzdîxanê qedrekî mezinbû, wexta sereskerê pêþe’nîya Ser-

darapatê- Danîêl bêk, pey þêr’r’a gazî Cangîr ag’a û çend e’gîtê ÿzdîya

dike, diçe r’ûyê Cangîr ag’a û divêjê:

-Gelî ÿzdîya, hûn virhada birê ermenîyane. We ev r’oja mirin-

jîyînêda k’omekeke bîrnekirî da me. Wexta siyarê we bi hêwirze û

r’ingînîya h’espa t’oz-dûman r’akirin, hatine piþta me, qewata me dö-

carebû. Em bona vê r’ojê deyn-

darê miletê wene.

Bîranîneke xweda mêr -

xasê dewleta sovêtîêye döcare,

marþal Bag’ramyan dinivîse:

“Berî hewara siyarê ÿzdîya, bi

serk’arîya Cangîr ag’a, em nav

tirs-xofê, bêgömanîêdabûn.

Wexta siyarê ÿzdîya xwe mer’a

80

gîhandin, tê bêjî, r’öh’ê alt’indarîyê cem me pêþda hat. Bi hêwirza

ÿzdîya, þer’kirina wan, gefxwerina ÿzdîya, her þer’vanekî me bû

þêrekî çargörç’ikî….”

Ev bîranîn marþalê T’ifaqa Sovêtîyê H. Bag’ramyan mêrxasê T’i-

faqa Sovêtîyê Semend Sîabendovr’a gilîkiribû.

Bona 70-salîya pêþe’nîa Serdarapatê, Qerek’ilîsê û Baþ Aparanê

akadêmîk Gêvorg G’arîbcanyan dinivîse: “Cangîr ag’a serk’arî k’omê

þer’vanê ÿzdîya dikir. Nav wî þer’ê girandabûn isa jî ÿzdîyê Sîneka

h’esinîya- bi serk’arîya Ûsiv begê. Cangîr ag’a þer’vanê herd alîya

gîhande hev, t’evî þêr’ bû û navê cime’ta xwe t’arîqêda hiþt.

Bona bîranîna þer’ê Serdarapatê heykel û xasbaxçe hatine çêki -

rinê.

Wexta li Serdarapatê danîna þikilê Cangîr ag’a, pismamê

Gêvorg Çaûþ wira bûne û pirs dane Fetla begê Cangîr ag’a:

-Gelo, bavê teyî r’e’metî qet derheqa apê me- Gêvorg Çaûþda

gilîkirîye? Çimkî me- sasûnîya, xazma binelîyê göndê Eþnekê (neh’îa

Te’lînê), ij zargotinê, k’ilama derheqa hevaltîya Cangîr ag’a û Gêvorg

Çaûþda gelekî bihîstîye.

-Bavê minî r’e’metî- Cangîr ag’a, çawa bona fîdayê ermenîya

giþta, ösa jî bona apê Gêvorg Çaûþê Sasûnê, teyrê deþta Mûþê, gele

gilîkirîye. Em divêjin ap, çimkî ew t’emîya bavê mine. Þikilê apê

Gêvorg Çaûþ r’ex þikilê bavê min, t’evî Andranîk p’aþa û gele fîdayê

salê 1905-1909-a heye. Wexta þer’ê

deþta Mûþêyî giran bavê min si-

yarê xweva t’evî wî þer’î dive. Vî

þer’îda dö siyarê ÿzdîya- Bedo û

R’izgan, têne köþtinê. Çiqas tê bîra

min, 25 yan 27-ê meha gölanê bûye,

apê Gêvorg birîndardive û tê köþ -

tinê.

Fetla beg paþê gilîdike:

-Bavê min digot, wexta

81

82

t’alanê sê göndê ÿzdîyê deþta Çöxörê, yekî hûrî bi simêl 100 siyarê

xweva Dêrcemedêda xwe wanr’a digihîne. Wî çaxî, bi gotina bavê min,

Gêvorg Çaûþ Bovadêda bûye, xwe digihîne Cangîr ag’a, divê, wekî “min

bihîstîye, kö h’ersê göndê te r’omê birîye”.

Gêvorg Çaûþ sala 1915-a 16 t’ivingê mûsênî, xörce fiþeng dide

ag’ê.

Bi gotina, Gêvorg Çaûþ xweyê cöle’tê polabû, ösa zimanê r’omê

xeverdida, t’irka nikarbû isa xeverda. Navê

wî danîbûn efendî Çaûþ.

Çiqa cîyê çetin hebûn, Andranîk ew

diþand, diçû, ya xwe dikir û vediger’ya.

-Bi gotina bavê min,- Fetla beg di-

vêje,- bona h’eyfa xalê Sêrob p’aþa hilde,

Gêvorg Çaûþ þevekê k’incê osmanîyê

xwedike, diçe, serê þanzde eskerê r’omê

jêdike û tîne, ber Andranîk p’aþa datîne.

Ew yekî bedew bûye, dengbêjê ÿzdîya

bûye.

Xeverê çetin:

1.H’ököm- e’mir, e’mirkirin, ferman

2.Ÿla h’esinîya- ÿleke ÿzdîyaye

3.Ûsiv begê H’esen ag’a- ag’ê ÿla h’esinîya, ê kö ç’êmarana Dêrêye Gêvorg -

yanda xwendîye, paþê bûye wek’îlê ÿzdîayî dîwana Cimhöryeta Er-

menîstanêye salê 1918-1920-îda. Göndê merza CE-e Aragasotnêyî

Þamîranêda h’edkirîye.

4.K’omekdarî- alîk’arî

5.Cî-misk’en- cîyê bûyînê, cîyê mayînê û jîyînê

6.Mexber- mezel

7.R’ojê bavo-bavo- r’ojê çetin, r’ojê r’ev û bezê

8.Öziv- endam

9.Par’lamênt- dîwan, h’ökömet

83

10.Qeza Wanê- e’rdê T’irkîaêdaye

11.Hîvîya- ç’e’vnihêr’î

12.Mot’ac- h’ewce, ç’e’vnihêr’î

13.Hate hewara wan- hate alî wan

14.Gör’dibû- girandibû

15.Te’lebextr’a- h’eyf

16.R’om- T’irkîa berê

17.E’fatî- mêrxasî, fêrisî

18.Alt’indarî- zorlêbirin

19.Nebînayî- nedîtî

20.Yaþ- e’mir

21.Qedir- hörmet

22.E’gît- e’fat, mêrxas

23.Hêwirze- bavo-bavo, r’ev-

bez, qar’eqar’

24.Gefxwerin- serdahêrsk’etin, tirslêfir’andin

25.Tivinga mûsênî- cûr’ekî t’ivingaye, wekî berê hebûn

26.Xörc- t’orpe

27.Cöle’t- xörtî, töriþkirin

28.Pola- cûr’ekî h’esine, gelekî meh’keme

29.Efendî- maqûl

Pirs û pêþdanîn:

1.Dersê hînvin û gilîkin

2.Ÿzdî bi h’ökömê k’ê t’ev þêr’ dibûn?

3.Þer’ê Serdarapatê çi þer’bû û k’engê bûye?

4.Wan r’oja ÿzdîxana Ermenîstanê çi kir?

5.Nivîsk’arê ermenîa P. Zêyt’ûnyan derheqa wan r’ojada çi nivîsîye?

6.Navê wan ÿzdîya hildin, ê kö t’ev þêr’ bûne

7.Dêrcemed, Ebexe, R’eh’menqölî, Deþta Çöxörê, T’ûtek e’rdê T’irkîaê

yan Ermenîstanêdanin?

8.Gava e’skerê r’omê ç’e’v e’fatîya siyarê Cangîr ag’a dik’evin, çi

dikin?

9.Danîêl bêk pey þêr’r’a gazî Cangîr ag’a û çend e’gîtê ÿzdîya kir û çi

got?

10.Marþal Bag’ramyan k’îbû û bîranînê xweda derheqa ÿzddîya û

Cangîr ag’ada çi dinivîse?

11.Lê akadêmîk Gêvorg G’arîbcanyan derheqa Cangîr ag’a û kirinê

ÿzdîyada çi dinivîse?

12.Çaxê Serdarapatêda þiklê Cangîr ag’a danîne, pismamê Gêvorg Çaûþ

ij Fetla begê Cangîr ag’a çi pirsîn?

13.Fetla begê derheqa Gêvorg Çaûþda çi gilîkir?

14.Bi xeverê h’ököm, cî-misk’en, r’ojê bavo-bavo, mot’ac, e’fatî, nebî-

nayî, e’gît, hêwirze, gefxöarin, xörc, cöle’t, pola cömla çêkin û

binivîsin.

Tiharê E’mer

ÞER’Ê SER SERDARAPATÊ(p’arek, 2)

Berî destpêkirina t’arîqa ser þer’ê Serdarapatê, k’îderê yazîya

mayîn-nemayîna dewleta Ermenîstanê dihate qirarkirinê, emê çend

bîranîna ij e’mrê Cangîr ag’a bînin. E’mir û serhatîya mêrxasekî isa,

çawa Cangîr ag’aye, yazîya p’areke ÿzdîyê dewir û zemana zêrandîva,

t’arîqa wêva, xazma ÿla zöqörîyava girêdayîne.

Cangîr ag’a çawa nav cime’ta me, isa jî nav ermenîa, asorîya…

bûye legend.

Fikirandina îroye aza mecalê dide gele qewimandinê berê bi cûr’ê

t’eze þirovekin, qîmetkin, r’astîê gilîkin û kirina wî bîrnekin. Ewê

kö bi h’elalî qölixî cime’ta xwe kirine, gerekê h’eta-h’etayê navê wan

bimîne. Ij wana yek jî Cangîr ag’ayê þêrê Xwedêye, ê kö e’mrê xwe

p’êþk’êþî azaya cime’ta xwe kir, bi h’ezara malê ÿzdîya, ermenîya,

asorîya… ij dest-lepê r’oma r’eþ xilazkirin. Lê, h’eyf, wekî ew jî

bû þe’hîdekî r’êprêsîya salê 30-î.

84

85

Derheqa e’mir û þöxölvanîa wî mêrxasîda meva hindik qinyatê

t’arîqê e’yanin. Bona mêrê isa lazimbû gelek bîranîn, k’itêv bihatana

nivîsarê, kînofîlm bihatana k’iþandinê. Lê, h’eyf, derheqa wê malbeta

nav û dengda kêm hatîye nivîsarê û gotinê.

Cangîr ag’a sala 1874-a, li göndê Çîbûxlîyê, qeza Bêgirîyê, ij dîya

xwe bûye. Ew hila hê zar’bûye, wexta bavê wî- Xetîf ag’ayê Midûr ag’a,

diçe r’e’metê. Ew zar’otîyêda ber ç’e’vê xwe wê zölma giran divîne, kö

dewleta osmanîyê danî serê cime’ta ame-t’am. Lema jî ew xwe

p’êþk’êþî þöxölê azakirina cime’tê zêrandîye bindest dike.

Kör’tîya xweda ew îdî ag’akî k’ivþbû, gelek merivê wî çaxîye e’yan

ij qezayê cînar qedirê wî digirtin û qîmetekî bilind didanê. Eva yeka

hilbet, dewleta r’omê xweþ nedihat. Lema jî her mecal dida xevatê

bona Cangîr ag’a ij ort’ê bide hilanînê. Seva serê Cangîr ag’a gele zêr’

soz dabûn.

Andranîk p’aþa bîranîneke xweda dinivîse: “Min mêr-mêrxasê

isayî dil-görç’ik, ît’bar, cöle’t ze’f kêm dîtine”.

Hevaltî û dostîya Cangîr ag’a û Andranîk p’aþa r’ûp’êlekî t’arîqa

herdö cime’tê meyî geþe.

Sala 1909-a Andranîk p’aþa

tê Wanê. Vira isa jî ew navê

Cangîr ag’a dibihê. Pêdih’ese,

wekî ew ag’akî xörte, eskerê wî

heye û ber R’omê bêtirs, bêminet

þer’ dike- seva azaya cime’ta

xwe û miletê zêryaîye ç’ûk.

Wexta r’asthatinê e’wlin

herd mêrxas hev begemdikin, û

gava Andranîk p’aþa pêdih’ese,

wekî Cangîr ag’a dergîstîye, qirardike bive serde’watîyê wî.

Cangîr ag’a û Andranîk p’aþa, çawa divêjin, t’enê nivîna wane

þevê jev baþqebû, wana t’evayî r’êke þer’vanîêye siyanet qedandin.

Sala 1911-a eskerê Firîk p’aþa davêje ser qeza Bêgirîyê. Wira

destbi þer’ekî giran dive. Cangîr ag’a ÿla xweva mecbûrdive ij cî

bileqe berbi qeza Wanê her’e.

Sala 1913-a eskerê Firîk p’aþayê t’irk h’icûmî ser ÿla Cangîr

ag’a dike. Ÿl dîsa mecbûrdive ij

cî bileqe û berbi Qersê her’e.

Wî þer’îda Andranîk p’aþa

tê hewara ÿla Cangîr ag’a. Wexta

herd h’icûmkirinê eskerê Firîk

p’aþa Cangîr ag’a navekî baþ qa -

zincdike.

Hevaltîya Andranîk p’aþa û

Cangîr ag’a ewqa h’elalbûye, wekî

r’ojê oxirmê giranda ewana r’öh’ê

xwe jî ber hev dida.

Wexta þer’ê gelîyê Zîlada

h’alê Cangîr ag’a giranbû, wî çaxî

Andranîk p’aþa P’atnosê bû. Ew

xwe pêr’a digihîne û berî esker û cerda Îranê û R’omê dide, hêsîr

azadike.

Paþî þer’-de’wê giran û r’evê- Andranîk p’aþa û Cangîr ag’a

têne ser wê fikirê, wekî her t’enê Ûrisêt dikare k’omekdarîyê bide wan

û cime’tê ij zêrandinê azake, xilazke.

Sala 1915-a, we’xta eskerê ûrisa h’icûmî ser kela Qersê dike, wî

çaxî Cangîr ag’a û Andrnîk p’aþa eskerê xweva têne piþta ûrisa û kela

Qersê hildidin. Bona e’fatîya wî þer’îda h’erd mêrxas alîyê dewleta

ûrisda hêjayî xaçê gêorgîêvîê divin.

Mêrxasîya Cangîr ag’a- þer’ê Serdarapatêyî gölana meha sala

1918-ada, e’yane. Wî þer’îda Cangîr ag’a siyarê xweva, wan r’ojê

oxirmê giran, tê piþta ermenîya, ewana t’evayî berî t’irka didin û der-

bazî wî berî Erez dikin.

Cangîr ag’a eskerê xweva isa jî t’evî þer’ê Baþa Aparanê bûye.

Sala 1938-a Cangîr ag’a sirgûndikin. Pey mirina Stalînr’a gele

merivê am û t’am hatine e’fûkirinê. Kolêgîya sûda T’ifaqa Sovêtîêye

T’ewrabilind bi qirara xweye 13-ê meha sala 1959-aye avgûstê Cangîr

ag’a e’fûdike.

Sala 1918-a, 22-ê meha gölanê, deþta Araratêda dest bi þer’ê Ser-

darapatê bû. Ewî þer’ê çetinda çawa cime’ta ermenîaye mêrxas, isa jî-

p’areke ÿzdîya, bi sereskerîya mêrxasê miletî nav û deng, Cangîr ag’a,

86

87

berê xwe dane t’irkê zevtçî.

Alt’indarîya þer’ê Ser-

darapatê, qewlê sîasîê û

sosîalîêyî lapî çetinda hate

destanînê. Ew þer’ê mayîn-ne-

mayînê bû, bextê dewleta Ermenîs-

tanê ser mêzînê hatibû danînê.

Wexta þer’ê Serdarapatê

Piþkavkazêda halekî lapî çetin

pêþda hatibû. Wî çaxî, çawa

dewletê Avropayê, isa jî- Adrbê-

can, Görcistan, hine t’eþkîletê

miqabilî cime’ta ermenîa,

T’irkîaêr’a p’evk’etin, wekî

qayîlnivîsarek bê qolkirinê, angorî k’îjanê, p’ir’anîya xwelîya er-

menîya digihîþte T’irkîayê. Ewana dixwestin Piþkavkazê ij Ûrisêtê

biqetînin. Lema jî t’irkê zevtçî r’astî t’ö çetinaya nehatin û bêminet

h’icûmî ser e’rdê Ermenîstanê kirin, Erzörim, Sarîqamîþ, Qers û

Alêk’sandrapol zevtkirin. Dijmin isa jî berbi R’ewanê û Qerek’ilîsê

dileqîya. Þer’ê Serdarapatê ij 22 h’etanî 26-ê meha sala 1918-aye

gölanê k’iþand. T’emamîya cime’ta ermenîya r’abibû miqabilî t’irkê

zevtçî.

Ew þer’ê mirin-jîyînê hate naskirinê çawa þer’ê mêrxasîya

cime’ta ermenîya.

Profêsor V. Parsamyan 60-salîya þer’ê Serdarapatêva girêdayî

dinivîse: “Ew çend r’ojbûn ij e’zmana, qey tê bêjî, agir dibarî, dengê

þûr-mert’ala, sol-bizmalê h’espa, zîwîn û birqvedana birûskê, t’opa,

ne’le-ne’la birîndara, helandayîna eskera nediseqir’în. Ew þer’ê miqa-

bilî t’irka ÿzdîya bi serk’arîya Cangîr ag’a kir… (“Sovêtakan Hayas-

tan” gölan, sal 1978-a).

Þer’ê Serdarapatêda kal-pîrê ermenîya û gele ÿzdîyê dora ne-

h’îya Hoktêmbêryanê þer’dikirin, birîndar digöhastin, çek-silih’e, av

digîhandine þer’vana. Ij göndê cînar þerqîya- mala Cewê H’ösê, Eso,

Celo, E’lîyê Þemo, Medetê Dûk’o, Lezgîyê Dûk’o, Ozmanê Þemo, ij qe-

bîla me’mîdoka- Osê Þewêþ, K’oçoyê Þewêþ, E’vdo, Tefûr, ij qebîla

mexsûdîya- E’vdîyê Se’do, R’eþo, E’mo, dîsa ij qebîla þerqîya- Efoyê

Îso û gelekê dinê k’omekdarî þer’vanê ermenîya dikirin.

Sereskerê ermenîya ç’ek-sîlih’ dabûne E’vdîyê Se’do, Osê

Þewêþ, E’merê Avas, û ewana t’evî þer’vanê ermenîya þer’dikirin.

Xeverê çetin:

1.Dewr- we’de, zeman

2.Ÿla zöqörîya- ÿleke ÿzdîyaye, wekî Cangîr ag’a serk’arî lê dikir

3.Biþêkirînin- qîmetkin, bîrnekin, r’azîbûnê e’lamkin.

4.Þeh’îd- köþtî

5.R’êprêsîa- girtin, cezakirin

6.Malbet- mal, k’om

7.Göndê Çîbûxlîyê, qeza Bêgrîê- T’irkîaêdanin

8.Diçe r’e’metê- dimire

9.Zölm- e’cêv, dereca xirav, giran

10.Dewleta osmanîê- dewleta t’irka

11.Ame-t’am- bêgöne, bêsûc

12.Mêr-mêrxas- dil-görç’ik, xört, cöle’t, bêtirs

13.R’ûp’êl- r’û, belg

14.Bêminet- bêtirs, bêxof

15.Zêryayî- belengazkirî, hêsîrkirî

16.Siyanet- qedir, hörmet

17.Mecbûrdive- bêç’aredive, bêîlacdive

18.Qers- e’rdê T’irkîaêdaye

19.H’icûmkirin- ÿrîþkirin

20.R’ojê oxirmê giran- r’ojê çetin, r’ojê bavo-bavo

21.Gelîyê Zîla- e’rdê T’irkîaêdaye

22.Sirgûndikin- nav xwe derdixin, cezadikin

23.Hate e’fûkirinê- bexþandinê, gönê wî negirtin

24.Seresker- serk’arê esker, meznê esker

25.Qewlê sîasîê- mecal, þertê sîasîê

26.Qayîlnivîsar- þert, soz

27.Erzöröm, Sarîqamîþ- nih e’rdê T’irkîaêdanin

28.Alêk’sandrapol- niha- Gömirî

29.Qerek’ilîs- niha- Vanazor

88

89

30.Birqvedan- ç’irûsandin, þewqdayîn

31.Helandayîn- r’öh’darkirin, destê xwe piþtê xistin

32.Hoktêmbêryan- niha- Armavîr

33.Þer’van- esker, ê þer’ dike

Pirs û pêþdanîn:

1.E’frandarê r’omanê k’îye

2.Þer’ê Serdarapatêda çi dihate qirarkirinê?

3.Cangîr ag’a k’engê û k’îderê ij dîya xwe bûye?

4.Bavê Cangîr ag’a- Midûr ag’a, k’engê çû r’e’metê?

5.Cangîr ag’a zar’otîya xweda ber ç’e’vê xwe çi dît?

6.Adranîk p’aþa bîranîneke xweda derheqa Cangîr ag’ada çi dinivîse?

7.Andranîk p’aþa k’îjan salê hate Wanê û çi qirarkir?

8.K’îjan salê Firîk p’aþa h’icûmî ser ÿla zöqörîya kir, û çi qewimî?

9.Paþî þer’-de’wê giran Andranîk p’aþa û Cangîr ag’a hatne ser çi

fikirê?

10.Derheqa þer’ê Qersêda gilîkin.

11.Bona e’fatîya þer’ê Qersêda Andranîk p’aþa û Cangîr ag’a layîqî

çi bûn?

12.Derheqa qewmandinê þer’ê Serdarapatêda gilîkin.

13.Sala 1938-a çi hate serê Cangîr ag’a?

14.Þer’ê Serdarapatê k’engê destpêbû û h’eta k’engê k’iþand?

15.Profêsor V. Parsamyan 60-salîya þer’ê Serdarapatêva girêdayî çi

dinivîse?

16.Navê wan ÿzdîya hildin, ê kö t’ev þer’ê Serdarapatê bûne.

17.Bi xeverê dewr, þêkirandin, þeh’îd, malbet, zölm, bêminet,

mecbûrkirin, h’icûmkirin, r’ojê oxirmê giran, sirgûnkirin, e’fûkirin,

seresker, birqvedan, helandayîn, þer’van cömla t’eþkîlkin û

binivîsin.

18.Dersê hînvin û gilîkin.

19.Qe hûn çûne heykelê Serdarapatêyî bîranînê?

20.Seva nav û emekê Cangîr ag’a paþê çi hate kirinê?

Alêk’sandr Sêrgêêvîç Pûþkîn

(1799-1837)

R’ÊWÎTÎ BERBI ERZÖRIMÊ(Serê sisya

… Ÿzdî…)

Nav ordîya meda cime’tê çawa merzê

Kavkasîayê, isa jî binelîyê welatê t’eze hil-

dayî hebûn. Nav wanda min bi balk’êþîya

mezin dîna xwe dida ÿzdîya, ê kö r’ohlatêda h’esavdivin dêwp’arêz. Weke

sêsid mal binat’ara ç’îayê Girîdag’êda dimînin. Wana h’ökömê p’adþê

ûrisa qebûlkir. Ag’ê wan, wekî mêrekî bejinbilind û bêcûr’ebû, bi e’-

vayê sor û k’ömê r’eþ, carna dihate silava R’ayêvskîyê midîrê t’emamîa

siyara, gênêral. Ez dixevitîm ij ê ÿzdî derheqa bawerîa wanda r’astîê

bizanivim. Cava pirsê min ewî dida, wekî ew nav û deng, ku ÿzdî xwedê-

giravî dêw e’bûbetdikin, efsana boþ-betale, wekî ew bawerîya xwe

Xwedêkî tînin, wekî bi qirara wan li dêw nifir’kirin, r’aste, h’esav-

dive tiþtekî necayîz û neheq, çimkî ew niha bedbexte, lê we’deda

dikare e’fûbûnê bistîne, çimkî necayîze sînorê dilr’e’mîya Xwedê

daynin. Ewê þirovekirinê dilê min r’eh’etkir. Ez seva ÿzdîya ze’f

þabûm, wekî ew dêw nah’evînin, û þaþbûnê wan minva ê diha e’fûkirinê

hatine k’ivþê.

Xeverê çetin:

1.Erzöröm- þehere, e’rdê T’irkîaêdaye

2.Ordî- esker, leþker

3.Merz- qeza, olk’

4.Piþkavkasîa- e’rdê Ermenîstanê, Görcistanê û Adrbêcanê t’evayî

5.Balk’êþî- h’ewask’arî, göhdarî

6.Dêwp’arêz- ê dêw dih’evînin

7.Girîdag’- navê ç’îayê Araratêye

8.H’ököm- serk’arî, meznayî

9.E’va- cûr’ekî k’incaye- mêr davêjne namila xwe

90

91

10.E’bûbetdikin- dih’evînin, serê xwe ber datînin, bawerîya xwe pê

tînin.

11.Efsane- lêgênd, serhatî

12.Boþ-betal- vala, bêh’îm

13.Qanûn- qirar, e’rf-e’det

14.Necayîz- bêîzin, bêqirar

15.Neheq- ner’ast, neh’elal

16.Bedbexte- h’alê çetindaye, bextewar nîne

17.E’fûbûn- bexþandin

18.Sînor- h’idûd, h’ed

19.Hate k’ivþê- hate xanê,

hate t’exmînkirinê

Pirs û pêþdanîn:

1.Ev p’ar ij k’îjan e’fran -

dina A. S. Pûþkîne?

2.A. S. Pûþkîn k’îye û k’engê

jîye?

3.Çi e’frandinê A. S.

Pûþkîne din weva e’yanin?

4.Dersê hînvin û gilîkin

5.Hûn k’îjan fikrê A. S.

Pûþkînr’a neqayîlin?

6.Ÿzdîya balk’êþîya A. S.

Pûþkîn çima pêþda anîbû?

7.T’exmîna A. S. Pûþkîn,

çend malê ÿzdîya binat’ara

ç’îayê Girîdag’êda diman?

8.Derheqa ag’ê ÿzdîyada çi hatîye nivîsarê?

9. A. S. Pûþkîn çi xwestîye ij ag’ê ÿzdîya pêbih’ese?

10.Ag’ê ÿzdîya çi gilîkirîye, û A. S. Pûþkîn pey wê yekêr’a hatîye ser

çi fikrê?

11.Gelo, A. S. Pûþkîn derheqa ÿzdîyada çiqasî r’ast nivîsîye?

12.Bi xeverê h’ököm, e’va, e’bûbetkirin, qanûn, necayîz, neheq, sînor

cömla t’eþkîlkin û binivîsin.

P’ÊÞE(h’ikyata cime’tê)

Wextekê qîzeke ze’f bede hebû. P’adþa

r’okê r’abû nav þeherê xwe ger’ya, ç’e’v wê qîzikê

k’et. Veger’ya cîê xwe, gazî wezîrê xwe kir, go:

-Filan k’ûçê, filan hejmarê qîzeke baþ

heye, gere tö minr’a bixwezî.

Wezîr r’abû, çû mala bavê wê qîzê, gote

bavê wê:

-Gere tö qîza xwe bidî p’adþê!

Bavê go:

- Ez qîzê qörbana p’adþê dikim, lê gerekê ez ij qîza xwe pirskim.

Ij qîzê pirsî, qîzê go:

-H’eta p’adþa sine’tekî hînneve, ez p’adþê nastînim.

Wezîr go:

Qîza qenc, go, wê çi p’êþeyî hînve?

Go:

- Na, wezîr, h’etanî ew hînî p’êþekî neve, ez t’ö cara wî

nastînim.

Wezîr veger’ya, çû, p’adþêr’a go: “H’al-h’ikyat ev”.

P’adþa r’abû, k’et r’êza þeher, çû cem h’edada- lê nihêr’î, go:

“H’eyran, ew çakûç’ê hana, kö hiltînin, datînin, go carekê belkî min

þaþkir yekî xist, yan yekî minxist, wele, ez vî p’êþeyî hînnavim”.

Gele cîya ger’ya, çû, r’astî livûdçîya hat. Go: “Wele, ev p’êþe

r’eh’ete”. Hostê livûdçîyar’a got, go:

- Gere ez cem we hînvim!

Livûdçîya nizanbû p’adþaye, go:

- Were, qörba, cem me bixevte, lê heqê te t’öne- h’eta te hîndikin.

P’adþa ösa hînbû, ij wan livûdçîya çêtir. Cav da qîzikê, go:

- Ez hînî p’êþe bûme, ez kölavê baþ davêjim.

Qîzikê go:

92

93

- Ezê wî bistînim.

P’adþê þand, e’rf û e’det keç’ik xwest, anî mala xwe, peyakir.

Herge salekê, herge döda, r’okê p’adþa r’abû, go: “Ez nava þeherê

xwe biger’im, çika qe çi heye”. R’abû ger’îya, çû ber derê zêrezemînekê,

jorda zêrezemînê nihêr’î, lênihêr’î yekî milî wî girt, k’aþî

zêrezemînê kir. P’adþa çû lênihêr’î gele meriv wê têdanin.

-Qörba, go, hûn çi tevanin, hûn çi dikin?

Go:

-Me vira xweydike, k’ê gava lazimbû, yek-yek me dive, dike sawûn.

R’okê xweyê zêrezemînê hate höndör’, lê p’adþa newêre bêje ez

p’adþame. P’adþa ag’êr’a go:

-Ag’a, go, were ezê tiþtekî bêjme te!

Go:- Bêje.

Go:

-Tö min biköjî, tê ij min derxî, mesele, sawûna sed manatî. Go,

her’e, livê û- kevanekî minr’a bîne were: ezê ter’a kölava bavêjmê, her

kölavekî tö bidî h’ezar manatî.

Ag’a go: - Birave.

Ag’a çû, liva anî û kevan jêr’a anî. Evî kölav avîtê. R’astî jî

ag’a kölava dive dide h’ezar manatî.

R’ojekê p’adþa go:

- Ag’a, go, ezê kölavekî baþ bavêjmê, tö bive ber p’adþê dayne, wê

dewsa h’ezar manatî pênc h’ezar manata bide te.

Go: Birave, qörba!

Evî kölavek avîtê, bi nexþa serê kölêv nivîsî- k’ûçe, hejmara

k’ûçê, navê xwe: “Ezî zêrezemînêdame, karî- were, hewara min”.

Lê p’adþa, kö öndabû, jina wî dewsê p’adþatî dikir.

Ewî kölav vî cûr’eyî avît, go:

-Deh mêtr p’edesqê baþ bîne were.

Ag’a deh mêtir p’edesqe anî. Evî kölav p’êç’a, kire lûle, ew

p’edesqe t’emiz ser dirût û gazî ag’a kir, go:

- De bive ber p’adþê dayne!

94

Ag’a da milê xölamê xwe, bir çû, ber p’adþê danî, go:

- Eva p’êþk’êþa min ter’a anîye!

P’adþê go:

-Ez ze’f r’azîme. Û îzna ag’a da, hat, go:

- Her’e, sivê were.

Keç’ikê gazîkir, go:

-Vekin, çika çi kölave ewî anîye hatîye?

Gava, kö vekirin, keç’ikê serê kölêv nihêr’î, va nivîsîye “Ezî

filan k’ûç’ê, filan hejmarê, zêrezemînêdame, were, min derxe”.

Keç’ikê wê seh’etê e’mirkir, esker hilda, çû, dora zêrezemînê girt.

K’et hönödör’ê zêrezemînê, lênihêr’î p’adþa û gele meriv têdane. T’e-

mam: ag’a, qölixçî, girtin, ew merivê têda jî t’emam berdan. Ê dinê birin

çûn, serê wan t’emam lêxist, t’eze cem p’adþê r’ûniþt, go:

- P’adþa tê bîra te, min go- hînî p’êþeve, te digo: “P’êþe çî min-

r’ane?”. Wekî ew p’êþe nînbûya, gelo, tê xilazbûyayî?

P’adþê go:

- E’vda Xwedê, ezê ij k’ö xilazbûma, ez zûda niha kiribûm sawûn.

-De,- go,- îja r’ûnî, xwer’a bike, bixöe.

K’ötabû çû.

Xeverê çetin:

1.Qörbana p’adþê dikim- p’êþk’êþî p’adþê dikim

2.Sine’t- p’êþe

3.H’edad- ê kö þöxölê h’esin dike: dik’öte, ditewîne, qaldike, nexþa

çêdike

4.Livûdçî- p’êþezane, ê kö livayê vedijine, kölava davêjê

95

5.Heq- aylix, p’ere, maþ

6.Çêtir- baþtir, qenctir, diha baþ, diha qenc

7.E’rf û e’det- qirar, r’ê-r’izm

8.Zêrezemîn- qatê avayîyî binî, bin e’rdê

9.Çi tevanin- hûn k’îne, hûn çiva mijûldivin?

10.Newêre- cöle’tnake, töriþnake

11.Liva- hirîya hûr

12.Kevan- dar, yan h’esinê tewandî

13.Hejmar- r’eqem

14.Were hewara min- were alî min bike, k’omekê bide min, min xilazke

15.P’edesqe- cûr’ekî p’arç’eye, r’engê sipîye

16.E’mirkir- ferman da, kire ser

Pirs û pêþdanîn:

1.H’ikyatê hînvin û gilîkin

2.Nêta h’ikyatê k’îjane?

3.Çaxê p’adþa r’okê þeherê xweda ger’îya, ç’e’v k’ê k’et?

4.Çaxê p’adþa veger’ya cîyê xwe, çi gote wezîr?

5.Çaxê bav qîza xwe pirsî, qîzê cava xwe çi da?

6.P’adþa pey gilîyê qîzêra çi kir?

7.Livûdçîya cava p’adþê çi da?

8.Pey anîna jina xwer’a p’adþê çi kir?

9.Cime’ta zêrezemînêda çi gote p’adþê?

10.P’adþa, çaxê hate girtinê, çi gote ag’ê zêrezemînê?

11.P’adþa pê livayê çi avît?

12.Pey avîtina kölêvr’a p’adþê çi gote ag’ê?

13.P’adþê ser kölêv çi nivîsî?

14.Jina p’adþê, çaxê kölav qebûlkir, çi kir?

15.Çaxê jina p’adþê nivîsara ser kölêv xwend, çi kir?

16.Bi xeverê sine’t, liva, livûdçî, heq, çêtir, e’rf-e’det, zêrezemîn,

kevan, hejmar cömla t’eþkîlkin û deft’era xweda binivîsin.

17.Hûn çi p’êþeyî h’izdikin?

96

ZIMAN

JIMARA ÇENDANÎ

Divêjne wan jimara jimara çendanî-çiqasîyê, k’îjan didine

k’ivþê, k’a jimar û h’esav çiqasin.

Jimara çendanî-çiqasîyê cava van pirsa dide: çiqa(s), çend.

Mesele: “Çiqa þagirt hatine?” cav: “Bîst þagirt hatine”. “Çend

seh’eta dixevitî?”. cav: “H’eyþt seh’eta dixevitim”.

Ev xever, k’îjan cava pirsê “çiqa(s) û “çend” didin, divêjne wan

“jimara çiqasîyê”, yan “jimara çendanî”.

Jimrara dehê pêþin: jimara h’etanî bîstî

1.yek 11.ya(n)zde

2.dödö (dö) 12.do(n)zde

3.sisê (sê) 13.sê(n)zde

4.çar 14.çarde

5.pênc 15.pa(n)zde

6.þeþ 16.þa(n)zde

7.h’evt 17.h’ivde

8.h’eyþt 18.h’îjde

9.neh(e) 19.no(n)zde

10.deh 20.bîst.

Ij bîstî h’eta sedî bi deha dijmirin: sî, çil, pêncî, þêst,

h’evtê, h’eyþtê, nod, sed.

Ij sedî h’eta h’ezarî jimar bi vî cûr’eyî tê kirinê: pêþîya ji-

mara seda divêjin, lê paþê- navê hejmarê yekanî û dehanî hildidin û

isa dijmirin.

H’eta h’ezarî

100- sed

200- dösid

97

300- sêsid

400- çarsid

500- pênsid

600- þesid

700- h’evsid

800- h’eysid

900- nesid

1000- h’ezar.

Jimara ij h’ezarî zêdetir bi alîk’arîa xeverê “sed”, “h’ezar” û

“mîlîon” dijmirin. Pêþîyê jimara “mîlîon” tê gotin, paþê jimara

“h’ezarî” tê gotinê. Pey jimara “sedî” jimarê dehanî, paþê yekanî tê

gotin.

Mesele:

3006956- sê mîlîon þeþ h’ezar pêncîþeþ

20457- bîst h’ezar çarsid pêncîh’evt

4678- çar h’ezar þesid h’evtêh’eyþt

1957- h’ezar nesid pêncîh’evt.

GÖHASTINA JIMARA ÇENDANÎ-ÇIQASÎYÊ

Jimarê dehê pêþin, xêncî yekê, vî teherî têne göhastinê:

1) h’alê tewandîda t’enê p’ir’tika “a” axirîya êda zêdedive.

2) h’alê paþp’ir’tikê “r’a”, “va”, “da” paþê p’ir’tika “a” zêdedivin.

MESELÊ GÖHASTINÊ JIMARÊ IJ YEKÊ ZÊDETIR

h’alê r’ast dödö sisê çar

h’alê gazîkirinê - - -

h’alê tewandî döda sisya çara

h’alê hevr’a dödar’a sisyar’a çarar’a

h’alê hevr’a dödava sisyava çarava

h’alê cîwar dödada sisyada çarada.

Jimara “yek” -ê çawa cînavê yekanî-nek’ivþ û dewsa navê

98

ser qismî mê û ser qismî nêr tê xevitandinê.

Çaxê jimara “yek” çawa cînavê qismî nêr tê xevitandinê, wî

çaxî ew ser navê qismî nêr tê göhastinê, lê çaxê ew çawa cînavê qismî

mê tê xevitandinê, wî çaxî ew ser qismî mê tê göhastinê.

CEDVELA GÖHASTINA JIMARA YEKÊ

JIMARÊ CARKIRÎ

Divêjne wan jimara jimarê carkirî, k’îjan carkirina ji-

mara didine k’ivþê. Zimanê ÿzdîkîda jimarê carkirî bi alîk’arîa xe -

vera “car” têne e’firandinê.

Mesele: döcar bike, sêcar bike, çarcar bike.

Gele cara p’ir’tika p’ir’anîye “a” ser jimarê carkirî zêdedive.

Mesele: Sê cara hat û çû. Neh cara min gote wî.

Jimara carkirî isa jî bi alîk’arîa xevera “ta” tê e’frandinê,

k’îjan ser axirîya jimarêda zêdedive.

Mesele: döta, yekta, pêncta, sêta, çarta, þeþta û ê dinê.

JIMARÊ CÊRGEKIRÎ-R’ÊZKIRÎ

Divêjne wan jimara jimarê cêrgekirî-r’êzkirî, k’îjan cêrge û

sirîya jimara k’ivþdikin, yanê jî sirîya jimartinê k’ivþdikin.

Jimarê cêrgekirî cava van pirsa didin: K’îjan, Ê çenda, Ya çenda?

Jimarê cêrgekirî vî teherî têne e’firandinê:

a) cûr’ekî p’ir’tika “anî” ser jimarêda zêdedikin.

Mesele: yekanî, dödanî, sêanî, çaranî, pêncanî, þeþanî û ê dinê.

b) cûr’ekî jî cînava “ya”, “ê” ber jimara têne xevitandinê. Xêncî

vê yekê pêþp’ir’tika “a” ser k’ötabûna jimara zêdedive.

Mesele: ê döda, ya döda, ê sisya, ya sisya, ê çara, ya çara, ê pênca, ya

pênca, ê þeþa, ya þeþa, ê yekî, ê yekê û ê dinê.

Nasî: Dewsa ya (ê) yekê divêjin ya e’wlin, ê e’wlin, ya berê, ê berê,

ê pêþin, ya pêþin, ê paþin, ya paþin.

Jimarê carkirî, k’îjan jorê hatine nivîsarê, h’alê cîwarda têne

xevtandinê û bi vî cûr’eyî h’al û wextê kirinê didine k’ivþê:

Mesele: ya yekêda, ê yekîda,/ ya dödada, ê dödada,/ ya sisyada, ê

sisyada,/ ya çarada, ê çarada,/ ya pêncada, ê pêncada,/ ya dehada, ê de-

hada,/.

99

SERECEME’DEBYET

E’ydê ÿzdîyaye miletîê .................................... 3

Meriv û bajar’vanê qenc ................................. 7

Ÿzdî (Xaçatûr Abovyan) ....................................9

Me’sîê zar (Hovhannês T’ûmanyan) ................11

Bimbarek-pîrzve e’yda we (Ordîxanê

Lezgî) ..................................................................17

Zivistan me bû mêvan (Ordîxanê Lezgî) ...... 18

ZIMAN

Navê heyînê .......................................................19

Navê r’öh’bera ...................................................19

Navê ne r’öh’ber ................................................19

Navê fikira û me’na ..........................................19

Navê kirinê û bûyînê .......................................20

Navê qismî nêr û mê ..........................................20

Navê qismî mê ....................................................20

Navê qismî nêr ................................................. 21

Navê tiþtê ne r’öh’ber .................................... 22

Navê tiþtê ner’öhbere qismî mê ....................23

Navê tiþtê ne r’öh’bere qismî nêr ................23

Navê heyînêye döqism ......................................25

Navê xiyalî ....................................................... 27

Navê bi fikira kirin û bûyînê ...................... 27

P’ir’tika yekanîye navê nenas û nee’yan .....28

Cûr’ê xeverê t’aynker .....................................30

Xeverê taynkirî û t’anker ..............................32

P’ir’tika hevbendîye p’ir’anî .......................34

P’ir’tika hevbendîye p’ir’anîye navê nenase

nee’yan ................................................................34

Göhastina nava ...................................................35

Cûr’ê h’alê nava ...............................................35

H’alê r’ast.......................................................... 35

H’alê gazîkirinê ...............................................36

H’alê tewandî ...................................................36

H’alê hevr’a .......................................................36

H’alê t’evayî .....................................................37

H’alê cîwar ......................................................37

Göhastina nava û cûr’ê h’alê wan ...................37

Göhastina navê qismî nêr ................................39

Jimara yekanî .................................................39

Jimara p’ir’anî ..............................................39

Xevitandina cînavê nîþankirinêye “ew”,

“ev” pêþîya nava ..............................................40

E’DEBYET

Ÿ’cizneve (Ordîxanê Lezgî) ...........................41

Qîza cime’ta ÿzdîaye xîret ...........................42

Zar’otîya min (Cemalê Ûsiv) .........................45

Dayê (Cemalê Ûsiv) ..........................................46

T’emedîya Þîxadî ...........................................47

K’ilama E’merê T’emo (k’ilama cime’tê) .... 48

ZIMAN

Xeysetnav ...........................................................50

Himberîhevkirina xeysetnava ........................52

Cûr’ê himberîhevkirina r’eng û

r’ûyê tiþta ........................................................52

Cûr’ê himberîhevkirina kêmtir û zêdetir ...52

Cûr’ê himberîhevkirina herekêmtir û

herezêdetir .........................................................53

Cînav .................................................................54

Cînavê sifeta ..................................................54

Cînavê sifetaye k’oma r’ast .........................54

Cînavê sifetaye k’oma ç’ivane .....................55

Göhastina cînavê sifeta ................................57

Cînavê nîþankirinê ......................................57

Cînavê nîþankirinêye bona tiþtê nêzîk ..58

Cînavê nîþankirinêye bona tiþtê dûr ..... 58

Göhastinê cînavê nîþankirinê ....................58

Cînavê ser xwe ................................................59

Göhastina cînavê ser xwe ..............................59

Cînavê hevdötîyê ............................................59

Cînavê eleqetîyê .............................................60

Cînavê pirsa .....................................................60

Cînavê “k’îjan” .............................................62

Cînavê pirsê- “k’îjan” dewsa nav tê xevi-

tandinê ..............................................................62

Cînavê “k’îjan” dewsa qismî mê .................63

Cînavê “k’îjan” dewsa qismî nêr ...............63

Cînavê “k’îjan” dewsa navê jimara

p’ir’anîda .........................................................63

Cînavê tiþtê nee’yan ....................................64

Cînavê çendî-çiqasî .......................................65

E’DEBYET

Bindarûk (E’rebê Þemo) ..................................66

Birûsk (Seh’îdê Îvo) .......................................72

Îro ez çûme Elegezê (Seh’îdê Îvo) .................73

Ezim-ezim (E’t’arê Þero) .................................75

Bê av (E’t’arê Þero) ..........................................76

Þîretê jîyînê (E’t’arê Þero) .....................77

Þer’ê ser Serdarapatê (p’ara 1,Tiharê

E’mer) ..................................................................78

Þer’ê ser Serdarapatê (p’ara 2,Tiharê

E’mer) ..................................................................78

R’êwîtî berbi Erzörimê (A. S. Pûþkîn)..... 90

P’êþe (h’ikyata cime’tê) ..............................92

ZIMAN

Jimara çendanî .............................................96

Göhastina jimara çendanî-çiqasîyê ............97

Jimarê carkirî .............................................98

Jimarê cêrgekirî-r’êzkirî .........................98