Neþireta "Spîka"

2013

R'ewan

E’zîzê E’mer, H'esenê Þêx-Me'mûdê

E’debyet û zimanê ÿzdîkî

Dêrsxana 4-a

Ðî¸ 373.167.1 : 809.15 : 891.5 (075.3)

¶Ø¸ 81.2 »½¹Ç»ñ»Ý + 83.3 »½¹Ç»ñ»Ý ó72

 206

³ÙáÛ³Ý Ð³ë³Ý

º½¹Ç»ñ»Ý É»½áõ ¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ :

гÝñ³ÏñÃ³Ï³Ý ¹åñáóÇ 4-ñ¹ ¹³ë³ñ³ÝÇ ¹³ë³·Çñù/

гë³Ý ³ÙáÛ³Ý, ²½Ç½ ³ÙáÛ³Ý. - ºñ.: §êåÇϳ¦, 2013,

100 ¿ç :

Ðî¸ 373.167.1 : 809.15 : 891.5 (075.3)

¶Ø¸ 81.2 »½¹Ç»ñ»Ý + 83.3 »½¹Ç»ñ»Ý ó72

ISBN 978 - 9939 - 9056 - 9 - 3

гëï³ïí³Í ¿ ÐÐ ÏñÃáõÃÛ³Ý ¨ ·ÇïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó

Ij alîê wezareta CE xwendinê û ö'lmda hatye erêkirinê

E'zîzê E’mer, H'esenê þêx-Me’mûdê

E’debyet û zimanê ÿzdîkî Dersxana 4-a

"Spîka", 2013, 100 r'û

 206

C §êåÇϳ¦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, 2013 Ã.

C Neþireta "Spîka"

îå³·ñáõÃÛ³Ý »Õ³Ý³ÏÁ` ûýë»Ã

ÂáõÕÃÁ` ûýë»Ã 70 ·/Ù

îå³ù³Ý³ÏÁ` 1000 ûñÇݳÏ

3

Xwedê k’îye

Xwedê yeke,

Ewî bêþirîk û bêhevale.

Ya Xwedê, ne tö- ij kesî,

Û- ne kes- ij teye.

Xwedêyo,

Te ne t’ifale,

Ne dê, ne bav, ne- kale,

Bêy te- h’emû tiþt betale.

Ya Xwedê,

Tö xödanê þev û r’ojî,

Ya Xwedê, her töyî heyî,

Her töyî layîqî medih’ û senayî.

Xeverê çetin:

1.Bêþirîk- bêheval, bêk’omekdar

2.T’ifal- zar’a ç’ûk

3.Betal- vala, boþ

4.Medih’- pesin, p’ayî

5.Sena- pesin, medih’

Pêþdanîn:

1.Döa’ “Xwedê k’îye” ezber hînvin û bêjin

2.Xeverê çetin ezber hînvin û þirovekin.

PAYÎZ

Hans K’rîstîan Andêrsên

(1805-1875)

Bilbil

(bi körtkirina)

1

T’emamîa dinîaêda serake diha k’aw wê nehata dîtinê, ne kö

k’oþka p’adþê Çînstanêbû. Sera baxçekî diha k’aw û bedewva h’e-

sarkirîbû. Baxçeda kölîlkê bedew þîndibûn, lê ij wana ê herebaþ

zengilê wane zîv hebûn, k’îjana h’eta ij bayê lapî nerm dikirne

þîngîn û berê r’êwîa didine xwe.

Ij baxçe der mêþekî bi darê bilind û bi golê k’ûrbû, k’îjan digi-

hîþte h’eylo– kevîa be’ra hêþîn. Bilbil a hima wî mêþeyîda dima.

Ewî isa xweþ distira, wekî me’sîgirê belengazî bin barê derdada

tewyayî, göhdarîa wî dikir, t’or’a xwe bîrdikir.

Ij t’emamîa qölbê dinîayê r’êwî dihatne p’ayt’extê wî p’adþayî.

K’oþkê û xasbaxçe ew zendegirtî

dihiþtin, lê bilbil ew k’ese

e’cêvmayî dihiþtin û bîna wan

gelekî tengdikir. “Lê ê lapî

met’elmayînê bilbile”,- wana

yekdengî digot:

-Bilbilê çi?- p’adþa e’cêv-

mayî ma, çaxê r’êwîkî eþnebî

ber wî serê gilîa vekir. Çima ez

derheqa wîda nizanim?

Ewî xizmetk’arê serayêyî

sereke gazî cem xwe kir.

- Safîdive- teyredeke meye

h’ijmek’armayînê heye- bi navê

bilbil. Ez dixwezim, wekî

4

5

teyrede hima îro virave û seva min bixûne.

-Derheqa wê teyredêda min nebihîstîye, lê ezê biger’im û

bivînim.

- Û awa xizmetk’arê sera p’adþêyî pêþin destpêkir p’êpelîngava

jêr û jor bir’eve, sera û sivderada biger’e, giþta, herç’ka r’astî wî

tên- pirs-pirsyara wan bike. Lê serayêda kesî derheqa bilbilda nebi-

hîstibû.

Axirîyê aspêjxanêda keç’ikeke belengaz dîtin, k’îjanê got:

- Ya Xwedê, bilbil… hûn zanin, k’a ew çawa dixûne? H’ercar, çaxê

ez mêþeva diçime mal û r’ûdinêm r’eh’etvim, ez xwendina bilbil dibi-

hêm. Ç’e’vê min t’ije hêsir divin, lê dilê min isa þadive, qey tê bêjî

diya min tê r’ûê min.

T’emam r’êk’etine berva mêþe. Niþkêva xwendina bilbil mêþe

hilde.

- A, ewe bilbil, bibihên. Awa ew.

Keç’ikê pê t’ilîya xwe teyrada ser ç’iqilê darêyî bilind danî

da k’ivþê.

- Hima eve?- wezîrê p’adþê met’elmayî ma,- çi teyredeke sadeye.

Bilbilê ç’ûç’ik,- aspêja ç’ûk kire gazî,- p’adþê meyî dilr’e’m

dixweze göhdarîa te bike.

-Ze’f þame, bilbil got û isa xwend, wekî

k’ese e’cêvbû. Ort’a sera mezinda bona bil-

bil þîþikeke zêr’ nikandîbû. T’emamîa

xizmetk’ara bervbibûn- îzna keç’ka aspêj-

xanêye ç’ûk jî dabûn ser þêmîka derê ser-

ayê bisekine: niha ewê navê aspêja serayê

stendibû.

T’emama xwe xemilandibû û zûr bibûn

dîna xwe didane teyrada gewre ç’ûk. Û awa bilbil isa xweþ xwend,

wekî ç’e’vê p’adþê t’ije hêsir bûn, lê paþê ij sûretê wî hatne xöarê.

- Çi maþî dixwezî, teyreda k’aw,- p’adþê bi dengê ij hêsira

hila hê þil pirsî:

-Min ç’e’vê p’adþêda hêsir dît,- ewî got,- minr’a heqekî din nela-

zime.

Bilbil serayêda xweykirin, qefesa mexsûsda cîwarkirin, îzin

didan r’ojê dö de’na û þevê de’nekî aza seyremîþve. Donzde

xizmetk’ar k’ivþkiribûn, wekî serê qeyt’ana hermiþe lingê wîva

girêdayî digirtin.

2

Carekê boxçekî mezin p’adþêr’a p’êþk’êþ anîn, ser k’îjanî

nivîsarbû: “Bilbil”. Nav qöt’îê bilbilekî nee’slîyî gelekî mînaî ê

e’ynî hebû. Eva seranser bi lal û dör’a xemilandîbû. Besbû

qör’emîþkin, û ewê teyrada nee’slî destpêdikir bixûne û poç’a xwe

bih’ejîne.

- Ev çi e’cêve,- xölam-xizmetk’ara got.-

Bira herdö bilbil t’evayî bistirên: wê bive

cotk’ilama e’ynî.

- Lê ij wê cotk’ilamê tiþte

dernek’et: bilbilê zêndî bi cûr’ê xwe

dixwend, lê ê nee’slî- mînanî sazê

qör’emîþkirî. Wî çaxî bilbilê ne’slî

mecbûrkirin t’enê bixûne. Eva ewqasî

6

7

serfinyazbû, çiqasî bilbilê r’ast, lê ij wê teyreda nek’aw ewqasî

bedewtirbû: seranser dibiriqî û diç’irûsî. Sîwsê cara bilbil xwend

û qet newestîya. Paþê p’adþa xwest göhdarîa bilbilê e’ynî bike.

Ger’yan, lê- nedîtin: ew fir’îbû çûbû mêþê xwe.

T’emamîa salekê k’ete ort’ê. P’adþa û t’emamîa xölam-xizmetk’arê

wî, h’eta cime’tê her sewt û dengekî k’alma bilbilê ne’slî idî ezber

zanibûn. Niha giþta li teyredê vediger’and.

Lê ÿvarekê teyreda nee’slî hima t’eze despêkiribû bixûne, çaxê nav

wê tiþtekî kire ç’iteç’it, kire dijedij, çerx zivir’în, sîmek hate

bir’înê, û xwendin ker’bû.

P’adþê e’mirkir gazî h’ekîmê serayêkin. Lê h’ekîm çi dikarbû

bikira? Gazî hostê seh’eta kirin, ê kö ancax teyrede t’ertîfkir û

îzin da nav salê her t’enê carekê ewê pêvakin.

Mög’darek derbazbû. P’adþa te’l nexweþk’et. Sipîç’olkîbûyî û

tevizî- ew k’etibû cî-nivînê k’aw. Giþta h’esavê mirinê wîr’a dikir,

h’eta- h’ökömdarê t’eze hatibû

bijartinê.

Niþkêva bin p’encera

p’adþê k’ilameke xweþ hate

bihîstinê. Bilbilê ç’ûk

fir’îbû, ij mêþe hatibû-

danîbû û bona p’adþê ber-

teref dixwend.

-Ij te r’azîme, teyreda

delal,- p’adþa nimiz got,- min

ij sînorê dewleta xwe berî

te dabû, lê awa tö hatî û seva

min dixûnî. Bibexþîne min,

h’erke dikarî. Ez çawa bin

qencîya te derêm?

-Tö carekê û dayme bin

qencîya min derk’etî,- bil-

bil got: çaxê min cara pêþin

seva te xwend, min ç’e’vê teda

hêsir dîtin û ewê ez t’ö wexta bîrnakim. Hêsir: awa p’êþk’êþa here-

baþ seva dengbêj. Lê niha r’azê û sag’-silamet h’iþyarve. Lê ezê seva

te bixûnim.

Çaxê p’adaþa sag’-silamet h’iþyarbû, p’encê r’ojê ij p’encerê

idî k’etibûne höndör’. Knêza û xölama ew bîrkiribûn. Her t’enê bil-

bilê ç’ûk ij wî alîyê p’encerêyî din dixwend.

- H’eta-h’etayê cem min bimîne,- p’adþa hîvîkir. –Tê her t’enê

wî çaxî bixûnî, çaxê dilê te bixweze, lê bilbilê nee’slî ezê hûrde-

xaþîkim.

- Wê yekê neke,- bilbil hîvîkir: - ewî ewqasî qölixkirîye, çiqasî

karibûye. Bira mînanî berê cem te bimîne. Lê îznê bide min, wekî

bême cem te, çiçax dilê min bixweze. Her t’enê nevêje kesî, wekî

teyredeke teye ç’ûk heye, k’îjan ter’a derheqa h’al-h’ewalê dinîaêda

gilîdike.

Û bilbil fir’î, çû.

Xölam-xizmetk’ar axir-oxir derda hatin- p’adþê mirî bivînin û

ser þêmîkê bûne r’ösas. Lê p’adþê got:

-Siva we xêr.

8

9

Xeverê çetin:

1.Sera- k’oþk, mala mezin

2.H’esar- dîwar, çeper’

3.P’ayt’ext- þeherê mezin, þeherê sereke

4.Ecnebî- xerîv, ij welatekî din

5.Xizmetk’ar- xevatçî, qölixçî

6.Aspêjxane- cîê xwerinê çêdikin, cîê xwerinê hazirdikin

7.Aspêj- ê/ya kö xwerinê çêdike

8.Ma(a)þ- heq, heqê xevatê

9.Qefes- cîê, wekî teyrede yan terewila xweydikin

10.Seyremîþve- biger’e

11.Hermiþ- cûr’ekî p’arç’eye

12.Lal û dör’- kevrê qîmetlîne

13.Zêndî- sag’, silamet, nemirî

14.Mecbûrkirin- kirne ser

15.Seranser- t’emam, sêrî h’etanî binî

16.E’ynî-r’ast, ê/ya e’slî

17.T’ertîfkir- çêkir, qeydekir

18.Mög’darek- çend r’oj, çendek

19.H’ökömdar- mezin, serk’ar

20.Berteref- ber mirinê, te’l nexweþ

21.Dayme- h’eta h’etayê, t’imê

22.Kinêz- merivê nêzîk, neferê malê

23.R’ösas- cûr’ekî h’esine, göle

Pêþdanîn:

1.H’ikyatê hînvin û gilîkin

2. Gilîê h’ikyatêye çetin hînvin û þirovekin

Pirs:

1.E’frandarê h’ikyatê k’îye?

2.Bilbil k’ö dîtin?

3.P’adþa çima nexweþk’et?

Avêtîk’ Îsahakyan

(1875-1957)

AQILBENDÊ ÞEHERÊ NÛKÎMÊ

We’dekî þeherek hebûye- bi navê Nûkîm.

Wî þeherîda ze’f sar bûye- dö zivistan,

havînek. R’okê cime’t ber derê giregira

berevdive, dicive.

- Vî þeherîda idî jîyîn nave, em qefilîn, birao, em qefilîn.

R’avin, her’ne h’izûra p’adþê, bêjnê, h’erke neke dö havîna, zivis-

tanekê, em idî vî þeherîda namînin.

- E’mrê cime’tê ferze,- serk’ar divêjin, wekî aqilbendê þeher

bûne.

Dicivin, r’ûdinên þêwrê û qirardikin her’ne cem p’adþê

hîvîkirinê û wekî dilê wî bik’ir’in, alîê cime’têda k’îske zêr’

p’êþk’êþ divin.

R’imeke dirêj çêdkin, serê wêva k’îsik dardadikin û bi gotna

“P’adþa, tö k’öyî? Em têne h’izûra te”,- r’êberê þeher r’êdik’evin.

Çaxê nav göndekîva derbazdivin, divînin yekî dik’ançî

tiþtekî mînanî alava ÿgir sor difroþe.

-Ew çîye difroþî, bira?- ew dipirsin.

- Bîbere,- dik’ançî divêje.

Cara pêþin bîbera divînin, cara pêþin navê wan dibihên.

- Tiþtê xwerinêye?,- ew dipirsin.

- Tiþtê xwerinêye, lê çawa,- dik’ançî divêje.

- Wekî isaye, mêzînekê ij ya xweye gotî bide.

Qasidê mezin gezekê bîberê dixe, devê wî diþewite, ç’e’vê wî

t’ije hêsir divin. Ew bîberê kewkî ê din dike, ev jî gezekê lêdixe,

kewkî ê din dike. Isa h’etanî qasidê xilazîê. Devê wan diþewite,

dibihênijin û ç’êr’î dik’ançî dikin- r’iya xweda diçin.

Wexta derbazbûna göndekî dinêva divînin sevetada

cîwarkirî… nizanin- çi.

10

11

-Bira, ew çîye difroþî?

- Tirîya.

Cara pêþin tirîya divînin, cara pêþin navê tirîya dibihên.

- Tiþtê xwerinêye?- ew dipirsin.

- Ew jî çawa,- dik’ançî divêje.

- De, mêzînekê bide.

P’era didin, dik’ir’in, dixön, te’m devê wanda dimîne. Lêvê xwe

dalêsin, döa’ dik’ançî dikin- r’iya xweda diçin.

Wexta derbazbûna göndekî dinêva bal dik’ançî tiþtê sipîye

çir’-çir’ divînin.

- Ew çîye difroþî?

- Þêkir.

- Þekir… Ne dîtibûn, ne bihîstibûn.

-Tiþtê xwerinêye?- ew dipirsin.

- Ew jî çawa.

- De mêzînekê bide.

P’era didin, dik’ir’in, kirtekirta wan dixön, te’m devê wanda

dimîne.

Diçin, diçin, te’rî dik’eve e’rdê. R’imê e’rdêda dinikînin,

zêr’ê bi k’îsik r’imêva dikin, ew dorê vedlezin, dilsag’ r’adzên. Diz

çawa dikarin r’avne jorê, ij nökölê r’imê k’îskê dardakirî hildin,

qe tiþtê nêzîkî aqilaye?

K’or’eqedêr’a þev r’êwîk wanderava derbazdive, dîna xwe didê

dora r’imeke nikandî meriv þîrin-þîrin r’azayîne. Dîna xwe dide

jorê- serê þîþikêva tiþtek dardakirîye. Þîþikê tîne jêrê,

k’îsik vedike, navda- zêr’ê zer. Zêr’a valayî nav xörca xwe dike, dewsê

xîzgê û qûmê dike k’îsik, þîþikê dîsa dide nikandinê.

Sivêzû aqilbendê þeherê Nûkîmê r’iya xweda diçin. Pirs-

pirsyara digihîjne þeherê p’adþê. Diçin, ber derê p’adþê di-

sekinin. Dergevan cavê dide xölam-xizmetk’ara, evana jî- p’adþê,

wekî ij þeherê Nûkîmê qasid hatine. P’adþa e’mirdike gazî wan li

höndör’kin.

Qasid ber p’adþê t’emenedivin û p’antegirtî disekinin. Qasidê

mezin k’îsik nêzîkî p’adþê dike û divêje:

- P’adþayî xweþve, em alîyê cime’ta þeherê Nûkîmêda bi

hîvkirinekê hatine. Ev k’îskê zêr’a jî me alîyê cime’têda ter’a

p’êþk’êþ anîye. Þeherê me þeherekî ze’f sare: dö zivistan, havînek.

H’erke tö nekî dö havîna, zivistanekê, em þeherê xweda idî namînin,

tö baþ zanivî.

12

13

Qasidê din gotna wî bi serî

îzbatdikin.

Xeznedarê p’adþê, wekî

k’îsik hildabû, göhê p’adþêda dike

p’iste-p’ist, wekî têda dewsa zêr’a

xîzge û qûme.

P’adþa difikire- vana

qestbende dewsa zêr’a xîzge û qûm

anîye, yan- bi dilê sag’? Bona

cêr’ibandinê e’mirdike- sinî

h’ölîyê r’eþ- t’ev bih’okê r’eþ,

daynne ber wan. Qasid dik’evne

ser, qasidê mezin divêje:

- Gelî lawika, pêþda em ê

ling bixön- ner’evin. Ê bêling xölamê mene.

P’adþa çapa aqilê wan divîne û vedger’e ser wan- divêje:

-Her’ne malê xwe, h’etanî hûn bigihîjne cî, havînê jî

hatîve.

- T’extê te meh’kem bimîne,- qasid divêjin û eþq-þa vedger’ne

þeherê xwe.

Xeverê çetin:

1.Aqilbend- merivê zane, xwendî

2.Giregir- mervê serk’ar, mezin

3.Qefilîn- sermakirin

4.H’izûr- hazirî

5.K’îsik- t’or’ê ç’ûk

6.Qasid- wek’îl

7.Sevet- derdane, ij ç’iqilê daraye ter’ tê çêkirinê

8.Nököl- serî, serê tiþtekî tûj

9.K’or’eqedêr’a- bextê xiravr’a

10.Xörc- t’êr’ê ç’ûk

11.Xîzge- qûm

12.Dergevan- ê kö qerewiltîê dêrî, malê dike

13.T’emenedivin- xwe berjêr dikirn, r’azîbûna xwe e’lamdikin

14.P’antegirtî- t’emenebûyî, xweberjêrkirî

15.Xeznedar- ê miqatî xeznê dive, ê miqatî hebûkê dive

16.T’ext- k’örsî, r’ûniþteka p’adþê

17.Meh’kem- qewîn

Pêþdanîn û pirs:

1.E’frandarê h’ikyatê k’îye?

2.Navê þeher çi bû?

3.Þeherê Nûkîmêda çend zivistan û havîn hebûn?

4.Cime’ta þeherê Nûkîmê çi qirarkir?

5.Giregirê þeherê Nûkîmê seva p’adþê çi p’êþk’êþ hildan?

6.Çaxê bîber xwerin, çi bû?

7.Çaxê tirî û þekir xwerin, çi bû?

8.R’êwî çi kir?

9.Xeznedar göhê p’adþêda çi got?

10.P’adþê çi gote qasida?

11.H’ikyatê hînvin û sirêdor gilîkin

12.Xeverê çetin hînvin û þirovekin

13.Bi xeverê çetin cömla t’eþkîlkin

14

15

Beþirê Laliþê

LALIÞ Û ÞENGAL

Laliþa xweþ- ew warê ewlîya û embîyaye,

Di ç’îayê Þengalêda bi ser zinêrda p’aldaye,

Te h’emêzkirîye ç’îayê H’izert û E’reftaê,

Ez p’ir’ zanim bi qedrê te, nirxê te p’ir’ bihaye.

Li ser axa teye þîrin gelek zölm meþandin,

K’edxwer di xûnêda xeniqîn, bawerî neþikênandin,

Bi h’ezara mêrxasa xwe fedakirin,

Bi xûna xwe warê te sit’irandin.

Armanca neyara ew bû, kö te ij binda xiravkin,

Bi beyantî ÿzdîtîê ij p’elê dîrokê r’akin,

Lema jî 72 ferman wan li ser me meþandin,

Agir berdan dil û görç’ik, göha h’eta mêlakê.

Oldarê me digotin: “Madî Þerfedînê r’ave,

Gör û mî t’ev wê biç’êrin, dinîa bi hev wê þave,

Emê aza, serfinyaz bijîn t’ev- weke bira,

Zölm û zordarîya neyar wê r’ojê wê belave”.

(p’arek)

Xeverê çetin

1.War- cî, misk’en,

2.Ewlî- mervê t’emiz, payî

3.Embî- k’oçek, p’êxember

4.H’izret û E’refat- navê ç’îayê nêzîkî Laliþêne

5.Nirx- qîmet, biha

6.Ax- xwelî

7.Meþandin- pêþdabirin, t’eþkîlkirin

8.K’edxwör- ê k’eda meriva dixön

9.Xwe feda kirin- xwe köþtin, xwe nehêwiþandin

10.Sit’irandin- xweykirin, sit’arkirin

11.Armanc- miraz, merem

12.P’el- r’û, cî

13.Ferman- e’mir, qir’

14.Mêlak- ceger

15.Oldar- t’irêq, dîndar, xwedênas

16.Neyar- dijmin, ne heval, ne k’omekdar

Pirs û pêþdanîn:

1.Ç’îayê Laliþê û Þengalê k’öne?

2.Ç’îayê H’izretê û E’refatê k’öne?

3.Bi h’ezara mêrxasa çima xwe fedakirine?

4.Çend ferman li ÿzdîa meþandine (r’akirine)?

5.Ferman çîye?

6.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

7.Xeverê þiêrêye çetin hînvin û þirovekin

8.Xeverê þiêrêye çetin nav cömla bidine xevtê

9.Þerfedîn k’îye?

16

17

R’ASTE, EM ŸZDÎNE(k’ilama cime’tê)

R’aste, em ÿzdîne,

Sal û zemana xweyê ocaxê þêx û p’îrê xweye qedîmîne,

Em xweyê dînê xweyî Þerfedînî nazikîne,

Em miletê Melek Taûsê nûranîne,

Xweyê beyraqa sor û sipîne.

Em îro dinîayê belabûne,

Lêbelê, dinîaêda cara pêþin pêþîk’êþê milet E’zîzê E’emr, pê

dewletê- welatê ermenîa û Avropayê em dane naskirin milet, isa jî-

zimanê ÿzdîkîye.

Kirinê E’zîzê E’mer ze’f mezinin:

Derxistin r’adîo, gazêt, devt’er, þkolê ÿzdîkîye,

Isa jî- devt’erê yekê h’etanî dehaye.

E’zîzê E’mer, nav û dengê te sal û zemana ziyaretî wê bimîne.

Xeverê çetin:

1.Zeman- we’de, dewr

2.Qedîm- kevn

3.Nûranî- r’onayîdar, þewqdar

Pirs û pêþdanîn:

1.K’ilamê ezber hînvin û bêjin

2.Xeverê çetin hînvin û þirovekin

3.Tawisî Melek k’îye?

4.Beyraqa ÿzdîya çi r’engîye?

5.E’zîzê E’mer seva miletê ÿzdî çi kirîye?

CÖMLE Û P’ARÊ CÖMLÊ

Divêjne wê gotinê cömle, k’îjan fikrekê, me’nîkê

nîþandike. Cömlê kört, ne fire, vekirî hene.

Cömlê kört ij dö-sê xevera çêdvin û fikrekê nîþandikin,

mesele: H’eso got. Vira xevera pêþin- “H’eso”, fêlkere- yan jî- kir-

yare, lê xevera “got”- fêlgotîye. “H’eso got” cömla ij dö xeveraye.

Isa jî- “H’eso nivîsî”, “Tîtal hat”. Xeverê “H’eso” û “Tîtal” fêl-

kerin (yan jî- kiryarin), lê xeverê “nivîsî”, “hat”- fêlgotîne.

Cömlê vî cûr’eyî, ê ij dö xevera, cömlê körtin, ne firene,

ew kört hatne gotinê, lê cömlê fire, ê vekirî ij sê-çar û zêde xevera

têne çêkirinê. Mesele, H’eso ne’me nivîsî. Vira tê gotinê, kö kirina

H’eso, k’arê nivîsara ne’mêbû, lema jî divêjin “H’eso ne’me nivîsî”.

Eger pirskin: “H’eso çi kir?”. Emê bêjin: “H’eso ne’me nivîsî”. Ew

xeverê, kö cava pirsê “çi kir?” û “çi dike?” didin, wan xeverar’a di-

vêjin “berk’ar” (yan jî- berkiryar): te çi kir?, tö çi dikî? cav: min

ne’me nivîsî, ez xevatê dikim. Li van herdö cömlada xeverê “ne’me” ,

“xevat” berk’arin, li ber k’arê kirinêne, lema jî divêjne wan

berk’ar, berkiryar (yan jî- berfêlk’ar).

Xeverê kiryar (fêlker) û fêlgotî h’îmê cömlêne, ew herdö

xever xeverê cömlêye h’îmlîne, dora wan cömlê kört û fire çêdvin,

cömlê vekirî, venekirî çêdvin.

Pirs û pêþdanîn:

1.Divêjne k’îjan gotinê cömle?

2.Fêlker û fêlgotî çine?

3.Cömlê çi cûr’eyî hene?

4.K’îjan xeverar’a divêjin berk’ar yan- berkiryar?

18

ZIMAN

19

5.Cömla “Min av vexwer”-da fêlkerê û fêlgotîê bidine k’ivþê.

Cûr’ê cömla û me’na gotinê

Xeverdanêda her gilîk meremê wî heye. Bi meremê xwe cömle

ê cûr’e-cûr’ene.

Ev cûr’ê cömla hene:

1) ê gilîkirinê

2) ê pirsa

3) ê fermanîê (k’îjan e’mir dike ser yekî/yekê).

1)Cömlar’a, k’îjanada derheqa tiþtekîda tê gilîkirinê, di-

vêjin cömlê gilîkirinê, yan jî- cömla qisekirinê.

2)Cömlêr’a, wekî têda pirs tê kirinê, divêjin cömla pirskirinê.

3)Cömlêr’a, wekî têda fermanê dikine ser yekî/yekê, yan-

e’mirdikin, divêjin cömla fermanîê.

Pirs û pêþdanîn:

1.K’îjan cömlar’a divêjin ê gilîkirinê/qisekirinê?

2. K’îjan cömlar’a divêjin ê pirskirinê?

3. K’îjan cömlar’a divêjin ê fermanîê/e’mirkirinê?

4.Sê cömla binivîsin: ê gilîkirinê, pirskirinê, fermanîê

1) Cömlê gilîkirinê

Payîz hatibû, bayê sar dihat, belgê darê fêkîya h’ewþa meda dadi-

weþandin, r’engê belga qîç’ik û zer bibû, belgê dara qerç’imîbûn, çaxê

ba dihat, dibû xiþe-xiþa dara, lê tîrêncê te’vê li nav darê zerdala û

sêva diç’irûsîn, dibriqîn, û kêfa merîa xweþ dikirin, wana bi

dilþayî, bi k’en û stiran fêkî ij ç’iqlê dara diçinîn, dikirne

seveta, dibirne k’îlera.

2)Cömlê pirskirinê

Cömlêda xevera pirskirinê dengê bilind tê gotinê. Wê xeverê emê

cömlê jêrgotîda k’ivþkin:

1)K’ê her’e ger’ê?

2) Ewê k’engê her’in?

3)Zar’ê k’öda her’in?

4)Zar’ê her’ne ger’ê?

1.Zar’ê sivê her’in ger’ê?

2.Zar’ê sivê her’in ger’ê?

3.Zar’ê sivê her’ne ger’ê?

4.Zar’ê sivê her’ne ger’ê?

Pêþdanîn:

1.Cömlê

a)Îro wê bive civata þagirta?

b)Semend bona sivê bilêta kînoyê k’ir’î?

v)Mek’t’eva weda t’embel hene? bixûnin û dengê xwe li ser wê xe-

verê bilindkin, k’îjanê hûn pirsdikin.

2.Cömlê jorêda xeverê h’îmê cömlê (kiryar û fêlgotî) bidine

k’ivþê û pirsa wan bikin.

FÊLGOTÎ

Cömlêda xevera serekeye, ew bi fêlkerva girêdaîye, cava van

pirsa dide: (yanê- meriv) çi dike?, çi tiþte?, çi merive?, k’îye?, çiye?

Fêlgotî herdem bi fêla tê gotinê. Fêlgotî h’emû wextada teherê

kirin û bûyînêda têne gotinê.

Pirs û pêþdanîn:

1.Fêlgotî cömlêda k’îjan xevere?

2.Fêlgotî cömlêda t’ev çi girêdaîye?

20

21

3.Fêlgotî cava çi pirsa dide?

4.Çend cömla binivîsin û fêlgotîyê û p’evgirêdana t’ev fêlkerê

bidine k’ivþê

Endamê cömlêye þirovekirinê

Wan xeverar’a divêjin endamê cömlêye þirovekirinê, k’îjan

xeverê cömlêye h’îmlî (kiryar û fêlgotî) þirovedikin. Cömlêda

fêlxwez, xeysetnav û fêlnîþ têne h’esavkirinê endamê cömlêye

þirovekirinê.

Fêlxwez- endamê cömlêyî ne serekeye, ew cava van pirsa dide:

çi kir?, çi dike?,

Navê meriva û cînav hergav cömlêda fêlxwez têne h’esavkirinê.

Bê dar ÿxist, ba darê dixe, van herdö cömlada xevera dar fêlxweze,

ew cava pirsa dide- çi kir? ba çi dike? dide.

H’alnîþê kirinê û bûyînê. Wan xeverar’a divêjin h’alnîþê kir-

inê û bûyînê, k’îjan h’alê kirinê û bûyînê nîþandikin. Cömlêda

fêlnîþ hergav mîna h’alnîþê kirin û bûyînê têne xevtandinê. Ew

cava van pirsê jêrin didin:

k’engê? çawa? ij k’îderê? k’öda? nav çir’a?

Payîzê lêya baranê r’abû, nav newalar’a dik’iþya, berbi deþta

Êrêvanê diçû.

Vê cömlêda xevera “payîzê” cava pirsa k’engê lêya baranê r’abû

dide: payîzê lêya baranê r’abû. Vira xevera “payîz” xevera “r’abû”

þirovedike. Isa jî xeverê “nav newalar’a” cava pirsa nav çir’a di-

k’iþîya? didin. Ew xevera “dik’iþîya” þirovedikin. Xeverê “berbi

deþta Êrêvanê diçû” cava pirsa berbi çi diçû? didin. Cömla jorinda

xeverê k’engê, k’öda (berbi çi), nav çir’a cava pirsê wext, cî û teherê

kirinê û bûyînê didin, ew h’alê kirina fêla nîþandikin.

Xeverê t’ayînker. Wan xeverar’a divêjin xeverê t’ayînker, k’î-

jan cava pirsê çawane?, çi cûr’eîye, ê/ya k’ê? ê/ya çi? didin. Jorê

nivîsarbû “Lêya baranê r’abû”. Eger bêjin lêya çi? wê cavê bidin,

bêjin, lêya baranê. Xevera “baranê” cava pirsa lêya çi? dide. Isa jî

deþta Êrêvanê. Xevera Êrêvanê xevera deþt t’ayîndike, çimkî cava

pirsa deþta çi dide? divêjin deþta Êrêvanê.

Cömlê jêrinda li binîya xeverê t’ayînkerda cig’îz hatîye

k’iþandinê, ew cava pirsê çawa? çi r’engî?, ê/ya k’ê?, ê/ya çi? didin.

Hûn wan cömla bixûnn û pirsê isa bikin.

Belgê qîç’ik dik’evin, hêlîna ç’ivîka valabûye, barana hûr dibarî,

xûþka min hîndive, e’wrê r’eþ r’abû, belgê daraye zer dik’evin,

k’itêva zimanê ÿzdîkî, dosta te, zinarê bilind, xanîyê nimiz.

Cömlê jêrin deft’era xweda binivîsin: endamê cömlê nîþan-

bikin.

Ba ç’iqlê darê þkênand, Ç’ivîk fir’în, Aþvan genim hêra, Bayê

hênik hat, Þagirt li meydanê k’ombûne, Biç’ûk û mezin dilîzin, Ewî

gilîkî e’cêv minr’a kir, Zar’ r’ind dersê xwe hazirdikin, Dersdar

gelekî wan r’azîye, Hevalê h’elal alî hev dikin, Zar’ dora sivrê

r’ûniþtine û çaê vedixön, Dara sêva h’ewþa meda þînbûye, Em herr’o

sêva jê dadweþînin, Bostanê meda kartol, pîvaz û gizêr þîndivin,

Döh ÿvarê te’vê r’ind dizeriqand, Þagirt seh’eta h’eyþta diçne

mek’t’evê, zimanê dê hîndivin, Baran hat, bû e’wravî.

Sipartin:

1.Van cömlê jorin welger’înin, bikne cömlê pirskirinê.

2.Bi alîk’arîa pirsa cava pirsa bidin û nîþanbikin, k’a k’îjan

xever kiryarin, k’îjan fêlxwezin, k’îjan xeverê h’alnîþin, k’îjan

jî- xeverê t’ayînkerin?

SEWTZANEBÛN

Sewtzanebûn ö’lmê hînbûna pêþdahatina sewtê xeverdanêye. Ew

þirovedike, k’a bi çi cûr’eyî û bi alîk’arîa çi endamê xeverdanê

sewt çêdvin.

Endamê xeverdanê

Dema xeverdana meriva ev endamê jêrin dixevtin: gewrî, dev,

22

23

diran, ziman, lêv, poz, pirî û xidîk. Dema xeverdanê hewa devê merî-

yar’a, nav lêva û bêvlêr’a dertê. Bi vî cûr’eyî endamê xeverdanê digi-

hîjne hev, yan jî- ij hev dûrdik’evin. Bi alîk’arîa xevata dirana,

zimên, lêva û xidîkê zimênda cûr’e-cûr’e sewt çêdvin. Ij sewta xever

çedvin, her xeverek fikir û me’na wê heye.

Derheqa sewtada

Zimanê ÿzdîkîda dö cûr’e sewt hene:

sewtê denganî (dengdar) û sewtê bêdenganî (ne dengdar).

a)Sewtê denganî

Wan sewtar’a divêjin sewtê dengdar, k’îjan dengê wan heye.

Sewtê dengdar dirêj û kin têne gotinê. Ew isa jî bilind û nimiz têne

gotinê. Ew cîyê, kö sewt lê p’eydadivin û derdik’evin, wî cîyîr’a

divêjin cîderka sewta. Devê merivada cîderka sewtê denganî dö

cîyane. Hine sewtê denganî devê merivada li pêþ p’eydadivin, lê ê

mayîn devê merivada li paþîê p’eydadivin. Ew sewtê dengdar, ê

cîderka wan li pêþe, wan sewtar’a divêjin ê r’êza pêþin, lê ew

sewtê, kö cîderka wan paþe, wan sewtar’a divêjin sewtê denganî-

ê r’êza paþin.

Sewtê denganîye r’êza pêþin

1.a: av, agir, anîn, ajotin, ap

- alav, alastin, baran, gar’an

- ga, ba, ç’ira, bira.

1.e: ez, ev, ew, eger, eglebûn, evin, ek’in

-esker, elek, ç’êlek, ÿlek, dew

-fire, sade, de, se, warge

1.e’: Li destpêbûn û nîvê xeverada tê gotinê:

- e’yar, e’wr, e’mir, e’t’b, e’ynî

- r’e’wir, te’rî, me’nî, be’r, te’l, de’w

Sewtê denganîye r’êza paþin

1.ê: ê, êr, êqîn, Êrêvan

2.î: îro, îcar, înî, nîr, kanî, k’ir’în, bir’în

3.ö: kör’, tö, hörmê, r’öh’, qöl, xölam, þöxöl, körm

4.o: olo, ode, ove, ot’ax, once, bor, dor, sor, kor, zome, jor, to, bo,

r’o, zo, Simo, so, ko

5.û: ûrt’, dû, r’û, mû, biç’ûk, k’ûvî, r’ûvî

6.i: kirin, bira, ç’ira, simil, dil, mil, mezin, bazin, gîsin, pesin,

sîtil, Silo

7. ÿ: ÿge, ÿvar, ÿzdî, ÿl, ÿlek, ÿm, ÿmîþ, ÿp’êce, ÿrat’î, ÿrdek

Sewta denganîye r’êza navîn

I sewta denganî- ya r’êza navîne, ew kine, t’êkele, bêy alîk’arîa

lêva p’eydadive û sergirtîye. Xeverdanêda eva sewta ser qanûnê r’êzi-

manîê gele cara dewsa sewtê kört tê xevtandinê. Mesele: kirin, birin,

k’etin, bizin, hatin, mezin, gazin, mil, dimis, k’ils, hiþtin

Sewta Y

Xêncî van sewtê jorin, nav zimanê me sewtek heye, k’îjanêr’a

divêjinê sewta y, k’îjan mînanî î-ye, lê, kine, nîvdenganîye,

nêzîkî sewtê bêdenganîye, a lema jî banga die’frîne, mesele: ya,

ç’îya, hevaltîya me, mala biratîyê, p’eyda, seyrkirin, beyt’.

24

25

b) Sewtê bêdenganî

Wan sewtar’a divêjin sewtê bêdenganî, k’îjan bê bangin. Çaxê

gotna wan, yanê jî- çaxê p’eydabûna wan, ew banga nae’frînin. Him

jî- ew ne bilind, ne jî nimiz têne gotinê. Ew isa jî ne kört, ne jî

dirêj têne gotinê.

Sewtê bêdenganî zimanê ÿzdîkîda 29 h’evin. Ew sewt evin: b, v, g,

g’, d, j, z, k, k’, l, m, n, p, p’, r, r’, s, t, t’, f, x, h, h’, ç, ç’, þ, c, q, w.

Pirs û sipartin:

1. Bi deng van xeverê jêrin bixûnin û nîþan bikin, k’a bi

alîk’arîa k’îjan sewtê denganî ij hev têne cödakirinê?

a) bar, ber, bir, bîr, bol

b) kar, kor, ker’, kir

v) k’er, k’oz, k’ir’

g) mal, mil, mî

g’) dar, dör’, dûr, der, dir’

2. Bi dengê bilind van xeverê jêrin bixûnin û bêjin, k’a bi k’îjan

sewtê bêdenganî ew ij hev têne cödakirinê?

a) karî, kanî, kon, kor, kir, kil

b) sal, mal, kal, xal, bal, h’al

v)berek, serek, merek

g)ka, ba, ga, ma, na

g’)þêr, k’êr, dêr, nêr, xêr, bêr

d) berx, çerx

ê) poz, doz, t’oz, k’oz, moz

3.Van xeverê jêrin binivîsin û sewtê denganî û bêdenganî nîþan-

bikin:

dar, zer, ç’e’l, kar, k’etin, köþtin, hûr, h’ûr, bor, bar, bir, bîr, bîn,

ker’, mer’, wer, wir, xan, gaz, bag’, sax, r’eqîn, þeqîn, t’eqîn, jar,

jor, dû, bese, k’ese, sî, mî, cî, çar, ç’ar, h’erf, zor, sor, mor, dêr, k’êr,

bêr, cêr’, t’êr’, kêr’, þêr, þîn, k’în, bîn, dîn, qol, qöl, sol.

K’omê sewtê bêdenganî

Cîderkê sewtê bêdenganî li devê meryada p’areveyî ser çend cîya

divin. Cîkî sewtê bêdenganî ij hev zelqandina endamê xeverdanê

p’eydadivin, cîkî jî- ew qelîþteka devê merîyar’a p’eydadivin. A

lema jî h’iþkî û nermaya hev zeliqandina endamê xeverdanê (gewrî,

diarn, ziman, lêv, xidîk) û firebûn û tengbûna qelîþteka endamê

xeverdanê sewtê bêdenganî p’eydadivin. A lema jî sewtê bêdenganî

p’areveyî ser van k’omê jêrin divin:

a) sewtê ij zeliqokîê p’eydabûyî

b) sewtê nav qelîþtokar’a p’eydabûyî

v) sewtê ij zeliqokî- ê nerm, nîvdengî p’eydabûyî.

a) Sewtê zeliqokî

Sewtê zelqokî ew sewtin, k’îjan endamê p’eydakirina wan hevva

têne zeliqandinê. Sewtê ij zeliqandina endamê xeverdanê p’eydadi-

vin, evê jêrinin:

b, g, d, k, k’, p, p’, t, t’, ç, ç’, c, q.

1. b: bav, baran, bira, bend, beden, berbang, bermalî, bijartin,

r’eben.

2. g: bager, deng, giran, gûnî, girî, gör’, r’eng

3. d: dayîk, dar, der, derd, derdan, dadan, dûr, dîwan, r’ind

4. k: ka, kanî, kar, keç’, ç’êlek, berek, merek, belek, kon, kor, kevir,

kakil, karvan

5.k’: k’a, k’ar, k’êr, k’ûr, k’ilît, k’êran, k’er, berk’, k’itêv, k’etin,

k’itan

6.p: pîr, pîvaz, payîz, pez, parzûn, ç’ep, çapkirin, lipitîn, sap,

xapandin

7. p’: p’ar, p’îr, p’ê, p’ilte, p’oxîn, p’arxan, p’ak

8. t: tîr, sîtil, to, tö, te’jî, xet, k’etin, kotin

26

27

9. t’: t’êr’, t’ö, t’ilî, t’ev, t’emam, met’, t’awe, t’ûr’, t’it’ûn, t’ar’,

t’alan

10. ç: çar, çax, çima, çê, çîm, çandin

11. ç’: ç’ira, ç’e’v, ç’ivîk, pir’ç’, qölç’, görç’ik

12. c: cêr’, cî, car, birinc, r’êncber, k’inc

13. q: qaz, qîz, qöl, qar’qar’k, qasî, çiqas, r’eq, beq, saq

b) Sewtê qelîþtokî

Wan sewtar’a divêjin sewtê qelîþtokî, k’îjan qelîþtoka nav

dêvr’a p’eydadivin û têne gotinê.

Sewtê, wekî nav qelîþtoka dêvr’a p’eydadivin, evê jêrinin:

v, g’, j, z, y, s, f, x, þ.

1. v: vî, bav, dev, kevî, nevî, xav, r’ev, ÿvar, savar, hevîr,

2. g’: ag’a, bag’, sag’, deg’elî

3. j: jîr, jar, jor, jêr, dirêj, bajar’, r’ijî, t’ijî, kejk

4. z: zîn, zêr’, zinar, kinêz, pez, r’ez, gazin, mezin, gizêr

5. y: sayî, h’eyr, deyn, teyr, bûyîn, berayî, bilindayî, yan

6. s: sar, ser, sal, pirs, weris, r’ast, hêsa, dost, xwestin

7. f: fêl, fîno, ferz, berf, k’ef, k’efgîr, h’eft

8. x: xal, xatî, xûþk, xûn, r’ex, berx, bext, ÿxistin

9. þ: þîr, þivan, þaþî, r’eþ, beþ, beroþ, qelaþtin, p’iþîk.

v) Sewtê zelqokîye nîvdenganî

Divêjne sewta sewtê nîvdenganî, k’îjan hinekî nerm û nîvden-

ganî têne gotinê.

Sewtê nîvdenganî, nermokî, evin: l, m, n, r, r’.

Cîderka sewtê m, n, r, r’ pêþ zimane, lê cîderka sewta l li

nîveka zimêne.

1. l: lal, sal, belek, dil, k’êlek, dêl, sêl, ÿl, lê

2. m: ma, meriv, mal, misîn, merem, k’om, mûm, k’öm, simil

3. n: nan, nîr, nivîn, birîn, k’êran, hêran, zinar, k’ener

4. r: beroþ, sar, ber, hirî, birîn, h’inar, cînar, dar, bêr

5. r’: sewta r’ li pêþkoka û piþkoka xeverê t’imê h’iþk tê gotinê:

r’eþ, r’ast, r’abûn, r’azan, r’ind, r’ev, r’ist.

Zar’, mer’, ker’, p’er’, stêr’, t’êr’, ter’, t’or’, fir’.

Pirs:

1.Bêjin, sewtzanebûn çîye?

2.Zimanê ÿzdîkîda çend cûr’e sewt hene?

3.Nav sewtê denganî û bêdenganî çi firqî heye?

4.Bêjin, bi alîk’arîa k’îjan endamê devê merîa sewt çêdvin?

5.Bêjin, çend cîderkê çêbûna sewta hene?

6.Çima divêjin sewtê qelîþtokî, sewtê zeliqokî?

7.Bêjin, k’îjan sewt ê qelîþtokîne, lê k’îjan ê zelqokîne,

k’îjn sewt jî ê nîvdenganîne?

Sewtê lêva

Wan sewtar’a divêjin sewtê lêva, k’îjan bi alîk’arîa lêva p’ey-

dadivin.

Sewtê lêva evin: b, p, p’, m, w.

1. b: bira, derb, r’eben, beden, berbû

2. p: par, pîr, pîvaz, parzûn, ç’ep, lipat

3. p’: p’îr, p’ar, p’ere, p’oxîn, p’or’, p’ira

4. m: mal, mîr, zeman, derman, k’om, r’om

5. w: wê, wêran, ewî, kew, xew, xwê.

Sewtê dirana

Wan sewtar’a divêjin sewtê dirana, k’îjan bi alîk’arîa dirana

28

29

p’eydadivin. Sewtê dirana evin: s, z.

1. s: sal, sî, ders, t’as, pismam, be’s

2. z: zîn, zor, beraz, kinêz, kezî, k’oz, r’ez.

Sewtê paþdirana

Wan sewtar’a divêjin sewtê paþdirana, k’îjan paþ diranava

p’eydadivin.

Sewtê paþdirana evin: j, þ.

1. j: jîr, r’oj, dirêj, te’jî, tûj, jin, jor

2. þ: þîr, þor’, tirþ, beþ, r’eþ, xaþîl, tirþîn.

Sewtê lêva û dirana

Sewtê lêva û dirana ew sewtin, k’îjan bi alîk’arîa lêva û dirana

çêdivin.

Sewtê lêva û dirana evin: v, f.

1. v: vî, bav, av, dev, sêv, savar, mêvan, ç’e’v

2. f: fîno, fêl, def, k’ef, berf, k’ölfik.

Sewtê pêþziman

Sewtê pêþziman ew sewtin, k’îjan bi alîk’arîa zimên çêdivin.

Sewtê pêþziman evin: d, t, t’.

1.d: derd, merd, dîwan, dar, þandin, dûr.

2. t: tîr, to, sîtil, xet, xatûn, hiþtin

3. t’: t’oz, t’or’, t’êr’, t’ilî, t’awe, t’il.

Sewtê ser nîveka zimên

Wan sewtar’a divêjin sewtê nîveka zimên, k’îjan ser nîvê

piþteka zimên çêdivin. Sewtê ser nîveka zimên evin: k, k’, g.

1. k: ka, kor, kanî, bûk, sêrek, kakil, þikir, kör’

2. k’: k’a, k’ê, k’ar, k’om, k’êran, berk’, k’itan

3. g: gere, gavan, deng, ba’ger, bang, gol, göl.

Sewtê pêþzimane bi ç’ingîn

Sewtê pêþziman ê ç’ingîn ew sewtin, k’îjan bi alîk’arîa serê

zimên çêdivin û ç’ingîn t’ev heye. Sewtê pêþzimên ê bi ç’ingîn evin:

c, ç, ç’.

1. c: car, cêr’, ce’nî, birinc, k’inc, birc, görc, qenc

2. ç: çar, çol, çil, çîl, çile, çok, birçî

3. ç’: ç’e’l, ç’ilek, ç’ivtîn, ç’e’v, ç’ira.

Sewtê pêþzimane nerm

Sewtê pêþzimane nerm ew setin, k’îjan bi alîk’arîa serê zimên

û nîveka wî çêdivin, xwexa nerm û tîtalin. Sewtê pêþziman ê tîtal

evin: l, n, r, r’.

1. l: lêv, landik, lep, mal, xal, lawik

2. n: nav, nan, nîk, nok, nûr, xönav, don, sond

3. r: bîr, sîr, tîr, sor, mor, kor

4. r’: r’ind, r’ast, r’o, r’ê, r’ext, dör’, p’er’.

Sewtê xidîkîê

Sewtê xidîkîê ew sewtin, k’îjan ij gewrîyê dertên û ber xidîkê

p’eydadivin.

Sewtê xidîkîê evin: g’, x, q.

30

31

1. g’: ag’a, bag’, deg’elî, dag’

2. x: xal, xanî, xûþk, xûn, berx, r’ex, wext, bext

3. q: qaz, beq, r’eq, qar’în, silq, soqaq, qawûn.

Sewtê hûkirinêye nav gewrîê

Sewtê hûkirinêye nav gewrîê ew setin, k’îjan bi hûkirinê nav

gewrîêr’a çêdivin.

Sewtê hûkirinêye nav gewrîyê evin: h, h’.

1.h: ha, hêdî, hêja, havîn, bihar, biha, ziha, meh, hûr, hewa

2. h’: h’oç’, r’öh’, p’ih’în, h’evt, h’iþ, h’eyran, bih’ok.

Pirs:

1.Bêjin, sewt p’areveyî ser çend k’omê mezin divin û navê wan

k’oma çîye?

2. Bêjin, çend k’omê sewtaye ç’ûk bi alîk’arîa endamê xeverdanê

hene û navê wan çîye?

3. Çima navê sewta danîne sewtê lêva, sewtê lêva û dirana, sewtê

paþziman, sewtê ser nîveka zimên, sewtê pêþziman, sewtê xidîkê,

sewtê hûkirinê, ê nav gewrîyê?

BANG Û DERBDANÎN

Zimanê meda xever p’areveyî ser banga divin. Mesele, ba-ran, þi-

van, gi-ran, ki-rin, köþ-tin, bi-zin, bi-zir.

Xeverêda çiqa sewtê denganî hevin, ewqas jî bang têda hene.

Mesele, xevera mal- da t’enê sewteke denganî heye, a lema jî ew xever

ij bangekêye. Xevera baran- da dö sewtê denganîne, a lema jî wêda

dö bang hene: ba-ran, xevera nêç’îrvan-da sê sewtê denganî hene, a lema

jî wêda sê bang hene: nê-ç’îr-van.

Xeverê yekbangî û p’ir’bangî

Xeverê yekbangî ij sewteke denganî û sewtê bêbangî çêdivin, lê

xeverê p’ir’bangî- ij gelek sewtê denganî û sewtê bêbangî çêdivin.

Xeverê yekbangî- ew xeverin, k’aîjanada sewteke denganî heye,

lê têda isa jî sewtê bêbangî hene. Hene xever, wekî sewteke

bêbangîva têne gotin, xever jî hene, wekî çend sewtê bêbangva têne

gotinê, mesele: ba, ÿl, çar, r’eng, piþt, tiþt, mil, mal, lep, xûn, dil,

zîn, dîk, ar, av, bav, xal, sal.

Xeverê p’ir’bangî- ew xeverin, k’îjan ij dö, sê, çar û zêde ban-

gane, mesele: ka-nî, ba-ran, þi-van, cen-dek, ser-k’ar, mer-t’al, mir’-

can, he-val-tî, bi-ra-tî, gö-vaþ-tin, fi-r’in-de.

Nav xeverê jorê, ê yekbangî û p’ir’bangî dö cûr’e bang hene. Bang,

xilazîya k’îjana sewta denganîva k’ötadive, divêjne wan bangê

servekirî.

Mesele: ba, r’ê, to, t’a, t’î, ka, kö, dû, mî, sî, p’ale, ode, Simo, Mîro,

kanî, mêþe, p’ira, sirê, e’rebe, mêranî, hevk’arî.

Bang, paþkoka k’îjana sewtê bêbangîva k’ötadivin, wan bangar’a

divêjin bangê sergirtî, mesele: mal, can, kon, par, beq, don, piþt,

dost, gönd, pez, k’as, cêr’, bir’, r’ez, gav, cendek, esker, sêrek, cînar,

mizgevt, hiþtin, köþtin.

Sipartina 1-ê:

Van xeverê jêrn bixûnin, xeverê yekbangî, döbangî û p’ir’bangî

ij wan bi sirê pey hev deft’era xweda binivîsin:

R’oj, der, dost, r’eng, r’ast, mî, sî, dar, h’esp, ga, r’ê, golik, kevir,

heval, gavan, cefa, berge, h’estû, biratî, cînartî, göhêr’în, wêran,

av, ban, mêranî, nivîsar, hostatî, dostî, bager, zirav, girtin, xwendin,

xeniqandin.

Sipartina 2-a:

Van xeverê jêrin bixûnin û bidine k’ivþê, k’a çend bang xeverada

hene. Xevera deft’era xweda bi vî cûr’eyî binivîsin:

32

33

1.Pêþda navê k’inca binivîsin

2.Paþê navê h’eywana binivîsin

3.Lê paþê jî navê teyreda binivîsin

4.Pey wan navê hacetê xwelîbêcerkirinê binivîsin:

kiras, ç’êlek, þalik, bizin, gîsin, dirmix, ÿlek, golik, nêrî, gîsk,

mîr, qaz, kevir, eyle, ga, berx, çarix, sol, mêk’öt, k’olos, kondere,

kevotk, werdek, ce’nega, beran, mer’, de’s, nogin, arxalix, sêt’ilî,

þene.

Bangê sergirtî

Bangê sergirtî ew bangin, k’îjan axirîa wan sewta bêden-

ganîva xilazdive. Mesele:

a) mal, can, kon, par, beq, don, piþt, dost, gönd, pez, k’as, cêr’,

bîr, r’ev, gav.

b) Cen-dek, es-ker, ser-k’ar, mer-t’al, miz-gevt, sten-din, hiþ-

tin, köþ-tin, dew-let, gir-tin, xwen-din, ders-dar, pis-mam.

Sipartina 1-ê:

Van xeverê jêrin bixûnin paþê xeverê yekbangî, döbangî,

p’ir’bangî ber bigrin û bi sirê pey hev binivîsin.

R’oj, dêr, r’eng, r’ast, deþt, mî, sî, bî, dar, h’esp, ga, golik,

kevir, heval, neh’î, ze’va, berge, h’estû, biratî, göhêr’în, wêran, av,

ban, nivîsar, hostatî, zirav, canbêzarî, nêç’îrvan, xeniqîn,

xeniqandin.

Sipartina 2-a:

Van xeverê jêrin bixûnin û bidine k’ivþê, k’a çend bang her

xeverekêda hene. Xevera deft’era xweda bi vê peyhatinê binivîsin:

1.Pêþda navê k’inca binivîsin

2.Paþê navê h’eywanê malê binivîsin

3.Lê paþê jî- navê teyreda binivîsin

4.Pey wan- navê hacetê xwelîbêcerkirinê binivîsin:

kiras, ç’êlek, hevalkiras, bizin, ç’ivîk, gîsin, qaz, tevir, t’ûdî,

gîsk, ga, bêr, ÿlek, arxalix, nîr, kar, golik, balt’e, qöling, beran,

k’öling, mer’, tap’an, mêk’öt, þal, k’olos.

DERBDAYÎN

Zimanê meda xeverê yekbangî û p’ir’ibangî hergav derbdayînêva

têne gotinê. T’eqil gotina bangê xeverar’a divêjin derbdayîn. Banga

t’eqilr’a divêjin banga derbdayî, k’îjan t’eqil û bi derb tê gotinê,

lê wî bangîr’a divêjin bangê derbnedayî, k’îjan bêt’eqil û bêderb

tê gotinê.

Nivîsarê derbadyînê bi nîþana (°) didine k’ivþê. Xeverê yekbangî

hergav derbdayînêva têne gotinê, lê xeverê p’ir’bangîda hergav bangê

paþin t’eqil, bi derb têne gotinê, mesele: ma°l, ga°, sê°, bê°r, ko°n, do°r,

xe°t, me°t’, a°v, ba°v, na°n, na°v, gar’a°n, ç’îr’o°k, heva°l, bira°, bizi°n, girti°n,

k’ir’î°n, nalî°n, þîri°n, kör’i°k, keç’i°k, biratî°, hevaltî°, dostî°,

hevk’arî°, ger’andi°n, ç’êrandi°n, r’ûniþtandi°n.

Sewta denganî bi derbdayîn û bêy derbdayîn têne gotinê. Sewtê

bêdenganî bi zingîn, ç’ingîn, h’iþk û ne h’iþkin. Herdö k’omê sewta

bi h’erfa têne nîþankirinê.

Sewtê denganî bi h’erfê a, ê, e, e’, î, o, ö, û, i, ÿ têne nîþankirinê,

lê sewtê bêdenganî bi h’erfê b, v, g, g’, d, j, z, y, k, k’, l, m, n, p, p’, r,

r’, s, t, t’, f, x, h, h’, ç, ç’, þ, c, q, w têne nîþankirinê.

Zimênda çiqas sewt hene, ewqas jî h’erf hene. Xevera “gar’an” ij

dö sewtê denganî û sê sewtê bêdenganî hatîye çêkirinê.

Xevera “gar’an”-da derbdayîn li ser banga paþin dik’eve: gar’a°n.

Sewtê denganî bi alîk’arîa h’erf “a” herdö bangada hatne

nivîsarê. Bang bi alîk’arîa h’erfê “g”, “r’”, “n” hatne çêkirinê. Xe-

vera “gara’n”-da pênc sewtin, pênc h’erfin.

Xevera “kal”-da bangeke, sewta “a” bi h’erfa a hatîye nîþanki-

rinê.

H’erfê “k” û “l” bi h’erfê k û l hatne nîþankirinê. Xevera “gavan”

ij dö bangane: “ga-van”, sewta “g” bi h’erfa g hatîye nîþankirinê.

Sewta “a” bi h’erfa a hatîye nîþankirinê.

34

35

Banga “van” ij dö sewtê bêbang- “v”, “n” ij sewta denganîye “a”

hatîye çêkirinê. Xevera “gavan”-da pênc sewtin û pênc h’erfin.

Zimanê ÿzdîkîda xeverê yekbangî, döbangî, sêbangî, çarbangî û hê

p’ir’bangî hene.

1.Xeverê yekbangî: dest, nan, sêl, mal, av, can, kar, xal

2.Xeverê döbangî: kiras, ziman, heval, cînar, ÿvar, kirin

3.Xeverê sêbangî: hevaltî, serk’arî, mervatî

4.Xeverê çarbangî: nêç’îrvantî, nivîsandin, veger’andin.

Sipartin:

Van xeverê jêrin: tofan, giran, hevk’arî, dostî, nivîsk’arî,

p’areveyî ser bangakin.

Van r’êzê jêrinda xeverê bi h’erfê te’rî p’ereveyî ser bangakin.

1.Welate me xweþe.

2. Mîna göla geþe.

Wek’ilandin

Em jorê sewtar’a bûne nas. Bi alîk’arîa sewta xever çêdvin, ij

xevera cömle çêdvin.

Me jorê da k’ivþê, k’a çawa bi alîk’arîya h’erfa sewta dinivîsin.

Pirsê t’eselîkirinê û sipartinê:

1.Bêjin, sewtê denganî û sewtê bêdenganî çi cûr’eyî çêdivin?

2. Çi firqî nav sewtê denganî û bêdenganîda heye?

3.Çend xeverê bi sewtê denganî: “a”, “ê”, “e” “e’” û “î”-va deft’era

xweda binvîsin.

4.Çend xeverê isa bêjin, wekî bi sewtê z, k- va destpêdivin.

5.Van xeverê jêrin bixûnin û bêjin, k’a ser k’îjan bangê wan

derbdayîn tê bihîstinê?

Serek, bizin, zirav, gazin, zivistan, girtin, k’ilam, köþtin, hêran,

xwendin, h’esin, esker, sêwî, xever, meriv, dijmin.

6.Van cömlê jêrinda dewsa niqitka h’erfê lazim binivîsin:

Dersdar deft’era Seyranê dirêjî Se.ranê kir û got:

- Min t’irê, nivîsra deft’era teda ne r’aste

Seyranê got:

- Min dersa xwe x..nd, paþê sipart.n kir.

H’emû xeverê yekbangî yekderbdayînin, xeverê yekbangî ij

sewteke denganî û ij yek, dö, sê sewtê bêdenganî çêdivin. Mesele:

dost, p’ost, tiþt, piþt, jin, kor, sêl, r’oj, mal, dêr, ar, bêr, mî, k’êr,

kon, xan, t’ac, av, bav, xal û ê din.

Çaxê xeverê yekbangî bi paþp’irtikê “a”, “ê” têne gotinê, hingê

derb nayê göhastinê, mesele:

dostê min, p’ostê gê, tiþtê baþ, jina baþ, sêla nên, mala me, bera

me, bêra darîn, k’êra tûj, konê r’eþ, ava r’eþ, r’oja xweþ.

Eger xever döbangî, sêbangîvin û bangê paþin “in”-ve û eger xeverê

isa bi alîk’arîa p’irtikê hevbendî bi xeverê dinr’a bêne girêdanê,

hingê denganî ij banga paþin nayê gotinê, lê dewsa wê derb li ser

p’irtikê hevbendî tê lêdanê, mesele:

bizin: bizna min, mezin: meznê me, gazin: gazna meke, kirin: kirna

baþ, nivîsandin: nivîsara r’ast, gotin: gotna te, xwendin: xwendina

zimên.

Eger xeverê vî cûr’eyî nivîsarêda mîna kiryara bêne xevtandinê,

hingê sewta “i” li nav bangê paþinda dimîne, tê gotinê, lema jî wê

nivîsarêda dinivîsin, mesele:

H’esin k’et, bizin diç’êre, xwendin tiþtekî baþe, derewkirin ne

þöxölê mêraye.

Sipartin:

1.Fikra jêrin bixûnin, navê nivîsk’ara jê binivîsin û deft’era

xweda bi sirîya h’erfa pey hev yeko-yeko binvîsin:

36

37

Þagirta dersxana xweda k’itêvxane vekiribûn, lê pêþîê wana

k’itêv k’om kiribûn. Navê wan k’itêva ev bûn: E’zîzê E’mer: “Em

ÿzdîne”, Ordîxanê Lezgî: “E’mirê döda”, Tiharê E’mer: “Cangîr Ag’a”,

Avasê E’lî: “Elegez”, E’rebê Þemo: “Dim-dim”, Hovhannês T’ûmanyan:

“Gîk’or”, Pûþkîn: “Êvgênî Onêgîn”, Þîrvanzadê: “Namûs”, L. To-

lstoy: “Hêsîrê Kavkazê”, Wezîrê Eþo: “Mizgînî”, Sîras: “Memê û

E’yþê”.

2.Fikra jêrin bixûnin, xeverada dewsa niqitka wan h’erfa

binivîsin, k’îjan lazimin:

Zar’ çûn. bêder. û d.st bi list.k. kiri./ . Ij wan. yek. got: “Wer.n,

em bir’ bil.zin”./ Giþk. dest. hev girt, lê paþ. bûne dö p’ar. û dest bi

lîst… bir’ kirin./ Lîst.k. wan gelekî k’iþan., ew r’ind westî….

paþê çû.. dersaxn. û dest bi xwend.n. kir.n.

XEVERNE’ME

Xevera xeverne’me ya ö’lmîye, ew xeverdangê nîþandike, yan jî-

k’itêvê, wekî xevera têda þirovedikin. Xeverne’me gelekî kêrî

p’êþezana, zimanzana û e’debyetnasa tên, xazma- kêrî wan meriva tên,

ê kö lêk’olînkirina zimên û e’debyetêva mijûldivin.

Sipartin:

1. Elîfbê ezber hînvin û angorî wê bona her h’erfekê pênc xevera

binvîsin.

H’erf û elîfbe

Sewtê xeverdanê nivîsarêda û çapkirinêda bi h’erfa têne

nîþankirinê.

Em sewta dibihên û divêjin. Em isa jî h’erfa divînin û

dinivîsin.

Zimanê ÿzdîkîda 40 h’erf hene. Bûye e’det, kö h’erfa bi sirê, pey

hev binivîsin.

Navê h’emû h’erfa, kö pey hev bi sirê têne r’êzkirinê, elîfbeye.

Gere r’êza t’ertîfkirina e’lîfbê pey hev bînin bîr, çimkî xever

xeverne’mada sirê-dor bi r’êza t’ertîfa elîfbê têne nivîsarê.

Elîfba ÿzdîyê welatê T’ifaqa Sovêtîêye berê:

A, B, V, G, G’, D, Ê, E, E’, J, Z, Î, Y, K, K’,

a, bê, vê, gê, g’ê, dê, ê, e, e’, jê, zê, î, y, ka, k’ê

L, M, M, N, O, Ö, P, P’, R, R’, S, T,

lê, mê, nê, o, ö, pê, p’ê, r, r’ê, sê, tê

T’, Û, F, X, H, H’, Ç, Ç’, Þ, C, I, W, Q, Ÿ

t’ê, û, fê, xa, hê, h’ê, çê, ç’ê, þê, cê, i, wê, qê, ÿ.

Ij van h’erfa dehe ê denganîne. Ew h’erf jî evin: A, Ê, E, E’, Î,

O, Ö, Û, I, Ÿ.

Sî h’erf jî ê bêdenganîne. Ew jî ev h’erfin: B, V, G, G’, D, J, Z,

Y, K, K’, L, M, N, P, P’, R, R’, S, T, T’, F, X, H, H’, Ç, Ç’, Þ, C, Q, W.

Isa jî h’erfê degme hene: A’, Î’, O’, Ö’, I’, Ÿ’

Sipartin:

1.Van xeverê jêrin bixûnin û nîþanbikin, k’a ij çend h’erfa û

çend sewta ew çêbûne: av, mal, sal, kal, baran, beran, derb, hûr, war,

zor, sor, kar, nivîsar, bext, heval, car, cêr’, kêr’, gazî, p’ira, dîwar,

þorbe.

2.Van xeverê jêrin sirê-dor, bi peyhevhatina elîfbê binivîsin:

av, sal, beran, ç’êlek, diran, jar, kar, mêr, zêr’, pez, cêr’, çol, ode,

ÿlek, înî, þemî, nan, p’ar, k’ar, xal, giran, bav, warge, t’oz, tirî, zêr’,

ö’lm, ezber, ÿvar, k’êr, qaz, k’om, qîz, r’oj, r’azan, çadir, mal.

H’erfê gir

H’erf hene- gir û hûr. Bi h’erfa gir nivîsarê destpêdikin. Pey

cömlê, pey heyholanê (!) xevera pêþin, ya h’emû cömla, bi h’erfa

38

39

gir dinivîsin. Ij wê der navê meriva, ê dinîanasîê, ê e’yda, ê r’o-

jne’ma û kovara jî bi h’erfa gir dinivîsin.

1. Navê merîa bi h’erfa gir dinivîsin, mesle:

E’zîz, E’mer, Miraz, Qaso, Efo, Esed, Þero, Biro, Hakob G’azaryan.

2. Navê dinîanasîê (navê be’ra, welata, okêana, ç’ema, ç’îya, þe-

hera, gönda, k’ûça, soqaqa, meydana, r’eþaya). Mesele: be’ra Emenê, gola

Sêvanê, Görcistan, okêana E’dilî, ç’emê Erez, ç’îayê Araratê, k’ûça

ser navê Dro, þeherê Dîarbek’irê, r’eþaya Avropayê.

3. Navê h’eywana, mesele: Qafr’eþ, H’irç’o, Bêcan, Beþo.

4.Navê hörmetlî, mesele: Mêrxasê Cimhöryeta Ermenîstanêyî

miletîyê, R’ojne’mevanê Cimhöryeta Ermenîstanêyî emekdar.

5.Navê e’yda û r’ojê bîranînê, mesele: Yekê gölanê, Yekê k’anûna

paþin, Þer’ê Wet’enîêyî mezin.

6.Navê r’ojne’ma û kovara, nivîsarê e’debyetê û sazbendîê, û wana

dikine nav cot vêrgûla, mesele: r’omana “Dim-dim”, opêra “Anûþ”,

r’ojne’ma “Ÿzdîxane”, k’ilama Þeroyê Biroye “H’ekîmo”.

Sipartina 1-ê:

Van xeverê jêrin ij ber k’itêvê bigrin û nîþanbikin, k’a li

k’îderê û çima h’erfê gir hatne nivsîarê:

T’êmûrê Efendî li þeherê R’ewanê diya xwe bûye. Semend Sîaben-

dov Mêrxasê T’ifaqa Sovêtîêye.

Sipartina 2-a:

Van navê e’frandara bi t’ertîfa elîfbê sirê-dor deft’era xweda

binivîsin:

E’zîzê E’mer, Ordîxanê Lezgî, Cemalê Ûsiv, Hovhannês T’ûmanyan,

Avêtîk’ Îsahakyan, Xaçatûr Abovyan, Lêv Tolstoy, Andêrsên,

Alês’andr Pûþkîn.

ZIVISTAN

Ordîxanê Lezgî

(1958-1997)

BIRATÎBi serk’arîa van maqûla-

Andranîk û Cangîr Ag’a,

Me þer’ kirîye ber dijmina,

R’ojê aza dilê meda.

Andranîk û Cangîr Ag’a

Herda þer’kirine ber xûnxöra,

Þer’vanê wan serk’ara

Bibûne qesavê dijmina.

Me r’ojê çetin teyaxkirine,

Me dijminê xwe alt’kirine,

Andranîk em h’izkirine,

Ermenî birê me h’esavkirine.

Em r’azîne ij wan qömandara,

Em azakirin ij xûnxöra,

Me- ÿzdî û ermenîê bira,

Þer’ kirîye ber dijmina.

Peyî mêrxas û þer’vana

Em, herdö milet, bûne bira,

Em dijîn xwelîkêda.

Em niha ser t’extê þaya

40

41

Derbazdikin eþq û þaya,

Wan mezina em bîr tînin,

T’öcar wana em bîrnakin.

Xeverê çetin:

1.Alt’kirin- zorlêkirin

2.Þer’van- ê/ya þer’dike, þer’k’arîê dike

3.Qesav- ê pêz, dêwêr þerjêdike

4.Qömandar- serk’arê e’skera

Pêþdanîn û pirs:

1.Þiêra “Biratî” k’î nivîsîye?

2.Xeverê þiêrêye çetin hînvin û þirovekin

3.Bi xeverê þer’van, qömadar cömla t’eþkaîlkin

4.Cangîr Ag’a k’îye?

5.Andranîk k’îye?

6.Andranîk û Cangîr Ag’a çi kirine?

7.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

Ordîxanê Lezgî

DILÊ DAYÎKA

Dilê dayîka t’im r’e’me,

Ew him sit’ar, him- k’ereme,

Ÿþa ewled jêr’a xeme,

H’emû wexta bêkeleme.

Dilê dayîka ze’f nazike,

Belgê gölê teniktire,

Boy cegerê teyaxnake,

Ew dine’le û dizêre.

Dilê dayîka- zengile,

Hima ewe- tiþt lêk’eve,

Zingîn lê tê

Û ij derba qe ker’nave.

Dilê dayîka wek be’re

Û gele zû þêlûdive,

Çawa bezekî ser sêlê,

Bih’ele û k’izîn jê bê.

Çiqas döa’, r’e’m tê xwestin,

Wan dilar’a, t’im dixwexzim,

T’im- derd û köla bira dûrvin,

Mîna pola tiþt pê neyên.

Miqativnê, t’imê xweykin,

Bira te’lîê ew nevînin,

Dilê dayîka nazikin,

Mîna ç’e’vê xwe wan xweykin.

42

43

Xeverê çetin:

1.Sit’ar- cî, cîê bêqezîa

2.K’erem- me’rîfet

3.Ewled- zar’

4.Bêkelem- bêstirî

5.Tenik- zirav, nazik

6.Teyaxnake- t’avnake

7.Pola- cûr’ekî h’esine

8.Nazik- tenik, zirav

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêra “Dilê dayîka” derheqa çidaye?

2.Xeverê þiêrêye çetin hînvin û þirovekin

3.Bi xeverê þiêrêye çetin cömla t’eþkîlkin

4.Þiêrê hînvin û ezber bêjin

Ordîxanê Lezgî

DEYNDARIM

Zêr’ û zîva deyndarvim,

T’öcar- xema min nîne,

Ez bêseh’et bine’lim,

Dîsa- xema min nîne.

Ez bona te borcdarim,

Dayka e’zîze þîrin,

Ber ze’metê teyî çetin

Daxûldivim, deyndarim.

Te bona min e’mrê xwe

Nehêwiþandîye, dayka min,

Bi t’emamîa e’mrê xwe

Ez borcdarim, dayka min.

Ez diger’im- navînim-

Layîqî te- tiþt t’ine.

Töyî t’êla e’mrê min,

Minr’a zêde tiþt t’ine.

Çawa derêm bin wî deynî?

Ez nizanim, diya þîrin,

Te r’oj, e’mir dane min,

Wî e’mrîva deyndarim.

Xeverê çetin:

1.Ze’met- cefa

2.Daxûldivim- t’emenedivim

3.Nehêwiþandîye- ber nek’etîye

Pêþdanîn:

1.Þiêrê hînvin û ezber bêjin

2.Bi xeverê ze’met, daxûldivim û nehêwiþandîye cömla

t’eþkîlkin

44

45

MESELÊ CIME’TÊ

1.Agir berdêy- bîna bîso jê nayê.

2.Ag’ayî k’êfêye,

Male bin berfêye.

3.Aþvan- t’öcar nave p’oþman.

4.Aqil li serîaye,

Ne li bejnaye.

5.Bavê sivê Xwedêye.

6.Barê aqila-

Piþta kêmaqila.

7.Bar min naÿþîne,

Serbar dÿþîne.

8.Biharê- pez,

Havînê- r’ez,

Zivistanê jî- ez.

9.Bêmalo- bêxatî, bêxalo,

Bi malo- bi xatî, bi xalo.

10.Betalî- xiravmalî.

Xeverê çetin:

1.Bîso- bîna p’înê þewitandî

2.Aþvan- ê aþda dixevte

Pirs û pêþdanîn:

1.Ev meselê jorgotî k’engê û çima

têne gotinê?

2.Van mesela hînvin û ezber bêjin.

QEWLÊ MEHA1

Dinîya dana û sêwirand,

Dipîva û diqedirand,

H’îjde h’ezar mixliqê bi giyan di nav

xweda debirand.

2

P’adþayê minî dermek’ane,

Li ba e’zîzê min wî e’yane,

Ewî hinerkir e’rd û e’zmane.

3

Eva bû cana ij mije,

P’adþayê min lê qedirand þev û r’oje,

Di navda danî böhöþt û doje.

4

Di navda danî r’oj û hîve,

Ij xafilan were û bipîve,

Ewî nizanibû Þems û Ferxê Mîra ev

dinîa bi böhista dipîva.

5

P’adþayê min li h’ökömê xwyî bi r’e-

waye,

Li ba e’zîzê minî dihaye,

E’zîzê min k’oka vê dinîayê kirîye

baye.

6

P’adþayê minî bi xewimbû,

Ij dör’a xweyk’erembû,

Ewî e’firand döþembû.

7

P’adþayê min bêrîye,

Neçara vê dinîayê bi destê wîye,

Ew r’oj kirine sisêye.

8

46

47

P’adþayê min cebare,

Li ba e’zîzê min ferware,

Ew çar çarþem û r’oj kirine çare.

9

Çarþem r’oja fadile,

Melek Ferxedîn e’firandîye ij

eþq û dile,

Bar tê neve însanî xafile.

10

P’adþayê minî mêzince,

Ev dinîya seh’et û sênce,,

Ewî r’oj kirine pence.

11

P’adþayê minî cebare,

Li ba e’zîzê minî ferware,

Þemî r’ojek bû ij Mûsayê minî

binî e’mir kire hinare.

12

Ewî herh’eft r’oj çêkirin bi ji-

mare,

De werin, em p’adþayî bidin

medih’a,

Çar îna û sê deha,

P’adþayê min lêk barastin, kirine

mehe.

13

Her dozdeh meh bi navin,

Þeþe zihane, þeþe bi xönavin,

Her dozdeh meh bi h’izreta Melek

Þîxisin bi navin.

14

Ij qewlê Ferxê zergûne,

Here bi h’erfe, here bi nasîne,

H’îmê her dozed mehan r’oja dinya

avabûye, ev r’oj k’anûne.

15

K’anûnê ij xwer’a xeverda:

-Ezim seqa e’rda,

Ezim li ser çiqas derda.

16

Seqa e’rda ezim,

Saya xwe bi tevzim,

Bi ferwara mîrê xwe bi lezim.

17

K’anûnê, te male nebit wêran,

Tö dombikî seyan, berfan û bageran,

Tê lê pêþîa zebûnyan bikî þer’an.

18.

Ey, k’anûna ij berî

Sivata r’eþ û r’eþ benî,

T’ö möxlöq têda nedebirî,

T’ew nizane tö ne dostî, ne dijminî.

19.

Sivat divê: “Sivatim, sivat bi navim,

Meheke bi ser û ç’e’vim,

Geh dibarim, geh- bi te’vim”.

20

Adar dive: “Ez adarim,

K’ilîla çendî biharim,

R’azgela zebûnîyê bi jarim”.

21

Nîsan divê: “Adarê xwehê,

Min yarek divê ij bedîlê,

Adar çi k’ilîle, çi k’ilîle,

Ye bi sexîye, ye bi bexîle,

Bexîlê bexîl bi nave”.

Eger dombike seyan û babanê ê li goman

ç’ik bike ave.

48

49

22

Nîsanê deng dikire,

Bihara xwe dixemilîne bi k’esk û

sipî, bi sor û zere,

T’ö h’edê mehan t’öne ij min bide

xevere.

23

Gölan divêje nîsanê: “Xwehê, tö

meheke p’ir’bêjî,

Tö bi zenge û bi qir’êjî,

Çi ij wê ç’e’lê bikim- xwedan

ze’f bidoþe,

Doman lingê xwe lêxe, bir’êje”.

24

Gölan divêje: “Ez bi gölim,

Ez a bi þalûl û bilbilim,

Ez melh’ema birînê kölim”.

25

Ezim sexîya bi sexîyan,

Biharim li çîyan,

Li deþtan t’êr dikim birçîyan,

26

H’ezîran divêje: “Gölanê, xwehê,

tö meheke bi ÿht’îbarî,

Eger p’adþayî li serê te sist bike

h’efsarî,

Tê kevir û köç’ikan bibarî”.

27

Gölan divêje: “Xwehê, nesîvî ne

bi destê mine,

Î bi destê mîrê mezine,

Teyr jî bi e’mir û ferwara wî

difir’e”.

28

H’ezîranê deng dihilîla,

Ij mehan navê min havîne,

Ez dibiriqim ser çendî bendê

misk’îne.

29

Tîrmeh dive: “Tîrmeha germim,

H’elîmeke nermim,

Bi cewxûn û bi bênderim,

Xêreke bê þer’im”.

30

Îlon divê: “Tîrmehê, te gotineke

xweþ digote,

Te qömaþê xwe bi bihakî difrote,

Te gelek bendê misk’în ij german disote”.

31

Îlon divê: “Ez cindîya mehanim,

Ez bi miclis û r’eþr’ih’anim,

Ez dayîm ij Þemsû Ferxê mîrar’a e’yanim”.

32

Çirî divê: “Em dö mehin, nav bi çirî,

P’adþayî em xelat dikirî,

Li ser me hene naz û ne’met û tirî”.

33

Çirî dö mehên k’amil, t’emam,

Li ser me xoþ bûne çiqas te’m,

Payîz mîre, her dozdeh jêr’a

divin xölam.

34

Hat meha nav cebare,

Li her dozdeh mehên salê digêre,

Gelk bende û misk’în jê divînin

xêre.

35

Ya me ÿzdîya sidq û h’eya, dörist

50

51

ser p’iþkê îmane,

Kanîya Sipî ij mer’a nîþane,

Berî ne e’rd hebû, ne- e’zmane.

36

Ne be’r hebû, ne binyane,

Xwedê î heqbû, xerqê Þîxadî, navê Tawisî Melek ij mer’a dîn û

îmane.

Xeverê çetin:

1.Sêwirand- çêkir, e’fi-

rand

2.Dipîva- çapdikir

3.Diqedirand- qîmet di-

dayê

4.Giyan- r’öh’

5.Debirand- dida jîyînê

6.H’inerkir- þand, e’fi-

rand

7.Bihöþt- cinet

8.Doje- ce’nme, ce’rme

9.Xafil- hêçxem, dilsar

10.H’ököm- e’mir

11.R’ewa- p’êþk’êþ, xelat

12.Xewim- xweykirin

13.K’erem- r’e’m, xêr

14.E’firand- çêkir

15.Cebare- zore, qewate

16.Ferwar- e’mir, k’aw

17.Fadil- h’elalî, t’emzayî, bêqösûr

18.Sênc- çap, himberîhevkirin

19.Mêzinc- qewate, sawe, tirse

20.Medih’- pesin

21.H’izret- h’ewce

22.Binyat- h’îm

23.Seq- ban

24.Seya- qûm

25.Zebûn- belengaz, bêqewat, bêk’omek

26.Möxlöq- r’öh’liber

27.Geh- carna, hey car

28.K’ilîl- k’ilît, mifte,

29.Xwehê- xweyê, xûþkê

30.Bedîl- dewsgirtî, cîgir

31.Bexîl- ezh’iz

32.H’ed- îzin, sînor

33.Melh’em- derman, ç’are

34.Ÿht’îbar- göman, bawerî

35.H’efsar- h’evsar, gem

36.Nesîv- p’ar, qismet

37.Dihîlîle- dide xevatê

38.H’elîm- qenc, dilr’e’m

39.Qömaþ- p’arç’e

40.Misk’în- belengaz, k’esîv

41.Disot- diþewitand

42.Miclis- þêwirxane, dîwan

43.R’eþr’ih’an- r’eþer’ih’an

44.K’amil- t’am

45.Bende- hêsîr, xölam

46.Sidq- dilt’emizayî, h’elalî

47.H’eya- þerm

48.P’iþk- p’ar

49.Binyan- h’îm, e’sas

Pirs û pêþdanîn

1.Çend mehê salê hene?

2.Navê meha zar bêjin

3.”Qewlê meha” hînvin û ezber bêjin

4.Çend h’eyam, feslê salê hene?

5.Bihar bi çi r’enga dixemile?

6.Xeverê çetin hînvin û þirovekin

7.Bi xeverê çetin cömla çêkin

52

53

QEWLÊ ÇARÞEMA SOR

Çarþema serê nîsanê

Göl û ç’îç’ek hatne meydanê,

Tawisî Melek r’eyîsê îmanê.

Çarþema serê nîsanê

Þîxadî Þêx Alê Þemsa xwest dîwanê,

Xwedê berê xwe da ÿzdîxanê,

Li ser me dive ferza îmanê,

Ewe e’yda ÿzdîxanê.

Nîsanê deng lê kire,

Bihara xwe dixemlîne,

Bi k’esk, sor, sipî û zere,

T’ö h’edê meha t’ine,

Li ber min bide xevere.

Çarþem r’ojeke fadile,

Tawisî Melek e’firandîye ij eþq û dile,

Bar tê neve kesê, kö î xafile,

Deng yeke û h’ezar r’enge.

Ezim e’rdê dewrêþ,

Li ser min diger’in çiqas r’öh’liber,

milet û cêþ,

Bira ij Xwedê û Tawisî Melek

pêþtir xwe nede pêþ.

Xeverê çetin

1.Göl- kölîlk

2.Ç’îç’ek- kölîlk

3.R’eyîs- serk’ar

4.Îman- bawerî

5.Þêx Al- kör’, pisê Þêx Þems

6.Ferz- borcdarî

7.H’ed- îzin, sînor

8.Fadil- h’elalî, t’emzayî, bêqösûr

9.E’firandîye- çêkirîye

10.Xafil- hêçxem

11.Dewrêþ- li vira- t’emiz, pîroz

12.Cêþ- e’sker, ordî

Pirs û pêþdanîn:

1.Çarþema sor k’engêye?

2.Tawisî Melek k’îye?

3.Nîsan k’îjan meha salêye?

4.Nîsan bihara xwe çi r’engî dixemlîne?

5.”Qewlê çarþema sor” ezber hînvin û bêjin

54

55

LÛRÎN1.

Qazim- qaza wî berî,

Ede çûye seferî,

Gede bûne miþterî.

2.

Kör’o, kör’o, kör’anî,

Simêlsoro- badanî,

K’ê dir’evînî- tö zanî,

Bavê xwe dîwan-dîwan neger’înî.

3.

Kör’o, kör’o, ne li van dera,

Kiras, derpê berfa sera,

Te bizewcînim ÿlek ÿla van k’oçera.

4.

Min ne dîtîye döh û pêrva,

Serî derk’et t’axa jêrva,

Gönd qörbave- jin û mêrva.

5.

Kör’o, kör’o, kör’anî,

Xençelzîvo milanî,

Xweyê de’wa giranî,

Gede nadime zozanî.

6.

Kör’î, kölîneko,

Genimê sorî qelîneko,

Yekî r’indî, ç’e’vbeleko.

7.

Kör’ê min dînê,

Nola þekir þîrinê,

Göla ber bînê.

8.

Kör’o, kör’o, nebeze,

Gora lingê te mereze,

Sûretê qîzê xelqê negeze,

T’emam köl, mereze.

Xeverê çetin:

1.Berî- wî alî

2.Ede- bav

3.Seferî- r’êwîtî

4.Miþterî- bik’ir’çî

5.T’ax- meh’el, k’ûçe

6.Xençel- cûr’ekî þûre, sîlih’e

7.Merez- nexweþî

Pêþdanîn û pirs:

1.Lûrîn k’engê têne gotinê?

2.Lûrîna k’î divêje?

3.Lûrîna ezber hînvin û bêjin

4.Hûn lûrînê din zanin?

ISTÊR’Mala her ÿzdîkîda istêr’ tê hildanê, k’îjanîr’a isa jî divêjin

xödan, mal. Mesele, em divêjin: “Serê xwe ber malê dayne”.

Istêr’, wekî kevanî, qîz, bûk hiltînin, ij cî-nîvînê ne

herr’oye.

Her ÿzdîk serê xwe, r’ojê barê carekê, pey ser-ç’e’vþûþtinêr’a,

ber istêr’, xödanê xwe datîne, paþê derbazî þöxöl-e’melê xwe dive.

Ÿvara r’ûê istêr’ tê vekirinê, hildanê, sivêzû- dadidin.

Þêx û p’îr þexsê xwe ser yan- nav istêr’ê xwe xweydikin.

R’ojê k’ivþ, e’zîz ocax, þexs têne siyarkirinê, wekî serê xwe

ber daynin.

Çaxê em serê xwe ber xödanê xwe datînin, gere berê me berva

r’ohlatêve, berva Þemsve.

56

57

Xeverê çetin:

1.Kevanî- jina malê

2.Siyarkirin- vekirin

Pirs û pêþdanîn:

1.Istêr’ çîye?

2.Istêr’r’a isa jî çi divêjin?

3.Ÿzdî r’ojê çend cara serê xwe ber

istêr’ datînin?

4.K’engê r’ûyê istêr’ vedkin û dadidin?

5.Çaxê serê xwe ber malê datînin, r’ûê

meriva gere k’îalîve?

6.Dersê hînvin û gilîkin

7.Bi xeverê istêr’, xödan, mal cömla

t’eþkîlkin û binivîsin

MEK’T’EVÊ BONA ŸZDÎAYE PÊÞIN ER-

MENÎSTANÊDADewr û zemana bona ÿzdîya göne, qedexekirîbû, wekî bixûnin û

binivîsin. Û cara pêþin e’rdê Ermenîstanêda hate cêr’ibandinê,

wekî seva zar’ê ÿzdîya mek’t’eva vekin, wekî bikarvin bixûnin û

binivîsin.

Derheqa vê yekêda em xazma kovara ermenîye “Lûmayêda”

dixûnin, ya hejmara sala 1904-aye 1-êda. Lazime bê gotinê, wekî ev

kovar þeherê T’ilbîsêda derdik’et.

Kovarêda em, mesele, dixûnin: “H’esen ag’a, çawa merivekî aqil,

ê kö de’wê wî çaxî serwextdibû, dixwest, wekî dereca cime’ta xweye

te’rîyêda mayî û r’êncber bilindke, û, çawa gilîdikin, gele cara

hîvî profêsor Êg’îazarîansê bi qedir kirîye, wekî berne’meke seva

mek’t’evê ÿzdîkîye paþwextîê t’eze vebûnêye hink’ûfî e’mrê ÿzdîa

hazirke. Lê, te’lebextr’a, nizam dest çi, ev mirazê h’ijmek’armayînê

nayê sêrî.

Miqalêda, e’frandarê k’îjanê A.

Gyûrcyane, paþê em dixûnin:

“H’ökömeta ûrisa, wekî nêzîkva xey-

setê ÿzdîayî e’dilî û ce’dandinê xe-

vatêye heq lêk’olînkiribû,

fe’mdarîye, nikarbû bi ç’e’vê hêç-

xemîyê bive t’emaþeçîya k’ölme

cime’t, k’îjan pîskê h’eta xwen-

dinê û medenyetê dide k’ivþê, û awa bi ort’eçîtîa çend kesê r’esmî, ê

kö nêzîkva haþ e’mrê ÿzdîya hene, sala 1902-a göndê ÿzdîayî Zorêda,

k’îjan ser sînorê ûris-t’irkîye, qirardikin bi çixara k’oþkê, h’îmê

mek’t’evê bi berne’ma mek’t’evê ûrisaye sade daynin. Bona çêkirina

mek’t’evê, xezînê 15.000 manat baþqekirine, û zûtirekê avakirina

avayê mek’t’evêyî döqatî wê destpêbive (divek niha idî hatîye çêkir-

inê). R’astî jî, wekî h’îmdanîna vê mek’t’evê dereceke gelekî

balk’êþe, çimkî ew dikare bive mek’t’eva döda (ya pêþin, wekî van

salê axirîyê vebûye, göndê Axbaranêyî Qöndexsazêyî ÿzdîadaye), vê

gava þaristanîêye e’wile xweþda, ez ÿzdîyê cînarê mer’a oxira t’am

dixwezim. Em hîvîdarin, wekî ÿzdî dinîaêr’a wê îzbatkin, wekî…

ew jî dikarin bixûnin, xwendinê û ö’lm bistînin, çawa ermenî û

xelqê cînarê wan, bira ew barê bi gavê k’ûsîyave”.

Xeverê çetin:

1.Dewr- we’de, sedsalî, we’dê dirêj

2.Qedexekirî- îzinnedayî.

3.H’esen ag’a- ag’ê ÿla ÿzdîaye h’esinîa

4.R’êncber- þivan, gavan

5.Êg’îazaryans- ö’limdarê ermenî, ê kö miqaleke qîmetlî derheqa

ÿzdîada nivîsîye

6.Berne’me- programa

7.Hink’ûfî- weke, beremberî

8.H’ijmek’armayî- e’cêvmyaî, timalêmayî

9.E’frandar- ê nivîsîye, ê çêkirîye

10.Ce’dandin- xwestin, xîret

58

59

11.Lêk’olînkirin- safîkirin, e’yankirin,

têdak’ûrbûn

12.Hêçxemî- dilsar, bêxem

13.Pîsk- dilopê baranêye hûr, tiþtekî

ç’ûk

14.R’esmî- dîwanî, h’ökömetî

15.Zor- gönde, wekî niha e’rdê T’irkîa-

êdaye

16.Çixare- xerc, mesref

17.K’oþk- sera, cîê r’ûniþtina p’adþê

18.Sade- ne çetin

19.Xezîne- xezne, cîyê p’era

20.Qöndexsaz- gönde, wekî niha merza Cimhöryeta Ermenîstanêye

Aragasotnêdaye, tê navkirinê R’iya T’eze

21.Þaristanî- medenyet, xwendî, pêþdaçûyî

22.K’ûsî- terewile

Pirs û pêþdanîn:

1.Cara pêþin k’îderê mek’t’evê seva zar’ê ÿzdîya vebûn?

2.Derheqa vê yekêda k’îjan kovarêda nivîsare?

3.Miqale k’engê çapbûye?

4.Kovara “Lûmayê” k’îjan þeherîda derdik’et?

5.H’esen ag’a k’îbû?

6.H’esen ag’a çi dixwest?

7.H’esen ag’a hîvî k’ê kir, wekî berne’mekê hazirke?

8.K’engê îzin tê stendinê, wekî mek’t’eva bona zar’ê ÿzdîya vekin?

9.Mek’t’eva ÿzdîya k’îjan göndîda gere vebûya?

10.Bona çêkirina mek’t’evê ij xeznê çiqa p’ere hatne berdanê?

11.Mek’teva bona zar’ê ÿzdîaye pêþin k’îderê vebû?

12.Dersê hînvin û gilîkin

13.Gilîk’an, k’a göndê Zorê û Qöndexsazê (R’iya T’eze) k’îderêne, û

binelîê wan k’îne?

14.E’frandarê miqala kovara “Lûmayê” k’îbû?

Simoyê Þemo

(1928-2000)

H’ikyat derheqa

balç’êmkêdaBalç’êmk berê ne habû,

R’ewþa zozan û ç’yabû,

Bejnê, balê, xemla wî,

Li h’emû cîya pesnê wî.

P’er’ û baske lal û dör’,

Nizam lê k’ê kir nifir’,

Wekî k’ete nav dojê,

H’eta niha navêjê.

***

Balç’êmk r’okê birçî bû,

R’abû berbi mala çû,

Çû malekê þerme-þerm,

Li k’ö bîna nanê germ.

Pîrekê nan lêdixist,

Ji tendûrê derdixist,

Û ders dikir li ser hev,

Bîn k’etibû nav gönd t’ev.

Balç’êmkê gotê: -Pîrê can,

Tö nadî min h’eve nan?

Pîrê gotê:-

Nan min pe’tye boy xörek,

K’ê kö bixwe- mer’a yek.

T’enê bêje tö k’êyî,

Çi teyrede, ji k’öyî?

E’sl-e’sas k’ö hatine?

Nandayîn ne çetine.

60

61

Balç’êmk tiþte nizanbû,

Çi teyrede, ji k’öbû?

Vir xeyîdî xwe xwer’a,

Pêþîya hate nifir’a:

Çawa, xwe vê r’ewþa xwe,

Ew nizanve xizmê xwe?

Nha þerma çi bike?

Mirin wîr’a hindike.

Got: -baþ, pîrê, ezê va

Dinê tême dö gava,

Töyê bizanvî ez k’ême,

Çi teyrede, ji k’öme.

R’abû bi hers çû cem teyr,

Teyr li e’zman dikir seyr.

Gotê: -hela were vir,

Ez jî teyrim, xwe ne gör?..

Teyr hat li wî nihêr’î,

Dorê ger’ya, zivir’î,

Nihêr’î wî, dirana,

Gotê: -ev yek, bira, na!

Miþkî, görî, çi heyî,

Lê r’ind zanim ne ji meyî.

Balç’êmk r’abû, çû cem gör,

R’ûniþt hûr-hûr jê pirskir.

Gotê: görim, ez ji we,

Bira bûne pêþyê me.

Gör nêzîkbû nihêr’î,

Dorê çû-hat zivir’î,

Nihêr’î bask û lêva,

Got: - ev yek- na, malava,

Miþkî, h’ir’ç’î, çi heyî,

Lê r’ind zanim, ne ji meyî.

Dilê birîn cem gör’ bû,

Çû cem h’ir’ç’a r’azaybû,

Bi h’alekî h’iþyarkir,

Û ji wê ha pirskir:

- Divên, wekî ez h’ir’ç’im,

Û r’ya h’ir’ç’ada diçim,

Gelo, r’aste, bêje min,

Ez h’ir’ç’im yan- yekî din?

H’ir’ç’ r’abû, lê nihêr’î,

Dorê çû-hat, zivir’î,

Nihêr’î dev-dirana,

Gotê- ev yek, bira, na,

Miþkî, fîlî, çi heyî,

Lê r’ind zanim- ne ji meyî.

Wir r’abû, çû cem miþka,

Jê saw k’iþand h’emûþka,

-Werin, camêr, metirsin,

Ez ji weme, ne ê din.

Ez jî miþkim, hatime vir,

Ber ç’e’vê we bûme gör?

Ez jî miþkim xût ji we,

Kal-bavê min xizmê we.

Miþk nêzîkbûn tirs û lal,

Mîrê miþka lap çû bal.

Bejn û balê nihêr’î,

Dorê çû, hat zivir’î,

Nihêr’î bask û lêva,

Got: -ev yek- na, malava,

Görî, h’ir’çî çi heyî,

Lê r’ind zanim ne ji meyî.

Teyr, terewil kes neman,

Giþta pirsî, çû zeman,

62

63

Ma t’î, birçî, dilbirîn,

Kiras û k’öm r’it’ilîn,

Çöxê qawe- r’eng-r’engî,

Kö dinê bû ser bengî,

Zol-zolî bû, jê werîya,

Îdî neçû nav merya.

Þerma ewê r’ojêda

Ew diger’e te’ryêda.

Þev diger’e, k’ê zane,

Dive bizanve k’îane?

Xeverê çetin:

1.Balç’êmk- terewileke bi p’er’e

2.R’ewþ- xemil

3.Lal û dör’- kevrê qîmetlîne

4.Doje- ce’nme

5.Xörek- xwerin

6.Xizm- meriv, pismam

7.Seyr- ger’

8.Bask- p’er’

9.Lal- vira- tirsyayî, bêxeverdan

10.Zeman- we’de, çax

11.R’it’ilîn- p’er’itîn, qeliþîn

12.Çöx- cûr’ekî k’incê mêraye, cûrekî p’arç’eye

13.Werya- r’ijya, barî

14.K’yane- ij k’êye

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezber hînvin û bêjin

2.Balç’êmk berê çawabû?

3.Balç’êmkê ij pîrê çi xwest?

4.Pîrê ij balç’êmkê çi pirsî?

5.Balç’êmk paþê çû cem k’ê?

6.Axirîya balç’êmkê bû çi?

7.Bi xeverê çetin cömla çêkin û deft’era xweda binivîsin

8.Qe we balç’êmk dîtine?

Simoyê Þemo

Ç’ivîk û r’eþêleÇ’ivîk û r’eþêle bûne birê hev,

We’dekî dirêj ewan li t’ev.

Çi kö destk’eta, hevr’a dibirin,

Liva garis jî nîvî dikirin.

Ÿ, dinê aza, p’er’ û baske lê,

Deqekê deþtê, ya dinê li ç’yê.

Herdö jî chal, serxwe, bedewbûn,

H’emû cya wanr’a þîrin û þabûn,

Bê xem û xiyal, dinya azada

H’öba wan bal hev, mot’acê hevda.

Lê vê jî bêjim, eva jî hebû,

R’eþêle hela wî r’engî nîbû.

Qijikê bihîst ev yeka, anî

Dexesya dila t’elekek danî:

Nava ÿlêda ewê belakir,

Wekî ç’ivîkê tiþtekî ha kir:

Serê r’ê live garis wê ç’e’vkir,

Û bê r’eþêle wê t’enê te’mkir.

We’de çiqa çû, gilî mezin bû,

R’eþêlê derew r’astî înakir.

Ya xwe ç’ivîkê peyr’a t’ovekir.

Biratî wî hîþt, çû cem qijikê,

T’obekir nede navê ç’ivîkê.

Zewicî, pêr’a, göhêr’î kiras,

We’dekî kinda hogir bû nenas.

64

65

Çend sal derbazbûn, axiryê p’oþman bû,

K’eta ze’f ava, lê r’eng jê neçû.

Ax û wax k’iþand, ça hilda-danî,

Biratya berê lê þûnda nanî.

H’eta niha jî ç’e’v diger’îne,

Wexta pîr h’ewþê k’ût dir’eþîne,

Ç’ivîk tê dîkr’a biratîyê dike,

R’eþêle jî tê göva t’op dike,

Qesta tê, hercar divê ç’ivîkê:

-Bibaxþîne min tö vê yekê…

Derewa dinê min r’ast înakir,

Eva e’cêva li serê xwe kir.

Lê ç’ivîkêr’a h’emû jî yeke,

Wî kirasîva birê nasnake.

Xeverê çetin:

1.R’eþêle- cûr’ekî teyredaye

2.Garis- cûr’ekî genime’sile

3.H’öv- h’izkirin

4.Mot’ac- lazmayî

5.Qijik- cûr’ekî teyredaye

6.Dexesî- xiravî, neheqî

7.T’ele- hacete, pê terewila, teyrada

digrin

8.Înakir- bawerkir

9.T’ovekir- sond xwer tiþtê isa neke

10.Hogir- heval

11.K’ût- nanê þewitî

12.Göva - xwedêgiravî, yanî

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezberkin û bêjin

2.Ç’ivîkê û r’eþêlê çawa biratî dikir?

3.Qijikê çi kir?

4.R’eþêlê gotna qijikê çawa qebûlkir?

5.Axirîya ç’ivîkê û r’eþêlê bû çi?

6.Me’na vê þiêrê çîye?

7.Bi xeverê þiêrêye çetin cömla t’eþkîlkin û deft’era xweda

binivîsin.

Simoyê Þemo

R’ûvî r’ûvîtya dikeR’ûvîk hate h’ewþa me,

Ç’e’v li mirîþkê me.

Min gotêda: - r’ûvî, tö

Vêsvê ha zû diçî k’ö?

Sekinî, ç’e’v cûcûka,

Bê tirs aha cava min da:

-Kevanîya ç’ûk, bibaxþîn,

Îro çende bal me þîn,

Birê minî qeme-qayîþ,

T’enê r’abye, çûye aþ,

Niha dilêm birîne,

Wî diger’im, vir nîne?

Xeverê çetin:

1.H’ewþ- h’eyat

2.Kevanî- jina malê

3.Þîn- vira- þîn-girî

4.Qeme-qayîþ- vira- xemla bi qeme (cûr’ekî þûr) û qayîþ

5.Dilêm- dilê min

Pirs û pêþdanîn:

1.Þiêrê ezberkin û bêjin

2.Nêta þiêrê çîye?

3.Bi xeverê h’ewþ, kevanî, qeme, qayîþ cömla çêkin û binivîsin.

66

67

ZIMAN

R’ASTNIVÎSAR

Rastnivîsar p’areke hînbûna zimêne. Wêda qanûnê nivîsara r’ast

têne þirovekirinê. Her zimanekî e’debyetîda r’astnivîsara wê heye.

Zimanê ÿzdîkîda nivîsara cûr’ekî t’ine. Me’nî ewe, wekî ÿzdî

hine welatada e’lîfba e’rebî (Îraq, Sûrîa), T’irkîaêda- e’lîfba

latînî, lê cimhöryetê T’ifaqa Sovêtîêye berêda- elîfba ûrisî (ki-

rilî) û çend h’erfê latînî didine xevatê.

Her elîfbek qösûr û çêtirbûnê wê hene û ew ij hev baþqene.

Firqîya wan ne kö t’enê bi cûr’ê nivîsara h’erfane, lê isa jî- ewe,

wekî her elîfbekêda xevera bi çend cûr’a dinivîsin.

Vê r’êzimana ÿzdîkîda derheqa qanûnê zimanê ÿzdîê T’ifaqa

Þêwrêye berêda nivîsare, lazime em çend qanûnê r’astnivîsara zimanê

ÿzdîkî t’omerî binivîsin.

Lazime isa jî bêjin, wekî zimanzanîêda sê qanûnê r’astnivîsarê

hene:

A. r’astnivîsara ser qanûna sewta

B. r’astnivîsara ser qanûna cûr’ezanebûnê

V. r’astnivîsara ser qanûna qirarê nivîsara t’arîxî.

Nivîsra ÿzdîa qör’nê navînda bi elîfba ÿzdîkî hatîye kirinê. Lê

dest me’nîê baþqe-baþqe elîfba ÿzdîkî, wekî ij 33 h’erfaye, hatîye

bîrkirinê û paþwextîê elîfbê e’rebî, we’dekî- ermenî, lê paþê-

latînî û ûrisî hatne xevtandinê. Nivîsara ÿzdîkî h’îmlî ser qanûna

sewtaye, ser xeverdan û gotna xeverane, lê gere em göh bidine çend

qanûnê cûr’e, h’esavê qanûnê göhastina xevera û cûr’ê wan jî

bivînin.

R’astnivîsara xevera cûr’ê h’alada

Zimanê ÿzdîkîda gelek xever sewtê “v”, “d”, “r’” û “t”-va xilazdivin

yanê jî- axirîa wan sewtava tê gotinê. Me’na vê yekê, çaxê

paþp’ir’tikê cûr’ê h’ala digihîje axirîya navê ha, wan xevera þaþ

dinivîsin. Wekî þaþîya nekine nav cûr’ê h’alê nav, nimûnê r’ast-

nivîsara h’alê t’evayî, h’alê hevr’a û h’alê cîwar wê bêne nivîsarê.

R’astnivîsara xevera h’alê t’evayîda

Xever, axirîa k’îjana sewta “v”-va tê gotinê, gere vî cûr’eyî bêne

nivîsarê:

Pirîstav: ez û Pirîstavva çûne þeher. Ç’e’v: belgê darê ç’e’vva

zeliqî. Zirav: k’imber bejna ziravva girêdan. Xav: pîvaz goþtê xavva

hûrke û têke k’ifte. Zîv: Simo zincîr k’ir’î û seh’eta xweye zîvva

girêda.

R’astnivîsara xevera h’alê hevr’ada

Zimanê meda xeverê isa hene, axirîa k’îjana sewtê “r, r’”-va ser

navê qismêî nêr têne gotinê û xevtandinê. Mesele: kör’, ker’, cêr’,

zêr’ û gelekê dinê.

Xeverê wa gere h’alê hevr’ada vî cûr’eyî bêne nivîsarê: kör’:

kör’r’a (min körr’a got). Ker’: Ker’r’a (K’ölik Ker’r’a çû þêr’), Cêr’:

cêrr’a (miþk qölka cêrr’a derk’et). Kevir: kevirr’a (me’r ber ke-

virr’a k’iþîya) û ê din.

Vî cûr’eyî lazime isa jî xeysetnav bêne nivsîarê, k’îjan axirîa

wan sewta “r”-va tê gotinê. Mesele, sor, kor, jîr, pîr, k’ûr, hûr û ê

dinê. Sor: Simo ber xanîyê sorr’a çû. Kor: Min göndîê korr’a nan

anî. Jîr: Ewî p’êþk’êþ xevatçîê jîrr’a þand. K’ûr: Wana neqev

bin gola k’ûrr’a qelaþt.

R’astnivîsara xevera h’alê cîwarda

Zimanê ÿzdîkîda xeverê isa hene, axirîa k’îjana sewtê “d”, “t”-va

têne gotinê. Ew xever nîvî qismî mêrin, nîvî jî- r’engnavin.

68

69

a) navê qismî mêr: gönd, derd, xort, dost û ê din

b)r’engnav: r’ind, bilind, kört, xört û ê din.

Xeverê wa h’alê cîwarda vî cûr’eyî gere bêne nivîsarê: gönd:

Göndda mek’t’ev sazbûye. Xort: Dilê xortda xem û xiyal neman. Kört:

R’êzimana mine körtda cûr’ê xevera hatne þirovekirinê. Bilind: Em

dersxana bilindda hîndibûn. R’ind: Qelem destê keç’ka r’indda bû.

R’astnivîsara xevera, axirîya k’îjana sewtê

denganîva têne gotinê

Zimanê ÿzdîkîda bi me’na li hevk’etina sewtê axirîya xevera û

p’ir’tikê cûr’ê h’alê xevera gele xevera þaþ dinivîsin. Seva r’ast-

nivîsara xevera, axirîa k’îjana sewtê denganîva têne gotin, jêrê

çend qanûnê r’astnivîsara wan nivîsarin:

A. Xever, axirîya k’îjana sewta denganîye “î”-va tê gotinê, gere

h’alê hvbendîda vî cûr’eyî bêne nivsîarê:

kanî: kanîya sar, xanî: xanîyê bilind, merî: merîyê me, carî:

carîya Zînê, nêrî: nêrîyê nav pêz.

Xiravî: xiravîya wan, qencî: qencîya te, p’ir’anî: p’ir’anîya

merîyê gönd li golê bûn, þîranî: þîranîyê bûkê xwarin, mêranî:

mêranîya wan.

Serk’arî: serk’arîa göndekî, dostî: dostîya me.

Hevaltî: hevaltîya me, biratî: biratîya mileta, cîanrtî: cî-

natîya göndîya, þiavntî: þivantîya me.

NASÎ: Xeverê wa carna vî cûr’eyî dinivîsin: kanya sar, xanyê

bilind.

Axirîya navê wa, ê jorê nivîsî h’alê tewandîda isa jî gere sewta

“î” û cûr’ê tewandîda (“ê”) bê nivîsarê. Mesele: K’oma hevaltîyê.

Þöxölê biratîyê. Ava kanîyê. K’incê carîyê. Dengê mêranîyê. Xe-

vata göndîtîyê. Hacetê hostatîyê û ê dinê.

B. Xever, axirîya k’aîjana sewta denganîye “û”-va tê gotin, lazime

h’alê hevbendîda vî cûr’eyî bêne nivîsarê: strû: strûyê gê, mejû:

mejûyê serê wî, dû: dûyê ÿgir, r’û: r’ûyê wî, mû: mûyê sêrî.

Carna xeverê wa nivîsarêda vî cûr’eyî dinivîsin: stryê gê,

mejyê sêrî, myê bizinê, r’yê wî, dyê ÿgir.

Nivîsara vî cûr’eyî ne r’aste.

V.Xeverê qismî mêr, axirîya k’îjana sewta denganîye “a”-va tê

gotin, gere h’alê hevbendîda vî cûr’eyî bêne nivîarê: ga: gaê me, bira:

biraê min (yanê jî- birê min), ze’va: ze’vê min, ba: baê sar.

Nivsîara gayê me, birayê min, ze’vayê we, bayê sar ne r’aste.

H’alê hevbendîda van xevera vî cûr’eyî didin xevtandinê: ç’ermê

ga (yanê jî- ç’ermê gê), dengê birê (yanê jî- dengê bira), mala ze’vê

(yanê jî- mala ze’va), li ber bê (yanê jî- li ber ba), t’acê p’adþê

(yanê jî- t’acê p’adþa) û ê din.

Ev herdö nivîsar jî r’astin.

G.Zimanê ÿzdîkîda hine xever hene, axirîya k’îjana sewta “a”-va

tê gotin. xeverê isa h’alê hevbendîda axirîa xwe nagöhêzin, lê h’alê

tewandîda axirîa xwe digöhêzin. Mesele:

h’alê hevbendî: p’ira: p’ira mezin, ç’ira: ç’ira biç’ûk, þima: þima

zer, serma: serma çolê û ê din.

h’alê tewandî: þewqa ç’irê, kevrê p’irê, li ber seraê.

Nivîsara vî cûr’eyî r’aste, çimkî ew qanûna göhastina navava

girêdaîye.

D. K’oma xeverê isa heye, axirîya k’îjana sewta denganîye “e”-va

tê gotin. Mesele: gede, e’rebe, p’ere, sele, p’erde û ê din.

Xeverê wa navê ser qismî jinin, nîvî jî- ser qismî mêrin. Ew

nav h’alê hevbendî û h’alê tewandîda ser qanûna göhastina navê qismî

jin û qismî mêr têne göhastinê:

a)h’alê hevbendî: gedê k’ûçê, p’alê me, e’reba mezin, sela biç’ûk,

p’erê zêr’, p’erda dirêj û ê din.

b)dengê gede, heqê p’ale, nîrê e’rebê, nên bike selê, qazinckirina

p’era.

Nivîsara bendê a) û b)-da r’astin, çimkî ew ser qanûnê göhastina

nava hatne nivîsarê.

70

71

Ê. Xever, axirîya k’îjana sewta denganîye “ê”-va tê gotin (r’ê, dê,

sirê, k’irê, sisê, girê, p’ê û ê din), gere ser qanûnê jêrin bêne nivîsarê:

Çaxê xever h’alê hevbendîda têne xevtandinê, hingê sewta “ê” tê

göhastinê û dewsa wê sewta “î” tê gotinê û p’ir’tikê hevbendî (a, ê),

gere sewta “î” bê nivîsarê:

r’ê: r’îya t’eze, dê: dîya min, p’ê: p’îyê min, sirê: sirîya te.

Dya min, p’yê min, sirya te, k’irya ot’axê, sisyê pêþin- ner’astin.

J. Xever, axirîya k’îjana sewta “ö”-va tê gotin, h’alê hevbendî

û h’alê tewandîda gere vî cûr’eyî bêne nivîsarê:

a) h’alê hevbendîda: dödö, dödê wî, tö: tê bêjî

b) h’alê tewandîda: ê döda.

R’astnivîsara xevera, k’îjanada sewta “i”

heye

Zimanê ÿzdîkîda sewta “i” sewteke gelekî ferze. Ew sewta banga

die’frîne û nav xeverê yekbangî, döbangî, p’ir’bangîda p’eydadive.

R’astnivîsara vê sewtê nivîsarêda gelekî ferze.

1) sewta “i” nav xeverê yekbangîda: dil, mil, zil, kil, çir’, gir’,

liv, bisk, miþk, ç’ilk, giþk, piþt, sist, diz, piþt û ê din.

2) sewta “i” xeverê döbangîda: bilind, biþkok, bih’ok, bihar, ç’ira,

bira, diran, sivik, ziman, bizin, sîtil, bizir, bizûz, dizîn, dilÿþ,

kirin, birin, köþtin, mirin, birîn, bir’în, dijmin, mezin, þîrin,

gazin, h’esin, bilbil, A’dil, Bek’ir, Nadir, Xidir, Simo, þivan, gizêr

û ê din.

3) sewta “i” xeverê sê-çar bangîda: zivir’în, filitandin, niqi-

tandin, mijmijk, vegevizandin, r’axistin, nitirandin, p’ir’p’itîn,

þêlandin û ê din.

Bi me’na göhastina cûr’ê xevera sewta “i” van xeverê jorinda

carna indadive, carna jî- cîê ser xwe dimîne. A lema jî carna

dinivîsin: dilê min û dlê min, milê min û mlê min, milê wî û mlê

wî, binê malê û bnê malê, birê min û brê min, sîtila avê û sîtla

avê, goþtê bizinê û goþtê biznê, mezinê gönd û meznê gönd ê gelekê

din.

Bona nivîsara xevera cûr’ekîve, xwe qirarekê bigrin.

A. h’emû xeverê yekbangî, k’îjanada sewta “i” heye, gere h’alê

hevbendîda û tewandîda sewta “i” bernedin, binivîsin.

Mesele dil: dilê min, agir k’ete dil, derdê dila, mil: milê

min dÿþe, ewî dest avîte milê min, min: bide min, minê bigota,

xûþka mine biç’ûk û ê din.

B. h’emû xeverê döbangî, k’îjanada sewta “i” heye, h’alê

tewandîda û hevbendîda bangê paþinda sewta “i” indadikin. Mesele:

bizin hat, þîrê biznê, göndê mezin, meznê gönd, sîtil k’et, sîtla avê,

çêkirin ne tiþtekî r’eh’ete, çêkirna malê, heqê çêkirnê, Bek’ir hat,

Bek’rê E’mo, Ew çû cem Nadir, Nadrê Xödo û ê din.

V. sewta “i” h’alê tewandîda û hevbendîda li bangê paþin, ê

xeverê sê-çar bangî, indadive. Mesele: neqiþandin: neqþandina

dîwêr, dermanê neqþandinê, nivîsandin: nivîsandna k’itêvê, qelema

nivîsandnê û ê din.

Wekî nivîsara xeverê döbangî, sêbangî û çarbangî cûr’e-cûr’e

nenivîsin, lazime wan h’alê r’astda, h’alê hevbendîda û h’alê

tewandîda cûr’ekî binivîsin, bangê wane paþinda sewta “i”

binivîsin. Mesele: Bizin hat, bizna r’eþ, þîrê biznê, mezin hat,

meznê gönd, gazî mezna bike, xwendin r’eh’ete, k’itêva xwendnê,

xwendna k’itêvê û ê din.

R’astnivîsara xeverê döcarkirî

Zimanê ÿzdîkîda gele xeverê döcarkirî hene. Wan xevera

nivîsarêda cûr’ekî nanivîsin, wana dö-sê cûr’a dinivîsin. Wekî

wan xeverê döcarkirî cûr’ekî binivîsin, jêrê çend qanûnê r’ast-

nivîsara k’omê xeverê döcarkirî, baþqe hatine nivîsarê.

A. Xeverê döcarkirî, k’îjan fikira wan kirin û bûyînêr’a girê-

daîye, lazime baþqe binivîsin, nav wanda cig’îzê daynin. Nivîsara

döcarkirî û cig’îz navda nîþandikin, wekî xever ser fêla tê h’e-

72

73

savkirinê û fêla “kirin”-va yan jî “bûn”-va zimênda didine xevtan-

dinê. Ew xever evin:

R’eqe-r’eq, t’eqe-t’eq, vize-viz, qîje-qîj, nale-nal, zare-zar, vir’e-

vir’, gir’e-gir’, p’iste-p’ist, girme-girm, vinge-ving, ç’ize-ç’iz, xöþe-

xöþ, vije-vij, gize-giz, fir’e-fir’, xöle-xöl, qaje-qaj, qûje-qûj û

gelekê din.

Nivîsara van xevera vî cûr’eyî nîþandike, wekî ew xever fikira

xwe fêlava girêdayîne û ew giþk nîþandikin, kö kirin yan jî bûyîn

pey hev diqewime: qîje-qîj kirin nîþandike, wekî pey hev dikine

qîjîn.

B.Xeverê döcarkirî, axirîa k’îjanada paþp’ir’tikê –ok, -k, -î,

-andin, -stan, -otankî têne gotinê, lazime wana t’ev hev binivîsin,

çimkî ew xever, giþk mînanî nava yan jî mesdera têne xevtandinê û

fikira wan navar’a girêdaîye, mesele:

a)Qölqölkî, sorsorkî, bir’bir’kî, hûrhûrkî û ê din.

b)Sorsorî, qölqölî, hûrhûrî, r’eþr’eþî, bir’bir’î, þaxþaxî, zol-

zolî û ê din.

v)Gezgezk, mijmijk, xaþxaþk, r’eþr’eþk, zerzerk, me’zmezk,

kir’kir’k, p’ir’p’ir’k û ê din.

g)Mijmijok, gezgezok, fir’fir’ok, k’enk’enok, birqbirqok,

qar’qar’ok, ginginok, leqleqok, bilbilok û ê din.

g’)P’ir’pitîn, ximximîn, xölxölîn, qicqicîn, milmilîn, göl-

gölîn.

d)P’ir’pitandin, ximximandin, xölxölandin, gölgölandin, gir’-

gir’andin, qicqicandin û ê din.

ê)Gor’-gor’istan, dar-daristan, çol-çolistan, ç’îya-ç’îyastan-

germ-germistan û ê din.

R’astnivîsara jimara

Zimanê ÿzdîkîda çend xeverê jimara hene, wekî carna r’ast

nanivîsin. Ew xever evin: deh, sed û çend xeverê jimarê bargiranî.

1) xevera deh baþqe dö cûr’a dinivîsin: de û deh. Isa jî xeverê

jimarê bargiranî, k’îjan bi alîk’arîa jimara deh çêbûne, dö cûr’a

dinivîsin,

2) yanzde, donzde, sê(n)zde, çarde, panzde, þanzde, h’ivde, h’îjde,

no(n)zde,

3) yanzdeh, donzdeh, sêzdeh, çardeh, panzdeh, þanzdeh, h’ivdeh,

h’îjdeh, no(n)zdeh.

Nivîsra ber 2)-a r’aste, isa jî binivîsin.

4)Xevera sed baþqe dinivîsin sed, lê xeverê bargiranî, k’îjan bi

alîk’arîa wê hatine çêkirinê, dö cûr’a dinivîsin:

a)dösid, sêsid, çarsid, pênsid, þesid, h’evsid, h’eysid, nesid

b)dösed, sêsed, çarsed, pêncsed, þeþsed, h’evtsed, h’eyþtsed,

nehsed

5)Lazime hergav binivîsin: dösid, sêsid, çarsid, pênsid, þesid,

h’evsid, h’eysid, nesid. Ev cûr’e r’astin.

R’astnivîsara fêla

H’emû fêlê h’îmlî, fêlê e’firandî û fêlê bargiranî çawa mes-

der (navê kirinê û bûyînê) h’alê r’astda, h’alê tewandîda û h’alê

hevbendîda gere cûr’ekî bêne nivîsarê, xêncî wê yekê, gere p’arê

fêlê bargiranî jî wan h’alada t’ev hev binivîsin.

1)fêlê h’îmlî: hatin: hatin û çûyîn ne r’eh’ete,/ hatina me

baþbû,/ çaxê hatinê em ne li wê derê bûn: k’etin û r’abûna wan:/

k’etina darê, wexta r’êk’etinêbû û ê din.

2)fêlê e’firandî, k’iþandin: k’iþandina avê,/ r’evandin, r’e-

vandina jinê,/ r’oja r’evandinê,/ ger’andin: ger’andina h’espê,/

h’espê bide ger’andinê,/ nivîsandin: nivîsandina k’itêvê,/ k’itêv

hate nivîsandinê û ê din.

3)vekirin: vekirina dêrî,/ derî dane vekirinê,/ gazîkirin:

gazîkirina mêra,/ çaxê gazîkirinê,/ azabûn: r’oja azabûnê hatîye,/

hazirkirin: hazirkirina þöxöl,/ bona hazirkirinê lazime k’omekê

bidin,/ naskirin: naskirina me,/ ewî em dane naskirinê û ê din.

H’emû cûr’ê we’deda gere p’arê fêlê bargiranî ê bi alîk’arîa

pêþp’ir’tika û fêlê h’îmlî t’ev hev binivîsin, mesele: vekirin:

venekir, vedikir, vekirbû, vekirîye, vedikim, venakim,/ r’axistin:

74

75

r’axist, r’anexist, ra’dixist, r’anedixist, r’axistibû, r’am(n)exe,

r’axe, r’anaxim,/ wergirtin: wergirt, wernagirim, wernegirt,

werdigirt, werdgirim, wergire û ê din.

R’astnivîsara fêlê bargiranî

Fêlê bargiranî, k’îjan ij nav û fêla hatine çêkirinê, bi vî

cûr’eyî dinivîsin:

Nava k’êleka fêla hinekî dûr dinivîsin. Mesele: hazirkirin:

min hazirkir, te hazirkir, min hazirdikir, ezê hazirkim, min

hazirkirîye, ewê hazirdike, minê hazirkira,

Hînkirin: ez hînbûm, min hîndikir, tö hînve, ew hîndive, ez

hînbûme, ew hînnave, ewê hînbûya û ê din.

Fêl, k’îjan bi alîk’arîa fêlê kirin, bûn û xeverê döcarkirî

hatine e’frandinê, gere bi vî cûr’eyî bêne nivîsarê. Nav xeverê

döcarkirîda gere cig’îz bê danînê, fêlê k’omekê (kirin, bûyîn)

gere baþqe bêne nivîsarê. Mesele: nale-nalkirin, dike nale-nal,

kire nale-nal, dikire nale-nal, m(n)eke nale-nal, nakme nale-nal,

bikime nale-nal, bikira nale-nal.

H’emû fêlê ij döcarkirina xevera û fêlê kirin û bûn tên

p’eydakirin, gere mîna nivîsarê jorê nivîsî (kirin nale-nal)

bêne nivîsarê.

H’emû fêlê bargiranî (wekî bi alîk’arîa pêþp’ir’tika û

cûr’e-cûr’e xevera hatine çêkirinê), çaxê çawa mesder têne xev-

tandinê, gere pêþp’ir’tik, xever û fêlê ardimîê t’evhev bêne

nivîsarê. Mesele: çaxê vekirina dêrî, r’axistina lih’êfê, hil-

girtina bar, wergirtina xevera, hazirkirina nên, vexwarina avê,

gazîkirina mêra, çêkirina xevera, avakirina mala, hînkirina

zar’a, r’êxistina xorta, lêdana defê, e’yankirina pirsa,

dûrk’etina me, nêzîkbûna wan û ê din.

R’astnivîsara fêlê döbangî

Fêlê döbangî, ê derbaznebûyî, k’îjan p’ir’tika “în”-va têne ber

ç’e’va çawa mesder, nivîsarêda h’îmê wan wextê berê bihörî dö cûr’a

dinivîsin:

Mesder h’îmê berê

fir’în fir’î

ger’în ger’î

girîn girî

bezîn bezî

r’evîn r’evî

nivsîara wê wextê berêda

a)fir’îya b)fir’ya

ger’îya ger’ya

girîya girya

bezîya bezya

r’evîya r’evya.

Cûr’ê nivîsara ber stûna a) hatîye nivîsarê, r’aste, gere mîna wê

jî h’emû fêlê döbangî wextê berê bihörîda bêne nivsîarê, mesele, ez

ger’îyam, ew ger’îya, ezê biger’îyama, tê biger’îyayî, ew diger’îya û

ê din.

R’astnivîsara cûr’ê we’dê berê û niha

Cûr’ê we’dê berê-niha nivîsarêda dö cûr’a dinivîsin. Mesele:

a)ez hatime b)ez hatme

tö hatî tö hatî

ew hatîye ew hatye

em, hûn, ew(ana) hatine em, hûn, ew(ana) hatne

min kirîye min kirye

te stendîye te stendye

me kirîye me kirye

76

77

Nivîsara ber stûna a)-da r’aste, gere wî cûr’eyî jî binivîsin.

Xever, axirîya k’îjana sewta denganîye “î”-va tê gotinê, cûr’ê

fêla heyînê gere vî cûr’eyî bêne nivîsarê: göndî: ew göndîye,/ merî:

ew merîye,/ dewletî: ew dewletîye,/ belengazî:ew belengazîye,/

t’arîqî: ew þöxölê t’arîqîye û ê din.

Vegöhastinêda fêla bûn (bûyîn) dö cûr’a tê gotinê:

1)cûr’ekî sewta “b”-va tê gotinê. Mesele: dibûm, dibûyî, dibû,

dibim, dibî, dibe, bibim, bibî, bibe.

2)cûr’ekî jî- sewta “v”-va tê gotinê. Mesele: divim, divî, dive,

divûm, bivim, bivî, bive.

Mesele: ez bûm, tö bûyî, ew bû, em bûn, ew(ana) bûn, ez dibûm, tö

dibûyî, ew dibû, ez divim, tö divî, ew dive, em, hûn, ew(ana) divin, ezê

bivim, tê bivî, ewê bive, emê, hûnê, ewanaê bivin, wekî tö bibûyayî,

wekî ew bibûyana.

Döcûr’enivîsara xevera

Van xeverê jêrin dö cûr’a dinivîsin:

1)Sebeb, sibe, h’esab, xebat, xebitîn, xebitandin, k’itêb, mek’t’eb,

dibêje, dibîne û ê din.

2) Sevev, sive, h’esav, xevat, xevitîn, xevitandin, k’itêv, mek’t’ev,

divêje, divîne û ê din.

Nivîsara van xevera benda 1)-da ne r’aste.

Nivîsara r’ast nivîsara ne r’ast

sive, sivê sibe, sibê

sevev, sevevî sebeb, sebebî

h’esav, h’esavdar h’esab, h’esabdar

mek’t’ev mek’t’eb

k’itêv, k’itêvxane k’itêb, k’itêbxane

cav, cavdar cab, cabdar

xevat, xevitîn xebat, xebitîn

xevitandin xebitandin

divêje, divêjim dibêje, dibêjim

dive, divin dibe, dibin

divîne, divînin dibîne, dibînin

h’ev, h’evek h’eb, h’ebek

xever, xeverdan xeber, xeberdan

nove, nobe

novedar nobedar

Sîavend Sîabend

R’astnivîsara pêþp’ir’tikê “di” û “bi”

Ÿzdîkîda çend fêl hene, wekî h’îmê wan sewta “ö”-va tê gotin. Ve-

göhastina fêlê isada pêþp’ir’tikê di û bi dest sewta “b” dinivîsin,

dö, bö, mesele, döxöm, böxöm, döþöxölim, böþöxölöm, dököjim,

bököjim û ê din.

H’emû cara, çaxê vegöhastina fêlê wa isa jî fêlê din gere

pêþp’ir’tikê di û bi her t’enê çawa dö, bö bêne nivîsarê.

Ÿzdîkîda çend xeverê isa hene, k’îjana dö cûr’a dinivîsin:

1)diröst 2)dörist

h’inör h’önör

h’ibir h’öbir

þixöl þöxöl

bihör’ böhör’

h’ikmet h’ökmet

h’ikim h’ökim û ê din.

R’astnivîsara bernava û p’evgirêka

Dest zûxeverdanê bernava û p’evgirêka xeverê pêþinva divêjin, a

lema jî nivîsarêda wana t’evhev dinivîsin, lê r’astîyê lazime ij

hev cöda binivîsin.

78

79

1)Nivîsara bernava t’ev hev 2)baþqe nivîsara bernava

digel, ligel di gel, li gel

dibin, ijbin di bin, ij bin

liser, ijser li ser, ij ser

linav, ijnav, dinav li nav, ij nav, di nav

lijêr, ijjêr li jêr, ij jêr

lipêþ, ijpêþ li pêþ, ij pêþ

berbi ber bi

lipaþ, ijpaþ li paþ, ij paþ

liber, ijber li ber, ij ber.

Nivîsara benda 2)-da r’aste.

1)Nivîsara p’evgirêka t’ev nava:

isajî, mijî got

ezûtö, xûþkûbira.

2)Nivîsara p’evgirêka baþqe:

isa jî, min jî got

ez û tö, xûþk û bira.

Nivîsara 2)-da r’aste, gere isa jî binivîsin.

Xeverê ûrisî, k’îjan bi sewta “å” têne gotinê û k’etivne nav zi-

manê me, gere nivîsarêda dewsa “å” binivîsin “s”- sosîalîzm, stansîa,

sîrk, prosês, sêntnêr, provokasîa û wekî din.

Nivîsara sotsîalîzm, stantsîa, tsîrk, protsês, provokatsîa ne

r’aste.

BIHAR

Cemalê Ûsiv

(1956)

Bik’en, bik’en, lawê min

Bik’en, bik’en, lawê min,

K’enê te çiqas xweþe,

Bira bin wî k’enê te

Dinê-a’lem bimeþe.

Bengzê teyî eþq û þa

Dinîa li min r’onkirîye.

Ev beþera teye xweþ,

H’iþ û sewda min birîye,

Bik’en, bik’en, lawê min,

Isa eþq, þa bik’ene,

Wekî dinya meye mezin

T’emam ter’a eþqlûve.

Xeverê çetin:

1.Bimeþe- pêþda her’e

2.Bengiz- k’êf

3.Beþer- k’êf , meriv

4.Sewda- aqil

5.Eþqlû- þa

Pirs û pêþdanîn:

1.Þayîr çi divêje lawê xwe?

2.Þiêrê ezber hînvin û bêjin.

80

Cemalê Ûsiv

BERFBerfa sipî

Qerqaþ-qerqaþ,

Nermik, hêdî,

Jorda hat xar.

E’rd û xwelî,

Deþt û zinar,

Ç’îya û banî

T’ev bûn sipî.

Ez hêdîka,

Ez eþq û þa

Ij wê berfê

Dikim pirsa:

-Çir’a isa

K’aw-k’öbarî,

Çaxê jorda

Nerm dibarî,

Kölîê te

Isa p’ir’in,

Not’la dör’in?

Berfê þa-þa

Cava min da:

-Kölîê mine

Cûr’e-cûr’e

Xweþ biharê

Divin kölîlk,

Göl û sosin

Û hêþnayî.

Xeverê çetin:

1.Qerqaþ- sipî

81

82

2.Kölî- kölîê berfê

3.Dör’- kevrê qîmetlî, wekî be’rê derdixin

4.Göl û sosin- kölîlkin

5.Hêþnayî- þînkayî

Pirs û pêþdanîn:

1.Þayîr hatna berfê çawa tîne ber ç’e’va?

2.Berfê çi kir?

3.Þayîr ij berfê çi pirsî?

4.Berfê cava xwe çi da?

5.Þiêrê hînvin û ezber bêjin

ŸZDÎ CIMHÖRYETA ERMENÎSTANÊDA

(sala 1989-a)

ÞEHER HEJMARA ŸZDÎA

1.R’ewan 7086

2.Abovyan 465

3.Alavêrdî 9

4.Erznî 143

5.Byûrêg’avan 55

6.Eþterek 83

7.Ararat 54

8.Ert’îk 64

9.Artaþat 262

10.Gorîs -

11.Dîlîcan 186

12.Ÿcmîazîn 1007

13.Îcêvan 1

14.Gömirî 325

83

15.Kamo 1

16.Vanazor 33

17.Armavîr 928

18.Hrazdan 122

19.Qap’an -

20.Çarênsavan 151

21.Cêrmûk 1

22.Sêvan 155

23.Spîtak 32

24.Stêp’anavan 168

NEH’Î

1.Abovyan 1840

2.Vayk’ 2

3. Aaxûryan 237

4.Amasîa -

5.Anî 285

6.Eþterek 2169

7.Axbaran 72

8.Aragas 4036

9.Ararat 2142

10.Ert’îk 99

11.Artaþat 2651

12.Gûgark’ 38

13.Êg’êgnazor 17

14.Ÿcmîazîn 7303

15.Te’lîn 4193

16.T’ûmanyan 83

17.Îcêvan 37

18.Taþîr 567

19.Kamo 41

20.Krasnosêlsk 140

21.Armavîr 9952

22.Hrazdan 414

23.Qap’an 4

24.Aþosk’ 3

25.Masîs 3231

26.Martûnî 18

27.Mêg’rî 2

28.Naîrî 2388

29.Noyêmbêryan 11

30.Tavûþ 10

31.Sêvan 269

32.Sîsîan 12

33.Spîtak 4

34.Stêp’anavan 43

35.Vardênîs 339

84

85

Em lazim h’esavdikin, wan qeza û neh’îê Ermenîstanê r’aberkin,

k’îderê gönd hene, wekî ÿzdîê têda dimînin.

NEH’ÎA ARMAVÎRÊ- Aygêþat, Arazap’, Argavand, Arêvîk, Ar-

mavîr, Bambakaþat, Bêrk’aþat, Gêtaþên, Êrasxahûn, Zart’onk’,

Lûkaþîn, Xancyan, Haykavan, Zêrjînskî, Margara, Mayîsyan, Mr-

gaþat, Nalbandyan, Nor Amasîa,

Nor Armavîr, Nor Kêsarîa, Þê-

navavn, Canfîda, Craþên, Sovê-

takan, Vardanaþên, Tanzût,

P’þatavan, Noravan, Norapat, Hok-

têmêr (Sardarapat), Artaþar,

Êg’êgnût, Arak’s, Mêsamor, Mêlî-

orator.

NEH’ÎA ŸCMÎAZÎNÊ-

Arþalûys, Fêrîk, Sîasan, Mûg’an

(Hovtaþên), Sag’kûnk’, Dog’s, Am-

bêrd, Lêr’namêrz, Ag’avnatûn, Aygêþat, Daþt, Xatûnerq, Gay, Taronîk,

Lêr’nûg’î, Mêsamor, Crar’at, Arak’s, Ÿcmîazîn kayaran, Aknalîç’,

At’arbêkyan, Þênk’êr, Zvart’nos, Bag’ramyan, P’erek’er, Þahûmyan, Se-

meqer, Arêvaþat, Sovxoza 4-a, Lûsagyûg’.

NEH’ÎA ARTAÞATÊ- Mxçyan, Aygêstan, Dîmîtrov, Craþên,

Dîdak, Arêvaþat, Lancar’at, Barzraþên, Gêtaþên, Kanaçût, Artaþat,

K’ag’sraþên, Aygêzard, Aygêpar, Nþavan, Sag’kaþên, Dvîn, Vêrîn Dvîn,

Vostan, Azatavan, Bûrastan, Dalar, Mrgavan, Bag’ramyan, Masîs, Bambaka-

van.

NEH’ÎA BAG’RAMYANÊ- Hûþakêrt, Naîrî sovxoz, Arak’s,

Dalarîk, K’arakêrt, Bag’çeler, Talvorîk, Kog’bavan, Artamêt, Arêvaþat.

NEH’ÎA MASÎSÊ- Argavand, Gêg’anîst, Gêtap’, Azataþên,

Arbat’, G’ûkasavan, Norabas (Êngîce), Þîrakavan, Hovtaþên, R’ançpar,

Masîs avan, T’azagyûg’, Nor Xarbêrd, Marmaraþên, Sarvanler (Sîs), No-

ramarg.

NEH’ÎA EÞTEREKÊ- Sasûnîk, Þamîram, Ohanavan, Karbî, Ûþî,

Oþakan, Voskêhat, Koþ, Avan, Ag’zk’, P’arpî.

NEH’ÎA ABOVYANÊ- Ÿlar, Erznî, Gyamrêz, Zovk’, Zorag’byûr,

Mayakovskî, Balahovît, Nûr’nûs, T’azagyûg’, Kotayk’, Sêvabêrd, Crvêj,

Ar’înc, Ptg’nî, Akûnk’, Gêtamêc, Byûrêg’avan,

NEH’ÎA TE’LÎNÊ- H’eko, Gelt’o, Sorîk, T’ilik, Ber’oj, Avan,

Aragas, Artênî, Te’lîþ, Dîyan, Hasaþên.

NEH’ÎA NAÎRÎÊ- Pr’oþyan, Zovûnî (E’mo), K’anak’êr’avan, Mr-

gaþên, Nor Gêg’î, K’araþamb, T’g’ît’, Zoravan, Banavan.

NEH’ÎA VÊDÎÊ- Vêdî, T’apêrakan, Nor Kyank’, Aralar, T’ag’lûb,

Çîman, Vanaþên, H’ewþer, Ararat, Gor’avan, Sûrênavan, Êrasxavan.

NEH’ÎA ARAGASÊ- R’iya T’eze, Elegez, Þênkanî, Dêrik, Or-

t’eç’iya, Sîp’an, Avþên, Senger’, E’mrê T’eze, Camûþvan, Mîrek.

ÞEHERÊ GÖMIRÎÊ- lê isa jî neh’îya Amasîayê, neh’îa Tavûþê

(Kalînînoya berê), þeherê Stêp’anavanê, þeherê Vanazorê û ê din.

Çawa ij salixê jorgotî tê k’ivþê, ÿzdî diha ze’f þeherê R’e-

wanê, neh’îê Abovyanê, Artaþatê, Ÿcmîazînê, Armavîrê, Eþterekê,

Aragsotnê Masîsê, Naîrîê, Te’lînê û li cîê din dimînin.

Pirs û pêþdanîn:

1.Sala 1989-a çiqa ÿzdî Ermenîstanêda diman?

2.Wê salê k’îjan neh’îêda ÿzdî ze’f diman?

3.Wê salê k’îjan þeherîda ÿzdî ze’f diman?

4.K’îjan neh’îê û k’îjan þeherîda wê salê ÿzdî nediman?

5.Dersê hînvin , gilîkin û hejmara bîra xweda xweykin

86

87

XAÇATÛR ABOVYAN

(1809-4848)

ŸZDÎ(P’arek. Bi hine körtkirina)

…em göhdarîa xwe bidine ser cime’teke

ç’ûk, pêþdahatin, xweþivêtî û, xazma, h’alê

ayîna dîn, diha batinîye, diha xerîv û mexsûse,

ne kö ya cime’teke din- t’emamîya dinîaêda. Ew… ÿzdîne.

… bi xörtîê, cöle’tê, h’elalîê, ît’barê, dilt’emizîyê, mêvan-

h’izîyê û bi h’emû cûr’ê xetê h’elal, gele û gelekî diha bilindin… Ewana

bi mayîna xeweye h’etanî niha û bi xilazbûna bawerîê minetdarê hima

wê mêranîa xweye sirêderin. Wekî bi hejmara xwe kêmjimarin û wa be-

labelayî dijîn, alîê gele cime’tê beyanî, sewdaserda h’esarkirî,

h’iznekirî û zêrandî, çawa t’irk, faris, t’eter, e’reb, û h’eta- k’örd, çetin

cime’tekê bikarbûya dewr û zemana bima, bêy wê k’iryametê. Ij miletê

cînarê xwe t’ev kesî ewqasî nêzîk nînin, isa t’evayî e’melnakin, çawa

ermenîa, k’îjana ew navdikin bira.

Lê tiþtek, wekî diha berbiç’e’ve û e’cêve, ewe, wekî wana r’ast

û bestê ort’a wîlayet’ê Kêsarîayê û Adanaêye t’irkaye vê gavêda, neh’îê

Zeyt’ûnê û Maraþêda, h’etanî dak’ötana R’eþîd p’aþa, weke 10 sala

pêþda, mîrtîa serbest t’eþkîlkiribûn û bênavbir’î ber cînarê xwe û ê

kö ÿrîþî ser wan dikirin, ber xwe didan. Lê ewî p’aþayî… ya diha

sawk’êþîê û zalimtîê anî sere ÿzdîya, çimkî xêncî wî h’emûþkî

bêîsafî ij van de’w dikirin, wekî ew bawerîa xwe înk’arkin.

Ÿzdîa ber t’emamîa cêr’ibandin û h’icûmkirinê timak’arê xwe

cöle’t ber xwe didan, bona ayîna kal-bava t’omerî dihatne qir’ê, her

t’enê çend kesê bizdonek îzin dan wana bikine meh’medî, lê ê din, ê kö

hila hê zêndî mabûn, döp’a cîgöhêzî p’ara Ermenîstanêye ûrisî bûn û

vira ij h’emû dereca r’eh’et û e’dilî lezetê azaya k’amil divînin.

Xeverê çetin:

1.Xweþivêtî- cûr’ê xwe

2.Batinî- sör’, höndör’

3.Kêmjimar- hindik

4.K’iryamet- me’rîfet

5.Emelnekirin- þöxölnekirin

6.Înk’arkirin- bîrkirin, dayîna bin p’ê xwe

7.Ber xwe dan- t’avkirin, þer’k’arî kirin

8.Timak’ar- ê/ya kö tima dihêle, dixapîne

9.Bizdonek- tirsonek

Pirs û pêþdanîn:

1.Vê p’ara e’frandina X. Abovyan bixûnin û gilîkin

2.Derheqa ÿzdîada X. Abovyan çi gilîdike?

3. Ÿzdîya k’îjan neh’îêda mîrtîa serbest t’eþkîkiribû?

4.Ÿzdîya miqabilî dijminê xwe çi dikir?

5.Ÿzdî döp’a cîgöhêzî k’îderêbûn?

88

89

ÞER’Ê ÊRASXÊ(K’ilama cime’tê)

Ç’emê Erez têye leme-leme,

Ÿvarda ser kavla göndê Êrasxêda girtîye cerda e’ceme,

E’r’afê meydanê xûn dik’iþe weke ç’eme.

E’zîzê E’mer- bavê Seh’îd, ij R’ewanê,

Dike gazî: “Gelî bira, îro r’avne meydanê,

Em gere serê xwe daynin bona r’ih’îna Ermenîstanê”.

Ç’emê Erez wê dik’iþe xöle-xöle,

Sêvdînê E’lî dike gazî: “E’zîz, bavê min kirivî, bide ser xwe xortê ÿzdîa,

çend qebîle,

Piþtî Xwedê, neferê ÿzdîa emê göndê Êrasxê destê dijmin derxin hêsîr

dîle”.

Ç’emê Erez wê dik’iþe- dorê geze,

Göndê dorê t’emam girtîye bax û r’eze,

E’zîzê E’mer dike gazî : “Gelî ÿzdîa, îro e’cem hildin h’eyfa kevn û

t’eze”.

Vê biharê göndê Êrasxê girtîye çenge,

E’zîzê E’mer Omer, E’lo, Seh’îd, Gar’nîk daye denge:

-Bavê minvin, çêvin, çê bixevtin, îro ÿzdîa, ermenîa derxin derê tenge.

Sivebû, berê sivê li me çalbû,

Dengê ç’ek-sîlih’ê ÿzdîa, ermenîa hevdö lalbû,

Cerda e’cema e’r’afê medanê bêp’ergalbû.

Xeverê çetin:

1.Leme-leme- k’iþandina ç’êm, ava ç’êm

2.Cerd- k’oma dijmina, wekî xiravîê dike

3.E’r’afê meydanê- deþta þêr’

4.R’ih’în- bona, seva

5.Xölexöl- dengê ava dik’iþe

6.Qebîl- k’om, berek

7.Hêsîr- girtî, dîl

8.Gez- navê þînkaêye

9.R’ez - mêwa, fêkî

10.Çeng- mij, dûman

11.Çalbû- r’engr’engîbû, zelalbû

12.Bêp’erglabû- t’evhevbû, þerpezebû

Pirs û pêþdanîn:

1.Têk’sta k’ilamê ezber hînvin û bêjin

2.Derheqa þer’ê k’îjan zemanîda tê stiranê?

3.Êrasx k’îderêye?

4.E’zîzê E’mer vî þer’îda çi dikir?

5.Bi xeverê çetin cömla t’eþkîlkin

90

91

K’ITÊVÊ ŸZDÎAYE PÎROZ

H’eta xilazîa sedsalîa derbazbûyî fikirekê h’ökömdikir, angorî

k’îjanê, bawerîa ÿzdîa ser h’îmê her t’egnê gilî-gotinê zarbû, wekî t’ö

t’emesûkeke ÿzdîaye ayîna dîne nivîsar t’ine. Lê e’rf-e’detê zar jî

(döa’, qewl û ê din) dest bawerîa ÿzdîaye derîgirtî, bawerbike bona

giþta dûrbûn, nav wê hejmarêda- isa jî- lêk’olînvana. Salix-sûlixê vê

gavêye ö’lmî jî ser h’îmê gilî-gotinê r’exva, carna- ne r’astin.

Lê carna, xazma, bîranînê r’êwîyada, derheqa k’itêvê ÿzdîaye

pîrozda e’þiratîê ser’a-ber’a

têne kirinê, k’îjan ziyareta

ÿzdîa- Laliþêda, têne xweyki-

rinê.

Têk’sta ÿzdîaye ayîna dîne

pêþin sala 1891-ê S. A.

Êg’îazaryanê ö’limdarê ermenî

neþirkirîye (ewî derheqa

têk’stêda k’ese ij t’irêqa ÿzdîya

bihîstîye). Ew neþirkirina sê

þaxê döa’ayê ÿzdîaye h’îmlîye.

Paþê ew, xût wî cûr’eyî, Hûgo

Mokaþê r’ohlatzanê macar careke dine neþirkirin.

Destpêbûna sedsalîa 20-î Anastas Marîyê ö’limdar û k’eþîþê

e’rebê kat’olîk ancax karibû meselê herdö k’itêvê ÿzdîaye pîroze

bergirtî destxe. Bi þirovekirina wan, ewî sala 1911-a neþirkirin. Bi

vê îzbatîê ewî hebûna herdö k’itêvê ÿzdîaye pîroz êqînkir. Safîbû,

wekî k’itêvê Laliþêye ÿzdîkîye sör’î bi xevtandina 33 h’erfa hatne

nivîsarê.

Van t’emesûka, wekî h’îmê bawerîa ÿzdîa t’omerîdikin, bal

r’ohlatzana h’ewask’arîa mezin pêþda anîn. Hima bi wan jî þaxê wan

meselaye e’slîye t’eze e’yanbûn. Ew bi zimanê almanî, îngilîsî, ermenî,

ûrisî û ê din hatne neþirkirinê.

Neþirkirina Mak’sîmîlîan Bîtnêrê r’ohlatzanê ij Avstrîayê

qîmetê ö’lmîyî bilind r’aberdike, k’îjanê sala 1913-a þeherê Vîên-

naêda r’onkayî dît.

K’itêvê ÿzdîaye pîroz gelekî dizîva, nav qöt’îyê mexsûs, La-

liþêda têne xweykirinê. Îzna ÿzdîê sade, xazma merivê ij dînê din,

t’ine wana bivînin. Her t’enê bi e’ynata Anastas Marî meselê wane

bergirtî derk’etine meydanê.

Ew k’itêv nivîsara e’sasê bawerîa ÿzdîaye h’îmlîye körtin. Ij

k’itêvê pîroz ya e’wil tê navkirinê”Mesh’efa r’eþ”. Ew derheqa Melekî

Tawisdaye, gilîê wîyî pîroze berbi cime’ta xwe. Ew t’emîê dide ij

r’iya r’ast nexalifin û timayê fikirê ayîna dînê xelqê nekin. Ew xêrê

û nav-deng soz dide merivê aqil, bi ceza gefa merivê ne aqil dixöe.

K’itêva döda tê navkirinê “K’itêva celwa”. Nav wê h’îmlî der-

heqa çêkirina dinîayê û pêþdahatina cime’ta bijartî- ÿzdîada, tê

gilîkirinê.

Bi cûr’ê baþqe-baþqe tê þirovekirinê, k’a ew k’itêv k’î

nivîsîne, lê bi h’esavhildana hine salix-sûlixa, meriv dikare êqîn bêje,

wekî Þêx Adî û Þîxisin nivîsîne.

T’ercma wan têk’staye bi zimanê ermenî Gar’nîk Asatryan û

Arþak P’oladyanê ö’limdarê ermenî kirine.

Xeverê çetin:

1.Pîroz- t’emiz, ê/ya ayîna dîn

2.T’emesûk- k’ag’ez

3.Lêk’olînvan- ê/ya kö pê mijûldive

4.Neþirkirin- çapkirin

5.Þax- cûr’e, mesele

6.K’eþîþ- qölixçîê xaçp’arêzîêyî ayîna dîn

7.Kat’olîk- þaxekî xaçp’arêzîêye

8.Êqînkir- îzbatkir

9.Sör’- dizîva, ne e’yan

10.E’slî- ê/ya r’ast, ê/ya e’ynî

11.R’aberdike- dide k’ivþê

92

93

12.Sade- ne maqûl, ne çetin

13.E’sas- h’îm

14.Kört- kin

15.Nexalifin- þaþnevin

16.Êqîn- îzbatî, bêþaþî

Pirs û pêþdanîn:

1.Fikirdarê dereke derheqa ayîna dînê ÿzdîyada çi difikirîn?

2.Laliþ seva ÿzdîya çîye?

3.Têk’stê ÿzdîaye ayîna dîne pêþin k’î û k’engê neþirkirine?

4.Hûgo Mokaþ û Anastas Marî k’îbûn û çi kirin?

5.K’itêvê ÿzdîaye pîroz bi çi h’erfa û çend h’erfa hatne nivîsarê?

6.K’itêvê ÿzdîaye pîroz bi çi zimanî hatne t’ercmekirinê?

7.Neþirkirina Mak’sîmîlîan Bîtnêr k’engê û k’îderê r’onkayî dît?

8.K’itêvê ÿzdîaye pîroz k’îderê û nav çi têne xweykirinê?

9.Navê k’itêvê ÿzdîaye pîroz çine?

10.Çend k’itêvê ÿzdîaye pîroz hene?

11.”K’itêva celwa” derheqa çidaye?

12.”Mesh’efa r’eþ” derheqa çidaye?

13.Herdö k’itêvê ÿzdîaye pîroz k’î nivîsîne?

14.Bi zimanê ermenî herdö k’itêvê ÿzdîaye pîroz k’î t’ercmekirine?

15.Dersê bixûnin û gilîkin

16.Bi xeverê dersêye çetin cömla t’eþkîlkin

94

ZIMAN

XEVER Û LÊK’OLÎNKIRINA CÛR’Ê XEVERA

Divêjne ö’lmê lêk’olînkirina cûr’ê xevera cûr’ezanebûn.

Cûr’ezanebûn göhastina xevera þirovedike, tîne ber ç’e’va, çawa

cûr’e-cûr’e xever çi teherî têne göhastinê, çawa ew xeverdanêda têne

xevitandinê, xilazîya xevera çawane û bi alîk’arîîya çi zimênda têne

e’frandinê.

Cûr’ezanîn teherê nava, fêla, cînava, xeysetnava, jimara

þirovedike, k’a çi cûr’eyî bernav, fêlnîþ û p’evgirêk p’eydabûne û

çawa têne xevitandinê.

Xeverê bi fikra r’aster’ast

Wan xeverar’a divêjin bi fikra r’aste r’ast, k’îjan her t’enê

fikirekê, me’nekê didine k’ivþê. Mesele: xanî, sîtil, sêl, kevir, bêr,

dost, p’ost, ç’ek, t’iving, göl, ling, ç’îya, gelî, mêrg, pez, mî, bizin,

h’esp, kavir’, gîsk, berx û gelekê din.

Xeverê yeknav

Wan xeverar’a divêjin xeverê yeknav, k’îjan mîna hev têne go-

tinê, mîna hev têne nivîsarê, lê fikir û me’na wan ne mîna hevin. Xe-

verê isa xeverne’mada bi alîk’arîya r’eqema, hejmara pey hev

dinivîsin, mesele:

A.ber 1: Ew li ber min sekinîye. Ew li ber dîwêr r’ûniþtîye.

B.ber 2: Berê xwe virdake (yanê- sifetê xwe virdake).

V.ber 3: Berê lih’êfê qeliþîye.

G.ber 4: Lih’êfa ber (yanî- lih’êfa fire, ne kêmber).

G’.ber 5: berê darê (yanî- fêkîyê li ser darê gihîþtî).

D.ber 6: bera me pênc malbûn.

95

Xeverê yekme’ne

Wan xeverar’a divêjin xeverê yekme’ne, k’îjan fikra wan, me’na

wan mîna heve, yan jî- nêzîkî heve. Mesele: welat-wet’en, cî-war,

ç’ek-sîlih’e, qedir-qîmet, k’esk-hêþîn, biha-hêja, keç’-qîz, gotin-

xeverdan, r’amûsan-paç’kirin, xemilandin-nitirandin, xörek-xöarin.

Sipartin: Ij van xeverê yekme’ne, ê jorê nivîsî, çend cömla

t’eþkîlkin.

Xeverê p’ir’me’ne

Wan xeverar’a divêjin xeverê p’ir’me’ne, k’îjan me’na wan p’ir’e.

Fikra wan ze’fe. Xeverê isa wan tiþta nîþandikin, k’îjan bi

cûr’ekî, bi r’engekî mîna hevin. Fikir û me’na xeverê vî cûr’eyî

cömlêda, p’evgirêdana xeverada tê fe’mkirinê. Mesele, t’op:

A. T’opa lîstikê, t’op lîstin,

B. T’op agirkirin.

V. T’opê ber gönd,/ pez li p’ala t’opê diç’êre

G. T’opa sêva, t’opa kevira, kevir t’opkirin.

Xevera cot jî mîna xevera t’op p’ir’me’neye, p’ir’me’na wê cöm-

lêda p’evgirêdana xeverêda tê vekirinê.

Mesele:

A. Cot: cote çarix, cote ga,

B. E’rd cotkirin, cot ajotin,

V. Bi cot jimartin, cot bi cot jimartin.

Sipartin: Ij xeverne’mê xeverê p’ir’me’ne derxin, nîþan bikin, k’a

ew çawa têne xevitandinê û çi me’nê didine k’ivþê.

96

Xeverê me’negöhêz

Ÿzdîkîda gele cara fikra xevera, me’na xevera tê göhastinê,

göhastina fikra wan cömlada, girêdana xeverada tê safîkirinê,

Mesele, em hildin xevera h’iþk:

Þirît h’iþk girêdan. Dar h’iþkbûne. Darê þil naþewtin, darê

h’iþk r’ind diþewtin. Nanê h’iþk (yanê-nanê zihabûyî) hûrbike nav

qêtix, bixöe.

Li vira fikira xevera h’iþk hatîye göhastinê, vê göhastinêr’a di-

vêjin fikirgöhêza xevera, yan jî- me’negöhêza xevera.

Mesele:

Ker’: Merivê ker’. Dinîya ker’ û lal.

Zêr’în: Göstîla zêr’în. Destê zêr’în.

Diþewite: Dar diþewite. Dil diþewite.

Pola: Þûrê pola (yanê- þûrê ij pola). Mêrê can pola (yanê- mêrê

mîna pola meh’kem).

Sipartin:

Meselê jêrinda bidine k’ivþê, k’a k’îderê xever bi

fikira r’aste-r’ast hatine xevitandinê, li k’îderê jî- bi

me’negöhêz.

Dar h’iþkbûye. Þirît h’iþk girêdane.

Þagirta berê xwe da mek’t’evê. Me îsal berê darê sêva xarin.

Agir loda gîhê k’et, û giþk þewitî. Qezîya giran hevalê min

qewimî, û dilê min bona wî p’ir’ þewitî.

Berx golêda xeniqî. Xortê e’ware deynada xeniqîbû.

Niha dewsa cot traktor xwelîê þovdike. Min xwer’a cote sol

k’ir’în.

Kevirê havînê-bavê kadînê. Tamê R’ewanê giþk kevirîne.

Þênaya gönda beraya r’iyar’a tê xanê. Göndê me berp’ala

ç’îyêye.

97

Xeverê bi fikra miqabilî hev

Wan xeverar’a divêjin xeverê bi fikra miqabilî hev, k’îjan

fikir û me’nîê wan miqabilî hevin, mesele:

Ç’ep-r’ast

Bilind-nimiz

R’eþ-sipî

Fire-teng

Kin-dirêj

Sive-ÿvar

Germ-sar

R’oj-þev

Sivik-giran

Nêzîk-dûr

Baþ-xirav

Te’l-þîrin

Jîr-t’embel

Girî-k’en û ê din.

Sipartin:

Deft’era xweda çend xeverê bi fikira miqabilî hev binivîsin.

Mesele:

Baþ-xirav

E’dlayî-þer’.

Van gotnê jêrin deft’era xweda binivîsin, nîþankin, k’a k’îjan

xever ê fikra wan miqabilî hevin:

Xwendî zane û bilyane, nexwendî- nezan û kore.

Ê t’êr- haþ ê birçî t’ine.

Zû her’e, hêdî were.

Ewî sîtila vala t’ijî av kir.

Wargê me tengbû, me firekir.

Barê giran dayne, ê sivik hilde.

Mek’t’evêda ç’ûk û mezin hîndivin.

98

Pirsê t’eselîkirinê û sipartinê:

1.Xeverê p’ir’me’ne ij xeverê yekme’ne bi çi têne cödakirinê?

2.Çend xeverê bi fikra me’ngegöhêz bêjin.

3.Çend xeverê bi fikra miqabilî hev bêjin.

4.Çend mesela, ê yekme’ne, bêjin.

5.Bêjin: çine xeverê p’ir’me’ne, yeknav, yekme’ne, xeverê bi fikra

me’negöhêz û xeverê fikra miqabilî hev?

99

SERECEMPAYÎZ

Xwedê k’îye ....................................3

Bilbil (bi körtkirina, Hans

K’rîstîan Andêrsên) .....................4

Aqilbendê þeherê Nûkîmê

(Avêt’îk’ Îsahakyan) ..................10

Laliþ û Þengal (Beþirê

Laliþê) ..........................................15

R’aste, em ÿzdîne (k’ilama

cime’tê) .........................................17

ZIMAN

Cömle û p’arê cömlê ..................18

Cûr’ê cömla û me’na gotinê ......19

Cömlê gilîkirinê .....................19

Cömlê pirskirinê .......................20

Fêlgotî ..........................................20

Endamê cömlêye

þirovekirinê ............................... 21

Sewtzanebûn ................................. 22

Endamê xeverdanê ........................ 22

Derheqa sewtada ........................... 23

Sewtê denganî ..............................23

Sewtê denganîye r’êza pêþin ....23

Sewtê denganîye r’êza paþin ... 24

Sewta denganîye r’êza navîn .....24

Sewta Y ......................................... 24

Sewtê bêdenganî .......................... 24

K’omê sewêt bêdenganî ............... 26

Sewtê zeliqokî ............................ 26

Sewtê qelîþtokî......................... 27

Sewtê zelqokîye nîvdenganî .... 27

Sewtê lêva .................................... 28

Sewtê dirana ................................ 28

Sewtê pêþdirana ........................ 29

Sewtê lêva û dirana ..................... 29

Sewtê pêþziman ...........................29

Sewtê ser nîveka zimên ...............29

Sewtê pêþzimane bi ç’ingîn ......30

Sewtê pêþzimane nerm ...............30

Sewtê xidîkîê ..............................30

Sewtê hûkirinêye nav

gewrîê ............................................31

Bang û derbdanîn ......................... 31

Xeverê yekbangî û p’ir’bangî ... 31

Bangê sergirtî ..............................33

Derbdayîn .....................................34

Wek’ilandin ................................. 35

Xeverne’me ....................................37

H’erf û e’lîfbe ........................... 37

H’erfê gir .................................... 38

ZIVISTAN

Bratî (Ordîxanê Lezgî) ..............40

Dilê dayîka (Ordîxanê Lezgî) ...42

Deyndarim (Ordîxanê Lezgî) .... 43

Meselê cime’tê ...........................45

Qewlê meha .................................46

Qewlê çarþema sor .....................53

Lûrîn .............................................55

Istêr’ .............................................56

Mek’t’evê bona ÿzdîyaye pêþin

Ermenîstanêda ..............................57

H’ikyat derheqa balç’êmkêda

(Simoyê Þemo) .............................60

Ç’ivîk û r’eþêle (Simoyê

Þemo) .............................................64

R’ûvî r’ûvîtya dike (Simoyê

Þemo) .............................................66

ZIMAN

R’astnivîsar ................................. 67

R’astnivîsara xevera cûr’ê h’al-

ada ..................................................67

R’astnivîsara xevera h’alê t’e-

vayîda .......................................... 68

R’astnivîsara xevera h’alê

hevr’ada ........................................ 68

R’astnivîsara xevera h’alê

cîwarda .......................................68

R’astnivîsara xevera, axirîya

k’îjana sewtê denganîva têne

gotinê ............................................ 69

R’astnivîsara xevera, k’îjanada

sewta “i” heye ...............................71

R’astnivîsara xeverê

döcarkirî ....................................72

R’astnivîsara jimara .................73

R’astnivîsara fêla .....................74

R’astnivîsara fêlê bargiranî....75

R’astnivîsara fêlê döbangî ......76

R’astnivîsara cûr’ê we’dê berê û

niha ...............................................76

Döcer’enivîsara xevera ............77

R’astnivîsara pêþp’ir’tikê “di” û

“bi” ............................................... 78

R’astnivîsara bernava û

p’evgirêka .....................................78

BIHAR

Bik’en, bik’en, lawê min (Cemalê

Ûsiv) .............................................. 80

Berf (Cemalê Ûsiv) ....................81

Ÿzdî Cimhöryeta Ermenîstanêda

(sala 1989-a) .................................82

Ÿzdî (Xaçatûr Abovyan) .............87

Þer’ê Êrasxê (k’ilama

cime’tê) .......................................89

K’itêvê ÿzdîaye pîroz ................91

ZIMAN

Xever û lêk’olînkirina cûr’ê

xevera .......................................... 94

Xeverê bi fikra r’aster’ast ......94

Xeverê yeknav ..............................94

Xeverê yekme’ne ......................... 95

Xeverê p’ir’me’ne ....................... 95

Xeverê me’negöhêz ....................... 96

Xeverê bi fikra miqabilî hev ...97