Turkiye de-turizm-sektorunun-rekabet-gucu-analizi-uzerine-bir-alan-arastirmasi-mugla-ornegi-an-empirical-investigation-of-the-competitive-position-of-the-tourism-sector-in-turkey-a-study-in-mugla

III

İÇİNDEKİLER Sayfa No

ÖNSÖZ ......................................................................................................................................I

İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................... III

TABLOLAR LİSTESİ ..........................................................................................................VII

ŞEKİLLER LİSTESİ .............................................................................................................. IX

KISALTMALAR LİSTESİ ..................................................................................................... X

GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET, REKABET GÜCÜ KAVRAMLARI ve REKABET

MODELLERİ

I . Rekabet Gücü İle İlgili Bilgilerin Gözden Geçirilmesi ................................................. 8

A. Küreselleşme Sürecinde Rekabet ve Gelişimi ....................................................... 12

B. Küreselleşmenin Rekabet Gücü Üzerindeki Etkisi ............................................... 14

C. Rekabet Gücü Kavramı ......................................................................................... 16

1. Rekabet Gücü ve Stratejisi ............................................................................... 18

2. Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri .................................................................... 20

II . Uluslararası Rekabet Gücünün Tanımı ve Kapsamı ...................................................21

III . Turizm Sektöründe Rekabet ve Gelişimi ……...........................................................23

A. Turizm Ülke ve Bölgeleri Açısından Rekabetin Tanımı ....................................... 27

B. Turizmde Rekabetin Yapısı ve Doğası .................................................................. 30

C. Turizm Sektöründe Rekabet Modelleri ................................................................. 32

1. Porter’ın Rekabet Gücü Analizinin Turizm Sektörüne Uygulanması .............. 33

a. Faktör Koşulları .......................................................................................... 35

b. Talep Koşulları ........................................................................................... 39

c. Bağlı ve Destek Endüstriler ........................................................................ 40

d. Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet .............................................................. 42

e. Fırsatların ve Devletin Rolü ....................................................................... 43

2. Ritchie ve Crouch’un Turizmin Kavramsal Rekabet Modeli ........................... 45

a. Temel Kaynak ve Çekiciler ........................................................................ 47

b. Destek Faktör ve Kaynakları ...................................................................... 48

IV

c. Destinasyon Yönetimi ................................................................................ 49

d. Niteliksel Belirleyenler .............................................................................. 51

3. Dwyer ve Kim’in Bütünleştirilmiş Rekabetçi Modeli ..................................... 52

a. Doğal ve Geliştirilmiş Kaynaklar ............................................................... 53

b. Destinasyon Yönetimi ................................................................................ 54

c. Talep Koşullar ............................................................................................ 54

d. Bölgesel Koşullar ....................................................................................... 55

e. Destinasyon Rekabeti ................................................................................. 55

4. Kim’in Turizm Rekabet Modeli ....................................................................... 56

D. Turizmde Rekabet Stratejilerinin Geliştirilmesi .................................................... 61

İKİNCİ BÖLÜM

TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET GÜCÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN

ANALİZİ

I . Turizm Sektöründe Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler .......................................... 63

II. Rekabet Gücünü Etkileyen Niceliksel Faktörler ........................................................ 67

A. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü ......................................................................... 67

B. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme ........................................................ 70

C. Turizmin Arz Koşulları ......................................................................................... 74

D. Turizmin Talep Koşulları ...................................................................................... 76

E. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler ................................................... 78

III. Rekabet Gücü Etkileyen Niteliksel Faktörler ............................................................. 80

A. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre ............................................................................ 80

B. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti ............................................................. 81

C. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı .......................................................... 83

D. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi ............................................................................... 85

E. İmaj ve Yenilik ...................................................................................................... 88

F. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı ............................................................ 89

G. Devlet Faktörü ve Bürokrasi ................................................................................. 91

H. Turizm Rekabet Stratejisi ...................................................................................... 93

IV. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler ............................................................... 94

V. Destinasyonların Gerekliliği ve Rekabet Edebilirliği ................................................ 95

V

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ ÜZERİNE BİR

ALAN ARAŞTIRMASI

I. Araştırmanın Amacı ve Önemi .................................................................................... 98

II. Araştırmanın Yöntemi .............................................................................................. 102

III. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları ..................................................................... 103

A. Anket Formlarının Hazırlanması ......................................................................... 106

1. Yabancı Turistlere Yönelik Anket Formunun İçeriği .................................... 107

2. Turizm Sektörü Temsilcilerine Yönelik Anket Formlarının İçeriği .............. 109

B. Pilot Uygulama .................................................................................................... 111

C. Veri Toplama ....................................................................................................... 112

D. Bölge Seçimi ....................................................................................................... 113

E. Örneklem Büyüklüğünün Seçimi ......................................................................... 114

IV. Verilerin Analizi ...................................................................................................... 117

A. Yabancı Turist Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ....................................... 118

1. Türkiye’nin Rekabet Düzeyinin Farklı Pazarlara Göre Analizi ..................... 127

2. Türkiye’nin AB Üyeliği ile Turistlerin Tatillerine İlişkin Analizler .............. 131

B. Yerli İşletmelerin Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ................................... 133

1. Yerli İşletmeci Grubun Demografik Faktörler Açısından Analizi ................. 134

2. Yerli İşletmecilerin Akdeniz Ülkelerine Olan Ziyaret Sıklığının Analizi ..... 135

3. Yerli İşletmecilerin Türkiye’nin Rekabet Düzeyine İlişkin Görüşleri ........... 136

4. Türkiye’nin Diğer Faktörler Açısından Rekabetçi Gücü ve Düzeyi .............. 140

C. İki Grubun Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ............................................. 143

1. Türkiye’nin Fransa ile Karşılaştırılması ......................................................... 145

2. Türkiye’nin Kıbrıs ile Karşılaştırılması ......................................................... 147

3. Türkiye’nin İspanya ile Karşılaştırılması ....................................................... 149

4. Türkiye’nin İtalya ile Karşılaştırılması .......................................................... 151

5. Türkiye’nin Yunanistan ile Karşılaştırılması ................................................. 152

6. Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi ve AB Üyeliği ....... 154

IV.BÖLÜM

SONUÇ VE ÖNERİLER

I. Araştırma Bulgularının Gözden Geçirilmesi .................................................................... 158

II. Literatüre Katkılar ........................................................................................................... 161

VI

A. Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Yeniden Gözden Geçirilmesi ............... 162

1. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü .................................................................. 162

2. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme ................................................ 163

3. Turizmin Arz Koşulları .................................................................................. 164

4. Turizmin Talep Koşulları ............................................................................... 166

5. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler .......................................... 167

6. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre .................................................................... 168

7. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti ..................................................... 169

8. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı .................................................. 170

9. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi ....................................................................... 171

10. İmaj ve Yenilik ............................................................................................. 172

11. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı ................................................. 172

12. Devlet Faktörü ve Bürokrasi ........................................................................ 173

13. Turizm Rekabet Stratejisi ............................................................................. 173

14. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler ................................................. 174

B. Diğer Katkılar ...................................................................................................... 175

C. Sektör Temsilcilerine Yönelik Öneriler .............................................................. 177

D. Kısıtlar ve Gelecek Çalışmalar için Öneriler ...................................................... 181

KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 184

EKLER ................................................................................................................................. 195

184

KAYNAKÇA

a. Kitaplar

ALTINAY M., Seyahat ve Turizm Endüstrisinde Rekabet Gücü Stratejileri, Magosa:

Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi,1995.

AKKAYA Ş., PAZARLIOĞLU V., Ekonometri I, İzmir: Anadolu Matbaacılık, 4.Baskı,

2000.

BAŞ T., Anket, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2001.

BEGG D. vd., Economics, England:Mc Graw-Hill, Sixth Ed., 2000.

BONO E.D., Rekabet Üstü, (Çev:Oya Özel), İstanbul:Remzi Kitapevi, 1996.

BRANDENBURGER M.A., NALEBUFF J.B., Ortaklaşa Rekabet, (Çev: Levent Cinemre),

İstanbul: Scala Yayıncılık, 1998.

DİNÇER F., AB’de Turizm ve Uygulanan Politikalar, İstanbul: Der Yayınları,1997.

DİNÇER M.Z., Turizm Ekonomisi ve Türkiye Ekonomisinde Turizm, İstanbul: Filiz

Kitapevi, 1993.

DİNLER Z., Bölgesel İktisat, Bursa: Ekin Kitapevi, 2001.

DİNLER Z., Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yayınevi, 1998.

DPT, Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yayın No:2589, 2001.

DRUCKER P.F., Kapitalist Ötesi Toplum, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993.

DULUPÇU M. Ali, Küresel Rekabet Gücü, Ankara: Nobel Yayınları, 2001.

EKİN YAZIM GRUBU, Turizm Yıllığı 2002 Yılı Verileri, İstanbul: Ekin Yayınevi, 2003.

ERDOĞAN H., Uluslararası Turizm, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayını,1995.

ERKAN C., Küreselleşme ve Avrupa Topluluğu Karşısında Türkiye’nin Rekabet

Yeteneği, İzmir: Takav Matbaacılık,1993.

ERKAN H., Ekonomi Sosyolojisi, İzmir: Barış Yayınları, 2000.

ERKAN H., Sosyal Piyasa Ekonomisi, İzmir: Konrad Adenauer Stiftung, 1987.

FUKUYAMA F., Büyük Çözülme, İstanbul: Sabah Yayınları, 2000.

GIBSON R., Geleceği Yeniden Düşünmek, İstanbul: Sabah Yayınları, 1997.

GÜRKAN Ö., İktisada Giriş, Ankara: Attila Kitapevi, 1997.

HAN E., KARA A.A., Kalkınma Ekonomisi Teori ve Politika, Eskişehir: Etam

Matbaacılık, 2002.

İÇÖZ O., Turizm İşletmelerinde Pazarlama, Ankara: Turhan Kitapevi, Genişletilmiş 2.

Baskı, 2001.

İÇÖZ O., KOZAK M., Turizm Ekonomisi, Ankara: Turhan Kitapevi, 1998.

185

İLKİN A., DİNÇER M. Z., Turizm Kesiminin Türk Ekonomisindeki Yeri ve Önemi,

Ankara: TOBB Yayın No:217; AYDB:106, 1991.

KARASAR N., Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1999.

KIM C. vd., Destination Competitiveness: Development A Model With Application to

Australia and the Republic of Korea, Department of Industry Science and Resources, The

Ministry of Culture and Tourism, the Republic of Korea, the Korea Tourism Research,

Institute, the CRC for Sustainable Tourism, The National Center for Tourism and the

Australia-Korea Foundation, Australia, 2001.

KIRIM A., Yeni Dünyada Strateji ve Yönetim, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2003.

KOTAN Z., Uluslararası Rekabet Gücü Göstergeleri Türkiye Örneği, Ankara: Türkiye

Cumhuriyeti Merkez Bankası Araştırma Genel Müdürlüğü Yayını, 2002.

KOZAK M., Destination Benchmarking: Concepts, Practices and Operations,

Wallingford: CABI Publishing, 2004.

LUNDBERG E.D., STAVENGA M.H. ve KRISHNAMOORTHY M., Tourism Economics,

New York: John Wiley& Sons, Inc, 1995.

LYNCH R., Corporate Strategy, Londan: Putman Publishing,1997.

McINTOSH R.W. vd., Tourism Principles, Practices, Philosophies, New York: John Wiley

& Sons, Inc.,Seventh Edition,1995.

MIDDLETON V., Marketing in Travel and Tourism, Oxford: Butterworth&Heinemann,

Second Edition, 1994.

MİRAN B., Temel İstatistik, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2003.

NUNNALY J.C., Psychometric Theory, New York: McGraw-Hill, Second Edition, 1978.

POON A., Tourism, Tecnology and Competitive Strategies, Wallingford: CAB

International, 2002.

PORTER M.E., The Competitive Advantage of Nations, New York: The Free Press, 1990.

PORTER M.E., Competitive Advantage, New York: The Free Press,1998.

PORTER, M. E., Competitive Strategy, New York: The Free Press, 1998.

PORTER M.E., Competition in Global Endustries, Boston: Harvard Business School Press,

1986.

PRIESTLEY G.K. vd., Sustainable Tourism? European Experiences, Wallingford: CAB

International, 1996.

REILJAN J. vd., Key Issues in Defining And Analysing The Competitiveness of A

Country, Tartu:Tartu University Press, No:1, 2000.

186

RITCHIE J.R.B., CROUCH G.I., The Competitive Destination, England: CABI Publishing,

2003.

SENCER M., Toplumbilimlerinde Yöntem, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1989.

SEYİDOĞLU H., Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, İstanbul: Güzem Yayınları,

Geliştirilmiş 8. Baskı, 2000.

SEYİDOĞLU H., Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, İstanbul: Güzem

Yayınları, 2001.

SMITH A., The Wealth of Nations, England: Penguin Books, 1999.

THEOBALD W.F., Global Tourism, Oxford: Butterworth & Heinemann, Second Edition,

2001.

TURİZM BAKANLIĞI, Kriz Yönetimi El Kitabı, Ankara: Nokta Ofset Matbaacılık, 2002.

TÜRKKAN E., Rekabet Teorisi ve Endüstri İktisadı, Ankara: Turhan Kitapevi, 2001.

TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi uygulamalar Türk Otomotiv Sektörü, Yayın No:

TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997.

TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi Uygulamalar Türk Elektronik Sektörü, Yayın

No: TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997.

YARCAN Ş., Turizm Endüstrisinin Yapısı, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayını, 1994.

b. Makale, Tebliğ, Yıllık ve Tezler

AGIOMIRGIANAKIS G. vd., “Human Capital and Economic Growth Revisited: a Dynamic

Panel Data Study”, International Advances in Economic Research, 8 (3), August 2002.

AKIN H. B, “Rekabetçi Üstünlük ve Teknoloji: Küresel Bir Yaklaşım”, Verimlilik Dergisi,

1999/4.

ALTINAY M., “Kuzey ve Güney Kıbrıs Turizm Sektöründe Verimlilik”, Verimlilik Dergisi,

1996/3.

ARCHER B., COOPER C., “The Positive and Negative Impacts of Tourism”, The

Economics of Tourism, Volume II, 1998.

ATHIYAMAN A., “The Interface of Tourism and Strategy Research: An Analysis”, Tourism

Management, 16 (6), 1995.

AUGUSTYN M., HO K.S., “Service Quality and Tourism”, Journal of Travel Research, 37

(1), 1998.

BAHAR O., “Turizm Talebini Etkileyen Faktörler ve Bu Faktörlerin Güney Ege Turizmi

Açısından İncelenmesi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi S.B.E., Muğla

2000.

187

BAHAR O., “Kitle Turizminin Çevre Üzerindeki Olası Etkileri: Bodrum Örneği”,

Anatolia:Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 14, Sayı 2, 2003.

BALOĞLU Ş., MANGALOĞLU M., “Tourism Destination Images of Turkey…”, Tourism

Management 22, 2001.

BIGNE J.E. vd., “Tourism Image…”, Tourism Management 22, 2001.

BİRKAN İ., “Türkiye’nin Turizm Kalkınmasının…”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt,

12-14 Nisan, Ankara 2002.

BOTHE C., CROMPTON J. L., KIM S., “Developing a Revised Competitive Position for

Sun/Lost City, South Africa”, Journal of Travel Reseacrh 37, 1999.

BOYD S.W., BUTLER R.W., “Managing Ecotourism: An Opportunity Spectrum Approach”,

Tourism Management, 17 (8), 1996.

BUHALIS D., “Strategic Use of Information Technologies in the Tourism Industry”,


BUHALIS D., “Marketing the Competitive Destination of the Future”, Tourism


BUHALIS D. vd., “Information Technology and the Reengineering of Tourism”, Annals of

Tourism Reseacrh, 24 (1),1997.

CAI L.A., “Cooperative Branding for Rural Destinations”, Annals of Tourism Research, 29

(3), 2002.

CAVLEK N., “Tour Operators and Destination Safety”, Annals of Tourism Research, 29

(2), 2002.

CHAUDHARY M., “India’s Image as a Tourist Destination”, Tourism Management 21,

2000.

CHO V., “A Comparison of Three Different Approaches to Tourist Arrival Forecasting”,

Tourism Management 24, 2003.

CROUCH, G. I., RITCHIE, J. R. B., “Tourism, Competitiveness and Societal Prosperity”,

Journal of Business Research 44, 1999.

ÇETİNTAŞ H., “Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Rekabet Politikası ve Rekabet Gücü”,

Basılmamış Doktora Tezi, İ.Ü.S.B.E., İstanbul 2000.

ÇIMAT A., BAHAR O., “Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi

Üzerinde Bir Değerlendirme”, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003.

ÇİLOĞLU İ., “Teşvik Politikalarının Yönlendirme Gücü”, Hazine Dergisi, Sayı 13, Ocak

2000.

188

ÇOBAN O., “Türkiye Tekstil Endüstrisinin Üretim Yapısı ve Karşılaştırmalı Rekabet Gücü”,

Basılmamış Doktora Tezi, C.Ü.S.B.E., Sivas 2001.

ÇOBAN O., “Teknolojik Gelişme ve Rekabet Gücü”, Verimlilik Dergisi, 2001/4.

DEMİR O., ÇOBAN O.,“Türk Otomotiv Sanayinin AB Otomotiv Sanayi Karşısındaki

Rekabet Gücü”, İşveren Dergisi, Haziran 1996.

d’HAUTESERRE A.M., “Lessons in Managed Destination Competitiveness: The Case of

Foxwoods Casino Resort”, Tourism Management 21, 2000.

DOĞAN M., “Teknoloji İle Verimlilik Arasındaki İlişki”, D. E. Ü. İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt 6,

Sayı 1, 1991.

DOĞAN Ö.İ., “Rekabet Gücünün Gelişimi”, D. E. Ü. S. B. E. Dergisi, Sayı 14, 2000.

DOĞAN Ö. İ. vd., “İşletmelerin İç ve Dış Pazarda Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler ve

Bir Uygulama”, D. E. Ü. S. B. E. Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, 2003.

DÖĞERLİOĞLU Ö., “Müşteri Memnuniyeti Yaratmada Etkili Olan Hizmet Kalitesi

Boyutları”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Sayı 163, Ekim 1999.

DURSUN H., “İnsan Sermayesi ve Ekonomik Büyüme”, Hazine Dergisi, Sayı 10, Nisan

1998.

DWYER L., FORSYTH P., ve RAO P., “Destination Price Competitiveness: Exchange Rate

Changes Versus Domestic Inflation”, Journal of Travel Research, Vol.40, February 2002.

DWYER L. vd., “Sectoral Analysis of Destination Price Competitiveness: An International

Comparison”, Tourism Analysis, Vol. 5, 2000.

FAGERBERG J., “Competitiveness, Scale and R&D”, in Jan Fagerberg vd. (Eds.),

Technology and International Trade, Great Britain: Edward Elgar, 1997.

FLAGESTAD A., HOPE C.A., “Strategic Success in Winter Sports Destinations: a

Sustainable Value Creation Perspective”, Tourism Management 22, 2001.

FURMAN J.L., PORTER M.E. ve STERN S., “The Determinants of National Innovative

Capacity”, Research Policy 31, 2002.

GARCES S.A.vd., “Implications of the Internet-An Analysis of the Aragonese Hospitality

Industry, 2002”, Tourism Management, 25 (5), 2004.

GEARING C.E., SWART W.W., VAR T., “Establishing a Measure of Touristic

Attractiveness”, Journal of Travel Research, 12 (4), 1974.

GO F.M., GOVERS R., “Integrated Quality Management For Tourist Destinations: a

European Persfective on Achieving Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000.

GONZALEZ A.M., GARCIA-FALCON J.M., “Competitive Potential of Tourism in

Destinations”, Annals of Tourism Research, 30 (3), 2003.

189

GÜR T. H., “Turizm Sektörü”, Ahmet Şahinöz (Ed.), Türkiye Ekonomisi, Ankara: İmaj

Yayınevi, 2001.

GÜRSOY D., KENDALL K.W., “A Competitive Positioning of Mediterranean Destinations”,

CD Proceedings of Euro-Chrie Congress, 3-7 November, 2004, Ankara.

HAAHTI A.J., “Finland’s Competitive Position as a Destination”, Annals of Tourism

Research, 13 (1), 1986.

HAMBLIN J., The Sustainable Growth of Tourism to Britain, September 2001.

HASSAN S.S., “Determinants of Market Competitiveness in an Environmentally Sustaniable

Tourism Industry”, Journal of Travel Research, Vol.38, February 2000.

HEATH E., “Towards a Model to Enhance Destination Competitiveness: a Southern African

Perspective”, Journal of Hospitality and Tourism Management, 10 (2), 2003.

HOLJEVAC I.A., “A Vision of Tourism and the Hotel Industry in the 21st. Century”,

Hospitality Management 22, 2003.

HSU C.H.C. vd., “Image Assessment for A Destination with Limited Comparative

Advantages”, Tourism Management 25, 2004.

HUGHES G., “Environmental Indicators”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.

JAFARI J., “On Domestic Tourism”, Annals of Tourism Research, 13 (3), 1986.

JAVALGI R. G., THOMAS E. G., RAO S. R., “US Pleasure Travellers’ Perceptions of

Selected European Destinations”, European Journal of Marketing 26, 1992.

JAYADEVAPPA R., CHHATRE S., “International Trade and Environmental Quality: a

Survey”, Ecological Economics 32, 2000.

JEFFERSON A., “Prospect for Tourism a Practitioner’s View”, Tourism Management, 16

(2), 1995.

JOHANNESSEN J.A., OLSEN B., “Knowledge Management and Sustainable Competitive

Advantages: The Impact of Dynamic Contextual Training”, International Journal of

Information Management 23, 2003.

KARAHAN K., “Hizmet Sektörünün Gelişmesi…”, Standart Dergisi, Yıl 40, Sayı 471, Mart

2001.

KARATAŞ N., “Turizmde İbre, Mart Ayından Sonra Tersine Döndü”, Macro, Haziran 1999.

KESTER J.G.C., “WTO World Tourism Barometer and Preliminary Results for International

Tourism in 2003”, Tourism Economics, 10 (1), 2004.

KİBRİTÇİOĞLU A., “Uluslararası Rekabet Gücüne Kavramsal Bir Yaklaşım”, Verimlilik

Dergisi, 1996/3.

KOZAK M.A., “Turizm Sektöründe…”, Verimlilik Dergisi, 1998/3.

190

KOZAK M., “Destination Benchmarking: Facilities, Customer Satisfaction and Levels of

Tourist Expenditure”, Dissertation Submitted, Sheffield Halam University, UK, 2000.

KOZAK M., “Repeaters’ Behavior at Two Distinct Destinations”, Annals of Tourism

Research, 28 (3), 2001a.

KOZAK M., “Comparative Assessment of Tourist Satisfaction with Destinations Across Two

Nationalities”, Tourism Management 22, 2001b.

KOZAK M., “Destination Benchmarking”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.

KOZAK M., “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations” içinde

G.I.Crouch vd. (Ed.), Consumer Psychology of Tourism, Hospitality and Leisure,

Wallingford: CAB International, 2004.

KOZAK M., RIMMINGTON M., “Benchmarking:Destination Attractiveness and Small

Hospitality Business Performance”, International Journal of Contemporary Hospitality,

10 (5), 1998.

KOZAK M., RIMMINGTON M., “Measuring Tourist Destination Competitiveness:

Conceptual Considerations and Empirical Findings”, Hospitality Management 18, 1999.

LALL S., “Competitiveness Indices and Developing Countries: An Economic Evaluation of

the Global Competitiveness Report”, World Develpoment, 29 (9), 2001.

LANZA A. vd., “The Implications of Tourism Specialisation in the Long Run: An

Econometric Analysis for 13 OECD Economies”, Tourism Management 24, 2003.

LERNER M., HABER S., “Performance Factors of Small Tourism Ventures:The Interface of

Tourism Entrepreneurship and The Environment”, Journal of Business Venturing 16, 2000.

MAN T.W.Y., LAU T. ve CHAN K.F., “The Competitiveness of Small and Medium

Enterprises A Conceptualization With Focus On Entrepreneurial Competencies”, Journal of

Business Venturing 17, 2002.

MARINO A., “The Tourist Sector: Public Versus Private”, Tourism Management 22, 2001.

McWILLIAMS E.G., CROMPTON J.L., “An Expanded Framework for Measuring the

Effectiveness of Destination Advertising”, Tourism Management, 18 (3), 1997.

MENGÜÇ A.F., “Turizm, Seyahat ve Özürlüler”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt, 12-

14 Nisan, Ankara 2002.

MIHALIC T., “Environmental Management of a Tourist Destination a Factor of Tourism

Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000.

MURPHY P. vd., “The Destination Product and its Impact on Traveller Perceptions”,

Tourism Management 21, 2000.

191

MURPHY J., TAN I., “Journey to Nowhere? E-mail Customer Service by Travel Agents in

Singapore”, Tourism Management 24, 2003.

ORAL M., ÖZKAN A.O., “An Empirical Study on Measuring Industrial Competitiveness”,

Journal of the Operational Research Society, 37 (4), 1986.

ÖCAL H., “Kaynaklara Dayalı Rekabet Modeli ve Stratejik Değerler Olarak Kaynak ve

Yeteneklerin Analizi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2001.

ÖZ Ö., “Assessing Porter’s Framework for National Advantage: The Case of Turkey”,

Journal of Business Research 55, 2000.

ÖZNUR Y., ÇAKAR G.E., “İşletmelerin Rekabetinde İnsan Kaynaklarının Rolü”, Verimlilik

Dergisi, 1996/2.

ÖZTÜRK S.A., “Hizmet İşletmelerinde Kalite Boyutları ve Kalitenin Artırılması”, Verimlilik

Dergisi, 1996/2.

PEARCE D.G., “Competitive Destination Analysis in Southeast Asia”, Journal of Travel

Research, 35 (4), 1997.

PEATTIE K., PEATTIE S., “Promotional Competitions: a Winning Tool for Tourism

Marketing”, Tourism Management, 17 (6), 1996.

PIZAM A.D., “Tourism and Terrorism”, Hospitality Management 21, 2002.

PRENTICE R., ANDERSEN V., “Festival as Creative Destination”, Annals of Tourism

Research, 30 (1), 2003.

PRIDEAUX B., “The Role of the Transport System in Destination Development”, Tourism

Management , 21 (1), 2000.

RABY G., “The Costs of Terrorism”, Secure Trade in the APEC Region (STAR)

Conference, Australia, 24 February 2003.

REICHEL A. vd., “Rural Tourism in Israel: Service Quality and Orientation”, Tourism


RIMMINGTON M., KOZAK M., “Developments in Information Technology: Implications

for the Tourism Industry and Tourism Marketing”, Anatolia: An International Journal of

Tourism And Hospitality Research, 8 (3), 1997.

RITCHIE J.R.B., CROUCH G.I., “The Competitive Destination: a Sustainability

Perspective”, Tourism Management 21, 2000.

SADI A.M., BARTELS F.L., “Recent Developments in the Association of South…”,

Competitiveness Review, 9 (1), 1999.

SANUS O., “Kongre Turizminde Müthiş Potansiyel”, Power Dergisi, 2002/3.

192

SEDDIGHI H.R., THEOCHAROUS A.L., “ A Model of Tourism Destination Choice: a

Theoretical and Empirical Analysis”, Tourism Management 23, 2002.

SINGH S., “Developing Human Resources for the Tourism Industry with Reference to India”,


SMERAL E., WEBER A., “Forecasting International Tourism Trends to 2010”, Annals of

Tourism Research, 27 (4), 2000.

SMİTH G., COOPER C., “Competitive Approaches to Tourism and Hospitality Curriculum

Design”, Journal of Travel Research, Vol.39, August 2000.

SONNTAG V., “Sustainability-in Light of Competitiveness”, Ecological Economics 34,

2000.

SZIVAS E. vd., “Labor Mobility into Tourism”, Annals of Tourism Research, 30 (1), 2003.

ŞEN F., “Avrupa Birliği Türkiye İlişkilerinin Turizm Sektörü Üzerindeki Etkileri”, 1. Turizm

Şurası Bildiri ve Görüş Metinleri, Ankara 1998.

TEKELİ H., “Global Turizm Pazarında Türkiye’nin Potansiyeli Yeniden

Değerlendirilmelidir”, II. Turizm Şurası Bildirileri, II. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara 2002.

TOSUN C., “Limits to Community Participation in the Tourism Development Process in

Developing Countries”, Tourism Management 21, 2000.

TOSUN C., “Challenges of Sustainable Tourism Development in the Developing World: The

Case of Turkey”, Tourism Management 22, 2001.

UYSAL M., CHEN J.S., WILLIAMS D.R., “Increasing State Market…”, Tourism


VAR T., BECK R.A.D., LOFTUS P., “Determination of Touristic Attractiveness of the

Touristic Areas in British Columbia”, Journal of Travel Research, 15 (3), 1977.

VAR T., TOH R., KHAN H., “Research Notes and Reports”, Annals of Tourism Research,

25 (4), 1998.

YAĞCI Ö., “Türkiye’de Turizm Eğitimi ve İstihdamda Karşılaşılan Temel Sorunlar ve

Çözüm Önerileri”, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 4, 2001.

YOON Y., “Development of a Structural Model for Tourism Destination Competitiveness

From Stakeholders’ Perspectives”, Dissertation Submitted, The Faculty of the Virginia

Polytechnic Institute and State University, Virginia, 2002.

YOUNG I., “Public-Private Sector Cooperation: Enhancing Tourism Competitiveness”,

Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.

YÜCEL C., “Otellerin Satış Türlerinde Profesyonellik Önem Kazanıyor”, Hotel Dergisi,

(y.y).

193

WEINER A.E., CHITTY D.W.K., “The Euro is Born Why CPAs Need to Know About it”,

The CPA Journal, 69 (4), 1999.

[y.y.], Deniz Ticareti, Eylül 2001.

WTO, WTO World Tourism Barometer, 2 (3), 2004.

Muğla İl Turizm Müdürlüğü İstatistikleri 2000-2004.

c. İnternet

BELLAK C., “Explaining Foreign Ownership By Comparative and Competitive Advantage:

Empirical Evidence”, www.wu.wien.ac.at/inst/vw2/papers/wu-wp62.pdf. 03.10.2003.

CARMICHAEL B.A., “Competitive and Sustainable Wine Tourism Destinations”, http://

www. ttra.com /pub/uploads/ WineTourismDestinations.htm., s. 2.,12.09.2003.

CAT, “Türkiye’nin Umudu Turizm”, http://www.activefinans.com/activeline /sayi16/turizm.

html, s. 1., 15.03.2003.

ÇELEBİ A., “Global Dünyada Türkiye’nin Rekabet Avantajları Üzerine Bir Deneme”, http://

www.bilisimrehber.com.tr/arastirma/tr_arastirma_rekabet_avantajlari.phtml.10.04.2003.

DELİKTAŞ E., “Beşeri Sermaye ve Modern Ekonomik Büyüme”, http:// www.

basakekonomi.com.tr/ arsiv/ sermaye.html. 23.02.2003.

DEMİR İ., “Alt Sektörlerde Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri”, http://ekutup.dpt.gov.tr

/planlama/ 42nciyil/demiri.pdf.20.09.2003.

DWYER L., “Survey to Rank Australia as a Tourism Destination Against Major

Competitors”, http: //bus.uws.au/economics/ausquest.htm. 25.08.2003.

DWYER L., KIM C., “Destination Competitiveness: a Model and Determinants”, www.

ttra.com./ pub/uploads/007pdf. 08.08.2003.

GRATZER M., WINIWARTER W., “A Framework for Competitive Advantage in

eTourism”, http://citeseer.nj.nec.com/cache/papers/cs /27265/http:zSzzSzwww.

ifs.univie.ac.atzSz-wwzSzenter2003.pdf/a-framework-for-competitive.pdf.15.09.2003.

KIM C., “A Model Development for Measuring Global Competitiveness of the Tourism

Industry in the Asia-Pacific Region”,

http://www.kiep.go.kr/project/publish.nsf/243478c1734df97649256d9900210480/546cfe1502

57031a49256db200487ea8/$FILE/APEC00-03.pdf, s. 34., 19.08.2003.

LOW L., “Competitiveness of Singapore’s Services Sector: Tourism and Related Services”,

www.fba.nus.edu.sg./fba/mscphd/0032.pdf. 08.08.2003.

ÖZKIVRAK Ö.,DİLEYİCİ D., “Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”,

http://www.econturk.org/dtm7.htm.01.02.2003.

http://www.activefinans.com/activeline/sayi16/turizm.html


http://www.bilisimrehber/

http://www.kiep.go.kr/project/publish.nsf/243478c1734df97649256d9900210480/546cfe150257031a49256db200487ea8/$FILE/APEC00-03.pdf


http://www.fba.nus.edu.sg./fba/mscphd/0032.pdf

194

Rekabetin Gücü V: Diamond Modeli, http:// www.activefinans.com /activeline/sayi25/

rekabet. html. 21.09.2003.

TAŞTAN S., “Küreselleşme ve Küresel Strateji”, http :// www.insankaynaklari

.gokceada.com/makale013. html. 01.02.2003.

Tourism Workforce Develpoment for Cluster Competitiveness, www. usaidlebanon.orglb/

files/to4. pdf. 08.08.2003.

Türkiye’nin Rekabet Analizi, http: //www. competitiveturkey.org/trvers3/capeki99.html, s. 8.,

28.01.2003.

VIAL J., BROWN M., SEWARD J., “Enhancing Competitiveness of Tourism in the

Dominican Republic”, http://portal.onu.org.do/ contenidos/archivos /Competitividad Turismo.

pdf.12.12.2004.

YENİPINAR U., “İnanç Turizmi ve Anadolu”, http:// yayim.meb.gov.tr/yayimlar /sayi29

/yenipinar. htm.01.07.2004.

YÜKSEL A.,YÜKSEL F., “The Quest for Quality and Competitiveness: a Case of Turkish

Tourism”,http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bild

r/5.htm. 12.12.2003.

http://www.competitiveturkey.org./trvers3/capeki99.html.28.01.2003.

http://www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-rekabet/kavram.htm.29.03.2003.

www.wto.org.24.02.2004.

http://www.wttc.org/publications/pdf/TurkeyReport.pdf.08.06.2004.

http://www.tursab.org.tr/istatistik/04istihdam.htm.05.10.2004.

http://www.tursab.org.tr.05.10.2004.

http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004.

http://www.activefinans.com/

http://www.insankaynaklari/

http://portal.onu.org.do/%20contenidos/archivos%20/Competitividad%20Turismo.%20pdf

http://portal.onu.org.do/%20contenidos/archivos%20/Competitividad%20Turismo.%20pdf

http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bildr/5.htm.%2012.12.2003

http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bildr/5.htm.%2012.12.2003

http://www.competitiveturkey.org./trvers3/capeki99.html.28.01.2003

http://www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-rekabet/kavram.htm.29.03.2003

http://www.wto.org.24.02.2004/

http://www.wttc.org/publications/pdf/TurkeyReport.pdf.08.06.2004

http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf.%2009.03.2004

ÖZET

1950’li yıllara kadar, turizmin ekonomik anlamdaki değeri ve önemi pek

anlaşılamamıştır. Bununla beraber, Dünya turizm hareketleri II. Dünya Savaşı’ndan

sonra çok hızlı bir gelişme potansiyeline sahip olmuştur. Bunun nedeni ise; batı

ekonomilerinde yükselen müreffeh düzeyine paralel olarak, boş zaman ve kişi başına

düşen milli gelirin artması ile birlikte çalışma saatlerinin kısalması ve sonuçta

insanların bulundukları yerlerden başka ülke ya da bölgelere gitme arzusudur.

Turizm hareketlerinin öncelikle gelişmiş ülkelerde (GÜ) başladığı ve buradan diğer

gelişmekte (GOÜ) ve az gelişmiş ülkelere (AGÜ) sıçradığı görülmektedir. Bu

nedenle turizm, genel anlamda başta GOÜ’ler olmak üzere, turizm potansiyeline

sahip diğer ülkelerde; istihdama, gelir düzeyine, dış-iç borç yükünün hafiflemesine,

ödemeler dengesine ve sonuçta ülke insanın refah düzeyinin yükselmesine büyük

katkılar sağlamaktadır.

Günümüzde; Dünya ekonomilerinde küreselleşmenin hızla arttığı,

markalaşma sayesinde kaliteli ürün imajının insanlarca benimsendiği, müşteri

memnuniyetinin ve bağımlılığının yaratılmaya çalışıldığı bilinen bir gerçektir.

Dolayısıyla; turizm piyasasındaki destinasyonların, firmaların ve işletmelerin

kendilerini ve rakiplerini iyi analiz ederek, hangi rekabet ve pazarlama stratejisini

seçeceklerine karar vermeleri ve buna uygun bir vizyon belirlemeleri her sektörde

olduğu gibi turizmde de büyük önem arz etmektedir. Her geçen gün çok hızlı

büyüyen bu sektörde; rekabet gücünün elde edilmesi, uzun dönemde de

sürdürülebilmesi, pazar payı ile turizm gelirlerinin arttırılması; turizm ülkesinde

yaşayanların ekonomik, kültürel ve sosyal açıdan da daha müreffeh bir yaşam

sürmelerine neden olacaktır. Bütün ekonomik faaliyetlerin temelinde olduğu gibi,

turizm ekonomisindeki aktörler için de en önemli amaç, faydanın maksimize

edilmesidir.

Buradan hareketle yapılacak çalışmanın nihai amacı, Türkiye’de turizm

sektörü açısından Akdeniz Bölgesi içindeki karşılaştırmalı rekabet gücünü belirleyen

faktörlerin neler olabileceğini ortaya koymaktır. Anket tekniğine dayalı alan

araştırmasından oluşan bu çalışmada kullanılacak bilimsel yöntem, sosyal bilimler

için en uygun ve geçerli yöntem olan tümdengelimdir. Çalışma kapsamında, Bodrum

ve Dalaman Havaalanlarında dört ulustan oluşan toplam 881 yabancı turiste; Muğla

ili genelindeki en önemli turizm çekim merkezleri olan Bodrum, Fethiye, Marmaris

ve Ortaca ilçelerinde de konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur

rehberlerinden oluşan toplam 429 yerli işletmeci gruba anket uygulaması yapılmıştır.

Elde edilen verilerin toplanması, ayıklanması ve SPSS 10.0 paket programı

kullanılarak bilgisayara girilmesinin ardından rekabet gücünü etkilediği düşünülen

faktörlerin analizi yapılmış, anket sonuçlarının frekans dağılımları hesap edilmiş ve t

ile ANOVA (Analysis of Variance) testleri uygulanmıştır.

Elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları; maliyet, yatırım,

teşvik ve mali düzenlemeler; sürdürülebilir turizm ve çevre; hizmet kalitesi ve

müşteri memnuniyeti; verimlilik ve kaynakların etkin kullanımı; turistik ürün

çeşitlendirmesi; imaj ve yenilik; turizm rekabet stratejisi ile rekabet gücünü etkileyen

diğer faktörlerin Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki rekabet gücünü olumlu

etkiledikleri saptanmıştır. Benzer şekilde; beşeri sermaye ve eğitimin rolü; bilişim

teknolojileri ve teknolojik gelişme; turizmin arz koşulları; turizmin talep koşulları;

maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; turizm pazarlama stratejisi ve pazar

payı ile devlet ve bürokrasi faktörlerinin ülkenin turizm alanındaki rekabet gücünü

olumsuz etkiledikleri saptanmıştır.

Bütün bu belirtilenlere ek olarak, Türkiye’de şu an uygulanmakta olan her şey

dahil sisteminin sektör temsilcileri tarafından yeniden gözden geçirilmesinin; turizm

meslek liseleri ile turizm ön lisans ve lisans mezunlarının sayısının arttırılması ve

turizm eğitiminde mesleki sertifikasyon sistemine geçilmesi ve standardizasyon

sağlanmasının; turizm pazarlama stratejisine yönelik yeni politikalar

oluşturulmasının, ülkenin turizm sektöründeki rekabet gücüne olumlu etki

edebileceği tespit edilmiştir. Sonuç ve öneriler kısmında ise, literatüre yapılan

katkılar ile diğer katkıların neler olduğu ortaya konmuş ve elde edilen analiz

sonuçlarına göre, sektör temsilcilerine yönelik olarak konuyla ilgili teorik ve

uygulamaya ilişkin öneri ve çıkarımlara yer verilmiştir.

ABSTRACT

The value and importance of tourism in economic sense was not understood

until 1950’s. However, the world tourism movements had a rapid development

potential after the World War II. The reasons for this were; in parallel with the

increasing prosperity level of west economies, the increase in leisure and national

income per head, the shortening of working hours, and as a result of this people’s

desire to travel from their own countries to another. It has been observed that tourism

movements first started in the development countries, and then spread out in the

other developing and underdeveloped countries. For this reason; tourism, in general

concept, is known to have contributed substantially to the employing, the income

level, the diminishing domestic-foreign dept load, the balance of payment, and as a

result, to the increasing of citizens’ prosperity level, mainly in the developing

countries, and also in the another countries which have tourism potential.

Nowadays, the increasing globalization of world economy, people’s

acceptance of the high quality product image owing to trademark, the struggle to

create customer’s satisfaction and dependence on trademark is a known fact. So, by

analyzing destinations, firms and business enterprises themselves and their

opponents in tourism, their making a decision as to which rivalry and marketing

strategy should be chosen, and determining the vision appropriate for this is very

important in tourism as in all sectors. In this sector which is getting bigger and

bigger, having the power of rivalry in a long term, increasing the tourism incomes by

market shares will cause people to lead a life of luxury in economic, cultural social

point. As in the basis of all economic activities, the subsequent aim for the actors in

tourism economy is to maximize the advantage.

From this point, the main purpose of the study, which will be done, is to put

forward the factors which determine the comparative rivalry power from the point of

Turkish tourism sector in the Mediterranean Region. The scientific method which

will be used in this study consisting of field research based on public survey method

is the deduction which is the most suitable and valid method for social sciences. In

this study, at Bodrum and Dalaman airport total 881 foreign tourists from four

nations have been surveyed. In Mugla, especially in the most important tourist

attractions, such as Bodrum, Fethiye, Marmaris and Ortaca, total 429 local

administrating groups consisting of accommodation administrators, travel agents,

and tour guides have also been surveyed. After collecting, sorting out and loading the

obtained data into a computer using SPSS 10.0 packet programme, the factors which

were thought to affect the competing power have been analyzed, the frequency

distributions of the survey results have been calculated and t and ANOVA tests have

been applied.

From the obtained analysis results, tourism supply conditions; cost,

investment, encouragement and financial arrangements; continuous tourism and the

environment; service quality and customer satisfaction; productivity and effective

use of sources; tourist product variations; image and innovations; tourism competing

strategies and the other factors which affect competing power have been determined

to have positive effect on Turkey’s competing power in the international tourism

sector. Similarly, human capital and the role of education; BT and technical

development; tourism supply and demand conditions; cost, investment,

encouragement and financial arrangements; tourism marketing strategies and market

share, and the state and bureaucracy factors have been determined to have negative

effect on the country’s competing power in tourism area.

In addition to these indicated facts, reorganizing all including system now in

use in Turkey by the sector representatives; increasing the number of tourism

occupational high schools and the number of under graduate and graduate students,

and applying occupational certificate system at tourism education and obtaining

standardization; making up new policies on tourism marketing strategy have been

determined to be able to positively affect the country’s competing power in tourism

sector. In conclusion and suggestions part, contributions to the subject and what the

other contributions are have been brought up. Theoretical and practical suggestions

and deductions for the sector representatives on the subject have been made from the

obtained analysis results.

I

ÖNSÖZ

Dünyanın en büyük üç hizmet sektöründen biri durumunda olan turizm

sektöründe, ülkelerin paylarını arttırma çabaları turizm rekabetini doğurmakta

ve yeni destinasyonlar ile ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Günümüzde

turizm, bir sektör olarak uygun potansiyele sahip ülkelerin ekonomilerine önemli

katkıda bulunmaktadır. Son yıllarda, Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel

taşlarından birisi olan ve ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm

sektörü; ödemeler dengesi, dış ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan

Türkiye’de, hükümetlerin üzerinde önemle durduğu bir alandır.

İleriye yönelik yapılan projeksiyonlarda; Türkiye’nin 2010 yılında 17.1 ve

2020 yılında ise 27 milyon turist çekmesi ve 2010 yılında 12.5, 2020’de ise 19.8

milyar ABD Doları gelir elde etmesi öngörülmektedir. Ancak bu beklentilerin

hepsinin, ülkenin sahip olduğu arz kaynaklarının ileriye dönük sürdürülebilir

kalkınma ilkesi ve rakiplere göre rekabetçi bir güç sağlanarak gerçekleşeceği de

bilinmektedir. Bu düşünceden esinlenerek, yapılması planlanan bu çalışmanın kısaca

üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi, literatüre bakıldığında, turizm

destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında çok fazla bir bilgi ve

uygulamalı çalışma olmamasından kaynaklanan eksikliktir. İkincisi, Türkiye’de

turizm sektörü açısından rekabet gücünü etkileyen faktörlerin neler olabileceğini

ortaya koymaktır. Üçüncü ve son amaç ise; elde edilen bulgular ışığında, Türkiye’de

turizm sektörünü oluşturan ekonomik aktörlere, kurum ve kuruluşlara ülkenin

uluslararası turizm sektöründe daha başarılı olabilmesine yönelik önerilerde

bulunmaktır.

Çok uzun bir araştırmanın ve çalışmanın sonucunda ortaya çıkan bu tezde,

öncelikle bana her zaman yardımları ve sabrıyla destek olan ve çalışmanın bu

düzeylere getirilmesini sağlayan, kendisi ile çalışmaktan büyük onur ve gurur

duyduğum tez danışmanım Doç. Dr. Metin KOZAK’a, üniversitede bu noktalara

gelmemde çok büyük katkıları olan, yapıcı eleştiri ve görüşleriyle beni her zaman

destekleyen ve motive eden sevgili hocam Prof. Dr. Aslan EREN’e, çalışmanın

yürütülmesi aşamasında değerli fikirlerinden yararlandığım hocalarım Prof. Dr.

II

Ömer GÜRKAN’a, Yrd. Doç. Dr. Mustafa KINSIZ’a, Yrd. Doç. Dr. Faysal

GÖKALP’e, Yrd. Doç. Dr. C. Yenal KESBİÇ’e, Yrd. Doç. Dr. M. Cem

BAYDUR’a, Yrd. Doç. Dr. Ercan BALDEMİR’e, Yrd. Doç. Dr. Selahattin

BEKMEZ’e, Yrd. Doç. Dr. Muhammed KARATAŞ’a, Yrd. Doç. Dr. Ummuhan

GÖKOVALI’ya, Araş. Gör. Bora SÜSLÜ’ye, Araş. Gör. Mahir TAŞ’a, Araş. Gör.

Hazma ŞİMŞEK’e, Araş. Gör. Aslıhan AYKAÇ’a, Araş. Gör. Esat BAKIMLI’ya,

Araş. Gör. Mehmet AVCI’ya; bir zamanlar mensubu olmaktan hâlâ çok büyük onur

duyduğum Silahlı Kuvvetlerdeki değerli komutanlarımdan J. Alb. Şükrü

DİNÇOL’a, J. Alb. Zafer KARATAŞ’a ve bana her zaman yardımları ile destek olan

J. Yzb. Süleyman GÜRZ’e, J. Yzb. Eyüp SUBAŞI’ya, J. Ütğm. Güven

ÖNGÖREN’e, J. Er. Emre ÖZTÜRK’e, J. Er. Erkan IŞIK’a, J. Er. Tuncay

ÖZÇALIK’a, J. Er. Murat ÖZ’e, J. Er. Tarık YILDIZ’a, J. Er. Ersin AKBULUT’a, J.

Er. Kadri ÖZDURAK’a, J. Er. Bilal KARABULUT’a çok teşekkür ederim. Ayrıca,

anketlerin uygulanması aşamasında bana gerekli yardım ve kolaylığı sağlayan; sayın

Vali Yrd. Süleyman YILDIRIM’a, Milas ve Dalaman İlçe J. Komutanlığı, Bodrum

ve Dalaman Havaalanı, Bodrum ve Dalaman Havaalanı Emniyet Şube Müdürlüğü ile

Muğla İl Turizm Müdürlüğü personeline, Öğr. Gör. Umut AVCI’ya, Öğr. Gör.

Nurten ÇİFTER’e, Öğr. Gör. Dr. Yaşar SARI’ya, Okutman Sezai ÇILDIR’a, J. Er.

Alpaslan KURAN ve J. Çvş. Doğa AKIN’a teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Son olarak; bana olan sevgisi, saygısı, hoşgörüsü ve sabrıyla bu başarıların

esas mimarı ve hayatımın en değerli varlığı olan sevgili eşim Hesna BAHAR ve

canım oğlum M. Kayra BAHAR’a ve bu günlere gelmemi sağlayan tüm

sevdiklerime, dostlarıma, arkadaşlarıma ve yakınlarıma çok çok teşekkür ederim.

Muğla, Aralık 2004 Ozan BAHAR

T.C.

MUĞLA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ

ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

OZAN BAHAR

Tez Danışmanı

DOÇ. DR. METİN KOZAK

ARALIK, 2004

MUĞLA

T.C.





ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

OZAN BAHAR

Tez Danışmanı

DOÇ. DR. METİN KOZAK

ARALIK, 2004

MUĞLA

T.C.




TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ ÜZERİNE BİR

ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ

Ozan BAHAR

Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nce

“ Doktora ”

Unvanı Verilmesi İçin Kabul Edilen Tezdir. Tezin Enstitüye Verildiği Tarih :

Tezin Sözlü Savunma Tarihi :

Tezin Danışmanı : Doç. Dr. Metin KOZAK

Jüri Üyesi : Prof. Dr. Turgut VAR Jüri Üyesi : Prof. Dr. Aslan EREN Jüri Üyesi : Prof. Dr. Ömer GÜRKAN Jüri Üyesi : Prof. Dr. Erdoğan GAVCAR

Enstitü Müdürü : Prof. Dr. Nihal ÖREN

Aralık, 2004

MUĞLA

YEMİN

Doktora tezi olarak sunduğum “Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi

Üzerine Bir Alan Araştırması: Muğla Örneği” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve

geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurulmaksızın yazıldığını ve yararlandığım

eserlerin Kaynakça’da gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış

olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.

20/12/ 2004

Ozan BAHAR

YÜKSEK ÖĞRETİM KURULU DÖKÜMANTASYON MERKEZİ

TEZ VERİ GİRİŞ FORMU

YAZARIN MERKEZİMİZCE DOLDURULACAKTIR

Soyadı : BAHAR

Adı : Ozan Kayıt No:

TEZİN ADI

Türkçe : Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan Araştırması:

Muğla Örneği

Y. Dil : An Empirical Investigation of the Competitive Position of the Tourism Sector in

Turkey: A Study in Mugla

TEZİN TÜRÜ : Yüksek Lisans Doktora Sanatta Yeterlik

о ● о

TEZİN KABUL EDİLDİĞİ

Üniversite : Muğla Üniversitesi

Fakülte : İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü

Diğer Kuruluşlar :

Tarih :

TEZ YAYINLANMIŞSA

Yayınlayan :

Basım Yeri :

Basım Tarihi :

ISBN :

TEZ YÖNETİCİSİNİN

Soyadı, Adı : Metin KOZAK

Unvanı : Doç. Dr.

TEZİN YAZILDIĞI DİL : Türkçe TEZİN SAYFA SAYISI : 208

TEZİN KONULARI :

1. Turizm Sektöründe beReka t, Rekabet Gücü Kavramları ve Rekabet Modelleri

2. Turizm Sektöründe Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Analizi

3. Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan Araştırması

4. Sonuç ve Öneriler

TÜRKÇE ANAHTAR KELİMELER :

1. Turizm Ekonomisi

2. Rekabet

3. Rekabet Gücü

4. Muğla

İNGİLİZCE ANAHTAR KELİMELER :

1. Tourism Economy

2. Competitiveness

3. Competitive Position

4. Mugla

1 – Tezimden fotokopi yapılmasına izin vermiyorum. o

2 – Tezimden dipnot gösterilmek şartıyla bir bölümün fotokopisi alınabilir. o

3 – Kaynak gösterilmek şartıyla tezimin tamamının fotokopisi alınabilir. ●

Yazarın İmzası : Tarih: 20/12/2004

156

IV. BÖLÜM

SONUÇ VE ÖNERİLER

Turizm, döviz girdisini artırıcı ve istihdam yaratıcı özellikleriyle ulusal

ekonomiye katkıda bulunan, uluslararası kültürel ve toplumsal iletişimi sağlayıcı ve

bütünleştirici etkisi ile Dünya barışının korunmasında büyük payı olan bir sektördür.

Son yıllarda, Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel taşlarından birisi olan ve

ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm sektörü; ödemeler dengesi, dış

ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan Türkiye’de, hükümetlerin üzerinde

önemle durduğu bir alandır. Ülkenin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizm

sektöründe, rekabet gücünü oluşturan temel faktörlerin ortaya konulması ve ona

uygun bir strateji ve politika belirlenmesi, daha refah ve sosyal bir ülke olma yolunda

olan Türkiye için gerekli ve yeter koşuldur. 2020 yılında 2 trilyon ABD Dolarına

ulaşması beklenen Dünya turizm gelirlerinden Türk turizm sektörünün arzulanan

payı alması; rekabetçi üstünlüklerin gelecekte de devam etmesine ve sürdürülebilir

tüketime dayalı etkin ve etkili talep politikalarıyla mümkündür. Türkiye’nin bugün

için Dünya turizm gelirleri içindeki payı %1.8’dir. Bunun 2020 yılında %3-4’lere

çıkması, Türkiye’nin turizmden elde ettiği gelirin yaklaşık 60 milyar ABD Dolarına

ulaşması anlamına gelmektedir.

Nitekim; ekonominin diğer sektörlerinden çok farklı bir yapı sergileyen

turizm sektöründe, rekabet gücünü etkileyen faktörlerin neler olduğunun çok

gerçekçi bir şekilde belirlenmesi ve buna uygun strateji ve politikaların uygulamaya

konulması, rekabet gücü elde edilebilmesi ve sürdürülmesi ve sonuçta başarılı

olunması için bir ön koşuldur. Çünkü, RG elde etmenin en iyi yolu, uygun bir strateji

belirlemekten geçmektedir. Bunun içinde, rekabet gücünü etkileyen -olumlu ya da

olumsuz- faktörlerin bilinmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, günümüz küresel

ekonomisinde; yeni pazarlar, işler, kâr kaynakları oluşturamayan ve sektörün 5-10 yıl

içinde nerede olacağını öngöremeyen destinasyonların, rekabetçi bir yapıda

olamayacakları ve dar sınırlarda azalan kârları geliştirmeye çalışacakları beklenen bir

sonuç olacaktır.

157

Küreselleşme ve turizmdeki hızlı gelişmeler, turizm ve rekabet olgusunun

birlikte ele alınmasını ve daha değişik bir perspektiften tartışılmasını gündeme

getirmektedir. Çünkü, giderek artan uluslararası turizm gelirinden arzu edilen payı

almak isteyen turizm ülkeleri arasındaki rekabet, Dünya genelinde yaşanılan ve

sürekli değişen ekonomik konjonktürle beraber artmaktadır. Bu bağlamda, turizm

sektöründe rekabet gücünün belirleyenlerinin neler olduğunun geleneksel rekabet

teorileri ile izahı mümkün gözükmemektedir. Bu durum, değişen çevresel ve

ekonomik koşulların ışığında, turizm sektöründeki bir ülke, bölge ya da firmanın

rekabet gücünü nasıl kazanması gerektiğinin yeniden değerlendirme gerekliliğini

ortaya çıkarmaktadır.

Buradan hareketle; yapılan çalışmanın üç amacı bulunmaktadır: Birincisi,

literatüre bakıldığında, turizm destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında

çok fazla bir bilgi ve uygulamalı çalışma olmamasından kaynaklanan eksikliktir.

Rekabetle ilgili çalışmalar genelde mal ve imalat sektörlerindeki firmaların

ihracattaki başarılarını ölçmeye odaklanırken, turizmi de kapsayan hizmet sektörüne

yönelik fazla bir araştırmanın söz konusu olmadığı görülmektedir. Böylece; sosyal,

politik, kurumsal değişikliklerin birbirleriyle karışık bir etkileşimini içeren rekabet

konusunda turizm sektöründe genel bir teori, açıklanmış bir tanımlama veya

geçerliliği test edilmiş bir modelin bulunmaması, araştırmanın ilk amacını

oluşturmaktadır. İkinci amaç ise; Türkiye’de turizm sektörü açısından rekabet

gücünü etkileyen faktörlerin neler olabileceğini ortaya koymaktır. Elde edilecek

bulguların; öncelikle turizm sektörüne ve ülke ekonomisine fayda sağlayarak, daha

rekabetçi bir konum oluşturmasına ve pazar payını arttırarak, ülkenin ihtiyacı olan

gerekli döviz girdisinin elde edilmesine katkı yapabilecek politikaların ortaya

konmasına yardımcı olabilmektir. Üçüncü ve son amaç ise; elde edilen bulgular

ışığında, Türkiye’de turizm sektörünü oluşturan ekonomik aktörlere, kurum ve

kuruluşlara ülkenin uluslararası turizm sektöründe daha başarılı olabilmesine yönelik

önerilerde bulunmaktır.

158

I. Araştırma Bulgularının Gözden Geçirilmesi

“Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan

Araştırması: Muğla Örneği” adlı bu çalışmada, araştırma türü ve veri toplama

yöntemi, anket tekniğine dayalı bir alan araştırmasıdır. Türkiye’deki turizm

sektörünün, Akdeniz ülkeleri arasındaki rekabet gücünün analizini hedefleyen bu

çalışma, ülkenin Antalya ve İstanbul’dan sonra en büyük üçüncü turizm çekim

merkezi olan Muğla bölgesini kapsamaktadır. Bölge genelindeki en önemli turizm

çekim merkezleri olan Bodrum, Fethiye, Marmaris ve Ortaca ilçelerinde; konaklama

işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur rehberlerinden oluşan toplam üç ayrı gruba üç

ayrı tipte anket uygulanmıştır. Bodrum ve Dalaman Havaalanlarında ise yabancı

turistlere yönelik bir anket uygulaması yapılmıştır.

Bu noktada, Türkiye’ye gelen yabancı turistlerin ülke hakkındaki görüşlerini

belirlemek ve dolayısıyla çalışmaya gerekli olan verileri elde etmek için yabancı

turist anketi geliştirilmiştir. Yabancı turist anket formunun geliştirilmesinde, Kozak

(2003) tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada kullanılan teknik örnek

alınmıştır224. Kozak çalışmasında, Türkiye’nin diğer ülkelere göre rekabet durumunu

belirleyen faktörleri açık uçlu geliştirdiği bir anket yöntemi ile ölçmeye çalışırken,

bu çalışmada yöntem daha da geliştirilerek kapalı uçlu bir formata dönüştürülmüş ve

ölçek tekniğinin kullanımına elverişli hale getirilmiştir. Turizm talebinin kaynağını

oluşturan yabancı turistlere, Akdeniz bölgesinde daha önce gitmiş oldukları ve

Türkiye’nin turizm sektöründeki en önemli rakipleri olan 11 ülkeden herhangi birini

seçmelerini ve bu ülke ile Türkiye’yi, teorik kısmı ikinci bölümde verilen belirli bir

takım değişkenlere225 göre kıyaslamaları istenmiştir.

Yukarıda belirtilen bu amaca paralel olarak sektör temsilcilerinden,

konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri ve tur rehberlerine de ayrı ayrı anketler

düzenlenerek konuyla ilgili görüş ve önerileri alınmaya çalışılmıştır. Bütün bu dört

224 Kozak, “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations”, ss. 285-302. 225 Turizm sektöründe RG’ nün hangi faktörlerin etkisi altında olduğunun analiz edilebilmesi, turizm literatüründeki rekabetçi modellerin incelenmesini gerektirmektedir. Buradan hareketle; söz konusu değişkenler, daha önce birinci bölümde teorik altyapısı açıklanan turizm rekabet modelleri ile genel iktisat teorisinde yer alan rekabet faktörleri arasından seçilmiştir.

159

grup anket içinde; ülkenin Akdeniz’deki bir ülke ile kıyaslanması ve sonuçta RG’nü

etkilediği düşünülen faktörlerin belirlenmesi hedeflenmiştir.

Yapılan ilk analizlerde; ankete katılan 881 turistten 720’sinin (%81.8’i) ve

yine ankete katılan 429 yerli işletmeciden 366’sının (%85.4’ü), RG açısından

Türkiye’yi en çok İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs ile karşılaştırma

eğiliminde oldukları görülmüştür. Bu bağlamda; ankete katılan her iki grubun,

RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler açısından Türkiye’yi en çok İspanya,

Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs ile karşılaştırmaları, ülkenin Akdeniz

çanağındaki en yakın rakiplerinin de bu beş ülke olabileceği sonucunu gündeme

getirmektedir. Bu durumda, her iki grubun (turistler ve işletmeler) daha rahat

izlenmesi ve karşılaştırma yapılabilmesi için, diğer altı ülke analiz dışı bırakılmış ve

sayıca fazla olan İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs tekrar çalışma

kapsamına alınmıştır.

Turist anketinden elde edilen bulgulara göre; Muğla bölgesine gelen

turistlerin %29.2’sinin 35-44, %23.5’inin 45-54, %20.3’ünün 25-34 yaş ve diğerleri

şeklinde oluştuğu görülmüştür. Diğer bir deyişle; bölgeye gelen turistlerin

çoğunluğunu orta yaş grubu insanlar oluştururken, üçüncü yaş turizmi denilen 55 ve

üzeri yaş grubu insanların toplam içinde çok az bir paya sahip oldukları saptanmıştır.

Elde edilen bu sonuca göre; Türkiye’de sektör temsilcilerinin üçüncü yaş turizmine

ağırlık vermeleri, buna uygun strateji ve politika belirleyerek, hızla uygulamaya

koymaları ülkenin uluslararası turizm sektöründeki RG’ne olumlu etki edebilecek bir

unsur olarak değerlendirilmektedir.

Muğla’yı ziyaret eden turistlerin yıllık gelir durumuna bakıldığında;

gelenlerin %54.6’sının 20.000 Є ve üzerinde gelire sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Bölgeye ve sonuçta ülkeye gelen turistlerin çoğunluğunun, orta ve üst düzey gelir

grubuna mensup insanlardan oluştuğunu söylemek mümkün olabilir. Bu bağlamda;

Dünya genelinde kişi başına harcama miktarı en yüksek ülkeler sıralamasında ABD,

Almanya, İngiltere, Japonya, Fransa, İtalya ve Çin’in ilk sıralarda yer aldıkları

bilinmektedir. Bu ilk yedi ülkenin turizm harcamaları, uluslararası turizm gelirlerinin

160

yaklaşık olarak %50’sini oluşturmaktadır226. Daha önce ikinci bölümde teorik

altyapısı belirtildiği üzere, Türkiye bu ülke insanlarına yönelik yapacağı promosyon,

tanıtım ve pazarlama faaliyeti ile daha çok sayıda turisti ülkeye çekebilir. Kişi başına

gelir düzeyi ve harcama miktarı yüksek turistin Türkiye’ye bırakacağı döviz geliri,

ülkenin içinde bulunduğu ekonomik zorlukların aşılmasında çok büyük yararlar

sağlayacaktır. Sonuç olarak, Türkiye’nin yabancı turistlerden yüksek gelir gruplarına

hitap edecek şekilde turistik ürün çeşitlendirmesine gitmesi (golf, yat, kongre ve eko

turizm gibi) ve bu tür insanları ülkeye çekecek politikaları üretmesi gerekmektedir.

Aksi takdirde, ülke kaynakları çok ucuz bir fiyata yabancı turistlere pazarlanmaya

devam edecek ve bu durum ülke insanları açısından sosyal refah kaybına yol

açacaktır.

Turistlerin seçtiği tatil türüne bakılacak olursa; %37 ile ilk sırayı turistin yurt

dışından paket turlarla geldiği, bir otel ya da tatil köyünde kaldığı her şey dahil (HD)

sistemi almaktadır. Bunu sırasıyla; %17.6 ile yarım pansiyon, %14.4 ile sadece

konaklama ve %14.1 yatak ve kahvaltı talep edenler izlemektedir. Ülkeye gelen turist

sayısı ile turizmden elde edilen gelirin aynı oranda artmadığı düşünüldüğünde, bunun

en büyük nedenlerinden biri ve belki de en önemlisinin HD sistemi olduğu yorumunu

yapmak mümkündür. Çünkü; Türkiye’de ortalama 7 ila 14 gün tatil yapan turistlerin

büyük çoğunluğu ülkeye paket turlarla gelmekte, bulunduğu otel ya da tatil

köyünden dışarıya çıkmamaktadır. Böylece, gelir düzeyi ne kadar yüksek olursa

olsun, harcama tutarı belli bir düzeyde kalmakta ve fazladan bir katma değer artışı

sağlanmamaktadır.

Nitekim; yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, HD

sisteminin sadece 4 ve 5 yıldızlı otel/tatil köylerinde uygulanması ya da kaldırılması

ve turizmin sadece bu tesislerle değil, daha alt düzeydeki tesislerle ve kaliteli şekilde

geliştirilmesi gerektiğini düşündükleri saptanmıştır. Bununla birlikte; işletmeciler,

turizmde HD sistemine geçilmesinin kaliteyi düşürdüğü ve Türk turizmine büyük

zarar verdiği düşüncesindedir. Buradan, Türkiye’de uygulanan HD sisteminin ülkeye

şu anki durumu gereği çok fazla bir katma değer artışı sağlamadığı ve sektör

226 http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004.

http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf.%2009.03.2004

161

temsilcilerinin bu uygulamayı yeniden gözden geçirmeleri gerektiği sonucu ortaya

çıkmaktadır.

Rezervasyon süresine bakıldığında; ülkeye gelen turistlerin %40’ının bir ila

dört hafta önceden ve %60’ının da bir ay veya daha fazla süre önceden; başka bir

şekilde ifade edilecek olursa yaklaşık %60’nın üç ay ve daha kısa süre önceden

rezervasyon yaptırdıkları anlaşılmaktadır. Buradan, Türkiye’nin “son dakika satış”

şeklinde pazarlanan bir ülke olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da, ülkenin rakiplerine

göre daha ucuz bir ülke konumunda olmasının sonucu şeklinde yorumlanabilir.

Dolayısıyla, ülkenin turizm sektöründeki fiyatlama politikasını yeniden gözden

geçirmesi, RG’nü ve bölge genelindeki pazar payını arttırması için gerekli bir

koşuldur.

Sonuç olarak belirtmek gerekirse; elde edilen ilk bulgulara göre, Türkiye’nin

rekabet düzeyi ile ilgili olarak şunları söylemek mümkündür: Turizm sektörü

açısından, ülkenin Akdeniz bölgesindeki en yakın rakiplerinin; İspanya, Yunanistan,

İtalya, Fransa ve Kıbrıs olduğu saptanmıştır. Çünkü; ankete katılan her iki grubun,

RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler açısından Türkiye’yi en çok bu beş ülke ile

karşılaştırma eğiliminde oldukları görülmüştür. Bununla birlikte, Türkiye’nin

uluslararası turizm sektöründe; üçüncü yaş turizmi başta olmak üzere, yüksek gelir

grubuna sahip turist kitlesine yönelik turistik ürün çeşitlendirmesine gitmesi; şu an da

uygulanan HD sistemi ile fiyatlama politikasına yeniden gözden geçirerek daha etkili

uygulamalar ortaya koyabilmesi; Akdeniz bölgesindeki diğer rakipleri ile rekabet

edebilmesi için çok önemlidir.

II. Literatüre Katkılar

Bu bölümde, RG’nü etkileyen faktörler elde edilen bulgular ışığında yeniden

değerlendirilecek ve buna göre; Türkiye’de turizm sektörünün RG’nü olumlu ya da

olumsuz etkileyen faktörlerin neler olabileceği ortaya konmaya çalışılacaktır. Daha

sonra, analiz sonuçlarından yararlanılarak literatüre yapılan diğer katkılara, sektör

temsilcilerine yönelik önerilere ve çalışmanın yürütülmesi sırasında oluşan kısıtlara

ve gelecek çalışmalara ilişkin önerilere yer verilecektir.

162

A. Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Yeniden Gözden Geçirilmesi

Çalışmanın ikinci bölümünde teorik altyapısı ele alınan faktörlerin, elde

edilen bulgular ışığında tekrar değerlendirilmesi uygun olacaktır. Bu nedenle, RG’nü

etkileyen faktörler tek tek ele alınarak incelenecek olursa, ilk önce beşeri sermaye ve

eğitim faktörüne bakmak gerekmektedir. Bu faktörle ilgili bilgiler, yerli işletmeci

anketinden elde edilen sonuçlara göre değerlendirilecektir.

1. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü

Ankete katılan işletmecilerin; %60.1’i lisans ve %23.4’ü lise olmak üzere,

toplamda yaklaşık %84’ünün üniversite ya da lise mezunlarından oluştuğu

görülmektedir. Bununla birlikte; turizm sektöründe çalışanların mesleki açıdan

eğitim durumlarına bakıldığında, turizm meslek liseleri ile turizm ön lisans ve lisans

mezunlarının genel toplam içindeki payının sadece %21.3 olduğu anlaşılmaktadır.

Bu nedenle ankete katılan ve %74’ünün söz konusu işletmelerin sahibi, ortağı ya da

müdürü oldukları görülen personelin mesleki eğitimden yoksun olduğu sonucu

ortaya çıkmaktadır.

Ankete yanıt veren işletmelerde çalışan personelin eğitim düzeylerine

bakıldığında ise; işletmecilerin tersine çalışan personelin, %61.2 gibi çok büyük bir

çoğunluğunun lise ve ilkokul mezunlarından meydana geldiği görülmektedir. Çalışan

personel açısından turizm lisansla birlikte üniversite mezunları toplamı, %23.1’lik bir

oranla işletmecilere göre daha düşük bir düzeydedir. Turizm meslek liseleri ile ön

lisans ve lisans mezunlarının toplam içindeki payı ise %27.5’dir. Buradan; hem

işletme yöneticilerinin ve hem de özellikle çalışan personelin büyük çoğunluğunun

mesleki eğitim ve genel anlamda eğitim düzeylerinin istenildiği ya da beklenildiği

gibi yüksek olmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu bilgiler ışığında,

Türkiye’de turizm sektöründe, en iyi hizmeti verebilecek ve sektörün kendi içinden

yetişmiş kalifiye ve eğitimli insan sayısının yetersiz olduğu yorumunu yapmak da

mümkündür.

Yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, Türkiye’de

turizmin gelişmesi için eğitimli ve kalifiye personel sayısının artması ve devletin bu

konuya ağırlık vermesi; fiziki standartların, eğitim standartları ile eşzamanlı

163

yürütülmesi; deneyimsiz, işi bilmeyen ve mevsimlik çalışan insanların sektöre büyük

zarar verdiği; eğitilmiş kalifiye eleman açığının çok fazla olduğu ve turizm meslek

liselerinin teşvik edilmesi; ülkenin doğası ve konukseverliği yanında eğitimli ve

kaliteli hizmet ile tanınması ve bir marka olması gerektiği şeklinde görüş belirttikleri

de görülmektedir.

Uluslararası turizm sektöründe başarılı olan birçok GÜ’nin, bu alanda ve bir

bütün olarak genelde eğitim sistemlerinin de gelişmiş olduğu göz önüne alınacak

olursa; Türkiye’nin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizm sektöründe,

çalışanların eğitim düzeylerinin, RG elde etmek için çok da yeterli olduğunu

söylemek mümkün değildir. Türkiye’nin rakiplerine göre rekabet gücü kazanımında,

ileriye yönelik strateji ve politikaların birinci öncelikli olduğu turizm sektöründe,

ayrıntıların çok önemli olması; hizmetin bir kez ve mükemmel sunulma zorunluluğu

diğer bir deyişle, hata yapma şansının bulunmaması; eğitim ve nitelikli işgücünün

önemini diğer sektörlere oranla daha fazla ön plana çıkarmaktadır. Bu bağlamda;

sanayileşmenin yerini bilgi toplumuna bırakmaya başladığı günümüzde, RG’nün

belki de en önemli göstergelerinden biri olan beşeri sermaye ve eğitim için, Türkiye

adına söylenebilecek çok olumlu noktalar bulunmamaktadır. Bu nedenle, turizm

eğitiminde mesleki sertifikasyon sistemine geçilmesi ve standardizasyon sağlanması,

verimlilik ve hizmet kalitesini geliştirerek RG’ne olumlu yönde etki edecektir.

2. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme

RG’nü etkileyen bir diğer faktör BT’dir. BT ve teknolojik gelişme faktörü ile

ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve

“Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi (4.16) ile bankacılık hizmetinin

kalitesi (4.17)” şeklinde sorulan iki ayrı soru kapsamında değerlendirilmiştir. Turist

anketinden elde edilen bulgulara göre; bu iki değişkeninin, toplam yirmi üç değişken

arasında ülkenin RG’nü etkileyen en olumsuz beş değişken arasında yer aldığı

görülmektedir (bkz. EK-B, Tablo EK-B.12). Yerli işletmeci anketinde ise bu iki

değişken en olumsuz beş değişken arasında yer almamaktadır. Turizm talebinin en

önemli kaynağını oluşturan ve ülkeye gelen yabancı turistlerin düşünceleri esas

alınacak olursa; BT ve teknolojik gelişmeyi, ülkenin RG’nü olumsuz etkileyen bir

164

faktör olarak yorumlamak mümkündür. Bunun, Türkiye’de turiste bu anlamda

sağlanan hizmetin yeterli kalite ve standartta olmamasından kaynaklandığı

söylenebilir.

3. Turizmin Arz Koşulları

Porter’ın faktör koşulları, Crouch ve Ritchie’nin temel kaynak ve çekiciler,

Dwyer ve Kim’in doğal ve geliştirilmiş kaynaklar ve Kim’in turizm rekabetinin

birincil kaynakları olarak belirttiği ve bu anlamda da bir destinasyonun fiziksel,

tarihsel, kültürel ve rekreatif kaynaklara sahip olması, o destinasyona olan çekiciliğin

ve motivasyonun en önemli nedeni olarak görülmektedir227. Belirtilen bu faktörler

bir destinasyonun RG oluşturmasını sağlayan ve sonuçta RG’nü doğrudan etkileyen

unsurlardır. Diğer bir deyişle; turistin bir turizm bölgesini ziyaret etmedeki en önemli

ve ilk nedeni, o ülkenin fiziksel, tarihsel, kültürel ve rekreatif açıdan yeterli

kaynaklara sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Buradan da; bir turizm ülkesi olup

da yeterli arz koşullarına ya da kaynaklarına sahip olamayan destinasyonlar için

rekabet ve RG kavramlarından söz edilemeyeceği anlaşılmaktadır.

Yukarıda belirtilen dört model içinde farklı isimlerle ifade edilen söz konusu

kaynakların hepsi, bu çalışmada turizmin arz koşulları başlığı altında toplanmıştır.

Buradan hareketle; RG’nü etkileyen bir diğer faktörün arz koşulları olduğu

görülmektedir. Arz koşulları, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu

içinde yer alan ve; Türkiye’deki konukseverlik (4.3), hijyen ve temizliğin kalitesi

(4.6), yiyecek ve içecek kalitesiyle (4.7), konaklama tesislerinin kalite ve standardı

(4.8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (4.9), sportif faaliyetler (4.10), alışveriş

imkanı (4.11), sağlık hizmetlerinin kalitesi (4.12), çocuklara sağlanan hizmetin kalite

ve standardı (4.13), yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite (4.15), havaalanlarının

kalitesi (4.18) ile kültürel (4.19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (4.20) şeklinde

sorulan on üç ayrı soru ile turist anketinin son ve açık uçlu sorusu olan “Bir turizm

destinasyonu olarak, Türkiye hakkındaki düşünceleriniz nedir?” sorusu kapsamında

227 Porter, The Competitive Advantage of Nations, ss. 74-75; Crouch, Ritchie, 146-148; L. Dwyer, C. Kim, “Destination Competitiveness: A Model and Determinants”, www. ttra.com./ pub/uploads/007pdf. 08.08.2003; Kim vd., s. 28.

165

değerlendirilmiştir. Arz koşulları faktörü içinde bu kadar fazla sayıda değişkenin

olmasının nedeni; yukarıda ve birinci bölümde teorik yapısı belirtildiği üzere, bunun

RG’nü etkilediği düşünülen en önemli faktör konumunda olması ve değişik sorularla

ölçülmesinin amaçlanmasından kaynaklanmaktadır.

Turist ve yerli işletmeci anket sonuçlarına bakıldığında (bkz.Tablo 3.9, 3.11,

3.12, 3.17 ve 3.21); arz koşulları kapsamında değerlendirilen konukseverlik

değişkenin, yapılan bütün analizlerde RG’nü etkileyen en olumlu değişken olduğu

görülmektedir. Bu değişken ile ilgili benzer sonuçlar; Kozak’ın 2003, 2002, 2001 ve

1999 yılında Türkiye ile Akdeniz’deki diğer bazı turizm ülkelerini karşılaştırmış

olduğu çalışmalarda228 da elde edilmiştir. Benzer şekilde, tarihi zenginliğin çekiciliği

değişkeninin, yapılan analizlerde RG’nü etkileyen en olumlu beş değişken arasında

yer aldığı görülmektedir (bkz. EK-B, Tablo EK-B.11). Tablo EK-B.12’ye

bakıldığında ise; turizmin arz koşulları kapsamında değerlendirilen Türkiye’deki

hijyen ve temizliğin kalitesi ile havaalanlarının kalitesi değişkenlerinin, RG’nü

etkileyen en olumsuz beş değişken içinde yer aldığı görülmektedir.

Buna göre; elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları

faktörünün, RG’nü hem olumlu ve hem de olumsuz etkileyen bir faktör olduğu

anlaşılmaktadır. Bu bağlamda; Türkiye’deki hijyen ve temizlik, konaklama tesisleri,

sportif faaliyetler, sağlık, yerel ulaşım ağı ve hizmeti, çocuklara sağlanan hizmet ile

havaalanlarının kalite ve standardının yükseltilmesinin, ülkenin uluslararası turizm

sektöründe daha rekabetçi ve başarılı olabileceğini göstermektedir. Bazı turistlerin

açık uçlu soruya verdikleri yanıtlar da, belirtilen bu noktaları doğrular niteliktedir.

Dolayısıyla; arz koşulları içinde yer alan ancak ülkenin RG’nü olumsuz etkilediği

düşünülen değişkenlere yönelik sektör temsilcileri tarafından yapılacak düzeltme ve

iyileştirme faaliyetleri sonucu, ülkenin turistlerce algılanan bu olumsuzlukları

giderilerek, RG artabilecektir.

228 Kozak, “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations”, ss. 289-299; Kozak, “Destination Benchmarking”, ss. 504-512; Kozak, “Repeaters’ Behavior at two Distinct Destinations”, ss. 793-800; Kozak, “Measuring Tourist Destination Competitiveness: Conceptual Considerations and Empirical Findings”, ss. 278-281.

166

4. Turizmin Talep Koşulları

RG’nü etkileyen bir diğer faktör turizmin talep koşullarıdır. Bu faktör ile


“Türkiye’ye olan uzaklık (4.21) ile Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği (4.23)” şeklinde sorulan iki ayrı soru, turist ve yerli işletme anketinin son ve

açık uçlu sorusu ve son olarak da yerli işletmeci anketinin beşinci sorusu içinde yer

alan ve “doğal afetler (5.3) ile savaş ve terör olayları (5.4)” kapsamında

değerlendirilmiştir. Turist anketinden elde edilen bulgulara göre; uzaklığın, talep

koşulları faktörü kapsamında Türkiye’nin RG’nü en olumsuz etkileyen değişken

olduğu görülmektedir. Yerli işletmeci anketine göre ise; aynı şekilde tanıtım ve

reklam politikalarının etkinliği, Türkiye’nin RG’nü en olumsuz etkileyen değişken

durumundadır. Nitekim, yerli işletmecilerin açık uçlu soruya verdiği yanıtlar;

devletin turizme yönelik tanıtım ve reklam faaliyetlerine çok daha fazla ağırlık ve

destek vermesinin, ülkenin bu alandaki rekabetçi gücünü arttıracağı şeklindedir.

Bölgesel tanıtıma geçilmesi ve her bölgenin kendi markasını yaratması gerektiği de,

belirtilen diğer noktalar arasındadır.

Turistlere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, Türkiye’nin genel

olarak ucuz bir ülke olduğunu; ancak havaalanlarındaki (özellikle Dutty Free satış

noktalarında) fiyatların ise çok yüksek olduğunu belirttikleri gözlenmiştir. Ayrıca;

Türkiye’nin AB’ne üye olması ve Euro’yu kullanmaya başlaması ile birlikte,

“Yunanistan ve Portekiz’de olduğu gibi daha pahalı bir ülke konumuna geleceği ve

rekabetçi gücünü kaybedeceği” de verilen yanıtlar arasındadır. Buradan, Türkiye’nin

AB’ne üye olmasının, Türkiye ile diğer turist gönderen AB ülkeleri arasındaki nispi

fiyat farklılığının Türkiye aleyhine bozulacağı sonucu da ortaya çıkmaktadır. Yerli

işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan ise, Türkiye’nin turizm sektöründe diğer

ülkelerle rekabet edebilmesi için, kendi ürününü kendisinin satması ve fiyat

politikasını ona göre belirlemesi ve bu bağlamda da kendi tur operatörlerinin olması

gerektiği belirtilmektedir.

Son olarak da; yine bazı katılımcıların vermiş olduğu yanıtlardan,

Türkiye’nin coğrafi olarak Orta Doğu ve Irak’ta yaşanılan savaş bölgelerine yakın

olmasının, güvenlik açısından turist akışında azalmalara yol açabileceğini

167

göstermektedir. Yerli işletmeci anketine göre de, ülkede yaşanan doğal afetlerin

RG’nü olumsuz, savaş ve terör olaylarının ise çok olumsuz etkileyeceği

düşünülmektedir. Porter’ın modelinde daha önce de vurgulandığı üzere, değişen

fırsatlar ve tesadüfi olaylar kapsamında değerlendirilen; savaş, terör ve güvenlik

olayları ya da daha önceden tahmin edilemeyen, çevreyi ve içinde bulunulan piyasa

ortamını etkileyen deprem, sel vb. olaylar destinasyonun RG’nü olumsuz

etkileyecektir229. Kısaca belirtmek gerekirse; bütün bu verilerin ışığında elde edilen

analiz sonuçlarından turizm talep koşullarının, ülkenin RG’nü olumsuz etkileyen bir

faktör olduğu anlaşılmaktadır.

5. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler

Maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; RG’nü etkileyen bir diğer

niceliksel faktördür. Bu faktör ile ilgili bilgiler, yerli işletme anketlerinin beşinci

sorusu içinde yer alan ve “ekonomik krizler (5.1), politik istikrarsızlıklar (5.2) ve

turizme özgü maliyet ve teşvik politikalarının olması (5.8)” şeklinde sorulan üç ayrı

soru ve yerli işletme anketinin son ve açık uçlu sorusu kapsamında

değerlendirilmiştir. Buna göre; turizm işletmelerine yönelik devletin maliyet ve

özellikle de teşvik politikalarının olmasının, ülkenin RG’nü olumlu yönde

etkileyeceği bilinmektedir. Açık uçlu soruda ise; bazı katılımcıların, Türkiye’deki

KDV oranlarının diğer rakip ülkelere oranla çok daha yüksek olduğu, devletin

sektörel teşvikler ve yatırımlar konusunda yeterli desteği sağlayamadığı, turizm

işletmelerinin de küçük ve orta boy işletme (KOBİ) kapsamına alınması ve

ihracatçılara verilen banka kredilerinden aynı şekilde yararlanılması şeklinde görüş

belirttikleri saptanmıştır. Turizm; ülkenin bacasız sanayisi konumundadır ve

görünmez bir ihracat endüstrisidir230. Devletin bu sektöre daha fazla teşvik ve destek

vermesi, diğer ülkelerle rekabet edebilecek ortamı sağlamış olması, ülkenin

uluslararası turizm sektöründeki RG’nü arttıracaktır.

229 Porter, The Competitive Advantage of Nations, ss. 124-130. 230 B. Archer, C. Cooper, “The Positive and Negative Impacts of Tourism”, The Economics of Tourism, Volume II, 1998, s. 599; W.F.Theobald, Global Tourism, Oxford: Butterworth & Heinemann, Second Edition, 2001, s. 65.

168

Bununla birlikte; yerli işletmeci anketinden elde edilen diğer bulgulara göre,

ülkede yaşanan ekonomik krizler ile politik istikrarsızlıkların Türkiye’nin sektördeki

RG’nü olumsuz etkilediği anlaşılmaktadır. Açık uçlu sorudan bazı katılımcıların ise,

Türkiye’de her alanda olduğu gibi turizm alanında da yürütülen istikrarsız

politikaların, RG’nü olumsuz etkilediği belirtilen bir başka konudur. Dolayısıyla;

maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler faktörünün RG’nü hem olumlu ve hem

de olumsuz etkilediği görülmektedir. Böylece; yukarıda ifade edilen ve RG’nü

olumlu etkileyebileceği düşünülen noktalar konusunda gerekli mali düzenlemelerin

yapılması ve önemli bir turizm çekim merkezi olan Türkiye’de ekonomik ve politik

istikrarın sağlanmış olmasının, ülkenin bu alandaki RG üzerinde çok olumlu etkiler

yaratabileceği söylenebilir.

6. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre

Ülkenin turizm sektöründeki RG’nü etkileyen niteliksel bir faktördür. Bu

faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer

alan ve “Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği (4.4) ile deniz ve kumsalların kalitesi

(4.14)” şeklinde sorulan iki ayrı soru ile turist ve yerli işletme anketinin son ve açık

uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna göre; turistler ve yerli işletmeciler

Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliğinin diğer ülkelere oranla daha iyi olduğunu

düşünmektedirler. Benzer bir sonuç, Gürsoy ve Kendall tarafından 2004 yılında

Akdeniz ülkeleri için yapılan bir başka çalışmada elde edilmiştir231. Burada,

Türkiye’nin çevre faktörü açısından rekabet gücünün; İtalya, İspanya, Yunanistan,

Mısır, Fas, Kıbrıs ve Malta’nın yer aldığı diğer yedi Akdeniz ülkesinden daha iyi

olduğu görülmektedir. Deniz ve kumsalların kalitesi konusunda da, turistler Türkiye

ile diğer rakip ülkeler arasında çok önemli bir farkın olmadığını; yerli işletmeciler ise

Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir. Turistlere sorulan açık uçlu sorudan

bazı katılımcıların, Türkiye’nin turizm açısından çok değerli potansiyele sahip olan

bir destinasyon olduğu ve bu potansiyelin uzun dönemde de geliştirilmesi, korunması

231 D.Gürsoy, K.W.Kendall, “A Competitive Positioning of Mediterranean Destinations”, CD Proceedings of Euro-Chrie Congress, 3-7 November, 2004, Ankara.

169

ve sürdürülmesine yönelik politikaların uygulamaya konulması gerektiğini

düşündükleri görülmektedir.

Aynı şekilde, yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların;

çevre yasalarının kesinlikle etkili bir şekilde uygulanması gerektiği, turizm

tesislerinin (çöp toplama/arıtma, kanalizasyon ve atık su, hijyen ve temizlik vb.

konularda) yeterince denetlenmediği ve bunun çevre üzerinde olumsuz etkiler

meydana getirdiği, ikincil (yazlık) konutların turizm alanlarının dışına çıkartılması

konusu ile turizm bölgelerindeki yerel hizmetlerin sadece belediyelere değil, hız ve

esnekliği arttıracak şekilde devletin diğer kurumlarına da dağıtılması, yerel

yönetimlerde sektör temsilcilerinin de bulunması ve belediyelerin gerekli olan

altyapıları gerçekleştirmesi gerektiği düşüncesinde oldukları görülmektedir. Öte

yandan; son yıllarda devletin tatil köyü projelerini teşvik etmesinden dolayı kitle

turizmine ağırlık verildiği, bununla da ülkenin istenilen geliri elde edemediği ve bu

nedenle de sürdürülebilir amaçlı projelerin desteklenmesi ve ülke geneline yayılması

da ileri sürülmektedir.

Böylece, sürdürülebilir turizm ve çevre faktörünün RG üzerinde olumlu bir

etki meydana getirdiği anlaşılmakla birlikte; turizmin varlık nedeni olan fiziksel ve

çevresel kaynakların korunması ve uzun dönemde sürdürülebilir bir şekilde

kullanılması, destinasyonun RG’nün kısa dönemde olduğu kadar, uzun dönemde de

devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda; uluslararası turizm

pazarında RG elde etmek için gerekli olan unsur, destinasyondaki üretim

faktörlerinin miktarını arttırmaktan öte, bunların geliştirilmesi, korunması ve sonuçta

ileriye yönelik kullanımının sürdürülebilirliğini sağlayacak politikaların

üretilebilmesidir.

7. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti

RG’nü etkileyen bir diğer niteliksel faktör, hizmet kalitesi ve müşteri

memnuniyetidir. Çalışmada, bu faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletmeci

anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve “Türkiye’deki hizmet kalitesi (4.1)”

sorusu ile turist anketinin 7., 8., 9. sorusu ve açık uçlu soru kapsamında

değerlendirilmiştir. Buna göre; turistler Türkiye’deki hizmet kalitesinin diğer

170

ülkelere oranla daha iyi olduğunu düşünürken; yerli işletmeciler, Türkiye ile diğer

ülkeler arasında önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir. Diğer sorulara

bakıldığında ise; turistlerin Türkiye’de yapmış oldukları bu son tatilden çok memnun

oldukları, gelecekte tekrar gelmeyi düşündükleri ve arkadaş ve akrabalarına

Türkiye’de tatil yapmaları konusunda tavsiyede bulunacakları anlaşılmaktadır.

Turistlere sorulan açık uçlu sorudan ise bazı katılımcıların, Türkiye’deki

hizmet kalitesinden çok memnun oldukları ancak “hanutçuluk” olarak isimlendirilen

ve bazı restoran ve alışveriş yerlerinde kendilerine fiziksel baskı yoluyla zorla bir

şey satılmaya çalışılmasından rahatsız duyduklarını ifade ettikleri de görülmektedir

(Benzer sonuçlar için bkz. Kozak 2001a; 2004). Yerli işletmecilere sorulan açık uçlu

sorudan ise; Türkiye’de turizm ve hizmet kalitesinin bölgelere göre farklılık

gösterdiği, Antalya bölgesindeki otel/tatil köylerinin yeni teknoloji kullanımı,

büyüklük, havaalanlarına yakınlık gibi nedenlerle diğer gölgelere oranla daha

avantajlı oldukları, dolayısıyla da Türkiye turizminin Antalya endeksli olduğu ve

bunun diğer bölgelere de yayılması gerektiği belirtilmektedir.

Genel olarak değerlendirildiğinde; bir hizmet sektörü olan turizmde, hizmet

kalitesi ve müşteri memnuniyetinin, RG’nü olumlu etkileyen bir faktör olduğu

anlaşılmaktadır. Günümüzde, Dünya genelinde turizm açısından benzer ürün ve

hizmetlerin sunumundaki artış, hizmet kalitesinde iyi olanın kendisini fiyat

rekabetinin dışında tutup, maliyetleri düşürerek rekabetçi bir üstünlük elde edeceğini

göstermektedir. Çünkü, turistlerin bir destinasyonun kalite ve çekiciliğine ilişkin

algılamaları, onların ziyaret karar ve motivasyonlarını en önemli etkileyecek

faktörlerin başında gelmektedir.

8. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı

Bir hizmet sektörü olan turizmde, ekonominin diğer sektörlerindeki gibi

verimliliği istatistiki olarak ölçmek mümkün gözükmemektedir. Bu nedenle de, bu

faktör RG’nü etkileyen niteliksel faktörler grubunda değerlendirilmektedir. Nitekim;

destinasyondaki verimlilik artışının, iyi ve kaliteli hizmet ile müşteri memnuniyetine

dayandığı bilinmektedir. Böylece, verimlilik düzeyi hizmet verilen turistlerden

memnun olanların sayısının artması ile yükselecektir. Yapılan analizlerde, turist

171

grubun Türkiye’deki hizmet kalitesi ile müşteri memnuniyetinin rakip ülkelere göre

daha iyi olduğunu düşündükleri ve ülkeye gelen turist sayısının her geçen yıla oranla

daha da arttığı göz önüne alınacak olursa, Türkiye’de turizm sektöründe verimliliğin

yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Buradan, verimlilik ve kaynakların etkin

kullanımının; RG’nü olumlu yönde etkileyen bir faktör olduğu yorumu yapılabilir.

9. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi

Ülkenin turizm sektöründeki RG’nü etkileyen niteliksel bir faktördür. Bu

faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer

alan ve “Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği (4.2)” şeklinde sorulan tek soru ile

turist anketinin demografik ve açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna

göre; hem turistler ve hem de yerli işletmeciler, Türkiye’deki turistik ürün

çeşitliliğinin diğer ülkelere oranla daha iyi olduğu düşüncesindedir. Daha önce de

açıklandığı üzere, bölgeye yaz sezonunda gelen turistlerin çoğunluğunun orta yaş

grubu insanlardan oluştuğu ve üçüncü yaş turizmi denilen 55 ve üzeri yaş grubu

insanların toplam içindeki payının az olduğu düşünüldüğünde; üçüncü yaş turizmine

ağırlık verilmesi, buna uygun strateji ve politikalar belirlenmesi Türkiye’nin bu

alandaki RG’nü arttırabilir.

Bununla birlikte; ülkeye gelen turistlerin seçtikleri konaklama türlerine

bakıldığında; gelenlerin büyük çoğunluğunun otel ve apart otellerde kaldıkları, bot ve

yatları ile gelenlerin ise çok az sayıda olduğu görülmektedir. Ülkeye yüksek

miktarda döviz bırakması ve katma değeri yüksek olması nedeniyle deniz turizmine

ve bu yolla ülkeye gelen zengin turiste yönelik tanıtım, reklam ve pazarlama

faaliyetlerine ağırlık verilmesi, ülkenin turizm sektöründeki RG’nü olumlu yönde

etkileyebilecek bir diğer faktördür. Porter’ın da belirttiği gibi; ürün farklılaştırmasına

giderek, piyasaya sunulan ürüne rakiplerinde olmayan bir özellik ekleyenlerin, bu

farklılıktan dolayı daha fazla bir kâr marjı elde etmeleri mümkündür232. Bu nedenle,

Türkiye’nin bir turizm destinasyonu olarak, rakiplerinden az da olsa farklı olabilmesi

232 CAT, “Türkiye’nin Umudu Turizm”, http: //www.activefinans.com/activeline /sayi16/turizm. html, s. 1., 15.03.2003.



172

ve RG elde edebilmesi için, ürün çeşitlendirme kavramına gereken önemi vermesi

gerekmektedir.

10. İmaj ve Yenilik

RG’nü etkileyen bir diğer niteliksel faktör imaj ve yeniliktir. Bu faktör ile


“Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği (4.22)” şeklinde sorulan tek soru ile turist

anketinin açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Hem turistler ve hem de

yerli işletmeciler, ülkenin genel anlamda çekiciliğinin diğer rakip ülkelere oranla

daha iyi olduğu düşüncesindedir. Bu değişkenin, her iki grup içinde de RG’nü

olumlu etkileyen en önemli ilk beş değişken arasında yer aldığı görülmektedir (bkz.

Tablo EK-B.11). Ayrıca; açık uçlu sorudan turistlerin, Türkiye ile ilgili çok olumlu

ve pozitif bir imaja sahip oldukları anlaşılmaktadır. Buradan da, imaj ve yenilik

faktörünün ülkenin RG’nü olumlu etkileyen bir faktör olduğu sonucu ortaya

çıkmaktadır.

11. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı

RG’nü etkileyen bir diğer faktör, turizm pazarlama stratejisidir. Çalışmada,

bu faktör ile ilgili bilgiler, yerli işletme anketlerinin beşinci sorusu içinde yer alan ve

“işletmenin bir pazarlama stratejisinin olması (5.6)” şeklinde sorulan tek soru ve

yerli işletme anketinin açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna göre

yerli işletmeciler, turizm işletmesinin bir pazarlama stratejisinin olmasının, ülkenin

RG üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı düşüncesindedir. Yerli işletmecilere

sorulan açık uçlu sorudan ise bazı katılımcıların, Türkiye’nin pazarlama konusunda

gerçekçi bir politikasının olmadığı ve pazarlama tekniğinin sadece “ucuz fiyat”

politikasına bağlanmaması gerektiği ve ülkenin ucuz olduğu için değil; kalite ve

kültürel değerler nedeniyle tercih edilmesi görüşünde oldukları anlaşılmaktadır.

Ayrıca; yabancı tur operatörlerinin ülkeyi çok ucuza pazarladıkları ve fiyatları

düşürdükleri; Avrupa’da Türkiye’den çok daha kötü durumda olan destinasyonların

daha yüksek fiyata pazarlandığı da belirtilmektedir.

173

Daha önce de vurgulandığı üzere, Türkiye’nin geleceğin yeni turizm

pazarlarından Çin, Japonya, Singapur ve Tayland gibi Asya-Pasifik ülkelerinden

turist çekebilecek pazarlama stratejilerini de yeniden gözden geçirmesi ve ona göre

bir politika uygulaması gerektiği de belirtilmektedir. Bugüne kadar uluslararası

turizm hareketlerinin merkezi olan Avrupa, yavaş yavaş önemini kaybederken, Asya

ve Pasifik bölgesinin 21. yüzyılda hakim bölge özelliğine kavuşacağı ve önümüzdeki

15-20 yıl içinde Dünya genelindeki alım gücünün %40’nın burada oluşacağı

öngörülmektedir233. Bölgede oluşacağı öngörülen bu zenginliği ele geçirmek,

destinasyonlar ve turizm rekabeti açısından çok önemli bir noktadır. Sonuç olarak,

turizm pazarlama stratejisinin etkili ve yeterli şekilde yapılamaması nedeniyle,

ülkenin bu alandaki RG’nün olumsuz etkilendiği söylenebilir.

12. Devlet Faktörü ve Bürokrasi

Bu faktör ile ilgili bilgiler, yerli işletme anketlerinin beşinci sorusu içinde yer

alan ve “devlet ve bürokrasi (5.5)” şeklinde sorulan tek soru ve yerli işletme

anketinin açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna göre yerli

işletmeciler, devlet ve bürokrasinin ülkenin turizm sektöründeki RG’nü olumsuz

etkilediğini düşünmektedir. Diğer taraftan; sorulan açık uçlu soruda bazı katılımcılar,

turizm sektöründe faaliyet göstermek ve işletme belgesi ya da izni alabilmek için

birçok bürokratik işlemden geçilmesi gerektiği ve bunun kendilerini çok olumsuz

etkilediği düşüncesindedir. Ayrıca; söz konusu bürokratik işlemlerin, çok fazla

zaman aldığı ve kendilerini maddi açıdan da zarara uğrattığı belirtilen diğer konular

arasındadır. Kısaca; belirtilen bu noktalardan, devlet ve bürokrasi faktörünün,

ülkenin turizm alanındaki RG’nü çok olumsuz etkilediği anlaşılmaktadır.

13. Turizm Rekabet Stratejisi

Bu faktör ile ilgili bilgiler, yerli işletme anketlerinin beşinci sorusu içinde yer

alan ve “işletmenin bir rekabet stratejisinin olması (5.7)” şeklinde sorulan tek soru ve

yerli işletme anketinin açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna göre

yerli işletmeciler, sektörde faaliyette bulunan işletmelerin, ileriye yönelik bir rekabet 233 Gibson, s. 80.

174

stratejisinin olmasının ülkenin RG’nü olumlu etkileyebileceği düşüncesindedir. Aynı

şekilde; sorulan açık uçlu sorulardan elde edilen bilgiler de bunu doğrular

niteliktedir. Çünkü; yerli işletmeciler, ülkedeki turizm rekabet strateji ve politikasının

uzun dönemli projeksiyonlarla desteklenmesinin ve yenilenmesinin, Türkiye’nin

RG’nü arttıracağı düşüncesindedir. Daha önce de açıklandığı üzere; kesin bir farka

ve benzersizliğe nasıl ulaşacakları, değişik müşteri gruplarına rakiplerinden farklı bir

ürünü nasıl sunacakları hakkında belirli bir vizyon oluşturamayan destinasyonların,

günümüzün bu yoğun rekabet ortamında ayakta kalmaları ve başarılı olmaları

mümkün değildir.

14. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler

Bütün bu belirtilen faktörlerin yanında rekabet gücünü etkilediği düşünülen

ve herhangi bir başlık altında toplanmayan birtakım faktörler bulunmaktadır. Bunlar,

diğer faktörler olarak çalışmaya dahil edilmektedir. Bu faktör ile ilgili bilgiler, turist

ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve “Türkiye’de

müşterinin ödediği paranın karşılığını alması (4.5)” şeklinde sorulan tek soru ile yine

her iki anketin “Türkiye’nin AB’ne üyeliği” sorusu kapsamında değerlendirilmiştir.

Buna göre; hem turistler ve hem de yerli işletmeciler, Türkiye’de müşterinin ödediği

paranın karşılığını, diğer ülkelere oranla daha iyi aldığını düşünmektedir. Ayrıca,

bunun turistler açısından RG’nü olumlu etkileyen en önemli üçüncü değişken olduğu

da görülmektedir (bkz.Tablo EK-B.11).

Yabancı turistlerin %53.4’ü ve yerli işletmecilerin %77.3’ü, Türkiye’nin

AB’ne girmesinin, Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki RG’nü olumlu

yönde etkileyebileceğini ifade etmektedir. Daha önce de vurgulandığı üzere; yerli

işletmecilerin, Türkiye’nin AB üyeliği konusunda turistlere oranla daha iyimser bir

düşünce içinde olmalarının nedeni: Türkiye’nin AB’ne girdikten sonra alacağı

yardım, hibe ve kredi şeklindeki ekonomik destekler sonucu, ülkenin turizmini de

kapsayacak ölçüde diğer sektörlerinde ve ülke ekonomisi genelinde yaratması olası

olumlu etkilerdir. Çünkü; Birlik kendi içinde yürüttüğü politikalar ve stratejiler

gereği, AB ülkelerine ekonomik yardım, hibe ve düşük faizli kredi şeklinde bazı

kaynaklar aktarmaktadır. Özellikle de, AB’nin Akdeniz ülkeleri için oluşturduğu

175

fonlardan; yol yapımı, liman ve havaalanı, atık su arıtma tesisleri vb. projelerle kendi

ülkelerini desteklediği görülmektedir. Türkiye’nin bu yardım ve kredilerden

yararlanamamasının, ülkenin turizm alanındaki RG’nü geliştirmek açısından,

rakiplerine göre dezavantajlı bir durum oluşturabileceği yorumunu yapmak

mümkündür. Bu açıdan bakıldığında; “diğer faktörler” başlığı altında toplanan bazı

değişkenlerinde, RG’nü olumlu yönde etkileyebileceği söylenebilir.

Özetle; elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları; maliyet,

yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; sürdürülebilir turizm ve çevre; hizmet

kalitesi ve müşteri memnuniyeti; verimlilik ve kaynakların etkin kullanımı;

turistik ürün çeşitlendirmesi; imaj ve yenilik; turizm rekabet stratejisi ile

RG’nü etkileyen diğer faktörlerin Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki

RG’nü olumlu etkiledikleri saptanmıştır. Aynı şekilde; beşeri sermaye ve

eğitimin rolü; bilişim teknolojileri ve teknolojik gelişme; turizmin arz koşulları;

turizmin talep koşulları; maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; turizm

pazarlama stratejisi ve pazar payı ile devlet ve bürokrasi faktörlerinin ülkenin

turizm alanındaki RG’nü olumsuz etkiledikleri saptanmıştır.

Bütün bu belirtilenlere ek olarak, Türkiye’de şu an uygulanmakta olan

HD sisteminin sektör temsilcileri tarafından yeniden gözden geçirilmesinin;

turizm meslek liseleri ile turizm ön lisans ve lisans mezunlarının sayısının

arttırılması ve turizm eğitiminde mesleki sertifikasyon sistemine geçilmesi ve

standardizasyon sağlanmasının; turizm pazarlama stratejisine yönelik yeni

politikalar oluşturulmasının, ülkenin genel anlamda turizm sektöründeki

RG’ne olumlu etki edebileceğini söylemek mümkündür.

B. Diğer Katkılar

Araştırma sonuçlarına bağlı olarak, bir ülkenin diğer rakip ülkelere göre

rekabet düzeyi açısından karşılaştırılmasının, bir pazardan (her bir turist gönderen

ülke) diğerine değişebileceğini söylemek mümkündür. Böylece; söz konusu bu

çalışma da olduğu gibi, bir ülkenin turizm rekabeti açısından, birden fazla sayıda

ülkeyle karşılaştırılması daha gerçekçi sonuçların ortaya çıkmasını sağlayabilir.

Çünkü, bir ülke belli alanlarda bir başka rakip ülkeye oranla, daha yüksek rekabet

176

avantajına sahip iken, diğer bir ülkeye oranla daha düşük bir rekabet avantajına sahip

olabilir. Daha açık bir ifade ile; bir ülke (destinasyon) X pazarına göre Y ile rekabet

edebilir ama Z pazarına göre rekabet edemeyebilir. Bu nedenle; bir ülkenin her

pazara göre olumlu ve olumsuz taraflarını bilmek gerekmekte ve o ülkenin diğer

rakip ülkelere göre rekabet düzeyi açısından karşılaştırılması yapılırken, her bir

pazarın ayrı ayrı dikkate alınmasında fayda bulunmaktadır.

Elde edilen analiz sonuçları, belirtilen bütün bu noktaları doğrular niteliktedir.

Örneğin, turist anketi sonuçlarına göre; üç ulusun (İngiliz, Hollandalı ve Alman)

Türkiye ile Yunanistan’ı kıyaslamasından farklı olarak, Türkiye ile İspanya’nın

kıyaslanmasında Alman turistlerin genel olarak Türkiye açısından daha olumlu bir

düşünceye sahip oldukları görülmektedir. Diğer bir deyişle; Almanlar Türkiye’nin

İspanya’ya göre rekabet düzeyinin, Yunanistan’a oranla daha yüksek olduğu

düşünmektedir. Başka bir örnekte ise; ankete katılan tüm dört ulus genelinde yapılan

kıyaslamalara göre; Türkiye Kıbrıs’a oranla, hizmet kalitesi ile turistik ürün

çeşitliliği konusunda daha yüksek rekabet avantajına, Fransa’ya oranla da daha düşük

bir rekabet avantajına sahiptir. Benzer şekilde, Türkiye Fransa’ya oranla

konukseverlik konusunda daha yüksek rekabet avantajına sahip iken, İtalya’ya oranla

daha düşük bir rekabet avantajına sahip olduğu görülmektedir. Tarihi zenginliğin

çekiciliği konusunda da; yine Kıbrıs’a oranla daha yüksek, İtalya’ya oranla daha

düşük bir rekabet avantajına sahiptir ve bu şekilde örnekleri çoğaltmak mümkündür.

Diğer bir katkı olarak da; yapılan bu çalışmada, önceki araştırmalardan farklı

olarak, aynı anda bir ülkenin birden fazla ülkeyle karşılaştırılması sağlanmıştır.

Anket soruları ile, bir ülkenin diğerlerine oranla rekabet düzeyi ölçülürken, aynı

turiste ziyaret ettiği iki ülkeyi doğrudan karşılaştırma seçeneği sunulmuştur. Daha

önceki çalışmalarda, iki farklı ülke ve iki farklı turist grup arasında karşılaştırmalar

yapılmış ya da iki farklı ülkeyi ziyaret eden aynı turiste her ülke için düşünceleri tek

tek sorulup, bunlar arasında bir karşılaştırma yapılması sağlanmıştır234. Dolayısıyla,

234 Daha fazla bilgi için: Haahti, “Finland’s Competitve Position as a Destination”, ss. 11-35; R. G. Javalgi, E. G. Thomas, S. R. Rao, “US Pleasure Travellers’ Perceptions of Selected European Destinations”, European Journal of Marketing 26, 1992, ss. 45-64; C. Bothe, J. L. Crompton, S. Kim, “Developing a Revised Competitive Position for Sun/Lost City, South Africa”, Journal of Travel Reseacrh 37, 1999, ss. 341-352’e bakınız.

177

bu çalışmanın en önemli özelliği, yukarıda da vurgulandığı üzere aynı anda bir

ülkenin birden fazla ülkeyle karşılaştırılmış olmasıdır. Buna ek olarak; önceki

çalışmalarda, araştırmacılar ağırlıklı olarak turistlerden aldıkları bilgilere göre

rekabet gücünü ölçmeye çalışırken, sektör temsilcileri kapsam dışında tutulmuştur.

Bu çalışmada ise, her iki grubun görüşleri alınarak, hem ikisi arasında bir

karşılaştırma yapılması sağlanmış ve hem de RG’nü etkilediği düşünülen faktörler,

iki grup açısından ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Konuyla ilgili olarak, daha önce az

sayıda çalışmanın olması, söz konusu bu çalışmanın literatüre yaptığı başka bir

katkıdır.

Bununla birlikte; araştırma sonuçları, turistlerle yerli işletmecilerin

Türkiye’nin RG ile ilgili değişken ve sorulan sorular açısından farklı düşündüklerini

ve yerli işletmecilerin turistlere göre, daha düşük puan verme eğiliminde olduklarını

göstermektedir. Bunun gerekçelerinin de, ayrı bir araştırma konusu olarak ele

alınması gerekmektedir. Turistler, birkaç haftalığına ve tatil amaçlı geldikleri için

daha iyimser ya da işletmeciler, kendi kaynak ve durumlarını daha iyi bildikleri için

çok daha kötümser/gerçekçi olabilirler. Ancak şu da bir gerçektir ki, bir turizm ülkesi

olan Türkiye’de, müşteri konumundaki turistin fikirlerinin, ülke turizmini etkilemesi

açısından çok daha önemli olacağı söylenebilir. Bu nokta; ülkenin turizm

kaynaklarının pazarlanması, daha olumsuz gibi görülen faktörlerin düzeltilme yoluna

gidilmesi ve giderilmesi, sonuçta ülke turizmi ve rekabet açısından önemli olacaktır.

C. Sektör Temsilcilerine Yönelik Öneriler

Son yıllardaki küreselleşme hareketleri ve yaşanan ekonomik değişimler

sonucu, birçok yeni destinasyon turizm endüstrisi içindeki geleneksel

destinasyonların gücüne meydan okumaya başlamıştır. Bu gerçek, turizm sektöründe

faaliyette bulunan ekonomik birimleri, sınırları içindeki turizm kaynaklarının

yönetimini daha profesyonel bir yaklaşımla kullanmasını gerektirmektedir. Bu açıdan

bakılacak olursa; turizm rekabetini etkileyen faktörlerin tam olarak belirlenmesi,

turistlerin değişik destinasyonlar arasında ki ziyaret kararını hangi unsurlara bakarak

aldıklarını göstermesi açısından da çok önemlidir. Farklı turizm bölgelerinin zayıf ve

güçlü taraflarının belirlenebilmesi, hükümet ve sektör temsilcilerine, turist sayısının

178

ve turizm gelirlerinin arttırılması için bir yol gösterecektir. Buradan hareketle,

araştırma sonuçlarından yola çıkılarak sektör temsilcilerine bazı önerilerde

bulunulacaktır:

• Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründe; üçüncü yaş turizmi başta olmak

üzere, yüksek gelir grubuna sahip turist kitlesine yönelik turistik ürün

çeşitlendirmesine gitmesi; şu an da uygulanan HD sistemi ile fiyatlama

politikasına yeniden gözden geçirerek daha etkili uygulamalar ortaya

koyabilmesi; Akdeniz bölgesindeki diğer rakipleri ile rekabet edebilmesi için

çok önemlidir. Çünkü; Türkiye’nin turizm sektöründe diğer ülkelerle rekabet

edebilmesi için, kendi ürününü kendisinin satması ve fiyat politikasını ona göre

belirlemesi ve bu nedenle kendi tur operatörlerinin olması, ülkenin RG’nü

arttırabilecek başka bir unsur olarak görülmektedir.

• Elde edilen analiz sonuçlarından; hem işletme yöneticilerinin ve hem de

özellikle çalışan personelin büyük çoğunluğunun mesleki eğitim ve genel

anlamda eğitim düzeylerinin istenildiği ya da beklenildiği gibi yüksek olmadığı

sonucu ortaya çıkmıştır. Buradan; Türkiye’de, uygulanan turizm politikalarında

özellikle nitelikli işgücü yetiştirilmesinde, turizm eğitimi ve sonuçta insan

faktörüne gereken önemin verilmediği anlaşılmaktadır. Bu anlamda, hizmet

kalitesi ile müşteri memnuniyetinin yükseltilmesi ve rekabet gücü elde edilmesi

için sektöre gerekli olan unsur, ara ve yardımcı eleman temini ile turizm

okulların bulunduğu bölgelerdeki turizm işletmelerinde uygulamalı ve pratiğe

dayalı eğitim sağlamaktır. Bir hizmet sektörü olan turizmde; yetenekli, verimli

ve eğitimli işgücüne sahip olamayan destinasyonlar için, geleceğin küresel

rekabetinde başarıdan söz etmek mümkün değildir. Başka bir deyişle; beşeri

sermaye şeklinde ifade edilen ve daha iyi eğitilmiş, beceri kazandırılmış,

dengeli ve sağlıklı beslenebilen kültürlü ve kalifiye insanlardan oluşmuş bir

ülkedeki turizm sektöründe, katma değer yaratmak, pazar payı ile turizm

gelirlerini arttırmak ve sonuçta rekabetçi bir güç oluşturmak çok daha olası bir

sonuçtur.

• Turist anketinden elde edilen bulgular; telekomünikasyon ağının kalitesi ile

bankacılık hizmetinin kalitesinin, ülkenin RG’nü çok olumsuz etkileyen bir

179

faktör olduğunu göstermektedir. Türkiye’de turizm sektörünü oluşturan

ekonomik aktörlerin, uluslararası turizm sektöründe rakipleriyle etkili şekilde

rekabet edebilmesi, pazar payı ile turizm gelirlerini arttırabilmesi için, BT ve

teknolojik gelişme faktörüne daha fazla önem vermesi gerekmektedir.

• Elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları faktörünün, RG’nü hem

olumlu ve hem de olumsuz etkileyen bir faktör olduğu anlaşılmaktadır. Bu

bağlamda; Türkiye’deki hijyen ve temizlik, konaklama tesisleri, sportif

faaliyetler, sağlık, yerel ulaşım ağı ve hizmeti, çocuklara sağlanan hizmet ile

havaalanlarının kalite ve standardının yükseltilmesinin, ülkenin uluslararası

turizm sektöründe daha rekabetçi ve başarılı olabileceğini göstermektedir.

Türkiye’de turizm sektörünü oluşturan birimlerin, turizmin arz koşulları

kapsamında belirtilen bu noktalara gereken önemi vermesi ve yeni politikaları

hızlı bir şekilde uygulamaya koyması, ülkenin turizmdeki RG’nü arttırabilecek

bir diğer unsurdur.

• Turist anketinden elde edilen bulgulara göre; Türkiye’nin diğer turist gönderen

ülkelere olan uzaklığı, RG’nü en olumsuz etkileyen değişken olarak

görülmektedir. Bu bağlamda; sektör temsilcileri, uzaklık konusunda hedef

pazarlara yönelik olarak daha etkili bir pazarlama ve tanıtım stratejisi

kullanarak, ülkenin bu anlamdaki dezavantajını avantaja dönüştürebilirler.

Bununla birlikte; turizmin talep koşulları kapsamında, devletin turizme yönelik

tanıtım ve reklam faaliyetlerine ve güvenliğe çok daha fazla ağırlık vermesinin,

gerekli tedbirleri almasının ve aniden ortaya çıkan olayları başarı ile idare

edebilecek bir kriz yönetiminin bulunmasının, ülkenin bu alandaki rekabetçi

gücünü arttıracağı öngörülmektedir.

• Yerli işletmeci anketinden elde edilen bulgular; devletin turizm işletmelerine

yönelik bir maliyet ve teşvik politikalarının olmasının, sektörel teşvikler ve

yatırımlar konusunda yeterli desteği sağlamasının, KDV’nin Akdeniz

bölgesindeki diğer rakip ülkelerde uygulanmakta olan oranlara indirilmesinin

ve turizm işletmelerinin de KOBİ kapsamına alınması ve ihracatçılara verilen

banka kredilerinden aynı şekilde yararlanılmasının, ülkenin turizm

sektöründeki RG’nü olumlu yönde etkileyeceğini göstermektedir.

180

• Türkiye’deki sektör temsilcileri, AB’nin turizm alanındaki rekabet vb. diğer

politika ve stratejilerini yakından izlemek zorundadır. Birlik içinde yapılması

öngörülen değişiklik ve faaliyetlerden haberdar olmak, Türkiye’nin kendi

politikalarını belirlemesi açısından da çok önemlidir. Çünkü, turizmle ilgili

konularda, AB içinde ve özellikle de Akdeniz bölgesinde uygulanan

/uygulanacak olan ya da alınan karar ve değişimlere Türkiye’nin de hızlı

reaksiyon göstermesi, ülkenin turizm sektöründeki rekabet gücünü olumlu

etkileyecektir. Ayrıca; Akdeniz ülkelerinin “3S” şeklinde ifade edilen ve deniz,

güneş ve kuma bağımlı bir turizm politikası izledikleri bilinmektedir. Ancak,

bunun yanında farklı ürün geliştirme çabası içinde olanların (Fransa, Mısır,

İtalya, Türkiye gibi), destinasyon rekabetinde daha başarılı olacakları ve pazar

paylarını arttıracakları da bir gerçektir.

• Destinasyon rekabeti birçok faktörün etkisi altında olmasına karşın, bu konuda

başarıyı elde etmek çok basit temellere dayanmaktadır. Daha önce de

belirtildiği üzere, öncelikle uluslararası turizm pazarının çok iyi bir şekilde

analizinin yapılması gerekmektedir. Bundan sonrası ise rekabet, pazarlama,

ürün geliştirme ile diğer politika ve stratejilerin buna uygun belirlenerek,

gerekli faaliyetlerin gerçekleştirilebilme şansına bağlıdır. Turizm sektörünü

oluşturan kamu ve özel sektör temsilcilerinin koordineli ve kararlı çalışmaları

ile ülkenin çok kısa sürede rakiplerine göre hak ettiği rekabetçi üstünlüğü elde

edeceği de bir gerçektir.

• 2020 yılında, Dünya genelinde 1.6 milyar turist sayısı ile turizm talep hacminde

çok büyük bir artış olacağı öngörülmektedir. Böylesi bir talep artışının arz

cephesini de ciddi ölçüde sarsması ekonominin doğal mekanizması içinde

beklenir bir durum olacaktır. Çünkü, turizm kaynakları petrol, maden vb.

türdeki yeraltı ve yerüstü zenginlikleri gibi tükenebilir bir özellik

taşımamaktadır. Turizmi tükenebilir bir kaynak haline getirecek en temel unsur,

geri dönülemeyecek bir çevre bozulmasıdır. Burada sektör temsilcilerinin

yapması gereken: Türkiye’nin sahip olduğu doğal çevrenin, tarihin, kültürün ve

toplumsal değerlerin sürdürülebilir turizm ilkesi ile pazarlanabilmesi ve turizm

arz ve talebinin ileriye dönük projeksiyonlarla dengelenmesidir.

181

• Son olarak belirtmek gerekirse; yerli işletmeci anketinden elde edilen bulgular,

ülkede ekonomik ve politik istikrarın sağlanmış olmasının ve bürokratik

işlemlerin azaltılmasının, Türkiye’nin sektördeki RG’nü olumlu yönde

etkileyeceği anlaşılmaktadır. Devlet ve bürokrasi, destinasyonun rekabet

gücünü dolaylı yönden etkileyen faktörler arasında yer almaktadır. Hantal

olmayan, özel sektöre kolaylık sağlayan, yönetişim konusunda uzmanlaşmış ve

kendini değişen küresel ekonomik, kültürel, sosyal ve toplumsal şartlara

kolayca uyum sağlayabilen bir Türkiye’nin, turizm sektöründe daha başarılı

olacağı ve RG elde edeceği bir gerçektir.

Böylece, yukarıda belirtilen önerilerin kamu ve özel sektör temsilcileri

tarafından uygulamaya konulmasının, ülkenin uluslararası turizm sektöründeki

RG’nü olumlu yönde etkileyebileceği düşünülmektedir. Bu durum da; Akdeniz

bölgesi başta olmak üzere, Türkiye’nin Avrupa ve Dünya turizmden aldığı pay,

ülkeye gelen turist sayısı, elde edilen turizm geliri ve kişi başına düşen turist

harcamasının arttırılabileceği öngörülmektedir.

D. Kısıtlar ve Gelecek Çalışmalar için Öneriler

Çalışmanın sadece Muğla bölgesi ile sınırlandırılması araştırmanın ilk kısıtını

oluşturmaktadır. Çünkü; çalışmanın maddi olanaklar, zaman ve personel açısından

Türkiye genelini kapsaması güç olduğundan, araştırmaya veri teşkil edecek örneklem

büyüklüğü için Muğla bölgesi seçilmiştir. Türkiye’nin uluslararası turizm

sektöründeki RG’nün ortaya konulabilmesi için, Türkiye’nin en yakın rakibi

oldukları düşünülen Akdeniz bölgesindeki 11 ülkenin çalışmaya dahil edilmesi,

araştırmanın bir başka kısıtıdır. Yapılan anket uygulamasının sadece; yabancı

turistleri, konaklama işletmelerini, seyahat acentelerini ve tur rehberlerini kapsaması

ise araştırmanın bir diğer kısıtını oluşturmaktadır. Böylece, yabancı turistlere

yapılacak anketin sadece “İngilizce” olarak hazırlanması ve uygulanması da

araştırmanın yine başka bir kısıtıdır. Bunun nedeni de, artık İngilizce’nin birçok ulus

tarafından bilinen, kabul edilen, kullanılan ve Dünya genelinde benimsenen bir dil

olmasından kaynaklanmaktadır. Buna ek olarak, yabancı turistlere yapılan anketin

dili konusunda şunu söylemek mümkündür: Her ülke vatandaşına kendi dilinde anket

182

yapılması, anketin geri dönüşüm sayısının artması ve yöntem açısından daha uygun

olabilirdi. Ancak; zaman, maliyet, personel ve araştırma bütçesinin yetersizliği gibi

nedenler, bunun en büyük kısıtını oluşturmuştur.

Bu ve buna benzer pratiğe yönelik yetersiz sayıda çalışma olduğu ve bunların

da çalışmanın amacına doğrudan hizmet etmediği gözlenmiştir. Dolayısıyla, bir

hizmet sektörü olan turizmde, rekabet ve rekabet gücü ile ilgili sorunları yeterli

şekilde ortaya koymada bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Teoride yer verilen bazı

konuları/açıklamaları uygulamada görmek zor olmuş ve birincil verilerle test etme

şansı olmamıştır. Örneğin; “verimlilik ve kaynakların etkin kullanımı” faktörü ile

ilgili veri toplamak ve ölçüm yapmak çok zordur. Bunun için ise ikincil verilere

gereksinim bulunmaktadır. Ancak; Türkiye’de ve Dünyada turizm sektörü ile ilgili

düzenli ve bazı faktörlerin ölçümünü sağlayabilecek ikincil-somut verilere ulaşmanın

ya da veri toplamanın kolay olmadığı yapılan bu çalışma sonucunda ortaya çıkan

kısıtlardan bir diğeridir.

Çalışmanın yürütülmesi sırasında ortaya çıkan bir başka kısıt ise şudur:

Anketin yapılması ve geri dönüşü konusunda, sektör temsilcilerinin yabancı turistler

kadar istekli olmadıkları ve gerekli yardımı yapmaktan kaçındıkları görülmüştür.

Bilim insanlık için yapılmaktadır. Bilime istenilen desteği öncelikle vermesi gereken

sektör temsilcilerinin, bu konuda kayıtsız ve duyarsız davranmaları, bundan sonraki

araştırmacılar için de büyük bir sorun olacaktır. Bununla birlikte; ülke insanının nasıl

daha refah ve sosyal şartlarda yaşayabileceğini ya da ekonomik anlamda nasıl

zenginleşeceğini ortaya koymak, araştırmak ilgili bilim dalı ve sektör temsilcilerinin

ortak çalışması ile daha üst düzeylere çıkacaktır.

Araştırma sonuçları; daha önce de vurgulandığı üzere, turistlerle yerli

işletmecilerin Türkiye’nin RG ile ilgili değişken ve sorulan sorular açısından farklı

düşündüklerini ve yerli işletmecilerin turistlere göre, daha düşük puan verme

eğiliminde olduklarını göstermiştir. Bundan sonra yapılabilecek çalışmalarda, bunun

gerekçelerinin ayrı bir araştırma konusu olarak ele alınması, turizm ve ülke

ekonomisi için önemli olabilecek bir başka noktadır. Bununla birlikte; benzer

çalışmaların, Akdeniz bölgesindeki diğer bazı ülkelerde de tekrarlanarak sonuçlarının

183

geçerliliğinin test edilmesi ve o ülkelerden Türkiye’nin nasıl göründüğünün

araştırılması faydalı olabilir.

Bu çalışma, sadece kıyı turizmine yönelik olarak yaz mevsiminde Türkiye’yi

ziyaret eden yabancı turistlere yapılmıştır. Sonuçlar, genel anlamda bütün Türkiye

için geçerli olmayabilir. Bu nedenle, konunun kıyı turizmi açısından ele alınması

faydalı olacağı gibi, kapsamının daha da geliştirilmesi bir zorunluluk arz etmektedir.

Sonuç olarak şunları söylemek mümkündür: 20. yüzyıl, tüm Dünya genelinde

turizmin düzenli şekilde gelişimine tanıklık etmiştir. Boş zaman ile yaşam kalitesi ve

standardının daha da artacak olması ve yoksul insan sayısının azalacağına ilişkin

beklentiler, turizmin, 21. yüzyılda da hızlı bir gelişme ve büyüme göstereceğini

ortaya koymaktadır. Yeni yüzyıla yeni eğilimlerle giren turizm sektöründeki bu

gelişme ve büyüme sürecinin (destinasyon, ürün, pazar ve turist açısından değişen

bazı noktaları olmasına karşın) en önemli noktası; müşteri memnuniyeti ve rekabet

gücü olgusudur. Destinasyonların birer marka haline dönüşmeye başladığı sektörde,

müşteri memnuniyetini gerçekleştirerek, iyi-kaliteli hizmeti, rekabetçi bir fiyatla,

uygun pazarlarda sunabilen destinasyonların gelecekte daha başarılı olacakları ve

rekabetçi üstünlük sağlayacakları beklenmektedir.

X

KISALTMALAR LİSTESİ

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

AGÜ : Az Gelişmiş Ülkeler

ANOVA : Analysis of Variance (Varyans analizi)

AR-GE : Araştırma ve Geliştirme

BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu

BRS : Bilgisayarlı Rezervasyon Sistemleri

BT : Bilişim Teknolojileri

ÇUŞ : Çok Uluslu Şirketler

GDS : Global Dağıtım Sistemleri

GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler

GÜ : Gelişmiş Ülkeler

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla

HD : Herşey Dahil

KDV : Katma Değer Vergisi

KOBİ : Küçük ve Orta Boy İşletmeler

K/Y : Sermaye/Hasıla

RG : Rekabet Gücü

SPSS : Statistical Packages for Social Scinces (sosyal bilimler için istatistik

programı)

Ss : Standart Sapma

STGP : Sürdürülebilir Turizm Gelişim Politikaları

TUGEV : Turizmi Geliştirme ve Eğitim Vakfı

TUREB : Türkiye Turist Rehberleri Birliği

TÜROB : Türkiye Otelciler Birliği

TÜRSAB : Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği

TYD : Turizm Yatırımcıları Derneği

URG : Uluslararası Rekabet Gücü

WEF : World Economic Forum (Dünya Ekonomik Formu)

WTO : World Tourism Organization (Dünya Turizm Örgütü)

WTTC : World Travel and Tourism Council (Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi)

Tablo 3.9: Turistlerin RG Açısından Türkiye’yi Karşılaştırdıkları İlk Beş Ülkeyle İlgili Değerlerin Dağılımı*

Değişkenler Fransa Kıbrıs İspanya İtalya Yunanistan F Anlamlılık Genel Ort.

(5 ülke) Genel Ort. (11 ülke)

Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Değeri Düzeyi Sır. Ort. Sır. Ort.

1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 4 3.67 1 4.45 5 3.80 3 3.76 2 3.82 2.616 0.034 2 3.84 2 3.85

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 15 3.38 10 3.81 8 3.56 15 3.42 11 3.50 2.329 0.055 11 3.53 10 3.58

3.Türkiye’deki konukseverlik 1 4.33 2 4.23 1 4.29 2 3.76 1 4.04 7.028 0.000 1 4.15 1 4.15

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 7 3.63 8 3.88 7 3.71 14 3.42 8 3.58 2.297 0.058 7 3.64 8 3.66

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 2 3.95 3 4.17 2 3.88 9 3.55 4 3.77 3.214 0.013 3 3.83 3 3.80

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 20 3.02 18 3.57 21 3.05 21 3.15 22 3.28 4.336 0.002 21 3.18 22 3.22

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 10 3.48 11 3.70 11 3.53 20 3.22 7 3.62 2.750 0.027 10 3.54 11 3.58

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 16 3.37 17 3.58 14 3.38 19 3.30 13 3.50 1.311 0.265 15 3.43 16 3.45

9.Türkiye’deki gece yaşantısı ve eğlence olanakları 11 3.47 15 3.61 13 3.40 7 3.59 12 3.50 1.032 0.390 12 3.47 12 3.53

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 9 3.50 14 3.63 16 3.29 1 3.79 15 3.44 5.388 0.000 14 3.43 13 3.48

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 12 3.43 7 3.89 9 3.56 17 3.41 6 3.63 2.492 0.042 9 3.58 9 3.63

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 22 3.02 20 3.49 18 3.19 18 3.39 16 3.43 2.909 0.021 18 3.30 18 3.35

13.Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 14 3.40 16 3.61 15 3.35 5 3.61 18 3.39 1.225 0.299 16 3.42 14 3.48

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 5 3.65 19 3.51 12 3.42 4 3.69 17 3.41 1.593 0.174 13 3.47 15 3.47

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 17 3.22 6 3.89 10 3.54 10 3.53 3 3.78 5.863 0.000 8 3.62 7 3.66

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 21 3.02 21 3.46 20 3.08 22 3.14 20 3.32 3.593 0.007 22 3.20 21 3.25

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 19 3.14 13 3.64 19 3.11 12 3.43 19 3.34 5.598 0.000 19 3.27 19 3.33

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 18 3.20 22 3.43 22 3.03 13 3.43 14 3.45 8.240 0.000 20 3.27 20 3.33

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 8 3.62 9 3.85 6 3.72 8 3.55 9 3.54 2.167 0.071 6 3.64 6 3.68

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 3 3.89 4 4.00 3 3.84 11 3.48 10 3.52 7.012 0.000 5 3.70 5 3.71

21.Türkiye’ye olan uzaklık 23 2.65 23 3.36 23 2.68 23 2.90 23 2.96 8.336 0.000 23 2.85 23 2.93

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 6 3.63 5 3.96 4 3.80 6 3.59 5 3.71 1.981 0.096 4 3.74 4 3.77

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 13 3.41 12 3.68 17 3.28 16 3.41 21 3.32 1.611 0.170 17 3.35 17 3.42 * Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 çok daha iyi,…, 1 çok daha kötü.

125

Tablo 3.17: Türkiye’nin Seçilmiş Diğer Beş Akdeniz Ülkesine Göre Rekabet Düzeyi (Yerli İşletme Anketi)*

Değişkenler Fransa Kıbrıs İspanya İtalya Yunanistan F Anlamlılık Genel Ort.

(5 ülke) Genel Ort. (11 ülke)

Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. Değeri Düzeyi Sır. Ort. Sır. Ort.

1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 15 3.04 10 3.91 12 3.33 10 3.42 9 3.55 7.559 0.000 10 3.49 10 3.56

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 7 3.44 6 4.15 6 3.53 8 3.67 7 3.77 4.830 0.001 6 3.74 6 3.76

3.Türkiye’deki konukseverlik 2 4.25 4 4.45 1 4.37 1 4.43 1 4.41 0.525 0.717 1 4.39 1 4.38

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 4 4.04 3 4.45 4 4.14 2 4.16 4 4.03 2.249 0.063 4 4.15 3 4.18

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 10 3.25 13 3.78 9 3.41 7 3.70 8 3.63 2.287 0.060 9 3.58 9 3.59

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 20 2.64 21 3.23 19 2.82 19 2.93 19 3.00 2.980 0.019 19 2.95 19 3.06

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 17 2.96 16 3.60 13 3.27 12 3.33 14 3.41 3.228 0.013 16 3.34 16 3.40

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 16 3.04 15 3.66 11 3.35 9 3.43 12 3.44 3.248 0.012 12 3.41 14 3.44

9.Türkiye’deki gece yaşantısı ve eğlence olanakları 9 3.37 18 3.57 15 3.18 16 3.16 11 3.46 1.771 0.134 14 3.38 11 3.49

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 18 2.79 14 3.74 17 3.09 18 2.95 17 3.25 7.902 0.000 18 3.20 17 3.30

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 8 3.42 7 4.03 5 3.58 11 3.42 5 3.93 5.848 0.000 7 3.73 7 3.75

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 22 2.35 17 3.59 22 2.52 23 2.43 21 2.77 16.586 0.000 21 2.77 21 2.88

13.Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 21 2.45 22 3.23 21 2.64 22 2.50 22 2.70 5.617 0.000 22 2.72 22 2.83

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 6 3.67 12 3.83 8 3.47 6 3.71 10 3.53 1.253 0.288 8 3.63 8 3.65

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 19 2.73 20 3.28 20 2.73 20 2.83 20 2.97 2.907 0.022 20 2.93 20 3.03

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 13 3.08 11 3.89 16 3.17 17 3.07 13 3.43 7.749 0.000 15 3.36 15 3.42

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 12 3.13 9 3.92 10 3.38 15 3.25 15 3.37 6.109 0.000 11 3.42 12 3.47

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 14 3.07 8 4.00 14 3.26 14 3.26 16 3.31 9.467 0.000 13 3.39 13 3.46

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 3 4.09 2 4.49 3 4.24 3 4.12 3 4.03 2.777 0.027 3 4.18 4 4.17

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 1 4.38 1 4.54 2 4.34 4 4.05 2 4.22 3.062 0.017 2 4.30 2 4.27

21.Türkiye’ye olan uzaklık 11 3.14 19 3.49 18 3.04 13 3.32 18 3.10 2.297 0.059 17 3.21 18 3.23

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 5 3.81 5 4.18 7 3.50 5 3.78 6 3.86 3.905 0.004 5 3.84 5 3.85

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 23 2.31 23 3.13 23 2.23 21 2.56 23 2.34 6.643 0.000 23 2.51 23 2.57 * Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 çok daha iyi,…, 1 çok daha kötü.

138

Tablo EK-B.11: Türkiye’nin Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Değişkenlerin Genel Bir Özeti

Değişkenler Türkiye ile beş ülkenin karşılaştırması Uluslar bazında karşılaştırma Turist grubu ile yerli işletmecilerin

karşılaştırılması Sonuç ve değerlendirme

Konukseverlik

Turistlere göre Türkiye’nin RG’ nü etkileyen en olumlu değişkendir. Turistler, 4.15 genel ortalama değeri ile Türkiye’nin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Üç ulus ve iki ülkeye göre yapılan karşılaştırmada; İngilizler, Hollandalı ve Alman turistlere oranla Türkiye’nin Yunanistan ve İspanya’ya göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Yerli işletmeci grubu; turistlere oranla, Türkiye’deki konukseverliğin diğer rakip beş ülkeye göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Yapılan bütün analizlerde RG’ nü etkileyen en olumlu değişken konumundadır.

Hizmet Kalitesi

Turistler, 3.84 genel ortalama değeri ile Türkiye’deki hizmet kalitesinin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Hollandalı ve Alman turistlere oranla Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında ise; Almanlar, İngiliz ve Hollandalılara oranla Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Turistler, Türkiye’deki hizmet kalitesinin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünürken; yerli işletmeciler, Türkiye ile diğer ülkeler arasında önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.

Hizmet kalitesi, turistler için 2. önemli değişken iken, yerli işletmecilere göre bu en önemli 10. değişkendir. Buradan; iki grubun düşüncelerinin farklı olduğunun söylemekle birlikte; işletmecilerin, turistlerin talep yapısını iyi analiz edemedikleri şeklinde bir yorum yapmak mümkün olabilir.

Müşterinin ödediği paranın karşılığını alması

Turistler, bu konuda 3.83 genel ortalama değeri ile Türkiye’nin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Türkiye’nin Yunanistan’a göre daha iyi olduğunu düşünürken; Hollandalı ve Alman turistler iki ülke arasında önemli fark olmadığı düşüncesindedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında; İngilizler Almanlara göre Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünürken; Hollandalılar iki ülke arasında önemli fark olmadığı düşüncesindedir.

Turistler; yerli işletmecilere oranla, Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını diğer ülkelere göre daha iyi aldığını düşünmektedir.

Bu faktör, turistler için 3. önemli değişken iken, yerli işletmecilere göre bu en önemli 9. değişkendir. Aynı şekilde burada da; işletmecilerin, turistlerin talep yapısını iyi analiz edemedikleri şeklinde bir yorum yapmak mümkün olabilir.

Ülkenin genel anlamda çekiciliği

Turistler, bu konuda da 3.74 genel ortalama değeri ile Türkiye’nin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünmektedir

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Hollandalı ve Alman turistlere oranla Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında ise; İngilizler, Alman ve Hollandalılara göre Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Yerli işletmeciler; turistlere oranla, Türkiye’nin genel olarak çekiciliğinin diğer ülkelere göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Türkiye’nin iki grup açısından da, RG’ nü olumlu etkileyen değişkenlerden biri olduğu görülmektedir.

Tarihi zenginliğin çekiciliği

Turistler, 3.70 genel ortalama değeri ile Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliğinin diğer beş ülkeye oranla daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Almanlar göre Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünürken; Hollandalılar iki ülke arasında önemli bir farkın olmadığını düşünmektedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında ise; Almanlar, İngiliz ve Hollandalılara oranla Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Yerli işletmeciler; turistlere oranla, Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliğinin diğer ülkelere göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Türkiye’nin iki grup açısından da, RG’ nü olumlu etkileyen değişkenlerden biri olduğu görülmektedir.

207

Tablo EK-B.12: Türkiye’nin Rekabet Gücünün Düşük Olduğu Değişkenlerin Genel Bir Özeti

Değişkenler Türkiye ile beş ülkenin karşılaştırması Uluslar bazında karşılaştırma Turist grubu ile yerli işletmecilerin karşılaştırılması Sonuç ve değerlendirme

Uzaklık

Turistlere göre Türkiye’nin RG’ nü etkileyen en olumsuz değişkendir. Buna göre; turistler, 2.85 genel ortalama değeriyle Türkiye ile diğer beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.

Üç ulus ve iki ülkeye göre yapılan karşılaştırmada; Hollandalılar, İngiliz ve Almanlara göre ve daha olumlu bir değerlendirme ile Türkiye ile Yunanistan arasında önemli fark olmadığını düşünmektedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında; Almanlar, Hollandalı ve İngilizlere oranla ve daha olumlu bir değerlendirme ile Türkiye ile İspanya arasında önemli fark olmadığını düşünmektedir.

Yerli işletmeci grubu; turistlere oranla ve daha olumlu bir değerlendirmeyle (3.21>2.85), Türkiye ile diğer rakip beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.

Turistler, uzaklığı en olumsuz değişken olarak değerlendirirken, yerli işletmecilerin bu konuda biraz daha olumlu bir düşünce içinde oldukları görülmektedir. Çünkü, yerli işletmecilere göre, uzaklık en olumsuz 7. değişken konumundadır.

Hijyen ve temizliğin kalitesi

Turistler, bu konuda 3.18 genel ortalama değeriyle Türkiye ile diğer beş ülke arasında önemli bir farkın olmadığını düşünmektedir.

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Hollandalı ve Alman turistlere oranla Türkiye ile Yunanistan arasında önemli fark olmadığını düşünmektedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında ise; Almanlar, İngiliz ve Hollandalılara oranla ve daha olumlu bir değerlendirmeyle, Türkiye ile İspanya arasında çok önemli bir farkın olmadığını düşünmektedir.

Turistler, yerli işletmecilere oranla ve daha olumlu bir değerlendirme ile (3.18>2.94), Türkiye ile diğer beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.

Türkiye’deki hijyen ve temizlik kalitesinin; genel anlamda, her iki grup içinde RG’ nü etkileyen olumsuz değişkenler arasında yer aldığını söylemek mümkündür.

Telekomünikasyon ağının kalitesi

Turistler, bu değişken açısından 3.20 genel ortalama değeriyle Türkiye ile diğer beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.



Türkiye’nin RG’ nü olumsuz etkileyen değişkenlerden biri olduğu görülmektedir. Ancak, turist grubunda RG’ nü etkileyen en olumsuz beş değişken arasında yer almaktadır.

Havaalanlarının kalitesi

Turistler, bu değişken açısından 3.27 genel ortalama değeriyle Türkiye ile diğer beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.

Türkiye, Yunanistan ile karşılaştırıldığında; İngilizler, Alman turistlere oranla Türkiye’nin daha iyi olduğu; Hollandalılar ise iki ülke arasında önemli fark olmadığı düşüncesindedir. Türkiye, İspanya ile karşılaştırıldığında ise; Hollandalılar, Alman ve İngilizlere oranla ve daha olumlu bir değerlendirme ile Türkiye ile İspanya arasında çok önemli bir farkın olmadığını düşünmektedir.



Bankacılık hizmetinin kalitesi

Aynı şekilde; turistler, bu değişken açısından aynı şekilde 3.27 genel ortalama değeriyle Türkiye ile diğer beş ülke arasında çok önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir.




208

VII

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1.1 : Turizm Sektöründe Rekabet Konusunda Geliştirilen Modeller..................................60

Tablo 3.1 : Bölgeler İtibariyle Uluslararası Turist Hareketlerinin Görünümü………………….101

Tablo 3.2 : Akdeniz Bölgesindeki Ülkelere Gelen Turist Sayısı ile Pazar Payları

ve Gelişme Hızları…………………………………………………………………..105

Tablo 3.3 : Muğla İline Gelen Yabancı Turistlerin Uluslarına Göre Dağılımı (2000-2004)…...106

Tablo 3.4 : Muğla İlinde Bulunan İşletme ve Yatırım Belgeli Tesis Sayısı (2004)…………….117

Tablo 3.5 : Turistlerin Uluslarına Göre Dağılımı……………………………………………….119

Tablo 3.6 : Turistlerin ve İşletmelerin RG Açısından Türkiye’yi Karşılaştırdıkları

Ülkelerin Dağılımı…………………………………………………………………..120

Tablo 3.7 : Turistlerin Akdeniz’deki Ülkelere Olan Ziyaret Sayılarının Oransal Dağılımı…….122

Tablo 3.8 : Turistlerin Akdeniz’deki Ülkeleri En Son Hangi Yıl Ziyaret Ettiklerinin

Oransal Dağılımı……………………………………………………………………..123 Tablo 3.9 : Turistlerin RG Açısından Türkiye’yi Karşılaştırdıkları İlk Beş Ülkeyle İlgili Değerlerin

Dağılımı………………………………………………………………………………………..125

Tablo 3.10 : Akdeniz’deki Beş Ülkeyle Karşılaştırıldığında Türkiye’nin Rekabet Düzeyi……....127

Tablo 3.11 : Üç Ulusa Göre, Türkiye’nin Rekabet Düzeyi Açısından Yunanistan ile Karşılaştırılması……128

Tablo 3.12 : Üç Ulusa Göre, Türkiye’nin Rekabet Düzeyi Açısından İspanya ile Karşılaştırılması………..130

Tablo 3.13 : Türkiye’nin AB Üyeliğinin, RG’nü Nasıl Etkileyeceğine İlişkin Değerlerin Dağılımı……….132

Tablo 3.14 : Turistlerin Türkiye’deki Tatillerinden Memnuniyet Düzeyi ve Görüşleri…………..133

Tablo 3.15 : Yerli İşletmecilerin Akdeniz’deki Beş Ülkeye Olan Ziyaret Sayılarının

Oransal Dağılımı……………………………………………………………………..135

Tablo 3.16 : İşletmecilerin Beş Rakip Ülkeyi En Son Hangi Yıl Ziyaret Ettiklerinin

Oransal Dağılımı……………………………………………………………………...136

Tablo 3.17 : Türkiye’nin Seçilmiş Diğer Beş Akdeniz Ülkesine Göre Rekabet Düzeyi

(Yerli İşletme Anketi)………………………………………………………………………….138

Tablo 3.18 : Türkiye’nin Turizm Sektöründeki RG’nü Etkileyen Değişkenlere İlişkin Dağılım...140

Tablo 3.19 : Yerli İşletmecilere Göre, Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi…141

Tablo 3.20 : Türkiye’nin AB Üyeliğinin, RG’nü Nasıl Etkileyeceğine İlişkin Değerlerin Dağılımı……….141

Tablo 3.21 : İki Grubun RG Değişkenleri Açısından Karşılaştırılması……………………………………..145

Tablo 3.22 : İki Gruba Göre, Türkiye’nin Fransa ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi………147

Tablo 3.23 : İki Gruba Göre, Türkiye’nin Kıbrıs ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi………148

Tablo 3.24 : İki Gruba Göre, Türkiye’nin İspanya ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi……..150

Tablo 3.25 : İki Gruba Göre, Türkiye’nin İtalya ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi……….152

Tablo 3.26 : İki Gruba Göre, Türkiye’nin Yunanistan ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi…153

Tablo 3.27 : Türkiye’nin AB Üyeliği ve Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi ile İlgili Görüşler…..154

VIII

Tablo EK-B.1 : Ülkeye Gelen Turistlerin Demografik ve Diğer Özelliklerine Göre Dağılımları…...203

Tablo EK-B.2 : Değişkenlere Ait α Değerleri……………………………………………………….204

Tablo EK-B.3 : Turistlerin Türkiye’deki Tatillerinden Memnuniyet Düzeyine İlişkin Görüşlerin Dağılımı

(7. soru)…………………………………………………………………………………………204

Tablo EK-B.4 : Turistlerin Gelecekte Türkiye’ye Tekrar Gelmeye İlişkin Görüşlerinin Dağılımı (8. soru)….205

Tablo EK-B.5 : Turistlerin Türkiye’yi Arkadaş ve Akrabalarına Tavsiye Etmelerine İlişkin Görüşlerin

Dağılımı (9. soru)………………………………………………………………………………205

Tablo EK-B.6 : Ankete Katılan İşletmelerin Demografik ve Diğer Özelliklerine Göre Dağılımları...205

Tablo EK-B.7 : Ankete Katılan İşletmecilerin Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımları……………….206

Tablo EK-B.8 : İşletmelerde Çalışanların Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımları……………………206

Tablo EK-B.9 : Ankete Katılanların Kaç Yıldır Turizm Sektöründe Görev Yaptıklarına

İlişkin Dağılımlar…………………………………………………………………….206

Tablo EK-B.10 : İşletmelerin Kaç Yıldır Turizm Sektöründe Faaliyet Gösterdiklerine İlişkin

Dağılımlar…………………………………………………...……………………….206

Tablo EK-B.11 : Türkiye’nin Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Değişkenlerin Genel Bir Özeti………………207

Tablo EK-B.12 : Türkiye’nin Rekabet Gücünün Düşük Olduğu Değişkenlerin Genel Bir Özeti…………….....208

IX

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1.1 : Porter’ın Dinamik Elması…………………………………………………………35

Şekil 1.2 :Turizm Sektörüne Ait Değerler Ağı Şeması………………………………………42

Şekil 1.3 : Crouch-Ritchie’nin Destinasyon Rekabetine İlişkin Kavramsal Modeli………….50

Şekil 1.4 : Dwyer ve Kim’in Bütünleştirilmiş Rekabetçi Modeli…………………………….53

Şekil 1.5 : Kim’in Destinasyon Rekabeti Modeli……………………………………………..59

Şekil 2.1 : Turizm Destinasyonlarının Rekabet Gücü………………………………………...66

8

I. BÖLÜM

TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET, REKABET GÜCÜ KAVRAMLARI ve

REKABET MODELLERİ

Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecinde, her sektörde olduğu

turizm sektöründe de rekabetin yapısı ve şekli ile rekabet gücünü oluşturan

faktörlerin değiştiği görülmektedir. Bunun nedeni ise, ekonomik faaliyetlerin

merkezi durumunda bulunan insanların; tüketim kalıplarında, isteklerinde,

gereksinimlerinde ve sonuçta kalite-hizmet anlayışında meydana gelen

değişikliklerin söz konusu olmasıdır. Bu durum, hizmet sektörü olan turizm de ise,

her sektörde olduğundan çok daha fazla bir öneme sahip olmaktadır. Çünkü,

ilerleyen kısımlarda açıklanacağı üzere, destinasyonların (turizm bölgelerinin)

rekabet gücü elde edebilmeleri ve pazar paylarını uzun dönemde de kalıcı bir şekilde

sürdürebilmeleri, müşteri memnuniyetine ve hizmet kalitesine dayanmaktadır. Yeni

yüzyıla yeni eğilimlerle giren turizm sektöründe, gelişme ve büyüme sürecinin en

önemli noktası; müşteri memnuniyeti ve rekabet gücü olgusudur. Destinasyonların

birer marka haline dönüşmeye başladığı sektörde, müşteri memnuniyetini

gerçekleştirerek, iyi-kaliteli hizmeti, rekabetçi bir fiyatla, uygun pazarlarda sunabilen

destinasyonların gelecekte daha başarılı olacakları ve rekabetçi üstünlük

sağlayacakları beklenmektedir.

Bu bölümde öncelikle, rekabet gücü ile bilgilerin yeniden gözden geçirilmesi

sağlandıktan sonra, turizm sektöründe rekabet ve gelişimi ile ilgili konulara yer

verilecektir. Daha sonra ise, turizm ülke ve bölgeleri açısından rekabetin tanımı;

turizmde rekabetin yapısı ve doğası; turizm sektöründeki rekabet modelleri ile

turizmde rekabet stratejilerinin geliştirilmesi ayrıntılı olarak incelenecektir.

I. Rekabet Gücü İle İlgili Bilgilerin Gözden Geçirilmesi

Ekonomi bilimi sınırlı kaynaklarla sınırsız gereksinimlerin karşılanmasını

amaçlamaktadır. Bu nedenle, bireylerin daha refah ve mutlu yaşamak için

birbirleriyle sürekli bir mücadele ve rekabet halinde olduğu, tarihin ilk çağlarından

beri bilinen bir gerçektir. Geçmiş yıllar, insanların ya toprak, ya doğal kaynaklar ya

da bir takım stratejik amaçlar uğruna savaşlar verdiği kanlı olaylara sahne olmuştur.

9

Tüm ekonomik faaliyetler, gereksinmelerle kaynaklar arasındaki dengesizliği

azaltarak, insan refahını artırmaya yönelmiştir. Dolayısıyla, bu mücadelelerin temeli

olan ekonomik kaygılar, rekabet ve rekabet gücü kavramlarının çok eskilere

dayandığını göstermektedir.

İlkel topluluklardan tarım toplumuna, tarım toplumundan endüstri toplumuna

ve oradan da bilgi toplumuna geçişin yaşandığı günümüzde, rekabetin kuramsal

yapısı da değişmiş ve rekabet gücünü açıklayan yeni yaklaşımlar ortaya atılmıştır. Bu

geçiş, kendine özgü bir takım özellikleri de beraberinde getirmektedir. Artık Dünya

ekonomilerinde, refahın kaynağı olarak üretimin yerini hızla hizmetler almaktadır.

Günümüz bilgi toplumunu oluşturan insan grubu; otomobil, tekstil ve demir-çelik

fabrikası yerine, bankada, bilgisayar şirketinde, turizm ya da toplumsal hizmet

kurumlarında çalışmaktadır. Eskinin en önemli üretim faktörü olan sermaye ve doğal

kaynakların yerini ise artık beşeri sermaye denilen zihinsel emek gücü almıştır9.

Richard Cantillon’la başlayıp 1960’lara kadar geçen sürede rekabet gücünü

açıklayan geleneksel yaklaşıma göre, üretimin üstünlüğü ülkelerin rekabet gücünü

açıklayan en temel öğedir. Üretimde üstünlük sağlamanın ve dolayısıyla rekabet

gücü elde etmenin yolu ise, coğrafi konum ile taşıma giderleri arasındaki ilişkiye

bağlıdır10. Buna göre, deniz kıyısı ya da ırmak kenarlarına yakın bölgeler, taşıma

kolaylıklarından dolayı bir avantaj ve rekabet gücü elde ederek, daha ucuz ve kolay

bir üretim sağlayıp, hızlı gelişim sürecine girmektedirler.

Adam Smith’te, rekabet gücünü; üretimde mutlak üstünlüğe, mutlak

üstünlüğü ise, faaliyetlerin coğrafi dağılımı yani kuruluş yeri faktörleri ile

işbölümüne bağlı olarak açıklamaktadır. Smith’e göre, hammadde ve enerji

kaynaklarına yakın yerlerde oluşturulacak ekonomik faaliyetler sonucunda ülkeler

uzmanlaşarak üretimlerinde bir artış meydana getirecek, bu da uluslararası ticaretin

ve rekabet gücünün artmasını sağlayacaktır.11

David Ricardo ise, karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı olarak rekabet gücünü

açıklamaktadır. Ona göre, ülkelerin kaynaklarını özellikle en verimli oldukları üretim

9 F. Fukuyama, Büyük Çözülme, İstanbul: Sabah Yayınları, 2000, s. 13. 10 Z. Dinler, Bölgesel İktisat, Bursa:Ekin Kitapevi, 2001,s. 7. 11 A. Smith, The Wealth of Nations, England: Penguin Books, 1999, s. 30.

10

alanlarına aktararak başarı sağlayacaklarını belirtmiştir12. Karşılaştırmalı üstünlük

kuramı daha sonra, Heckscher ve Ohlin tarafından faktör donatımı teorisi adı altında

yeniden yorumlanmıştır. Bu teoriye göre: Bir ülke hangi üretim faktörüne daha fazla

sahip ise, üretimini o faktörü yoğun biçimde kullanmayı gerektiren mallarda

uzmanlaşmalı ve onu ihraç ederek karşılaştırmalı bir üstünlük elde etmelidir13.

1970’li yıllara gelindiğinde ise, rekabet gücünü açıklayan temel unsur,

maliyet üstünlüğüne dayalı bir üretim anlayışı olmuştur. Artan teknolojinin etkisiyle

birlikte özellikle, ucuz emek girdisi sağlayan ve bunları teknolojik olanaklardan da

yararlanarak seri üretim ve otomasyon şeklinde düşük maliyetli çıktılara

dönüştürebilen ülkeler rekabet gücü açısından avantajlı bir konum yakalamışlardır14.

1980-1990 yılları arasında ise, rekabet gücünü açıklayan yeni ve farklı bir

görüş ortaya atılmıştır. Michael Porter tarafından geliştirilen “Ulusların Rekabet

Gücü” teorisi, son yıllarda rekabet gücünün kapsamlı bir şekilde incelendiği en

önemli çalışma olarak kabul edilebilir. Porter, on gelişmiş ülke üzerinde yapmış

olduğu çalışma da, ülkelerin neden belirli endüstrilerde başarı sağlayarak rekabet

gücü elde ederken, diğerlerinde bu başarıyı elde edemediklerini analitik bir çerçeve

geliştirerek açıklamaktadır15.

Porter’ın çalışması, endüstriyel gözlemlere dayanmakta olup ülkelerin

uluslararası rekabet gücünün belirlenmesinde, rekabet ortamının analiz edilmesi ve

en uygun stratejilerin geliştirilmesini amaçlamaktadır. Bu bağlamda teorinin özü,

karşılaştırmalı üstünlüklerin rekabetçi üstünlüklere dönüştürülmesine yöneliktir.

Ülkelerin sahip oldukları doğal kaynakların zamanla azalmasından dolayı,

karşılaştırmalı üstünlüklerin yapısı değişmekte ve maliyet, kalite, ürün

farklılaştırması, yeni ürün, teknolojik farklılıklar, odaklanma ve piyasa yapıları

rekabet gücünü oluşturan yeni belirleyiciler olmaktadır. Porter’a göre rekabet artık

12 R.Lynch, Corporate Strategy, Londan:Putman Publishing,1997, s. 144. 13 R. Jayadevappa, S. Chhatre, “International Trade And Environmental Quality: A Survey”, Ecological Economics 32, 2000,s. 177. 14 Ö.İ.Doğan, “Rekabet Gücünün Gelişimi”, D.E.Ü.S.B.E. Dergisi, Sayı 14, 2000, s. 6. 15 Ö. Öz, “Assessing Porter’s Framework for National Advantage: The Case of Turkey”, Journal of Business Research 55, 2000, ss. 509-510.

11

üretim üstünlüğü ya da fiyat rekabetinden çok kalite, ürün çeşitlendirmesi, yenilik,

modern tasarım ve görüntü ölçüsünde olacaktır16.

Rekabet avantajlarını ülkeler değil, endüstriyi meydana getiren firmalar

oluşturur17. Uluslararası rekabette üstünlüğün sağlanması ve korunmasının,

firmaların ulusal sınırlar içindeki başarısının, uluslararası piyasalara aktarılması ile

söz konusu olacağı belirtilmektedir. Daha açık bir ifadeyle, ülke içindeki firmaların

rekabetçi bir piyasa yapısı içinde varlıklarını sürdürmeleri, uluslararası piyasadaki

rekabet koşullarına daha iyi uyum sağlamalarını gerektirecektir. Bugün, ülke

ekonomilerini oluşturan firmalar, ürünlerini pazarlayabilmek için Dünya genelindeki

diğer firmalarla sürekli bir rekabet içindedir. Bu açıdan bakıldığında, yurtiçi piyasada

rekabet gücü elde etmiş firmaların, uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazanmaları

daha kolay olacaktır.

1990’lı yılardan günümüze kadar olan sürede, ileri teknolojiyle beraber

gelişen küresel ekonomiye geçişin hızlanması, sektör sınırlarının neredeyse

belirsizleşmesi, müşteri memnuniyetinin ön plana çıkması, endüstri toplumundan

bilgi toplumuna geçiş aşamalarının yaşanması, yeni ve farklı ürünlerin pazara

sürülme süresinin kısalması, rekabetin artması ve eski yönetim anlayışlarının

sorgulanması, 1980’li yıllardan kalma rekabet anlayışıyla rekabet gücü elde etmenin

mümkün olmadığını göstermektedir18. Bugün bütün ekonomiler için geçerli olan,

kalite, yenilik, esneklik, hız, farklılık, verimlilik ve mükemmeliyet rekabet gücünün

yeni belirleyenleri olmuştur19.

Özetle son yıllarda yaşanan ekonomik devrimler, Dünyanın çok ciddi bir

şekilde değişmesine yol açmış ve ayakta kalmak ve ekonomik refahını sürdürmek

isteyen ülke ve firmaların da yeni bir rekabet politikası ve stratejisi belirlemelerini

zorunlu hale getirmiştir. Hem kaliteli, hem farklı, hem çeşitli, hem de seri üretim

yapan, aynı zaman da müşteri tercihlerindeki değişimleri görebilen, müşteriye

rakiplerin sunamayacağı çok faklı yararlar sunabilen ülke, bölge ve firmalar

16 C. Erkan, Küreselleşme ve Avrupa Topluluğu Karşısında Türkiye’nin Rekabet Yeteneği, İzmir: Takav Matbaacılık, 1993, s. 64. 17 Rekabetin Gücü V: Diamond Modeli, http:// www.activefinans.com /activeline/sayi25/ rekabet. html.21.09.2003. 18 A. Kırım,Yeni Dünyada Strateji ve Yönetim, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2003,s. 8. 19 Doğan,s. 6.

http://www.activefinans.com/

12

rakipleriyle rekabet edebilecektir. Bu değişimi gerçekleştiremeyenler rekabet

güçlerini ve dolayısıyla pazar paylarını kaybederek kaderlerine razı olacaktır.

A. Küreselleşme Sürecinde Rekabet ve Gelişimi

Yukarıda ifade edildiği üzere, 19. ve 20. yüzyıla özgü belirli ölçüler içinde

kabul edilebilecek rekabet teorileri, günümüzün küresel ekonomisi karşısında

sorgulanmaktadır. Küresel gelişmeler, geleneksel rekabet ve rekabet gücü anlayışının

farklılaşmasına neden olmaktadır. Şöyle ki; ekonomik açıdan endüstriyel ürünlerdeki

modern rekabet, ulaşım ve iletişim sistemlerinin 19. yy. sonlarında gelişmesiyle

başlamıştır. Hızla gelişen demiryolu, telgraf ve kablo sistemleri gerek mal ve

hizmetlerin gerekse yeni gelişmekte olan teknolojik bilginin ulusal ve uluslararası

ekonomiler arasında yayılımını hızlandırarak II. Sanayi Devrimine zemin

hazırlamıştır. Bunun sonucunda, makineler üretim sürecinde kullanılmaya başlanmış,

işbölümü ve verimlilik artarken, yeni bir üretim ve yaşam şekli oluşmuştur. Üretim

evden fabrikaya kayarken, kitlesel üretimden akan bant sistemlerine geçilmiş,

sanayileşme ile gelen modern toplum biçimi zaman, mekan ve dolayısıyla da rekabet

düzenini değiştirmiştir20.

Modernizm veya sanayi toplumu diye adlandırılan bu süreç, 20. yy. sonlarına

doğru meydana gelen teknolojik devrim sayesinde, Dünya ekonomilerinde başta

küreselleşme olmak üzere hızlı ve köklü değişimlerin yaşanmasına yol açmıştır. 1947

yılında GATT’la başlayan küreselleşme süreci; karmaşıklaşan ticaret ilişkileri,

bloklaşma ve entegrasyon, teknolojinin çevrim hızının yükselmesi, finansal

serbestleşme, beşeri sermayeye bağlı yaratıcılık ve entelektüel sermaye, sadece fiyata

bağlı rekabeti Dünya piyasalarından pay almak için gerekli ve yeterli koşul olmaktan

çıkarmıştır21. Ulusal piyasaların birbiriyle bütünleşmesi, ölçek ekonomilerinden

faydalanılmasını kolaylaştırarak, üreticiler arasındaki rekabetin artmasını sağlamıştır.

Kapitalist öncesi toplumun geleneksel üretim faktörleri olan emek, sermaye, toprak,

artık yerini temel ekonomik kaynak olan bilgiye bırakmıştır. Kapitalist ötesi

toplumun sınıfları ki bunlar bilgi toplumu adı verilen topluluğun da sınıflarıdır.

20 H. Erkan, Ekonomi Sosyolojisi, İzmir: Barış Yayınları, 2000, s. 83. 21 M.A. Dulupçu, Küresel Rekabet Gücü, Ankara: Nobel Yayınları, 2001, s. 71.

13

Bunlar, aynı zamanda bilgi işçileri ve hizmet işçileri olarak da ifade

edilmektedirler22.

Küreselleşme; Fordist iş sürecinin ölçek ekonomileri mantığı, standart ürünler

ve fiyat rekabeti yerine, daha seçici olan tüketiciler için daha bireysel, daha kaliteli

ürünlere yönelirken, fiyatla birlikte yüksek kalite-düşük fiyat, yenilik, çeşitlilik, hız

ve müşteri memnuniyetinin ön plan çıkarıldığı bir rekabet anlayışını gündeme

getirmiştir23. Söz konusu gelişmeler, alıcı ve satıcılar arasındaki coğrafi sınırların

kalkmasına, tüketim alanının genişlemesine yol açmış ve 1980 sonrası sermayenin

küreselleşmesi ile de çok uluslu şirketlerin (CUŞ) Dünya ekonomisine hakim

olmasını ve bunlar arasındaki rekabetin artmasını sağlamıştır. Etkinlik ve

verimliliğinin ön plana çıktığı CUŞ, küresel rekabet koşullarını kendi lehlerine

çevirmek için sürekli yenilik yapma ihtiyacını duymaya başlamışlardır. Rekabetin bu

şekilde giderek artıyor olması ülkeleri de bölgesel bütünleşme hareketleri içinde yer

almaya zorlamıştır24.

Günümüzde halen devam eden teknolojik devrimde, teknolojilerin hem

girdisi hem de çıktısı bilgidir. Yeni teknolojiler, ekonomik ve toplumsal yaşamın her

alanındaki bilgilerin işlenmesiyle ortaya çıkan yeni bilgi ve mikro elektronikteki

buluşlardır. Bilişim ve iletişimdeki bu gelişmeler, üretim, dağıtım, yönetim ve en

önemlisi de rekabet gücü kavramlarında köklü değişmelerin oluşmasına neden

olmuştur. Aynı sektörde iş yapan rakip işletmelerin çoğalması, pazar yapısını

değiştirmiştir. Bu olay, benzer ürünlerin o sektör ya da pazar içinde farklı rekabet

koşullarında satılmasını gündeme getirmiştir. Böylece, bir pazarda fiyat, öbüründe

hizmet kalitesi, bir diğerinde satış sonrası hizmet veya müşteri memnuniyeti gibi

değişik faktörleri ortaya çıkarmıştır25. Ulusal yapıda olan rekabet, küreselleşme ile

uluslararası boyutlara taşınmıştır. Bu bağlamda, Dünya ölçeğinde faaliyetlerini

22 P. F. Drucker, Kapitalist Ötesi Toplum, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993, s. 16-18. 23 H. Çetintaş, “Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Rekabet Politikası ve Rekabet Gücü”, Basılmamış Doktora Tezi, İ.Ü.S.B.E., İstanbul 2000, s. 33. 24 Ö. Özkıvrak, D. Dileyici, “Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”, http:// www.econturk.org/dtm7.htm.01.02.2003. 25 S. Taştan, “Küreselleşme ve Küresel Strateji”, http:// www.insankaynaklari. gokceada.com/ makale013. html. 01.02.2003.

http://www.insankaynaklari/

14

sürdüren bütün işletmeler, kendilerini hiper rekabet ortamında bulmuş ve sonuçta

rekabetin yapısı, şekli ve anlamı da değişmiştir.

Charles Hendy: “Geleceğe, geçmişin devamı olarak bakamazsınız… Çünkü

gelecek farklı olacak ve gelecekle başa çıkabilmek için, geçmişle başa çıkma

yönteminizi unutmak zorundayız”. C.K. Prahalad: “Geçmişin çekiminden kaçmak

istiyorsanız, kendi ortodokslarınızı sorgulamaya hazır olmalısınız. Kendi temel

stratejilerini yeniden üretmeye ve nasıl rekabet edeceğiniz konusundaki temel

varsayımlarınızı yeniden düşünmeye hazır olmalısınız.”26 diyerek, yarının yeni

dönemleri, yeni rekabet yöntemleri oluşturup, işleri farklı şekillerde yapmayı

başarabilen şirketler ya da ülkelerin başarılı olabileceğini ifade etmektedirler. 21.yy.

değişim eğrisinin önüne geçen, kendi endüstrilerini sürekli yeniden tanımlayan, yeni

pazarlar oluşturan ve rekabet gücü kurallarını yeniden ortaya koyanlar ekonomik

refahlarını ve zenginliklerini arttırabilecektir. Bu süreçte, ülke ya da firma olsun

kendilerine bir vizyon ve strateji çizemeyenler, bu rekabet yarışında geride

kalacaktır.

Özetlemek gerekirse küreselleşme süreci, geçmişte rekabet gücü-avantajı

sağlayan unsurların gelecekte de aynı avantajı sağlamayacağını göstermektedir.

Örneğin, kaliteye dayalı rekabeti ilk ortaya koyan Japonlar için, gelecekte rekabet

gücü-avantajı sağlayacak olan temel faktörün yeni süreçler ve işler meydana getirme

kapasitesi olduğu bilinmektedir27. Bu nedenle de, ekonomik anlamda başarılı olmak

ve rekabet gücü elde etmek, sürekli yenilik yapmayı ve rakiplerine göre daha farklı

ürün ve ürünler geliştirerek pazar payını korumayı gerektirmektedir.

B. Küreselleşmenin Rekabet Gücü Üzerindeki Etkisi

Günümüzde küreselleşme ekonomik sektörlerin rekabet güçlerini değişik

biçimlerde etkilemekte, bazı sektörler tamamen değişirken bazılarında da önemli

farklıklar ortaya çıkmaktadır. Ülkeler ve firmalar arasındaki rekabet savaşını arttıran

26 R. Gibson, Geleceği Yeniden Düşünmek, İstanbul: Sabah Yayınları, 1997, s .6. 27 Gibson, s. 65.

15

küreselleşme süreci28, bu birimlerin rekabet üstü kalabilmeleri ve artı bir katma

değer elde etmeleri için yeni yöntem ve teknikler geliştirmelerini gerektirmektedir.

1947 yılında ticaretin ülkeler arasında gelişmesi ile başlayan ve 1980

sonrasında da kısa ve uzun vadeli sermayenin Dünya piyasalarına entegre olmasıyla

devam eden küreselleşme olgusunun29, rekabet gücü üzerinde büyük bir etki

oluşturduğundan kimsenin şüphesi yoktur. Ticaretin, sermayenin ve üretimin ülkeler

arasındaki hareketi sonucu, yeni fikirler, teknolojiler, ürünler ortaya çıkmış, kaynak

etkinliği ve tahsisi artmış, tüketiciler için tercih alanı genişlemiş, düşük maliyetle

uluslararası finans piyasalarından yararlanma imkanı doğmuş ve bütün bu unsurlar

rekabetin, hem ülkeler hem de işletmeler için daha da artmasına neden olmuştur.

Küreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, ihraç ekonomilerine ağırlık kazandırarak,

temel stratejik faktör olarak rekabet gücünü ön plana çıkartmış ve ülke ekonomilerini

Dünya ekonomisiyle rekabet etmek zorunda bırakmıştır30.

Dünyada son 40-50 yıl içinde yaşanan bu değişim ve dönüşümler, ülke

ekonomileri üzerinde; uluslararası rekabette değişim ve teknolojik değişim olmak

üzere iki ayrı etki meydana getirmiştir. Bu etkiler, yeni ürün ve üretim tekniklerinin

hızla gelişerek, ekonomilerin sanayi sektöründen bilgi bazlı endüstrilere yönelmesine

neden olmuştur31. Küreselleşme sonucu değişen Dünyanın ekonomik konularının

özünde artık, teknoloji, verimlilik ve rekabet vardır. Dolayısıyla; ülkeler, bölgeler

ve/veya işletmeler rekabet üstünlüğünü ve avantajlarını teknolojik yeniliğe ve

küreselleşen rekabete dayandırmak zorundadırlar. Bu bağlamda, rekabet gücü

oluşturabilecek yeni bir ürün veya hizmet üretebilmeyi başaramayan ekonomik

birimlerin, büyüme ve yaşamlarını devam ettirme amaçlarını gerçekleştirmeleri zor

olabilecektir.

Karşılaştırmalı üstünlükler teorisi geçerliliğin yitirmiş ve rekabet gücünün

yeni belirleyeni beyin gücü denilen insan; yani insanın ürettiği bilgi olmuştur.

Geleneksel üretim faktörleri olan, emek, sermaye ve toprağın getirisi azalmakta ve

28 O. Çoban, “Teknolojik Gelişme ve Rekabet Gücü”, Verimlilik Dergisi, 2001/4, s. 32. 29 H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, İstanbul: Güzem Yayınları, 2001, s. 189. 30 O. Demir, O. Çoban, “Türk Otomotiv Sanayinin AB Otomotiv Sanayi Karşısındaki Rekabet Gücü”,İşveren Dergisi, Haziran 1996, s. 24. 31 Erkan, s .53.

16

bilgi ise katma değer oluşturan ve servet getiren yeni kaynak olmaktadır. Bilginin

verimli olması, onun fark oluşturacak şekilde kullanılması demektir ki bu durum,

ülke, bölge ve/veya işletmenin rekabet gücü elde etmesi açısından çok önemlidir32.

Son olarak, küreselleşmenin rekabete iki farklı boyut kazandırdığı

söylenebilir33: Bunlardan birincisi, küreselleşme firma-bölge ikilisinin doğurduğu bir

rekabet anlayışıdır. Yani, bir bölgede faaliyette bulunan firmalar, rekabet gücü ve

kurallarını şekillendirebilmektedir. Porter, bunlara küme (cluster) demektedir.

Rekabet gücünün oluşturulması, kümelerin varlığına ve etkin çalışmasına bağlıdır34.

İkincisi, üretim ve sermayedir. Bunlar yukarıda da açıklandığı üzere, ulusal kimliğini

yitirmiş ve küresel bir nitelik kazanmış, bu da ürünlerin menşeini belirsiz hale

getirmiştir.

C. Rekabet Gücü Kavramı

Küreselleşmenin rekabete yeni boyutlar katması ve içeriğini değiştirmesi,

rekabet gücünün tanımlanmasında ve ölçülmesinde de bir takım zorlukları

beraberinde getirmiştir35. Rekabet gücünün tam ve doğru olarak tanımlanabilmesi

ise, bir ülkenin iç ve dış piyasalarında rekabet gücünün bilinmesi ve gerek firma

gerekse sektör düzeyindeki stratejik kararların alınması ve sağlıklı politikalar

oluşturulmasında önem arz etmektedir.

Ancak, tam ve mükemmel bir içeriğe sahip, herkesin üzerinde fikir birliğine

vardığı bir tanıma ulaşmak mümkün değildir. Bunun nedeni, çok sayıdaki ülke ve

firmanın özelliklerini bütünleştirmenin ve bazılarını ayırt etmenin neredeyse

imkansız olmasıdır. Ayrıca rekabetin kendisi, karşılaştırmalı üstünlüklerle birlikte

fiyat rekabeti perspektifi, strateji ve yönetim perspektifi, tarihi ve sosyo-kültürel

perspektif gibi farklı disiplinleri kapsayan bir kavramdır36. Rekabetin ölçümü ise,

firmanın (ya da sektörün-ülkenin) rekabet performansı, rekabet potansiyeli ve

32 Drucker, s .270. 33 Dulupçu, ss. 94-95. 34 http://www.competitiveturkey.org./trvers3/capeki99.html.28.01.2003. 35 TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi uygulamalar Türk Otomotiv Sektörü, Yayın No: TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997, s .15. 36 T.W.Y. Man, T. Lau ve K.F. Chan, “The Competitiveness of Small and Medium Enterprises A Conceptualization with Focus on Entrepreneurial Competencies”, Journal of Business Venturing 17, 2002, s. 126.

17

yönetim süreci olmak üzere üç boyutu içermektedir. Bunların yanında, rekabetin

uzun dönemli performansa odaklanması, kontrol edilebilmesi, göreceli olması ve

dinamik bir özellik göstermesi, onun çok yönlü bir yapıya sahip olduğunu

göstermektedir37.

Bütün bu belirtilen noktalar, rekabetin ve rekabet gücünün tam ve doğru bir

şekilde ifade edilebilmesinin zor olduğunu anlatmaktadır. Hatta, rekabetin ilk

belirleyicileri ve savunucuları olan gelişmiş ülkelerde bile konu, gündemini

koruyarak tartışılmaya devam edilmektedir. Bu bağlamda, iktisatçılar ve işletmeciler

arasında da çok tartışılan ve üzerinde fikir birliğine varılamayan rekabet gücü

kavramına ilişkin değişik ve farklı tanımların yapıldığı görülmektedir. Yapılan

tanımların bir kısmı firma düzeyinde konuyu ele alırken; bazıları da sektör ve ülke

bazında tanımlamaktadır. Göreceli bir ölçüt olan rekabet gücü, sektörlerin ya da

ülkelerin birbirlerine göre mevcut durumunu ortaya koymaktadır. Rekabet gücünü,

firmalar açısından tanımlamak, bölge ya da ülkelere göre daha kolaydır. Bunlardan

bazıları şu şekildedir:

- “Rekabet gücü firmalar açısından, arz etmiş oldukları mal ve hizmetlerin

alternatifleri karşısında tercih edilmesini sürdürülebilir olarak sağlayan bir yetenek

olarak tanımlanmaktadır”38.

- Rekabet gücü, bir firmanın rakiplerinin ulaşmayı çok güç ya da maliyetli bulduğu

değer yaratan bir stratejiyi uygulaması ve sonuçta daha iyi müşteri değeri oluşturarak

piyasada rakiplerine karşı bir avantaj sağlamasıdır39.

- “Bir firmanın, rakiplerine göre ulusal veya küresel piyasalarda yüksek kalitede-

düşük maliyetli ürün sunması ve aynı zamanda yenilik ve icat yapabilmesi” o

firmanın rekabet gücü anlamına gelmektedir40.

- Bir başka tanıma göre ise; rekabet gücü, bir işletmenin faaliyetini sürdürdüğü

sektörde daha iyi müşteri karması oluşturarak rakipleri karşısında üstünlük

sağlamasıdır. Rekabet gücü ya da üstünlüğünün ne kadar süreceği ise, mevcut

37 Man vd., ss.126-128. 38 O. Çoban, “Türkiye Tekstil Endüstrisinin Üretim Yapısı ve Karşılaştırmalı Rekabet Gücü”, Basılmamış Doktora Tezi, C.Ü.S.B.E., Sivas 2001, s. 27. 39 H.B. Akın, “Rekabetçi Üstünlük ve Teknoloji:Küresel Bir Yaklaşım”, Verimlilik Dergisi, 1999/4, s. 58. 40 http://www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-rekabet/kavram.htm.29.03.2003.

18

rakiplerin değer yaratan stratejiyi taklit etme yeteneğine bağlı olacaktır41. Bu

tanımlar olayı firma açısından değerlendirmektedir.

Sektör açısından rekabet gücü ise, “göreli olarak bir sektörün diğer ülkelerin

aynı sektörlerine göre daha yüksek gelir ve istihdam yaratma gücü olarak”

tanımlanmaktadır42. Bir diğer tanımda rekabet gücü, “bir endüstrinin rakiplerine eşit

ya da daha üst düzeyde bir verimlilik düzeyine ulaşması ve bu düzeyi sürdürme

yeteneği veya rakiplerine kıyasla eşit ya da daha düşük maliyette ürün üretme

ve/veya satma yeteneğidir.”

Günümüzün rekabet ortamında söz konusu tanımlara uyan ülke ve firmalar

varlıklarını koruyarak ayakta kalmayı başaracaktır. Ancak, bu genel anlamda bir

başarı sayılmaz. De Bono’nun belirttiği gibi, “…ayakta kalabilmek için gerekli

unsurlardan biri olan rekabet, başarının anahtarı değildir. Başarıya ulaşmak

isteniyorsa, rekabeti aşıp rekabet üstü olmak gerekmektedir”43. Çünkü, herkesin

ürettiği ve kolayca ulaşılabilen ürünlerin katma değeri düşüktür ve fiyat rekabeti söz

konusudur. Bununla birlikte, değer tekeli oluşturan ve katma değeri yüksek bir ürün

üretebiliyorsa, o zaman belirli bir sadık müşteri potansiyeline sahip olunur ve fiyat

da istenildiği gibi belirlenebilir. De Bono’nun rekabet üstü olmaktan kastettiği şey

budur. Bunu gerçekleştiren ve müşteriye istediği değeri sunan ülke ya da firmalar

hangi sektörde olursa olsun büyük bir rekabet gücü sağlayarak, yeni pazarlara ulaşıp

kâr marjlarını en üst noktalara çıkaracaktır.

1. Rekabet Gücü ve Stratejisi

Rekabet gücü, rakiplere göre rekabet elde edebilmek için nispi bir güce sahip

olmak demektir44. Peki bu güç nasıl ve ne şekilde kazanılacaktır? Bu sorunun

yanıtını rekabet stratejisi vermektedir. Rekabet stratejisi, bir firmanın pazardaki

konumunu güçlendirmesi için, nasıl daha etkili bir şekilde rekabet edebileceğini

gösterir45. Rekabet gücü elde etmenin en iyi yolu, uygun bir strateji belirlemektir.

41 H. Erkan, Sosyal Piyasa Ekonomisi, İzmir: Konrad Adenauer Stiftung, 1987, ss. 121-122. 42 İ. Demir, “Alt Sektörlerde Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri”, http://ekutup.dpt.gov.tr /planlama/ 42nciyil/demiri.pdf.20.09.2003. 43 E. De Bono, Rekabet Üstü, (Çev:Oya Özel), İstanbul: Remzi Kitapevi, 1996, s. 10. 44 E. Türkkan, Rekabet Teorisi ve Endüstri İktisadı, Ankara:Turhan Kitapevi, 2001, s. 63. 45 M. E. Porter, Competitive Advantage, New York: The Free Press, 1998, s. xviii.

19

Temel işletme stratejisinin geliştirilmesi ve örgütün bunu uygulamadaki başarısı,

rekabet gücü kazanımı açısından önemlidir. Porter’a göre; rekabet stratejisi

geliştirmek, bir firmanın nasıl rekabet edeceği, hedeflerinin ne olacağı ve bunları

gerçekleştirmek için hangi politikaları izleyeceğini belirlemek anlamına

gelmektedir46.

Bu bağlamda, küresel firmaların açık strateji ihtiyacı giderek artmaktadır.

Rakipleriyle kıyaslandığında (benchmarking), farklı müşteri gruplarına farklı ve

benzersiz bir ürünü nasıl sunacakları konusunda bir strateji oluşturamayan firmalar,

günümüzün bu yoğun küresel rekabet ortamında çok zor durumda kalabilirler47.

Kendilerine stratejik bir yön çizemeyen, hedeflerini ve vizyonlarını tam olarak

belirlemeyenler rekabet yarışında geride kalma tehlikesi ile karşı karşıya

kalabilecektir. Yeni pazarlar, işler, kâr kaynakları oluşturulamaz ve sektörün 5-10 yıl

içinde nerede olacağı öngörülemez ve rekabetçi bir yapıda olunamazsa, dar sınırlarda

azalan kârlar geliştirilmeye çalışılır.

Benzersiz bir değer karması oluşturabilmek için, rakiplerinden farklı yöntem

ve faaliyetlerin seçimi olarak tanımlanan rekabet stratejisi; teknolojik ilerleme,

küreselleşme, tüketici tercihlerindeki uzmanlaşma ve farklılaştırmaya bağlı olarak

değişebilmektedir48. Ayrıca, müşteri grubunun temel gereksinimleri değiştiğinde, ya

da belli bir ürün farklı olmaktan çıktığında, yeni teknolojiler ortaya çıktığında veya

müşteri profili değiştiğinde rekabet stratejisi de değişmek zorundadır.

Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte, rekabet giderek artmakta, sektör

sınırları belirsizleşmekte, müşteriler daha fazla seçici olmakta ve bu da Dünya

genelindeki firmaların rekabet stratejilerini tekrar gözden geçirmelerini

gerektirmektedir. Aynı zamanda, karşılaştırmalı üstünlükler anlayışıyla çalışmanın

aşılarak ulusal rekabetçi üstünlükler anlayışının önem kazanması, firmaların bu

yönde bir rekabet stratejisi geliştirmeleri konusunda baskı oluşturmaktadır.

46 Porter, s. xxiv. 47 Gibson, s. 45. 48 Lynch, s. 122.

20

2. Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri

Rekabet gücünün, çok karışık ve göreceli bir kavram olması onun tanımı ve

ve de ölçümü konusunda tam bir fikir birliğinin oluşmamasına ve sonuçta çok sayıda

görüş ve modelin ortaya çıkmasına neden olmaktadır49. Firmaların, endüstrilerin ve

ülkelerin rekabet gücü ölçümü, farklı kriterler kullanılarak yapılmakta ve genellikle

sayısal verilerin karşılaştırması yapılmaktadır. Her bir sektörde de rekabeti

şekillendiren değişik özelliklerin söz konusu olması, rekabet gücü ölçümünde bir

takım zorluklara yol açmaktadır. Şöyle ki, bir endüstrinin rekabet gücü analizi, o

endüstride bulunan önde gelen firmaların rekabet gücünden hareketle yapılabilir.

Ancak, firmalara ait verilerin bulunamaması durumunda endüstri düzeyindeki

rekabet edebilirliği ölçebilmek için o endüstriye özgü özellikler geliştirilmek

zorundadır (turizm sektörü de böyle bir özellik taşımaktadır). Örneğin, çelik

sektöründe yabancı rakipler ve ikame malzemeleri öne çıkarken, lastik sektöründe

güçlü orijinal ekipman alıcıları ve turizm sektöründe de doğal, tarihi ve kültürel

kaynakların özelliği ile tur operatörleri ve seyahat acenteleri rekabeti

şekillendirmektedir.

Ancak, rekabet gücü ölçümündeki bu zorluklara karşın, ülke ya da

firmaların rekabet gücünün ortaya konabilmesi ve gelişmelerin izlenebilmesi,

rekabetin ölçüm yöntemlerinin bilinip uygulanmasına bağlı olduğu da bilinen bir

gerçektir. Balassa’nın açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler yöntemi, yurtiçi kaynak

maliyeti, mukayeseli ihracat performans indeksi ve nominal ve efektif koruma

oranları, bu yöntemlerden bazılarıdır. Burada sadece konunun sınırlandırılması

amacıyla, klasik rekabet gücü ölçümünde en çok kullanılan yöntem olan açıklanmış

karşılaştırmalı üstünlükler yöntemine kısaca değinilecektir: 1965 yılında Balassa

tarafından dış ticareti açıklamak için geliştirilen açıklanmış karşılaştırmalı

üstünlükler yöntemi, bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğü olan malları belirlemek

için kullanılan bir ölçüttür50. Çünkü, karşılaştırmalı üstünlüğü doğrudan ortaya

49 J. Reiljan vd., Key Issues in Defining and Analysing the Competitiveness of A Country, Tartu: Tartu University Press, No:1, 2000, s. 8. 50 Demir, s. 231.

21

koyan bir katsayı yoktur. Bu noktada, Balassa’nın geliştirmiş olduğu yönteme

bakılacak olursa51:

RCAij = (Fi / Σ Fi ) ÷ ( Si / Σ Si )

RCAij= (j ülkesinin i endüstrisindeki ihracatı)/ (i endüstrisinin dünya ihracatı) ÷ (j ülkesinin toplam

ihracatı)/ (toplam dünya ihracatı)

Eğer, RCAij, birden büyükse j ülkesinin i endüstrisinde açıklanmış karşılaştırmalı

üstünlüğe sahip olduğu anlamına gelmektedir. Diğer bir deyişle, rekabet gücünün

varlığı söz konusudur. Birden düşükse, rekabet gücünün olmadığı anlamı ortaya

çıkmaktadır.

II. Uluslararası Rekabet Gücünün Tanımı ve Kapsamı

Küreselleşme ve küresel rekabet son yıllarda rekabet gücü sorununu,

ülkelerin ve firmaların temel önceliği ve en önemli konusu haline getirmiştir. Ayrıca,

1950-1960’li yıllarda ticaretin ve yabancı yatırımların hızla gelişmesi, uluslararası

rekabet baskısı altındaki ülkeleri birbirlerine çok daha bağlı ve benzer bir hale

getirmiş, ülkelerin sermaye piyasaları yabancı piyasalarla bütünleşmiş, tarife ve

kotalar kaldırılmaya başlanmış, teknolojik devrimler ülke teknolojilerin yeniden

yapılanmasına neden olmuş ve küresel anlamda yeni rakiplerin oyuna dahil olması,

II. Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası rekabeti şekillendiren faktörler olmuştur52.

Bugün, bu kavramla ilgili olarak bilinen birçok şey olmasına karşın, bilinmeyenlerin

sayısı daha da fazladır. Firma/sektör rekabetinden ayrı olarak ifade edilmesi gereken

uluslararası rekabet gücü (URG) kavramı, ulusal rekabetten de ayrı düşünülmelidir.

• Ülkelerin farklı faktör maliyetine sahip olmaları,

• Yabancı pazarlardaki farklı koşullar,

• Ülkelerin farklı ve değişik yapıya sahip olmaları,

• Kaynakların, amaçların ve rakiplerin gözlemlenmesine ilişkin yeteneklerin

farklı olması,

51 C. Bellak, “Explaining Foreign Ownership by Comparative and Competitive Advantage: Empirical Evidence”, www.wu.wien.ac.at/inst/vw2/papers/wu-wp62.pdf. 03.10.2003. 52 M. E. Porter, Competition in Global Endustries, Boston: Harvard Business School Press, 1986, ss. 1-3.

22

uluslararası rekabeti, ulusal rekabetten ayıran özelliklerdir53. Bu gerçekten hareketle,

bir ulusun rekabet gücü; “düzenli ve serbest piyasa şartları altında halkın reel gelirini

artırırken, eşzamanlı olarak uluslararası piyasalarda rekabet edebilirliği olan mal ve

hizmetleri üretebilme yeteneği”54 olarak tanımlanabilir. Kibritçioğlu, URG’nün

firma ve sektör açısından araştırılmasının ülke düzeyine göre çok daha anlamlı

olduğunu ve mal piyasalarında bire bir ülkelerin değil firmaların rekabet ettiklerini

belirtir. Bu bağlamda, URG’nü de şu şekilde tanımlar: “Yerli bir firmanın bir

dışsatım piyasasında veya yurtiçi piyasada uluslararası rekabet gücüne sahip olması

demek, rakip yerli ve yabancı firmalara kıyasla ürün fiyatı ve/veya ürün kalitesi,

teslimde dakiklik ve satış sonrası servis gibi fiyat-dışı unsurlar açısından şu anda ve

gelecekte aynı durumda ya da onlardan daha üstün olmasıdır.” 55

Yale iş idaresi bölümü profesörlerinden Sharon Oster “herkesin yapabildiği

bir şeyle para kazanamazsınız” derken rekabetin özüne ışık tutmaktadır56. Artık,

mevcut stratejilerini, ucuz işgücü, standart ürün felsefesi üzerine kuran tüm ülkeler

ve firmalar uluslararası rekabet gücünü kaybedecektir. Yüksek kalitede düşük fiyata

dayalı, farklı, seri üretim yapan, aynı zamanda müşteri tercihlerindeki değişimleri

görebilen ve müşteriye rakiplerin sunamayacağı çok faklı yararlar sunabilen ülkeler

rekabet gücü sıralamasında üst sıralarda yer alacaktır. URG’nün geleneksel ölçütü

olan fiyat düzeyinden çok, yüksek verimlilikte ve katma değeri fazla ürün

üretebilenler ayakta kalacaktır. Nitekim, katma değer düşük olduğunda, maliyet

üzerine konulacak belli bir miktar kârdan fazlası elde edilemez ve fazla para

kazanılamaz.

Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte artan rekabetçi baskılar URG’ nün

tanımı, kapsamı ve belirleyicileri üzerinde önemli değişiklikler meydana getirmiştir.

Yenilik yapma, değişim, küresel bir strateji oluşturmak, farklı olmak, ürün ve işletme

kaynaklarını sürekli geliştirmek rekabet gücü elde etmede önemli olan faktörlerden

bazılarıdır. Ülkelerin Dünya piyasalarındaki rekabetçi konumlarını devam

53 Porter, Competitive Advantage, s. 276. 54 Çetintaş, s. 217. 55 A. Kibritçioğlu, “Uluslararası Rekabet Gücüne Kavramsal Bir Yaklaşım”,Verimlilik Dergisi, 1996/3, s. 111. 56 M.A. Brandenburger, J. B. Nalebuff, Ortaklaşa Rekabet, (Çev: Levent Cinemre), İstanbul: Scala Yayıncılık, 1998, s. 170.

23

ettirebilmeleri; küresel ticaretteki ve ürün piyasalarındaki değişiklikleri izlemeye,

tüketici ihtiyaçlarını rakiplerinden farklı ve ekonomik bir şekilde karşılamaya ve son

olarak da bu ihtiyaç ve istekleri yönlendirebilmelerine bağlıdır.

III. Turizm Sektöründe Rekabet ve Gelişimi

1950’lere kadar kalkınma ve zenginlik için yapılan küresel araştırmalarda

turizm sektörü göz ardı edilmiştir. II. Dünya Savaşı’nın bitimi ile beraber, turizm

hareketleri özellikle bugünün gelişmiş ülkeleri olan Batı toplumlarında gelişmeye

başlamıştır. Ekonomik öneminin anlaşılmasıyla beraber, 21. yy. küresel

ekonomisinde telekomünikasyon ve bilgi teknolojileri ile birlikte en hızlı gelişen

sektör olmuştur.

Dünyada her alanda kendini gösteren gelişme ve değişim, toplumların refah

düzeylerinin artmasına, ihtiyaçların geçmişteki çizgisinin dışına çıkmasına ve bir

zorunluluk halini almasına neden olmuştur. Şöyle ki, turizm hareketleri artık, yüksek

gelir grubuna hitap eden, boş zamanı ve geliri olan aristokrat gruba yönelik bir

faaliyet olmaktan çıkmıştır. Turizm; orta ve dar gelirli sınıfların da katılabileceği ve

milyonlarca insanın, gezip-görme, eğlenme, dinlenme, öğrenme gibi psikolojik,

sosyal ve kültürel gereksinimlerini karşılayabilmek için sürekli yaşadıkları yerlerden

geçici sürelerle başka ülke veya bölgelere gittikleri kitlesel bir nitelik kazanmıştır57.

2001 yılı rakamlarıyla, Dünya nüfusunun yaklaşık %10’nunu oluşturan 692

milyon kişi turizm faaliyetine katılırken, turizm gelirleri de 463 milyar Dolar

olmuştur. WTO’ ya göre, bu rakamların 2020 yılında sırasıyla 1.6 milyar kişi ve 2

trilyon Dolar olması tahmin edilmektedir58. WTTC’nin, 1996 yılında yapmış olduğu

tahmine göre de, turizm geliri Dünya GSMH’nın tahminen %10.7’sine eşittir.

Sektörde Dünya genelinde 255 milyon kişi çalışmakta ve Dünya işgücünün

%10.7’sine denk gelmektedir. WTTC, 2006 yılında turizm gelirinin %50 artarak 7.1

trilyon Dolara ulaşacağını ve gelecek on yıl içinde turizm gelirinin Dünya

57 M. Z. Dinçer, Turizm Ekonomisi ve Türkiye Ekonomisinde Turizm, İstanbul: Filiz Kitapevi, 1993,s. 12. 58 Cho, s. 323.

24

GSMH’nın %11.5’i ve işgücünün de %11.1’ne eşit olacağını öngörmektedir59.

Böylesine hızla büyüyen turizm sektöründe, Dünya ülkelerinin paylarını arttırma

çabalarına girmeleri turizm rekabetini doğurmuş ve yeni araştırma ve çalışmalara

yön vermiştir. Bundan dolayıdır ki, birçok turizm ülkesi, özellikle kalkınma ve

büyümeleri için zorunlu olan döviz girdisini sağlamak, yeni iş sahaları açmak, milli

gelirlerini arttırmak amacıyla uluslararası turizm pazarından pay almak için rekabet

içindedirler.

Rekabetle ilgili çalışmalar genelde mal ve imalat sektörlerindeki firmaların

ihracattaki başarılarını ölçmeye odaklanırken, turizmi de kapsayan hizmet sektörüne

yönelik fazla bir araştırma söz konusu değildir. Ancak günümüzde, endüstrileşmiş

ülkelerde hizmet sektörünün giderek ağırlık kazanması ve GSMH’larının %60-70’ini

oluşturması, rekabetin bu alanlarda da uygulanmasını gündeme getirmiştir.

Dolayısıyla, hem hizmet sektörü hem de turizm bölgelerindeki rekabet ile ilgili çok

az şey bilinmektedir. Bu bağlamda literatüre bakıldığında, turizm

destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında çok fazla bir bilgiye

rastlanmamaktadır. Çalışmalar, geleneksel rekabet ve ekonomi teorilerinin turizm

sektöründeki genel firma ve işletmelere uyarlanmış halidir. Zaten, destinasyon

(gidilen turizm bölgesi) rekabetinin, uluslararası ekonomi ve işletme literatüründeki

rekabet kavramıyla da uyumlu olması gerekmektedir.

Turizm literatüründe rekabet denildiğinde akla ilk gelen kavram destinasyon

rekabetidir. Bu nedenle, çalışmanın ileriki bölümlerinde de çok sık kullanılacak olan

bu kavramın kısaca açıklanması faydalı olacaktır. Destinasyonlar, turist denilen

tüketici gruba bütünleştirilmiş hizmetler sunan ve turizm ürünlerinin birleşiminden

oluşmuş coğrafi bir bölgedir60. Destinasyon, bir ülke olabileceği gibi, bir şehir, bir

kasaba, bir ada vb. olabilir. Destinasyon olarak ifade edilen turizm bölgesi,

müşteriler tarafından onların seyahat programlarına, kültürel geçmişlerine, ziyaret

amaçlarına, eğitim düzeylerine veya geçmiş tecrübelerine dayanan algısal bir kavram

59 G. I. Crouch, J. R. B. Ritchie, “Tourism, Competitiveness and Societal Prosperity”, Journal of Business research 44, 1999, s. 138. 60 D. Buhalis, “Marketing the Competitive Destination of the Future”, Tourism Management 21, 2000, s. 97.

25

olarak da yorumlanabilir61. Örnek vermek gerekirse; Londra, Alman iş adamları için

bir destinasyon iken, altı Avrupa ülkesini bir haftalık turla gezmek isteyen Japon

turistler için de Avrupa bir destinasyon olarak kabul edilir. Diğer bir deyişle, turistin

yaşadığı yerden ayrılıp da tatil ya da iş gezisi vs. için gideceği yerler bir bütün olarak

‘destinasyon’ şeklinde tanımlanmaktadır.

Sosyal, politik, kurumsal değişikliklerin birbirleriyle karışık bir etkileşimini

içeren rekabet konusunda turizm sektöründe de genel bir teori, açıklanmış bir

tanımlama veya geçerliliği test edilmiş bir model yoktur. Bunun nedeni, rekabet ve

rekabet gücü kavramının diğer sektörlerde olduğu gibi turizmde de, basit formüller

ve reçetelerle açıklanabilecek bir kavram olmamasından kaynaklanmaktadır.

Rekabet, dinamik bir olgudur ve ilerlemenin kaynağıdır. Bu da, onun çok kapsamlı

ve karışık bir yapıda olmasının sonucudur. Turizmde rekabetin ölçülebilmesi, çok

fazla sayıda faktörün etkisi altındadır. Bunlar, ziyaretçi sayısı, pazar payı, turist

harcamaları, işgücü, turizm endüstrisinin katma değeri gibi objektif faktörlerle;

kültür ve tarihi zenginlik, turizm deneyiminin kalitesi ve memnuniyeti gibi sübjektif

faktörleri kapsamaktadır. Bu nedenle; rekabet hem göreceli (ne ile karşılaştırılacak?)

hem de çok boyutludur (rekabetin göze çarpan belirgin nitelik ve özellikleri

nedir?)62.

Rekabetin ölçülmesi, anlaşılması, ve tanımlanmasına ilişkin değişik ve farklı

görüşler olmasına karşın, hepsinin ortak noktası onun çok yönlü bir kavram

olduğudur. Ancak bu görüşleri basit olarak dört grup altında toplamak mümkündür.

Her grup rekabetin ölçümü ve açıklanmasında farklı göstergeler ortaya

koymaktadır63:

a) Karşılaştırmalı Üstünlük ya da Fiyat Rekabeti Yaklaşımı: Turist gelişlerinde

destinasyondaki fiyat rekabetinin önemini vurgular. Ampirik çalışmalar; turizm

işletmelerindeki fiyat rekabetini etkileyen faktörler olarak, çok uluslu girişimcilerin

61 Buhalis, s. 97. 62 C. Kim vd., Destination Competitiveness: Development A Model with Application to Australia and the Republic of Korea, Department of Industry Science and Resources, The Ministry of Culture and Tourism, the Republic of Korea, the Korea Tourism Research, Institute, the CRC for Sustainable Tourism, The National Center for Tourism and the Australia-Korea Foundation, Australia, 2001, s. 18. 63 Kim vd., ss. 22-23.

26

etkisini, endüstri rekabetini, hükümet politikalarını, döviz kuru oranlarını ve

teknoloji düzeyini ele almaktadır.

b) Strateji ve Yönetim Yaklaşımı: Rekabet gücünün başarılı bir şekilde

uygulanabilmesi ve sürdürülebilmesi için, ülke ve işletme kaynaklarının önemi

üzerinde durur. Temel varsayım, bir ülke rekabetinin ülke içindeki firmalardan

kaynaklandığını ve firma kaynaklarının uygun bir şekilde yönetimi ve işletimi ile

rekabet gücünün sağlanacağını vurgular.

c) Tarihi ve Sosyo-Kültürel Yaklaşım: Destinasyon rekabetinin, ülkedeki tarihi,

kültürel ve ahlaki değerlerden, iklimden ve de ülke ya da bölgenin gücünden

etkilenebileceğinin önemini vurgular. Bu yaklaşıma göre; rekabet gücü,

destinasyonun turizm açısından sahip olduğu tarihi, kültürel ve doğal kaynakların

nicel ve niteliği ile ölçülmektedir.

d) Ülke Rekabetinin Göstergelerini Geliştirme Yaklaşımı: Rekabetin tüketici

algılamaları açısından önemi ve rekabet gücünün elde edilmesi sonucunda ülke

sakinlerinin zenginliği üzerinde durur. Ayrıca bu yaklaşım, rekabeti etkileyen

faktörlerin objektif olarak ölçülebilir olmadığını da belirtir.

Sonuç olarak, uluslararası turizm sektöründe, gelişmeye açık iyi yönetimli

destinasyonların yer aldığı piyasa yapısı içinde rekabet giderek artmaktadır.

Günümüzün değişen müşteri talebi, turizm piyasasının ve dolayısıyla da rekabetin

yeniden şekillenmesine neden olmaktadır. Birçok yeni destinasyon, seyahat piyasası

üzerinde geleneksel destinasyonların gücüne meydan okumaya başlamıştır. Bu

gerçek, herhangi bir turizm bölgesindeki kaynakların çok akıllıca yönetimini ve

profesyonel bir yaklaşımla rekabetçi turizm piyasasında mücadele etmesini

gerektirmektedir. Başarı için destinasyonun iki unsura gereksinimi bulunmaktadır:

Rekabet gücü ve sürdürülebilirlik64. Öte yandan turizm, Dünyada yaşanan

küreselleşmenin en fazla etkili olduğu bir sektördür. Kalite ve standardizasyon

alanında uluslararası kabul görmüş ölçülerin ortaya çıkması ve pazarlama alanındaki

yenilikler, turizm işletmelerini küresel boyutlardaki bir pazarda rekabet etmek

durumunda bırakmıştır.

64 B. A. Carmichael, “Competitive and Sustainable Wine Tourism Destinations”, http:// www. ttra.com /pub/uploads/ WineTourismDestinations.htm., s. 2.,12.09.2003.

27

A. Turizm Ülke ve Bölgeleri Açısından Rekabetin Tanımı

Turizme özgü bir rekabet tanımı ve modeli geliştirilmesinin nedeni,

geleneksel mal ve hizmetlerin üretimi ile turizm ürününün üretimi arasındaki farktan

kaynaklanmaktadır. Belirli bir imalat ürünün tersine, turizm destinasyonundaki

rekabet, gidilen yerdeki tüm deneyimlerin birleşimi bağlamında, bireysel ürün ve

hizmet sunan; uçak şirketleri, deniz yolları, tren, kiralık araba şirketleri, seyahat

pazarlamacıları ile sorunlara çare bulan kişiler, pansiyonlar, restoranlar ve toplantı

merkezleri gibi kimi büyük kimi küçük iş kollarından oluşan 41 değişik sektörü

içeren bir yapıya sahiptir65.

Genel literatürdeki rekabet tartışmaları, karşılaştırmalı üstünlüklerden ziyade,

uluslararası rekabetin kaynağı olarak rekabetçi üstünlüklere önem vermektedir.

Turizm bölgesi açısından karşılaştırmalı üstünlük; iklim, manzara, flora, fauna vb.

gibi doğal kaynaklar açısından söz konusu olduğu halde, rekabetçi üstünlük turizm

altyapısı, yönetim kalitesi, çalışanların yetenekleri, hükümet politikaları gibi

unsurlara dayanmaktadır. Turizm rekabetinde, hem karşılaştırmalı ve hem de

rekabetçi üstünlükler, destinasyon rekabeti için model oluşturmada bilinmesi gereken

önemli kavramlardır. Turizm sektöründe, küreselleşmenin etkisi yüzünden rekabet,

firmalar arası rekabetten destinasyonlar arası rekabete kadar değişiklik gösterebilir.

Ancak, destinasyon rekabetinin belirleyenlerine ilişkin özel bir takım faktörler

yoktur. Turizm rekabeti; döviz kuru hareketlerinin bir araya gelmesiyle oluşan fiyat

farklılıkları, turizm sektörünün çeşitli bileşenlerinin verimlilik düzeyleri ve bir

bölgenin çekiciliğini etkileyen niteliksel faktörleri kapsayan genel bir kavramdır66.

Turizm literatürünün önemli bir bölümünü oluşturan turizm rekabeti ile ilgili

ilk çalışmaları Goodrich (1977), Haathi ve Yavas (1983), Heath ve Wall’ın (1992)

yaptığı bilinmekle beraber67, bugüne kadar bu alanda yapılan en kapsamlı çalışma

Crouch ve Ritchie’ye ait olanıdır. Hizmet sektörlerine ilişkin rekabet olayını ülke,

endüstri, ürün ve işletmeler bazında turizm destinasyonuna uygulamışlardır. Onlara

65 Lundberg vd., s. 4. 66 L. Dwyer, P. Forsyth ve P. Rao, “Destination Price Competitiveness: Exchange Rate Changes Versus Domestic Inflation”, Journal of Travel Research, Vol. 40, February 2002, s. 328. 67 M.Kozak, M.Rimmington, “Measuring Tourist Destination Competitiveness: Conceptual Considerations and Empirical Findings”, Hospitality Management 18, 1999, s. 274.

28

göre, bir turizm bölgesinin yerleşiklerine yüksek bir hayat standardı sağlayan

imkanlar, o yerin rekabet gücü olarak ifade edilmektedir. Uzun dönemde en rekabetçi

destinasyon, vatandaşlarına en iyi olanakları sağlayandır. Tabii bu rekabet gücünün

elde edilebilmesinin, destinasyonun gelişimini sürdürülebilir temellere oturtması

gerektiğini de belirtmektedirler68.

Bu konuyla ilgili olarak literatürde yer alan diğer tanımlar ise şunlardır:

Hassan (2000) turizm rekabetini, “bir destinasyonun rakiplerine karşı pazar payını

koruyan kaynakların devamlılığını sağlayacak şekilde katma değerli ürünler

oluşturması kabiliyeti”69 olarak tanımlar. Ayrıca, piyasa rekabetinin dört belirleyeni

olduğuna dikkati çeker ki bunlar; karşılaştırmalı üstünlükler, talep yapısı, endüstri

yapısı ve çevresel sorumluluktur. d’Hauteserre’e (2000) göre turizm rekabeti, “bir

destinasyonun piyasa payını ve gücünü sürdürmesi, koruması ve zamanla onu

geliştirmesidir”.70 Mihalic (2000), destinasyon rekabetini, sosyal ve kültürel

çevrelerde olduğu gibi turizm bileşenlerini doğal ve insan yapımı olarak ayırdığı

çevresel bir bakış açısıyla tanımlar71.

Pearce (1997) destinasyon rekabeti kavramını, “bir planlama bağlamında

destinasyonların rekabet etmedeki farklı özelliklerinin kıyaslanması ve sistematik

analizini yapan method ve destinasyon değerlendirme teknikleri” olarak

tanımlamaktadır72. Poon’a (2002) göre destinasyon rekabeti, sürekli yenilik ve

sürekli bir değişim olarak değerlendirilmektedir. Poon, destinasyonların rekabet gücü

elde edebilmeleri için takip etmeleri gerektikleri dört temel prensip olduğunu

vurgular. Bunlar; çevrenin birinci öncelikli politika olması, turizmin öncü sektör

68 J.R.B.Ritchie, G.I.Crouch, The Competitive Destination, England: CABI Publishing, 2003, ss. 5-23. 69 S. S. Hassan, “Determinants of Market Competitiveness in an Environmentally Sustainable Tourism Industry”, Journal of Travel Research, Vol. 38, February 2000, ss.239-240. 70 A.M. d’Hauteserre, “Lessons in Managed Destination Competitiveness: The Case of Foxwoods Casino Resort”, Tourism Management 21, 2000,s. 23. 71 T. Mihalic, “Environmental Management of a Tourist Destination a Factor of Tourism Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000, ss. 65-67. 72 D.G.Pearce, “Competitive Destination Analysis in Southeast Asia”, Journal of Travel Research, 35 (4), 1997, s.16.

29

olması, pazar yerindeki dağıtım kanallarının güçlendirilmesi ve turizmde dinamik bir

özel sektörün varlığıdır73.

Go ve Govers (2000) ise turizm rekabetini, artan stratejik bir değer olarak,

turizm destinasyonunun bütünleştirilmiş kalite yönetimindeki başarı gibi

düşünmektedirler74. Go ve Govers (1999) bir başka çalışmalarında ise, diğer

destinasyonlara karşı bir destinasyonun rekabet gücünün ölçümünde şu yedi özelliğe

dikkati çekmektedirler; turizm tesislerinin kalitesi, ulaşılabilirlik, hizmet kalitesi,

fiyat açısından uygunluk, bölgenin imajı, iklim ve çevre ve son olarak turizm

bölgesinin çekiciliğidir75.

Peattie ve Peattie (1996) ise, fiyat kaynaklı promosyon faaliyetlerinin turizm

rekabetinde önemli bir unsur olacağını düşünmekte ve rekabeti bu bağlamda ele

almaktadırlar76. Prideaux da (2000), destinasyon rekabetini, turist gönderen ve kabul

eden ülkeler arasındaki çift yanlı turizm akışının analiziyle açıklar ve ulaşımın

turizm rekabeti açısından önemine değinir. Dört başlık altında turizm akışını

etkileyen faktörleri inceler. Bunlar; hükümet sorumluğu, özel sektör faktörleri, soyut

faktörler, ve dış ekonomik ve politik faktörlerdir. Destinasyon rekabetinin

anlaşılabilmesi için, turist gönderen ve kabul eden ülkeler arasındaki turizm akışının

bu faktörlerin ışığı altında incelenmesi gerektiğini vurgular77.

Bunlardan başka, diğer bazı araştırmacıların da konuya ilişkin çalışmaları

mevcuttur {Ahmed ve Krohn (1990), Bordas (1994) ve Woodside ve Carr’ın

(1988)}. Yapılan bu çalışmalarda ise, turizm bölgeleri arasında piyasa payının

korunmasının sağlanması ile birlikte, rekabetin nasıl sürdürülebileceği

araştırılmaktadır. Ayrıca çalışmaların, destinasyon rekabetinin geliştirilmesini

etkileyen çevresel faktörler, belirleyenler ve stratejiler gibi önemli noktaları da

kapsadığı görülmektedir. Bu bağlamda destinasyon rekabeti son olarak şu şekilde

73 A. Poon, Tourism, Tecnology and Competitive Strategies, Wallingford, UK: CAB International, 2002, ss. 236-237. 74 F. M.Go, R. Govers, “Integrated Quality Management for Tourist Destinations: A European Persfective on Achieving Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000, s. 80. 75 Kim vd., s. 25. 76 K. Peattie,S.Peattie, “Promotional Competitions: A Winning Tool for Tourism Marketing”, Tourism Management, 17 (6), 1996, ss. 434-435. 77 B. Prideaux, “The Role of the Transport System in Destination Development”, Tourism Management, 21 (1), 2000, ss. 57-61.

30

tanımlanabilir: Bir destinasyonun, müşteriyi (turisti) azami ölçüde memnun edecek

turizm ürününü diğer destinasyonlardan daha farklı, kaliteli ve iyi sunabilmesi ve

bunu sürdürebilmesidir.

Literatürdeki tanımlamaların hem makro hem de mikro bazda anlam içerdiği

görülmektedir. Makro açıdan turizm rekabeti, ülkenin nihai amacı olarak,

yerleşiklerinin reel gelirini arttırmaktır. Uluslararası pazarlarda, ülke performansını

etkileyen tüm sosyal, kültürel ve ekonomik değişkenleri kapsayan çok geniş

kapsamlı bir olgudur. Mikro açıdan bakıldığında ise, rekabet firma/işletme düzeyinde

ele alınır ve bunlara özgü davranışlar rekabeti açıklar. Rekabet gücü elde etmek

isteyen bir turizm işletmesi, iyi bir fiyat ödemeye razı olan müşteri ve tüketiciler için

en uygun yapıdaki mal ve hizmet demetini sağlamak zorundadır.

Turizm rekabeti ile ilgili model geliştirmek ve rekabet gücünü hangi

faktörlerin etkilediğini belirlemek; farklı turizm bölgelerinin güçlü ve zayıf

yanlarının tespit edilmesine, turist sayısı ve turist harcamalarını arttırılmasına ve

ekonomik gelişmenin sağlanmasında sektör ve hükümet yetkililerine büyük fayda

sağlayacaktır. Bu bağlamda bir toplum için rekabetin geliştirilmesi demek, yeni iş

imkanları ve daha iyi yaşam koşullarının sağlanması anlamına gelmektedir. Yeniliğin

ve ekonomik büyümenin yolu zenginlik oluşumudur, bu da rekabet gücü elde

edilebilmesiyle mümkün olabilecek bir uygulamadır. Sonuç olarak, giderek artan

rekabetçi turizm piyasasında etkili şekilde rekabet edebilmek için, turizm sektöründe

rekabet gücünün nelerden oluştuğunun bilinmesi, firma, işletme, sektör ve kamu

yöneticilerine büyük fayda sağlayacaktır.

B. Turizmde Rekabetin Yapısı ve Doğası

Giderek artan rekabetçi turizm piyasasında rekabet gücü elde edebilmek için,

turizm bölgesinin olanaklarının daha detaylı ve sistemli bir şekilde anlaşılmasına

ihtiyaç vardır. Çünkü, yukarıda yapılan tanımlamalardan da görüldüğü üzere, turizm

sektörüne konu olan mal ve hizmetler, geleneksel mal ve hizmetlerden farklılık arz

etmektedir. Belirli bir imalat ürününün tersine turizm destinasyonu, gidilen yerdeki

toplam deneyimlerin bileşimi olan tecrübe fırsatları ve bireysel ürünlerin bir karışımı

olarak düşünülebilir. Bu bağlamda, sunulan turizm ürünü, turizm altyapısının

31

doğrudan ya da kamu politikaları tarafından etkilenen bazı çevresel faktörler

vasıtasıyla yönetimi sonucu dağıtımı yapılan temel faydalar bütünüdür78. Örneğin,

bir bölgeyi ziyarete gelen bir turist, havaalanına iner inmez taksi şoförü, garson,

veya hemen arkasından oteldeki resepsiyon görevlisi gibi yerel faaliyetlerde hizmet

sunan insanlarla karşılaşır.

Ayrıca, tatili boyunca bölgenin doğa, çevre, tarih, kültür vb. doğal

kaynaklarını kullanır ve her iki tecrübesini de karşılaştırarak destinasyon hakkında

bir imaj geliştirir. Dolayısıyla, destinasyon rekabeti yukarıda belirtildiği gibi, hem

bireysel olarak hem de destinasyon genelinde önem arz etmektedir79. Destinasyon

rekabeti ile bireysel rekabet birbirinden ayrı düşünülemez. Geleneksel mal ve

hizmetlerin rekabeti ile turizm ürününün rekabeti arasındaki fark bu noktada daha

açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Çünkü, turizm sektöründe rekabet eden ülkelerin

ya da işletmelerin çok değişik ve karmaşık faktörlerin etkisi altında olduğu, yani

turizm rekabetinin yapısı ve doğasının diğer sektörlerden çok daha farklı ve kapsamlı

bir görünüm sergilediği görülmektedir. Turizm ürününün kendine özgü bu özelliği,

onun rekabet ile olan etkileşimine de farklı bir anlam katmaktadır.

Bir destinasyona ait mevcut turizm kaynakları, o bölgenin karşılaştırmalı

üstünlüğünü oluşturur. Bu nedenle, uluslararası turizmde karşılaştırmalı üstünlükleri

oluşturan kaynakların önemli bir yeri bulunmaktadır. Bunların sürdürülebilirliği

sağlanamazsa, uzun dönemde turizm rekabetinden ve gelirinden söz edilemez.

Kısaca, turizm rekabetinin doğası gereği, bir turizm bölgesine gelen turistlerin

ziyaretlerinin asıl nedenini oluşturan karşılaştırmalı üstünlüklere ilişkin doğal

kaynaklar, turistlerin destinasyon seçimini yönlendiren ve etkileyen en önemli

unsurlar olarak görülmektedir80. Ülke veya bölgenin fiziki yapısı, kültürü, tarihi,

iklimi, piyasa yapısı, aktiviteleri ve turizm üst yapısı bu kaynaklara örnek verilebilir.

Söz konusu kaynakların etkili ve verimli bir şekilde kullanılması, diğer

78 P. Murphy vd., “The Destination Product and its Impact on Traveller Perceptions”, Tourism Management 21, 2000, ss. 44-50. 79 Buhalis, s. 99. 80 Y. Yoon, “Development of a Structural Model for Tourism Destination Competitiveness From Stakeholders’ Perspectives”, Dissertation Submitted, The Faculty of the Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia,2002, s. 31; E. Heath, “Towards a Model to Enhance Destination Competitiveness: a Southern African Perspective”, Journal of Hospitality and Tourism Management, 10 (2), 2003, ss. 132-133.

32

destinasyonlarla karşılaştırıldığında, herhangi bir destinasyon için çok önemli rekabet

gücü avantajı sağlayacaktır. Bu noktada rekabet üstünlüğünün sürdürülebilmesi,

karşılaştırmalı üstünlüklerin rekabetçi üstünlüklere dönüştürülerek piyasa payının

arttırılmasına bağlıdır.

Doğal kaynaklar turizm bölgesine karşılaştırmalı bir üstünlük sağlarken, bu

kaynakların yukarıda belirtildiği gibi etkili ve verimli bir şekilde kullanımı sonucu,

uzun dönemde de tükenmeden geliştirilmesi rekabetçi bir üstünlük kazandıracaktır.

İnsanın sürekli etkileşim içinde bulunduğu çevrenin bozulmadan korunabilmesi,

kültürel ve doğal bütünlüğün, ekolojik dengenin, biyolojik çeşitliliğin ve yaşamsal

sistemlerin korunması, turizm bölgesinin çekiciliğinin uzun dönemde de devam

etmesini sağlayacaktır. Bu durumda ülke veya bölge, rekabet gücü avantajını

koruyabilecektir. Diğer sektörlerde rekabet gücü açısından uygun ve ucuz hammadde

temini ya da üretim yeri seçimi, uygun mamul mal üretimi, kalitesi, fiyatı vb. önemli

birer faktör iken; turizmde, turizmin varlık nedeni olan doğal ve çevresel kaynakların

korunması ve sürdürülebilmesi, turizm rekabeti için gerekli ve yeterli bir ön

koşuldur.

İmalat sektöründe olduğu gibi turizm sektöründe de ülke ya da bölgeler

rekabet güçleri açısından farklılık göstermektedir. Dolayısıyla, destinasyonların

birbirleri ile karşılaştırmaları yapılırken bu noktanın göz önüne alınması

gerekmektedir. Farklı mevsimsel özelliğe sahip destinasyonların, rekabet gücünü

oluşturan faktörleri de farklı olacaktır. Örneğin, deniz, güneş ve kumdan oluşan tatil

turizminde İspanya ve Türkiye birbirine rakip ülkelerdir. Ancak, daha değişik bir

turizm ürünü sunan ABD ya da Uzak Doğu ülkeleri Türkiye ya da İspanya’nın

doğrudan rakibi değildir. Ülkeler arasındaki destinasyon rekabetinin ortaya

konmasında bu önemli bir rol oynamaktadır81.

C. Turizm Sektöründe Rekabet Modelleri

Turizm sektöründe rekabet gücünün hangi faktörlerin etkisi altında

olduğunun analiz edilebilmesi, turizm literatüründeki rekabetçi modellerin

incelenmesini gerektirmektedir. Söz konusu modeller, rekabet ve rekabet gücünün 81 Kozak, Rimmington, ss. 274-275.

33

belirleyenlerini diğer sektörlere göre, farklı biçimde ele alınmasını sağlamaktadır. Bu

nedenle modellerin tek tek incelenmesi, konunun daha iyi anlaşılması ve ortaya

konabilmesinde faydalı olacaktır.

Küreselleşme ve turizmdeki hızlı gelişmeler, turizm ve rekabet olgusunun

birlikte ele alınmasını ve daha değişik bir perspektiften tartışılmasını gündeme

getirmektedir. Çünkü, giderek artan uluslararası turizm gelirinden arzu edilen payı

almak isteyen turizm ülkeleri arasındaki rekabet, Dünya genelinde yaşanılan ve

sürekli değişen ekonomik konjonktürle beraber artmaktadır. Bu bağlamda, turizm

sektöründe rekabet gücünün belirleyenlerinin neler olduğunun geleneksel rekabet

teorileri ile açıklanması mümkün gözükmemektedir. Bu durum, değişen çevresel ve

ekonomik koşulların ışığında, turizm sektöründeki bir ülkenin, bölgenin ya da

firmanın rekabet gücünü nasıl kazanması gerektiğinin yeniden değerlendirmesi

gereğini ortaya çıkarmaktadır. Bu amaçla, ilk ele alınacak model Porter’ın rekabet

gücü analizi modelidir. Burada, Porter’ın yapmış olduğu çalışma turizm sektörü

açısından değerlendirilecektir.

1. Porter’ın Rekabet Gücü Analizinin Turizm Sektörüne Uygulanması

Porter, ülkelerin rekabetçi yapısını açıklamak için çok kapsamlı kavramsal bir

model geliştirmiştir. Porter teorisinde; bir ülkenin rekabet gücünün, mikro seviyedeki

bireysel firmalardan oluştuğunu belirtmektedir. Diğer bir deyişle, uluslararası alanda

rekabet gücü kazanmanın; ülke içi piyasalarında başarılı olmuş firmaların, bu

başarılarını uluslararası piyasalara taşıması ile mümkün olacağını ifade etmektedir.

Refah düzeyinin artması, ülkedeki firmaların yüksek bir verimlilik düzeyi

yakalamalarına ve bunu geliştirmelerine bağlıdır. Ülkenin herhangi bir sektöründe

faaliyette bulunan firmalar, bulundukları endüstri içindeki ürün kalitesini arttırarak,

ürüne arzu edilen özellikleri ekleyerek, ürün teknolojilerini geliştirerek ya da ürün

verimliliğini yükselterek, toplam verimliliklerini geliştirmelidirler82.

82 Kim vd., s. 109.

34

Stratejik yönetimin sınırlarını yeniden tanımlayan Porter’ın modeli83,

firmanın rekabet gücünün gelişmesini sağlayan “dinamik elmas” ya da “karo” diye

adlandırılır ve dört temel içsel faktörün bileşiminden oluşur. Ulusal rekabet gücünün

bu dört temel belirleyeninden biri ya da ikisi rekabet gücünün kaynağını

oluşturabilir. Bunlar84,

• Faktör Koşulları

• Talep Koşulları

• Bağlı ve Destek Endüstriler

• Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet

şeklinde ifade edilebilir. Ancak, sürekli ve daha genel bir başarı için dört faktörün bir

sistem bütünlüğü içinde birlikte var olması gerekir. Çünkü, belirleyenlerin karşılıklı

etkileşimleri, birbirinin gelişmesini etkileyerek, bir faktörde bulunan eksiklik ya da

zayıflığı giderilmesine ve daha üstün bir rekabet gücünün oluşmasına imkan sağlar.

Ayrıca Porter, dört temel belirleyenin yanında, ulusal rekabet gücünü etkileyen iki

dışsal değişkenin varlığından da söz etmektedir. Bu dışsal değişkenler de, devlet ve

fırsatların rolü’dür. Sonuç olarak, bu iki ilave dışsal değişken içsel değişkenlerden

herhangi birini etkileyerek, rekabet gücünün kazanılmasına yardımcı olmaktadır.

Rekabet gücünün elde edilmesi, altı faktörün bir bütün halinde karşılıklı etkileşimi

sonucu meydana gelecektir. Şekil 1.1’de, Porter’ın dinamik elmas’ı görülmektedir.

83 A.M.Gonzalez, J.M.Garcia-Falcon, “Competitive Potential of Tourism in Destinations”, Annals of Tourism Research, 30 (3), 2003, s. 721. 84 J. L. Furman, M. E. Porter ve S. Stern, “The Determinants of National Innovative Capacity”, Research Policy 31, 2002, s. 903.

35

Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet

Fırsatlar

Faktör Koşulları Talep Koşulları

Devlet

Bağlı ve Destek Endüstriler

Şekil 1.1: Porter’ın Dinamik Elması

Porter’ın modeli, teorik açıdan ekonomideki tüm endüstri ve sektörler için

geçerli bir yapıya sahiptir. Bu nedenle model, turizm sektöründeki firma ve

işletmelere uygulanabilir ve ulusal turizm sektörleri arasındaki rekabet gücünün

hangi faktörlerin etkisi altında olduğunu açıklayabilir. Bu amaçla, Porter’ın dinamik

elması turizm sektörü yönünden tek tek ele alınarak açıklanacaktır.

a. Faktör Koşulları

Herhangi bir turizm bölgesindeki hizmeti satın almak adına o bölgeye seyahat

etme arzusunda olan bir turist için, faktör koşulları çekiciliğin ve motivasyonun

önemli belirleyicisidir. Diğer bir deyişle, turistin bir turizm bölgesini ziyaret

etmedeki en önemli ve ilk nedeni; o ülkenin fiziksel, tarihsel, kültürel ve rekreatif

(boş zamanı değerlendirme) kaynaklara sahip olmasıdır. Bunlar, o destinasyonun

rekabet gücü oluşturmasına doğrudan etki eden unsurlardır.

Faktör koşulları, bir ülkenin geleneksel üretim faktörlerinden oluşmaktadır.

Nitelikli işgücünün varlığı ve sayısı, fiziksel ve doğal kaynaklar, bilgi-sermaye

kaynakları ile altyapı yatırımları bir ülkenin rekabet gücünü oluşturan temel üretim

36

faktörleridir. Bu faktörlerden; doğanın kendisine ait madensel, tarımsal ve ormansal

kaynaklarla, geçmişten kalan tarihsel, kültürel, çevresel güzellikler kaynağa dayalı

ürünlerdir. Turistlerin yararlanması için özellikle yapılmış olan altyapı, konaklama

tesisleri, ulaşım ağı vb. ile nitelikli işgücü kullanıma dönük ürünlerdir. Kaynağa

dayalı faktörler tabiatta doğal olarak bulunurken, kullanıma dönük olanlar sonradan

insan eliyle yapılmış ürünlerdir85. Dolayısıyla, turizm ülkesi olup da başta kaynağa

dayalı olmak üzere, kullanıma dönük üretim faktörlerine sahip olmayan ülkeler için

rekabet ve rekabet gücü kavramlarından söz edilemez. Bu açıdan bakıldığında,

destinasyondaki rekabet gücünün kazanılması faktör koşullarının yeterli ve kaliteli

bir düzeyde olmasına bağlıdır.

Rekabet gücü oluşturmada etkili olan faktörler; beşeri kaynaklar, fiziki

kaynaklar, bilgi kaynakları, sermaye kaynakları ve altyapı yatırımları olarak

gruplandırılabilir86:

i) Beşeri Kaynaklar; Turizm sektöründe istihdam edilen işgücü kaynaklarıdır.

Nitelikli işgücünün sayısı, mesleki bilgi ve tecrübeleri, çalışma ahlakı ve disiplini

gibi unsurlar beşeri kaynakların önemli özelliklerindendir. Turistlerin memnuniyeti

ve ilerleyen yıllardaki ziyaretlerinde, beşeri kaynakların varlığı ve niteliği çok önemli

olmaktadır.

ii) Fiziki Kaynaklar; Arazi, su, iklim koşulları, madenler, ormanlar, hammadde ve

elektrik gibi fiziksel unsurları ve bunların kullanım kalitesini içermektedir. Turizmin

birinci derecede varlık nedeni olan fiziksel ve çevresel kaynakların korunması ve

uzun dönemde sürdürülebilir bir şekilde kullanılması, destinasyonun rekabet gücü

elde edebilmesi nedeniyle büyük önem arz etmektedir. Suyu, iklimi, doğası ve

çevresel güzellikleri bozulan bir destinasyona yönelik turizm talebinden söz

edilemez.

iii) Bilgi Kaynakları; Mal ve hizmetlere yönelik bilimsel ve teknik bilgilerle, piyasa

araştırma raporları ve bilgisini içermektedir. Türkiye’de turizm sektöründe, bu alanla

ilgili olarak çalışan üniversiteler, fakülteler ve meslek yüksek okulları ile Türkiye

85 O. İçöz, M. Kozak, Turizm Ekonomisi, Ankara: Turhan Kitapevi, 1998, s. 18.; M.Lerner, S.Haber, “Performance Factors of Small Tourism Ventures: The Interface of Tourism Entrepreneurship and the Environment”, Journal of Business Venturing, 16 (1), 2000,s. 81. 86 M. E.Porter, The Competitive Advantage of Nations, New York: The Free Press, 1990, ss. 74-75.

37

Seyahat Acenteleri Birliği (TÜRSAB), Turizm Yatırımcıları Derneği (TYD),

Türkiye Otelciler Birliği (TÜROB), Türkiye Turist Rehberleri Birliği (TUREB),

Turizmi Geliştirme ve Eğitim Vakfı (TUGEV) ve Turizm Bakanlığı’na bağlı özel

araştırma kurum ve kuruluşları, söz konusu bilgileri üretmeye yönelik çalışmalar

yapmaktadırlar.

iv) Sermaye Kaynakları; Turizm sektöründeki her türlü sermaye yatırımlarını

içermektedir. Yerli ve yabancı sermaye kaynakları ile bunların maliyeti, sermaye

piyasası ve sektörü ilgilendiren finans, maliye ve teşvik konularını kapsamaktadır.

Türkiye, uluslararası turizm hareketlerinde söz sahibi olabilmek amacıyla, 1982

yılında çıkarılan 2634 sayılı “Turizmi Teşvik Kanunu” ile büyük bir atılım

yapmıştır.

v) Altyapı Yatırımları; Ulaşım, haberleşme, taşıma sistemleri, teknoloji, sağlık,

eğitim ve kültürel hizmetleri kapsamaktadır. Uluslararası turizm pazarında rekabet

edebilmek için ülkeler gerekli altyapı yatırımlarını yapmak zorundadırlar. Çünkü,

turistik talebi karşılayabilmek için gerekli olan altyapının uygun standartlarda ve

zamanından önce yapılması, ülke ekonomisi açısından turizmden sağlanacak

ekonomik faydanın artmasını sağlayacaktır. Altyapı konusuna yeterli özen

gösterilmezse, turizmin ekonomik faydasından çok meydana getireceği düzensiz

gelişme ve ortaya çıkacak sorunlara çözüm aranması kaçınılmaz olacaktır.

Yukarıda beş ayrı gruba ayrılan faktörler her ülke ya da bölge için farklı

özellik gösterirler. Bu da, rekabetin şeklini ve içeriğini dolayısıyla da rekabet gücünü

etkiler. Dünyadaki birçok turizm ülkesi, ya yeterli üretim faktörüne sahip değildir ya

da elindeki kaynakları etkin ve verimli kullanamıyor olabilir. Sonuç olarak,

destinasyonların rekabetçi güçleri birbirinden farklı ve değişik özellikler sergiler.

Uluslararası turizm pazarında ulusal rekabet gücü kazanılması açısından önemli olan;

üretim faktörlerinin miktarı ve arttırılmasından öte, bunların geliştirilmesini

sağlayabilmek ve mevcut olanı etkili ve sürdürülebilir şekilde kullanmaktır.

Bu anlamda, Heckscher-Ohlin’in faktör donatım teorisi turizm sektörü için de

geçerlidir. Şöyle ki, her ülkenin tarihsel, kültürel, doğal ve çevresel kaynakları

çeşitlilik arz eder. Bazı ülke ya da bölgeler; turizm faaliyetine katılmakla beraber,

faktör donatımı yani faktör koşulları açısından istenilen ölçüde üretim faktörüne

38

sahip olmayabilir. Porter bu durumda, ülkelerin rekabet güçlerini geliştirebilecek

şekilde karşılaştırmalı eksikliklerin üstesinden gelebilmek için, yaratıcılık ve yeniliğe

yönelmeleri gerektiğini vurgulamaktadır. O zaman, söz konusu bu faktör

dezavantajlarının ortadan kaldırılabileceğine dikkati çekmektedir87. Zaten, Porter’ın

teorisinin özü de; karşılaştırmalı üstünlüklerin rekabetçi üstünlüklere çevrilebilmesi

ile ilgilidir.

Örneğin, Rusya ve Singapur faktör koşulları ve dolayısıyla rekabet gücü

yönünden farklı özellikte olan iki ülkedir. Rusya, çok zengin sayılabilecek ölçüde

fiziksel, tarihsel ve kültürel varlıklara sahiptir. Ancak, bu varlıkları turizm

piyasasında arz etmek için gerekli olan turizm alt ve üstyapısı ile yeterli sermaye,

bilgi birikimi ve nitelikli işgücünden yoksundur. Singapur ise, turizm açısından

Rusya’ya göre yeterli miktarda kaynağına sahip değildir. Ama, elindeki kaynakları

etkin ve verimli bir şekilde kullanarak, Rusya’ya göre çok daha üstün bir rekabet

gücü elde etmiştir. Bunun nedeni ise, Singapur’un otel ve havayolu hizmetinde

ortaya koyduğu ün ve imaj ile kendinden emin ve güvenilir bir girişimci kitlesi ve

fiyatların sunulan turizm ürününe göre rekabetçi olmasıdır88.

Özet olarak; yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi farklı destinasyonlar,

turizm kaynaklarının konuşlandırılması ve planlanmasında değişik uygulamalar

ortaya koyarak faktör dezavantajlarının üstesinden gelebilir. Diğer bir deyişle, faktör

donatımı açısından yeterli zenginliğe sahip olamayan destinasyonlar, mevcut

kaynaklarının şeklini, kullanım biçimini veya yerini değiştirip farklı bir ürün ortaya

koyarak, olumsuz gibi görünen bu durumu kendi lehlerine çevirebilirler. Ülkeler

arasındaki faktör donatımının farklı olması, uluslararası ticareti ve sonuçta rekabeti

her ülke açısından değişik şekilde etkileyecektir89. Böylece, bir destinasyonu

oluşturan faktör koşulları, uluslararası turizm piyasasındaki rekabet gücünü çok

olumlu ya da olumsuz yönde etkileyecektir.

87 Porter, The Competitive Advantage of Nations, s. 83. 88 Crouch, Ritchie, ss. 143-144. 89 E. Han, A. A. Kara, Kalkınma Ekonomisi Teori ve Politika, Eskişehir: Etam Matbaacılık, 2002, ss. 162-163.

39

b. Talep Koşulları

Porter’ın dinamik elmasındaki ikinci belirleyen talep koşullarıdır. Talep

koşulları, bir endüstrideki ürünün talebi ile ilgili olan çeşitli değişken ve

düzenlemeleri içerir ve rekabet gücünü bu yönden tanımlar90. Ülkenin önde gelen

sektörleri için mevcut bir iç talebin bulunması, o sektörlerin uluslararası alandaki

rekabet gücü üzerinde olumlu etki meydana getirecektir. Ülke içi talep yapısı,

alıcıları kalite, dizayn, hizmet kalitesi vb. konularda daha titiz davranmaya yöneltip,

firmaların da rekabet gücü elde etmeleri için daha fazla çaba sarf etmelerine neden

olacaktır. Örneğin; İngilizlerin bahçeciliğe olan tutkuları bu ülke firmalarının Dünya

genelinde bir rekabet gücü elde etmelerini sağlamıştır91.

Ulusal firmaların dinamik ve rekabetçi bir çevrede varlıklarını sürdürmeleri,

yeni bir ürün ya da yaratıcı düşünme gayretlerini geliştirerek rekabet gücünün

devamlılığını sağlar. Talep ve tüketiciden üretime yansıyan daha nitelikli talep,

turizm sektöründeki firma ve işletmeleri yeniliklere yönlendirir. Bu durum,

sektördeki firma ve işletmeleri üstün kalitede turistik mal ve hizmet üretmeye zorlar,

bunun sonucunda da uluslararası turizm rekabetinde büyük bir avantaj elde edilir.

Sonuç olarak, ülke içi turizm piyasasındaki firma ve işletmeler arasında rekabet

yapısı ne kadar yüksekse, bu ekonomik birimlerin uluslararası turizm piyasasında

rekabet gücü elde etmeleri de o ölçüde kolay olacaktır. Çünkü, dinamik ve rekabetçi

firma ve işletmelerin uluslararası standartlara uyumu kolaylaşmakta, değişen şartlara

çabuk reaksiyon göstermekte ve yeni çıkan fırsatları hızla değerlendirerek bir rekabet

baskısı ve avantajı oluşturmaktadırlar.

Bu bağlamda; talep koşulları özellikle iç talep ve onun dış piyasalara yönelik

etkisi, ulusal rekabet gücü kazanımında önemli olmaktadır. Yüksek bir iç talep,

verimliliğin artmasına neden olarak, gelişimi ve yeniliği cesaretlendirir. Birçok

turizm ülkesinin, öncelikle var olması ülke-içi talebe bağlıdır92. Çünkü, tüketici

gereksinimlerinin algılanması ve karşılanması öncelikle iç piyasalarda olur. İç turizm

90 S. Lall, “Competitiveness Indices and Developing Countries: An Economic Evaluation of the Global Competitiveness Report”, World Development, 29 (9), 2001, ss. 1510-1511. 91 M. Altınay, Seyahat ve Turizm Endüstrisinde Rekabet Gücü Stratejileri, Magosa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, 1995, s. 23. 92 N. Karataş, “Turizmde İbre, Mart Ayından Sonra Tersine Döndü”, Macro, Haziran 1999, s. 62.

40

daha iyi olduğunda, dış talep de (dış turizm) daha hızlı gelişir. İç talep, dış talebin

geliştirilmesinde bir ön koşul ve sıçrama tahtası gibidir. İç talebi geliştirmek için

yapılan altyapı yatırımları, nitelikli işgücü ve personel eğitimi ile bilgi ve sermaye

birikimi, dış talebin de gelişmesine bir zemin hazırlar93. Sonuç olarak, uluslararası

turizm sektöründeki rekabet gücünün geliştirilmesinde, nitelikli ve üst düzeyde bir iç

talebin önemli payı bulunur.

Bu noktada, talep koşullarının rekabet gücünü hangi açılardan etkilediğinin

belirlenebilmesi için turizm talebinin etkilendiği unsurların neler olduğunun

bilinmesinde fayda bulunmaktadır. Bunları kısaca şu şekilde belirtmek mümkündür:

Turizm talebini etkileyen faktörleri; ekonomik, sosyal, psikolojik, politik ve yasal ve

diğer faktörler şeklinde gruplandırmak mümkündür. Bunlardan kuşkusuz en önemli

olanları, ekonomik ve sosyal faktörlerdir. Ulusal gelir, gelir dağılımı, nispi döviz

kurları, uzaklık, turistik ürünün fiyatı, konaklama potansiyeli ve arz kapasitesi,

reklam ve tanıtım, nüfus ve sağlık ile ulaşım ekonomik faktörleri oluşturur. Sosyal

faktörler ise; moda, zevk ve alışkanlıklar, boş zaman, yaş, cinsiyet ve aile yapısı,

meslek, toplumsal değer yargıları, din ve kentleşme düzeyinden oluşmaktadır. Bu

faktörlerden bazıları, destinasyonun uluslararası turizm piyasasında rekabet gücü

elde etmesine değişik açılardan katkı sağlamaktadır. İlerleyen bölümlerde bunlar

ayrıntılı bir şekilde incelenecektir.

c. Bağlı ve Destek Endüstriler

Turizm sektöründeki firma ve işletmelere destek veren, bağlı ve tedarikçi

sektörler arasındaki organizasyon, etkileşim, pazarlama, dağıtım ve diğer ekonomik

ilişkilerin varlığı, destinasyonun rekabet gücü kazanmasında ve geliştirmesinde

önemli olan başka bir faktördür. Turizm faaliyetinin gerisinde iyi işleyen bir destek

ünitesi yoksa, turizm olgusundan ve dolayısıyla da rekabet gücünden söz edilemez.

Çünkü, sektörün gereksinim duyduğu nitelikli işgücü ve hammadde gibi girdilerin

temini yapılamadığı zaman, turistik ürün kavramı da olmaz. Ancak, etkin bir destek

ve tedarik ağının varlığı; sektörde ekonomik açıdan kâr elde etmek ve rekabet gücü

kazanmak arzusunda olan firma ve işletmelere büyük fayda sağlayacaktır. 93 J. Jafari, “On Domestic Tourism”, Annals of Tourism Research, 13 (3), 1986, ss. 491-496.

41

Firmanın/işletmenin etkinliğinin artması, yenilik ve yaratıcılık gerçekleştirme

hızındaki artış, verimlilik ve kalitenin artması ile birlikte maliyet avantajı

yakalanması, bilgi akışı ve teknoloji gelişimi ile esneklik kazanılması, söz konusu bu

faydalara örnek olarak gösterilebilir.

Bu açıdan bakıldığı zaman, uluslararası turizm sektöründe rekabet avantajı

oluşturulabilmesi, başarılı bir bağlı ve destek endüstrisinin varlığı ile mümkündür.

Ekonominin diğer sektörleri için de geçerli olan bu durum, özellikle turizm sektörü

için çok daha önemli bir konu olarak görülmektedir. Şöyle ki; turizm daha önce de

belirtildiği üzere yaklaşık 41 sektör ve alt sektörle iç içedir. Hizmetler sektörü olarak

Dünya ticaretinin üçte birini oluşturmaktadır ve genel ve özel birçok hizmet sektörü

ile faaliyet halindedir. Oteller, restoranlar, seyahat acenteleri, tur operatörleri, gezi

rehberliği gibi hizmetler özel hizmet grubundandır. Ulaşım, işletme, dağıtım,

rekreasyonel, kültürel ve sportif faaliyetler vb. ise genel hizmetler grubuna dahildir.

Turizm sektöründeki turizm ürününün gelişimine, diğer sektörlerdeki ölçek

ekonomilerinden öte, özel ve genel hizmet gruplarını oluşturan bağlı ve destek

endüstrileri katkı sağlamaktadır94. Bu hizmet sektörlerinin koordineli olarak bir

sistem bütünlüğü içinde, turistin arzu ettiği ve rekabet gücü yaratabilecek bir turistik

ürün sunabilmeleri, turizm sektöründe göründüğünden çok daha zor bir üretim

sürecinin olduğunu göstermektedir. Bu da, diğer sektörlere göre turizmde rekabet

gücü elde etmenin ne kadar zor ve çok fonksiyonlu bir yapı da olduğunu ortaya

koymaktadır. Dolayısıyla, istenilen ölçüde bir rekabet gücü elde etmek için, yukarıda

belirtilen genel ve özel hizmet grupları arasında uyum sağlanması gerekmektedir.

Turizm sektörüne ait değerler ağı şemasından yararlanmak konunun daha iyi

anlaşılabilmesine yardımcı olacaktır (Şekil 1.2) 95.

94 L. Low, “Competitiveness of Singapore’s Services Sector: Tourism and Related Services”, www.fba.nus.edu.sg./fba/mscphd/0032.pdf. 08.08.2003. 95 Daha fazla bilgi için; M.A. Brandenburger, J. B. Nalebuff, Ortaklaşa Rekabet, (Çev: Levent Cinemre), İstanbul: Scala Yayıncılık, 1998, ss. 34-45’e bakınız.

http://www.fba.nus.edu.sg./fba/mscphd/0032.pdf

42

Müşteriler Turistler, İş Adamları, Turizm Şirketleri, Turist Gön. Ülkeler.

Şekil 1.2:Turizm Sektörüne Ait Değerler Ağı Şeması

Turizm sektörünün Değerler Ağı’nın dikey boyutunda müşteriler ve

tedarikçiler bulunmaktadır. Sektörü oluşturan firma ve işletmeler, tedarikçilerden

aldıkları işgücü, hammadde vb. girdileri müşterilere, diğer bir deyişle turistlere

sunarak karşılığında bir para dolayısıyla kâr elde ederler. Yatay boyutta ise,

tamamlayıcı sektörler ve rakipler bulunmaktadır. Tedarikçiler gibi, tamamlayıcı

sektörlerde turizm sektöründeki ekonomik birimleri bütünleyici bir rol oynarlar.

Rakiplerin varlığı ise, uluslararası turizm sektöründeki rekabetin daha da artmasına

olanak tanımaktadır. Bunların varlığı, ulusal firmaların ve işletmelerin sürekli daha

iyiyi üretmesini ve geliştirmesini sağlar. Görüldüğü üzere, bir destinasyonun

uluslararası alanda rekabet gücü kazanması, iyi işleyen bağlı ve destek

endüstrilerinin varlığı ile doğrudan ilgilidir. Ayrıca, tedarikçi ve tamamlayıcı

sektörleri oluşturan birimlerin memnuniyeti, iyi hizmet sunumunu ve rakiplere karşı

bir rekabet üstünlüğü elde edilmesini gerektirir.

d. Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet

Porter’ın dinamik elmasındaki dördüncü faktör, firma stratejisi, yapı ve

rekabettir. Yerel firmaların faaliyetini gerçekleştirdikleri ülke içindeki rekabet yapısı,

Turizm Sektörü

Rakipler Rakip Ülke Turizm Firma ve İşletmeleri, Ülke-içi Firma ve işletmeler. Tedarikçiler

İşgücü ve hammadde kaynakları, Oteller, tatil köyleri, konkl.ve yiyec. arz edenler, Bakkallar, ecz., gece kulüp., hatıra ve hediyelik eşya satıcıları, Dağıtım Kanalları, Ulaştırma Görevlileri, Bölgesel ve yerel halk.

Tamamlayıcılar Tur Operatör., Hava Yolları, Seyahat Acen., Finans,sigorta, bilgi,ulaşım ve diğer hizmet sektörleri, Bilgisayarlar, Kültürel Etkin likler, Yerel işverenler

43

şekli ve ortamı durgunluğu önleyerek, gelişmenin devamlılığını sağlar. Sektördeki

firmaların ve işletmelerin ulaşmayı arzu ettikleri hedefler, uyguladıkları stratejiler ve

organizasyon yönetimindeki farklılıklar, rekabet gücüne etki eden unsurlar olarak

öne çıkar. Ülke içi piyasa yapısı rekabetin şeklini de belirler. Turizm sektöründeki

firmaların kendi iç rekabeti, herkesin sürekli daha iyiyi ve kaliteliyi üretmesine

imkan tanır.

Bilindiği üzere, bir endüstrideki yoğunlaşma oranı ne kadar büyükse,

firmaların aralarında anlaşarak tekelleşmeleri o derece kolaylaşır ve sonuçta piyasa

rekabeti azalır. Böyle bir ortamda piyasaya bir ya da birkaç firma hakim demektir96.

Bu bağlamda, turizm sektöründe de eksik piyasa yapısının geçerli olduğu

görülmektedir. Turistik mal ve hizmetleri üreten ekonomik birimler, faaliyetlerini

eksik rekabet koşullarında sürdürmekle beraber; her birimin faaliyet alanı, yeri ve

hacmi farklı özellikler sergilemektedir. Dolayısıyla, sektörü oluşturan firma ve

işletmeler için değişik piyasa koşulları geçerlidir. Örneğin; konaklama sektöründeki

dört ve beş yıldızlı oteller için daha çok oligopol piyasası geçerli iken, daha az

yıldıza sahip olan çok sayıdaki küçük ölçekli oteller için monopollü rekabet koşulları

geçerli olmaktadır97. Sonuç olarak, ulusal turizm piyasasındaki firmalar için yukarıda

belirtilen piyasalardan hangisi geçerli ise, stratejilerini ve yönetim şekillerini ona

göre belirleyerek, rekabet güçlerini geliştirebilecektir. Fiyat rekabetinden çok, mal ve

hizmet kalitesindeki farklılaşmaya dayanan turizm rekabeti için iç rekabetin varlığı,

yeniliğe yönelme, dinamizm yaratma, yeni ürün ve üretim süreci açısından

önemlidir. Bu olgu, dış piyasalarda rekabet gücü elde etmenin yolunu da açmaktadır.

e. Fırsatların ve Devletin Rolü

Porter, rekabet gücünün dört temel belirleyeninden herhangi birini

etkileyebilecek olan iki dışsal değişkeni daha dinamik elmasına eklemiştir: Değişen

fırsatlar ve devletin rolü. Değişen fırsatlar ve tesadüfi olaylar, turizm piyasasını ve

sonuçta rekabet ortamını aniden değiştirilebilen unsurlardır. Önceden tahmin

edilemedikleri gibi, çevreyi ve içinde bulundukları piyasa yapısını da büyük ölçüde

96 Z. Dinler, Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yayınevi, 1998, s. 353. 97 Erdoğan, ss. 426-435.

44

etkilerler. Bu olaylar, bazen bir destinasyon için avantaj sağlarken, bazen de diğer

destinasyonlara avantaj sağlar. Diğer bir deyişle, değişen fırsatların etkisiyle

destinasyondaki bazı firmalar avantajlarını kaybeder, diğerleri ise yeni avantajlar

elde ederler. Destinasyonda meydana gelen terörist bir saldırı, turistlerin bir başka

destinasyona yönelmelerine, turizm talebinin hızla azalmasına ve ekonomik yönden

büyük bir döviz kaybına neden olmaktadır (Amerika’daki 11 Eylül saldırıları,

Türkiye’de 1998 yılında terörist başının yakalanması ya da 2003 yılı Kasım ayında

İstanbul’da meydana gelen bombalama olayları gibi) 98. Ayrıca;

• Politik boykot ve ambargolar,

• Aniden baş gösteren öldürücü bir virüs ya da salgın hastalık,

• Ülke parasının devalüe edilmesi,

• Deprem, hortum, kasırga gibi çevresel felaketler,

• Beklenmeyen yeni ürün ve teknolojilerin ortaya çıkması,

• Petrol şokları veya savaşların başlaması,

• Dünya finans piyasaları ve döviz kurlarında meydana gelen ani değişimler,

• Diğer turizm ülkelerindeki politika değişiklikleri,

gibi olaylar da, ülkenin turizm açısından rekabetinin yeniden şekillenmesine neden

olmaktadır. Destinasyondaki bu ani değişimleri başarı ile idare edebilecek iyi bir kriz

yönetimi mevcut ise, destinasyonun imajı bundan olumsuz etkilenmediği gibi99,

rekabet gücünün geliştirilmesi de mümkün olabilecektir. Dolayısıyla, turizmi

ilgilendiren olumsuz değişimlere karşı, etkin işleyen bir kriz yönetim masasının

kurulması ve işletilmesi, destinasyon rekabeti için önem arz eden bir konu

olmaktadır.

Devletin rolü ise, sektördeki ulusal rekabet gücünün belirleyenleri üzerinde

dolaylı bir etki sağladığı için önemlidir. Ancak, ülkelerin liberalleşme ve dış ticaret

politikalarındaki farklılık nedeniyle, sektör üzerindeki etkileri de doğrudan ya da

dolaylı olmaktadır. Devletin tanıtım ve reklam harcaması yapması, ülke içinde

turizm büroları kurması vb. faaliyetler doğrudan bir etkileşimin olduğunu

göstermektedir. Ayrıca, devlet destinasyondaki fiziksel ve beşeri kaynakların

98 A. D.Pizam, “Tourism and Terrorism”, Hospitality Management 21, 2002, s. 1. 99 Turizm Bakanlığı, Kriz Yönetimi El Kitabı, Ankara: Nokta Ofset Matbaacılık, 2002, s. 1.

45

geliştirilmesini sağlarken, sektör politikaları, eğitim ve dış ticaret faaliyetleri ile de

rekabet gücüne dolaylı olarak etki etmektedir.

Sonuç olarak Porter’a göre, dört içsel ve iki dışsal belirleyenden oluşan

dinamik elmas, karşılıklı etkileşimle birbirini güçlendiren bir yapıya sahiptir. Bir

belirleyenin etkisi diğerinin durumuna bağlıdır. Sadece, herhangi birinin tek başına

rekabet gücü üzerinde yeterli etkiyi oluşturması olanaksızdır. Turizm sektöründeki

rekabet gücünün gelişmesi için, tüm belirleyenlerin birlikte ve karşılıklı etkileşim

içinde olduğu bir sisteme ihtiyaç vardır. Söz konusu faktörlerden herhangi birindeki

bir eksiklik veya sorun, etkin bir rekabet gücü oluşumuna engeldir.

2. Ritchie ve Crouch’un Turizmin Kavramsal Rekabet Modeli

Turizm rekabeti konusunda şu ana kadar yapılan en detaylı çalışma, Crouch

ve Ritchie’ye ait olandır. Destinasyon rekabetini kavramsal bir model geliştirerek

açıklamaya çalışmışlardır. Hizmet sektörüne ilişkin rekabet olayını ülke, endüstri,

işletme ve ürün bazında turizm destinasyonlarına uygulamışlardır. Onlara göre, en

rekabetçi destinasyon, uzun dönemde vatandaşlarına en iyi refah koşullarını

sağlayabilendir. Bu bağlamda, bir turizm bölgesinde yaşayan insanlara yüksek bir

hayat standardı oluşturabilen imkanlar, o yerin rekabet gücü olarak ifade edilir.

Ancak, rekabet gücü elde etmek için uygulanan politikalar, sürdürülebilir temellerde

olmalıdır. Rekabet gücü, sürdürülebilirlik ilkesinden ayrı düşünülemez. Bu ilke göz

ardı edilirse, oluşturulan rekabet gücü aldatıcı bir durumu yansıtmış olur100. Bu

açıdan bakıldığında, rekabet gücünü oluşturmak için yapılan destinasyon

uygulamaları, ekonomik, ekolojik, sosyal, politik ve kültürel olduğu kadar

sürdürülebilir olmak zorundadır.

Şekil 1.3’te, en dışta karşılaştırmalı üstünlüklerle, rekabet gücünü oluşturan

bileşimler görülmektedir. Bir destinasyona ait mevcut turizm kaynakları o yerin

karşılaştırmalı üstünlüğünü oluşturur. Bunların uzun dönemde etkili ve verimli

kullanımı ise destinasyonun rekabet gücünü arttırır. Bu bağlamda, destinasyonun

çekiciliğini oluşturan kaynaklar, rekabet gücünü etkileyen esas unsurlardır. Crouch

100 J.R.B.Ritchie, G.I.Crouch, “The Competitive Destination: a Sustainability Perspective”, Tourism Management 21, 2000, s. 2.

46

ve Ritchie, geliştirdikleri kavramsal modelde; fiziksel, beşeri, bilgi ve sermaye

kaynakları ile turizm alt ve üst yapısını ve de tarihi ve kültürel kaynakları,

karşılaştırmalı üstünlüğü oluşturan kaynaklar olarak belirtmektedirler. Bunlar,

destinasyon seçimini ve turist ziyaretini etkileyen en önemli unsurlardır. Diğer

ülkelere göre, bu kaynaklara bol miktarlarda sahip olunması karşılaştırmalı bir

üstünlük sağlandığının göstergesidir. Ancak, turizm rekabeti için uzun dönemde söz

konusu kaynakların akıllı kullanımı çok daha önemli olmaktadır.

Turizm envanterinin dökümü, sürdürülebilirlik, büyüme-gelişme ile

verimlilik ve etkinlik ise rekabet gücü oluşturan faktörlerdir. Uzun dönemde, hangi

kaynakların katma değer yaratabileceğini öngörmek ve bunları koruma altına almak,

hem o destinasyonun zenginliğine hem de rekabet gücü yeteneğinin geliştirilmesine

katkı sağlar. Rusya ve Singapur örneğinde olduğu gibi; destinasyon rekabet gücü

açısından önemli olan, çok fazla sayıda kaynağa sahip olmak değil, bunları iyi

konuşlandırıp, etkili ve verimli bir şekilde kullanmaktır. Bu nedenle, destinasyondaki

kaynakların kullanımı ve sıklığı, denetimi, planlaması, taşıma kapasitesinin

belirlenmesi gibi envantere dayalı konuların göz önüne alınması büyük önem arz

eder.

Crouch ve Ritchie, destinasyonun rekabet yapısını etkileyen rekabetçi (mikro)

çevre ile küresel (makro) çevrenin varlığından söz eder. Kısaca destinasyonun

rekabetçi çevresi, rekabetin yaşandığı en yakın çevreyi ve bu çevrenin kimlerden

oluştuğunu açıklar. Rekabetçi çevre; tur satıcıları, destek ve tedarikçiler, seyahat

acenteleri gibi ticari aktörler ile birlikte, turizm piyasasındaki diğer rakip

destinasyonlar ve o destinasyondaki kamu-özel sektör gruplarından oluşur. Küresel

çevre ile kastedilen ise, destinasyonun turizm alanını ve rekabetini etkileyen küresel

güçler ve gelişmelerin varlığıdır101. Diğer bir deyişle, makro çevreyi oluşturan

gelişmeler, diğer sektörleri ve sonuçta turizmi de etkilemektedir. Dünya

ekonomilerindeki yeniden yapılanma hareketleri, piyasa yapısındaki demografik

değişimler, teknoloji ve insan etkileşimindeki sürekli artış, ülke kültürlerindeki

farklılaşmalar ve de demokrasinin küresel bazlı yayılımı, söz konusu gelişmelere

101 Crouch, Ritchie, s. 146.

47

verilebilecek örneklerdir. Bundan dolayıdır ki, küresel çevreye ayak uyduramayan

destinasyonlar, rekabet etmedeki güçlerini kaybedeceklerdir.

Ayrıca, Crouch ve Ritchie yukarıda belirtilen unsurlarla birlikte destinasyon

rekabetini etkileyen faktörleri dört grupta incelemektedir. Bunlar; niteliksel

belirleyenler, destinasyon yönetimi, temel kaynak ve çekiciler ile destek faktör ve

kaynaklarıdır102.

a) Temel Kaynak ve Çekiciler

Modelin bu bileşeni, destinasyon çekiciliğindeki önemli faktörleri tanımlar.

Bu faktörler, bir destinasyona olan ziyaretin esas nedeni olan motivasyon

unsurlarıdır. Turist akışının, bir destinasyondan diğerine yöneliminin belirlenmesinde

çok önemli rolleri bulunmaktadır. Diğer bir anlatımla, muhtemel ziyaretçiler bir

bölgeye gitmeden önce ilk olarak temel kaynak ve çekicileri oluşturan unsurların

varlığına bakarlar. Temel kaynak ve çekiciler ise; fizyografi, kültür-tarih, pazar

ilişkileri, değişik aktiviteler, özel olaylar ve turizm üstyapısından oluşmaktadır.

Ziyaretin niteliksel bir belirleyeni olarak da kabul edilen fizyografi ile

destinasyonun iklimi, doğal güzellikleri ve çevresel yapısı tanımlanır. Doğal olarak

oluşmuşlardır, bölgeye özgü bir özellik gösterirler ve değiştirilmeleri mümkün

değildir. Bunlara örnek olarak; Peri Bacaları, Büyük Kanyon, Niyagara Şelaleleri

verilebilir. Destinasyonun kültür-tarihi de, potansiyel turist akışı için temel ve güçlü

bir çekicilik gücü sağlar. Giderek homojenleşen bir Dünyada, destinasyonlarda

birbirine benzer görünmektedir. Bu bağlamda, bir destinasyon turistlere diğerlerine

göre günlük rutin yaşamlarının haricinde, kültürel ve tarihi açıdan farklı ve eşsiz bir

hizmet sunabiliyorsa, açıkça bir rekabet avantajına sahip olacaktır.

Pazar ilişkileri, zamanla gelişen göç hareketleri nedeniyle değişim gösteren

etnik yapılar sonucu, bir destinasyona sistematik ve önceden tahmin edilebilen

seyahat akışının oluşmasında en güçlü ve belki de en kalıcı bağlantıları

oluşturmaktadır. Diğer bir deyişle, akraba ve arkadaş ziyaretleri, destinasyonlar

arasındaki turist akışının en temel ve eski nedenlerinden biridir.

102 Kim vd.,s. 33.

48

Destinasyon içindeki aktivitelerin farklı bir özellik ve içeriğe sahip olması,

rekabet gücü elde edilmesinde söz konusu destinasyona büyük bir avantaj sağlar.

Mevcut kaynaklarını, yaratıcılık ve girişimcilik ruhuyla kullanıp, farklı bir turistik

ürün sunabilen destinasyonlar, rekabet güçlerini geliştirme fırsatı yakalarlar. Özel

olaylar olarak tanımlanan çekiciler ise, hem ziyaretçilerin hem de bölge insanın

katıldığı, büyük ilgi uyandıran (festivaller, sergiler, olimpiyat oyunları, uluslararası

katılımcıların olduğu kongre ve sempozyumlar ve spor müsabakaları gibi) faaliyetler

bütünüdür. Destinasyonun; festivaller, sergiler veya yukarıda sayılan diğer

faaliyetlerden bazılarını turistik ürün olarak sunabilmesi ya da böyle bir

organizasyona ev sahipliği yapabilmesi, tekrarlanan turist hareketine yol açarak

çekiciliği arttıracaktır103. Bu olaylar, turizm ürününe ve sonuçta destinasyon

aktivitelerine çeşitlilik katarak, rekabet gücünün geliştirilmesine yardımcı olacaktır.

Turizm üstyapısı ise, esas olarak turizm sektörünü oluşturan konaklama,

yeme-içme, ulaşım ve eğlence hizmetleri gibi önemli çekicilerden oluşmaktadır. Bu

hizmetlerin, yüksek kalite ve standartta ziyaretçiye sunulabilmesi, destinasyon

rekabeti için önemlidir. Ancak daha önemli olanı, mevcut ürünleri pazarlayabilecek

ve sunabilecek kapasitede yeterli tesis ve mekanların var olabilmesidir.

b) Destek Faktör ve Kaynakları

Temel kaynak ve çekiciler, ziyaretçiler için esas çekici ve motive edici

özellikler içermesine karşın; başarılı bir turizm sektörünün oluşturulabilmesi, destek

faktör ve kaynaklarının varlığı ile mümkündür. Modelin bu bileşeni; turizm altyapısı,

ulaşılabilirlik, kolaylaştırıcı kaynaklar ve yaratıcılık-girişimcilik faktörlerinden

oluşmaktadır. Turizm sektörünün genel altyapısının durumu ve kapasitesi, yerel

ulaşım hizmetlerinin kalite ve türü, güvenilir ve potansiyel su kaynakları, haberleşme

sistemleri, sağlık ve genel kamu hizmetleri ile ulusal rekabet gücünün önemli bir

belirleyeni olan yaratıcılık ve girişimcilik ruhu, destinasyon rekabetinde ikincil

etkiye sahip unsurlardır. Destek faktör ve kaynaklarını oluşturan yukarıdaki unsurlar,

103 R. Prentice, V. Andersen, “Festival as Creative Destination”, Annals of Tourism Research, 30 (1), 2003, ss. 7-9.

49

destinasyonun kuruluş aşamasında ileriyi öngörerek uygun şekilde organize edilip,

konuşlandırılabilirse, turizm rekabetinin gelişimine önemli bir katkı sağlayacaktır.

c) Destinasyon Yönetimi

Destinasyon yönetimi, destinasyonun rekabet gücünü etkileyen ve

şekillendiren faktörleri kapsamaktadır. Bu faktör; temel kaynak ve çekicilerin

özelliklerini geliştirecek, destek faktör ve kaynaklarının kalite ve etkinliğini

güçlendirecek ve niteliksel belirleyenlerden kaynaklanan olumsuz etkileri elimine

edecek faaliyetler üzerine odaklanır. Söz konusu faaliyetler ise, kaynak yönetimi,

pazarlama, organizasyon, enformasyon ve hizmettir.

Kaynak yönetimi, destinasyondaki kaynaklara ilişkin olarak gelişen

sorumluluk duygusu, hassasiyet ve duyarlılık anlayışını kapsamaktadır. Bu

bağlamda, turizmin neden olabileceği ve kolaylıkla zarar görebilecek kaynakların

konuşlandırılması, korunması, bakımı, planlaması ve sürdürülebilirliği, uzun

dönemde kalıcı bir rekabet gücü ve etkinlik sağlamak açısından önemli olmaktadır.

Destinasyon pazarlaması denilince ilk akla gelenler hiç kuşkusuz ki, reklam

ve tanıtımdır. Bununla beraber; ürün paketlemesi, dağıtım kanallarına verilen önem,

uygun fiyat politikası ve ürün geliştirmeye yönelik faaliyetler de destinasyon

pazarlaması içinde yer almaktadır. Ayrıca, rekabet gücünü geliştirecek şekilde uygun

hedef pazarların belirlenmesi de bu faaliyet kapsamındadır. Organizasyon faaliyeti,

destinasyonun organizasyon yapısıyla ilgilidir. Turizm bölgesinin tüm yönlerinin ve

özelliklerinin belirlenmesi ve geliştirilmesi, her şeyin çok ayrıntılı bir şekilde

koordine ve organize edilmesini gerektirmektedir.

Destinasyon yönetiminin enformasyon bileşeni, etkili ürün gelişiminin

sağlanması ile ziyaretçilerin gereksinimlerini belirlemek için arzu edilen bilginin

yöneticilere iletilmesinde kullanılan bir faktördür. Ayrıca enformasyon faaliyeti,

turizm sektöründeki ekonomik birimlerin performansının takibi, izlenmesi ve

ziyaretçi memnuniyetinin düzenli kontrolünü de kapsamaktadır.

50

NİTELİKSEL BELİRLEYENLER

Yerleşim Yeri Bağlılık Güvenlik Maliyet

DESTİNASYON YÖNETİMİ

Kaynak Yönetimi Pazarlama Organizasyon Enformasyon Hizmet

TEMEL KAYNAK VE ÇEKİCİLER

Fizyografi Kültür-Tarih Pazar İlişkileri Değişik Aktiviteler Özel Olaylar Turizm Üstyapısı

DESTEK FAKTÖR VE KAYNAKLARI

Turizm Altyapısı Ulaşılabilirlik Kolaylaştırıcı Kaynaklar Yaratıcılık-Girişimcilik

Karşılaştırmalı Üstünlükler • İnsan Kaynakları • Fiziksel Kaynak. • Bilgi Kaynakları • Sermaye Kaynakları • Turizm Alt ve Üst

Yapısı • Tarihi ve Kültürel Kaynaklar

R

EKA

BET

Çİ

(M

İKR

O)

ÇEV

RE

Şekil 1.3: Crouch-Ritchie’nin Destinasyon Rekabetine İlişkin Kavramsal Modeli

Rekabetçi Üstünlükler • Turizm Envanteri ve

Kontrol • Sürdürülebilirlik • Büyüme ve Gelişim • Verimlilik • Etkinlik

DESTİNASYON REKABETİ

KÜ

RESEL (M

AK

RO

) ÇEV

RE

51

Son yıllarda, diğer hizmet sektörlerinde olduğu gibi turizm sektöründe de

hizmet kalitesi ve müşteri memnuniyeti gibi kavramların ön plana çıkması,

destinasyon yönetimindeki hizmet faktörünün önemini daha da artırmıştır.

Ziyaretçilere arz edilen turizm hizmetinin kalitesi ve geliştirilmesi, destinasyonun

rekabet gücü kazanımda önemli bir rol oynamaktadır. Kaliteli ve sorunsuz bir ürün

arz ederek, bunu devam ettirebilenler açık bir rekabet üstünlüğü elde etmiş olurlar.

d) Niteliksel Belirleyenler

Modelin son bileşeni olan niteliksel belirleyenler, destinasyon rekabetinin

ölçeğini, sınırını veya potansiyelini belirleyecek unsurları etkilemesi nedeniyle

“bölgesel koşullar” olarak da tanımlanmaktadır. Yerleşim yeri, bağlılık, güvenlik ve

maliyet olarak ifade edilen bu nitelikler, modelin diğer üç bileşeni ile de bütünleşerek

destinasyon rekabetini olumlu ya da olumsuz yönde etkilerler.

Yerleşim yeri ile ifade edilmek istenen, destinasyonun turist gönderen belli

başlı ülkelere olan uzaklık-yakınlığıdır. Bu durum, rekabet gücünü geliştirmek

açısından büyük etkiye sahiptir. Diğer bir deyişle, destinasyonun turist gönderen

zengin gelişmiş ülkelere uzak bir mesafe de olması, onun rekabet gücünü olumsuz

şekilde etkileyebilecektir. Bağlılık faktörü de, destinasyonun rekabetinin kısmî

olarak bir diğerine bağlı olmasıdır. Örneğin, turizm bölgesinde yaşanan olumsuz bir

gelişme (terör, deprem, savaş vb.), ziyaretçileri anında başka bir destinasyona

kaydıracaktır. Bu da, rekabet avantajının kaybedilmesine yol açacaktır.

Destinasyondaki güvenlik ve emniyet ise, kritik bir niteliksel belirleyendir.

Ziyaretçilerin gittikleri destinasyonda turistlere yönelik suç oranlarının yüksek

olması, doğal felaketler, kaliteli medikal hizmetlerin noksanlığı vb. konular varsa,

rekabet gücünü oluşturmada etkili olan diğer bileşenler çok iyi özellikte olsa bile,

turistler için çok fazla bir anlam ifade etmeyecektir. Maliyet faktörü, ziyaretçilerin

destinasyonda arz edilen mal ve hizmetleri satın alması açısından önemli bir

niteliksel belirleyendir. Ekonominin doğası gereği, insanlar en ucuz ürünü ve en

kaliteli olanı birlikte isterler. Bu bağlamda maliyet, seyahat akışını ve yönünü

etkileyen bir unsur olmaktadır. Daha önce de vurgulandığı üzere, günümüzde önemli

52

olan ucuz ürün sunmak değil, ürünün hem kaliteli ve hem de farklı özellikler

içerecek şekilde müşteriyi memnun edebilmesini sağlamaktır.

Sonuç olarak, son yıllardaki küreselleşme hareketleri ve yaşanan ekonomik

değişimler sonucu, birçok yeni destinasyon turizm endüstrisi içindeki geleneksel

destinasyonların gücüne meydan okumaya başlamıştır. Bu gerçek, turizm sektöründe

faaliyette bulunan ekonomik birimleri, sınırları içindeki turizm kaynaklarının

yönetimini daha profesyonel bir yaklaşımla kullanmasını gerektirmektedir. Bu da,

destinasyonların daha rekabetçi ve karmaşık sistemlerle yönetilmesini ortaya

çıkarmaktadır. Bu bağlamda; Crouch ve Ritchie, uluslararası turizm piyasasında

rekabet gücü kazanabilmek, ayakta kalabilmek ve destinasyonun olanak ve

yeteneklerini geliştirmek için sistematik bir yaklaşım sunmaktadır. Modelin en

önemli amacı ise, destinasyonun rekabet gücünü geliştirerek, o bölge insanın

ekonomik refahını artırmak ve sürdürülebilir bir rekabet gücü kazanmaktır. Onlara

göre, uzun dönemde kaynaklarını en etkili ve verimli kullanan destinasyonlar,

rekabet gücü kazanımında en avantajlı olanlardır. Crouch ve Ritchie, 2000 yılında

yapmış oldukları bir başka çalışmada, Şekil 1.3’de gösterilen kavramsal modele bazı

ufak eklemeler yapmıştır. Ancak, modelin genel yapısında herhangi bir değişiklik

söz konusu değildir96.

3. Dwyer ve Kim’in Bütünleştirilmiş Rekabetçi Modeli

Bütünleşik rekabetçi model, turizm sektörleri ve ülkeleri arasında

karşılaştırma yapabilmek amacıyla Dwyer ve Kim tarafından geliştirilmiştir. Model,

turizm araştırmacılarının daha önce bu konuyla yapmış oldukları çalışmalardan

yararlanarak, rekabet gücüne etki eden faktörlerin neler olduğunun belirlenmesine

yöneliktir. Bütünleşik rekabetçi model, aynı zamanda farklı turizm

destinasyonlarının güçlü ve zayıf yönlerinin hangi faktörlerden oluştuğunu da ortaya

koymaktadır.

Modelde, ülke ve firma rekabetinin temel unsurları bir araya getirilmekte ve

özellikle Crouch ve Ritchie’nin kavramsal modelinden bazı alıntılar yapılmaktadır.

96 Daha detaylı bilgi için bkz.: J.R.B.Ritchie, G.I.Crouch, “The Competitive Destination: a Sustainability Perspective”, Tourism Management 21, 2000, ss. 1-7.

53

Şekil 1.4’te modelin yapısı görülmektedir97. Doğal ve geliştirilmiş kaynaklar,

destinasyon yönetimi, talep koşulları, bölgesel koşullar ve destinasyon rekabetinden

oluşan bu beş faktör, turizm rekabetinin temel göstergeleridir. Bu faktörlerde kendi

içinde çeşitli bölümlere ayrılır ve her biri destinasyon rekabeti üzerinde ayrı ayrı

etkiye sahiptir. Dolayısıyla, rekabet gücüne etki eden unsurların belirlenebilmesi ve

geliştirilebilmesi için, bu faktör ve unsurların bir bütün olarak ele alınması

gerekmektedir.

a) Doğal ve Geliştirilmiş Kaynaklar

Şekil 1.4’te görüldüğü üzere, doğal ve geliştirilmiş kaynaklar, destek faktör

ve kaynakları ile aynı kutuda gruplandırılmaktadır. Bu üç faktör grubu birlikte,

başarılı bir turizm endüstrisi oluşturulması üzerindeki esasları ve destinasyonun turist

akışı için çekicilik unsuru taşıyan değişik özelliklerini ortaya koyar.

Ulusal-Bölge sel Rekabet Göstergeleri

Doğal Kaynaklar

Geliştirilmiş Kaynaklar

Destek Faktör ve Kaynakları

Destinasyon Rekabeti

Destinasyon

Sosyo-Ekonomik Zenginlik

Rekabetinin Göstergeleri

Bölgesel Koşullar

Destinasyon Yönetimi

Talep Koşulları

Şekil 1.4: Dwyer ve Kim’in Bütünleştirilmiş Rekabetçi Modeli

Doğal ve geliştirilmiş kaynaklar ile destek faktör ve kaynakları,

destinasyonun rekabet gücü elde edebilmesini sağlayacak en temel ve önemli

unsurları içermesi bakımından kritik bir öneme sahiptirler. Aynı zamanda bu

unsurların, bir destinasyonun rekabet gücünü etkileyen faktörler olduğunu söylemek

de mümkündür. Bu amaçla, kısaca bunların nelerden oluştuğuna bakmakta yarar

vardır: Doğal kaynaklarla ifade edilen özellikler; bölgenin iklim yapısı, doğal

97 L. Dwyer, C. Kim, “Destination Competitiveness: A Model and Determinants”, www. ttra.com./ pub/uploads/007pdf. 08.08.2003.

54

güzellikleri, görünümü ve manzarası, flora ve faunası, bozulmamış doğası ile ulusal

parklar ve alanlardan oluşmaktadır. Bununla beraber; tarihi/kalıntı eserler, sanatsal

ve mimari özellikler, geleneksel sanatlar, bölgenin yerel kültürü gibi faktörlerde

doğal kaynaklar kapsamındadır.

Geliştirilmiş kaynaklar ise; turizm altyapısı (konaklama tesislerinin kalitesi-

çeşitliliği, havaalanlarının ve ulaşım sisteminin yapısı, turist rehberliği ve bilgi

danışma vb.), özel olay ve festivaller, mevcut aktivitelerin rolü ile eğlence ve

alışveriş imkanlarındaki kalite ve çeşitlilikten oluşmaktadır. Destek faktör ve

kaynakları da; genel altyapı, hizmet kalitesi, destinasyonun ulaşılabilirlik durumu,

misafirperverlik ve pazar ilişkileri gibi özelliklerden meydana gelmektedir.

b) Destinasyon Yönetimi

Destinasyon yönetimi, rekabet gücünü oluşturan diğer faktörlerin verimlilik

ve kalitesini güçlendiren ve bölgesel koşullara en iyi uyumu sağlayan unsurlardan

meydana gelir. Destinasyon yönetimi; destinasyonun yönetim organizasyonu,

pazarlama yönetimi, politika-planlama ve gelişme, insan kaynaklarını geliştirme ve

çevresel yönetimi kapsar98. Bu faktörler, doğrudan çekicilik oluşturan unsurlar

değildir. Diğer bir deyişle bunlar, destinasyonun rekabet gücünün geliştirilmesine

katkı sağlamasına ve destinasyonun turizm açısından istenilen şartlara ve standartlara

ulaşmasına yardımcı olma özelliğine sahiptir. Örnek vermek gerekirse; turizm

kaynaklarının yönetimi, planlaması, geliştirilmesi ve etkin kullanımı ile kamu ve özel

sektör temsilcilerinin bir bütün olarak çalışması, müşteri memnuniyeti, destinasyon

imajının geliştirilmesi, ziyaretçilerin değişen gereksinim ve taleplerinin en iyi şekilde

karşılanması ve sektörde çalışan insanların eğitimi gibi konular, destinasyon

yönetiminin faaliyet alanını oluşturmaktadır.

c) Talep Koşulları

Modelin diğer bir bileşeni talep koşullarıdır. Talep koşulları, üç önemli

faktörden oluşmaktadır: Turist tercihleri, destinasyonun tanınmışlığı ve destinasyon

imajı. Turizm talebinden söz edebilmek için, her şeyden önce turist tercihleri ve 98 Dwyer, Kim, s. 5.

55

istekleri ile sunulan turizm ürününün örtüşmesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle,

ziyaretçilerin arzu ettiği özellikte ve nitelikte ürün arz edilmesi, talebi arttırdığı gibi,

destinasyonun rekabet gücünü de olumlu yönde etkileyecektir. Talep bilindiği üzere,

bir malın fiyatını ödemeye hazır olup, onu satın alma arzusunu gösterir99.

Ekonominin bu temel kuralı, turistler için de geçerlidir.

Tanıtım ise, destinasyonun pazarlama faaliyeti ile ilgili bir konudur. Etkili ve

iyi bir tanıtım kampanyası ile destinasyonun uluslararası turizm piyasasındaki

tanınmışlığı artar. Bu durum, destinasyonun imajını ve sonuçta ziyaret yerinin

seçimini etkiler. Dolayısıyla bu üç özellik, bir bütün olarak rekabetçi üstünlüğün

oluşmasına katkı sağlar.

d) Bölgesel Koşullar

Bölgesel koşullar, destinasyonun rekabet gücünü etkileyen ya da sınırlandıran

daha geniş bir çevredeki güçlerdir. Bu güçler, rekabeti etkileyen diğer faktör

gruplarının etkilerini değiştirir, hafifletir veya ılımlaştırır. Böylece, bunların rekabet

gücü üzerinde olumlu veya olumsuz bir etki yaratmalarına neden olur. Bölgesel

koşullar; destinasyonun konumu, rekabetçi (mikro) çevre, küresel (makro) çevre,

emniyet-güvenlik ile fiyat rekabetini kapsamaktadır. Tabii ki bu faktörlerin nihai

amacı, diğer faktörlerin olası olumsuz etkilerini olumlu yönde değiştirebilmektir.

e) Destinasyon Rekabeti

Destinasyon rekabeti sosyo-ekonomik zenginliğin oluşturulmasında diğer

faktörler için bir köprü görevi görmektedir. Şekil 1.4’te de görüldüğü gibi,

destinasyon rekabetinin diğer belirleyenleri ile geriye doğru bir bağlantısı söz

konusudur. Destinasyon rekabetinin kendisi de dahil olmak üzere bu faktörlerin ara

amacı, destinasyon rekabetini gerçekleştirmektir. Ancak esas amaç ise, bölge insanın

sosyo-ekonomik zenginliğini sağlamaktır. Diğerleri için önemli olan destinasyon

rekabetinin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğidir. Sonuçta, destinasyon rekabetini

oluşturan beş faktörün bir bütün olarak asıl amacı, toplumsal refahın arttırılmasıdır.

99 Ö. Gürkan, İktisada Giriş, Ankara: Attila Kitapevi,1997, s. 40.

56

Ziyaretçi sayısı ve harcama istatistikleri, turizmin ekonomiye olan katkısı

(GSMH ve ihracat gelirleri içindeki payı vb.), turizm sektöründeki verimlilik, turizm

yatırımları, hükümetin sektöre olan desteği (ulusal bütçe içinde turizme ayrılan pay

ve finansal teşvikler vb.) gibi faktörler, destinasyon rekabetinin göstergeleridir.

İşgücündeki istihdam düzeyi, ekonomik büyüme oranı ve kişi başına gelir ise, sosyo-

ekonomik zenginliğin göstergeleridir100.

Özet olarak şunları söylemek mümkündür: Dwyer ve Kim’e göre, daha önce

yapılan çalışmaların, destinasyon rekabetini mevcut ve potansiyel turist hareketleri

ile açıklayamaması, onların böyle bir model geliştirmesine neden olmuştur.

Destinasyon rekabetinin göstergelerini ve yapısını kapsamlı olarak ele alan bu

modele göre, farklı ülke veya turizm sektörleri arasında karşılaştırma yapmak

mümkün olabilecektir. Turizm rekabetini etkileyen faktörlerin tam olarak

belirlenmesi, turistlerin değişik destinasyonlar arasındaki ziyaret kararını hangi

unsurlara bakarak aldıklarını göstermesi açısından da çok önemlidir. Ayrıca onlara

göre; söz konusu model yardımıyla, farklı turizm bölgelerinin zayıf ve güçlü tarafları

belirlenebilecek ve hükümet ve sektör yetkilileri de, turist sayısının ve turizm

gelirlerinin arttırılması için bu modeli rahatlıkla kullanabileceklerdir.

4. Kim’in Turizm Rekabet Modeli

Model, Kim (2000) tarafından turizm sektöründeki rekabet ve rekabet gücünü

açıklamaya yönelik olarak geliştirilmiştir. Kim, bu modelde turizm sektöründeki

rekabetin dört boyuta sahip olduğunu belirtmektedir ki, bunlar; rekabetin birincil,

ikincil, üçüncül ve dördüncül kaynaklarıdır101.

Rekabetin birincil kaynakları; içerik, çevre ve kaynak faktörlerinden

oluşmaktadır. İçerik ile ifade edilmek istenen; turizm sektöründe önemli bir rol

oynayan, havayolları, oteller, seyahat acenteleri ve işletme yöneticileri ile turizme

ilişkin idari sistemi oluşturan politika yapıcıları, kamu görevlileri ve hükümet

100 Kim vd., ss. 75-76. 101 C. Kim, “A Model Development for Measuring Global Competitiveness of the Tourism Industry in the Asia-Pacific Region”, http://www.kiep.go.kr/project/publish.nsf/243478c1734df97649256d9900210480/546cfe150257031a49256db200487ea8/$FILE/APEC00-03.pdf, s. 34., 19.08.2003.



57

yetkilileridir. Diğer bir deyişle, turizm politika ve planlaması konusunda etkiye sahip

olabilecek, bu işin eğitimini almış ve sektörde büyük bir tecrübeye sahip olan uzman

kişi ve gruplar, içerik faktörünü oluşturur. Çevre, dışsal bir faktördür. Dolayısıyla da,

politik, ekonomik, sosyo-kültürel, ve teknolojik çevre ile çevresel sorunlar ve

uluslararası işletme çevresi, çevre faktörünü oluşturan unsurlardır. Kaynaklar da; bir

ülkenin doğal, tarihi ve kültürel kaynaklarını ifade etmektedir.

Kime göre, rekabetin ikincil kaynaklarını; turizm politikası, planlama,

yönetim, turizm yatırımları, vergilendirme ve ürün fiyatı oluşturmaktadır. Bu

faktörler, turizm sektöründeki rekabeti belirleyen temel belirleyicilerdir ve rekabetin

üçüncül ve dördüncül kaynaklarını da öncülük ederler102. Turizm politikası, ileriye

yönelik bir vizyon oluşturmayı, etkili politika yapmayı ve uygulamayı, turizm

düzenlemelerini, hükümet sübvansiyonlarını, yatırım çevresi oluşturmayı ve çevresel

kontrol ile rekabeti kapsamaktadır. Turizm planlaması; kamu ve özel sektör

kuruluşları ile birlikte, sürdürülebilir turizm ve yüksek bir katma değer ortaya

çıkarabilmeye yönelik politikaları içermektedir. Turizm yönetimi ise, turizm

bölgelerinin belirlenen politika ve planlamalar çerçevesinde işletilmesini ifade

etmektedir. Turizm yatırımları ile, turizm işgücünün eğitimine ilişkin yatırımlar ve

destinasyon rekabetinin elde edilmesini sağlayacak yatırımlar anlaşılmaktadır.

Turizm sektöründeki vergi ve fiyatlar ise, rekabet gücü açısından çok önemli bir

konudur. Şöyle ki; eğer bir turizm destinasyonunda yüksek bir vergilendirme ve fiyat

politikası geçerli ise, destinasyonun rekabet gücü de o ölçüde zayıf olacak demektir.

Kim rekabetin üçüncül kaynaklarının; turizm altyapısı, konaklama

tesislerinin kapasite vs. durumu, kaynakların çekiciliği, tanıtım ve turizm işgücü

olduğunu belirtmektedir. Ona göre; üçüncül kaynaklar açısından zengin olan bir

destinasyon, yabancı turistleri daha kolay çekip, onların memnun olmasını

sağlayarak, uluslararası turizm piyasasında rekabet gücü açısından bir avantaj

yakalayacaktır103.

Rekabetin dördüncül kaynakları da; turizm talebi, turizm istihdamı, turizm

performansı ve turizm ihracatından oluşmaktadır. Bunlar, diğer üç kaynağın sonucu

102 Kim vd., s. 28. 103 Kim vd., s. 29.

58

olarak rekabetin gelişmesini ve meydana gelmesini sağlayan kaynaklardır. Daha açık

bir ifadeyle; diğer kaynakların her birinin göstereceği verimlilik düzeyi, dördüncül

kaynakları, o da rekabet gücünü belirleyecektir (Şekil 1.5). Buna göre, turizm talebi

ile destinasyona gelen toplam yabancı turist sayısı anlaşılmaktadır. Turizm istihdamı,

sektörde çalışan işgücünün sayısı ve verimliliği ile istihdamdaki reel büyüme oranını

ifade etmektedir. Turizm performansı ise, destinasyondaki turizm hareketlerinin

durumunu ortaya koyan göstergelerdir. Bunlara örnek olarak; büyüme oranı, deniz

aşırı turist girişlerinin sayısı ve bunun yıllık artış oranı, turizmin ödemeler dengesi,

ortalama kalış süresi, ve turizmin GSMH içindeki payı verilebilir. Turizm ihracatı

ise, kişi başına turist harcama miktarı ile turizm gelirlerinin ülkenin genel ihracat

gelirleri içindeki payını göstermektedir.

Sonuç olarak, Kim; turizm sektöründeki rekabet gücünün belirleyenleri

olarak, yukarıda açıklanan dört temel belirleyen içindeki on yedi ayrı faktörü işaret

etmektedir. Şekil 1.5’te de görüldüğü üzere bu faktörler, rekabet ve rekabet gücünün

değerlendirilmesini sağlayan göstergelerdir. Her bir faktörün rekabet gücü üzerindeki

etkisi de farklıdır. Kim, Kore’de turizm araştırmacılarının yaptıkları bir çalışmada,

rekabetin dördüncül kaynaklarının diğerlerine göre destinasyonun rekabet gücü

üzerinde çok daha fazla bir etkiye sahip olduğunu belirtmektedir104.

Turizm sektöründe rekabet konusunda geliştirilen bu dört modeli ayrıntılı bir

şekilde açıkladıktan sonra, söz konusu modellerin kapsamı, üstünlükleri ve

kısıtlılıkları özet olarak Tablo 1.1’de gösterilmektedir. Dört modelin bir bütün

halinde aynı tabloda yer alması, konunun daha iyi anlaşılmasına ve modellerin

birbirlerine göre üstün ya da zayıf taraflarının ortaya konabilmesine imkan

vermektedir. Porter, Ritchie ve Crouch ile Dwyer ve Kim’in modelinin benzer yönü;

her üç modele ilişkin, destinasyonların RG ölçümünde ampirik olarak yapılmış bir

testin mevcut olmamasıdır. Kim’in ortaya koymuş olduğu model ise, uygulamaya

yönelik bir örnek göstermesi bakımından, diğer üç modelden farklılık arz etmektedir.

104 Kim vd., s. 30.

59

Çevre

İçerik

Kaynaklar

Birincil Kaynaklar

Turizm Politikası

Turizm Planlaması

Turizm Yatırımları

Turizm Vergilendirmesi &Fiyatlar

Turizm Yönetimi

İkincil Kaynaklar

Turizm Altyapısı

Konaklama Sistemi

Kaynakların Çekiciliği

Turizm Talebi

Turizm İstihdamı

Turizm Performansı

Turizm İhracatı

DördüncülKaynaklar

R

EK

AB

ET

GÜ

CÜ

Tanıtım & Turizm İşgücü

Üçüncül Kaynaklar

Şekil 1.5: Kim’in Destinasyon Rekabeti Modeli

60

Tablo 1.1: Turizm Sektöründe Rekabet Konusunda Geliştirilen Modeller

YAZARLAR Modelin Kapsamı Modelin Üstünlükleri Modelin Kısıtları

M. E.Porter

1) Rekabet Gücünü (RG) makro ve mikro açıdan inceler ve firma/endüstri ve ülke bazında konuyu ele alır. 2) Teorik açıdan ekonomideki tüm firma endüstri ve sektörler için geçerli bir yapı sunar ve ülkelerin RG’nü açıklarken diğer ülke ekonomilerini ve rekabet stratejilerini birleştirerek, konuyu bir bütün olarak inceler.

1) Faktör Koşulları 2) Talep Koşulları 3) Bağlı ve Destek Endüstriler 4)Firma Stratejisi,Yapı ve Rekabet 5) Fırsatların ve Devletin

1) Model, daha çok GÜ’in rekabet yeteneğini açıklayabilmekte, GOÜ açısından ise tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir. 2) Modelde, RG’nü etkileyen temel faktörlerden olan döviz kuru oranları, işgücü maliyeti, teknoloji, yabancı sermaye yatırımları ile dünya ekonomilerini şekillendiren küreselleşme olgusu gibi faktörler hesaba katılmamaktadır.

Rolü 3) Dinamik bir modeldir ve ulusal turizm endüstrileri arasındaki RG’nün hangi faktörlerin etkisi altında olduğunu açıklar. (1980-1990)

3) Modelde, destinasyonun RG’nün geliştirilmesi noktasında, turizm için çok önemli bir faktör olan insan kaynağı çok fazla ele alınmamaktadır.

1) Temel Kaynak ve Çekiciler 2) Destek Faktör ve Kaynakları 3) Destinasyon Yönetimi

1) Model, destinasyon rekabeti konusunda şu ana kadar yapılan en kapsamlı çalışmadır. Destinasyonun RG’nü kavramsal açıdan incelemektedir.

1) Model; doğrusal bir yapıda olmakla birlikte, RG’nü etkileyen birçok faktörü kapsamlı bir şekilde inceleyememektedir. Bu nedenle de, bütünleştirilmiş rekabetçi model geliştirilmiştir.

J.R.B.Ritchie, G.I.Crouch (1999-2000)

4) Niteliksel Belirleyenler 2) Modelde, hizmet sektörüne ilişkin rekabet olayı ülke, endüstri, işletme ve ürün bazında turizm destinasyonlarına uygulanmaktadır. 2) Kavramsal olarak çok

detaylı bir içeriğe sahip olan modelin, ampirik testinin yapılmamış olması onun en büyük kısıtıdır.

L. Dwyer -C. Kim

1) Doğal ve Geliştirilmiş Kaynaklar 2) Destinasyon Yönetimi 3) Talep Koşulları 4) Bölgesel Koşullar

1) Destinasyon rekabetinin göstergelerini ve yapısını detaylı olarak ele alan modelde, turizm sektör ve ülkeleri arasında karşılaştırma yapılabilmesi sağlanmakta, RG’ne etki eden faktörlerin neler olduğu ortaya konmaktadır.

1) Modelin en önemli kısıtı, destinasyonun RG ölçümünde ampirik olarak yapılmış bir testin mevcut olmamasıdır.

(2001)

5) Destinasyon Rekabeti 2) Model farklı turizm destinasyonlarının güçlü ve zayıf yönlerini belirleyerek, hükümet ve sektör yetkililerine RG açısından uygulayacakları politika ve stratejilerde alternatifler sunmaktadır.

2) Modelde incelenmekte olan birçok faktörün niteliksel bir görünüm arz etmesi, destinasyonun RG ölçümünü zorlaştıran bir başka noktadır.

C. Kim (2000)

1) Birincil Kaynaklar 2) İkincil Kaynaklar 3) Üçüncül Kaynaklar

1) Modelde; destinasyonun rekabet gücünü, dört temel belirleyen içindeki toplam on yedi faktörün belirlediği ortaya konmaktadır.

1) Modelde, destinasyonun RG’nü etkileyen faktörlerin hangi bilimsel gerekçeye dayandırılarak 1., 2., 3. ve 4.’cül kaynaklar şeklinde ayrıldığı belli değildir.

4) Dördüncül Kaynaklar 2) Yapılan ampirik çalışmada ise, bu dört belirleyen içinden dördüncüsünün RG’nü etkileyen en önemli faktör olduğu belirtilmektedir.

2) Doğrusal bir modeldir. Bu nedenle, destinasyonun RG’nü etkileyen farklı faktör ve kaynaklar arasındaki etkileşimi açıklamakta yetersiz kalmaktadır.

61

D. Turizmde Rekabet Stratejilerinin Geliştirilmesi

İktisat literatürüne bakıldığında strateji, genellikle oyun teorisi çerçevesinde

“oyuncuların akla gelebilecek her türlü durum karşısında nasıl hareket edeceklerini

gösteren bir plan” şeklinde ifade edilmektedir105. Strateji; yeniliği, ilerlemeyi,

çevreye uyumu, değişikliklerin denetim altına alınmasını, tahsis edilmiş potansiyel

kaynaklara sahip olunmasını, personel eğitimini, geleceğin uzun vadeli olarak

sistematik bir şekilde öngörülerek düzenlenmesini esas almaktadır. Aynı zamanda,

rekabet stratejisi; endüstri rekabetini belirleyen güçlere karşı kârlı ve sürdürülebilir

bir pozisyon kurmayı amaçlamaktır. Ayrıca; küresel rekabet ortamında firmalar,

faaliyetlerini devam ettirebilmek için bir takım seçimler yapmak zorundadırlar.

Strateji, bu seçimler bütününden oluşmaktadır. Amaçların belirlenmesi, ürün

piyasasında rekabet edebilmek için firmanın hangi pozisyonda olması gerektiğini

gösteren ürünlerin, uygun alan ve farklılaştırma yöntemleri ile organizasyon yapısı,

idari sistem ve politikaların belirlenmesi, bu seçimlerden en önemli olanlarıdır106. Bu

bağlamda; firmanın/işletmenin ya da bir turizm destinasyonunun rekabet gücü

kazanma konusunda seçmiş olduğu yöntem, onun rekabet stratejisini

oluşturmaktadır.

Rekabet stratejisi; küresel arenada yeniden yapılanma, kültürel etkileşim ve

değişim ile birlikte yeni standartların oluşturulması demektedir. Yeniden yapılanma,

değişime ayak uydurma, hizmet kalitesinde mükemmeliyet ve müşteri memnuniyeti

gibi kavramlar ise rekabet gücü elde edilmesinde temel faktörler olarak

görülmektedir.

Destinasyon rekabeti, pazarlama faaliyetleri (imaj, kalite, marka, hizmet vb.),

destinasyon yönetimi ve sürdürülebilir turizmi kapsayan belirli gelişme stratejileri ile

gerçekleştirilebilir. Bununla beraber; turizm rekabetini geliştirme stratejileri, hem

ziyaretçiler üzerine ve hem de çevre sorunları, turist güvenliği ve emniyet, sezonluk

sorunlar ve yerel kültür ile kaynağa olan duyarlılık ve hassasiyet gibi diğer konulara

da odaklanmayı gerektirmektedir. Bütün bu stratejik yaklaşımlar, iyi uygulanabildiği

ölçüde, destinasyona yönelen turizm talebinde artış olacak, pazar payı ve sonuçta 105 D.Begg vd., Economics, England: Mc Graw-Hill, Sixth Ed., 2000, s. 156. 106 A. Flagestad, C.A.Hope, “Strategic Success in Winter Sports Destinations: a Sustainable Value Creation Perspective”, Tourism Management 22, 2001, ss. 445-446.

62

destinasyonun uluslararası turizm piyasasında ki rekabet gücü artacaktır. Bu açıdan

bakıldığında; rekabetin, işletme ve pazarlama stratejilerinin temel amacı olduğunu

söylemek mümkündür107.

Günümüzde, uluslararası turizm gelirlerinin ve turist sayısının giderek artıyor

olması, ülke, bölge veya firmaların daha rekabetçi bir piyasada varlıklarını

sürdürmelerine neden olmaktadır. Giderek artan bu rekabetçi uluslararası turizm

piyasasında rekabet gücü kazanmak isteyen destinasyonlar için, turizm bölgesindeki

kaynakların nelerden oluştuğu ve bunların uzun dönemde nasıl etkin ve verimli

kullanılabileceğine ilişkin rekabet stratejisi ve politikası geliştirmelidir. Mevcut ve

potansiyel turistlere yönelik olarak, daha değerli ve katma değeri yüksek turizm

ürününün geliştirilmesi ve sonuçta rekabet gücü elde edilebilmesi, iyi bir stratejik

planlamayı gerektirmektedir.

Sonuç olarak denilebilir ki; Dünya ve ülke kaynaklarının yavaş yavaş

tükenmeye başladığı günümüzde, elindeki imkan ve kaynakları uzun vadede en etkili

kullananlar, ileride en rekabetçi konumda olacaklardır. Bu bakımdan,

destinasyonların gelecekte uluslararası turizm piyasasında pazar paylarını korumaları

ve artırmaları ve de rekabet gücü kazanabilmeleri; isabetli stratejiler belirleyip,

bunları başarıyla uygulayabilmelerine bağlıdır.

107 M. Kozak, “Repeaters’ Behavior at two Distinct Destinations”, Annals of Tourism Research, 28 (3), 2001, s. 801.

63

II. BÖLÜM

TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET GÜCÜNÜ ETKİLEYEN

FAKTÖRLERİN ANALİZİ

Ekonomiyi oluşturan her sektörün kendine özgü bazı özellikleri

bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, hizmet sektörü olan turizmde de, mal ve

hizmetlerin diğer sektörlerden farklı bir yapıda oldukları görülmektedir. Şöyle ki;

hizmetler soyut bir özelliğe sahiptir, üretildiği yerde tüketilir, müşterinin

beklentilerine göre değişik şekillerde algılanmaktadır ve kullanılmadan önce test

edilebilme şansları bulunmamaktadır. Buna ek olarak, sektörün rekabetçi ve dinamik

bir yapıda olması; çok fazla sayıdaki sektörle olan bağlılığı; emek-yoğun bir sektör

olması; hizmet kalitesi ve müşteri memnuniyeti kavramlarının diğer sektörler dikkate

alındığında, daha fazla bir öneme sahip olmasına neden olmaktadır. Bütün bu

belirtilen noktalar diğer sektörlere göre; turizm sektöründe, rekabet ve RG

kavramları ile RG’nü etkileyen faktörlerin daha farklı şekilde ele alınmasını

gerektirmektedir.

Bu bölümde, öncelikle turizm sektöründe rekabet gücünü etkileyen faktörler

hakkında genel bir bilgi verilecektir. Daha sonra ise, RG’nü etkileyen niceliksel,

niteliksel ve diğer faktörler alt başlıklar halinde ve sırayla ayrıntılı olarak incelenecek

ve son olarak, turizm destinasyonlarının gerekliliği ve rekabet edebilirliği konularına

yer verilecektir.

I. Turizm Sektöründe Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler

1950’li yıllardan itibaren büyük bir hızla büyüyen ve Dünyanın en büyük üç

hizmet sektöründen biri durumunda olan turizm sektöründe, ülkelerin paylarını

arttırma çabaları turizm rekabetini doğurmakta ve yeni destinasyonlar ile ürünlerin

ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Günümüzde turizm, bir sektör olarak uygun

potansiyele sahip ülkelerin ekonomilerine önemli katkıda bulunmaktadır. Bu

nedenle, birçok ülke ekonomik büyüme ve kalkınmaları için gerekli olan döviz

girdisini sağlamak, yeni istihdam olanakları oluşturmak, pazar payını ve milli gelirini

arttırmak amacıyla uluslararası turizm piyasasında birbirleri ile rekabet içindedirler.

64

Dünya genelinde değişen ekonomik, siyasi, kültürel ve toplumsal koşulların

etkisi ile ülke ekonomileri ve bu ekonomileri oluşturan firma/işletmelerin varlıklarını

sürdürebilmeleri, rekabet edebilirliklerine bağlıdır. Artan bu küresel rekabet

ortamında her sektörde olduğu gibi turizm sektöründeki işletmelerin; esneklik, çabuk

tepki verebilme ve değişen koşullara hızlı uyum sağlama konusunda gerekli

önlemleri almaları gerekmektedir. Buradan hareketle; turizm sektöründe yer alan

konaklama, seyahat ve yiyecek-içecek işletmeleri; rekabetin gittikçe arttığı,

küreselleşmenin ve teknolojik yeniliklerin çok hızlı yaşandığı bu değişmeler ve

gelişmeler karşısında kâr elde etmek ve mevcut pazar paylarını kaybetmemek için,

rekabetçi güçlerini iyi analiz ederek, buna uygun politika ve stratejiler geliştirmek

zorundadırlar.

Rekabetle ilgili çalışmaların genelde mal ve imalat sektörlerindeki firmaların

ihracattaki başarılarını ölçmeye odaklanması ve turizm sektörüne konu olan mal ve

hizmetlerin geleneksel mal ve hizmetlerden farklılık arz etmesi, turizm sektöründeki

rekabet olgusunun daha değişik şekilde ortaya konmasına neden olmaktadır. Bu

bağlamda, rekabet ve rekabet gücü kavramının diğer sektörlerde olduğu gibi

turizmde de, basit formüller ve reçetelerle açıklanabilecek bir kavram olmadığını

belirtmek gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki, literatürde turizm sektöründeki

rekabet konusu ile ilgili olarak genel bir teori, açıklanmış bir tanımlama veya

geçerliliği test edilmiş bir model bulunmamaktadır.

Rekabet ve rekabet gücü kavramlarının dinamik bir yapı içermesi,

ekonominin diğer sektörlerinde de, onun standart bir ölçüm yönteminin bulunmasını

güçleştirmektedir. Bunun en büyük nedeni ise; rekabet gücünün ölçülebilmesinde

kullanılabilecek faktörlerin çok fazla sayıda olması ve her birinin farklı şekil ve

durumlarda ve ağırlıkta rekabeti etkilemesidir108. Bununla birlikte, ekonominin diğer

sektörlerinde rekabet gücü ölçümünde kullanılan en yaygın araçların; reel kurlar,

enflasyon, ücretler, maliyetler, işgücü verimliliği, kârlılık, yatırımlar, işsizlik,

nitelikli işgücü, araştırma geliştirme (AR-GE) faaliyetleri, ihracat payları,

ihracat/ithalat oranı, ithalat nüfuz oranı, teşvikler, bilgi teknolojisi kullanımı,

108 Doğan, s. 8.

65

organizasyon ve yönetim yapısı, fiyat-maliyet marjı, sektör içi ticaret ile yenilikçilik

ve yaratıcılık faktörleri olduğu bilinmektedir109.

Dünya Ekonomik Formu’nun (World Economic Forum-WEF), ülkelerin

rekabet gücü ve rekabet edebilirlik ile ilgili olarak yapmış olduğu çalışmada, rekabet

gücü göstergeleri sekiz ana grupta toplanan 289 faktörden oluşmaktadır. Bu

faktörlerden bazılarına; teknoloji düzeyi, sermaye, işgücündeki farklılıklar, verimlilik

düzeyleri, yönetim ve organizasyon yapısı, sektörel ihracat-ithalat yapısı, faktör

koşulları, döviz kuru, ülke rekabeti, hükümet politika ve harcamaları, küreselleşme,

altyapı, bilim ve teknoloji ile mali piyasaların yapısı ve gelişmişlik düzeyi örnek

verilebilir110.

Turizm sektörü açısından bakıldığında ise, destinasyon rekabeti ile

ilişkilendirilebilecek çok fazla sayıda faktör olduğu görülmektedir. Bunlar, beşeri

sermaye ve işgücü; teknoloji; turizmin arz ve talep koşulları; yatırım, teşvik ve mali

düzenlemeler; ziyaretçi sayısı; turizm gelirleri; turist harcamaları; nispi döviz kurları;

uzaklık; reklam-tanıtım ile doğal kaynakların sayısı gibi objektif olarak ölçülebilen

niceliksel faktörlerdir. Bir de; turizm deneyiminin kalitesi, diğer bir deyişle müşteri

memnuniyeti, hizmet kalitesi, verimlilik, turistik ürün çeşitlendirmesi, destinasyon

imajı, kültürel ve tarihi miras zenginliği ile doğal çevre gibi sübjektif olarak

ölçülebilen niteliksel faktörler yer almaktadır111. Ziyaretçilerin algılamasına dayanan

ve böylece de sübjektif olarak ifade edilen niteliksel faktörlerin, ölçülmesi ve

karşılaştırma yapılması oldukça zordur.

Destinasyonun rekabet gücü; bireysel, bölgesel, ülkesel, niceliksel ve

niteliksel olmak üzere çok farklı ve birbiri ile etkileşim halinde olan karmaşık

yapıdaki faktörlerin etkisi altındadır (Şekil 2.1). Destinasyonun rekabet gücü elde

edebilmesi için; bireysel, ülkesel-bölgesel, niceliksel ve niteliksel rekabet gücü

faktörlerinin aynı anda, bir bütün ve uyum içinde faaliyet göstermesi gerekmektedir.

Örneğin, bireysel rekabet gücü oluşturulmadan, destinasyonun tam anlamıyla etkili

109 Z. Kotan, Uluslararası Rekabet Gücü Göstergeleri Türkiye Örneği, Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Araştırma Genel Müdürlüğü Yayını, 2002, s. 1; Demir, ss. 232-234; Doğan, s. 16; Demir-Çoban, s. 24. 110 Kim, ss. 119-120. 111 Dwyer, Kim, s. 8; Kim, s. 24.

66

ve başarılı bir rekabet gücü elde edebilmesi mümkün değildir. Sonuçta; bunu

başarıyla uygulayabilen destinasyonların rekabet gücü elde ederek, rekabetçi

güçlerini uzun dönemde de sürdürebilmeleri mümkündür. Şöyle ki; destinasyona

ziyarete gelen bir turist, havaalanındaki bir taksi şoföründen ya da oteldeki bir

garson, temizlik görevlisi, resepsiyonist vb. hizmet sunan bir görevliden

olumlu/olumsuz bir hizmet almışsa, destinasyonun güzel ve farklı bir doğal-çevresel

kaynağa sahip olup/olmamasının bir önemi kalmaz. Çünkü, turistin aldığı

olumlu/olumsuz hizmet onun destinasyon hakkında iyi/kötü bir imaj geliştirmesine,

çevresindeki kişilere tavsiye edip/etmemesine ve tekrar aynı destinasyona

gelip/gelmemesine neden olacaktır112. Diğer bir deyişle, destinasyonda hizmet sunan

tek bir kişinin bile rekabet gücü sağlanmasında büyük bir rolü bulunmakta ve bu da

destinasyon rekabetinden ayrı düşünülmemektedir.

Şekil 2.1: Turizm Destinasyonlarının Rekabet Gücü

- Turizm gelirlerinde artış - Turist sayısında artış - Pazar payı artışı ve yeni pazar arayışı - Yeni istihdam olanakları oluşturulması - Kaliteli hizmet sunumu - Müşteri memnuniyeti - Yeni ürünlerin piyasaya sunumu - Sonuçta; REKABET

GÜCÜ ELDE EDİLMESİ

VE UZUN DÖNEMDE

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ

B

EKLE

NTİ

LER

(H

EDEF

LER

) Niceliksel Faktörler

- Beşeri sermaye ve eğitimin rolü - BT ve teknolojik gelişme - Turizmin arz koşulları - Turizmin talep koşulları - Maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler

Turizm Destinasyonlarının Rekabet Gücü

Ülkesel ve Bölgesel Rekabet Gücü

Bireysel Rekabet Gücü

Niteliksel Faktörler- Sürdürülebilir turizm ve çevre - Hizmet kalitesi ve müşteri memnuniyeti - Verimlilik ve kaynakların etkin kullanımı - Turistik ürün çeşitlendirmesi - İmaj ve yenilik - Turizm pazarlama stratejisi ve pazar payı - Devlet ve bürokrasi - Turizm rekabet stratejisi

Bütün bunların yanında, sektörde faaliyet gösteren firmaların/işletmelerin

kendi bünyelerinde belirli standartlara ulaşmaları yeterli değildir. Mikro düzeydeki

112 M. Kozak, Destination Benchmarking: Concepts, Practices and Operations, Wallingford: CABI Publishing, 2004, s. 36.

67

çabalar, makro girişimlerle (altyapı gelişimi, çevre bilincinin yerleşmesi, kirliliğin

önlenmesi, kent dekorasyonu, lojistik ve ulaştırma sistemlerinin revizyonu gibi)

desteklenemezse tam bir başarı sağlanamayacaktır113. Genel anlamda ise,

destinasyonun çekicilik arz edecek eşsiz ve güzel doğal kaynaklara sahip olması,

onun rekabet gücü etkileyen en önemli faktördür. Sonuç olarak; destinasyonun

rekabet gücünü etkileyen çok sayıda faktörün bir bütün halinde etkileşimde olması,

turizm ülke ya da bölgesinin arzuladığı rekabet üstünlüğünün elde edilmesinde çok

önemli bir role sahiptir. Halkayı meydana getiren zincirlerden her hangi birindeki

kopukluk istenilen sonucun alınmasında büyük bir engel oluşturacaktır.

II. Rekabet Gücünü Etkileyen Niceliksel Faktörler

Diğer sektörlere göre, turizm sektöründe rekabet gücünü etkileyen çok fazla

sayıda, farklı etki ve özelliklere sahip değişkenin olması, daha önce ayrıntılı olarak

belirtildiği üzere; turizm sektörünün kendine özgü yapısından kaynaklanmaktadır.

Bunların birçoğunun istatistiki olarak ölçümü ise mümkün değildir. Bu durum,

destinasyonların rekabet gücü açısından karşılaştırma yapılabilmesini de

güçleştirmekte ve alan çalışmalarını ön plana çıkarmaktadır. Bu bağlamda;

destinasyonun rekabet gücü üzerinde etkili olan niceliksel ve niteliksel faktörler

aşağıda sırası ile incelenecektir.

A. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü

Son yıllarda küreselleşme ve hızlanan teknolojik gelişmeler rekabet

kavramına farklı bir boyut kazandırmaktadır. Ucuz işgücü ve doğal kaynaklara dayalı

rekabet anlayışının yerini, uluslararası piyasalarda uzmanlaşmaya yönelik olarak;

Dünya piyasalarına açılma, üretim teknolojisini geliştirme, ürün farklılaştırması ve

insan sermayesine daha fazla yatırım yapmak almaktadır. Emek-yoğun ve insan

kaynaklı bir hizmet sektörü olan turizm sektöründe de, hem çalışanlar ve hem de

ziyaretçiler açısından insan faktörü her zaman ön plandadır. Diğer bir deyişle, turizm

ürününün girdisi de çıktısı da insandır. Ayrıca, turizm 41 değişik alt sektörle iç içe

113 H. Tekeli, “Global Turizm Pazarında Türkiye’nin Potansiyeli Yeniden Değerlendirilmelidir”, II. Turizm Şurası Bildirileri, II. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara 2002, s. 19.

68

olduğundan çok farklı yetenek, eğitim ve beceri isteyen insan grubunu bünyesinde

barındırmaktadır114. Bu nedenle, ekonomideki diğer ihracat sektörlerine göre bu

sektördeki işgücünün eğitimi, gelişimi ve insan unsuruna yapılan yatırımlar, rekabet

gücü elde edebilmek için büyük önem arz etmektedir115.

Turizmin varlık nedeni olan çevre ve bozulan doğaya karşı, en arzu edilen

savunma yöntemi eğitimdir. Eğitim ve bilgi, sürdürülebilir rekabet gücünün

kazanılmasında önemli bir araçtır116. Yetenekli, verimli ve eğitimli bir işgücüne

sahip olamayan destinasyonlar için, geleceğin küresel rekabetinde bu, büyük bir

eksiklik ve ciddi bir sorundur. Turistler bir destinasyonu ziyaret ettikleri zaman, hem

o bölgenin fiziksel güzellik ve çekiciliklerinin kullanım hakkını ve hem de turizm

işgücünün sunduğu hizmet ve yetenekleri satın almaktadır. Böylece; insan

kaynaklarının geliştirilmesi, turizm sektöründeki politika ve karar alıcıların öncelikle

önem vermesi gereken bir konu olmaktadır.

Beşeri sermaye (insan sermayesi) kavramı ile, daha iyi eğitilmiş ve beceri

kazandırılmış insan kaynağı ifade edilmektedir. Bu tür bir kaynak, diğer bir deyişle

daha verimli çalışabilen insan sermayesi, artan verimliliğin de bir göstergesidir117.

Bazı araştırma sonuçları, beşeri sermaye ile büyüme oranı arasında pozitif yönlü bir

ilişkinin olduğunu göstermektedir118. Ayrıca Barro, vatandaşlarının okula devam

etme süresi daha fazla olan ülkelerin daha hızlı bir şekilde büyüyeceğini

belirtmektedir119. Yapılan bir başka araştırmada ise, okuma-yazma oranlarındaki

%20’lik bir artışın %0.5’lik bir ekonomik büyüme sağladığı ve okuryazarlık

düzeyinin %20’den %30’a çıkması halinde ise GSMH’nın %8-16 oranında artacağı

114 E.Szivas vd., “Labor Mobility into Tourism”, Annals of Tourism Research, 30 (1), 2003, s. 66. 115 S. Singh, “Developing Human Resources for the Tourism Industry with Reference to India”, Tourism Management, 18 (5), 1997, s. 299; A.M.Sadi, F.L.Bartels, “Recent Developments in the Association of South…”, Competitiveness Review, 9 (1), 1999, ss. 10-19. 116 J.A.Johannessen, B. Olsen, “Knowledge Management and Sustainable Competitive Advantages: The Impact of Dynamic Contextual Training”, International Journal of Information Management 23, 2003, ss. 277-284. 117 Han,Kaya, s. 123. 118 G. Agiomirgianakis vd., “Human Capital and Economic Growth Revisited: a Dynamic Panel Data Study”, International Advances in Economic Research, 8 (3), August 2002, s. 178. 119 J. B. Barro, Human Capital and Economic Growth. in Kansas City Fed pub: Policies for Long Run Economic Growth. Jackson Hole, Wyoming, Ağustos 27-29,1992’den aktaran: H. Dursun, “İnsan Sermayesi ve Ekonomik Büyüme”, Hazine Dergisi, Sayı 10, Nisan 1998, s. 87.

69

ileri sürülmektedir120. Fiziki sermayede olduğu gibi beşeri sermayede de, insan

faktörüne geçmişte yapılan yatırımların beklentisi, gelecekte milli ve kişisel gelirin

daha çok artmasına neden olacaktır. Bu bağlamda; ülkelerin rekabet gücü elde etmek

istemelerinin temelinde de ülke gelirini arttırmak ve sonuçta vatandaşlarına daha

yüksek bir refah seviyesi sunmak yatmaktadır.

Daha önce belirtildiği üzere, artık günümüzde geçerli olan üretim faktörü;

bilgi, bilgi işçileri ve hizmet işçileridir. Servet oluşturan esas faktör, ne sermayenin

üretime koşulması ne de emektir. İster Klasik, ister Marksist, ister Keynes, isterse

Neoklasik olsun günümüzün kabul gören anlayışı; verimlilik ve yeniliktir. Bunlar ise

bilginin işe uygulanması sonucu ortaya çıkan faktörlerdir. Artık ülkelerin zenginlik

kaynağı; para, hammadde, sermaye değil insanların beyinleri ve becerileridir121.

Diğer üretim faktörlerine göre; beşeri sermaye ve kişisel yetenekler, rekabet gücü

oluşturulmasında nadir, taklit edilemez, sürekli ve ikame edilemez özelliğe

sahiptir122. Bu da, onun ne kadar ayırt edici ve önemli bir rekabet gücü aracı

olduğunu göstermektedir.

Destinasyonların rekabet gücü elde edebilmelerinde, beşeri sermayeye

yönelik yatırım yapmaları ve insan kaynaklarını geliştirecek şekilde strateji

belirlemeleri kritik bir konudur. Uluslararası turizm alanında turist sayısının ve

gelirinin her geçen gün artması sonucu, toplumlar küreselleşmekte ve küresel

sektörlerde hizmet kalitesi ve standartlarına ve daha da önemlisi turizm işgücünü

oluşturan insanların eğitimine verilen önem de giderek artmaktadır. Bu nedenle;

küresel, ülkesel ve bölgesel düzeyde rekabet gücü oluşturabilmek ve pazar payını

arttırabilmek için turizm sektöründeki işgücünün eğitimi ile ilgili çalışmalar, bugün

sektör temsilcilerinin karşılaştığı en büyük sorunlardan birisidir123. Çünkü, diğer

birçok sektörde olduğu gibi turizm sektöründe de, daha eğitimli ve deneyimli

120 Ö. Yağcı, “Türkiye’de Turizm Eğitimi ve İstihdamda Karşılaşılan Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri”,Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 4, 2001, s. 28. 121 Gibson, s. 27. 122 H. Öcal, “Kaynaklara Dayalı Rekabet Modeli ve Stratejik Değerler Olarak Kaynak ve Yeteneklerin Analizi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2001, ss. 49-57. 123 G.Smith,C.Cooper, “Competitive Approaches to Tourism and Hospitality Curriculum Design”, Journal of Travel Research, Vol.39, August 2000, s. 90; J. Vial, M. Brown, J. Seward, “Enhancing Competitiveness of Tourism in the Dominican Republic”, http: //portal.onu.org.do/ contenidos/archivos/CompetitividadTurismo.pdf, ss. 16-17., 12.12.2004.

http://portal.onu.org.do/contenidos/archivos/CompetitividadTurismo.pdf

http://portal.onu.org.do/contenidos/archivos/CompetitividadTurismo.pdf

70

işgücünün daha verimli olduğu bilinen bir gerçektir. Bu nedenle; yüksek işgücü

verimliliğine sahip olan sektörler, Dünya piyasalarında rekabet gücü açısından daha

avantajlı bir konumda olacaktır. Örneğin; 1998 yılı için ABD’de işçi başına çıktı,

Nijerya’dakinin 35 katı olarak hesaplanmaktadır. Diğer bir deyişle, ABD’deki bir

işçinin on günlük bir üretimi Nijeryalı bir işçinin yaklaşık bir yıllık üretimine

eşittir124. Dolayısıyla, iyi geliştirilmiş turizm eğitim programları işgücü

verimliliğinin yükselmesine neden olacak ve böylece sektörün rekabet gücü

artacaktır125.

Sonuç olarak, bir turizm ülkesinin geleceği, sunduğu hizmetteki kaliteye,

kalite de eğitime bu da insan faktörüne dayanmaktadır. Eğitimli ve işini bilen

insanlardan oluşan bir sektör, hangi alanda olursa olsun başarıyı çok çabuk bir

şekilde yakalayacaktır. Turizm destinasyonlarındaki yerleşiklerin ekonomik

zenginliği ve sonuçta ülke refahı, insanların yeteneklerine ve eğitimlerine bağlı olup,

becerilerin sürekli geliştirilip güncelleştirilmesini gerektirmektedir. Böylece,

21.yüzyılda rekabet gücünün en önemli faktörlerinden birinin, işgücünün eğitimi,

üstün ve benzersiz vasıflara sahip olması olduğunu söylemek mümkündür.

B. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme

İçinde bulunduğumuz milenyumda, bilişim teknolojilerindeki (BT) gelişmeler

diğer sektörlerde olduğu gibi, turizm sektöründeki ekonomik faaliyetleri ve sonuçta

rekabetin şeklini değiştirmektedir. Bankacılıktan perakende alışverişe, devlet

dairesinden eğitime pek çok alanda bu teknolojiler (interactive telefonlar ve TV’ler,

mobil internet gibi) yoğun olarak kullanılmakta, yeni yaşam ve çalışma biçimleri

ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle, turizm sektöründeki işletmelerin rekabet gücü elde

edebilmelerinde teknolojinin ayrı bir yeri bulunmaktadır. BT ve diğer teknolojik

unsurlar, müşteri memnuniyetinin sağlanabilmesi ve doğrudan iletişim kurulabilmesi

için yararlanılması gereken bir rekabet gücü aracıdır.

124 E. Deliktaş, “Beşeri Sermaye ve Modern Ekonomik Büyüme”, http:// www. basakekonomi.com.tr/ arsiv/ sermaye.html. 23.02.2003. 125 Tourism Workforce Develpoment for Cluster Competitiveness, www. usaidlebanon.orglb/ files/to4. pdf. 08.08.2003.

71

BT kısaca, iletişim zinciri içinde bilginin istenilen formatta üretilmesi,

saklanması, sunucusundan alıcıya iletilmesi, alıcı tarafından bilginin alınmasını

sağlayan yapılar, cihazlar ve ekipmanlara ilişkin teknolojiler olarak

tanımlanmaktadır126. Makro açıdan BT, küresel piyasada rekabetin belirleyicisi

olarak ülke/bölge zenginliğinin ve gelişiminin önemli bir aracı olarak görülmektedir.

Mikro açıdan ise, girişimcileri veya firma/işletmeleri rekabete zorlayan ve işletmenin

tüm faaliyetlerine ve stratejik fonksiyonlarına hakim olan bir faktördür127. Bu

bağlamda, turizm sektörlerinin de teknolojik devrimden etkilenmeleri kaçınılmazdır.

Dünya ekonomilerindeki küresel hareketler ve teknolojinin son 40-50 yıllık süredeki

gelişimi, turistik ürün ve işletmeler arasındaki rekabetin biçiminin de değişmesine

neden olmaktadır.

Hem turizm destinasyonları ve hem de firmalar/işletmeler; hızla artan bu

küresel rekabet karşısında, rekabet güçlerini geliştirmek, yenilikçi yöntem ve

uygulamaları kabullenmek ve rekabet stratejilerini bu doğrultuda belirlemek

zorundadırlar128. Çünkü; küreselleşme, deregülasyon (kuralsızlaşma) ve internet

tüketicilere daha fazla bilgi sunarak, giderek artan bir biçimde talep ve tercih

yapısının farklılaşmasına, değişmesine ve bireyselleşmesine neden olmakta ve turizm

sektöründeki rekabetin artmasını sağlamaktadır129. Bununla beraber, seyahat

işletmelerinin rekabet gücü elde edebilmeleri için, müşterilerine çok kapsamlı bir

bilgi ağı ve bilgi akışı sağlaması da gerekmektedir. Destinasyonlar bu açıdan

bakıldığında, rekabet güçlerini ya da pozisyonlarını geliştiremeyip, yenilikçi ve

yaratıcı olamazsa, üçüncü milenyumda rakipleriyle etkin bir şekilde rekabet

edemeyecektir.

Turizm sektöründe kullanılmakta olan bilgi ve BT’ne örnek olarak;

bilgisayarlı rezervasyon sistemleri (BRS), global dağıtım sistemleri (GDS), 126 A. Çelebi, “Global Dünyada Türkiye’nin Rekabet Avantajları Üzerine Bir Deneme”, http:// www.bilisimrehber. com.tr/arastirma/tr_arastirma_rekabet_avantajlari.phtml.10.04.2003. 127 D. Buhalis, “Strategic Use of Information Technologies in the Tourism Industry”, Tourism Management, 19 (5), 1998, s. 409; M.Gratzer, W.Winiwarter, “A Framework for Competitive Advantage in eTourism”, http: // citeseer.nj.nec.com/cache /papers /cs/27265/http:zSzzSzwww. ifs.univie.ac.atzSz-wwzSzenter2003.pdf/a-framework-for-competitive.pdf.15.09.2003. 128 S.A.Garces vd., “Implications of the Internet-An Analysis of the Aragonese Hospitality Industry, 2002”, Tourism Management, 25 (5), 2004, ss. 603-613. 129 J.Murphy, I.Tan, “Journey to Nowhere? E-mail Customer Service by Travel Agents in Singapore”, Tourism Management 24, 2003, s. 544.

http://www.bilisimrehber/

72

telekonferanslar, video broşürleri, bilgisayarlar, yönetim bilgi sistemleri, havalimanı

elektronik bilgi sistemleri, elektronik malzeme transferleri, dijital telefon şebekeleri,

mobil iletişim cihazları, internet ve tüm telekomünikasyon hizmetleri verilebilir.

Seyahat acenteleri, oteller ve havalimanlarının haricinde, araba kiralama işletmeleri,

gemi seyahat şirketleri ve tur operatörleri de, bu sistemlerden yararlanmaktadır.

Bütün bu özellikler, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişin bir sonucudur.

Yarının turistleri “bilgi çağının çocukları”, çok yönlü gelişmiş, yeşil öğelere giderek

artan bir ilgi gösteren ve teknolojik olanaklardan azami şekilde yararlanmak isteyen

tüketiciler olacaktır.

Bununla beraber, turizm ürünün yapısı gereği sunulan hizmetler genellikle

kullanıldığı yerden çok uzakta satın alınmaktadır. Buradan hareketle; ziyaretçilerin,

destinasyonun genel görünümü, çekicilikleri, fiyat, kalite, konaklama ve seyahat

süresi ile ilgili bilgilere doğru ve kolay bir şekilde erişebilmeleri gerekmektedir.

Dolayısıyla, sektörün teknolojik yapısı, bilgi ve bilgi akışının ne kadar önemli

olduğunun bir göstergesidir. Turizm alanındaki bu bilgi yoğunluğu ise, teknolojinin

çok hızlı gelişmesinin sonucudur. Söz konusu bu hızlı gelişim ise, destinasyonlar

arasındaki rekabeti etkileyerek, değişime ayak uyduramayanların rekabet yarışında

geride kalacağını açıkça ortaya koymaktadır.

Araştırma sonuçları, özellikle turizm sektöründeki küçük ölçekli işletmelerin

teknoloji kullanımındaki yetersizliklerinin, müşteri memnuniyetini ve verimliliklerini

olumsuz yönde etkilediğini göstermektedir130. Çünkü, işletmelerdeki yeni teknolojik

gelişmeler ve BT’nin kullanımı, müşteri memnuniyetinin arttırılmasında ve

verimliliğin geliştirilmesinde önemli bir araçtır131. Bu bağlamda, turizm

firmalarının/işletmelerinin söz konusu teknolojileri istenilen şekilde ve etkinlikte

kullanabilmeleri, rekabet gücü kazanımı açısından bir avantajdır. ABD’de

rezervasyonların %96’sının, İtalya ve Fransa’da ise %85’inin GDS ile

gerçekleştirdiği bilinmektedir132. Daha da önemlisi; Dünya genelinde Galileo,

130 M.Rimmington, M.Kozak, “Developments in Information Technology: Implications for the Tourism Industry and Tourism Marketing”, Anatolia: An International Journal of Tourism And Hospitality Research, 8 (3), 1997, s. 61. 131 D.Buhalis vd., “Information Technology and the Reengineering of Tourism”, Annals of Tourism Research, 24 (1),1997, s. 245. 132 Kozak,Güçlü, s. 6.

73

Amadeus, Sabre ve Worldspan olmak üzere dört büyük GDS bulunmaktadır.

Örneğin 1996 yılı rakamlarına göre, Amadeus bünyesinde 432 uçak şirketi, 29.000

otel, 55 araba kiralama şirketi, 106.394 seyahat acentesi içinde 162.329 terminali

barındırmaktadır133. Dolayısıyla da, bu sisteme teknolojik olarak bağlanabilmek,

bütün bu birimlerle irtibat halinde olmak, turizm talebini ve rekabet gücünü arttırmak

demektir. Türkiye’de ise, 1998 yılında yapılan ve 4-5 yıldızlı otel-tatil köylerini

kapsayan bir araştırma ile; 1995 ile 1997 yılları arasındaki ürün satışlarında BRS’nin

%34.62’lük, kongre ve toplantı satışlarının %24.84’lük, GDS ile gerçekleştirilen

satışların %7.63’lük bir büyüme gösterdiği belirlenmiştir134. Görüldüğü üzere,

Türkiye’deki rakamlar diğer ülkelere göre oldukça düşük kalmaktadır. Ancak, son

yıllardaki gelişmelere bakılacak olursa Türkiye için bu rakamlar büyük bir

gelişmenin yaşandığını da ortaya koymaktadır.

Sonuç olarak, turizm sektöründe BT ve diğer teknolojik unsurların kullanımı

ile; iletişim maliyetleri azalır, bilgiye tam ve doğru bir şekilde ulaşılır, müşteri

memnuniyeti ile zaman ve personel tasarrufu sağlanır, hizmet kalitesi geliştirilir,

etkinlik artar, ürün ve hizmette farklılaşmaya gidilir, rekabetçi bir fiyat belirlenir ve

böylece rekabet gücü için bir avantaj elde edilir. Buna ek olarak, yukarıda belirtilen

sistemlere bağlı olmayan turizm firma/işletmelerinde, bu teknolojilerin

kullanılmaması rekabet gücü açısından büyük bir olumsuzluğu da beraberinde

getirecektir. Ekonominin her sektöründe olduğu gibi turizm sektöründeki

destinasyonların gelişimini sürdürmeleri ve rekabet gücü elde etmeleri, BT ve

teknolojik gelişme ile birlikte, yenilikçi olmayı ve AR-GE135 çalışmalarına ağırlık

vermeyi gerektirmektedir.

133 Buhalis, “Strategic Use of Information Technologies in The Tourism Industry”, s. 413. 134 C.Yücel, “Otellerin Satış Türlerinde Profesyonellik Önem Kazanıyor”, Hotel Dergisi, (y.y), s. 30. 135 J. Fagerberg , “Competitiveness, Scale and R&D”, in Jan Fagerberg vd. (Eds.), Technology and International Trade, Great Britain: Edward Elgar,1997, ss. 38-39; Ö. İ. Doğan vd., “İşletmelerin İç ve Dış Pazarda Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler ve Bir Uygulama”, D. E. Ü. S. B. E. Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, 2003, s. 119.

74

C. Turizmin Arz Koşulları

Turizmin arz koşulları ile bir destinasyonun doğal varlıkları, sosyo-kültürel

varlıkları, altyapısı ve ulaşım durumu ifade edilmektedir136. Doğal ve sosyo-kültürel

varlıklar, destinasyonun üstyapısını oluşturan faktörlerdir. Ulaşım durumu ve altyapı

ise turizm altyapısı kapsamında değerlendirilmektedir. Hiç kuşkusuz ki, turizm

destinasyonları eşit imkan ve kaynaklara sahip değildir. Bazıları, doğal varlıklar

açısından diğerlerine göre daha avantajlı bir konumdadır. Çünkü, doğal varlıklar

diğer üretim faktörlerinden farklı olarak, kendiliklerinden oluşan, insanların herhangi

bir katkısı ve emeği olmadan meydana gelmiş varlıklardır. Dolayısıyla, başka hiçbir

destinasyonda bulunması mümkün olamayacak olan doğal varlıklara sahip olmak,

turizm rekabet gücü açısından çok büyük bir avantaj yakalamak demektir. Şelaleler,

göller, akarsular, denizler, koylar, kanyonlar, peri bacaları, termal kaynaklar vb.

yerler bunlara verilebilecek birkaç örnektir. Söz konusu varlıklar, herhangi bir girdi

maliyetine katlanmaksızın doğanın o bölgeye sunmuş olduğu birer ayrıcalıktır.

Bunların sürdürülebilir turizm ve rekabet politikaları çerçevesinde akıllı kullanımları,

destinasyonun rekabet gücüne çok büyük katkılar sağlayacaktır. Bir destinasyondaki

yerli halkın, turistlere gösterdiği konukseverlik, yardımseverlik ve şikayetlere olan

duyarlılığı da, o yerin sosyo-kültürel varlıkları kapsamında değerlendirilmektedir.

Destinasyona ilk ayak basıldığı andan itibaren hizmet satın alınan tüm insanların

tavır ve davranışları ile bölge halkının turiste gösterdiği yakınlık, kibarlık ve dostluk;

hiç kuşkusuz o bölgenin hem arz kaynakları ve hem de rekabet gücü açısından çok

önemli bir faktör durumundadır.

Ancak, turizm arz koşulları özellikle de doğal varlıklar ile sosyo-kültürel

varlıklar açısından yeterli kaynağa sahip olamayan destinasyonlarda, belirleyecekleri

stratejik yönetimsel kararlarla, bu dezavantajlarının üstesinden gelip rekabet gücü

136 R. W. McIntosh vd., Tourism Principles, Practices, Philosophies, New York: John Wiley & Sons, Inc.,Seventh Edition, 1995, s. 269; M.Kozak, M.Rimmington, “Benchmarking: Destination Attractiveness and Small Hospitality Business Performance”, International Journal of Contemporary Hospitality, 10 (5), 1998, s. 184.

75

elde edebilirler. Daha önce de belirtildiği üzere, önemli olan çok fazla sayıda

kaynağa sahip olmak değil, bunları etkili ve verimli bir şekilde kullanmaktır137.

Destinasyonun altyapısına ilişkin olarak, temiz su arz kaynakları; çöp

boşaltma ve arıtma sistemleri; doğal gaz, elektrik ve iletişim ağı; drenaj sistemleri;

yollar, havalimanları, marina-limanlar ve park alanları; otobüs ve tren istasyonları;

oteller, restoranlar, alışveriş merkezleri, eğlence yerleri, müzeler, mağazalar vb.

tesislerin varlığı, kalitesi, turistin istediği özellikleri taşıması, ulaşım kolaylığı ve

fiyatı rekabet gücü üzerinde etkili olacak en önemli faktörlerin başında gelmektedir.

Bir destinasyon doğal ve sosyo-kültürel varlıklar bakımından çok zengin olsa da

mevcut altyapının, günümüz koşullarında yeterli kalite ve standartta olmaması,

turizm rekabetine olumsuz yönde etki edecektir. Turizm sektöründeki hizmetler,

müşteri memnuniyeti ve kalite değerlendirmesi günden güne değişse de, turistlerin

ilk baktığı unsurlar fiziki yapılardır138.

Benzer şekilde, destinasyondaki ulaşım altyapısının sağlanması, turizm

sektörünün gelişmesindeki önkoşuldur. Özellikle de, enformasyon ve ulaştırma

sektörlerinde yaşanan hızlı teknolojik değişim, ekonomik ve siyasi nedenlerle

büyüyen uluslararası turizm pazarındaki rekabeti arttırmıştır. Bu bağlamda; ulaştırma

sistemine ait yapı ve organizasyon faaliyetleri, sürdürülebilir rekabet gücü elde

edilmesi açısından büyük önem arz etmektedir. Ulaşım, yeni çekiciliklerin gelişmesi

ve ortaya çıkmasında olduğu kadar, mevcut olanların daha da geliştirilmesinde

önemli bir rol oynar. Uygun ve yeterli bir ulaşım altyapısının kurulmuş olması,

eskiden bir değeri olmayan bölgelerin aktif turizme katılmasına ve çok çekici yerlere

dönüşmesine olanak tanımaktadır (Havaii ve Karayipler’de olduğu gibi)139.

Destinasyonun rekabet gücü kazanımda etkili olacak bir diğer önemli faktör olan

ulaşım, hem iç ve hem de dış turizmin gelişmesinde çok önemli bir yere sahiptir.

Bununla beraber, toplam tatil maliyetinin belki de en büyük parçasını oluşturan

137 C.H.C. Hsu vd., “Image Assessment for a Destination with Limited Comparative Advantages”, Tourism Management 25, 2004, s. 121. 138 Ö. Döğerlioğlu, “Müşteri Memnuniyeti Yaratmada Etkili Olan Hizmet Kalitesi Boyutları”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Sayı 163, Ekim 1999, s. 71. 139 Prideaux, ss. 54-55.

76

ulaşım maliyetinin büyüklüğü de, destinasyon seçimini etkileyecek olan bir diğer

noktadır.

Sonuç olarak, destinasyonun arz koşullarının rekabet gücü üzerinde etkili

olan önemli bir faktör olduğu söylemek mümkündür. Çünkü; turizmin arz koşulları

kapsamında değerlendirilen ve bir destinasyonun; doğal, tarihi, sosyal ve kültürel

varlıkları ile altyapısı, iklimi, turistik faaliyetleri, rekreasyon ve alışveriş imkanları,

ulaşılabirliliği ve konaklama performansı gibi özelliklerinden oluşan unsurlar,

turistin o destinasyona olan çekiciliğini ve motivasyonunu sağlayan en önemli

faktörlerdir140. Belirtilen bütün bu noktalar, destinasyonun çekiciliğini sağlayan,

arttıran ve turist hareketine neden olan temel özelliklerdir.

D. Turizmin Talep Koşulları

Turizmin talep koşulları denildiği zaman, talebi etkileyen ekonomik, sosyal,

politik-yasal, psikolojik vb. birçok faktör akla gelmektedir. Bunların her birisi de

kendi içerisinde değişik alt faktörlerden oluşmaktadır141. Ancak konunun

sınırlandırılması amacıyla, turizmin talep koşulları kapsamında sadece çok önemli

oldukları düşünülen; turistik ürün fiyatı, nispi döviz kurları, tanıtım ve reklam,

uzaklık ile güvenlik ve toplumsal istikrar konuları ele alınacaktır.

Turistlerin fiyatlara karşı duyarlı olduğu bilinen bir gerçektir. Bir turizm ülke

veya bölgesinin; rakipleri ile kıyaslandığında gelişimini sürdürüp, başarılı olabilmesi

ve rekabet gücü elde edebilmesi ülkenin turizm sektöründeki ürün fiyatlarının

rekabetçi yapıda olup olmadığı ile ilişkilidir. Destinasyonun fiyat rekabeti,

ziyaretçilere mal ve hizmet sağlayan diğer alt sektörlerdeki fiyat rekabetine

dayanmaktadır142. Ayrıca, ziyaret amacı ve değişik ülke insanlarının farklı özellikler

içermesi de turizmdeki fiyat rekabetini etkileyen bir başka unsurdur. Destinasyonun

140 C. E. Gearing, W. W. Swart, T. Var, “Establishing a Measure of Touristic Attractiveness”, Journal of Travel Research, 12 (4), 1974, ss. 1-8; T. Var, R. A. D. Beck, P. Loftus, “Determination of Touristic Attractiveness of the Touristic Areas in British Columbia”, Journal of Travel Research, 15 (3), 1977, ss. 23-29. 141 Daha Fazla Bilgi İçin Bkz: O. Bahar, “Turizm Talebini Etkileyen Faktörler ve Bu Faktörlerin Güney Ege Turizmi Açısından İncelenmesi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi S.B.E., 2000, ss. 29-46. 142 L.Dwyer vd., “Sectoral Analysis of Destination Price Competitiveness: An International Comparison”, Tourism Analysis, Vol. 5, 2000, ss. 1-2.

77

turizm sektörünü geliştirme yeteneği, büyük ölçüde ziyaretçilere sağlanan mal ve

hizmet dağıtımındaki rekabet avantajını sürdürebilmesine dayanmaktadır ki, fiyatta

bunların en başında yer alan bir faktördür.

Güvenlik, emniyet, barış ve toplumsal istikrar, turizmin gelişebilmesi için

gerekli olan ön koşullardandır. Bunların eksik olduğu ya da olmadığı bir

destinasyonun, çok çekici ve kaliteli kaynak ve ürünlere sahip olsa da, uluslararası

turizm pazarında rekabet gücü elde etme şansı azalacaktır. Çünkü, insanlar her

zaman ve her yerde güven ve huzur içinde yaşamak ve bulunmak isterler.

Destinasyonda yaşanan bir güven bunalımı ya da terörist saldırı, yabancı yatırımların

ve milli gelirin azalmasına, turist akışının durmasına, turist başına harcama oranının

düşmesine ve sonuçta destinasyonun işgücünü de etkileyerek ekonomik açıdan

olumsuz bir durumun yaratılmasına yol açacaktır143. Turistlere yönelik bir saldırı

veya güvensizlik ortamı, komşu ülke ya da bölgede bile olsa turist akışında

aksamalara neden olacaktır. Nitekim; destinasyonun rekabet gücünü arttırabilmesi,

destinasyondaki güvenlik ve toplumsal huzur ortamı ile çok yakın ilişki içindedir144.

Turist gönderen ve kabul eden iki ülke arasındaki nispi fiyat farklılıklarının

turizm talebini etkilediği görülmektedir. Turist gönderen ülkenin para birimi, nispi

olarak kabul eden ülkeninkinden daha değerli ise, turist gönderen ülke vatandaşları

turist kabul eden ülkenin mal ve hizmetlerini daha fazla talep edecektir. Bu durum,

turizm talebinin artmasına ve dolaylı olarak da rekabet gücü için bir avantaj

oluşturulmasına neden olacaktır.

Reklam ve tanıtım, destinasyonun rekabet gücüne etki eden bir diğer önemli

faktördür. Tanıtımın amacı; kişi ve toplumların dikkatini çekerek turist sayısı ile

pazar payını arttırmak, turistlerde bu yönde bir davranış değişikliğini meydana

getirebilecek motivasyonu sağlamak ve bölge imajını güçlendirmek veya yeni bir

imaj geliştirmektir145. Bununla birlikte; reklamlar yardımıyla, bir destinasyonun

143 G.Raby, “The Costs of Terrorism”, Secure Trade in the APEC Region (STAR) Conference, Australia, 24 February 2003, s. 5. 144 N.Cavlek, “Tour Operators and Destination Safety”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002, ss. 478-479. 145 E.G. McWilliams, J.L. Crompton, “An Expanded Framework for Measuring the Effectiveness of Destination Advertising”, Tourism Management, 18 (3), 1997, ss. 128-129; M.Uysal, J.S.Chen, D. R. Williams, “Increasing State Market…”, Tourism Management 21, 2000, s. 89.

78

çekicilik yaratan unsurları diğer ülke insanlarına tanıtılarak, o bölgenin ekonomik

olarak gelişimine de katkı sağlanmaktadır146. Ancak GÜ’lere göre, GOÜ’ler reklam

ve tanıtım için her yıl bütçelerinden daha az bir oranda pay ayırmak zorundadır.

Buradan hareketle; zengin bir bütçeye sahip olan GÜ için, reklam ve tanıtımın

rekabet gücüne olan etkisinin GOÜ göre çok daha fazla olduğunu söylemek yanlış

olmayacaktır. Böylece; destinasyon reklam ve tanıtım amacıyla, ne kadar fazla

harcama yaparsa, o kadar çok ziyaretçiye ulaşma şansına sahip olacak; bu da onun

turizm sektöründeki pazar payının sonuçta da rekabet gücünün artmasına neden

olacaktır. Son olarak da, belirli turizm merkezlerine uzak olan destinasyonlar için, bu

rekabet gücünü olumsuz etkileyen bir durumdur. Çünkü, destinasyona olan mesafe

arttıkça, hem maliyet artmakta ve hem de ulaşıma ayrılan sürenin artması nedeniyle

seyahat (tatil) süresi kısalmaktadır. Uzaklık etkeni sonucunda önemli turizm

merkezlerinden uzaklaşılması, birbirine rakip olabilecek ülke sayısını da

arttırmaktadır147.

E. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler

Destinasyonun rekabet edebilirliğini arttırıcı faktörlerden bir diğeri de;

maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler setidir. Maliyet, uzun dönemde

rekabetçi yapıda kalmak için sektör ya da firmaların hedef pazarda rakipleri üzerinde

bir avantaj oluşturabilmesi açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda, rekabet

gücü sağlayabilmenin bir yolu da, bazı girdi maliyetlerinde rakiplerine göre bir

üstünlük elde etmeyi gerektirmektedir148. Özellikle, GOÜ’nin turizm sektöründe,

Batı standartlarında bir turizm altyapısına yönelik tesislerin inşası için gerekli olan

finansal kaynakların eksikliği, turizmin gelişiminde149 ve rekabet gücü

kazanılmasında destinasyon için büyük bir engeldir. İstenilen yatırımı

gerçekleştirebilecek güce sahip olan destinasyonlar için ise bu, rekabet gücü

146 T. Var, R. Toh, H. Khan, “Research Notes and Reports”, Annals of Tourism Research, 25 (4), 1998, s. 196. 147 Ş. Yarcan, Turizm Endüstrisinin Yapısı, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayını, 1994, s. 49. 148 M.Oral, A.O.Özkan, “An Empirical Study on Measuring Industrial Competitiveness”, Journal of The Operational Research Society, 37 (4), 1986, ss. 349-350. 149 C.Tosun, “Limits to Community Participation in the Tourism Development Process in Developing Countries”, Tourism Management 21, 2000, s. 624.

79

kazanımı açısından bir avantaj demektir. Buradan hareketle, yatırımlar ile rekabet

gücü arasında doğru yönlü bir ilişki olduğu söylenebilir.

Destinasyondaki firmaların/işletmelerin düşük faizli uzun vadeli kredi

kullanabilmeleri, sektörel teşviklerden yararlanabilmeleri, yabancı sermayeyi

çekebilmeleri ve düşük katma değer vergisi (KDV) oranları ile faaliyetlerini

sürdürebilmeleri, rekabet üstünlüğünün elde edilmesinde önemli olacak unsurlardır.

Bölgeler arası dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam

yaratmak, katma değeri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve URG’nü

sağlamak için yatırımların uluslararası yükümlülüklere aykırılık oluşturmayacak

şekilde teşviki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi, destinasyonun uluslararası turizm

pazarındaki rekabet gücünü olumlu yönde etkileyecektir. Örneğin, sabit bir yatırım

projesinin gelişmiş yörede yapılması halinde yatırım maliyeti 100 birim, geri kalmış

yörede 120 birim ise; yatırımcının geri kalmış bölgede yatırıma yönlendirilebilmesi

için devletin 20 birimlik fark kadar teşvik vermesi gerekmektedir150. Aksi takdirde,

geri kalmış yöredeki turizm firma/işletmesinin iç ve dış piyasada rakipleri ile rekabet

etme şansı olmayacaktır.

Yapılan yatırımların ve verilen teşviklerin rekabet gücü elde edilmesi

yanında, ülke ekonomisine de büyük yararlar sağladığı da bilinen bir gerçektir.

Örneğin, Türkiye’de deniz turizmindeki bir Dolarlık yatırımın ülke ekonomisine 6.5

Dolarlık bir katkı sağladığı ve her yeni yatın 10 kişiye yeni iş sahası açtığı

bilinmektedir151.

Turizm, düşük maliyetli döviz girdisi ve istihdam sağlaması, nitelikli işgücü

talep etmesi nedeniyle ekonomik açıdan önemli bir sektördür. Buna karşın turizm

yatırımları, normal koşullarda geri dönüşü uzun yıllar alan, sermaye/hasıla (K/Y)

oranı yüksek, siyasal, sosyal, doğal ve ekonomik şoklara son derece duyarlı ve

kırılgan, sonuçta da girişimciler için riskli yatırımlardır. Örneğin; sanayi

yatırımlarında geri dönüş süresi 4-5 yıl olmasına karşın, turizm yatırımlarında bu

süre en az 7-10 yılı alabilmektedir152. Bundan dolayıdır ki, Dünya genelinde turizm

yatırımları özel şekilde teşvik edilmektedir. Sonuç olarak; bir turizm destinasyonun 150 İ. Çiloğlu, “Teşvik Politikalarının Yönlendirme Gücü”, Hazine Dergisi, Sayı 13, Ocak 2000, s. 32. 151 [y.y.], Deniz Ticareti, Eylül 2001, s. 37. 152 DPT, Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yayın No:2589, 2001, s. 50.

80

ekonomik ve politik istikrarını sağlaması ve gerekli mali düzenlemeleri

gerçekleştirmiş olması, bunu başaramayan destinasyonlara göre daha rekabetçi bir

pozisyonda olduğunu göstermektedir.

III. Rekabet Gücünü Etkileyen Niteliksel Faktörler

A. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre

Yeni üretim teknolojilerindeki artış, üretim yöntemlerinde olduğu kadar

tüketici davranış ve isteklerinin ve sonuçta da piyasa rekabetinin değişmesine neden

olmaktadır. Ancak, üretim teknolojileri ile tüketim kalıplarındaki bu hızlı gelişim,

artan piyasa talebine karşı kaynakların kullanımında büyük bir artışa yol açmış ve

sürdürülebilirlik kavramı ile çelişir hale gelmiştir. Artık birçok ülke ya da araştırmacı

tarafından ekonomik büyüme ile sürdürülebilirlik olgusu sorgulanmaya başlanmış ve

rekabetçi olmanın her zaman sosyal refah artışına yol açmayacağı kabul edilir

olmuştur153.

Sürdürülebilirlik olgusu, ekonominin bir alt sektörü olan turizm içinde geçerli

olmakla birlikte, her sektör için taşıdığından daha fazla bir önem arz etmektedir.

Çünkü, turizmin var olabilmesi için ‘çevre’nin varlığı şarttır. Turizm, her kaynak gibi

dikkatle ve sürdürülebilir bir yaklaşımla yönetilmesi gereken bir alandır154. Uzun

vadede sosyal bir çölde zengin olmayı ya da böyle topraklarda yaşlanmayı kim

isteyebilir ki? Dolayısıyla, destinasyon kaynaklarından uzun dönemde de istenilen

döviz gelirinin sağlanması, turizm pazar payının korunması ve arttırılması ve bundan

40-50 yıl sonra da turizmden arzu edilen gelirin elde edilebilmesi, sürdürülebilir

turizm gelişim politikaları (STGP) ile mümkün gözükmektedir. STGP; “gelecek

kuşakların ihtiyaç ve arzularını karşılayabilmelerini tehlikeye sokmadan, bugünkü

kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmelerini kapsayan tüm turizm plan ve

prensipleri” şeklinde tanımlanmaktadır155. Buradan hareketle; sürdürülebilir turizm,

153 V.Sonntag, “Sustainability- in Light of Competitiveness”, Ecological Economics 34, 2000, s. 101; G.Hughes, “Environmental Indicators”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002, ss. 458-459. 154 T. H. Gür, “Turizm Sektörü”, Ahmet Şahinöz (Ed.), Türkiye Ekonomisi, Ankara: İmaj Yayınevi, 2001, s. 215. 155 C.Tosun, “Challenges of Sustainable Tourism Development in the Developing World: The Case of Turkey”,Tourism Management 22, 2001, s. 290.

81

turizmin gelişiminde ekonomik ve sosyal avantajların korunmasını ve kaynaklar

üzerindeki olumsuz etkilerin azaltılmasını amaçlamaktadır156.

Bu noktada, destinasyonun STGP, rekabet gücünü belirleyen niteliksel bir

faktör olarak kabul edilmektedir. Şöyle ki, gelecekte havası ve suyu kirlenmemiş;

tarihi, kültürel ve sosyo-ekonomik dokusu ile flora ve faunası bozulmamış; görüntü,

gürültü ve çevresel kirliliğinden arınmış; temiz, yeşil, sağlıklı ve ekolojik bir doğa ve

çevreyi muhafaza eden destinasyonlar, rekabet gücü kazanımda çok büyük bir

avantaj elde etmiş olacaktır. Bununla birlikte, turizmin sürdürülebilirliğinin

sağlanması ve gelişmesi, kavramsal olarak turizme kaynak oluşturan bölgesel ve

yerel, kültürel ve doğal değerlerin korunup geliştirilerek, turistik çekiciliğin

devamlılığına yol açacaktır157. Destinasyonun uzun dönemde pazar payının ve

rekabet gücünün korunması adına bu çok önemli bir durumdur. Yapılan bir

araştırma, AB içindeki turistlerin yer seçiminde dikkat ettikleri en önemli noktaların;

%56 ile doğa harikaları görmek (şelale, mağara, dağ vs.) ve %37 ile bozulmamış

doğal çevre olduğunu göstermektedir158. Aksi takdirde, çevresel ve doğal yönden

hiçbir ekonomik, turistik ve rekreatif değeri bulunmayan bir destinasyona turist akışı

olmayacaktır. Sonuç olarak, gelecekte turizm bölgeleri çevre standartlarına

uygunlukları ile değerlendirilecek (Örneğin ISO 14000, ISO 9000, mavi bayrak veya

çam simgesi vb.) ve doğalarını bozmadan koruyabilenler, Dünya turizm

hareketlerinden o ölçüde kârlı çıkarak, rekabetçi güçlerini sürdürebilme şansına sahip

olacaktır159.

B. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti

Dünya ekonomilerinde hizmet sektörü giderek artan bir büyüme göstermekte

ve bu eğilime bağlı olarak da gelişmiş ülkelerde GSMH’nın ve toplam istihdamın

156 J.Hamblin, The Sustainable Growth of Tourism to Britain, September 2001, s. 9. 157 G.K. Priestley vd., Sustainable Tourism? European Experiences, Wallingford: CAB International, 1996, s. 9. 158 F. Dinçer, AB’de Turizm ve Uygulanan Politikalar, İstanbul: Der Yayınları,1997, s. 85. 159 O. Bahar, “Kitle Turizminin Çevre Üzerindeki Olası Etkileri:Bodrum Örneği”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 14, Sayı 2, 2003, ss. 150-157.

82

yaklaşık %60-70’ini oluşturmaktadır160. Bir hizmet sektörü olan turizmde de, rekabet

gücü kazanılması ve sektörden beklenen kârlılığın elde edilmesi; ziyaretçilerin diğer

bir deyişle turistlerin istek ve ihtiyaçlarına uygun kalite ve özellikte hizmet üretilip,

müşterinin memnun edilmesine bağlıdır. Artık, bugün ülke ekonomilerinin rekabetçi

yapısını etkileyen iki temel unsur bulunmaktadır: Kalite ve verimlilik. Bu açıdan

bakıldığında; kalitenin, işletme performansını etkileyen en önemli faktör konumunda

olduğunu söylemek mümkündür.

Üçüncü milenyuma girilen günümüzde, bilgi ve teknoloji çağının çocukları

olan turistlerin beklentilerinin yüksek olması ve rekabetin giderek artması,

destinasyonlardaki hizmet kalitesini ön plana çıkarmaktadır161. Kalite öncülerinden

biri olan Juran; “20. yüzyılın verimlilik yüzyılı olduğunu, buna karşın 21. yüzyılın

kalite yüzyılı olacağını” iddia etmektedir162. Ancak hizmet kalitesi, imalat

sektöründeki ürün kalitesi gibi kolayca tanımlanacak bir yapıya sahip değildir.

Çünkü, hizmetler soyut bir özelliğe sahiptir, üretildiği yerde tüketilir ve müşterinin

beklentilerine göre farklı şekillerde algılanabilir163. Hizmet, nesne değil

performanstır. Dolayısıyla kalite, hizmetin mükemmeliyetine ve derecesine göre

müşteride oluşan genel bir kanıdır164. Turizm sektöründe hizmet kalitesi ve

performansın en iyi ölçümü ise müşteri memnuniyetidir. Hizmet kalitesinin ve kalite

sonucu sağlanan müşteri memnuniyetinin ölçülmesi ile müşteri, o hizmeti tekrar

kullanıp kullanmamaya karar vermektedir165. Bu bağlamda, hizmet kalitesinin

artması demek, müşteri memnuniyetinin artması ve sunulan hizmetin turist

tarafından tekrar satın alınmasının sağlanması ve destinasyonun rakipleri karşısında

üstün duruma gelmesi demektir.

160 K. Karahan, “Hizmet Sektörünün Gelişmesi…”, Standart Dergisi, Yıl 40, Sayı 471, Mart 2001, s. 12. 161 M. Augustyn, K. S. Ho, “Service Quality and Tourism”, Journal of Travel Research, 37 (1), 1998, s. 75. 162 S. A. Öztürk, “Hizmet İşletmelerinde Kalite Boyutları ve Kalitenin Artırılması”, Verimlilik Dergisi, 1996/2, s. 66. 163 A. Reichel vd., “Rural Tourism in Israel: Service Quality and Orientation”, Tourism Management 21, 2000, s. 452. 164 J. E. Bigne vd., “Tourism Image…”, Tourism Management 22, 2001, s. 608. 165 Daha Ayrıntılı Bilgi İçin Bkz: M. Kozak, “Destination Benchmarking”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002, ss. 497-519; M. Kozak, “Comparative Assessment of Tourist Satisfaction with Destinations Across Two Nationalities”, Tourism Management 22, 2001, ss. 391-401.

83

Hizmet sektörlerinde diğer sektörlere göre, müşterinin memnun edilmesi çok

önemli bir konudur. Bir hizmet sektörü olan turizmde, hatayı düzeltme imkanının

olmaması; rekabetçi ve dinamik bir yapısının bulunması; 41 değişik sektörle olan

bağımlılık ve emek-yoğun bir sektör olunması; hizmet kalitesi ve müşteri

memnuniyeti kavramlarının diğer sektörler dikkate alındığında, daha fazla önem

kazandığı söylenebilir166. Çünkü, müşterinin istek ve beklentilerini karşılayamayan

bir destinasyon ya da firma/işletmenin, rakiplerine göre rekabet şansının azalacağı bir

gerçektir.

Technical Assistance Research Program tarafından yapılan bir araştırma,

hizmetten tatmin olmayan bir kişinin bunu ortalama olarak 9-10 kişiye, %13’ünün

ise bu haberi 20’den fazla kişiye aktardığını göstermektedir167. Bir diğer araştırma;

işletmelerde mevcut bir müşterinin korunmasının, yeni müşterilerin kazanılmasından

beş ile yedi kez daha ucuz olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, kalite gelişimi

destinasyonların daha rekabetçi olmalarını sağlayan önemli bir etken olmaktadır.

Uluslararası turizm pazarına her geçen gün yeni destinasyonların katılması ve benzer

ürün ve hizmetlerin sunumundaki artış, hizmet kalitesinde iyi olanın rekabetçi

üstünlüğü de elde edeceğini göstermektedir. Diğer bir ifade ile, küresel rekabet

ortamında rakip destinasyonlara göre hizmet performansı üstün olanlar, rekabet

güçlerini de arttıracaktır168. Hizmet kalitesini yükselterek işletme, kendisini fiyat

rekabetinin dışında tutarak, maliyetlerini düşürüp diğer destinasyonlara göre büyük

bir avantaj yakalayacaktır. Ancak, işletme yüksek kalite üretmiyorsa, ya gelir düzeyi

düşük gruplara satış yapacak ya da sektörden çekilmek zorunda kalacaktır. Bu

bağlamda, yüksek ürün kalitesi pazara giriş bileti olacaktır.

Sonuç olarak; küreselleşen Dünyanın yeni ve acımasız rekabet ortamı içinde

başarılı olmak, ayakta kalmak ve rekabette sürdürülebilir bir üstünlük sağlamak

isteyen destinasyonlar, hizmet kalitesi ve müşteri memnuniyetini arttırmaya yönelik

politika ve stratejiler geliştirmek zorundadırlar. Günümüzde, destinasyonlar

166 M. A. Kozak, “Turizm Sektöründe…”, Verimlilik Dergisi, 1998/3, s. 87. 167 Öztürk, s. 74. 168 A.Yüksel, F.Yüksel, “The Quest for Quality and Competitiveness:A Case of Turkish Tourism”, http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bildr/5.htm, ss. 715-718., 12.12.2003.

http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bildr/5.htm,%20ss.%20715-718.,%2012.12.2003

http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bildr/5.htm,%20ss.%20715-718.,%2012.12.2003

84

arasındaki rekabetçi çevrede, turistlerin kalite ve değer konusundaki inancı, onların

ziyaret karar ve motivasyonlarını önemli ölçüde etkileyecek ve hizmetler giderek

daha önemli bir rekabet aracı haline gelecektir.

C.Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı

Ulusal ve uluslararası turizm pazarında yaşanan hızlı gelişmeler ve ulaşım

teknolojilerindeki artış, destinasyonlar arasındaki rekabeti her geçen gün

artırmaktadır. Bu durum, rekabet güçlerini kaybetmek istemeyen turizm bölgelerinin

verimlilik çalışmalarına daha fazla önem vermesine neden olmaktadır. Çünkü,

uluslararası piyasalarda rekabet gücü elde edilmesi ve iç piyasada serbest piyasa

ekonomisine işlerlik kazandırılması, verimlilik artışlarına bağlı olan olgulardır169.

Bilindiği gibi, verimlilik ile maliyet arasında ters yönlü bir ilişki söz

konusudur. Yüksek verimlilikle düşük maliyet sağlayan ülkeler, firmalar/işletmeler

açısından bu durum, rakiplere oranla daha fazla rekabet gücü elde edilmesi anlamına

gelmektedir. Diğer sektörlerde olduğu gibi turizm sektöründe de, aynı mal ve hizmeti

üretip pazarlayan iki destinasyondan birinde verim artarsa, o destinasyon rakip

destinasyonlara karşı rekabet gücü elde ederek avantajlı konuma gelecektir. Bununla

birlikte; kalite ve verimliliğin artışına bağlı olarak, birim maliyetlerde bir azalma söz

konusu olacak bu da, diğer rakiplere göre rekabet şansını daha da arttıracaktır.

Destinasyondaki hizmet işçilerinin veriminin artması, hem rekabetin ve hem

de reel gelirin artması demektir. Turizm sektöründe verimliliğin artması ise iyi ve

kaliteli hizmet ile müşteri memnuniyetine dayanmaktadır. Verimlilik düzeyi hizmet

verilen turistlerden memnun olanların sayısının arttırılması ile yükselecektir.

Buradan hareketle; verimliliğin turizm sektöründe rekabet gücünü etkileyen başka bir

önemli faktör olduğunu söylemek mümkündür.

Bilgi ve hizmet sektöründe verimliliğin gerekli ve yeterli koşulları, ekip

çalışması ve göreve olan bağlılıktır. Destinasyondaki firma/işletmelerde; kimin, neyi,

ne zaman ve ne şekilde yapacağının önceden planlanması, herkesin işinde daha fazla

uzmanlaşmasına neden olarak verimliliğin artmasını sağlayacaktır. Performansı

169 M. Doğan, “Teknoloji ile Verimlilik Arasındaki İlişki”, D. E. Ü. İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 1991, s. 4.

85

ölçmek, uygun iş akışını saptamak, doğru ekibi kurmak ve konsantrasyonu yapılan

işe ve hizmete yöneltmek, verimliliğin sağlanabilmesinde önemli olan etkenlerdir.

Destinasyonun rekabet gücü elde edebilmesindeki bir başka önemli nokta ise

kaynakların etkin kullanımıdır. Uzun dönemde kaynaklarını etkin kullanamayan,

karşılaştırmalı üstünlükleri rekabetçi üstünlüklere çeviremeyen ve sonuçta

müşterilerini memnun edemeyen destinasyonların, uluslararası turizm pazarında

rekabetçi bir üstünlük sağlamaları mümkün değildir. Bu nedenle, destinasyon

kaynaklarını müşteri odaklı kalite ilkesi doğrultusunda etkin ve verimli kullanabilen

firma/işletmeler daha rekabetçi, kârlı ve verimli olabilirler. Verimlilik ve

kaynakların etkin kullanımı, bu açıdan bakıldığında rekabet gücünün iki temel

boyutunu oluşturmaktadır.

Destinasyondaki kapasite kullanım oranının düşük olması ya da aşırı

kapasiteden kaynaklanan arz fazlası, nitelikli işgücünün etkin ve verimli

kullanılamaması, turizm bölgesinin verimliliğinin düşük olmasına ve sonuçta rekabet

gücünün azalmasına neden olmaktadır170. Özetle; destinasyondaki firmalar/işletmeler

daha iyi ürün üretmenin yollarını bularak, kaynaklarını nasıl daha etkin

kullanabileceğini araştırarak, işin nasıl daha verimli yapılabileceğini keşfederek ve

kendisini müşterinin yerine koyup onlar için ürünü nasıl daha çekici hale getireceğini

öğrenerek, diğer destinasyonlara göre rekabet gücünü artırma şansına sahip

olabilecektir.

D. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi

Günümüzde, rekabet gücünü elde etmek ve sürdürmek için; mal ve

hizmetlerin sayısından ziyade bunlardaki kalite ve çeşitlilik ön plana çıkmaktadır.

Örneğin; Avrupa’nın en dinamik 500 firmasının Avrupa geneli ile karşılaştırması,

500 firmanın çoğunluğunun büyüme stratejilerini maliyete değil, üründe

farklılaşmaya dayandırdıkları sonucunu göstermektedir171. Turizm sektöründe de,

son yıllarda hem ulusal ve hem de uluslararası pazardaki hızlı gelişim, tüketici kitlesi

170 M. Altınay, “Kuzey ve Güney Kıbrıs Turizm Sektöründe Verimlilik”, Verimlilik Dergisi, 1996/3, s. 135. 171 TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi Uygulamalar Türk Elektronik Sektörü, Yayın No: TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997, s. 47.

86

olan turistlerin yeni tüketim biçimleri talep etmelerine neden olmaktadır. Turizm

piyasasındaki bu yeni eğilimleri erkenden fark ederek turistik ürün çeşitlendirmesine

yönelen destinasyonlar sonuçta şanslı olabilecektir. Buradan hareketle, uluslararası

turizm hareketlerinde ortaya çıkacak değişmeleri zamanında belirleyerek, turistik

ürünlerinde uygun çeşitlendirme stratejileri geliştirebilen destinasyonlar, rekabet

gücü elde etme konusunda daha avantajlı bir duruma gelecektir.

Turistin talep ettiği ya da edebileceği ürün özelliklerini tespit ederek, bu

doğrultuda bir strateji geliştirmek, sektör ve destinasyon açısından rekabetçi bir güç

oluşturabilir. Dolayısıyla, turistik talebin analizini doğru yapmak, belirlenecek

strateji ve uygulanacak politikalar açısından da önem arz etmektedir. Stratejinin

uygulanması ise, belirli bazı yönetsel faaliyetleri kapsamaktadır. Bu faaliyetler;

çeşitli stratejik faaliyetlerin tümü ile ilgili zamanında bilgi akışı sağlayan bir bilgi

sisteminin gelişmesini, stratejinin etkin biçimde uygulanması için gerekli davranış

biçimlerini, teşvik sistemlerini ve performans ölçümünün düzenlenmesini

gerektirmektedir172. Ancak, stratejinin başarı şansı da, o stratejilerin mevcut ve

gelecekteki potansiyel talebin gereksinimlerini karşılayabilme gücüne bağlıdır. Bu

bakımdan, gelecekte uluslararası turizm piyasasından yeterli ölçüde pay almak ve

rekabet gücünü arttırmak, yerinde stratejiler belirlemek kadar, bunların başarı bir

şekilde uygulanabilmesine de bağlı olacaktır.

Porter’a göre de, turizm sektöründe rekabet gücü iki şekilde elde edilebilir:

“Bunlardan birincisi yüksek sayılara hitap ederek standart ürün sunup düşük kâr

marjı ile çalışmaktır. Bu stratejide en büyük tehlike, aynı ürünü daha ucuza satan biri

olursa iflas tehlikesinin ortaya çıkmasıdır. İkinci yaklaşım ise, ürün farklılaşması

oluşturmaktır. Bu yaklaşımda, piyasaya sunulan ürüne rakiplerinde olmayan bir

özellik eklenir. Bu yeni özellik diğer ürünlerde olmadığı için, farklılıktan dolayı ek

bir kâr marjı elde etmek mümkün olur.”173 Buna göre rekabet gücü açısından,

destinasyonların değişen tüketici eğilimleri karşısında klasik kitle turizmden (deniz,

güneş, kum) farklı olarak, alternatif turizm çeşitlerini de öne çıkarmaları

172 A. Athiyaman, “The Interface of Tourism and Strategy Research: an Analysis”, Tourism Management, 16 (6), 1995, s. 448. 173 CAT, “Türkiye’nin Umudu Turizm”, http: //www.activefinans.com/activeline /sayi16/turizm. html, s. 1., 15.03.2003.



87

gerekmektedir. Çünkü, 2000’li yıllarda alternatif turizm denilen, çevre ve doğa ile

bütünleşmiş tatilleri ön planda tutan kişilerin talep ettiği turizm tipinin öne çıkması

öngörülmektedir. Yapılan tahminlerde, alternatif turizmin küresel bazda %20-30 olan

pazar payının hızla artarak %40’ların üstüne çıkması beklenmektedir174. Eko-turizm,

üçüncü yaş turizmi, dağ turizmi, inanç turizmi, sağlık turizmi, kongre turizmi, kültür

turizmi ve kırsal turizm, alternatif turizm çeşitlerinden bazılarıdır. Konunun

sınırlandırılması amacıyla bu turizm çeşitlerinden sadece çok önemli görülen

birkaçına değinilecektir.

Eko-turizm sektörünün büyüklüğü, her yıl kuzey yarım küreden güneye

transfer olan yıllık 25 milyar Dolarlık bir harcama ile daha iyi anlaşılmaktadır175. Bu

turizm çeşidi, yörenin mevcut yapı stokuna ve biyolojik çeşitliliğine zarar vermeyen,

yerel işçilik ve malzemeyi kullanan ve sonuçta yöre halkının gelişmesini sağlayan bir

stratejidir. Eko-turizm destinasyonları, özellikle GOÜ’de görülmekle birlikte, son

dönemlerde Avustralya ve Kanada gibi GÜ’de de yaygınlaşmaya başlamıştır.

Herhangi bir turizm destinasyonu; çiftlik evlerinde pansiyonerlik, balıkçı köyleri

veya dağ köyleri gibi küçük yerleşim topluluklarında oda kiralama, rafting, kano,

kayak, doğal yaşam incelemesi, yayla turizmi gibi çekiciliklerini geliştirerek rekabet

gücünü arttırabilir.

Bir diğer önemli turizm çeşidi üçüncü yaş turizmidir. Şöyle ki; uluslararası

turizm talebinin kaynağını oluşturan özellikle GÜ’deki nüfus giderek

yaşlanmaktadır. Bu değişim, turizm talebini meydana getiren insanların artık daha

çok emekli kişilerden oluşacağını göstermektedir. Jefferson’un yaptığı araştırma;

2000’li yıllarda Kuzey Amerika ve Japonya’da her 7 kişiden birinin 64 yaşın

üzerinde, Avrupa’da ise 4 kişiden birinin 55 yaş ve üzerinde olacağını ve ortalama

emeklilik yaşının daha da düşeceğini göstermektedir176. Ayrıca, 2023 yılında 350

milyon Avrupalının 100 milyonu 65 yaşın üzerinde olacaktır. Dolayısıyla da, bu yaş

grubunun Dünya nüfusu içindeki oransal payının artması, seyahate ve eğlenceye

174 İ. Birkan, “Türkiye’nin Turizm Kalkınmasının…”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara 2002, s. 151. 175 S.W. Boyd, R.W. Butler, “Managing Ecotourism:An Opportunity Spectrum Approach”, Tourism Management, 17 (8), 1996, s. 557. 176 A. Jefferson, “Prospect for Tourism A Practitioner’s View”, Tourism Management, 16 (2), 1995, s. 101.

88

daha fazla kaynak ayrılması anlamına gelmektedir. Bu nedenle; rekabet gücü elde

etmek isteyen destinasyonlar, 65 yaş ve üzeri nüfusun çoğunlukta olduğu bölge ya da

ülkelere yönelerek, pazar paylarını ve sonuçta rekabet güçlerini arttırabileceklerdir.

Bedensel engelli insanlara yönelik olarak; ulaşım araçları, oteller, restoranlar,

tatil köyleri, eğlence ve alış-veriş merkezleri gibi yerlere kolay erişilebilirlik ve

yararlanabilirliği sağlayan destinasyonlar, bu bağlamda bir rekabet avantajı elde

edecektir. Çünkü; Dünya Sağlık Örgütü’nün yaptığı araştırmalar, toplam Dünya

nüfusunun en az %10’nun bedensel engelli bireylerden oluştuğunu göstermektedir.

Bu rakam, Avrupa nüfusu için %11’e denk gelen 35-40 milyon insan demektir.

ABD’de ise 45 milyon, Türkiye’de ise 7.5-8 milyon insanın bedensel engelli olduğu

tahmin edilmektedir177. Ancak, aile ve yakınlarla birlikte bu rakamların iki, üç kat

daha artacağı da bir gerçektir. Dolayısıyla, bu büyük pazarı göz önüne alarak strateji

geliştiren ve altyapı sorunlarını çözen destinasyonların, rekabet gücü açısından

diğerlerine göre açık bir üstünlük sağlayacağı ortadadır.

Dünya genelinde toplam 28 milyar Dolarlık bir büyüklüğe sahip olan kongre

turizmi de, turizmin özel bir türüdür. Dünyada her yıl küçük veya büyük çok sayıda

ulusal ve uluslararası kongre, konferans ve toplantılar yapılmakta ve bunlara çok

sayıda insan katılmaktadır. Ortalama olarak 4-5 gün süren bir kongrede, konaklama

maliyetleri hariç, katılımcı başına düşen harcama miktarı yaklaşık 1.670 Dolar

civarındadır178. Normal turistin tatili boyunca 600-700 Dolarlık bir harcama yaptığı

düşünülürse, kongre turizminin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Buradan hareketle, bu

tür faaliyetlere yönelik turistik ürün çeşitlendirmesine gidilmesi, destinasyonun

çekiciliğinin ve sonuçta rekabet gücünün artması demektir. Bununla beraber;

özellikle yüksek gelir grubundan yabancı turistlerin ilgisini çeken golf turizmi, yat

turizmi, termal turizm gibi ürün çeşitlendirmesini gerçekleştirebilen destinasyonların,

rakiplerine göre daha fazla rekabet gücü kazanacakları söylenebilir. Özetle, turistik

ürün çeşitlendirmesi faaliyetini başarabilen turizm bölgeleri, pazar payını koruyacak,

geliştirecek, yeni pazarlara girebilecek ve bunun sonucunda da büyük bir rekabet

gücü elde edebilecektir. 177 A.F.Mengüç, “Turizm, Seyahat ve Özürlüler”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara 2002, s. 230. 178 O. Sanus, “Kongre Turizminde Müthiş Potansiyel”, Power Dergisi, 2002/3, s. 46.

89

E. İmaj ve Yenilik

Turizm bir hizmet sektörü olduğu için, ekonominin diğer sektörlerindeki gibi

ürünü kullanmadan ya da satın almadan önce test etme veya deneme şansı yoktur. Bu

nedenle de; turistlerin bir destinasyona olan ziyaret kararlarını almalarında ve

destinasyonların uluslararası turizm piyasasında rakipleri ile rekabet edebilmelerinde,

o yerin ihtiyaçlarına cevap verip vermemesinin yanında zihinlerinde oluşan imajın da

çok büyük bir etkisi bulunmaktadır179.

Yapılan araştırmalar; destinasyon imajının, bir bölgeye olan turist akışını

etkilediğini, destinasyonun rekabet gücünün açıklanmasında ve destinasyonlar

arasında karşılaştırma yapılabilmesinde önemli bir faktör olduğunu

göstermektedir180. Dolayısıyla; imaj ve markalaşma, rekabet gücü kazanımının

sonuçta da başarının önemli faktörlerinden birisi olmaktadır. Bu durumda, turizm

sektöründe rekabet gücü kazanmak isteyen destinasyonların, olumlu imaj geliştirme

konusunda gerekli çalışmalara özen göstermeleri gerekmektedir. Çünkü, sektörde

marka olmuş veya isim yapmış destinasyonların (Fransa-Paris, İspanya-İbiza,

Karayipler, Türkiye-Peri Bacaları vb.) pazar payları ile rekabet güçlerini

geliştirmeleri ve bunu sürdürmeleri daha kolay olacaktır.

Günümüzün küresel ekonomi ve rekabet ortamında yenilikçi fikirler, ürünler

veya üretim yöntemleri geliştirerek, becerilerini arttırabilen ülke, sektör veya

firmaların rekabet yarışında ön plana çıkacağı bilinen bir gerçektir. Deniz, güneş ve

kum olgusunun çekiciliğini kaybetmeye başlaması ve yeni turizm destinasyonlarının

eskilere rakip olarak ortaya çıkmasıyla beraber, ürünlerini satmak isteyen

destinasyonların yeniliğe, yenilikçi fikirlere duydukları gereksinim artmaktadır. Bu

nedenle, bu faktörleri geliştirmeye yönelik strateji ve politika belirleyen

destinasyonların, sektörde rakiplerine göre rekabet güçlerini arttıracağı

beklenmektedir.

179 L. A. Cai, “Cooperative Branding for Rural Destinations”, Annals of Tourism Research, 29 (3), 2002, s. 721; Ş.Baloğlu, M.Mangaloğlu, “Tourism Destination Images of Turkey…”,Tourism Management 22, 2001, s. 1. 180 M.Chaudhary, “India’s Image as a Tourist Destination”, Tourism Management 21, 2000, ss. 293-297; A. J. Haahti, “Finland’s Competitive Position as a Destination”, Annals of Tourism Research, 13 (1), 1986, s. 17.

90

F. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı

Sektördeki hızlı gelişim, destinasyonlar arasındaki artan rekabet, sektörden

beklenen kârlılığın elde edilebilmesi ve turistlerin istek ve ihtiyaçlarına uygun kalite

de hizmet üretilmesi, rekabetçi üstünlük açısından gerekli olan koşullardır. Ancak;

bir hizmet sektörü olan turizmde, mal esasına dayanan klasik mamul pazarlaması,

turizm ürün ve hizmetlerinin pazarlanması için yeterli olmamaktadır. Bu nedenle,

uluslararası turizm piyasasındaki destinasyonların pazardaki yerini belirleyecek ve

kendilerine rekabet avantajı sağlayacak sürekli ve güçlü bir pazarlama stratejisi

belirlemeleri, artık bir zorunluluk olmaktadır181. Çünkü; eskiden kolaylıkla

tanımlanabilen turizm pazarı, küresel gelişmelerin yanında ekonomik, toplumsal,

kültürel faktörler ve yaşam tarzlarındaki değişmeler sonucunda her geçen gün

farklılaşmaktadır.

Bilgi çağının etkisiyle birlikte, turizm pazarında her yıl değişik amaçlarla

seyahate çıkan ve her zaman olduğundan daha fazla karmaşık özellikler gösteren bir

turist profili söz konusudur. Turist profilinde meydana gelen değişiklikler ise, ister

istemez pazarı ihtiyaç duyulan talebe uygun ürün geliştirmeye zorlamaktadır. Ayrıca;

zaman-mekan olgusu, çocuk ve okul durumu, eğlence veya iş gezisi, yaş faktörü ile

yaz ya da kış tatili gibi olaylar turizm ürünün belirli sezonlarda belirli kitlelere

sunulmasına neden olmaktadır. Bundan dolayıdır ki, destinasyondaki yerel turizm

ürünü ve hizmetinin en uygun bileşimini sağlamak ve bunu doğru piyasada

pazarlayabilmek, destinasyonun başarısı ile beraber rekabet gücü elde edebilmesi

açısından büyük önem arz etmektedir. Diğer bir deyişle, herhangi bir turizm

destinasyonu tüm turizm piyasası yerine belirli bir piyasayı hedef alarak, daha kolay

bir rekabet gücü sağlayabilir182. Bu durumda izlenebilecek dört ayrı rekabetçi

pazarlama stratejisi mevcuttur183. Bunlar;

• Pazarın lideri,

• Pazarın rekabetçisi,

181 Tekeli, s. 17. 182 Orhan İçöz, Turizm İşletmelerinde Pazarlama, Ankara: Turhan Kitapevi, Genişletilmiş 2. Baskı, 2001, ss. 27-30. 183 İçöz, ss. 199-201.

91

• Pazarın izleyicisi,

• Pazarın küçükleri,

şeklinde sıralanmaktadır. Destinasyondaki firma/işletmeler bu stratejilerden bir veya

birkaçını uygulayarak, pazar payını arttırıp, geliştirecek ve sonuçta rekabet gücü

açısından bir avantaj elde edebilecektir. Örneğin, Bermuda’da turizm sektörüne

yönelik yapılan küme analizinde, etkin bir pazarlama stratejisinin olmadığı

belirlenmiş ve turistlerin deneyimlerinden yola çıkılarak geliştirilen strateji ve

çalışmalar sonucunda, sektörün hızla büyüdüğü tespit edilmiştir184.

Sonuç olarak, her geçen gün artan talebi karşılamak ve gittikçe büyüyen

turizm pazarından yeterli payı almak isteyen destinasyonların; yatırımdan

pazarlamaya, işletmeden tanıtıma kadar her alanda turizm pazarlama stratejisine

gereken önemi vermeleri gerekmektedir. Turistin satın alma kararını etkileyen

faktörleri analiz ederek uygun bir pazarlama stratejisinin belirlenmesi, destinasyonun

rakiplerine oranla rekabet gücünü artırmasına yol açacaktır. Bilindiği gibi;

pazarlamanın organizasyonel amacı da, rakiplerine göre hedef pazarın veya kitlenin

istek ve gereksinimlerinin daha etkili ve verimli şekilde karşılanabilmesi ve müşteri

memnuniyetinin sağlanabilmesidir185. Artık, günümüz rekabet ortamında yeni

pazarlar, işler ve kâr kaynakları oluşturamayan destinasyonların, sektörde varlıklarını

sürdürmeleri mümkün gözükmemektedir. Küresel rekabet ortamı ve bir Dünya

pazarının ortaya çıkması, destinasyonların rekabet gücü kazanımı açısından

pazarlamaya gereken önemi vermelerini gerektirmektedir.

G. Devlet ve Bürokrasi

Devlet ve bürokrasi, destinasyonun rekabet gücünü dolaylı yönden etkileyen

faktörler arasında yer almaktadır. Hantal olmayan, özel sektöre kolaylık sağlayan,

yönetişim konusunda uzmanlaşmış ve kendini değişen küresel ekonomik, kültürel,

sosyal ve toplumsal şartlara kolayca uyum sağlayabilen destinasyonların, turizm

pazarında daha başarılı olacağı bir gerçektir. Buradan hareketle; kamu ve özel sektör

184 Türkiye’nin Rekabet Analizi, http: //www. competitiveturkey.org/trvers3/capeki99.html, s. 8., 28.01.2003. 185 V. Middleton, Marketing in Travel and Tourism, Oxford: Butterworth&Heinemann, Second Edition, 1994, s. 17.

92

işbirliğinin sağlanabilmesi, turizm rekabetinin geliştirilmesinde önemli bir unsur

olarak görülmektedir186. Ancak, bazı araştırmalarda ise turizm sektöründe kamu

otoritesinin etkisi ve ağırlığı tartışılan bir konudur. Bu tartışmaların özünü, turizm

sektöründe kamu bütçesi ve müdahalesinin azaltılması ve özel sektörün planlayıcı ve

öncü sektör olması oluşturmaktadır187. Yüksek rekabet gücü gerektiren bu sektörde,

kamu otoritesinin ağırlıklı olduğu bir destinasyon için, karar alma sürecinin

uzamasının rekabet gücünü olumsuz yönde etkileyeceğini söylemek mümkündür.

Çünkü, günümüzde eski büyük, bürokratik kurumların, hızlı hareket eden küresel

yapıdaki firma/işletmelerle rekabet etmesi zor gözükmektedir. Nitekim; rekabet ve

rekabet gücü olgusu, sektördeki her alanda olduğu gibi kamusal yapıda da dinamik

olmayı gerektirmektedir.

Destinasyon yönetimi ile ilgili olarak, çok sayıda kamu otoritesinin ve

mevzuatın bulunması, sektörde dinamik bir yapı ile eşgüdümün olmaması ve sonuçta

rekabet gücü sağlanamaması anlamına gelmektedir. Örnek vermek gerekirse;

Türkiye’de marina yapım projesinin hayata geçirilebilmesi için, 21 ayrı kamu

otoritesinin onayının alınması gerekmektedir. Bu işlemlerin tamamlanması ise

ortalama olarak 11 yıl sürmektedir188. Görüldüğü üzere; devlet ve bürokratik

işlemler, destinasyon rekabetini olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu

nedenle de, destinasyondaki firmaların/işletmelerin faaliyetlerini kolaylaştırıcı

önlemlerin alınması, destinasyon yönetiminin birinci önceliği olmak zorundadır.

Çünkü, küresel rekabet ortamında dinamik bir performans gösteremeyen

destinasyonların, uluslararası turizm gelirinden arzu ettikleri payı almaları ve rekabet

gücü geliştirmeleri oldukça zor gözükmektedir.

Son olarak da; korumacılığın, rekabet gücünün geliştirilmesindeki en önemli

engellerden biri olduğu söylenebilir. Her geçen gün artan bu hızlı küresel rekabet

ortamında, sürekli devlet desteği ve koruması altında olan firmaların/işletmelerin

rekabet güçlerini arttırabilmeleri mümkün değildir189. Ancak, serbest ticaretin geçerli

186 I. Young, “Public-Private Sector Cooperation: Enhancing Tourism Competitiveness”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002, s. 573. 187 A. Marino, “The Tourist Sector: Public Versus Private”, Tourism Management 22, 2001, ss. 43-48. 188 [y.y.], Deniz Ticareti, Eylül 2001, s. 37. 189 Doğan, s. 16.

93

olduğu bir ekonomide; rakip işletmelerle yarışabilmek için sürekli kaliteyi artırma,

maliyetleri en aza indirme, kaynakları etkin kullanma arzusu ve hırsı,

destinasyondaki firmaların/işletmelerin rekabet güçlerini sürekli yükseltmelerine

neden olacaktır.

H. Turizm Rekabet Stratejisi

21. yüzyılın küresel ekonomi ve rekabet ortamında, ülke ya da

firma/işletmelerin faaliyetlerini sürdürdükleri sektörlerde açık bir strateji belirleme

ihtiyacı her geçen gün artmaktadır. Kesin bir farka ve benzersizliğe nasıl

ulaşacakları, değişik müşteri gruplarına rakiplerinden farklı bir ürünü nasıl

sunacakları hakkında belirli bir vizyon oluşturamayan ekonomik birimlerin,

günümüzün bu yoğun rekabet ortamında ayakta kalmaları ve başarılı olmaları

mümkün değildir190.

Sürekli bir gelişme gösteren rekabetçi turizm piyasasında rekabet gücü

kazanmak isteyen destinasyonların, turizm bölgesini oluşturan kaynakların neler

olduğuna ve bunların uzun dönemde nasıl etkin ve verimli kullanılabileceğine ilişkin

rekabet stratejisi ve politikası geliştirmeleri gerekmektedir. Bu nedenle, turizm gibi

sınır tanımayan ve Dünya konjonktüründen çok çabuk etkilenen hassas bir sektörde

rekabet stratejisi; tesadüfi karar ve oluşumlara göre değil, uzun vadeli ve kararlı

politikalara dayandırılmak zorundadır. Mevcut ve potansiyel turistlere yönelik

olarak, daha değerli ve katma değeri yüksek turizm ürününün geliştirilmesi ve

sonuçta rekabet gücü elde edilebilmesi, iyi bir stratejik planlamayı gerektirmektedir.

Buna ek olarak; turizm piyasasının çok ayrıntılı analizinin yapılması, rakip

destinasyonların belirlediği strateji ve sundukları turizm ürününün hangi özellikleri

kapsadığı konusunda bilgi sahibi olunması, destinasyonun kendi rekabet stratejisini

oluşturabilmesi açısından da önemli olacaktır.

Turizm sektöründeki rakip destinasyonlara göre daha başarılı olmak ve

rekabet gücü elde etmek için uygulanabilecek üç genel rekabet stratejisi

bulunmaktadır191. Herhangi bir destinasyon, bu üç stratejiden birini ya da birkaçını

190 Gibson, s. 45. 191 Porter, Competitive Strategy, s. 35.

94

uygulayarak, sektörde kendisine gerekli olan rekabet gücünü sağlayabilir. Bunlar

kısaca:

• Toplam maliyet liderliği, • Farklılaştırma, • Odaklanma,

şeklinde sıralanmaktadır. Toplam maliyet liderliği; destinasyonun, mal ve hizmet

üretiminin her aşamasında sıkı maliyet ve genel giderler kontrolünü sağlayarak,

toplam maliyetlerin en düşük düzeye çekilmesini ve rakiplere göre bir üstünlük elde

edilmesini amaçlamaktadır. Bu şekilde bir maliyet avantajı oluşturularak, çok daha

geniş bir piyasaya yönelme ile pazar payının ve turist girişinin artması

sağlanmaktadır.

Farklılaştırma ise, destinasyonun sunduğu turizm ürünü, hizmeti, fiyatı ya da

pazarlama yöntemini farklılaştırarak, kendisi için önemli bir rekabet gücü elde

etmesidir. Gelecekte rekabet gücünün sağlanması ve bunun sürdürülebilmesinin tek

yolu, işlerin rakiplere göre daha farklı yapılması ve sürekli yenilikçi olmaktan

geçmektedir. Müşteri profilindeki ve isteklerindeki değişmeleri zamanında öngörüp,

buna uygun bir farklılaştırma stratejisi belirleyen destinasyonların, rekabetçi

güçlerini koruyarak, pazar pozisyonlarını daha da geliştirecekleri bir gerçektir.

Odaklanmada ise; destinasyon, bütün uluslararası turizm piyasası yerine

belirli bir alıcı gruba, bölge ya da coğrafi pazar üzerine yoğunlaşarak, rekabet gücü

elde etmeyi amaçlamaktadır. Odaklanma stratejisinde destinasyon; düşük maliyet ve

farklılaştırma stratejisi hedefini tüm sektör genelinde gerçekleştirmeyi amaçlamış

olmasına karşın, belirli bir hedefe çok iyi hizmet verecek şekilde odaklanır, faaliyet

ve politikalarını bu düşünce çerçevesinde geliştirir. Burada; destinasyon, odaklanma

strateji ile dar stratejik hedefine daha geniş bir alanda mücadele eden rakiplerinden

daha etkin ya da verimli bir şekilde hizmet sağlayabilecek konuma gelmeyi

amaçlamaktadır.

IV. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler

Bütün bu belirtilen faktörlerin yanında rekabet gücünü etkilediği düşünülen

ve herhangi bir başlık altında toplanmayan birtakım faktörler bulunmaktadır.

Örneğin; iki ülke arasındaki yakın ekonomik, siyasi ve kültürel işbirliği destinasyona

95

olan turist akışının artmasına ve sonuçta rekabet gücü açısından bir avantaj elde

edilmesine olanak tanımaktadır. Bunun yanında, seyahat süresince turistin

karşılaşabileceği her türlü olumsuzluğa karşı düzenlenmiş bir seyahat sigortasının

varlığı; turistin destinasyona olan ikinci ve daha çok ziyaretlerinde sağlanacak

promosyon ya da indirim olanaklarının bulunması; müşterinin ödediği paranın

karşılığını alma durumu192; turizm ülkesinin üye olduğu ekonomik ve siyasi

örgütlerin varlığı (Avrupa Birliğine {AB} üye olan turizm ülkelerinin, AB

bütçesinden elde ettiği maddi yardımlar vb.) gibi faktörler de rekabet gücünü olumlu

yönde etkileyecek olan diğer faktörlerdir.

Destinasyon, yukarıda belirtilen niceliksel ve niteliksel faktörlerle birlikte

diğer faktörlere de ağırlık verip, politika ve stratejiler geliştirerek, rekabetçi

üstünlüğünü geliştirecek ve böylece turizm piyasasındaki pazar payını, turizm

gelirlerini ve turist sayısını arttıracaktır. Destinasyonun rakiplerine göre, rekabet

gücü elde etmesi ülke insanın daha refah bir şekilde de yaşamasına neden olacaktır.

Çünkü turizm destinasyonu, ekonomik büyüme ve kalkınması için gerekli olan döviz

girdisini turizmden sağlayacak; ülke insanına yeni iş ve istihdam sahaları açılarak

yoksullukla daha etkili mücadele edilecek; ülkenin iç-dış borçları için kaynak

oluşturularak ödemeler dengesine olumlu etki yapacak; ülkede ekonomik yönden bir

istikrar sağlanmış olacak ve sonuçta ekonomik büyüme, yatırım, tasarruf ve kişi

başına düşen gelirde bir artış ortaya çıkmış olacaktır193.

V. Destinasyonların Gerekliliği ve Rekabet Edebilirliği

Her sektör ve işletmede olduğu gibi, uluslararası turizm ve seyahat

sektöründeki birçok turizm destinasyonu, bölgesine daha fazla yabancı turisti

çekmek ve turizm gelirlerini arttırmak için kıyasıya bir rekabet ortamı içindedir.

Destinasyonların rekabet gücünü geliştirmeleri ve artan bu rekabet koşullarında pazar

paylarını koruyabilmeleri, günümüzün değişen talep yapısına ve küresel şartlara

uyum sağlamasına bağlıdır. Uluslararası piyasalarda rekabet gücünün önemli

192 Bu faktör, hem arz ve hem de talep kaynaklı olduğundan, rekabet gücünü etkileyen diğer faktörler kapsamında değerlendirilmektedir. 193 H. R. Seddighi, A. L. Theocharous, “ A Model of Tourism Destination Choice: a Theoretical and Empirical Analysis”, Tourism Management 23, 2002, s. 475.

96

göstergelerinden biri olan pazar payının sürdürülmesinde ise, turistik kaynakların

kullanım ve taşıma kapasiteleri ile kendine has özellik ve çekiciliklerin korunması

birinci öncelikli konular olmaktadır. Bundan dolayıdır ki, uluslararası turizm ve

seyahat sektöründe destinasyonların önemi giderek artmaktadır194.

Uluslararası turizm hareketine katılan turistler açısından destinasyonlar,

bireysel hizmet sunan otel, tatil köyü, pansiyon ya da deniz, güneş, kum gibi

faaliyetlere göre daha ön plana çıkmakta ve bir marka olmaktadır. Diğer bir deyişle,

turizm ve seyahat sektörünün geleceği, destinasyonların varlığına bağlıdır. Çünkü;

turizm hareketine katılan insanlar, sadece yukarıda belirtilen amaçlar için değil

(otel/tatil köyünde vaktini geçirmek, deniz/güneş/kumdan yararlanmak vb.) turizm

bölgesini bir bütün olarak tanımak, yeni yerler görmek, gezmek ve farklı deneyimler

kazanmak amacıyla seyahat etmekte ve zamanlarının çoğunu da destinasyonda

geçirmektedirler. Bunun nedeni ise; turizm pazarında talebin, bireysel ilgileri tatmin

eden, yeni şeyler öğrenmeye ve daha aktif olmaya olanak sağlayan turizm

çeşitlendirmesine yönelmesi ile bilgi çağının turist profilinin değişmiş olmasıdır.

Turistler; artık daha deneyimli ve bilgili, teknolojiden çok iyi yararlanabilen, diğer

ülke dillerini konuşabilen, çeşitli ulaşım araçları ile seyahat eden, tatillerini önceden

planlayan ve en önemlisi de aynı destinasyonu birden fazla ziyaret (aynı turizm

ülkesine birden daha fazla sayıda gidilmeye başlanması) edebilen bir özellik

sergilemektedir195.

Turizm sektöründeki bu gelişmeler, geleneksel destinasyonların yanında yeni

destinasyonların ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Uluslararası turizm pazarında

eskiden rekabetçi olarak bilinen destinasyonların pazar paylarının azalması,

motivasyon değişikliğine bağlı olarak yeni destinasyonların ve ürünlerin çekicilik

kazanmasına neden olmaktadır. Geleneksel destinasyonların rekabet gücündeki

azalmanın göstergelerini196;

• Geleneksel destinasyonları ziyaret eden turist sayılarının azalması, • Turist başına kalış süresinin kısalması, • Turist başına harcama miktarlarının azalması,

194 Kozak, Destination Benchmarking: Concepts, Practices and Operations, ss. 37-38. 195 Kozak, Destination Benchmarking: Concepts, Practices and Operations, s. 38. 196 Hassan, s. 242.

97

• Destinasyonda, yeni turistik işletmelerin kuruluş hızının düşmesi, • Destinasyona tekrarlanan turist ziyaretlerinin azalması, • Sezonluk-mevsimlik sorunun artması, • Destinasyonu oluşturan yerel halkta, turizme karşı olumsuz bir tutumunun

baş göstermesi, • Emniyet ve güvenlikle ilgili sorunların ortaya çıkması,

şeklinde sıralamak mümkündür. Yeni gelişen destinasyonlar, uygun fiyat seçenekleri

ve bozulmamış kaynakları (Tunus, Türkiye, Karayipler, Doğu Akdeniz gibi) ile daha

önceki destinasyonları tehdit ederek, rekabet gücü elde edilmesinde avantajlı bir

konumda bulunmaktadırlar. Bu destinasyonların sahip olduğu çevresel ve kültürel

değerler, turist ziyaretlerinin ve motivasyonlarının esas kaynaklarını oluşturmaktadır.

Buradan hareketle, bir destinasyona gidip memnun kalan, iyi izlenimler elde eden ve

beklentileri karşılanan turist, bunu diğer destinasyonlarla karşılaştırıp, olumlu bir

imaj geliştirecektir. Bunun sonucunda da, destinasyona tekrarlanan turist

ziyaretlerinin sayısında bir artış söz konusu olacak, turistin ve onun etkileyebildiği

insan kitlesinin gözünde destinasyonun çekiciliği ve rekabet gücü artacaktır.

Bütün bu belirtilenlere ek olarak, tur operatörleri ve medyanın turizm

piyasasındaki etkisinin her geçen gün arttığı görülmektedir. Şöyle ki; turizm

bölgeleri otel, tatil köyü, deniz, güneş, kum vb. şeklinde değil de, destinasyon olarak

pazarlanmakta olduğu daha önce belirtilmişti. Böylece de, büyük tur operatörleri

rekabet gücü açısından söz konusu destinasyonlara yoğunlaşarak, tanıtım ve

pazarlama faaliyetlerini buna göre yapmaktadır. Bu durumda, tur operatörleri ile

seyahat acentelerinin pazara ulaşabilme oranları daha yüksek olmakta, ürün

çeşitlendirmesine gidilmekte ve daha fazla rekabet gücü elde edilmektedir.

Sonuç olarak, uluslararası turizm ve seyahat sektöründeki destinasyonlar

arasında rekabet yoğunlaşmaktadır. Turizm pazarında yeni destinasyonlar, ürünler ve

turist profili ortaya çıkmakta, müşteri odaklı strateji belirleyerek, turisti memnun

eden ve olumlu imaj geliştirebilen destinasyonlar, rekabet gücü kazanmak için daha

avantajlı bir durum sağlamaktadır. Aynı zamanda, destinasyonlar klasik ürün

yaklaşımından sıyrılarak, müşteri memnuniyetini maksimum kılan yöntemlere ağırlık

vermektedir. Rekabete karşı koyabilmek ya da rekabet üstü kalabilmek için

destinasyonlar; ürün çeşitliliği, reklam ve tanıtım, pazarlama, imaj geliştirme, hizmet

98

kalitesi ve müşteri memnuniyeti ile değişik teknolojilerin kullanılması gibi arayışlar

içindedir.

98

III. BÖLÜM


ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI

Bu bölümde, teorik kısmı birinci ve ikinci bölümlerde verilen araştırmanın

amacına, önemine, yöntemine, kapsam ve sınırlılıklarına yönelik bilgilere yer

verilecektir. Araştırmanın kapsamı ve sınırlılığı başlığı altında ise, anket formlarının;

pilot uygulamanın; veri toplamanın; bölge ve örneklem büyüklüğünün seçiminin

nasıl yapıldığı ayrıntılı olarak açıklanacaktır. Daha sonra, anket yöntemi ile elde

edilen verilerin, ilerleyen bölümlerde belirtilecek yöntemler yardımıyla

değerlendirilmesi aşamasına geçilecektir. Bunu yaparken, ilk önce yabancı turist

anket verileri ve daha sonra da işletmelere ait verilerin değerlendirilmesi yapılacaktır.

Son olarak, her iki gruba ait verilerin karşılaştırmalı bir analizine yer verilecektir.

I. Araştırmanın Amacı ve Önemi

Turizm, döviz girdisini artırıcı ve istihdam yaratıcı özellikleriyle ulusal

ekonomiye katkıda bulunan, uluslararası kültürel ve toplumsal iletişimi sağlayıcı ve

bütünleştirici etkisi ile Dünya barışının korunmasında büyük payı olan bir sektördür.

Son yıllarda, Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel taşlarından birisi olan ve

ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm sektörü; ödemeler dengesi, dış

ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan Türkiye’de, hükümetlerin üzerinde

önemle durduğu bir alandır.

Bu bağlamda; Türkiye’de turizmin ekonomik, sosyal ve kültürel etkileri

1940’lardan sonra fark edilmeye başlanmış ve planlı kalkınma döneminin başladığı

1963 yılından 1980’li yıllara kadar zamanla gelişme eğilimi göstermiştir. Türkiye’ye

yönelik yabancı turizm talebinin Dünya ortalamasının üstünde olduğu 1980 sonrası

ise ülke turizmi için bir dönüm noktası olmuştur. Turizm; bu yıllardan sonra

ekonomik, sosyal ve çevresel yönleri ile birlikte bir bütün olarak ele alınmaya

başlanmıştır. Çünkü, Türkiye’de elde edilen sayısal büyüklüklerin sahip olunan doğal

99

ve tarihi zenginliklerin karşılığı olmadığı görülmüştür197. Bunun için gerekli olan

yasal düzenlemeler hızla tamamlanarak, turizm teşvik kanunları çıkartılmış, vergi ve

gümrük indirimleri ile özel döviz tahsisleri getirilmiştir. Alınan bu önlemlerin

sonucunda, büyük gelişmeler sağlanmış, 1984-1990 yılları arasında turizm ortalama

%12.1 büyüyen bir sektör olmuştur198.

Turizmin Türkiye’nin GSMH’sı içindeki payı, 1980 yılında %0.6’dan 2003

yılında %5.5’e, turizmin ihracat geliri içindeki payı aynı yıllar için %11.2’den

%28’e, dış ticaret açığını kapama payı ise %6,5’den %86’ya çıkmıştır. Ayrıca bugün,

turizm sektörü, Türkiye genelinde çalışan nüfusun yaklaşık olarak % 5,5’ine denk

gelen 1 milyonu aşkın bir istihdam yaratmış bulunmaktadır. Dolaylı istihdam ile

birlikte bu sayı 2.5 milyonu geçmektedir199. WTTC’ye göre ise, gelecek on yılda

yıllık %10.2’lik ortalama büyüme oranı ile Türkiye en hızlı büyüyen turizm

destinasyonu olacaktır. Yine WTTC’ye göre, Türkiye’nin 2010 yılında 17.1 ve 2020

yılında ise 27 milyon turist çekmesi ve 2010 yılında 12.5, 2020’de ise 19.8 milyar

ABD Doları gelir elde etmesi öngörülmektedir200. Ancak bu beklentilerin hepsinin,

ülkenin sahip olduğu arz kaynaklarının ileriye dönük sürdürülebilir kalkınma ilkesi

ve rakiplere göre rekabetçi bir güç sağlanarak gerçekleşeceği de bilinmektedir.

İyi bir rekabet politikası belirlenerek, bunun etkili bir şekilde uygulanması

durumunda, Türkiye’nin yukarıda belirtilen rakamlardan çok daha fazla döviz girdisi

elde etmesi mümkündür. Çünkü, ülkenin sahip olduğu doğal ve kültürel değerlerin,

rekabet gücü açısından diğer destinasyonlara karşı karşılaştırmalı bir üstünlük

sağlayacağı düşünülmektedir. Türkiye’nin turizm alanındaki rekabetçi güçlerinin

nelerden oluştuğunun belirlenmesi ve karşılaştırmalı üstünlüklerin rekabetçi

üstünlüklere dönüştürülmesi, ülkenin turizmden elde edeceği ekonomik faydayı

arttıracaktır. Ülkenin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizmin, belli bir turist

kitlesi için çekiciliğini uzun dönemde de devam ettirmesi ve bir marka olması,

197 A. Çımat, O. Bahar, “Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi Üzerine Bir Değerlendirme”, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003, ss. 8-11. 198 Çımat, Bahar, s. 6. 199 http://www.tursab.org.tr/istatistik/04istihdam.htm.05.10.2004. 200 http://www.tursab.org.tr.05.10.2004.

100

Porter’ın da belirttiği gibi farklı bir rekabet değerinin yaratılmasına ve ürün

farklılaştırmasına bağlıdır201.

WTTC’nin tahminlerine göre bölgesel olarak Avrupa pazarının büyüme

hızının giderek yavaşlayacağı bir dönemde Türkiye’nin yer aldığı Akdeniz pazarında

da büyüme hızının yavaşlayacağı, ancak istisna olarak Türkiye ve Doğu-Akdeniz

pazarında büyüme hızının artış içinde olacağı varsayımını da veri olarak alındığında,

Akdeniz pazarının dördüncü büyüğü olacak Türkiye’yi çok yoğun bir rekabetin

beklediği açıkça görülmektedir. Bu rekabetin ana unsurlarının belirlenerek, turizm

sektörünün rekabet gücünün ve avantajlarının neler olabileceğinin ortaya konulması,

pazar payı ile turist sayısı ve gelirlerinin arttırılması ya da olumsuzlukların

düzeltilme yoluna gidilmesi, bu sektörden büyük beklenti içerisinde olan Türkiye

ekonomisi için çok önemli bir noktadır.

1990’lı yıllardan günümüze turist hareketlerinin bölgelere göre dağılımı

incelendiğinde, Akdeniz’in Kuzey Avrupa, Asya-Pasifik ve Orta Doğu’dan sonra

pazar payını en çok arttıran bölge olduğu görülmektedir. Türkiye’nin de içinde

bulunduğu Doğu Akdeniz Avrupa’sının ise, 2020 yılına kadar ortalama olarak yıllık

% 4.6’lık bir oranda büyüyeceği öngörülmektedir202. Buradan hareketle, uluslararası

turizm piyasasındaki mevcut durumu ve gelecekte rekabetin hangi bölgelerde

şekilleneceğini görmek amacıyla Tablo 3.1’e bakmak yararlı olacaktır.

Bölgeler itibariyle bakıldığında; 1990-2003 yılları arasında en çok büyümeyi,

Batı Avrupa, Orta Doğu, Doğu Akdeniz Avrupası ve Asya-Pasifik bölgesinin

gerçekleştirdiği görülmektedir. Dünya turizm hareketleri içindeki paylara

bakıldığında ise 1990 yılına göre; Asya-Pasifik, Afrika ve Orta Doğu bölgelerinde

oransal olarak bir artış, Avrupa ve Amerika bölgesinde bir düşüş söz konusu olduğu

görülmektedir. Ancak; Avrupa bölgesi, uluslararası turizm hareketleri açısından bir

gerileme yaşamasına karşın, 2003 yılı verilerine göre %57.8’lik payı ile en çok turist

alan bölge özelliğini korumaktadır. Asya-Pasifik bölgesi daha önce de belirtildiği

gibi, 1990 yılında Dünya genelinde üçüncü bölge iken, günümüzde %17.2’lik payı

ile ikinci en çok turist alan bölge durumundadır. Türkiye’nin de içinde yer aldığı 201 Türkiye’nin Umudu Turizm, http://www.activefinans.com/activeline/sayi16/turizm.html. 27.02.2003. 202 Ekin Yazım Grubu, Turizm Yıllığı 2002 Yılı Verileri, İstanbul: Ekin Yayınevi, 2003, ss. 24-47.

101

Doğu Akdeniz Avrupa’sında ise, 1990 yılından 2003 yılına kadar geçen sürede turist

girişlerinde bir artış olduğu görülmektedir.

Tablo 3.1: Bölgeler İtibariyle Uluslararası Turist Hareketlerinin Görünümü

Toplam Turist Sayısı (Milyon Kişi) (%) Değişim (%) Pay Bölgeler

1990 2000 2001 2002 2003 90/03 03/02 1990 2002 2003 Dünya 455.9 687.3 684.1 702.6 694.0 52.2 -1.2 100 100 100 Afrika 15.0 27.4 28.3 29.1 30.5 103.3 4.9 3.2 4.1 4.4 Amerika 93.0 128.0 120.2 114.9 112.4 20.8 -2.1 20.3 16.3 16.2 Asya/ Pasifik 57.7 115.3 121.1 131.3 119.1 106.4 -9.3 12.6 18.7 17.2 Avrupa 280.6 392.7 390.8 399.8 401.5 43.0 0.4 61.5 56.9 57.8 K. Avrupa 32.3 46.8 44.6 46.4 47.1 45.8 1.5 6.1 6.6 6.8 B. Avrupa 113.8 142.8 139.2 141.1 139.1 222.3 -1.4 24.9 20.1 19.7 Merkez/ Doğu Avrupa 39.0 62.3 63.4 65.2 68.3 75.1 4.7 8.5 9.3 9.8

G.Avrupa 88.1 126.1 129.0 131.0 131.0 48.6 0.0 19.3 18.6 18.8 Doğu Akdeniz Avrupası 7.4 14.7 14.7 16.1 16.1 117.5 0.0 1.6 2.3 2.3

Orta Doğu 9.7 24.0 23.6 27.6 30.4 213.4 10.3 2.1 3.9 4.4 Kaynak: http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004; J.G.C. Kester, “WTO World Tourism Barometer and Preliminary Results for International Tourism in 2003”, Tourism Economics, 10 (1), 2004, s. 103’den yararlanılarak düzenlenmiştir.


sektörü açısından Akdeniz Bölgesi içindeki karşılaştırmalı rekabet gücünü

belirleyen faktörlerin neler olabileceğini ortaya koymaktır. Elde edilecek olan

bulguların, ülkenin içinde bulunduğu bu sıkıntılı dönemde turizm sektörüne ve ülke

ekonomisine fayda sağlayarak, daha rekabetçi bir konum oluşturmasına ve pazar

payını arttırarak, ülkenin ihtiyacı olan gerekli döviz girdisinin elde edilmesine katkı

yapabilecek politikaların ortaya çıkarılmasına ışık tutacağı öngörülmektedir.

Türkiye’nin sahip olduğu doğal, kültürel ve tarihi varlıkların karşılığı olarak bugün,

turizmden elde ettiği gelirin ve turist başına yapılan harcamanın hâlâ düşük olduğu

göz önüne alınırsa, rekabet gücünü oluşturan unsurların belirlenmesi ve ona uygun

projeksiyon oluşturulması ileride ülkenin turizmden elde ettiği turizm gelirlerinin ve

kişi başına düşen turist harcamasının yükseltilmesi açısından çok önemlidir. Ayrıca,

yapılacak çalışma ile ülkenin turizm sektöründe özellikle Akdeniz bölgesindeki

önemli rakiplerine göre olumlu/olumsuz yanlarının da belirlenmesi

hedeflenmektedir. Böylece, Türkiye’nin Akdeniz ve Avrupa bölgesi ile Dünya

http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004

102

genelindeki rekabet gücünü ve pazar payını nasıl arttırabileceği bilimsel bir şekilde

ortaya konmaya çalışılacaktır.

Türkiye gibi; kırılgan bir ekonomiye sahip olan ve sürekli kriz ortamında

bulunan bir ülkede, artan işsizliğe ve borç yüküne en büyük faydayı sağlayan ve

ülkenin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizm sektöründe, rekabet gücünü

oluşturan temel faktörlerin ortaya konulması ve ona uygun bir strateji ve politika

belirlenmesi, daha refah ve sosyal bir ülke olma yolunda olan Türkiye için gerekli ve

yeter koşuldur. 2020 yılında 2 trilyon ABD Dolarına ulaşması beklenen Dünya

turizm gelirlerinden Türk turizm sektörünün arzulanan payı alması; rekabetçi

üstünlüklerin gelecekte de devam etmesine ve sürdürülebilir tüketime dayalı etkili

talep politikalarıyla mümkündür. Türkiye’nin bugün için Dünya turizm gelirleri

içindeki payı %1.8’dir. Bunun 2020 yılında %3-4’lere çıkması demek, Türkiye’nin

turizmden elde ettiği gelirin yaklaşık 60 milyar ABD Dolarına ulaşması anlamına

gelmektedir ki, bu çok yüksek bir rakamdır.

Nitekim, Türkiye ekonomisinin şu anki mevcut durumu gereği ne sanayi, ne

imalat ve ne de tekstil sektörü yoluyla böyle bir rakama ulaşması, diğer bir ifade ile

turizm haricinde herhangi bir sektörden böyle bir rakamı elde etmesi mümkün

olmayabilir. Bu durum, yapılacak çalışmanın da önemini daha açık bir şekilde ortaya

koymaktadır. Çünkü; turizm ekonomisi literatürü için yeni olan bu konunun ve

araştırma bulgularının, özel sektör temsilcileri ile paylaşılması sonucu, Türkiye’nin

uluslararası turizm sektöründeki payının az da olsa arttırabilmesi yolunda önemli

katkılar sağlayacağı beklenmektedir. Sonuçta, Türkiye’nin Dünya turizminden aldığı

payın oransal olarak artması; ülke insanın zenginleşmesi, istihdam olanaklarının

artması, işsizliğin azalması ve dış borç yükünün hafiflemesi anlamına gelecektir.

II. Araştırmanın Yöntemi

Genel olarak araştırmanın yöntemi denildiği zaman, uygulamalı bir

araştırmada gerçeğe ulaşmak ve bilimsel anlamda bilgi üretmek için izlenen yol ya

da süreç akla gelmektedir203. Bu nedenle; araştırmanın belki de en önemli noktası

203 H. Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, İstanbul: Güzem Yayınları, Geliştirilmiş 8. Baskı, 2000, s. 1.

103

yöntem konusudur. Çünkü, araştırmacı seçeceği ya da belirleyeceği yöntem ile

araştırmasına bir yön ve şekil vererek, elde ettiği verileri buna uygun analiz etme

şansına sahip olacaktır. Bu bağlamda; yapılacak çalışmada kullanılacak bilimsel

yöntem, sosyal bilimler için en uygun ve geçerli yöntem olan tümdengelimdir. Bu

yöntemde, doğruluğu daha önceden kabul edilmiş bir genellemeden akıl yürütme

yoluyla daha az genel nitelikteki yeni önermelere ulaşılmaya çalışılmaktadır. Yeni

önermelerin (test ediciler) belirlenmesinin ardından, sınaması yapılarak test

edilmektedir204. Kısacası, genelden özele doğru bir çıkarım söz konusu olmaktadır.

“Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan

Araştırması: Muğla Örneği” adlı bu çalışmada, araştırma türü ve veri toplama

yöntemi ise; anket tekniğine dayalı bir alan araştırmasıdır. Bilindiği üzere, “alan

örneklemesi, kümelerin coğrafi olarak tanımlanması ya da coğrafi alanlardan

oluşması” şeklinde ifade edilmektedir205. Buradan hareketle, söz konusu çalışma

kapsamında Muğla bölgesindeki en önemli turizm çekim merkezleri olan Bodrum,

Fethiye, Marmaris ve Ortaca ilçelerinde; konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve

tur rehberlerinden oluşan toplam üç ayrı gruba üç ayrı tipte anket uygulanmıştır.

Bodrum ve Dalaman Havaalanlarında ise yabancı turistlere yönelik bir anket

uygulaması yapılmıştır. Daha sonra ise, verilerin toplanması, ayıklanması ve

bilgisayara girilmesinin ardından RG’nü etkilediği düşünülen faktörlerin analizi

yapılmış, anket sonuçlarının frekans dağılımları hesap edilmiş ve t ile ANOVA

testleri uygulanmıştır.

III. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları

Eski Dünya kıtaları olan Asya, Avrupa ve Afrika arasında bir köprü görevi

üstlenen Türkiye’nin her köşesi bir turizm çekim merkezi durumundadır. Bu durum,

ülkede turizme ekonomik yönden önemli bir rol yüklemektedir. Gelişmekte olan bir

ülke konumundaki Türkiye’de; birçok sorunun çözümü turizm sektöründe

görülmektedir. Dolayısıyla; yaşanan hızlı küresel ve teknolojik gelişmelerin ışığında

sektörün gelişimi, turizm gelirlerinin ve pazar payının arttırılabilmesi rekabet ve

204 N. Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1999, s. 13. 205 M. Sencer, Toplumbilimlerinde Yöntem, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1989, s. 377.

104

rekabet gücü kavramlarının önemini daha çok ortaya çıkarmaktadır. Buradan

hareketle; Türkiye’de turizm sektörünün Akdeniz ülkeleri arasındaki rekabet

gücünün analizini hedefleyen bu çalışma, ülkenin Antalya ve İstanbul’dan sonra en

büyük üçüncü turizm çekim merkezi olan Muğla bölgesini kapsamaktadır.

Türkiye’nin en uzun kıyısına sahip olan Muğla (1124 km’lik sahil şeridi ile);

bozulmamış çevresi, tertemiz koyları, bitki örtüsü, flora ve faunası, kültürel ve tarihi

zenginlikleri ile yerli ve yabancı birçok turist için çok çekici bir destinasyondur.

Çalışmanın sadece Muğla bölgesi ile sınırlandırılması araştırmanın ilk kısıtını

oluşturmaktadır. Çünkü; söz konusu çalışmanın maddi olanaklar, zaman ve personel

açısından Türkiye genelini kapsaması güç olduğundan, araştırmaya veri teşkil edecek

örneklem büyüklüğü için Muğla bölgesi seçilmiştir.

Araştırma kapsamında, Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki RG’nün

ortaya konulabilmesi için ülkenin en yakın rakibi olan Akdeniz bölgesindeki 11 ülke

(Fas, Fransa, Kıbrıs, İspanya, İtalya, Malta, Mısır, Portekiz, Tunus, Yugoslavya ve

Yunanistan) çalışmaya dahil edilmiştir. Bunun nedeni ise; seçilen bu 11 Akdeniz

ülkesinin, Türkiye’nin turizm sektöründeki en büyük rakibi olmasından

kaynaklanmaktadır. Daha açık bir ifade ile, Türkiye’nin turizm alanındaki en büyük

rakipleri Akdeniz ülkeleridir ki, Kozak’ın 1999 ve 2003 yıllarında yapmış olduğu

araştırmalar da bunu doğrular niteliktedir206. Çünkü, Türkiye’nin de içinde yer aldığı

Akdeniz bölgesi, bugün dünya turizminden %31.6 oranında bir pay almaktadır (turist

sayısı açısından)207. Böylece, diğer bölgeler ve ülkeler söz konusu çalışmanın

dışında bırakılmıştır. Türkiye’ye en fazla turist gönderen, ülkenin turizm sektöründe

toplam pazar payının yaklaşık %80-85’ini oluşturan ve en yakın bölge durumunda

olan Avrupa ve Doğu-Güney Akdeniz’deki bu 11 ülkenin araştırma kapsamına

alınması ve Türkiye’nin bu ülkelerle kıyaslanması sonucunda RG’nü etkilediği

düşünülen faktörlerin ortaya konması, çalışmanın bir diğer kısıtını oluşturmaktadır.

Bu noktada kısaca; Türkiye’nin de içinde yer aldığı ve Dünya turizm

hareketlerinin merkezi konumunda bulunan Akdeniz bölgesindeki mevcut duruma ve 206 Kozak, “Measuring Tourist Destination Competitiveness: Conceptual Considerations and Empirical Findings”, ss. 279-282; M.Kozak, “Measuring …” içinde G.I.Crouch vd. (Ed.), Consumer Psychology of Tourism, Hospitality and Leisure, Wallingford: CAB International, 2004, ss. 285-302. 207 WTO, WTO World Tourism Barometer, 2 (3), 2004, ss. 4-10’dan yararlanılarak hesaplanmıştır.

105

ileriye yönelik gelişmelere bakmakta fayda bulunmaktadır (bkz.Tablo 3.2). Akdeniz

bölgesinde 2003 yılı itibariyle pazar payı en yüksek olan ülkenin, %34.1 ile Fransa

olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla; İspanya, İtalya, Yunanistan ve Türkiye

izlemektedir. Türkiye, %6.0’lık pazar payı ile Akdeniz’deki beşinci büyük ülke

durumundadır. Ayrıca, WTO’nun 2010 ve 2020 yılına göre yapmış olduğu tahminler,

Türkiye’nin Yugoslavya ve Mısır’ın ardından %5.5’lik yıllık büyüme hızıyla bölgede

en hızlı gelişen üçüncü ülke olacağını göstermektedir. Aynı şekilde; 2020 yılına göre

yapılan projeksiyonlarda, Türkiye %7.8’lik pazar payı ve 27 milyon ziyaretçi sayısı

ile Akdeniz bölgesindeki dördüncü büyük destinasyon olma yolundadır. Bu

bağlamda; Türkiye’nin bölgede hak ettiği noktaya gelebilmesi, pazar payı ve

ziyaretçi sayısı ile sonuçta turizm gelirini arttırabilmesi; rekabet gücünü oluşturan

faktörleri iyi analiz etmesine ve uygun politika ve stratejiler geliştirmesine ve bunları

çok hızlı bir şekilde uygulayabilmesine bağlıdır. Çünkü, Dünyanın artık küresel bir

köy halini aldığı günümüzde, hız ve esnekliğin çok önemli kavramlar olduğu

görülmektedir.

Tablo 3.2: Akdeniz Bölgesindeki Ülkelere Gelen Turist Sayısı ile Pazar Payları ve Gelişme Hızları

Bölgedeki Pazar Payı (%)

ÜLKELER Turist

Sayısı* 2003

Tahmin* 2010

Tahmin* 2020

1995 2002 2003

Pazar Payı (%) 2020

Yıllık Büyüme Hızı

1995-2020

Fransa 75.048 88.237 106.093 36 39.1 34.1 30.7 2.3 İspanya 51.830 61.798 73.867 23.3 24.9 23.5 21.4 2.6 İtalya 39.604 43.881 52.451 18.6 21.3 18.0 15.2 2.1 Yunanistan 13.969 14.315 17.111 6.1 6.4 6.3 4.9 2.1 TÜRKİYE 13.341 17.068 27.017 4.3 5.4 6.0 7.8 5.5 Yugoslavya 7.409 643 1.669 0.1 - 3.3 0.5 8.3 Mısır 5.746 8.693 17.100 1.7 - 2.6 4.9 7.4 Tunus 5.114 6.305 8.916 2.5 - 2.3 2.6 3.1 Fas 4.552 5.465 8.692 1.6 - 2.0 2.5 4.9 Kıbrıs 2.303 3.041 3.893 1.3 - 1.0 1.1 2.5 Malta 1.127 1.502 1.831 0.7 - 0.5 0.5 2

* Milyon Kişiyi İfade Etmektedir. Kaynak: Ekin Yazım Grubu, Turizm Yıllığı 2002 Yılı Verileri, İstanbul: Ekin Yayınevi, 2003, s. 50; U. Yenipınar, “İnanç Turizmi ve Anadolu”, http:// yayim.meb.gov.tr/yayimlar /sayi29 /yenipinar. htm.01.07.2004; WTO, WTO World Tourism Barometer, 2 (3), 2004, ss. 4-10’dan yararlanılarak düzenlenmiştir.

Yapılan anket uygulamasının sadece; yabancı turistleri, konaklama

işletmelerini, seyahat acentelerini ve tur rehberlerini kapsaması araştırmanın bir diğer

106

kısıtını oluşturmaktadır. Daha önceki yıllara bakıldığında, Muğla ilini daha çok

İngiliz turistlerin ziyaret ettiği anlaşılmaktadır (bkz. Tablo 3.3). Böylece, yabancı

turistlere yapılacak anketin “İngilizce” olarak hazırlanması ve uygulanması

araştırmanın başka bir kısıtıdır. Ancak, anketin yapılacağı turistlerin ulusları

konusunda herhangi bir kısıtlama söz konusu değildir. Bunun nedeni, artık

İngilizce’nin birçok ulus tarafından bilinen, kabul edilen, kullanılan ve Dünya

genelinde benimsenen bir dil olmasından kaynaklanmaktadır.

Tablo 3.3: Muğla İline Gelen Yabancı Turistlerin Uluslarına Göre Dağılımı (2000-2004)

Uluslar 2000 2001 2002 2003 2004* Ortalama İngiltere 606.854 687.787 719.066 727.893 287.290 605.778 Almanya 259.089 322.923 369.500 297.930 98.065 269.501 Hollanda 132.959 234.941 321.479 330.682 131.696 230.351 BDT 34.183 64.322 99.905 114.657 41.822 70.978 Diğer 357.374 432.380 484.598 489.657 213.324 395.467 Genel Toplam 1.524.020 1.869.169 2.110.505 2.072.919 808.296 1.676.982

* Temmuz 2004 İtibariyle. Kaynak: Muğla İl Turizm Müdürlüğü Verilerinden Yararlanılarak Düzenlenmiştir.

A. Anket Formlarının Hazırlanması

2003 yılının Temmuz ayında yapılan ilk tez izleme komitesinin ardından,

doktora tez konusunun adının resmi olarak belirlenmesi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü

tarafından onaylanması sonucu, gerekli ulusal ve uluslararası literatürün taranması ile

anket formlarının hazırlanması sürecine başlanmıştır. Özellikle; araştırma konusu ile

ilgili olarak ayrıntılı bir literatür taraması yapılmış ve konuyla ilgili hiçbir ulusal

literatür ve dolayısıyla çalışma olmaması, araştırmayı tamamıyla uluslararası

literatürde bulunan kaynaklara yöneltmiştir. Bununla birlikte; genel anlamda anket

uygulaması kapsamında Baş ve Miran’ın eserlerinden yararlanılmıştır208. Daha

sonra, konuyla ilgili literatürden bu ve buna benzer az sayıdaki değişik

araştırmalardan209 ve bazı öğretim elemanlarının deneyimlerinden yaralanılarak, 11

208 T. Baş, Anket, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2001; Bülent Miran, Temel İstatistik, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2003. 209 M. Kozak, “Destination Benchmarking: Facilities, Customer Satisfaction and Levels of Tourist Expenditure”, Dissertation Submitted, Sheffield Halam University, UK, 2000, ss. Appendix 22-38; L. Dwyer, “Survey to Rank Australia as a Tourism Destination Against Major Competitors”, http: //bus.uws.au/economics/ausquest.htm. 25.08.2003; Yoon, ss. 76-190; Kim, ss. 42-46.

107

aylık yoğun bir çalışmanın sonucu anket formlarına Mayıs 2004 itibariyle son şekli

verilmiştir.

1. Yabancı Turistlere Yönelik Anket Formunun İçeriği

Daha önce de vurgulandığı gibi çalışmanın öncelikli amacı; Türkiye’nin

turizm açısından Akdeniz ülkeleri arasındaki rekabet gücünün analiz edilmesi ve

RG’nü etkileyen faktörlerin nelerden oluştuğunun belirlenmesidir. Bu amaç

doğrultusunda öncelikle, Türkiye’ye gelen yabancı turistlerin ülke hakkındaki

görüşlerini belirlemek ve dolayısıyla çalışmaya gerekli olan verileri elde etmek için

yabancı turist anketi geliştirilmiştir. Yabancı turist anket formunun

geliştirilmesinde, Kozak (2003) tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada kullanılan

teknik örnek alınmıştır210. Kozak çalışmasında, Türkiye’nin diğer ülkelere göre

rekabet durumunu belirleyen faktörleri açık uçlu geliştirdiği bir anket yöntemi ile

ölçmeye çalışırken, bu çalışmada yöntem daha da geliştirilerek kapalı uçlu bir

formata dönüştürülmüş ve ölçek tekniğinin kullanımına elverişli hale getirilmiştir.

Turizm talebinin kaynağını oluşturan yabancı turistlere, Akdeniz bölgesinde daha

önce gitmiş oldukları ve Türkiye’nin turizm sektöründeki en önemli rakipleri olan 11

ülkeden herhangi birini seçmelerini ve bu ülke ile Türkiye’yi, teorik kısmı ikinci

bölümde verilen belirli bir takım değişkenlere göre kıyaslamaları istenmiştir.

Yabancı turistlere yönelik hazırlanan anket formu; “Akdeniz Ülkelerine

Ziyaret Durumunuz”, “Türkiye’nin Rekabet Düzeyini Nasıl Görüyorsunuz?”,

“Tekrar Ziyaretiniz”, “Türkiye’deki Tatiliniz ve Kişisel Bilgiler” ile “Söylemek

İstedikleriniz” başlıklı toplam beş ayrı bölümden oluşmaktadır. Yabancı turist anketi;

birinci bölümde bir, ikinci bölümde ikisi açık uçlu olmak üzere beş, üçüncü bölümde

altı, dördüncü bölümde dördü açık uçlu sekiz ve son bölümde bir açık uçlu olmak

üzere toplam 21 sorudan ve iki sayfadan oluşmaktadır. Anketin ilk bölümündeki tek

soru ile, turistlere Türkiye’nin de içinde yer aldığı ve ülkenin turizm sektöründeki

rakiplerinden oluşan Akdeniz bölgesindeki ülkelere (toplam12 ülke-Türkiye’de dahil

olmak üzere) gidip gitmedikleri ve kaç kere gitmiş oldukları sorulmaktadır. Bu soru

sayesinde, Türkiye ve söz konusu ülkelerin turistlerin algılamaları ile

210 Kozak, “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations”, ss. 285-302.

108

kıyaslanmasının ön koşulu sağlanmaktadır. Diğer bir deyişle; kıyaslamayı yapacak

turistin bu ülkelere ve Türkiye’ye daha önce gelip gelmediklerinin bir anlamda

kontrolü yapılmış olacaktır.

İkinci bölümdeki sorularla; turistin, daha önce Akdeniz’de gitmiş olduğu bir

ülkeyi seçmesi ve Türkiye ile teorik altyapısı ikinci bölümde verilen ve RG’nü

etkilediği düşünülen değişik faktörlerle likert ölçeğine {Çok Daha iyi (5) ’den, Çok

Daha kötü (1)’ye doğru} göre kıyaslaması istenmiştir. Ayrıca; yabancı turistlere,

Türkiye’nin AB’ne dahil edilmesinin ülkenin RG’nü nasıl etkileyebileceği

sorulmaktadır. Bu soru ile de, turistin seçmiş olduğu bir ülkeyle Türkiye’yi

kıyaslaması sonucunda, Türkiye’nin özellikle Akdeniz bölgesindeki turizm ülkeleri

arasında rekabetçi gücünü ya da pozisyonunu ortaya koyabilmesi amaçlanmıştır.

Üçüncü bölümde ise, turistin ülkedeki tatilinden genel anlamda memnun olup

olmadığı, tekrar gelip gelmeyeceği ya da arkadaş, eş-dost ve akrabalarına tavsiye

edip etmeyeceği ile ilgili düşüncelerini öğrenmeye çalışan sorulara yer verilmiştir.

Bu bölümdeki soruların aynısı, turistin seçmiş ve Türkiye ile karşılaştırmış olduğu

ülke içinde sorulmaktadır. Böylece, Türkiye’nin sektördeki RG’nün farklı soru

teknik ve şekilleri ile daha etkin bir biçimde belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Dördüncü bölümde, yabancı turistlere Türkiye’deki tatilleri ile kişisel

bilgilerine ilişkin sorular sorulmaktadır. Bunlar; ulusunu, yaşını, mesleğini, gelir

durumunu, tatilinin türünü, süresini, ne kadar önceden rezervasyon yaptırdığını ve

konakladığı yerin tipini belirlemeye yönelik sorulardır. Muğla bölgesine gelen

turistlerin uluslarına bakıldığında (bkz. Tablo 3.3); İngiliz, Alman, Hollandalı ve

özellikle son yıllarda Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinden gelen

turistlerin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu nedenle, dördüncü bölümün 13.

sorusu olan ve turistin hangi ulustan olduğunu gösteren soru süzgeç niteliğindedir.

Böylece, Muğla’ya en fazla sayıda turist gönderen ülke vatandaşlarının ayıklanması

ve analize dahil edilmesi sağlanmıştır.

Son bölümde ise turiste açık uçlu bir soru yöneltilerek, gelişen ve büyüyen bir

turizm destinasyonu olarak Türkiye hakkındaki, düşünceleri ve belirtmek istedikleri

noktaların neler olduğu öğrenilmeye çalışılmıştır. Ayrıca bu soru ile; turistlerin

anketin dördüncü sorusunda kendilerine yöneltilen ve RG’nü etkilediği düşünülen 23

109

değişik faktörden başka, varsa olumlu ya da olumsuz herhangi bir diğer faktörü de

belirtmeleri amaçlanmaktadır.

Turistler için geliştirilen anket formları, doktora derecesini İngiltere’de

tamamlayan bir öğretim üyesi tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir. Daha öncede

belirtildiği üzere; anket dilinin İngilizce seçilmesinin nedeni, bölgeye gelen yabancı

turistlerin çoğunlukla İngilizlerden oluşması ve İngilizce’nin bugün artık bütün

Dünya genelinde ve AB ülkelerinde konuşulan ve uluslararası kabul görmüş resmi

bir dil olma özelliğindendir.

2. Turizm Sektörü Temsilcilerine Yönelik Anket Formlarının İçeriği

Yukarıda belirtilen bu amaca paralel olarak sektör temsilcilerinden

konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri ve tur rehberlerine de ayrı ayrı anketler

düzenlenerek konuyla ilgili görüş ve önerileri alınmaya çalışılmıştır. Bütün bu dört

grup anket içinde; ülkenin Akdeniz’deki bir ülke ile kıyaslanması ve sonuçta RG’nü

etkilediği düşünülen faktörlerin belirlenmesine yönelik sorular aynıdır (anketler EK-

A’da sunulmuştur). Bunun nedeni ise, hem turistlerin ve hem de sektör

temsilcilerinin konu ile ilgili düşüncelerinin benzer olup olmadığının ortaya

çıkarılmasıdır. Böylece, konunun her iki tarafın gözünden nasıl algılandığının

belirlenmesi sağlanacaktır. Turizm talebinin en önemli ayağını oluşturan yabancı

turistlerin konu ile ilgili görüşleri esas olmasına karşın, ülkedeki sektör

temsilcilerinin konu hakkındaki görüşlerinin de alınmasının, çalışmaya büyük katkı

sağlayacağı öngörülmektedir. Çünkü; her iki grubun düşünce ve eğilimlerinin

karşılaştırılması, araştırmanın sonucu ile ilgili daha doğru yargı ya da tespitlerin

ortaya konulmasına yardımcı olacaktır.

Bu kapsamda, konaklama işletmeleri için hazırlanan anket formu da;

“Akdeniz Ülkelerine Ziyaret Durumunuz”, “Türkiye’nin Rekabet Düzeyi”, “Kişisel

Bilgiler” ve “Diğer Görüşler” olmak üzere toplam dört bölümden oluşmaktadır.

Form; birinci bölümde, ikisi açık uçlu toplam üç; ikinci bölümde dört; üçüncü

bölümde dördü açık uçlu toplam sekiz ve son bölümde ise bir açık uçlu olmak üzere

toplam 16 sorudan ve iki sayfadan oluşmaktadır. Birinci bölümde, işletmecilere aynı

turist anketinde olduğu gibi daha önce Akdeniz bölgesinde hangi ülkelerde kaç kere

110

bulundukları ya da ziyaret ettikleri sorulmakta ve daha önceden gitmiş oldukları bir

ülkeyi seçmeleri ve ikinci bölümde de, seçmiş oldukları bu ülke ile Türkiye’yi 23

ayrı değişkene göre kıyaslamaları istenmektedir. Bununla beraber, işletmecilere;

ülkenin uluslararası turizm sektöründeki RG’nü etkilediği düşünülen bir başka sekiz

ayrı faktöre ilişkin soru ile AB’ne girilmesinin Türkiye’nin RG’nü nasıl

etkileyebileceği de sorulmaktadır. Üçüncü bölüm, kişisel bilgilere ve dördüncü

bölümde işletmecilerin Türkiye turizmi ile ilgili görüşlerine ayrılmıştır.

Sorulan bütün sorular tezin ikinci bölümündeki teorik altyapı ile uyumludur.

Konaklama işletmelerine yapılan anketin amacı; turizm sektöründe arzın en önemli

kısmını oluşturan konaklama sektörü temsilcilerinin konu ile ilgili düşüncelerini

öğrenmek ve onların gözüyle RG’nü etkileyen faktörlerin nelerden oluştuğu

belirlemek ve bunu turistlerin görüşleri ile karşılaştırabilmektir.

Konaklama işletmeleri anketinde olduğu gibi, seyahat acenteleri için

hazırlanan anket formu; “Akdeniz Ülkelerine Ziyaret Durumunuz”, “Türkiye’nin

Rekabet Düzeyi”, “Kişisel Bilgiler” ve “Diğer Görüşler” olmak üzere toplam dört

bölümden oluşmaktadır. Form; birinci bölümde, ikisi açık uçlu toplam üç; ikinci

bölümde dört; üçüncü bölümde dördü açık uçlu toplam sekiz ve son bölümde ise bir

açık uçlu olmak üzere toplam 16 sorudan ve iki sayfadan oluşmaktadır.

Tur rehberleri için hazırlanan anket formu ise; “Akdeniz Ülkelerine Ziyaret

Durumunuz”, “Türkiye’nin Rekabet Düzeyi”, “Kişisel Bilgiler” ve “Diğer Görüşler”

olmak üzere toplam dört bölümden oluşmaktadır. Form; birinci bölümde, ikisi açık

uçlu toplam üç; ikinci bölümde dört; üçüncü bölümde birisi açık uçlu toplam iki ve

son bölümde ise bir açık uçlu olmak üzere toplam 10 sorudan ve tek sayfadan

oluşmaktadır. Turizm sektörünün diğer temsilcilerinden olan seyahat acenteleri ile

tur rehberlerine de, Türkiye’nin turizm sektöründeki RG’nü belirlemek amacıyla

benzer sorular yöneltilerek, RG’nü etkileyen faktörlerin neler olduğu aynı şekilde

belirlenmeye çalışılmıştır. Ülkedeki, üç farklı sektör temsilcisinin çalışmaya dahil

edilmesinin amacı ise her grubun konuya ilişkin görüşlerini öğrenmek ve daha etkili

ve doğru kıyaslamalar yapabilmektir. Çünkü, her grubun kendi içinde yapmış olduğu

ekonomik faaliyet ve turiste verdiği hizmet değişiklik göstermektedir.

111

B. Pilot Uygulama

Hazırlanan anket sorularının hedef kitle tarafından algılanma düzeyi;

soruların anlaşılırlığı; doğru yanıt verilip verilemediğinin kontrolü ya da kelimelerde

anlaşılmayan bir durumun söz konusu olup olmadığının test edilmesi; anketlerle ilgili

küçük ölçekli bir pilot (ön test) uygulamanın yapılmasını gerektirmektedir.

Yapılacak bu pilot uygulama sayesinde anketin; öncelikle hedef kitle tarafından

anlaşılabilirliği, uygulanabilirliği, etkinliği, geri dönüşümü, süresi, maliyeti gibi

konularda genel bir değerlendirme yapılarak, ön bir bilgi elde edilmesi sağlanmış

olacaktır. Böylece; çalışmanın daha sağlıklı, güvenilir ve doğru şekilde gidip

gitmediği test edilerek, araştırmanın bir sonraki aşamasına rahatlıkla geçilmesi

sağlanacaktır. Anket uygulaması öncesi yapılacak olan pilot uygulama; bir aracın test

sürüşüne benzemekte ve aracın iyi çalışıp çalışmadığını göstermektedir211. Ayrıca,

anketin istenilen amaçlar doğrultusunda olup olmadığının bir bütün olarak en iyi

şekilde anlaşılabilmesinin yolu, pilot uygulamadan geçmektedir.

Pilot uygulama yapılmadan, doğrudan anket uygulamasına geçilmesi, yöntem

açısından yanlış bir seçim olacaktır. Bu nedenle, anket uygulaması kadar yapılacak

pilot uygulama da çalışmanın genel seyri için çok önemli olmaktadır. İnsanların

zihinlerinde belirsizlik yaratacak, yanlış anlaşılmalara yol açacak ya da istenilen

verilerin elde edilmesini engelleyecek olan bütün noktaların pilot uygulama ile

giderilmiş olması; harcanan zaman, katlanılan maliyet ve en önemlisi verilen emeğin

boşa gitmesini önleyecektir.

Türkiye’nin turizm sektöründeki RG’nün belirlenmesine yönelik bu

çalışmada yapılacak olan pilot uygulama alanı için, Muğla turizminde büyük rol

oynayan Fethiye ilçesi ile Antalya ili seçilmiştir. Yabancı turistlerin pilot uygulaması

Fethiye’de, konaklama işletmeleri ile seyahat acentelerininki ise Antalya’da

yapılmıştır. Tur rehberlerinin anket formları kişisel bilgiler hariç seyahat acenteleri

için hazırlanan anket formları ile aynı olduğu için, o gruba ek bir pilot uygulama

yapılmasına gerek kalmamıştır. Konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri için

Antalya ilinin seçilmesinin nedeni ise, Muğla ili kapsamında anket yapılacak dört

ilçede aynı kişi ve kurumlara tekrar anket gitmesinin bu kişilerde anketin ikinci kez 211 Baş, s. 87.

112

doldurulması konusunda bir isteksizlik meydana getirme riskinin bulunmasıdır. Bu

bağlamda, Fethiye bölgesindeki çeşitli otel ve tatil köylerinde bulunan yabancı

turistlere yönelik olarak ulus farkı gözetilmeksizin 20 adet; aynı şekilde, Antalya

bölgesinde faaliyetlerini sürdüren konaklama işletmeleri ile seyahat acentelerine

yıldız ve grup farkı gözetmeksizin 20 adet olmak üzere toplam 40 adet anket

dağıtılmıştır. İki haftalık bir süre sonunda dağıtılan anketler tekrar geri toplanmıştır.

Her üç anketten elde edilen pilot uygulama sonuçları; anketlerle ilgili

herhangi bir sorunun olmadığını, soruların hem yabancı turistlerce ve hem de

konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri tarafından rahatlıkla cevaplandırıldığını,

diğer bir deyişle; soruların açık, anlaşılır ve etkin olduğunu göstermiştir. Ayrıca;

yapılan bu pilot uygulama ile soru yöneltilen her gruba hazırlanan anketle ilgili görüş

ve önerileri için açık uçlu bir soru sorulmuştur. Elde edilen sonuçlar; hem yabancı

turistlerin ve hem de sektör temsilcilerinin anketi, herhangi bir sorun olmadan

rahatlıkla yanıtlandırdığı ve yapılan anketin çok güzel bir anket uygulaması olduğu

şeklindedir. Buradan hareketle, birkaç ekleme ve düzeltme yapılarak anket sorularına

son şekli verilmiş ve gerekli sayıda çoğaltılarak basım işlemleri tamamlanmıştır.

C. Veri Toplama

Yabancı turistlere yönelik uygulanacak olan anket çalışması, Bodrum-Milas

ile Dalaman Havaalanlarında yapılacağından öncelikle Muğla Valiliğinden gerekli

iznin alınması sağlanmıştır. Valilikten istenilen iznin alınması ile beraber; söz

konusu ilçelerin Kaymakamlıkları, Havaalanı Mülki İdare Amirlikleri, Emniyet Şube

Müdürlükleri ve Havaalanı Gümrük Müdürlükleri ile gerekli koordinasyon, işbirliği

ve görüşmelerin sonucunda 19-30 Temmuz tarihleri arasında Bodrum-Milas

Havaalanı ve 01-10 Ağustos tarihleri arasında da Dalaman Havaalanında yabancı

turistlere yönelik anket çalışması, danışman öğretim üyesinin gözetiminde, başarılı

bir şekilde gerçekleştirilmiştir. Anketlerin dağıtılmasında yabancı dil düzeyleri çok

iyi olan iki anketör istihdam edilmiştir. Kendilerine veri toplama işlemi başlamadan

önce, gerekli bilgi verilerek ortama hazır olmaları sağlanmıştır. Ayrıca, tez sahibi

araştırmacı da zaman zaman veri toplama işlemine fiilen dahil olmuştur. Anketler;

son yıllarda Muğla’ya en çok turist gönderen (bkz. Tablo 3.3) İngiltere, Almanya,

113

Hollanda ve BDT ülkelerinden gelen, pasaport kontrolünü geçen ve tesadüfi

örneklem yöntemine göre seçilen turistlere, uçağa binmeden önceki 1.5-2 saatlik boş

zaman içerisinde elden dağıtılıp, tekrar elden toplanmıştır.

Konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur rehberlerine yapılacak

anketler ise, Muğla ilinin en çok turist alan ve işletmelerin en yoğun olarak faaliyette

bulundukları Fethiye, Marmaris, Bodrum ve Ortaca ilçelerindeki gerekli tesis, kişi ve

kurumlara elden dağıtılıp, tekrar elden toplanarak uygulanmıştır. Anketlerin

uygulanmasına Haziran ayı sonunda başlanmış ve Temmuz ayı sonunda bitirilmiştir.

Konaklama işletmelerine yönelik anketler; 5, 4, 3, 2 ve 1 yıldızlı oteller ile tatil

köyleri, Apart oteller ve pansiyonlara uygulanmıştır. Seyahat acentesi anketleri ise;

Muğla ili genelinde faaliyetlerini sürdüren A, B ve C grubu seyahat acentelerine

uygulanmıştır. Hem konaklama ve hem de seyahat işletmelerine dağıtılan anketleri

yapacak kişilerin, özellikle işletmelerin sahibi, ortağı, müdürü ya da üst düzey bir

yöneticisi olmalarına özen gösterilmiştir. Ayrıca; ilgili işletme, kişi ve kurumlarca

değişik zamanlarda sürekli görüşülerek, anketlerin sağlıklı ve güvenilir bir şekilde

yapılması sağlanmıştır.

D. Bölge Seçimi

Türkiye’de turizm sektörünün RG’nün analizini hedefleyen bu çalışmada,

yapılacak alan araştırması için Muğla bölgesi seçilmiştir. Bir turizm ülkesi olan

Türkiye’de; zaman, maliyet, personel ve bütçe kısıtı gibi nedenlerle diğer iller

çalışmaya dahil edilmemiştir. Bu nedenle; ülkenin en güzel çekim merkezlerinden

biri olan, Antalya ve İstanbul’dan sonra turistlerin en çok ziyaret ettiği il konumda

bulunan Muğla ve ilçeleri anket uygulamasının yapılacağı bölge olarak seçilmiştir.

Muğla bölgesi; hem geçmişten gelen ve kaynağa dayalı ürün şeklinde ifade edilen

tarihi, doğal ve kültürel güzellikleri ile ve hem de turistlerin yararlanması için

sonradan yapılmış olan altyapı, konaklama tesisleri ve ulaşım ağı gibi kullanıma

dönük ürün arzıyla, yabancı turistlerin gözünde gezip-görülebilecek çok önemli bir

destinasyon görünümündedir. Ayrıca; Muğla destinasyonu, sahip olduğu yeterli ve

kaliteli faktör koşulları ile ülkenin bu alandaki RG’ne büyük katkı sağlayacak bir

bölgedir. Dolayısıyla, Muğla bölgesinin söz konusu çalışmaya veri teşkil edecek

114

anket uygulaması için uygun şartları sağladığı düşünüldüğünden, araştırma için

gerekli bölge olarak seçilmiştir. Bu bağlamda, Muğla bölgesine; Dalaman ve

Bodrum-Milas Havaalanları ile Marmaris, Bodrum, Fethiye, Datça, Güllük ve Turgut

Reis limanlarında bulunan toplam sekiz ayrı gümrük ve hudut kapısından turist girişi

olmaktadır.

E. Örneklem Büyüklüğünün Seçimi

Anket çalışmalarında örneklem büyüklüğünün seçimi son derece önemli ve

üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur. Çünkü, çalışma için belirlenen

örnek büyüklüğünün yeterli sayıda olmaması durumunda, araştırmanın

güvenilirliğinden ve geçerliliğinden söz edilemeyecektir. Buradan hareketle;

örnekleme ya da örnek seçimi, bir bütünün kendi içinden seçilmiş bir parçasıyla

temsil edilmesidir212. Burada örnekleme yapılırken dikkat edilmesi gereken iki

önemli nokta bulunmaktadır213:

1. Temsil yeteneği taşımak; örneklemin, içinden seçilmiş evrenin özelliklerini

objektif bir şekilde yansıtması demektir.

2. Yeterli olmak; örneklemin, gözlemlerde beliren özelliklerin kararlı olduğu

yolunda güven uyandıracak bir büyüklükte olması demektir.

Sosyal bilimlerle ilgili araştırmalarda kullanılacak örneklem büyüklüğünün,

belirli bir duyarlılık düzeyini sağlayacak büyüklükte olması gerekmektedir. Bundan

dolayıdır ki; örneklem büyüklüğü, ne gerektiğinden büyük olacak ve kaynakların

boşa harcanmasına yol açacak, ne de az sayıda olacak ve istenilen faydayı

sağlamayacaktır. Bunun en güzel örneği; bir insanın kan grubunu belirlemek için

vücuttaki bütün kanın değil de sadece bir kan hücresinin yeterli olması ya da parmak

izleri ile ilgili bir araştırmada tüm hedef kitlenin incelenmesi gibidir214.

Örneklem büyüklüğünün belirlenmesi için ise aşağıda gösterilen formüllerden

yararlanılmaktadır. Buna göre; hedef kitledeki birey sayısının bilindiği durumlarda

212 Sencer, s. 356. 213 Sencer, s. 357. 214 Baş, s. 43.

115

“1” numaralı formül, bilinmediği durumlarda ise “2” numaralı formül

kullanılmaktadır215.

pqdtn 2

2

= (1)

22

22 )1()(

SZNB

pqNn+

−= (2)

Burada;

n = Araştırma için gerekli olan örnek sayısı

N= Hedef kitledeki birey sayısı

p= İncelenen olayın gerçekleşme olasılığı (0.5)

q= İncelenen olayın gerçekleşmeme olasılığı (1-p= 0.5)

Z (t)= Seçilen anlamlılık düzeyindeki t tablosuna göre bulunan teorik değer (1.96)

B (d)= Olayın gerçekleşme olasılığına göre kabul edilen hata payıdır (örnekleme

hatası = 0.049)

S= Örnek seçilen evrenin standart sapması (1.34)

Bu çalışmadaki örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde, hedef kitledeki

birey sayısı bilindiğinden (2) numaralı eşitlikten yararlanılacaktır. Nitekim; bu tür

çalışmalarda örneklem seçilen evrenin standart sapması, hata payı ve güven düzeyi

daha önceden belirlenebiliyorsa, örnek büyüklüğünü sayısal olarak ortaya koymak

mümkündür216. Böylece; söz konusu çalışmada anket yapılacak grupların sayısının

belirlenmesinde, araştırmayla benzerlik taşıyan ve konuyla ilgili olarak bu alandaki

en yakın çalışma olan Kozak’ın 2000 yılında tamamlamış olduğu araştırmadan

büyük ölçüde yararlanılmıştır217. Şöyle ki; Türkiye’nin turizm sektöründeki rekabet

gücünün belirlenmesini amaçlayan bu çalışmada, anket yapılacak grupların örnek

büyüklüğünün hesaplanabilmesi için daha önce bu ve buna benzer bir çalışmada

215 Baş, s. 43; Kozak, “Destination Benchmarking: Facilities, Customer Satisfaction and Levels of Tourist Expenditure”, s. 137. 216 Sencer, s. 401. 217 Kozak, “Destination Benchmarking: Facilities, Customer Satisfaction and Levels of Tourist Expenditure”, s. 137.

116

kullanılan standart sapma değerine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu noktada, Kozak’ın

yapmış olduğu araştırmada kullandığı standart sapma değeri olan “1.34”, söz konusu

çalışmada da referans değer olarak kullanılmıştır.

Buna göre; yabancı turistlere yapılacak anket için gerekli olan örnek

büyüklüğünün hesaplanmasında, öncelikle Muğla’ya son beş yılda gelen yabancı

turistlerin ortalaması alınmıştır (bkz. Tablo 3.3). 2000 ve 2004 yılları arasında Muğla

bölgesini ortalama olarak 1.676.982 milyon turistin ziyaret ettiği görülmektedir. Bu

bağlamda, (2) numaralı eşitliğe göre yapılan hesaplamada çıkan örnek büyüklüğü

sonucu; n = 399.3’dür. Diğer bir ifade ile, Muğla’yı ziyaret eden yaklaşık 400

yabancı turiste yapılacak olan anket uygulaması ile çalışma için gerekli olan veriler

toplanmış olacaktır.

Konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur rehberleri için ise ayrı ayrı

hesaplama yapılmayarak, hepsinin bir bütün olarak toplam sayısı formüle dahil

edilecektir. Buradan hareketle; Muğla İl Turizm Müdürlüğü’nün 2004 yılı verilerine

göre, bölge genelinde işletme ve yatırım belgeli olmak üzere toplam 826 konaklama

işletmesi (bkz. Tablo 3.4); A, B ve C sınıfı olmak üzere toplam 489 seyahat acentesi

ve 182 adet tur rehberi bulunmaktadır. Hepsinin toplamı ise 826 + 489 + 182 =

1.497’dür. Buna göre, (2) numaralı eşitliğe göre yapılan hesaplamada çıkan örnek

büyüklüğü sonucu; n = 138’dir. Dolayısıyla, anket uygulaması kapsamında yabancı

turistlere yönelik olarak 399 ve konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur

rehberleri olmak üzere diğer gruba 138 adet anket, toplamda ise 399 + 138 = 537

anketin elde edilmiş olması, araştırma için gerekli olan sayıdır. Ancak; araştırmanın

orijinalliği, güvenilirliği ve daha gerçekçi sonuçlar elde edilmesi açısından yapılacak

anket sayının yüksek tutulmasında fayda bulunmaktadır. Ayrıca, burada hem yabancı

turistlerin ve hem de Türkiye’deki sektör temsilcilerinin eğilimleri ölçüldüğünden,

anket sayısının formülle elde edilenden yüksek olması, daha olumlu sonuçların

ortaya çıkmasını sağlayacaktır.

117

Tablo 3.4: Muğla İlinde Bulunan İşletme ve Yatırım Belgeli Tesis Sayısı (2004)

İşletme Türü İşletme Belgeli Tesis Sayısı Yatırım Belgeli Tesis Sayısı 5 Yıldızlı Tatil Köyü 16 25 4 Yıldızlı Tatil Köyü 8 16 5 Yıldızlı Otel 12 10 4 Yıldızlı Otel 46 26 3 Yıldızlı Otel 101 83 2 Yıldızlı Otel 138 165 1 Yıldızlı Otel 21 35 Apart Otel 33 - Pansiyon 33 58 TOPLAM 408 418 Kaynak: Muğla İl Turizm Müdürlüğü Verilerinden Yararlanılarak Düzenlenmiştir.

IV. Verilerin Analizi

Elde edilen verilerin ne anlama geldiği, anket verilerinin uygun istatistiki

teknikler kullanılarak analiz edilmesi ile ortaya çıkacaktır. Bu nedenle, verilerin

toplanması kadar, istenilen amaç doğrultusunda uygun yöntem ve teknikler

kullanarak analiz etmek de çok önemli bir konudur. Çünkü; büyük emek, maliyet ve

zaman harcanarak toplanan verilerin analizinin iyi bir şekilde yapılması,

araştırmacıyı arzu ettiği sonuç ya da noktalara ulaştırabilecektir. Buradan hareketle;

çalışmaya veri teşkil eden ve anket yoluyla elde edilen birincil veriler, öncelikle

uygun olarak doldurulup doldurulmadığı konusunda çok dikkatli bir incelemeye

alınmıştır. Söz konusu bu ilk incelemenin ardından, uygun şekilde yanıtlanan anket

verilerinin, SPSS 10.0 (Statistical Packages for Social Scinces) paket programında

oluşturulan SPSS veri dosyalarına aktarılması sağlanmıştır. SPSS veri tabanına

aktarılan bilgiler, bu programda çalışmaya uygun hale getirmek için yeniden

kodlanmıştır. Yapılan bu kodlama işleminin amacı, anketle elde edilen ham verileri

SPSS paket programında çeşitli analizleri yapmaya elverişli hale getirmektir.

Verilerin toplanması, ayıklanması ve bilgisayara girilmesinden sonra ise

RG’nü etkilediği düşünülen faktörlerin analizi yapılarak, anket sonuçlarının frekans

dağılımları hesap edilmiş ve t ile ANOVA testleri uygulanmıştır. Analiz işlemine

girmeden önce çok kısa olarak, anket verilerinin analizinde kullanılmakta olan

yöntemler hakkında teorik bir bilgi vermekte fayda bulunmaktadır218:

218 Daha detaylı bilgi için bkz: T. Baş, Anket, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2001, ss. 127-152.

118

Frekans: Ankete katılan insanlardan belli bir kategoriye uygun ya da belli bir

seçeneği işaretleyenlerin sayısını göstermesi açısından önemlidir.

T testi: İki grubun ortalamaları karşılaştırılır ve aradaki farkın rastlantısal ya da

istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığına bakılır.

ANOVA (varyans analizi): İki ya da daha fazla grubun karşılaştırması yapılmak

veya bir grubun zaman içindeki değişimleri incelenmek istenirse bu teknikten

yararlanılır. İkiden fazla grubun karşılaştırması yapılmak istendiğinde, t testi yerine

ANOVA testi uygulanır.

Özetle; araştırma kapsamında elde edilen veriler SPSS paket programından

yararlanılarak gerekli analiz ve incelemeleri yapmaya uygun hale getirilmiştir. Daha

sonra, yukarıda belirtilen yöntemler kullanılarak verilerin değerlendirilmesi

aşamasına geçilmiştir. Anket verilerinin genel değerlendirmesi, elde edilen bulgu ve

sonuçlar ise sonraki bölüm ve bölümlerde ayrıntılı bir şekilde açıklanacaktır. Bunu

yaparken, ilk önce yabancı turist anket verileri ve daha sonra da işletmelere ait

verilerin değerlendirilmesi yapılacaktır. Son olarak, her iki gruba ait verilerin

karşılaştırmalı bir analizine yer verilecektir.

A. Yabancı Turist Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Muğla bölgesini ziyaret eden turistlere yönelik yapılan anketten elde edilen

veriler, öncelikle demografik bilgilerin yer aldığı bölümden başlayarak, anketteki

diğer bölümler itibariyle sırayla incelenecektir. Ancak, bundan önce Tablo 3.5 ve

3.6’da genel olarak ankete yanıt veren turistlerin ait olduğu dört ulus ile Türkiye’yi

RG kriterleri açısından kıyaslama yaptıkları ülkelerin dağılımına bakmakta fayda

bulunmaktadır. Öncelikle, Tablo 3.5’de; ankete katılan grupların dağılımına

bakılacak olursa, İngilizler birinci sırada yer alırken, bunları sırasıyla Hollandalılar,

Almanlar ve Ruslar izlemektedir. Buradan, anketin uygulandığı yaz döneminde

(Temmuz-Ağustos ayları) Muğla bölgesini en çok İngiliz turistlerin ziyaret ettiğini

söylemek mümkündür.

119

Tablo 3.5: Turistlerin Uluslarına Göre Dağılımı

Uluslar n Oran % İngiliz 391 44,4 Hollandalı 222 25,2 Alman 157 17,8 Rus 111 12,6 TOPLAM 881 100,0

Tablo 3.6’da ise; bölgeyi ziyaret eden turistlerle, ankete katılan yerli

işletmecilerin Türkiye’yi RG açısından karşılaştırma yapma eğiliminde bulundukları

ülkelerin dağılımları verilmektedir. Buna göre, turist anketinde de yerli işletme

anketinde de; İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs’ın seçilen ilk beş ülke

arasında oldukları görülmektedir. Diğer bir deyişle; ankete katılan 881 turistten

720’si (%81.8’i) ve yine ankete katılan 429 yerli işletmeciden 366’sı (%85.4’ü),

Türkiye’yi en çok bu beş ülke ile karşılaştırma yapma eğilimindedir. Bu nedenle, her

iki grubun (turistler ve işletmeler) daha rahat karşılaştırılması açısından, diğer altı

ülke analiz dışı bırakılmış ve sayıca fazla olan İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve

Kıbrıs çalışma kapsamına alınmıştır. Bundan sonra, özellikle RG’nü etkilediği

düşünülen değişkenlerin neler olduğunu belirlemeye yarayacak bütün anket verileri,

bu beş ülkeye göre değerlendirilecektir.

Sadece, yabancı turistlerin demografik özelliklerinin açıklanacağı veriler

bütün turistleri ve ülkeleri kapsamaktadır. Bununla birlikte; turist ve yerli

işletmelerin karşılaştırma yaptığı bu ilk beş ülkenin dışındaki ülkeler, istatistiki

testlerde ait olduğu ülkeyi sayısal olarak yeterli şekilde temsil edememesi nedeniyle

analize dahil edilmemiştir. Ayrıca; geriye kalan bu ülkelerden Portekiz, Mısır,

Tunus, Yugoslavya, Fas ve Malta’nın Akdeniz bölgesindeki pazar payları düşük ve

ülkelerine çektikleri turist sayısı diğer ülkelere oranla daha azdır (bkz. Tablo 3.2).

Son olarak, bu ülkelerin çoğu uluslararası turizm pazarında son yıllarda gündeme

gelen yeni destinasyonlardır. Bütün bu nedenlerden dolayı da, söz konusu bu altı

ülke analiz dışı bırakılmıştır. Buradan hareketle; ankete katılan her iki grubun,

RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler açısından Türkiye’yi en çok İspanya,

Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs ile karşılaştırmaları, ülkenin Akdeniz

çanağındaki en yakın rakiplerinin de bu beş ülke olabileceği sonucunu gündeme

getirmektedir.

120

Tablo 3.6: Turistlerin ve İşletmelerin RG Açısından Türkiye’yi Karşılaştırdıkları Ülkelerin Dağılımı Turist Anketi Ülkeler Yerli İşletme Anketi

Sıralama n % Sıralama n % 1 267 30.3 İspanya 4 58 13.5 2 267 30.3 Yunanistan 1 123 28.7 3 73 8.3 İtalya 3 60 14.0 4 64 7.3 Fransa 5 56 13.1 5 49 5.6 Kıbrıs 2 69 16.1

ARA TOPLAM 720 81.8 ARA TOPLAM 366 85.4 6 47 5.3 Portekiz 10 7 1.6 7 40 4.5 Mısır 6 26 6.1 8 30 3.4 Tunus 7 11 2.6 9 19 2.2 Yugoslavya 11 4 0.9

10 13 1.5 Fas 8 8 1.9 11 12 1.4 Malta 9 7 1.6

TOPLAM 881 100.0 TOPLAM 429 100.0

Tablo EK-B.1’de (bkz.EK-B), anket yapılan tüm yabancı turistlere ait; yaş,

gelir durumu, tatil türü ile süresi, rezervasyonunu ne kadar süre önceden yaptırdığı

ve konakladığı yerin türü gibi demografik ve tatil bilgilerine yer verilmektedir. Buna

göre; Muğla bölgesine gelen turistlerin %29.2’sinin 35-44, %23.5’inin 45-54,

%20.3’ünün 25-34 yaş ve diğerleri şeklinde dağıldığı görülmektedir. Diğer bir

deyişle; bölgeye gelen turistlerin çoğunluğunu orta yaş grubu insanlar oluştururken,

üçüncü yaş turizmi denilen 55 ve üzeri yaş grubu insanların toplam içinde çok az bir

paya sahip oldukları anlaşılmaktadır. Bu noktada, 55 ve üzeri yaş grubu insanların

sayısının az olmasının en büyük nedeni, anketin yaz dönemi olan Temmuz-Ağustos

aylarında yapılması olabilir. Bölgeyi ziyaret eden turistlerin yıllık gelir durumuna

bakıldığında; ilk sırayı %27.1 ile 40.000 Є ve üzeri, ikinci sırayı %12.9 ile 30.000-

39.999 Є, üçüncü sırayı %9 ile 25.000-29.999 Є ve dördüncü sırayı ise %5.6 ile

20.000-24.999 Є gelir grubuna sahip turistlerin aldığı görülmektedir. Başka bir

şekilde ifade edilecek olursa, Muğla’yı ziyaret eden turistlerin %54.6’sı 20.000 Є ve

üzerinde gelire sahiptir. Dolayısıyla, bölgeye ve sonuçta ülkeye gelen turistlerin

çoğunluğunun orta ve üst düzey gelir grubuna mensup insanlardan oluştuğunu

söylemek mümkün olabilir.

Turistlerin seçtiği tatil türüne bakılacak olursa; %37 ile ilk sırayı turistin yurt

dışından paket turlarla geldiği; bir otel ya da tatil köyünde kaldığı her şey dahil (HD)

sistemi almaktadır. Bunu sırasıyla; %17.6 ile yarım pansiyon, %14.4 ile sadece

konaklama ve %14.1 yatak ve kahvaltı izlemektedir. Turistler tatil süreleri açısından

121

incelendiğinde: Gelen yabancı turistlerin %79.5’sinin 7 ila 14 gün Türkiye’de tatil

yaptıkları görülmektedir. Geriye kalan %11.9’luk grup 15-30 gün, %0.9’luk grup 1-6

gün ve son olarak %1.5’lik grupta 30 gün ve üzeri ülkede tatil yapmaktadır. Bu

durumda, turistlerin Türkiye’deki tatil süresinin ortalama olarak 7 ila 14 gün

olduğunu söylemek mümkündür.

Rezervasyon süresine bakıldığında; ülkeye gelen turistlerin %29.3’nün

gelmeden en az bir ila dört hafta önce, %24.6’sının dört ila altı ay önce, %19.6’sının

bir ila üç ay önce, %13.6’sının yedi ay ve üzeri ve %10.2’sinin de bir haftadan daha

önce rezervasyon yaptırdıkları görülmektedir. Bu durumda; ülkeye gelen turistlerin

%40’ı bir ila dört hafta önceden, %60’ı da bir ay ve daha fazla süre ya da yaklaşık

%60’nın üç ay ve daha kısa süre önceden rezervasyon yaptırdıkları anlaşılmaktadır.

Buradan, Türkiye’nin “son dakika satış” şeklinde pazarlanan bir ülke olduğu yorumu

yapılabilir.

Ülkeye gelen turistlerin seçtikleri konaklama türlerine göre dağılımları ise

şöyledir: Gelenlerin yaklaşık yarısı (%49.7) otellerde ve 1/5’lik kısmı da (%19.2)

apart otellerde kalmaktadır. Diğerlerinin %6.9’u akraba, eş, dost ya da kendi

evlerinde, %4.4 bot ve yatlarında ve %3.1’i de tatil köyleri ile pansiyonlarda

konaklamaktadır. Gelenlerin büyük çoğunluğunun otel ve apart otellerde kalmasının,

turistlerin seçtiği tatil türünden kaynaklandığı söylenebilir. Çünkü, yukarıda

açıklandığı üzere, yabancı turistin %37’si ülkeye paket turla gelmekte ve HD

sisteminden yararlanmaktadır.

Tablo 3.7’de, ankete katılan turistlerin Türkiye’ye ve diğer Akdeniz

ülkelerine daha önceki yıllarda yapmış oldukları ziyaret durumları görülmektedir.

Buna göre; ülkeye gelen ve ankete katılan turistlerin Türkiye’nin Akdeniz

bölgesindeki rakiplerinden en çok; %75.4 ile İspanya’ya, %65.4 ile Fransa’ya, %61

ile Yunanistan’a ve %51.6 ile de İtalya’ya gittikleri anlaşılmaktadır. Tablodan,

turistlerin daha önceki yıllarda İspanya’dan sonra en fazla %71.7 ile Türkiye’yi

ziyaret ettikleri de görülmektedir. Ankete katılan turistlerin en az ziyaret ettikleri

ülkeler ise; %12.9 ile Fas ve %14 ile de Malta’dır. Buradan; turistlerin Akdeniz

bölgesindeki ziyaret durumlarına bakıldığında, Türkiye’nin Akdeniz çanağındaki en

yakın rakiplerinin İspanya, Fransa ve Yunanistan olduğunu söylemek mümkündür.

122

Ayrıca, ankete katılan turistlerin söz konusu bu ülkelere en az bir ve daha fazla

sayıda gitmiş olmaları, seçmiş oldukları ülke ile Türkiye’yi RG kriterleri açısından

çok daha sağlıklı ve güvenilir bir şekilde kıyaslamalarını sağlamaktadır.

Tablo 3.7: Turistlerin Akdeniz’deki Ülkelere Olan Ziyaret Sayılarının Oransal Dağılımı

Ülkeler 7 ve üzeri 6 5 4 3 2 1

Ziyaret

Yok Toplam

n % n % n % n % n % n % n % n % n %

Fas 1 0.1 1 0.1 - - - - 6 0.7 19 2.2 87 9.9 767 87.1 881 100

Fransa 177 20.1 14 1.6 26 3.0 43 4.9 64 7.3 103 11.7 149 16.9 305 34.6 881 100

Kıbrıs 16 1.8 3 0.3 5 0.6 10 1.1 24 2.7 46 5.2 147 16.7 630 71.5 881 100

İspanya 141 16.0 37 4.2 34 3.9 80 9.1 106 12.0 106 12.0 160 18.2 217 24.6 881 100

İtalya 52 5.9 16 1.8 29 3.3 36 4.1 41 4.7 97 11.0 184 20.9 426 48.4 881 100

Malta 1 0.1 1 0.1 1 0.1 3 0.3 9 1.0 15 1.7 93 10.6 758 86.0 881 100

Mısır 3 0.3 3 0.3 4 0.5 3 0.3 8 0.9 22 2.5 123 14.0 715 81.2 881 100

Portekiz 7 0.8 5 0.6 6 0.7 13 1.5 29 3.3 59 6.7 169 19.2 593 67.3 881 100

Tunus 2 0.2 1 0.1 2 0.2 6 0.7 10 1.1 29 3.3 112 12.7 719 81.6 881 100

Yugoslavya 10 1.1 5 0.6 5 0.6 7 0.8 17 1.9 33 3.7 108 12.3 696 79.0 881 100

Yunanistan 47 5.3 15 1.7 32 3.6 41 4.7 83 9.4 107 12.1 212 24.1 344 39.0 881 100

Türkiye 98 11.1 29 3.3 28 3.2 66 7.5 88 10.0 127 14.4 196 22.2 249 28.3 881 100

Turistlerin söz konusu ülkelere en son hangi yılda gittiklerini gösteren Tablo

3.8’den; ankete katılan yabancı turistlerden %73.6’sının 2000-2004 ve %12.9’unun

1995-1999 yılları arasında söz konusu ülkeleri ziyaret ettikleri anlaşılmaktadır. 1990

öncesi ziyaret edenlerin oranı ise tüm ankete katılanlar içinde sadece %2.1’dir.

Böylece, ankete katılan ve Türkiye’yi seçtikleri herhangi bir ülke ile kıyaslayan

turistlerin büyük çoğunluğunun, çok yakın bir zamanda o ülkede bulunduğu ortaya

çıkmaktadır. Diğer bir deyişle; seçilen ülke ile Türkiye’nin kıyaslanması çok yakın

bir tarihte oluşan turist algılamalarına ve deneyimlerine dayanmaktadır. Bu da,

araştırma için bir diğer önemli faktördür. Çünkü, ankete katılan turistlerin yaşadığı

deneyimlerin son yıllara ait olmasının, çalışma açısından daha güvenilir sonuçların

ortaya çıkmasına neden olabileceği varsayılmaktadır.

123

Tablo 3.8: Turistlerin Akdeniz’deki Ülkeleri En Son Hangi Yıl Ziyaret Ettiklerinin Oransal Dağılımı Yıl Grupları 1990 öncesi 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Yanıt Yok Toplam

n 22 25 113 649 74 881 % 2.1 3.0 12.9 73.6 8.4 100.0

Tablo 3.9’da ise; Türkiye’nin Akdeniz bölgesinde en çok karşılaştırma

yapılan diğer beş rakip turizm ülkesine göre, rekabet düzeyini belirlemeye yarayacak

değişkenlere ait istatistiki değerler verilmektedir. Yapılan analizlerde, RG’nü ölçmek

için hazırlanan söz konusu bu 23 değişkenin güvenilirliğinin oldukça yüksek olduğu

saptanmıştır (yaklaşık olarak α = 0.93)219. Bu değişkenlere ait α değerleri tablosu

EK-B.2’de görülmektedir. On bir ve beş ülkeye göre ayrı ayrı, genel ortalama

değerlerine bakıldığında ise, iki grup arasında çok fazla bir farkın olmadığı

görülmektedir. Buradan hareketle; görüşlerin birbirine yakın olduğu (homojen) ve bu

nedenle de diğer altı ülkenin analiz dışı bırakılmasının araştırma sonuçlarını çok

fazla etkilemediği ancak birebir karşılaştırma yapmada sıkıntı yaşandığı söylenebilir.

Değişkenlerin on bir ve beş ülke için genel ortalama değerlerine bakıldığında her iki

durumda da; Türkiye’nin bütün ülkelere oranla RG’nü etkileyen en olumlu

faktörünün, en yüksek ortalama değeri olan 4.15 ile ülkedeki konukseverlik olduğu

ortaya çıkmaktadır. Başka bir deyişle; Türkiye’nin rekabet gücü kriterleri içerisinde

rakiplerine göre en iyi olduğu nokta, ülkede turistlere çok sıcak ve arkadaşça

davranıldığını gösteren konukseverlik faktörüdür. Bunu sırasıyla yine her iki durum

için; 3.85-3.84 ortalama ile ülkedeki hizmet kalitesi (ki bu da bir hizmet sektörü olan

turizmde çok önem verilen bir noktadır), 3.80-3.83 ortalama ile Türkiye’de

müşterinin ödediği paranın karşılığını alma durumu, 3.77-3.74 ile ülkenin genel

olarak çekiciliği, 3.71-3.70 ortalama ile de ülkenin tarihi açıdan sahip olduğu

çekicilik faktörü ve diğerleri izlemektedir.

Benzer şekilde, diğer rakip ülkelere oranla Türkiye’nin RG faktörleri

açısından en zayıf ya da olumsuz olduğu nokta ise; en düşük ortalama değeri olan

2.93-2.85 ile ülkenin turist gönderen ana ülkelere olan uzaklığıdır. Uzaklık faktörü,

turistlerin Türkiye’yi tercih etmelerini etkileyen ve ülkenin rekabetçi gücünü

zayıflatan en önemli faktör durumundadır. Bunu; sıralaması değişik olmasına karşın 219 Daha fazla bilgi için: J.C. Nunnaly, Psychometric Theory, New York: McGraw-Hill, Second Edition, 1978’e bakınız.

124

3.22 ve 3.18 ortalama ile ülkedeki hijyen ve temizliğin kalitesi, 3.25 ve 3.20 ortalama

ile telekomünikasyon ağının kalitesi, 3.33 ve 3.27 ortalama değerleri ile

havaalanlarının ve bankacılık hizmetlerinin kalitesi ve diğerleri izlemektedir. On bir

ve beş ülkeye göre; ayrı ayrı elde edilen sonuçlar birbiri içinde de tamamen

örtüşmektedir.

Tablo 3.9’da; değişkenlerin anlamlılık düzeylerine bakıldığı zaman, RG’nü

etkilediği düşünülen faktörlerden; turistik ürün çeşitliliği (2), doğal çevrenin

güzelliği (4), konaklama tesislerinin kalite ve standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence

olanakları (9), çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı (13), deniz ve

kumsalların kalitesi (14), kültürel zenginliğin çekiciliği (19), ülkenin genel anlamda

çekiciliği (22) ile tanıtım ve reklam politikalarının etkinliğinin (23) (italik olanlar)

istatistiki açıdan anlamsız oldukları görülmektedir. Bu da; ankete katılan diğer bütün

grupların bu değişkenlerle ilgili düşüncesinin homojen olduğu anlamına gelmektedir.

Diğer bütün değişkenlerin anlamlılık düzeyleri ise istatistiki açıdan anlamlı sonuçlar

vermektedir. Ayrıca; aynı tablodan bazı değişkenlere ait ortalama değerlerin

birbirinin aynı olduğu görülmektedir. Böyle bir durumda standart sapma (ss)

değerlerine bakılmaktadır. Standart sapma değeri sıfıra daha yakın olan faktör ya da

değişken ana kütlenin özelliklerini daha kesin ve doğru yansıtacağından, bu faktör

modele dahil edilmektedir veya burada olduğu gibi sıralamada önde yer almaktadır.

Çünkü; “istatistikte bir nokta tahminin güvenirliği yani ana kütle değerine yakınlığı

onun standart hata veya varyansının küçüklüğüne bağlıdır”220. Böylece, ortalama

değerleri aynı olan değişkenlerden “ss” değeri daha küçük olan değişkenin, ilk sırada

yer alması sağlanmıştır.

Türkiye’yi, RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler (bkz.Tablo 3.9)221

açısından beş ülke ile ayrı ayrı karşılaştırıldığında ortaya çıkan durum şudur: İlk

olarak; Türkiye’nin Fransa ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en önemli

faktörlerin; ülkedeki konukseverlik ile müşterinin ödediği paranın karşılığını alma

durumu, en zayıf noktaların ise Fransa’ya göre Türkiye’nin uzak bir destinasyon

olması ve sağlık hizmetleri kalitesinin daha düşük olmasıdır. Genel ortalamaya göre 220 Ş.Akkaya,V. Pazarlıoğlu, Ekonometri I, İzmir: Anadolu Matbaacılık, 4.Baskı, 2000, s.113. 221 Tablolarda yer alan, Sır. ifadesi; değişkenlerin sıralamasını ve de Ort. ifadesi; değişkenlerin ortalama değerlerini göstermektedir.

125

Tablo 3.9 gelecek buraya

126

(beş ülke), RG’nü etkileyen en olumlu-olumsuz faktörler olan konukseverlik ve

uzaklığın burada da birinci sırada yer aldıkları görülmektedir.

Türkiye’nin Kıbrıs ile karşılaştırılması sonucunda, RG’nü etkileyen en önemli

faktörlerin; ülkedeki hizmet kalitesi ile konukseverlik, en zayıf olduğu noktanın ise

Kıbrıs’a göre Türkiye’nin daha uzaktaki bir destinasyon olarak görülmesi ortaya

çıkmaktadır. Genel ortalamaya göre, RG’nü etkileyen en olumlu faktör olan

konukseverlik burada ikinci sırada yer alırken, uzaklık faktörü yine birinci sırada yer

almaktadır.

Türkiye’nin İspanya ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en

önemli faktörlerin; ülkedeki konukseverlik ile müşterinin ödediği paranın karşılığını

alma durumu, en zayıf olduğu noktanın ise İspanya’ya göre Türkiye’nin uzak bir

destinasyon olması ve havaalanlarının kalitesinin daha düşük olmasıdır. Genel

ortalamaya göre, RG’nü etkileyen en olumlu-olumsuz faktörler olan konukseverlik

ve uzaklığın burada da birinci sırada yer aldıkları görülmektedir .

Türkiye’nin İtalya ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en önemli

faktörler olarak; ülkedeki sportif faaliyetlerin çeşitliliği ve kalitesi ile konukseverlik,

en zayıf olduğu noktanın ise İtalya’ya göre Türkiye’nin daha uzak bir destinasyon

olması ve telekomünikasyon hizmetlerindeki kalitenin düşüklüğü çıkmaktadır. Genel

ortalamaya göre, RG’nü etkileyen en olumlu faktör olan konukseverlik burada ikinci

ve uzaklık yine birinci sırada yer almaktadır.

Türkiye’nin Akdeniz çanağındaki belki de en büyük rakibi durumunda olan

Yunanistan ile karşılaştırılması sonucunda, RG’nü etkileyen en önemli faktörlerin;

ülkedeki konukseverlik ile hizmet kalitesi, en zayıf olduğu noktaların ise

Yunanistan’a göre Türkiye’nin daha uzak bir destinasyon olması ile hijyen ve

temizlik kalitesinin düşüklüğü gelmektedir. Genel ortalamaya göre, RG’nü etkileyen

en olumlu-olumsuz faktörler olan konukseverlik ve uzaklığın burada da yine birinci

sırada yer aldıkları görülmektedir. Bu durumda; Türkiye’nin RG açısından daha

üstün/düşük olduğu konukseverlik ve uzaklık faktörleri genel ortalama değerlerine

göre, en olumlu/olumsuz faktörler olarak; Fransa, İspanya, ve Yunanistan ülkeleri

için oluşan sonuçlarla örtüşmektedir. Benzer şekilde, konukseverlik faktörü en

olumlu faktör olarak Kıbrıs ve İtalya için ikinci sırada yer almaktadır. Uzaklık ise,

127

Kıbrıs ve İtalya için Türkiye’nin RG’nü etkileyen en olumsuz faktör olarak birinci

sırada yer almakta ve genel ortalama değerleri ile örtüşmektedir.

Tablo 3.10’da ise; yabancı turistlere yöneltilen ve karşılaştırmış oldukları

ülkeyle kıyaslandığında, Türkiye’nin RG’nü nasıl değerlendirdiklerine ilişkin

eğilimlerin yer aldığı, anketin beşinci sorusuna ait değerlerin dağılımı görülmektedir.

Buradan; beş ülkeyle kıyaslandığı zaman Türkiye’nin Kıbrıs’a göre çok daha

rekabetçi olduğu; başka bir ifade ile, Kıbrıs’a göre rekabet düzeyinin çok daha

yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Bunu sırasıyla; Yunanistan, İspanya,

Fransa ve İtalya izlemektedir. Aynı şekilde; Türkiye’nin İtalya’ya göre rekabet

düzeyi Kıbrıs’a göre daha düşük olmakla birlikte, 3.63’lük ortalama değeri ile daha

yükseğe yakın bir düzeyde çıkmaktadır. Genel ortalama değeri olan 3.84 ise,

Türkiye’nin bu beş ülkeye göre rekabetçi düzeyinin daha yüksek olduğunu ifade

etmektedir. Ancak, anlamlılık düzeyine bakıldığında; yapılan bu analizde

Türkiye’nin diğer beş ülkeyle rekabet düzeyi açısından karşılaştırılmasının istatistiki

olarak anlamlı olmadığı gözlenmektedir. Buradan da; Türkiye ile diğer rakip beş

ülkenin rekabet düzeyleri açısından, aralarında herhangi bir fark olmadığı şeklinde

bir sonucun çıktığı yorumunu yapmak mümkündür.

Tablo 3.10: Akdeniz’deki Beş Ülkeyle Karşılaştırıldığında Türkiye’nin Rekabet Düzeyi*

Ülkeler n Ortalama Standart Sapma Kıbrıs 42 4.12 0.99 Yunanistan 247 3.90 0.99 İspanya 244 3.84 1.11 Fransa 61 3.67 1.14 İtalya 62 3.63 1.04 TOPLAM 656 3.85 1.06

F= 1.927, p= 0.104, SD=4. * Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 rekabet düzeyi çok daha yüksek,…, 1 rekabet düzeyi çok daha düşük. 1. Türkiye’nin Rekabet Düzeyinin Farklı Pazarlara Göre Analizi

Aşağıdaki iki tabloda sadece, yabancı turistlerin Türkiye’yi en çok

karşılaştırma eğiliminde oldukları ve de ülkenin en yakın rakipleri olarak

düşünülebilecek Yunanistan ve İspanya ile ilgili analizlere yer verilmektedir. Bunun

nedeni ise, bu iki ülkenin dışındaki diğer üç ülkenin, istatistiki testlerde ait olduğu

ülkeyi sayısal olarak yeterli şekilde temsil edememesinden kaynaklanmaktadır. Bu

bağlamda; Tablo 3.11’de bölgeyi ziyaret eden üç ulusa göre, RG değişkenleri

128

açısından Türkiye’nin Yunanistan ile karşılaştırılması sonucu elde edilen değerler

gösterilmektedir. Burada, Rusya sayıca çok az olduğu için o ulusun eğilimini

homojen olarak yansıtamayacağı düşüncesi ile analize dahil edilmemiştir. Buna göre;

konukseverlik (3), doğal çevrenin güzelliği (4), müşterinin ödediği paranın karşılığını

alma durumu (5), hijyen ve temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek kalitesi (7) ile

kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (20) faktörleri dışındaki değişkenlerin

istatistiki açıdan anlamlı olmadıkları görülmektedir. Diğer bir deyişle; anlamsız olan

değişkenler açısından bütün grupların düşüncesinin homojen (benzer) olduğu

anlaşılmaktadır.

Tablo 3.11: Üç Ulusa Göre, Türkiye’nin Rekabet Düzeyi Açısından Yunanistan ile Karşılaştırılması*

Değişkenler İngiliz Hollandalı Alman ANOVA Testi

Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. F Değeri

Anlamlılık Düzeyi

1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 3 3.94 2 3.76 3 3.65 2.617 0.075

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 12 3.55 10 3.43 12 3.49 0.567 0. 568

3.Türkiye’deki konukseverlik 1 4.24 1 3.93 1 3.72 6.508 0.002

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 7 3.75 15 3.36 8 3.58 3.883 0.022

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması

2 4.06 7 3.48 16 3.38 13.053 0.000

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 19 3.43 18 3.25 22 2.96 4.653 0.010

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 6 3.77 14 3.39 4 3.62 3.955 0.020

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı

11 3.57 9 3.43 13 3.46 0.682 0.507

9.Türkiye’deki gece yaşantısı ve eğlence olanakları 16 3.48 8 3.44 5 3.61 0.535 0.587

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 17 3.47 17 3.30 14 3.45 0.970 0.381

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 10 3.67 4 3.68 2 3.67 0.001 0.999

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 15 3.50 6 3.55 18 3.28 1.027 0.361

13.Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 21 3.38 12 3.41 15 3.44 0.058 0.944

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 13 3.53 20 3.24 17 3.38 1.955 0.144

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 4 3.91 3 3.73 9 3.58 2.302 0.103

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 20 3.43 19 3.24 20 3.22 1.411 0.246

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 18 3.44 16 3.31 19 3.26 0.956 0.386

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 14 3.51 13 3.39 11 3.50 0.532 0.588

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 9 3.67 21 3.23 7 3.59 5.864 0.003

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 8 3.71 22 3.14 6 3.60 9.179 0.000

21.Türkiye’ye olan uzaklık 23 2.93 23 2.97 23 2.87 0.436 0.647

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 5 3.83 5 3.66 10 3.53 2.836 0.061

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 22 3.27 11 3.43 21 3.21 0.822 0.441

* Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 çok daha iyi,…, 1 çok daha kötü.

129

Bununla birlikte; bütün değişkenler açısından genel bir değerlendirme

yapılacak olursa: Daha önceki analizlerde olduğu gibi; istatistiki açıdan anlamsız

olmasına karşın 4.05 genel ortalama değeri ile konukseverliğin RG’nü etkileyen en

olumlu, 2.93 ortalama değeri ile de uzaklığın en olumsuz faktör olduğu

görülmektedir. Bu sonuçlar, ağırlıklı ortalamaları farklı olmakla birlikte, diğer üç

ulus içinde geçerlidir ve daha önceki bulgularla örtüşmektedir. Üç ulusun, ayrı ayrı

ortalama değerlerine bakıldığında ise; 3., 5. ve 6. değişkenler hariç, diğerlerinin

ortalama değerlerinin hemen hemen birbirine yakın oldukları anlaşılmaktadır.

Üçüncü değişken olan konukseverlik için; en yüksek ortalama değeri 4.24 ile

İngilizlere, en düşük de 3.72 ile de Almanlara aittir. Buradan; İngilizlerin diğer iki

ulusa oranla, RG açısından Türkiye’nin Yunanistan’a göre konukseverliğini çok daha

yüksek gördükleri ortaya çıkmaktadır. Aynı durum, müşterinin ödediği paranın

karşılığını alma durumu ile hijyen ve temizliğin kalitesi değişkenleri içinde

geçerlidir. Uzaklık faktörüne bakıldığında ise; üç ulusun da ortalama değerlerinin

(2.93-2.97-2.87) birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Ancak; 2.97 ortalama

değerinden, Hollandalıların diğer iki ulusa oranla, uzaklık faktörü açısından Türkiye

ile Yunanistan arasında çok önemli fark olmadığı şeklinde bir düşünceye sahip

oldukları yorumu yapılabilir. Genel olarak bakıldığında; İngiliz turistlerin, diğer iki

ulusa göre Türkiye ile Yunanistan’ın karşılaştırılmasında, Türkiye’nin rekabet

düzeyini Yunanistan’a göre daha yüksek gördükleri şeklinde bir yorum yapılabilir.

Bu konuda, İngilizleri sırası ile Almanlar ve Hollandalılar izlemektedir.

Tablo 3.12’de ise; bölgeyi ziyaret eden üç ulusa göre, RG değişkenleri

açısından Türkiye’nin İspanya ile karşılaştırılması sonucu elde edilen değerler

gösterilmektedir. Burada, aynı şekilde Rusya sayıca çok az olduğu için o ulusun

eğilimini homojen olarak yansıtamayacağı düşüncesi ile analize dahil edilmemiştir.

Buna göre; konukseverlik (3), doğal çevrenin güzelliği (4), müşterinin ödediği

paranın karşılığını alma durumu (5), yiyecek ve içecek kalitesi (7), sportif faaliyetler

(10), çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı (13), deniz ve kumsalların

kalitesi (14), kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (20), uzaklık (21) ve

ülkenin genel anlamda çekiciliği (22) faktörleri dışındaki değişkenlerin istatistiki

açıdan anlamlı olmadıkları görülmektedir. Buradan, diğer bütün grupların bu

130

değişkenler hakkındaki düşüncesinin homojen olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.

Yunanistan örneğinde olduğu gibi, 4.31 genel ortalama değeri ile konukseverliğin

RG’nü etkileyen en olumlu, 2.64 ortalama ile de uzaklığın en olumsuz faktör olduğu

görülmektedir. Bu sonuçlar, ağırlıklı ortalamaları farklı olmakla birlikte, diğer üç

ulus içinde geçerlidir ve daha önceki bulgularla örtüşmektedir.

Tablo 3.12: Üç Ulusa Göre, Türkiye’nin Rekabet Düzeyi Açısından İspanya ile Karşılaştırılması*

Değişkenler İngiliz Hollandalı Alman ANOVA Testi

Sır. Ort. Sır. Ort. Sır. Ort. F Değeri


1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 7 3.81 2 3.78 5 3.88 0.120 0.887

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 9 3.60 8 3.50 11 3.71 0.720 0.488

3.Türkiye’deki konukseverlik 1 4.47 1 4.05 1 4.24 6.719 0.001

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 5 3.96 9 3.40 16 3.48 9.618 0.000

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 2 4.28 12 3.27 7 3.78 26.630 0.000

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 20 3.12 22 2.86 20 3.21 2.283 0.104

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 8 3.72 13 3.26 13 3.68 6.553 0.002

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 13 3.41 15 3.23 12 3.69 2.675 0.071

9.Türkiye’deki gece yaşantısı ve eğlence olanakları 12 3.43 11 3.29 17 3.33 0.584 0.558

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 17 3.20 17 3.16 9 3.72 5.650 0.004

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 10 3.55 3 3.61 8 3.76 0.639 0.529

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 15 3.29 20 2.98 21 3.15 1.847 0.161

13.Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 18 3.16 10 3.32 14 3.67 3.099 0.048

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 14 3.39 16 3.17 3 4.06 8.197 0.000

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 11 3.54 6 3.54 10 3.72 0.499 0.608

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 21 3.10 21 2.95 19 3.22 1.214 0.299

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 19 3.14 19 3.08 18 3.24 0.393 0.676

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 22 2.94 18 3.10 23 3.00 1.080 0.341

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 6 3.83 5 3.54 4 3.90 3.118 0.046

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 3 4.02 4 3.56 2 4.11 9.207 0.000

21.Türkiye’ye olan uzaklık 23 2.43 23 2.84 22 3.10 10.640 0.000

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 4 3.99 7 3.50 6 3.87 7.195 0.001

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 16 3.25 14 3.23 15 3.63 1.477 0.231

* Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 çok daha iyi,…, 1 çok daha kötü.

Sadece, Almanlar için 3.00 genel ortalama değeri ile havaalanlarının kalitesi

RG’nü etkileyen en olumsuz faktör konumundadır. Diğer bir deyişle, Türkiye’nin

İspanya ile üç ulusa göre karşılaştırılmasında uzaklık, Almanlar için RG’nü etkileyen

en olumsuz ikinci faktör konumundadır. Üç ulusun, ayrı ayrı ortalama değerlerine

bakıldığında ise; 5., 14. ve 21. değişkenler hariç, diğerlerinin ortalama değerleri

131

birbirine yakın sonuçlar vermektedir. Örneğin; İngilizler diğer iki ulusa oranla,

Türkiye’nin İspanya’ya göre konukseverliğinin çok daha iyi olduğunu

düşünmektedir. Ayrıca, beşinci değişken olan müşterinin ödediği paranın karşılığını

alma durumu faktörüne her üç ulus için ayrı ayrı bakıldığında; İngilizlerin ve

Almanların, Türkiye’nin İspanya’ya göre durumunu daha iyi gördükleri ancak

Hollandalıların iki ülke arasında önemli bir fark olmadığı şeklinde bir

değerlendirmede bulundukları anlaşılmaktadır. Deniz ve kumsalların kalitesi faktörü

için Almanlar, Türkiye’nin İspanya’ya göre durumunu daha iyi şeklinde

değerlendirirken, İngiliz ve Almanlar ise iki ülke arasında çok önemli bir fark

olmadığını düşünmektedir. Uzaklık faktörüne bakıldığında; Hollandalı ve Alman

turistler açısından Türkiye ile İspanya arasında çok önemli fark olmadığı, İngilizler

için ise Türkiye’nin İspanya’ya göre durumunun daha kötü olarak değerlendirildiği

görülmektedir.

Üç ulusun Türkiye ile Yunanistan’ı kıyaslamasından farklı olarak, Türkiye ile

İspanya’nın kıyaslanmasında Alman turistlerin genel olarak Türkiye açısından daha

olumlu bir düşünceye sahip oldukları görülmektedir. Diğer bir deyişle; Almanlar

Türkiye’nin İspanya’ya göre rekabet düzeyinin, Yunanistan’a oranla daha yüksek

olduğu düşünmektedir. Buradan hareketle; bir ülkenin diğer rakip ülkelere göre

rekabet düzeyi açısından karşılaştırılmasının, bir pazardan (her bir turist gönderen

ülke) diğerine değişebileceğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla; bir ülkenin diğer

rakip ülkelere göre rekabet düzeyi açısından karşılaştırılması yapılırken, her bir

pazarın ayrı ayrı dikkate alınmasında fayda bulunmaktadır. Çünkü, elde edilen analiz

sonuçları bunu göstermektedir.

2. Türkiye’nin AB Üyeliği ile Turistlerin Tatillerine İlişkin Analizler

Tablo 3.13’de ise; yabancı turistlere yöneltilen ve Türkiye’nin AB’ne

girmesinin, ülkenin uluslararası turizm sektöründeki RG’nü nasıl etkileyeceğine

ilişkin görüşlerin yer aldığı, anketin altıncı sorusuna ait değerlerin dağılımı

görülmektedir. Buna göre; ankete katılan turistlerin %17.8’i, Türkiye’nin AB’ne

girmesinin ülkenin turizm sektöründeki RG’nü çok olumlu ve %35.6’sı da olumlu

etkileyeceğini düşünmektedir. Diğer bir deyişle; turistlerin %53.4’ü Türkiye’nin

132


yönde etkileyebileceğini ifade etmektedir. Aynı şekilde, ankete katılan turistlerin

toplam olarak %20.7’si ise, Türkiye’nin AB’ne girmesinin, Türkiye’nin uluslararası

turizm sektöründeki RG’nü olumsuz etkileyeceğini düşünmektedir. Ayrıca; anketin

son sorusu olan açık uçlu soruda turistlerin; Türkiye’nin AB’ne girmesi ile birlikte,

ülkede başta “konaklama olmak üzere yiyecek, içecek, ulaşım vb. birçok alanda

fiyatların artacağı”nı düşündükleri ve bunun sonucu olarak da, ülkenin AB’ne

üyeliğine çok sıcak bakmadıkları anlaşılmaktadır. Bununla birlikte bir diğer turist

grup ise; Türkiye’nin AB’ne girmesi ile birlikte, ülkedeki “sağlık hizmetlerinin,

yolların ve havaalanlarının kalitesi ile genel yaşam standardının yükseleceği” ve de

“AB ülkeleri içinde ulaşımın daha kolay olduğu ve ortak para birimi kullanımının

sağlamış olduğu avantajlar” gibi nedenlerden dolayı, bir tatil destinasyonu olarak

Türkiye’nin AB’ne üyeliğini destekledikleri görülmektedir.

Tablo 3.13: Türkiye’nin AB Üyeliğinin, RG’nü Nasıl Etkileyeceğine İlişkin Değerlerin Dağılımı

Görüşler n Oran % Çok Olumlu 157 17.8 Olumlu 314 35.6 Ne Olumlu Ne Olumsuz 84 9.5 Olumsuz 100 11.4 Çok Olumsuz 82 9.3 Yanıt Yok 144 16.3 TOPLAM 881 100.0

Aritmetik Ortalama = 3.49

Tablo 3.14’de, yabancı turist anketinin 7., 8. ve 9. sorularına ait değerler

verilmektedir. Buna göre; her üç soruya ait ortalama değerleri en olumlu yanıt puanı

ya da ölçek değeri olan beşe çok yakındır. Buradan da, turistlerin bu üç soruya çok

olumlu yanıtlar verdikleri anlaşılmaktadır. Başka bir deyişle; turistlerin Türkiye’de

yapmış oldukları bu son tatilden çok memnun oldukları, gelecekte tekrar gelmeyi

düşündükleri ve arkadaş ve akrabalarına Türkiye’de tatil yapmaları konusunda

tavsiyede bulunacakları ortaya çıkmaktadır. Bu üç soruya ait olan frekans dağılımı

tabloları EK-B.3, 4 ve 5’de gösterilmektedir.

133

Tablo 3.14: Turistlerin Türkiye’deki Tatillerinden Memnuniyet Düzeyi ve Görüşleri Sorular n Ortalama Standart SapmaŞu anki ziyaretinizden duyduğunuz memnuniyetiniz * 871 4,48 0,69 Gelecekte Türkiye’ye tekrar gelmeyi düşünüyor musunuz? ** 881 4,43 0,72 Türkiye’yi arkadaş ve akrabalarınıza tavsiye edermisiniz? ** 881 4,47 0,68

Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır; * 5 çok memnunum,…, 1 hiç memnun değilim ** 5 kesinlikle katılıyorum,…, 1 kesinlikle katılmıyorum. Elde edilen bu sonuçlara göre, turistlerin Türkiye’de yaptıkları tatilden çok

memnun olduğu ve ilerleyen dönemlerde de tekrar gelmek istedikleri sonucu ortaya

çıkmaktadır. Bu da, Türkiye’nin turizm sektöründe uygulamaya koyduğu hizmet

kalitesi ve verimlilik düzeyinin iyi olduğunun bir göstergesi şeklinde yorumlanabilir.

Ayrıca, Akdeniz bölgesinde yer alan ve turizm ülkesi olan Türkiye’nin, müşteri

memnuniyeti açısından turistlerce çok olumlu algılanan bir destinasyon olduğunu

söylemek mümkündür.

B. Yerli İşletmelerin Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Muğla bölgesinde faaliyet gösteren konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri

ve tur rehberlerinden oluşan 429 kişilik yerli işletme grubunun, Türkiye’yi RG

açısından kıyasladıkları ülkelerin dağılımları Tablo 3.6’da gösterilmektedir. Buradan;

yerli işletmecilerin Türkiye’yi, en çok Yunanistan ve Kıbrıs ile karşılaştırma

eğiliminde oldukları görülmekte ve Türkiye’nin Akdeniz çanağındaki en yakın

rakiplerinin Yunanistan ile Kıbrıs olduğu ve bunu sırasıyla İtalya, İspanya ve

Fransa’nın izlediği sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak, daha öncede vurgulandığı

üzere, sonraki analizlerde en çok karşılaştırma yapılan beş ülke analize dahil

edileceğinden, Yunanistan, Kıbrıs, İtalya, İspanya ve Fransa’nın dışındaki ülkeler

çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Bunun nedeni ise; bu ülkelerin istatistiki

testlerde ait olduğu ülkeyi sayısal olarak yeterli şekilde temsil edememesi ve söz

konusu ülkeler ile Türkiye’nin birebir karşılaştırılmasının istatistiki açıdan uygun

olmayacağı düşüncesidir. Ayrıca; her iki grup ankette de sıralaması değişik olmasına

karşın ilk beş sırayı aynı ülkeler almıştır. Dolayısıyla iki grup arasında karşılaştırma

yapabilme olanağı bulunmaktadır (bkz. Tablo 3.6).

134

1. Yerli İşletmeci Grubun Demografik Faktörler Açısından Analizi

Tablo EK-B.6, 7, 8, 9 ve 10’da (bkz.EK-B); ankete katılan işletme ve

işletmecilere ait demografik ve diğer özellikler verilmektedir. Buna göre (bkz.Tablo

EK-B.6); ankete katılan 366 işletmenin 245’ni konaklama işletmeleri (%67’sini),

63’ünü (%17.2’si) seyahat acenteleri ve 58’ini (%15.8’ini) tur rehberleri

oluşturmaktadır. Konaklama işletmelerinin %66 gibi çok büyük çoğunluğunun

otellerden ve geriye kalan %30’unun da apart otel ve pansiyonlardan oluştuğu

görülmektedir. Ankete katılan seyahat acentelerinin de aynı şekilde, %93.7’sinin A

grubu acenteler olduğu anlaşılmaktadır. Ankete katılanların görevlerine bakıldığında

ise; %74’ünün söz konusu işletmelerin sahibi, ortağı ya da müdürü oldukları

görülmektedir. Ayrıca; işletmelerde %60 oranında 0-25 kişi, %15 oranında 25-50

kişi ve %25 oranında da 50 kişinin üzerinde insan çalıştırıldığı anlaşılmaktadır.

Tablo EK-B.7’de ise ankete yanıt veren işletmecilerin eğitim düzeyleri

gösterilmektedir. Ankete katılanların neredeyse yarısının, %47.9’lık bir oranla

üniversite mezunu oldukları görülmektedir. Bunu, %23.4’lük pay ile lise mezunları,

%12.2 ile turizm lisans mezunları, %7.4 ile ilkokul mezunları ve diğerleri

izlemektedir. Turizm meslek liseleri ile ön lisans ve lisans mezunlarının toplam

içindeki payı %21.3’dür. Buradan; turizm sektörüne en iyi hizmeti verebilecek ve

sektörün kendi içinden yetişmiş kalifiye ve eğitimli insan sayısının yetersiz olduğu

yorumunu yapmak mümkündür.

Ankete yanıt veren işletmelerde çalışan personelin eğitim düzeylerine

bakıldığında ise (Tablo EK-B.8); %31.6’sının lise, %29.6’sının ilkokul, %11.8’inin

turizm lisans, %11.3’ünün üniversite ve diğer mezunlardan oluştukları

anlaşılmaktadır. İşletmecilerin tersine çalışan personelin, %61.2 gibi çok büyük bir

çoğunluğunun lise ve ilkokul mezunu oldukları görülmektedir. Çalışan personel

açısından turizm lisansla birlikte üniversite mezunları toplamı, %23.1’lik bir oranla

işletmecilere göre daha düşük bir düzeydedir. Turizm meslek liseleri ile ön lisans ve

lisans mezunlarının toplam içindeki payı ise %27.5’dir. Dolayısıyla, Türkiye’nin en

rekabetçi sektörü durumunda olan turizmde, ne yazık ki çalışanların büyük

çoğunluğunun eğitim düzeylerinin istenildiği gibi yüksek olmadığı sonucu ortaya

çıkmaktadır.

135

Tablo EK-B.9’da, ankete katılan işletmecilerin kaç yıldır turizm sektöründe

görev yaptıklarına ilişkin değerlerin dağılımı verilmektedir. Tabloya bakıldığında,

ankete katılanların yarısından fazlasının (%54.9) on yıl ve üzerinde bir deneyime

sahip oldukları görülmektedir. Ankete katılan gruptan sadece %14.8’lik bir kesimin

deneyim ve tecrübeleri beş yıldan daha azdır. Bu da, ankete katılanların büyük

çoğunluğunun sektörde uzun yıllar görev yaptığı, konu hakkında bilgi sahibi olduğu

ve sonuçta yapılan analiz açısından güvenilir bir durumun söz konusu olduğu

şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca; ankete katılan işletmelerin yaklaşık %60’ının on yıl

ve %36.4’ünün ise on bir yıl ve üzeri sektörde faaliyet gösterdikleri de Tablo EK-

B.10’dan anlaşılmaktadır.

2. Yerli İşletmecilerin Akdeniz Ülkelerine Olan Ziyaret Sıklığının Analizi

Tablo 3.15’de, ankete katılan yerli işletmecilerden Akdeniz’deki diğer beş

ülkeye daha önceki yıllarda yapmış oldukları ziyaret durumları görülmektedir. Buna

göre; yerli işletmecilerin Türkiye’nin Akdeniz bölgesindeki rakiplerinden en çok;

%48.4 ile Yunanistan’a, %41.3 ile Kıbrıs’a, %36.1 ile İtalya’ya, %32.5 ile Fransa’ya

ve %25.7 ile de İspanya’ya gittikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca; ankete katılan

işletmecilerin söz konusu bu ülkelere en az bir ve daha fazla sayıda gitmiş olmaları,

seçmiş oldukları ülke ile Türkiye’yi RG kriterleri açısından çok daha sağlıklı ve

güvenilir bir şekilde kıyaslamalarını sağlamaktadır.

Tablo 3.15: Yerli İşletmecilerin Akdeniz’deki Beş Ülkeye Olan Ziyaret Sayılarının Oransal Dağılımı

Ülkeler 7 ve üzeri 6 5 4 3 2 1 Ziyaret

Yok Toplam

n % n % n % n % n % n % n % n % n %

Fransa 12 3.3 2 0.5 4 1.1 4 1.1 13 3.6 29 7.9 55 15.0 247 67.5 366 100

Kıbrıs 13 3.6 4 1.1 5 1.4 9 2.5 19 5.2 28 7.7 73 19.9 215 58.7 366 100

İspanya 5 1.4 1 0.3 1 0.3 4 1.1 9 2.5 15 4.1 59 16.1 272 74.3 366 100

İtalya 11 3.0 1 0.3 3 0.8 5 1.4 14 3.8 30 8.2 68 18.6 234 63.9 366 100

Yunanistan 21 5.7 8 2.2 6 1.6 10 2.7 17 4.6 34 9.3 81 22.1 189 51.6 366 100

Yerli işletmecilerin söz konusu ülkelere en son hangi yılda gittiklerini

gösteren Tablo 3.16’dan; ankete katılanların %62.4’ünün 2000-2004 ve %18.6’sının

1995-1999 yılları arasında bu beş ülkeden birini ziyaret ettikleri anlaşılmaktadır.

136

1990 öncesi ziyaret edenlerin oranı ise tüm ankete katılanlar içinde sadece %2.7’dir.

Bu durumda, ankete katılanların büyük çoğunluğunun çok yakın bir zamanda

kıyaslama yaptıkları ülkede bulundukları ortaya çıkmaktadır. Bu sonuç, turist

anketinden elde edilen verilerle de benzerlik göstermektedir.

Tablo 3.16: İşletmecilerin Beş Rakip Ülkeyi En Son Hangi Yıl Ziyaret Ettiklerinin Oransal Dağılımı Yıl Grupları 1990 öncesi 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Yanıt Yok Toplam

n 10 18 68 228 42 366 % 2.7 4.9 18.6 62.4 11.4 100.0

3. Yerli İşletmecilerin Türkiye’nin Rekabet Düzeyine İlişkin Görüşleri

Tablo 3.17’de ise; yerli işletmeci anketleri açısından, Türkiye’nin Akdeniz

bölgesindeki beş rakip turizm ülkesine göre, rekabet düzeyini belirlemeye yarayacak

değişkenlerle ilgili değerler gösterilmektedir. Yapılan analizlerde, RG’nü ölçmek

için hazırlanan söz konusu bu 23 değişkenin güvenilirliğinin oldukça yüksek olduğu

saptanmıştır (yaklaşık olarak α = 0.90). Bu değişkenlere ait α değerleri tablosu EK-

B.2’de görülmektedir. Yabancı turist anketinde olduğu gibi; on bir ve beş ülkeye

göre ayrı ayrı olarak, genel ortalama değerlerine bakıldığında, iki grup arasında çok

fazla bir farkın olmadığı görülmektedir. Buradan hareketle; görüşlerin birbirine yakın

olduğu (homojen) ve bu nedenle de diğer altı ülkenin analiz dışı bırakılmasının

araştırma sonuçlarını çok fazla etkilemediği ancak birebir karşılaştırma yapmada

sıkıntı yaşandığı söylenebilir. Değişkenlerin ortalama değerlerine bakıldığında;

Türkiye’nin bütün ülkelere oranla en rekabetçi faktörünün, istatistiki olarak anlamsız

olmasına karşın en yüksek ortalama değeri olan 4.39 ile ülkedeki konukseverlik

olduğu ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin RG açısından rakiplerine göre en iyi olduğu

nokta, ülkede turistlere çok sıcak ve arkadaşça davranıldığını gösteren konukseverlik

faktörüdür. Bu sonuç, yabancı turist anketi ile de örtüşmektedir. Başka bir deyişle;

konukseverlik, her iki anket grubunda da Türkiye’nin en rekabetçi faktörü olarak

görülmektedir. Bunu sırasıyla; 4.30 ortalama ile ülkedeki tarihi zenginliğin, 4.18 ile

Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği, istatistiki olarak anlamsız olmasına

karşın 4.15 ile doğal çevrenin güzelliği, 3.84 ile Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği

ve diğerleri izlemektedir.

137

Diğer rakip ülkelere oranla, Türkiye’nin RG faktörleri açısından en zayıf ya

da olumsuz olduğu nokta ise; en düşük ortalama değeri olan 2.51 ile Türkiye’deki

tanıtım ve reklam politikalarının etkinliğidir. Daha açık bir şekilde söylenecek

olursa; yerli işletmecilere göre Türkiye’nin turizm sektörü açısından rekabetçi

gücünü zayıflatan en önemli faktör, tanıtım ve reklam politikalarının yetersizliği ve

bütçeden bunun için yeterli ödeneğin ayrılmamasıdır. Bunu; 2.72 ortalama ile

Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı, 2.77 ile sağlık

hizmetlerinin kalitesi, 2.93 ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite, 2.95 ile

Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi ve diğerleri izlemektedir. Bu durum,

yabancı turist anketleri ile örtüşmemektedir. Çünkü; diğer ankette uzaklık, ülkenin

RG’nü etkileyen en olumsuz faktör durumundaydı. Burada ise, tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği en olumsuz faktör görünümündedir. Bu bağlamda; yerli turist

anket sonuçlarına göre, Türkiye’nin RG açısından Akdeniz bölgesindeki en önemli

beş rakibine oranla en güçlü olduğu nokta; ülkedeki konukseverlik ve arkadaşlık, en

zayıf olduğu nokta ise tanıtım ve reklam politikalarının etkinliğidir. Buradan, uzaklık

faktörünün en olumsuz ilk beş faktör arasında yer almadığı da anlaşılmaktadır.

Aynı tablodan değişkenlerin anlamlılık düzeylerine bakıldığı zaman;

konukseverlik (3), doğal çevrenin güzelliği (4), müşterinin ödediği paranın karşılığını

alma durumu (5), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (9), deniz ve kumsalların

kalitesi (14) ile uzaklık (21) faktörlerinin (italik olanlar) istatistiki açıdan anlamsız

oldukları görülmektedir. Dolayısıyla buradan, yerli işletmecilerin bu değişkenler

konusunda benzer düşünceye sahip olduklarını ifade etmek mümkündür. Diğer bütün

değişkenlerin anlamlılık düzeyleri ise istatistiki açıdan anlamlı sonuçlar vermektedir.

Türkiye’nin, RG’nü etkilediği düşünülen değişkenlerin her ülke ile ayrı ayrı

karşılaştırılması durumunda ortaya çıkan sonuç şudur (bkz.Tablo 3.17): İlk olarak;

Türkiye’nin Fransa ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en önemli

faktörlerin; ülkedeki tarihi zenginliğin çekiciliği ile konukseverlik, en zayıf olduğu

noktaların ise tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği ile sağlık hizmetlerinin

kalitesi olduğu görülmektedir. Bu durumda; genel ortalamaya göre Fransa için

konukseverlik ikinci en olumlu faktör iken, tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği

aynı şekilde birinci en olumsuz faktör olarak görülmektedir.

138

Tablo 3.17

139

Türkiye’nin Kıbrıs ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en önemli

faktörlerin; ülkedeki tarihi zenginlik ile kültürel zenginliğin çekiciliği, en zayıf

olduğu noktanın ise tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği ile çocuklara sağlanan

hizmetin kalite ve standardı olduğu görülmektedir. Genel ortalamaya göre, RG’nü

etkileyen en olumlu faktör olan konukseverlik burada dördüncü, en olumsuz faktör

olan tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği ise birinci sırada yer almaktadır.

Türkiye’nin İspanya ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en

önemli faktörlerin; konukseverlik ile tarihi zenginliğin çekiciliği, en zayıf olduğu

noktanın ise tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği ile sağlık hizmetlerinin kalitesi

olduğu görülmektedir. Bu durumda; İspanya için, hem en olumlu faktör olan

konukseverlik ve hem de en olumsuz faktör olan tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği genel ortalama sonuçları ile örtüşmektedir.

Benzer şekilde, Türkiye’nin İtalya ile karşılaştırılması durumunda,

konukseverlik ile doğal çevrenin güzelliği RG açısından en olumlu faktörlerin

başında yer alırken, sağlık hizmetlerinin kalitesi ile çocuklara sağlanan hizmetin

kalite ve standardı en olumsuz faktörler olarak değerlendirilmektedir. Böylece; genel

ortalama sonuçlarına göre İtalya için, en olumlu faktör olan konukseverlik yine

birinci sırada bulunurken, en olumsuz faktör olan tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği üçüncü sırada yer almaktadır.

Türkiye’nin Akdeniz çanağındaki en önemli rakiplerinden biri olan

Yunanistan ile karşılaştırılması sonucunda RG’nü etkileyen en önemli faktörlerin;

konukseverlik ile tarihi zenginliğin çekiciliği, en zayıf olduğu noktanın ise tanıtım ve

reklam politikalarının etkinliği ile çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı

olduğu görülmektedir. Bu durumda; Yunanistan için, hem en olumlu faktör olan

konukseverlik ve hem de en olumsuz faktör olan tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği genel ortalama sonuçları ile örtüşmektedir.

Özetle; Akdeniz bölgesindeki en önemli beş rakibi ile karşılaştırıldığında,

Türkiye’nin özellikle Kıbrıs’a yönelik rekabet düzeyinin daha yüksek olduğu

görülmektedir. Bunu daha sonra; Yunanistan, İtalya ve İspanya izlemektedir. Fransa

ise, diğer ülkelere oranla Türkiye’nin en düşük rekabet avantajına sahip olduğu ülke

durumundadır. Kısacası; yerli işletmecilerin algılamalarına göre, Türkiye’nin diğer

140

beş ülkeyle karşılaştırıldığında rekabet düzeyi en yüksek olduğu ülke Kıbrıs iken, en

düşük ülkenin Fransa olduğu anlaşılmaktadır.

4.Türkiye’nin Diğer Faktörler Açısından Rekabetçi Gücü ve Düzeyi

Tablo 3.18’de, yerli işletmeci anketindeki beşinci soru olan ve Türkiye’nin

uluslararası turizm sektöründeki RG’nü etkilediği düşünülen sekiz faktöre ilişkin

dağılımlar verilmektedir. Buna göre; ekonomik krizler, politik istikrarsızlıklar, doğal

afetler, savaş ve terör olayları ile devlet ve bürokrasinin ülkenin turizm sektöründeki

RG’nü olumsuz ya da çok olumsuz etkileyebileceği anlaşılmaktadır. Diğer yandan,

turizm işletmesinin bir pazarlama stratejisinin olmasının ülkenin RG’nü olumlu ya da

olumsuz herhangi bir şekilde etkileyemeyeceği; işletmenin rekabet stratejisi ile

ülkede turizme özgü bir maliyet ve teşvik politikası olmasının RG’nü olumlu olacak

şekilde etkileyebileceği düşünülmektedir.

Tablo 3.18: Türkiye’nin Turizm Sektöründeki RG’nü Etkileyen Değişkenlere İlişkin Dağılım*

DEĞİŞKENLER n Ortalama Standart Sapma Turizme özgü maliyet ve teşvik politikalarının olması 347 3.62 1.31 İşletmenin bir rekabet stratejisinin olması 346 3.55 1.17 İşletmenin bir pazarlama stratejisinin olması 350 3.42 1.19 Devlet ve bürokrasi 346 2.35 0.91 Ekonomik krizler 362 2.16 1.04 Politik istikrarsızlıklar 362 1.92 0.82 Doğal afetler 357 1.83 0.85 Savaş ve terör olayları 359 1.48 0.83

* Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 Çok olumlu,…, 1 çok olumsuz.

Tablo 3.19’da, yerli işletmecilerin diğer Akdeniz ülkelerine göre, Türkiye’nin

uluslararası turizmdeki rekabet düzeyini nasıl gördüklerine ilişkin değerlerin dağılımı

verilmektedir. Buna göre; işletmecilerin %40.4’ü diğer Akdeniz ülkelerine oranla,

ülkenin rekabet düzeyini düşük ya da çok düşük gördükleri anlaşılmaktadır. Ankete

katılanların %35.2’si de tam tersi düşünce ile ülkenin rekabet düzeyini yüksek ya da

çok yüksek olarak görmektedir. Geriye kalan %20.8’lik grubun ise, Türkiye ile diğer

rakip ülkeler arasında rekabet düzeyi açısından çok önemli fark olmadığı şeklinde bir

düşünceye sahip oldukları anlaşılmaktadır. Buradan hareketle; ülkedeki

işletmecilerin, Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki rekabet düzeyi

konusunda kötümser bir tutum içinde oldukları söylenebilir.

141

Tablo 3.19: Yerli İşletmecilere Göre, Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi Görüşler n Oran % Rekabet Düzeyi Çok Daha Yüksek 37 10.1 Rekabet Düzeyi Daha Yüksek 92 25.1 Ne Yüksek Ne Düşük 76 20.8 Rekabet Düzeyi Daha Düşük 99 27.0 Rekabet Düzeyi Çok Daha Düşük 49 13.4 Yanıt Yok 13 3.6 TOPLAM 366 100.0


Tablo 3.20’de ise; yerli işletmecilere yöneltilen ve Türkiye’nin AB’ne

girmesinin, ülkenin uluslararası turizm sektöründeki RG’nü nasıl etkileyeceğine

ilişkin görüşlerin yer aldığı, anketin yedinci sorusuna ait değerlerin dağılımı

görülmektedir. Buna göre; ankete katılanların %35.0’i, Türkiye’nin AB’ne

girmesinin ülkenin turizm sektöründeki RG’nü çok olumlu ve %42.3’ü de olumlu

etkileyeceğini düşünmektedir. Diğer bir deyişle; işletmecilerin %77.3’ü Türkiye’nin


yönde etkileyebileceğini ifade etmektedir. Yabancı turistlerin %53.4’ü, Türkiye’nin

AB’ne girmesinin, turizm sektöründeki RG’nü olumlu yönde etkileyebileceğini

düşünmekteydi. Bu durumda; konu ile ilgili olarak yerli işletmecilerin turistlere

oranla daha iyimser bir eğilim içinde oldukları görülmektedir. Ayrıca; yerli

işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların verdiği yanıtlar,

Türkiye’nin AB’ne girmesinin ülkenin bu alandaki RG’nü çok olumlu etkileyeceği

şeklindedir. Tablo 3.20: Türkiye’nin AB Üyeliğinin, RG’nü Nasıl Etkileyeceğine İlişkin Değerlerin Dağılımı

Görüşler n Oran % Çok Olumlu 128 35.0 Olumlu 155 42.3 Ne Olumlu Ne Olumsuz 31 8.5 Olumsuz 24 6.6 Çok Olumsuz 14 3.8 Yanıt Yok 14 3.8 TOPLAM 366 100.0


Yerli işletmecilerin, Türkiye’nin AB üyeliği konusunda turistlere oranla daha

iyimser bir düşünce içinde olmalarının nedeni: Türkiye’nin AB’ne girdikten sonra

142

alacağı yardım, hibe ve kredi şeklindeki ekonomik desteklerin, ülkenin turizmi de

kapsayacak ölçüde diğer sektörlerinde ve ülke ekonomisi genelinde yaratması olası

olumlu etkilerdir. Çünkü; Birlik kendi içinde yürüttüğü politikalar ve stratejiler

gereği, AB ülkelerine ekonomik yardım, hibe ve düşük faizli kredi şeklinde bazı

kaynaklar aktarmaktadır. Özellikle de, AB’nin Akdeniz ülkeleri için oluşturduğu

fonlardan; yol yapımı, liman ve havaalanı, atık su arıtma tesisleri vb. projelerle kendi

ülkelerini desteklediği görülmektedir. Buradan hareketle; Türkiye’nin bu yardım ve

kredilerden yararlanamamasının, ülkenin turizm alanındaki RG’nü geliştirmek

açısından, rakiplerine göre dezavantajlı bir durum oluşturabileceğini söylemek

mümkündür. Bununla birlikte, Türkiye ile AB arasında imzalanan Gümrük Birliği

anlaşması gereği; AB’nin Akdeniz Fonları kapsamında sağladığı mali yardım

kredilerden, Türk turizm sektöründeki işletmelerinde, AB Komisyonu’na sunacağı

projelerle yararlanma şansı bulunmaktadır222. Ancak, genel anlamda Türkiye’nin AB

genişleme sürecinin dışında tutulması, sadece turizm sektörü olarak değil, bir bütün

olarak değerlendirildiğinde Türk ekonomisini olumsuz etkileyeceği düşünülmektedir.

Türkiye’nin genişleme sürecinin dışında olması nedeniyle, ülke turizmini

doğrudan etkileyebilecek başka bir önemli konu ise, AB ülkelerinde 2002 yılı

itibariyle Euro’nun kullanılmaya başlanmasıdır. Bunun şu anda, Türkiye açısından

hem olumlu ve hem de olumsuz yanlarının bulunduğu gözlenmektedir. Şöyle ki;

Euro’nun Türk Lirası karşısında aşırı değerlenmesi sonucu oluşan kur hareketleri

nedeniyle, ülkenin Avrupalı turistlerin gözünde daha ucuz bir ülke imajı oluşturması,

konunun olumlu yanıdır. Bu durumda, ülkeye gelen turist sayısı ve gelirinin artması

olası bir sonuçtur. Olumsuz yanı ise, Türkiye’nin Euro’ya geçmemesi nedeniyle,

turistlerin fiyat-kalite karşılaştırmasını AB içindeki diğer destinasyonlara göre, her

zaman rahatlıkla yapamamasıdır. Ayrıca, Euro ile birlikte AB içinde sağlanan fiyat

şeffaflığı, Birlik ülkeleri arasında rekabeti daha da arttırmaktadır223. Bunun

sonucunda ise, Türkiye’deki firma ve işletmeleri daha zor bir rekabet ortamının

beklediği söylenebilir. Dolayısıyla da, sektörde ayakta kalabilmek ve pazar payını 222 F. Şen, “Avrupa Birliği Türkiye İlişkilerinin Turizm Sektörü Üzerindeki Etkileri”, 1. Turizm Şurası Bildiri ve Görüş Metinleri, Ankara 1998, ss. 24-26. 223 E. Smeral, A. Weber, “Forecasting International Tourism Trends to 2010”, Annals of Tourism Research, 27 (4), 2000, ss. 995-996; A.E.Weiner, D.W.K. Chitty, “The Euro is Born Why CPAs Need to Know About it”, The CPA Journal, 69 (4),1999, ss. 14-19.

143

artırmak, AB’nin turizm politikasını iyi izlemek ve rekabet stratejisi ile baş

edebilmekten geçmektedir.

C. İki Grubun Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Muğla bölgesini ziyaret eden ve ankete katılan turistlerle, bölgede faaliyet

gösteren ve anket uygulanan işletmecilere ait ortak anket sorularının birlikte

değerlendirilmesi ve karşılaştırılmasının önemli faydaları bulunmaktadır. Her şeyden

önce yapılan bu karşılaştırma ile gruplar arasında istatistiki anlamda bir fark olup

olmadığının ve varsa bunun nedenlerinin incelenmesi gerekmektedir. Aralarında fark

var mı? Eğer varsa nereden kaynaklanmaktadır? Bununla birlikte, bir ülke diğer bir

ülkeye göre dışarıdan turist gözüyle nasıl görünüyor (external performance

measurement); içeriden yerli işletmeci gözüyle nasıl görünüyor (internal

performance measurement), bunu öğrenebilmektir. Böylece, bu bölümdeki amaç; iki

grubun benzer ya da farklı düşünüp düşünmediğinin araştırılması ve farklı

düşünüyorlarsa bunun tartışılmasıdır.

Tablo 3.21’ de; iki gruba ait t değerlerine bakıldığında öncelikle bu iki grup

arasında bir fark söz konusu olduğu görülmektedir. İstatistiki anlamda bu doğal bir

sonuçtur. Önemli olan bu farkın çok anlamsız ya da açıklanamayacak ölçüde

büyük/küçük olmasıdır. Bunun içinde değişkenlerin ortalama değerlerine bakmak

gerekmektedir. Aynı tablodan genel olarak, her iki grubun ortalamalarının birbirine

yakın olduğu görülmekle birlikte; bazı değişkenler için bunun tam anlamda geçerli

olmadığı anlaşılmaktadır. Turist grubu; yerli işletmecilere oranla ve daha olumlu bir

değerlendirme ile Türkiye’nin hizmet kalitesi (1), müşterinin ödediği paranın

karşılığını alma durumu (5), hijyen ve temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek

kalitesiyle (7), sportif faaliyetler (10), sağlık hizmetlerinin kalitesi (12), çocuklara

sağlanan hizmetin kalite ve standardı (13), yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite

(15) ile tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği (23) konusunda Akdeniz

bölgesindeki diğer rakip beş ülkeye göre daha iyi olduğunu düşünmektedir. Ancak,

burada 6., 10., 12., 13. ve 23. değişkenlerin ortalama değerleri 2.5 ile 3.5 (3 = ne iyi

ne kötü) arasında bulunduğundan, turistlerin bu değişkenler açısından daha olumlu

144

bir değerlendirme ile Türkiye ve diğer rakip beş ülke arasında çok önemli bir farkın

olmadığını düşündükleri yorumunu yapmak mümkün olabilir.

Diğer taraftan; yerli işletmeci grubu turistlere oranla ve daha olumlu bir

değerlendirme ile Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği (2), konukseverlik (3), doğal

çevrenin güzelliği (4), alışveriş imkanı (11), deniz ve kumsalların kalitesi (14),

telekomünikasyon ağının kalitesi (16), bankacılık hizmetinin kalitesi (17),

havaalanlarının kalitesi (18), kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (20) ile

uzaklık (21) faktörlerinin diğer beş ülkeye göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

Burada da, uzaklık faktörü açısından ortalama değeri 2.5 ile 3.5 (3 = ne iyi ne kötü)

arasında bulunduğundan, yerli işletmecilerin turistlere oranla ve daha olumlu bir

değerlendirme ile Türkiye ve diğer rakip beş ülke arasında önemli bir fark olmadığı

şeklinde düşündükleri yorumunu yapmak mümkün olabilir.

Ancak, iki grup arasındaki en önemli farkın, tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği faktöründe ortaya çıktığı görülmektedir. Buna göre; turist grubun yerli

işletmecilere göre 3.35 ortalama ve daha olumlu bir değerlendirmeyle, Türkiye’nin

durumunu diğer ülkelere oranla biraz daha iyi gördükleri (3 = ne iyi ne kötü)

anlaşılmaktadır. Bununla birlikte; RG’nü etkileyen en önemli faktör durumundaki

konukseverlik, her iki grup içinde birinci sırada yer almakta olup, bu faktör açısından

ortalama değerlere bakıldığında, iki grup arasında az da olsa bir farkın olduğu ve

yerli işletmecilerin Türkiye’nin durumunu diğer ülkelere göre daha iyi gördükleri

gözlenmektedir. Ancak, bu beklenen olası bir sonuçtur. Bir sonraki aşamada

değişkenlerin anlamlılık düzeylerine bakılacak olursa; konaklama tesislerinin kalite

ve standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (9) ile ülkenin genel anlamda

çekiciliği (22) faktörlerinin istatistiki açıdan anlamsız oldukları görülmektedir. Bu

durum, turistlerle yerli işletmecilerin bu üç değişken konusunda benzer bir

düşünceye sahip olduklarını göstermektedir.

145

Tablo 3.21: İki Grubun RG Değişkenleri Açısından Karşılaştırılması*

Değişkenler Turist Grubu Yerli

İşletmeci Grubu

t testi

Sır. Ort. Sır. Ort. t Değeri


1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 2 3.84 10 3.48 4.225 0.000

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 11 3.53 6 3.74 -3.562 0.000

3.Türkiye’deki konukseverlik 1 4.15 1 4.39 -4.515 0.000

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 7 3.64 4 4.15 -8.288 0.000

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 3 3.83 9 3.58 3.763 0.000

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 22 3.18 19 2.94 3.729 0.000

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 10 3.54 16 3.34 3.074 0.002

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 15 3.43 12 3.40 0.453 0.651

9.Türkiye’deki gece yaşantısı ve eğlence olanakları 12 3.47 14 3.38 1.514 0.130

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 14 3.43 18 3.20 3.709 0.000

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 9 3.58 7 3.73 -2.335 0.020

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 18 3.30 21 2.77 7.498 0.000

13.Türkiye’de çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 16 3.42 22 2.72 10.148 0.000

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 13 3.47 8 3.63 -2.341 0.019

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 8 3.62 20 2.93 10.624 0.000

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 21 3.20 15 3.36 -2.625 0.009

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 19 3.27 11 3.42 -2.472 0.014

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 20 3.27 13 3.39 -2.061 0.040

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 6 3.64 3 4.18 -9.039 0.000

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 5 3.70 2 4.30 -10.205 0.000

21.Türkiye’ye olan uzaklık 23 2.85 17 3.21 -5.626 0.000

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 4 3.74 5 3.85 -1.789 0.074

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 17 3.35 23 2.51 11.704 0.000 * Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. 5 çok daha iyi,…, 1 çok daha kötü.

1. Türkiye’nin Fransa ile Karşılaştırılması

Tablo 3.22’de her iki gruba göre, Türkiye’nin Fransa ile karşılaştırılması

durumunda oluşan rekabet düzeyi ile ilgili değerler gösterilmektedir. Turist grubu;

yerli işletmecilere oranla, Türkiye’deki hizmet kalitesi (1), müşterinin ödediği

paranın karşılığını alma durumu (5) ve sportif faaliyetlerin (10) Fransa’ya göre daha

iyi olduğunu düşünmektedir. Hijyen ve temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek

kalitesi (7) ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite (15) değişkenlerinin ortalama

değerleri 3.0 ile 3.5 (3 = ne iyi ne kötü) arasında bulunduğundan, turistlerin bu

değişkenler açısından daha olumlu bir değerlendirme ile Türkiye ve diğer rakip beş

ülke arasında çok önemli bir farkın olmadığını düşündükleri yorumunu yapmak

mümkündür. Ayrıca, sağlık hizmetlerinin kalitesi (12), çocuklara sağlanan hizmetin

146

kalite ve standardı (13) ile tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği (23) konusunda

yerli işletmeciler, Türkiye’nin Fransa’ya oranla daha kötü olduğunu düşünürken;

turistlerin bu üç değişken açısından 3-3.5 arasındaki ortalama değerleri ile aynı

şekilde Türkiye ve diğer rakip beş ülke arasında çok önemli bir farkın olmadığını

düşündükleri yorumunu yapmak mümkündür.

Diğer taraftan; yerli işletme grubu turistlere oranla, Türkiye’deki doğal

çevrenin güzelliği (4), kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (20) ile uzaklık

(21) faktörü konusunda Türkiye’nin Fransa’ya göre daha iyi olduğunu

düşünmektedir. Aynı şekilde, uzaklık faktörüne bakıldığında yerli işletmecilerin

turistlere oranla daha olumlu bir değerlendirme ile iki ülke arasında çok önemli bir

fark olmadığını düşündükleri şeklinde bir yorum yapmak mümkündür. İki grup

arasındaki en önemli fark, tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği ile sportif

faaliyetler faktörlerinde ortaya çıkmaktadır. Buna göre, tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği açısından turist grubu 3.41 ortalamayla Türkiye ile Fransa

arasında çok önemli bir fark olmadığını düşünürken, yerli işletmeciler 2.31 ortalama

ile Türkiye’nin Fransa’ya oranla daha kötü olduğunu şeklinde bir değerlendirmede

bulunmaktadır.

Sportif faaliyetler konusunda ise; turist grubu 3.50 ortalamayla Türkiye’nin

Fransa’ya göre daha iyi olduğunu düşünürken, yerli işletmeciler 2.79 ortalama ile

Türkiye ile Fransa arasında önemli bir fark olmadığı şeklinde bir değerlendirmede

bulunmaktadır. Bununla birlikte, RG’nü etkileyen en önemli faktör durumundaki

konukseverlik istatistiki açıdan anlamsız olmasına karşın turist grubunda birinci

sırada yer alırken, uzaklık aynı şekilde en olumsuz faktör durumundadır. Yerli

işletmeci grubunda ise, Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği en olumlu; tanıtım

ve reklam politikalarının etkinliğinin de en olumsuz faktör oldukları görülmektedir.

Ayrıca aynı tablodan; turistik ürün çeşitliliği (2), konukseverlik (3), konaklama

tesislerinin kalite ve standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (9), alışveriş

imkanı (11), deniz ve kumsalların kalitesi (14), telekomünikasyon ağının kalitesi

(16), bankacılık hizmetinin kalitesi (17), havaalanlarının kalitesi (18) ve ülkenin

genel anlamda çekiciliği (22) faktörlerinin ise istatistiki açıdan anlamsız oldukları

147

anlaşılmaktadır. Buradan da, anlamsız faktörler konusunda, her iki grubun da benzer

bir düşünceye sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Tablo 3.22: İki Gruba Göre, Türkiye’nin Fransa ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi*


İşletmeci Grubu

t testi

Sır. Ort. Sır. Ort. t Değeri




3.Türkiye’deki konukseverlik 1 4.33 2 4.25 0.501 0.617








11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 12 3.43 8 3.42 0.057 0.955






17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 19 3.14 12 3.13 0.033 0.974

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 18 3.20 14 3.07 0.641 0.523






2. Türkiye’nin Kıbrıs ile Karşılaştırılması

Tablo 3.23’de her iki gruba göre, Türkiye’nin Kıbrıs ile karşılaştırılması


yerli işletmelere oranla, Türkiye’nin müşterinin ödediği paranın karşılığını alma

durumu (5), yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite (15) ile tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği (23) konusunda Kıbrıs’a göre daha iyi olduğunu

düşünmektedir. Aynı şekilde; yerli işletme grubu turistlere oranla, Türkiye’nin

turistik ürün çeşitliliği (2), doğal çevrenin güzelliği (4), telekomünikasyon ağının

148

kalitesi (16), havaalanlarının kalitesi (18) ile kültürel zenginliğin çekiciliği (19)

konusunda Kıbrıs’a göre daha iyi; tarihi zenginliğin çekiciliği (20) konusunda ise çok

daha iyi olduğunu değerlendirmektedir.

Tablo 3.23: İki Gruba Göre, Türkiye’nin Kıbrıs ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi *


İşletmeci Grubu

t testi

Sır. Ort. Sır. Ort. t Değeri Anlamlılık Düzeyi








8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 17 3.58 15 3.66 -0.471 0.638


10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 14 3.63 14 3.74 -0.575 0.567


12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 20 3.49 17 3.59 -0.524 0.601












İki grup arasındaki en önemli fark, kültürel zenginliğin çekiciliği ile yerel

ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite faktörlerinde ortaya çıkmaktadır. Buna göre;

kültürel zenginliğin çekiciliği açısından yerli işletme grubu 4.49 ortalamayla

turistlere oranla (4.49>3.85) Türkiye’nin Kıbrıs’a göre daha iyi olduğunu

düşünmektedir. Yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite faktörü açısından ise turist

grubu yerli işletmecilere göre 3.89 ortalama ile Türkiye’nin Kıbrıs’a oranla daha iyi

olduğu şeklinde bir değerlendirmede bulunmaktadır. Turist grubunda, RG’nü

149

etkileyen en önemli faktör istatistiki açıdan anlamsız olmasına karşın hizmet kalitesi

iken, uzaklık aynı şekilde en olumsuz faktör durumundadır.

Yerli işletmeci grubunda ise, Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği en

olumlu; tanıtım ve reklam politikalarının etkinliğinin de en olumsuz faktör oldukları

görülmektedir. Ayrıca aynı tablodan; hizmet kalitesi (1), konukseverlik (3), hijyen ve

temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek kalitesi (7), konaklama tesislerinin kalite ve

standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (9), sportif faaliyetler (10),

alışveriş imkanı (11), sağlık hizmetlerinin kalitesi (12), çocuklara sağlanan hizmetin

kalite ve standardı (13), deniz ve kumsalların kalitesi (14), bankacılık hizmetinin

kalitesi (17), uzaklık (21) ile ülkenin genel anlamda çekiciliği (22) faktörlerinin

istatistiki açıdan anlamsız oldukları anlaşılmaktadır. Buradan da, anlamsız faktörler

konusunda, her iki grubunda benzer bir düşünceye sahip oldukları anlaşılmaktadır.

3. Türkiye’nin İspanya ile Karşılaştırılması

Tablo 3.24’de her iki gruba göre, Türkiye’nin İspanya ile karşılaştırılması


yerli işletmelere oranla, Türkiye’deki hizmet kalitesi (1), müşterinin ödediği paranın

karşılığını alma durumu (5), yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite (15) ile ülkenin

genel anlamda çekiciliğinin (22) İspanya’ya göre daha iyi olduğunu düşünürken;

sağlık hizmetlerinin kalitesi (12), çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı

(13) ile tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği (23) konusunda ise yine yerli

işletmelere oranla daha olumlu bir değerlendirme iki ülke arasında çok önemli bir

farkın olmadığını düşünmektedir. Diğer taraftan; yerli işletmeci grubu turistlere

oranla, Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği (4) ile kültürel (19) ve tarihi

zenginliğin çekiciliğinin (20) İspanya’ya göre daha iyi olduğunu düşünürken;

bankacılık hizmetinin kalitesi (17) ile uzaklık (21) faktörü konusunda yine turistlere

oranla daha olumlu bir değerlendirme ile iki ülke arasında önemli bir fark olmadığını

düşünmektedir.

150

Tablo 3.24: İki Gruba Göre, Türkiye’nin İspanya ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi*


İşletmeci Grubu

t testi



2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 8 3.56 6 3.53 0.240 0.810




















22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 4 3.80 7 3.50 2.136 0.034


İki grup arasındaki en önemli fark ise, tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite faktörlerinde ortaya çıkmaktadır.

Buna göre; turist grubu yerli gruba oranla daha olumlu bir değerlendirmeyle, yerel

ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite açısından 3.54 ortalama ile Türkiye’nin İspanya’ya

göre daha iyi olduğunu; 3.28 ortalama ile de tanıtım ve reklam politikalarının

etkinliği açısından iki ülke arasında önemli bir farkın söz konusu olmadığını

düşünmektedir. Bununla birlikte, RG’nü etkileyen en önemli faktör durumundaki

konukseverlik istatistiki açıdan anlamsız olmasına karşın her iki grupta da birinci

sırada yer alırken, uzaklık turist grubu ve tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği

ise yerli grup için en olumsuz faktör durumundadır. Ayrıca; turistik ürün çeşitliliği

(2), konukseverlik (3), hijyen ve temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek kalitesi (7),

151

konaklama tesislerinin kalite ve standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları

(9), sportif faaliyetler (10), alışveriş imkanı (11), deniz ve kumsalların kalitesi (14),

telekomünikasyon ağının kalitesi (16) ile havaalanlarının kalitesi (18) faktörlerinin

istatistiki açıdan anlamsız oldukları anlaşılmakta ve her iki grubun bu değişkenler

konusundaki düşüncelerinin benzer olduğu ortaya çıkmaktadır.

4. Türkiye’nin İtalya ile Karşılaştırılması

Tablo 3.25’de her iki gruba göre, Türkiye’nin İtalya ile karşılaştırılması


yerli işletmecilere oranla, Türkiye’deki hizmet kalitesi (1), gece yaşantısı ve eğlence

olanakları (9), sportif faaliyetler (10), çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı

(13) ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalitenin (15) İtalya’ya göre daha iyi

olduğunu düşünürken; sağlık hizmetlerinin kalitesi (12) ile tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği (23) konusunda ise yine yerli işletmecilere oranla daha

olumlu bir değerlendirme ile iki ülke arasında çok önemli bir farkın olmadığını

düşünmektedir.

Yerli işletmeci grubu turistlere oranla, Türkiye’deki konukseverlik (3), doğal

çevrenin güzelliği (4) ile kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (20) konusunda

İtalya’ya göre daha iyi olduğunu düşünürken; uzaklık (21) faktörü konusunda

turistlere oranla daha olumlu bir değerlendirme ile iki ülke arasında önemli bir fark

olmadığını düşünmektedir. İki grup arasındaki en önemli fark, çocuklara sağlanan

hizmetin kalite ve standardı faktöründe ortaya çıkmaktadır. Buna göre; turist grubu

yerli gruba oranla daha olumlu bir değerlendirme ve 3.61 ortalama ile Türkiye’nin

İtalya’ya göre daha iyi olduğunu düşünmektedir.

RG’nü etkileyen en olumlu faktör; turist grubunda sportif faaliyetler iken

yerli işletme grubunda konukseverliktir. En olumsuz faktörler; turist grubunda

uzaklık ve yerli işletme grubunda ise sağlık hizmetlerindeki kalitedir. Bununla

birlikte; turistik ürün çeşitliliği (2), müşterinin ödediği paranın karşılığını alma

durumu (5), hijyen ve temizliğin kalitesi (6), yiyecek ve içecek kalitesi (7),

konaklama tesislerinin kalite ve standardı (8), alışveriş imkanı (11), deniz ve

kumsalların kalitesi (14), telekomünikasyon ağının kalitesi (16), bankacılık

152

hizmetinin kalitesi (17), havaalanlarının kalitesi (18) ile ülkenin genel anlamda

çekiciliği (22) faktörlerinin istatistiki açıdan anlamsız oldukları anlaşılmaktadır.

Diğer bir deyişle; turistlerle yerli işletmecilerin bu değişkenler konusunda benzer

düşünceye sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Tablo 3.25: İki Gruba Göre, Türkiye’nin İtalya ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi*


İşletmeci Grubu

t testi






5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 9 3.55 7 3.70 -0.761 0.448


7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 20 3.22 12 3.33 -0.579 0.564

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 19 3.30 9 3.43 -0.790 0.431








16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 22 3.14 17 3.07 0.348 0.729

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 12 3.43 15 3.25 1.062 0.291







5. Türkiye’nin Yunanistan ile Karşılaştırılması

Tablo 3.26’da her iki gruba göre, Türkiye’nin Yunanistan ile karşılaştırılması


yerli işletmecilere oranla, Türkiye’deki hizmet kalitesi (1), yiyecek ve içecek kalitesi

(7) ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalitenin (15) Yunanistan’a göre daha iyi

olduğunu düşünürken; hijyen ve temizliğin kalitesi (6), sağlık hizmetlerinin kalitesi

153

(12), çocuklara sağlanan hizmetin kalite ve standardı (13) ile tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği (23) konusunda ise yine yerli işletmecilere oranla daha

olumlu bir değerlendirme ile iki ülke arasında çok önemli bir farkın olmadığını

düşünmektedir.

Tablo 3.26: İki Gruba Göre, Türkiye’nin Yunanistan ile Karşılaştırılması Durumunda Rekabet Düzeyi*


İşletmeci Grubu

t testi

























Diğer taraftan; yerli işletmeci grubu turistlere oranla, Türkiye’deki turistik

ürün çeşitliliği (2), konukseverlik (3), doğal çevrenin güzelliği (4), alışveriş imkanı

(11) ile kültürel (19) ve tarihi zenginliğin çekiciliğinin (20) Yunanistan’a göre daha

iyi olduğunu düşünmektedir. İki grup arasındaki en önemli fark, tanıtım ve reklam

politikalarının etkinliği ile yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite faktörlerinde

ortaya çıkmaktadır. Buna göre; turist grubu yerli gruba oranla ve daha olumlu bir

154

değerlendirmeyle, tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği açısından 3.32 ortalama

ile iki ülke arasında önemli bir farkın söz konusu olmadığını, yerel ulaşım ağı ve

hizmetindeki kalite açısından ise 3.78 ortalama ile Türkiye’nin Yunanistan’a göre

daha iyi olduğunu düşünmektedir.

RG’nü etkileyen en önemli faktör, her iki grupta da birinci sırada yer alan

konukseverliktir. Uzaklık, turist grubu ve tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği

ise yerli grup için en olumsuz faktör durumundadır. Bununla birlikte; müşterinin

ödediği paranın karşılığını alma durumu (5), konaklama tesislerinin kalite ve

standardı (8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (9), sportif faaliyetler (10), deniz

ve kumsalların kalitesi (14), telekomünikasyon ağının kalitesi (16), bankacılık

hizmetinin kalitesi (17), havaalanlarının kalitesi (18), uzaklık (21) ile ülkenin genel

anlamda çekiciliği (22) faktörlerinin istatistiki açıdan anlamsız oldukları

anlaşılmaktadır. Buradan da; turistlerle yerli işletmecilerin bu değişkenler konusunda

benzer düşünceye sahip oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır.

6. Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi ve AB Üyeliği

Tablo 3.27’de; her iki grup anket içinde farklı sıra numaralarıyla yer alan ve

Türkiye’nin diğer ülkelere oranla rekabetçi düzeyinin nasıl görüldüğü ile AB’ne

girilmesinin ülkenin RG’nü nasıl etkileyeceğine ilişkin karşılaştırmalara yer

verilmektedir. Buradan; yabancı turist grubun yerli işletmecilere oranla, Türkiye’nin

uluslararası turizm sektöründeki rekabetçi düzeyini diğer Akdeniz ülkeleri ile

kıyaslandığında daya iyi gördükleri anlaşılmaktadır (p ≤ 0.001).

Tablo 3.27: Türkiye’nin AB Üyeliği ve Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi ile İlgili Görüşler

Değişkenler Turist Grubu

Yerli İşletmeci

Grubu t Anlamlılık

n Ort. n Ort. Değeri Düzeyi

1. Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabet Düzeyinin Nasıl Görüldüğüne İlişkin Görüş * 656 3.85 353 3.00 8.763 0.000

2. Türkiye’nin AB’ne Girmesinin, Uluslararası Turizm Sektöründeki RG’nü Nasıl Etkileyeceğine İlişkin Görüş **

601 3.47 352 4.02 -6.855 0.000

Değerler, 5 üzerinden hesaplanmıştır. * 5 Rekabet düzeyi çok daha yüksek,…, 1 rekabet düzeyi çok daha düşük; ** 5 çok olumlu,…, 1 çok olumsuz.

155

Yerli işletmeci grubu, ülkenin bu anlamdaki durumunu, Türkiye ile diğer

ülkeler arasında rekabet edebilme bakımından bir fark bulunmadığı şeklinde

değerlendirmektedir. Yerli işletmeci grubu turistlere oranla, Türkiye’nin AB’ne

girmesinin ülkenin rekabetçi gücünü daha olumlu etkileyeceği düşüncesinde iken;

turistler 3.47 ortalama değeri ile, Türkiye’nin AB’ne girmesinin sektördeki RG’nü

olumlu etkileyebileceği yönünde daha düşük bir yargıya sahiptirler (p ≤ 0.001). Daha

öncede vurgulandığı üzere; veri toplama aşamasında turist ve işletme yöneticileri ile

yapılan görüşmelerde ve bu konuda elde edilen bazı yazılı verilerde, yabancı turist

grubunun, Türkiye’nin AB’ne girmesi ile birlikte ülkedeki fiyatların artacağı ve

sonuçta Türkiye’nin daha pahalı bir destinasyon olacağı düşüncesi ile ülkenin AB’ne

girmesine çok sıcak bakmadıkları görülmektedir.

Turistlere sorulan açık uçlu sorudan elde edilen bilgilere göre; burada şunu

noktayı da ifade etmekte fayda bulunmaktadır. Türkiye ile Avrupa ülkeleri arasındaki

tarihten gelen politik, siyasi, ekonomik ve askeri süreç göz önüne alındığında, AB’ne

üye ülkelerin ve vatandaşlarının Türkiye’nin AB’ne üyeliğine yönelik olumsuz bir

tutum içinde oldukları anlaşılmaktadır. Bir turizm ülkesi olarak Türkiye’yi ziyaret

etmelerine ve tekrar gelmeyi düşünmelerine karşın, ülkenin AB’ne girmesini

istemedikleri görülmektedir. Bunun nedenlerinin daha çok siyasi vb. kaynaklı olduğu

düşünülürse, konunun burada sınırlandırılması gerekmektedir.

203

EK-B: ÜÇÜNCÜ BÖLÜMDE YER ALAN BAZI ANKET

SORULARINA AİT İSTATİSTİKİ BİLGİLER

Tablo EK-B.1: Ülkeye Gelen Turistlerin Demografik ve Diğer Özelliklerine Göre Dağılımları

Yaş n Oran % 15-24 166 18.8 25-34 179 20.3 35-44 257 29.2 45-54 207 23.5 55-64 65 7.4 65 ve üzeri 7 0.8

TOPLAM 881 100.0 Gelir Durumu n Oran %

5.000 Є ve altı 96 10.9 5.000-9.999 Є 50 5.7 10.000-14.999 Є 55 6.2 15.000-19.999 Є 44 5.0 20.000-24.999 Є 49 5.6 25.000-29.999 Є 79 9.0 30.000-39.999 Є 114 12.9 40.000 Є ve üzeri 239 27.1 Yanıt Yok 155 17.6 TOPLAM 881 100.0

Tatil türü n Oran % Her şey dahil (HD) 326 37.0 Yarım pansiyon 155 17.6 Sadece konaklama 127 14.4 Sadece uçuş 51 5.8 Tam pansiyon 33 3.7 Yatak ve kahvaltı 124 14.1 Sadece oda 51 5.8 Yanıt Yok 14 1.6 TOPLAM 881 100.0

Tatil süresi n Oran % 1-6 gün 8 0.9 7-14 gün 699 79.5 15-30 gün 105 11.9 30 ve üzeri 14 1.5 Yanıt Yok 55 6.2 TOPLAM 881 100.0

Rezervasyon süresi n Oran % Bir haftadan az 90 10.2 1-4 hafta 258 29.3 1-3 ay 173 19.6 4-6 ay 217 24.6 7 ay ve üzeri 120 13.6 Yanıt Yok 23 2.6 TOPLAM 881 100.0

Konaklama türü n Oran % Otel 438 49.7 Apart otel 169 19.2 Tatil köyü 21 2.4 Pansiyon 6 0.7 Bot/yat 39 4.4 Diğerleri 61 6.9 Yanıt Yok 147 16.7 TOPLAM 881 100.0

204

Tablo EK-B.2: Değişkenlere Ait α Değerleri

Değişkenler

Turist Anketi Yerli İşletmeci Anketi

1.Türkiye’deki hizmet kalitesi 0.9267 0.8893

2.Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği 0.9266 0.8897

3.Türkiye’deki konukseverlik 0.9280 0.8939

4.Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği 0.9274 0.8947

5.Türkiye’de müşterinin ödediği paranın karşılığını alması 0.9296 0.8916

6.Türkiye’deki hijyen ve temizliğin kalitesi 0.9273 0.8905

7.Türkiye’deki yiyecek ve içecek kalitesi 0.9257 0.8896

8.Türkiye’deki konaklama tesislerinin kalite ve standardı 0.9258 0.8908

9.Türkiye’deki gece hayatı ve eğlence olanakları 0.9262 0.8931

10.Türkiye’deki sportif faaliyetler 0.9278 0.8887

11.Türkiye’deki alışveriş imkanı 0.9273 0.8896

12.Türkiye’deki sağlık hizmetlerinin kalitesi 0.9254 0.8881

13.Türkiye’deki çocuklara sağlanan hizmetin kalitesi 0.9269 0.8892

14.Türkiye’deki deniz ve kumsalların kalitesi 0.9281 0.8915

15.Türkiye’deki yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite 0.9267 0.8909

16.Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi 0.9256 0.8892

17.Türkiye’deki bankacılık hizmetinin kalitesi 0.9260 0.8887

18.Türkiye’deki havaalanlarının kalitesi 0.9262 0.8890

19.Türkiye’deki kültürel zenginliğin çekiciliği 0.9255 0.8925

20.Türkiye’deki tarihi zenginliğin çekiciliği 0.9277 0.8917

21.Türkiye’ye olan uzaklık 0.9282 0.8936

22.Türkiye’nin genel anlamda çekiciliği 0.9254 0.8889

23.Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının etkinliği 0.9263 0.8921

GENEL ORTALAMA 0.9298 0.8950

Tablo EK-B.3: Turistlerin Türkiye’deki Tatillerinden Memnuniyet Düzeyine İlişkin Görüşlerin Dağılımı (7. soru)

Görüşler n Oran % Çok Memnunum 491 55.7 Memnunum 331 37.6 Ne Memnun Ne Değilim 33 3.7 Memnun Değilim 11 1.2 Hiç Memnun Değilim 5 0.6 Yanıt Yok 10 1.1 TOPLAM 881 100.0

205

Tablo EK-B.4: Turistlerin Gelecekte Türkiye’ye Tekrar Gelmeye İlişkin Görüşlerinin Dağılımı (8. soru) Görüşler n Oran % Kesinlikle Katılıyorum 476 54.0 Katılıyorum 322 36.5 Kararsızım 71 8.1 Katılmıyorum 8 0.9 Kesinlikle Katılmıyorum 4 0.5 TOPLAM 881 100.0

Tablo EK-B.5: Turistlerin Türkiye’yi Arkadaş ve Akrabalarına Tavsiye Etmelerine İlişkin Görüşlerin Dağılımı (9. soru)

Görüşler n Oran % Kesinlikle Katılıyorum 489 55.5 Katılıyorum 337 38.3 Kararsızım 43 4.9 Katılmıyorum 7 0.8 Kesinlikle Katılmıyorum 5 0.6 TOPLAM 881 100.0

Tablo EK-B.6: Ankete Katılan İşletmelerin Demografik ve Diğer Özelliklerine Göre Dağılımları

İşletme Türleri n Oran % A-Konaklama İşletmeleri 245 100.0 5 Yıldızlı Otel 8 3.3 4 Yıldızlı Otel 37 15.1 3 Yıldızlı Otel 67 27.3 2 Yıldızlı Otel 38 15.5 1 Yıldızlı Otel 12 4.9 Tatil köyü 8 3.3 Apart Otel* 45 18.4 Pansiyon 30 12.2 B- Seyahat Acenteleri 63 100.0 A grubu 59 93.7 B grubu 2 3.2 C grubu 2 3.2 C- Tur Rehberleri 58 100.0 GENEL TOPLAM 366 100.0

Ankete Katılanların Görevleri ** n Oran % İşletme Sahibi 120 39.0 İşletme Ortağı 32 11.0 İşletme Müdürü 75 24.0 Departman Müdürü 50 16.0 Diğer 31 10.0 TOPLAM 308 100.0 İşletmelerde Çalışan Kişi Sayısı** n Oran % 0-25 kişi 186 60.0 26-50 kişi 45 15.0 51-100 kişi 27 9.0 100 ve üzeri 29 9.0 Yanıt Yok 20 7.0 TOPLAM 308 100.0

* Bunların on iki tanesi Belediye Belgeli işletmedir. ** Konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri toplamıdır.

206

Tablo EK-B.7: Ankete Katılan İşletmecilerin Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımları Eğitim Düzeyleri Konaklama

İşletmeleri Seyahat Acenteleri Tur Rehberleri TOPLAM

n % n % n % n % İlkokul 23 9.4 4 6.3 - - 27 7.4 Lise 65 26.5 14 22.2 7 12.1 86 23.4 Turizm Meslek Lisesi 12 4.9 1 1.6 2 3.4 15 4.1 Turizm Ön Lisans 13 5.3 3 4.8 2 3.4 18 5.0 Turizm Lisans 31 12.7 10 15.9 4 6.9 45 12.2 Üniversite 101 41.2 31 49.2 43 74.1 175 47.9 TOPLAM 245 100.0 63 100.0 58 100.0 366 100.0

Tablo EK-B.8: İşletmelerde Çalışanların Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımları

Eğitim Düzeyleri Konaklama İşletmeleri Seyahat Acenteleri TOPLAM n % n % n % İlkokul 1.182 33.6 38 6.3 1.220 29.6 Lise 1.089 31.0 219 35.9 1.308 31.6 Turizm Meslek Lisesi 330 9.3 68 11.1 398 9.6 Turizm Ön Lisans 221 6.2 34 5.5 255 6.1 Turizm Lisans 377 10.8 108 17.7 485 11.8 Üniversite 324 9.1 144 23.5 468 11.3 TOPLAM 3.523 100.0 611 100.0 4.134 100.0

Tablo EK-B.9: Ankete Katılanların Kaç Yıldır Turizm Sektöründe Görev Yaptıklarına İlişkin Dağılımlar

Yıl Grupları Konaklama İşletmeleri Seyahat Acenteleri Tur Rehberleri TOPLAM n % n % n % n % 0-5 41 16.7 5 7.9 8 13.8 54 14.8 6-10 81 33.1 15 23.9 15 25.9 111 30.3 11-15 54 22.1 21 33.3 18 31.0 93 25.4 16 ve üzeri 64 26.1 18 28.6 17 29.3 99 27.0 Yanıt Yok 5 2.0 4 6.3 - - 9 2.5 TOPLAM 245 100.0 63 100.0 58 100.0 366 100.0

Tablo EK-B.10: İşletmelerin Kaç Yıldır Turizm Sektöründe Faaliyet Gösterdiklerine İlişkin Dağılımlar

Yıl Grupları Konaklama İşletmeleri Seyahat Acenteleri TOPLAM n % n % n % 0-5 73 29.8 16 25.3 89 28.9 6-10 75 30.7 20 31.8 95 30.9 11-15 56 22.9 13 20.7 69 22.4 16 ve üzeri 35 14.2 8 12.7 43 14.0 Yanıt Yok 6 2.4 6 9.5 12 3.8 TOPLAM 245 100.0 63 100.0 308 100.0

1

Giriş

Turizm, I. Dünya Savaşı’na kadar olan dönemde lüks bir gereksinim olarak

kabul edilmesine karşın, II. Dünya Savaşı sonrası kültürel bir kimlik kazanmıştır.

Ancak, 1950’li yıllara kadar ekonomik büyüme, kalkınma ve zenginlik ile ilgili

yapılan araştırmalarda, turizm genellikle göz ardı edilen bir sektör olmuştur. 1960’lı

ve 70’li yıllardan sonra ise batı ekonomilerinin gelişimiyle beraber hizmet

sektörünün sonuçta da, turizmin ekonomik önemi yavaş yavaş anlaşılmaya

başlanmıştır. Bu bağlamda; 1950’li yıllardan sonra Dünya Gayri Safi Milli

Hasılasından (GSMH) daha hızlı bir gelişmeye sahip olan uluslararası turizm

sektörü, günümüzde Dünyanın en önemli sektörlerinden biri durumuna gelmiştir.

Bugün turizm sektörü, Dünya GSMH’nın %5’ine ve Dünya ihracat gelirlerinin

%8’lik kısmına eşittir1.

Turizmin özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonraki hızlı gelişiminde, iki

önemli etken söz konusu olmuştur. Bunlardan birincisi; savaş sonrası tahrip olan

Avrupa ülkelerine Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) sağlamış olduğu maddi

yardım ve hibelerdir ki, bunlar Avrupa’nın çok kısa sürede toparlanarak, ekonomik

refahını artırmasını sağlamıştır. Bu da, uluslararası seyahat endüstrisinin en önemli

merkezi olan Avrupa’da turizmin daha çok gelişmesine neden olmuştur. İkinci olarak

da, 1958 yılında başlayan jet yolculukları, diğer bir deyişle teknolojide yaşanan

gelişmeler; çok uzak mesafeleri yakınlaştırarak, zamanı kısıtlı olup, düzenli çalışan

insanlara uluslararası seyahat ve turizme katılma şansı vermiştir2. Dünyanın hızlı

değişimi ve küreselleşme ile beraber her alanda yaşanan gelişme hareketleri,

toplumların refah düzeyini arttırmıştır. Değişen ihtiyaçlar, geçmişteki çizginin dışına

çıkarak, zorunluluk haline dönüşmüştür. Kültür alışverişi, toplumların

yakınlaşmasının artmasıyla turizm sektörünü ön plana çıkarmıştır. Dolayısıyla,

eskiden zenginler ve zamanı bol olan kişiler tarafından yapılan turizm faaliyeti, artık

gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki birçok insan için bir yaşam biçimi ve tüketim

alışkanlığı halini almıştır.

1 A.Lanza vd., “The Implications of Tourism Specialisation in the Long Run: An Econometric Analysis for 13 OECD Economies”, Tourism Management 24, 2003, s. 315. 2 H. Erdoğan, Uluslararası Turizm, Bursa:Uludağ Üniversitesi Yayını,1995, s. 168.

2

Bununla birlikte, Dünya turizm hareketlerinin hızlı gelişmesinin nedenleri genel

olarak şu şekilde özetlenebilir3:

• Boş zaman ile yaşam kalitesi ve standardının artması

• İnsanların daha sağlıklı ve uzun ömürlü olma istekleri

• Gelirin artması ve daha adil olarak dağılması

• Ulaştırma araçlarının gelişmesi

• Konaklama birimlerinin yaygınlaşması ve çeşitliliği

• Tanıtma, reklam ve halkla ilişkiler faaliyetlerinin etkinliği

• Paket turlarla beraber kitle turizminin ortaya çıkması

• Toplumlarda tatil düşüncesinin yaygınlaşması

• Teknoloji ve sonucunda kitle haberleşmesinin gelişimi

• Sınır formalitelerinin azalmasıdır.

Belirtilen bu gelişmelerin de etkisi ile turizm, telekomünikasyon ve

enformasyondan sonra 21. yüzyıla damgasını vuran, Dünyanın üç temel hizmet

sektöründen biri durumundadır ve her geçen gün gelişme göstermektedir. Ayrıca;

Dünya Turizm Örgütü’ne (WTO) göre, turizm ekonomik anlamda, Dünyanın en

büyük ve geniş kapsamlı sektörüdür4. 2003 yılı itibariyle, uluslararası turizm

hareketleri bir önceki yıla göre % -1.2 azalış göstererek 694 milyon kişiye ulaşmıştır.

Bu azalışın üç nedeni bulunmaktadır: Birincisi 2003 yılında yaşanan ırak savaşı,

ikincisi Asya’da baş gösteren SARS hastalığı ve üçüncüsü Dünya ekonomilerinde

son yıllarda yaşanan genel bozulmadır5. Ancak; 1950 yılında Dünya turist sayısının

25.3 milyon olduğu düşünülecek olursa, elli üç yılda Dünya turizm hareketlerinin

%2643 oranında arttığı (yaklaşık 27 kat) görülmektedir ki, bu çok büyük bir

gelişmenin göstergesidir.

3 I.A.Holjevac, “A Vision of Tourism and the Hotel Industry in the 21st. Century”, Hospitality Management 22, 2003, ss. 130-131; A. İlkin, M. Z. Dinçer, Turizm Kesiminin Türk Ekonomisindeki Yeri ve Önemi , Ankara: TOBB Yayın No:217; AYDB:106, 1991, s . 9. 4 E. D. Lundberg, M.H.Stavenga ve M.Krishnamoorthy, Tourism Economics, New York: John Wiley& Sons,Inc,1995,s. 3. 5 J.G.C. Kester, “WTO World Tourism Barometer and Preliminary Results for International Tourism in 2003”, Tourism Economics, 10 (1), 2004, ss. 102-103.

3

Aynı şekilde turizm gelirleri de; 1950’de 2.1 milyar Dolardan, 2002 yılına

gelindiğinde 474 milyar Dolara ulaşmıştır6. WTO verilerine göre, 2020 yılında

uluslararası turizm hareketlerine katılan kişi sayısının 1.6 milyara ve turizm

gelirlerinin de 2 trilyon Dolara ulaşması beklenmektedir7. Böylece; yükselen refah

düzeyine paralel olarak, seyahate ayrılan gelirin ve ulaşım olanaklarının artması ile

büyüyen turizm sektöründen arzu edilen payı almak için turizm ülke ve bölgeleri

(destinasyon) arasındaki rekabetin de buna paralel olarak artacağı öngörülmektedir.

Bu aşamada rekabet gücü (RG) kavramı ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki; bir

ülke, bölge ya da firma/işletmenin ürettiği mal ve hizmetlerin rakipleri ile kalite,

fiyat, ürün çeşitliliği vb. bakımından yarışabilecek düzeyde olması, o ülkenin rekabet

gücünün göstergesidir. Turizm sektöründe büyüyen turizm pazarından istenilen payın

alınması ve rekabet gücünün sürdürülebilirliği ise karşılaştırmalı üstünlüklerin

rekabetçi üstünlüklere dönüştürülerek piyasa payının geliştirilmesine bağlıdır. Diğer

bir deyişle; turizm destinasyonu, doğal çekiciliğini koruyarak, yeterli ve eğitimli

işgücü ile yüksek verimlilik ve kalitede hizmet sunarak, ürün çeşitlendirmesine

giderek, talep yapısını çok ciddi analiz edip ona uygun pazar ve rekabet stratejisi

belirleyerek ve bunların sonucunda da müşterisini (turisti) memnun ederek, sektörde

istenilen rekabetçi gücü sağlayıp; pazar payını, turist sayısını ve de turizm gelirini

arttıracaktır.

Turizm rekabeti ile ilgili model geliştirmek ve rekabet gücünü hangi

faktörlerin etkilediğini belirlemek; farklı turizm bölgelerinin güçlü ve zayıf

yanlarının tespit edilmesine, turist sayısı ve turist harcamalarını arttırılmasına ve

ekonomik gelişmenin sağlanmasında sektör ve hükümet yetkililerine büyük fayda

sağlayacaktır. Bu bağlamda, bir toplum için rekabetin geliştirilmesi demek, yeni iş

imkanları ve daha iyi yaşam koşullarının sağlanması anlamına gelmektedir. Yeniliğin

ve ekonomik büyümenin yolu zenginlik oluşumudur, bu da rekabet gücü elde

edilebilmesiyle mümkün olabilecek bir uygulamadır. Sonuç olarak, giderek artan

rekabetçi turizm piyasasında etkili şekilde rekabet edebilmek için, turizm sektöründe

6 www.wto.org.24.02.2004. 7 V.Cho, “A Comparison of Three Different Approaches to Tourist Arrival Forecasting”, Tourism Management 24, 2003, s. 323.

http://www.wto.org/

4

rekabet gücünün nelerden oluştuğunun bilinmesi, firma, işletme, sektör ve hükümet

yöneticilerine büyük fayda sağlayacaktır.

Son yıllarda, Türk ekonomisinin de vazgeçilmez temel taşlarından birisi olan

ve ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm sektörü; ödemeler dengesi,

dış ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan Türkiye’de, hükümetlerin

üzerinde önemle durduğu bir alandır. Turizmin Türkiye’nin GSMH’sı içindeki payı,

1980 yılında %0.6’dan 2001 yılında %6’ya, turizmin ihracat geliri içindeki payı aynı

yıllar için %11.2’den %28.8’e; dış ticaret açığını kapama payı ise %6,5’den %86’ya

çıkmıştır. Ayrıca bugün, turizm sektörü Türkiye genelinde çalışan nüfusun % 5,5’ine

tekabül eden 1 milyonu aşkın bir istihdam yaratmış bulunmaktadır. Dolaylı istihdam

ile birlikte bu sayı 2.5 milyonu bulmaktadır. Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi’ne

(WTTC) göre ise, gelecek on yılda, yıllık %10.2’lik ortalama büyüme oranı ile

Türkiye en hızlı büyüyen turizm destinasyonu olacaktır. Yine WTTC’ye göre,

Türkiye’nin 2010 yılında 17.1 milyon ve 2020 yılında ise 27 milyon turist çekmesi

ve 2010 yılında 12.5 milyar, 2020’de ise 19.8 milyar Dolar gelir elde etmesi

öngörülmektedir. Ancak bu beklentilerin hepsinin, ülkenin sahip olduğu arz

kaynaklarının ileriye dönük sürdürülebilir kalkınma ilkesi ve rakiplere göre rekabetçi

bir güç sağlanarak gerçekleşeceği de bilinmektedir. İyi bir rekabet politikası

belirlenip, bunun etkili şekilde kullanılması durumunda, Türkiye’nin yukarıda

belirtilen rakamlardan çok daha fazla döviz girdisi elde etmesi mümkündür.

WTTC’ye göre bölgesel olarak Avrupa pazarının büyüme hızının giderek

yavaşlayacağı bir dönemde Türkiye’nin yer aldığı Akdeniz pazarında da büyüme

hızının yavaşlayacağı öngörülmektedir. Ancak istisna olarak Türkiye ve Doğu-

Akdeniz pazarında büyüme hızının artış içinde olacağı varsayımını da veri olarak

alındığında, Akdeniz pazarının dördüncü büyüğü olacak Türkiye’yi çok yoğun bir

rekabetin beklediği açıkça görülmektedir8. Bu rekabetin ana unsurlarının tespit

edilerek, turizm sektörünün rekabet gücünün ve avantajlarının neler olabileceğinin

ortaya konulması, pazar payı ile turist sayısı ve gelirlerinin arttırılması ya da

olumsuzlukların düzeltilme yoluna gidilmesi, bu sektörden büyük beklenti içerisinde

olan Türkiye ekonomisi için çok önemli bir noktadır. 8 http://www.wttc.org/publications/pdf/TurkeyReport.pdf.08.06.2004.

5


sektörü açısından rekabet gücünü etkileyen faktörlerin neler olabileceğini ortaya

koymaktır. Elde edilecek olan bulguların, ülkenin içinde bulunduğu bu sıkıntılı

dönemde turizm sektörüne ve ülke ekonomisine fayda sağlayarak, daha rekabetçi bir

konum oluşturmasına ve pazar payını arttırarak, ülkenin ihtiyacı olan gerekli döviz

girdisinin elde edilmesine katkı yapabilecek politikaların ortaya konmasına ışık

tutacağı öngörülmektedir. Türkiye’nin sahip olduğu doğal, kültürel, tarihi ve sosyal

varlıkların karşılığı olarak, bugün turizmden elde ettiği gelirin ve turist başına

yapılan harcamanın hâlâ düşük olduğu görülmektedir. Bu nedenle, rekabet gücünü

oluşturan unsurların belirlenmesi ve ona uygun projeksiyon oluşturulması ileride

ülkenin turizmden elde ettiği turizm gelirlerinin ve kişi başına düşen turist

harcamasının yükseltilmesi açısından çok önemlidir.

Ayrıca, yapılacak çalışma ile ülkenin turizm sektöründe özellikle Akdeniz

bölgesindeki önemli rakiplerine göre olumlu/olumsuz yanlarının da belirlenmesi

hedeflenmektedir. Böylece, Türkiye’nin Akdeniz ve Avrupa bölgesi ile dünya

genelindeki rekabet gücünü ve pazar payını nasıl arttırabileceği bilimsel bir şekilde

ortaya konmaya çalışılacaktır. Turizm ekonomisi literatürü için yeni olan bu konunun

ve araştırma bulgularının, özel sektör temsilcileri ile paylaşılması sonucu,

Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki payının azda olsa arttırabilmesi yolunda

önemli katkılar sağlayacağı beklenmektedir. Çünkü, literatüre bakıldığında, turizm

destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında çok fazla bir bilginin ve

uygulamalı çalışmanın olmadığı görülmektedir. Sonuçta, Turizm sektörünün Dünya

turizmden aldığı payın oransal olarak artması; ülke insanın zenginleşmesi, istihdam

olanaklarının artması, işsizliğin azalması ve dış borç yükünün hafiflemesi demektir.

Anket tekniğine dayalı alan araştırmasından oluşan “Türkiye’de Turizm

Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan Araştırması: Muğla

Örneği” adlı çalışmada kullanılacak bilimsel yöntem, sosyal bilimler için en uygun

ve geçerli yöntem olan tümdengelimdir. Bu yöntemde, doğruluğu daha önceden

kabul edilmiş bir genellemeden akıl yürütme yoluyla daha az genel nitelikteki yeni

önermelere ulaşılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca; araştırma konusu ile ilgili olarak

ayrıntılı bir literatür taraması yapılmış ve konuyla ilgili hiçbir ulusal literatür ve

6

dolayısıyla çalışma olmaması, araştırmayı tamamıyla uluslararası literatürde bulunan

kaynaklara yöneltmiştir. Bu nedenle de, özellikle Muğla Üniversitesi

Kütüphanesindeki Ebsco Host, Science Direct, Proquest ve diğer veri tabanları başta

olmak üzere çeşitli üniversitelerin kütüphaneleri taranmış, konu hakkında bilgi sahibi

olabilecek değişik öğretim üyeleri ile görüşülmüş ve böylece ayrıntılı bir literatür

taramasının yapılması sağlanmıştır.

Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; ekonomik anlamda

rekabet, RG ve uluslararası RG kavramları ile ilgili literatür gözden geçirilerek,

konuyla ilgili tanımlara yer verilmiştir. Daha sonra ise, turizm ülke ve bölgeleri

açısından rekabetin tanımı ve turizm sektöründeki rekabetin yapısı ve özelliklerinin

detaylı bir açıklaması yapılmıştır. Ayrıca; çalışmanın teorik alt yapısını oluşturacak

şekilde turizmin rekabetçi modelleri bu bölüm içinde incelenmiştir. Bu bölüm,

çalışmanın belki de en önemli bölümüdür. Çünkü; turizm ekonomisi kapsamında,

turizm ve rekabet ilişkisi teorik olarak bir bütün halinde bu bölümde açıklanmaya

çalışılmıştır.

Çalışmanın ikinci bölümünde, turizm sektöründe RG’nü etkileyen faktörlerin

teorik anlamda analizi yapılmıştır. Bu bağlamda; RG’nü etkilediği düşünülen

niceliksel, niteliksel ve diğer faktörler bu bölüm içinde ayrı başlıklar halinde ve tek

tek incelenmeye çalışıldıktan sonra son olarak, destinasyonların gerekliliği ve

rekabet edebilirliğinden söz edilmiştir. Bu bölümde amaç, yapılan anket

uygulamasına temel oluşturacak şekilde, anket sorularında yer alan RG değişkenleri

ile ilgili teorik alt yapıyı ortaya koymaktır.

Çalışmanın üçüncü bölümünde ise; araştırmanın amacı, yöntemi, kapsamı ve

sınırlılıklarından söz edilmiş; bu amaçla anket formlarının hazırlanması, pilot

uygulama, veri toplama ile bölge ve örneklem seçimlerinin nasıl yapıldığı ayrıntılı

olarak açıklanarak, çalışmada kullanılacak analiz yöntemleri ile birlikte elde edilen

verilerin analizine yer verilmiştir. Verilerin analizi; yabancı turist grubu, yerli

işletmeci grubu ve her iki grup için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Buradan hareketle;

çalışma kapsamında Muğla ili genelindeki en önemli turizm çekim merkezleri olan

Bodrum, Fethiye, Marmaris ve Ortaca ilçelerinde; konaklama işletmeleri, seyahat

acenteleri ve tur rehberlerinden oluşan toplam üç ayrı gruba üç ayrı tipte anket

7

uygulanmıştır. Bodrum ve Dalaman Havaalanlarında ise yabancı turistlere yönelik

bir anket uygulanmıştır. Daha sonra ise, verilerin toplanması, ayıklanması ve SPSS

10.0 (Statistical Packages for Social Scinces) paket programı kullanılarak

bilgisayara girilmesinin ardından RG’nü etkilediği düşünülen faktörlerin analizi

yapılmış, anket sonuçlarının frekans dağılımları hesap edilmiş ve t ile ANOVA

testleri uygulanmıştır. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi ilgili bölümde verilecektir. Bu

bölümün amacı; yukarıda açıklanan yöntem ve teknikleri kullanarak, anket yoluyla

elde edilen birincil verilerin sonuçlarını değerlendirmektir.

Çalışmanın dördüncü ve son bölümü olan sonuç ve öneriler kısmında ise,

genel olarak çalışmanın bir özeti verilmiş ve elde edilen sonuçların yorumu

yapılmıştır. Rekabet gücünü etkileyen faktörler yeniden gözden geçirilerek, literatüre

yapılan katkılar ile diğer katkıların neler olduğu ortaya konmuştur. Oluşan sonuç ve

bulgulara göre de, sektör temsilcilerine yönelik olarak konuyla ilgili teorik ve

uygulamaya ilişkin öneri ve çıkarımlara yer verilmiştir. Böylece, belirtilen önerilerin

kamu ve özel sektör temsilcileri tarafından uygulamaya konulmasının, ülkenin

uluslararası turizm sektöründeki RG’nü olumlu yönde etkileyebileceği

öngörülmektedir. Ayrıca, çalışmada karşılaşılan kısıtlar ve gelecek çalışmalar için

yapılan öneriler bu bölümün sonunda ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

KİŞİSEL BİLGİLER

Adı Soyadı : Ozan BAHAR

Doğum Yeri : Silifke

Doğum Yılı : 1971

Medeni Hali : Evli

EĞİTİM VE AKADEMİK BİLGİLER

Lise : 1985-1988 Ankara Anıttepe ve Erzurum Lisesi

Lisans : 1988-1992 Ankara Kara Harp Okulu

Y. Lisans : 1998-2000 Muğla Üniversitesi S.B.E. İktisat Anabilim Dalı

Yabancı Dil : İngilizce

MESLEKİ BİLGİLER

2002-…. Muğla Üniversitesi İ.İ.B.F. İktisat Bölümünde Araştırma Görevlisi

Education

Turkiye de-turizm-sektorunun-rekabet-gucu-analizi-uzerine-bir-alan-arastirmasi-mugla-ornegi-an-empirical-investigation-of-the-competitive-position-of-the-tourism-sector-in-turkey-a-study-in-mugla