Prevene Abandonu Eskolár
Matadalan Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk
Husi: Creative Associates International, 2015
Porsaun sira husi livru ida ne’e bele kuota no uza ba objetivu edukasionál, ho atribuisaun estandarte ba
Ajénsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID).
ImprItadu iha Estadus Unidus.
Livru ida ne’e imprItadu iha kondisaun livre-ásidu, estoke resikladu ne’ebé atinje ka liu husi
espesifikasaun GPO no EPA sira ba suratahan resikladu.
Livru ida ne’e produzidu ba USAID iha kontratu no. EDH-I-00-05-00029-00, orden serbisu
AID-OAA-TO-10-00010 nia okos. Livru ne’e prepara husi staf iha Creative Associates International, Inc.
Autór sira nia vizaun expresa iha publikasaun ida ne’e la nesesariamente refleta ba USAID ou Governu
Estadus Unidus nia vizaun sira.
Dezeñadu husi Double-0 Marketing www.double0marketing.com
PEDIDU BA SUBMISAUN DEC NIAN
USAID nia númeru fornesidu No. Kontratu EDH-I-00-05-00029-00
Orden serbisu AID-OAA-TO-10-00010
USAID nia Títulu Objetivu Investe Iha Ema (IIP)
USAID nia Títulu Projetu USAID Ázia no Rejiaun Médiu Oriente Programa
PilotuPrevensaun Abandonu Eskolár (SDPP)
USAID nia Área Programa no Edukasaun (área programa 3.2)
Elementu Programa Edukasaun Báziku (elementu programa 3.2.1)
Títulu Dezkritivu Prevene Abandonu: Matadalan Programa ba Sistema
Xamada-Atensaun Dahuluk
Autór sira Creative Associates International
Naran Kontratante Creative Associates International
5301 Wisconsin Avenue, NW, Suite 700
Washington, DC 20015
Telefone: 202.966.5804
Fax: 202.363.4771
Kontaktu: [email protected]
Patrosina USAID AME/ME/TS
Unidade Operasaun no COTR Eric Bergthold, COTR
Data Publikasaun Augustu 2015
Linguájen Dokumentu Arábiku, Inglés, Fránsa, Índi, Kaamer, Portugés, Rusu, Español,
Tazike, Tétum, Urdu
PÁJINA 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Asosiasaun Inan-Aman no Edukadór (PTA) iha Eskola Pre-Sekundária Prey Koki nu’udar autór ativu
ba prevene estudante sira husik eskola, bainhira ba dahuluk eskola ida ne’e hahú implementa sira
nia Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk (EWS), intervensaun ida husi USAID nia Programa Pilotu ba
Prevensaun Abandonu Eskolár (SDPP). Suos Sen, nu’udar Vise-Diretór Eskola Prey Koki, esplika:
“Estudante barak mak tama fali ona ba eskola no atende eskola ho reguláriu hafoin sira
falta eskola beibeik ou mezmu [hafoin abandonu] husi eskola depois-de komunidade no
membru PTA sira vizita sira nia uma”.
Kada eskola pre-sekundária iha Kamboja iha PTA ida—baibain kompostu husi vise-diretór eskola,
membru konsellu koletivu, xefe suku no reprezentante komunitária sira—hodi apoia eskola ho maneira
barak. PTA sira baibain buka-hetan fundu hodi hadi’a infraestrutura eskola no konstrui dalan sira.
Mazke-nune’e, to’o iha introdusaun EWS, PTA sira raramente atende ho problema abandonu eskolár.
Staf SDPP treina membru PTA sira iha eskola projetadu 215 iha provínsia 6 Kamboja nian kona-bá
implementa EWS no oinsá atu prevene estudante sira husik eskola. Treinu preparadu ba sira hodi
hala’o vizita ba uma ho inan-aman ne’ebé sira nia oan baibain falta eskola; hala’o reuniaun komunitária
hodi aumenta koñesimentu kona-bá impaktu negativu sira sobre abandonu eskolár; no mobiliza
rekursu komunitária sira hodi apoia estudante sira nafatin ba eskola. Membru PTA sira iha eskola
pre-sekundária Prey Koki vizita uma husi estudante sira ne’ebé iha risku ka perigu nia laran no dirije
reuniaun komunitária dala tolu ou liu kada tinan ida. “Ha’u contente tanba haloko estudante sira hodi
fila-fali ba eskola”, Um Sak nu’udar Presidente PTA Prey Koki nian dehan nune’e, “tanba uluk ha’u
la’iha oportunidade hodi estuda hanesan sira.”
Falta beibeik mak nu’udar indikadór ida ba estudante husik eskola. Bainhira eskola relata kona-bá
estudante sira falta eskola, membru PTA sira Prey Koki nian ba vizita estudante hirak ne’e nia uma hodi
ko’alia ho sira nia inan-aman nune’e-mós ko’alia ho sira kona-bá problema ida ne’e, no ajuda buka
solusaun. Iha kazu ida, atu prevene estudante Prey Koki nian ida naran, Soum Rong, husi abandonu,
PTA buka-hetan fundu hodi sosa bisikleta ida fó ba nia tanba nia hela dook husi eskola,
no sosa materiál eskola nian fó ba nia. Ne’e muda Soum Rong nia abilidade hodi nafatin eskola:
“Ha’u ba beibeik eskola hafoin ha’u simu bisikleta husi PTA iha ha’u nia komunidade. Molok ha’u
simu bisikleta, ha’u besik ona atu husik eskola tanba susar tebes ba ha’u tenke la’o kilometru hitu
liu husi dalan rurál hodi ba to’o iha eskola”.
Oras ne’e Rong la’iha ona hanoin atu sai husi eskola. “Ha’u gosta estudu, no ha’u iha partisipasaun
hodi kontinua ha’u nia estudu hodi sai hanesan edukadór ida”.
Ida ne’e hanesan istória susesu ida ne’ebé rezulta husi SDPP nia serbisu ho eskola no komunidade
sira iha Kamboja. Liu tiha tinan rua hafoin eskola sira uza EWS, estudante ho risku abandonu oituan liu
hamutuk 13% mak sai husi eskola duke iha grupu kontrolu eskola nian sira. SDPP nia peskiza hatudu
katak estudante ho risku ba abandonu maizumenus 4,000 mak besik ona atu sai husi eskola se karik
seidauk implementa SDPP.
FUTURU IDA NE’EBÉ NABILAN LIU
BA ESTUDANTE SIRA HUSI KAMBOJA
“Ha’u bá beibeik eskola hafoin ha’u simu bisikleta husi PTA iha ha’u nia
komunidade. Molok ha’u simu bisikleta, ha’u besik ona atu husik eskola tanba
susar tebes ba ha’u tenke la’o kilometru-7 liu husi dalan rurál hodi ba to’o iha
eskola”. ~ Soum Rong, estudante Eskola Pre-Sekundária Prey Koki.
PÁJINA 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
ÍNDISE
Istória Susesu: Futuru Ida Ne’ebé Nabilan Liu Ba Estudante sira husi Kamboja ......... 2
Preámbulu ................................................................................. 8
Prefásiu ................................................................................... 10
Rekoñesimentu ............................................................................. 11
Akrónimu ................................................................................... 12
UNIDADE 1: Introdusaun Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk .......................... 15Matadalan Ida Ne’e ba Sé? 16
Matadalan Ne’e Kona-bá Saida? 16
Oinsá Bele Uza Matadalan Ida Ne’e? 16
Saida mak Iha Matadalan Ne’e Nia Laran? 16
Saida Mak Akompañamentu Matadalan Programa Kapasitasaun Ida Ne’e Nian? 17
UNIDADE 2: Komprende Kona-bá Abandonu ............................................. 19Tanba Sá mak Abandonu Importante? 19
Saida mak Abandonu? 20
Fatór no Kondisaun Saida De’it mak Kauza Abandonu? 21
Estrutura-Serbisu Ida hodi Komprende Kona-bá Abandonu 21
Razaun ba Abandonu Iha Nasaun Foin Dezenvolve sira 26
Oinsá Ita Bele Prevene Abandonu? 28
UNIDADE 3: Saida Mak EWS ida no Bainhira mak Uza Nia .............................. 31Istória Susesu: Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk: Aproximasaun Ida Husi Eskola-Komunidade
Ba Prevensaun Abandonu 31
Saida Mak EWS Ida nia Objetivu? 33
Saida mak EWS Ida? 34
Komponente 1: Identifika Estudante sira Ne’ebé iha Risku 34
Komponente 2: Estratéjia Atendimentu Primeiru 35
Komponente 3: Partisipasaun Komunidade nian 37
Oinsá Ita Hatene Karik Ita Presiza EWS Ida? 37
Oinsá Kolekta Dadus no Informasaun Ne’ebé Ita Presiza Hodi Dezeña EWS Ida 38
Análize Tendénsia 38
Análize Polítika 39
Análize Situasionál 41
PÁJINA 5
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
UNIDADE 4: Hahú ....................................................................... 47
Istória Susesu: “Akompaña no Komesa Hala’o” EWS nia Aproximasaun Hasa’e Estudante
nia Oportunidade hodi Susesu 47
Estabelese Ita nia Ekipa Dezeñu EWS 49
Orienta Ita nia Ekipa 50
Saida de’it mak Etapa sira ba Dezeña EWS? 52
Avalia Ámbitu no Magnitude Abandonu 52
Identifika no Komprende Fatór sira Ne’ebé Influensia Abandonu Iha Ita nia Nasaun 53
Introduz EWS Ida ba Autoridade Edukasaun, Eskola no Komunidade sira 56
Ita Tenke Halo Saida Karik Eskola ka Komunidade Hakarak Partisipa maibé Sira-seluk Lakohi? 62
UNIDADE 5: Identifika Estudante sira iha Risku ........................................... 65Istória Susesu: Rede Seguransa EWS nian Kaptura Estudante Sira Iha Risku Molok sira Abandonu 65
Pontu Xave ba identifikasaun no Akompañamentu Estudante sira nian 68
Tanba sá Ita Halo Pontuasaun no Klasifika Estudante sira? 69
Hili Sasukat sira ba Abandonu Eskolár 69
Saida mak Sasukat ida no Indikadór ida 69
Saida mak Sasukat sira Di’ak liu ba Abandonu Eskolár? 70
Oinsá Ita Hili Sasukat sira ? 71
Ajusta Eskala/Nivel Risku 80
Prezensa 81
Komportamentu 83
Surat Akompañamentu Aktividade Eskolár 88
Sasukat Remata Serbisu ba Uma 88
Pontuasaun no Klasifikasaun Estudante sira 88
Bainhira mak Halo Pontuasaun 90
Oinsá atu Halo Pontuasaun 91
Oinsá Klasifika Estudante 94
Determina Ko’a-sai Pontu ba Nivel iha Risku 98
Determina Tratamentu Totál no Parsiál 98
UNIDADE 6: Estratéjia Atendimentu Primeiru ba Abandonu Eskolár ..................... 101Istória Susesu: Atendimentu Primeiru Eskola Nian Hasai Estudante Husi Perigu Abandonu Eskolár 101
Saida mak Estratéjia Atendimentu Primeiru? 104
Asaun 1: Akompañamentu Padraun Komportamentu Estudante nian 105
Akompaña Prezensa 109
Akompaña Komportamentu 110
Akompaña Estudante nia Aktividade Eskolár 112
123
PÁJINA 6
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Asaun 2: Kriasaun Klase Labarik-Belun 117
Asaun 3: Komunikasaun ho Familia sira 121
Komunikasaun Eskrita ho Inan-aman 123
Telefone ba Inan-aman sira 125
Vizita ba Uma 126
Protokolu Vizita ba Uma 128
Instrumentu Diskusaun Vizita ba Uma: Diáriu Familia nian 128
Asaun 4: Jestaun Kazu 134
Sé mak Tama iha Ekipa Jestaun Kazu? 135
Ekipa Jestaun Kazu Diskute Kona-bá Saida iha Reuniaun Jestaun Kazu? 135
Matadalan ba Diskusaun Jestaun Kazu Fulan-Fulan Kona-bá Labarik sira Iha Risku 136
UNIDADE 7: Estabelese Parseria ho Komunidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Istória Susesu: Kampiaun Komunidade Ultrapasa Lakuna entre Eskola no Familia 141
Oinsá Komunidade sira Sele Partisipa? 144
Asaun 1: Komisaun Kontinua Eskola no Apoiu Atendimentu Primeiru 147
Tanba sá Tenke Iha Komisaun Kontinua Eskola? 147
Sé mak Tenke Tama iha Komisaun Kontinua Eskola? 148
Saida mak Komisaun Kontinua Eskola atu Halo? 151
Dezafiu sira iha Kooperasaun ho Komisaun Kontinua Eskola 154
Asaun 2: Halo defeza, sensibilizasaun no alkansa 157
Reuniaun Komunidade no Loke Eskola 157
Jogu Kontinua Eskola 160
Folletu ba Inan-aman 163
Mensajen lian 165
Poster sira 167
Asaun 3: Fornesimentu Serbisu Katutan Sira 168
Asaun 4: Responsabilidade 177
UNIDADE 8: Prepara Eskola no Komunidade sira hodi Implementa EWS ida . . . . . . . . . . . . . . 179Istória Susesu: PTA Hatudu Dalan Kona-bá Sensibilizasaun Prevensaun Abandonu Eskolár 179
Rezumu kona-bá Formasaun EWS 182
Objetivu husi Formasaun 182
Planeia Ita nia Programa Formasaun 183
Forma Ekipa EWS iha Eskola 183
Programa Formasaun ninia Estrutura no Dezeñu 185
Kalendáriu no Fatin Programa Formasaun 188
Ema Dezenvolve Konteúdu no Ema Formadór husi Programa Formasaun nia 189
Dezenvolvimentu husi Konteúdu no Materiál sira Programa Formasaun nia 189
PÁJINA 7
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Formasaun ba Formadór EWS sira 192
Formasaun ba Ekipa EWS Sira iha Eskola 196
Determina Ita nia Ajenda Formasaun 196
Metodu Formasaun 196
UNIDADE 9: Jestaun, Supervizaun no Sustentabilidade husi Ita nia EWS .............. 205Istória Susesu: Estudante Sira Simu Tulun Atu Iha Ézitu 205
Jestaun no Fó Apoiu ba EWS 207
Estrutura Jestaun EWS Kamada-Rua 208
Kamada Dahuluk: Jestaun EWS Nível Eskola 208
Kamada Rua: Jestaun Rede Eskola EWS sira 210
Halo Supervizaun ba EWS 212
Frekuensia 213
Instrumentu no Prosedimentu Supervizaun nian 213
Sustenta Ita nia EWS 221
Haburas respeitu no laran-metin 221
Konversa sira sei la’o – Uza diálogu nakloke no transparente 221
La ta’uk atu muda EWS – Adapta se la funsiona 221
Haree fali Ita nia Indikadór sira iha períodu implementasaun nia laran no revee sira se presiza 221
Uza resposta multi-kamada ho intervensaun identificada tuir nível risku estudante sira no ketak conforme nível
tinan eskolár 221
Fó pontuasaun no klasifikasaun dala barak liu 223
Supervizaun sai nu’udar esensiál 223
Keta obriga EWS ba edukadór, estudante, familia no xefe komunidade sira 223
Fó hatene sira nia susesu 223
Hakiak komunidade EWS 223
Konkluzaun 225
Aneksu Dijitál . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iha kapa kotuk nia laran
NOTA: Imajen no ilustrasaun sira barak matadalan ne’e mak uza hasai husi material sira ekipa husi nasaun SDPP mak
halo. Sira ne’e la halo tradusaun, nune’e bele hetan iha lian orijinál deit. Hanesan, konteúdu tomak husi Aneksu Dijitál iha
drive USB/DVD, tama iha kapa kotuk matadalan ne’e, bele hetan iha lian inglés deit.
PÁJINA 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Abandonu Eskolár hanesan problema ida ba sistema edukasaun globalmente. Kuandu joven sira la
kompleta sira nia estudu, sira sei la ekipadu liu hodi partisipa iha dezenvolvimentu sosiál no ekonomia
iha familia laran, iha komunidade, nune’e-mós iha nasaun laran. LItatasaun ne’e mós halo sira susar
tebes, se la imposivel, ba joven sira hodi atinje sira nia poténsia máximu. Presidente Obama ho
sentimentu deklara katak abandonu “la’ós de’it hapara Ita nia aan, maibé mós hapara Ita nia nasaun”.
Ajénsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID) hakarak deskobre maneira sira
bazeia-ba-evidensia hodi rezolve problema abandonu eskolár iha Ázia, iha ne’ebé abandonu komesa
aumenta. Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár (SDPP) nu’udar programa estudu ida,
implementa husi tinan 2010 to’o 2015 iha Kamboja, índia, Tajikistaun no Timor-Leste, hodi identifika
maneira efetivu sira ba prevene labarik no joven sira husik eskola.
Atu hatene aproximasaun saida de’it ne’ebé antes ne’e koko tiha ona, no susesu saida mak atinje
tiha ona, revizaun literatura ida hala’o hodi identifika intervensaun sira ne’ebé avaliadu ho rigorozu, no
deskobre katak programa ne’e sei gasta kustu oituan de’it no bele adapta ba nasaun foin dezenvolve
sira. SDPP mós halo análize kona-bá tendénsia abandonu, polítika no situasionál iha kada nasaun
hodi komprende di’ak liu ámbitu, polítika, fatór, no kondisaun sira ne’ebé influensia ba abandonu.
Ho informasaun ida ne’e, SDPP kolabora ho Ministériu Edukasaun sira iha nasaun haat, dezeña,
hala’o-pilotu, no koko aproximasaun sira ho kontextu-sensitivu ne’ebé asegura promesa hodi
hamenus abandonu iha eskola primária no sekundária. Meius aproximasaun rua dezenvolvidu
tiha ona. Primeiru mak, Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk uza iha kada nasaun hodi identifika,
monitoriza, no apoia estudante sira ne’ebé iha risku ba abandonu eskolár. Segundu, hala’o tiha ona
intervensaun sira hodi halo eskola sai atrativu liu tan, sai relevante no produtivu ba estudante sira,
espesialmente ba sira ne’ebé iha risku ba abandonu, inklui hala’o programa koñesimentu komputadór,
dezenvolvimentu no tutória. Ho uza estudu kontrolu randomizadu, SDPP halibur dadus hodi sukat
impaktu husi abandonu, no relata nia rezultadu husi eskola hamutuk 897, dadus husi estudante
hamutuk 287,000, dadus husi edukadór hamutuk 17,000, entrevista estudante hamutuk 41,000,
no entrevista edukadór hamutuk 11,000.
Hafoin implementasaun durante tinan rua, rezultadu avaliasaun impaktu hatudu katak intervensaun
sira SDPP nian iha impaktu signifikante kona-bá abandonu ou komportamentu sira relasiona ho
abandonu, variedade tuir nasaun, iha eskola-atendidu sira simu tiha ona intervensaun hirak ne’e
kompara ho eskola-kontroladu sira ne’ebé seidauk simu. Iha Kamboja no Timor-Leste, abandonu
tuun tantu tomak ou iha sub-grupu sira nia laran; Iha Índia, Tajikistaun and Timor-Leste, estudante
sira nia prezensa iha eskola komesa di’ak no partisipasaun aumentu; no iha Kamboja no Tajikistaun,
tranzisaun ba iha síklu tuirmai sa’e.
Rezultadu sira husi SDPP bele apoia Ministériu Edukasaun, organizasaun dezenvolvimentu
internasionál no sistema eskola sira hodi rezolve problema abandonu. USAID ho k’solok sei fahe
matadalan programa SDPP nian, ne’ebé reprezenta kontribuisaun signifikante ida ba prátika
aprendijazen no avansu ne’ebé di’ak tebes, modelu no programa sira hodi hamenus abandonu
eskolár. Matadalan ba Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk no Matadalan ba Programa Kapasitasaun
aprezenta kona-bá “oinsá atu” dirije sobre dezeña no implementa intervensaun hirak ne’e, bazeia
baexperiénsia SDPP nian. Ami rekomenda ba utilizadór sira atu adapta intervensaun hirak ne’e ba iha
sira nia kontextu rasik. Matadalan ne’e disponivel iha Lingua Arábiku, Inglés, Fránsa, Índi, Kaamer,
Portugés, Rusu, Español, Tazike, Tetum, no Urdu ne’ebé inklui aneksu dijitál ida riku ho rekursu sira.
PREÁMBULU
PÁJINA 9
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Agradesimentu espesiál hato’o ba staf USAID nian ne’ebé apoia ona programa SDPP to’o remata:
USAID/Washington COR sira no CO:
Rebecca Adams, (Eis) Ofisiál Seniór ba Dezenvolvimentu Edukasaun, Rejiaun Ázia;
Chris Capacci-Carneal, Ofisiál Seniór ba Dezenvolvimentu Edukasaun Rejiaun Médiu-
Oriente;
Eric Bergthold, Konselleiru Seniór ba Demokrasia no Governu iha Ázia Leste, Rejiaun Ázia;
Laura Parrott, Analista Kresimentu Ekonómiku no Programa Edukasaun, Rejiaun Ázia;
Meghan Mattern, Asistente Administrativu, Rejiaun Médiu-Oriente;
Gwendolyn Ruffin, Xefe Departementu/Ofisiál Kontratasaun, M/OAA
USAID/Kamboja:
Rebecca Black (Diretora Misaun)
Sieng Heng (Espesialista Apoiu Dezenvolvimentu - Edukasaun)
USAID/India:
John Beed (Diretór Misaun)
Madhu Ranjan (Espesialista Seniór - Edukasaun)
USAID/Tajikistaun:
Katie McDonald (Diretora Misaun – Eskritóriu Nasionál)
Mavjuda Nabieva (Ofisiál Espesialista Jestaun Edukasaun)
USAID/Timor-Leste:
John Seong (Diretór Misaun)
Milca Baptista (EXO)
Flavia Da Silva (Programa Kresimentu Ekonómiku)
Nune’e-mós ha’u hakarak rekoñese Creative Associates International no nia parseiru sira mak hanesan
Mathematica Policy Research, School-to-School International, Kampuchean Action for Primary
Education (KAPE), QUEST Alliance, no CARE International ba implementa tiha ona programa SDPP ida
ne’e no dezenvolve tiha ona nia Matadalan sira.
USAID espera katak ho Matadalan hirak ne’e bele fasilita ba pratikadór edukasaun sira iha mundu ida
ne’e hodi dezenvolve sira nia esforsu ba mantein estudante sira iha eskola.
Jonathan Stivers, USAID
Asistente Administradór
Rejiaun Ázia
Jullu 2015
PÁJINA 10
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Ba dékada rua liu ba ne’e, labarik sira nia asesu ba edukasaun báziku sai ona hanesan foku prinsipál
husi esforsu nasionál no internasionál sira ba dezenvolvimentu edukasaun. Mazke labarik barak mak
tama ona eskola, maibé falla atu kompleta sira nia estudu, tanba abandonu eskolár sai ona hanesan
dezafiu boot ida ne’ebé rekoñesidu tantu iha nasaun dezenvolvidu nomós iha nasaun foin dezenvolve
sira. Mazke tipu abandonu, iha variedade tuir nasaun, maibé nia rezultadu hanesan: númeru joven
ho edukadu-baixu no dezempregu sa’e. Hamenus abandonu, importante liu hodi hadi’a asesu ba
edukasaun báziku. Iha nasaun barak, ne’ebé atinje tiha ona númeru tama eskola aas, porsaun boot liu
husi labarik sira ne’ebé husik eskola previamente, tama fali ona eskola.
Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár (SDPP) nu’udar programa ida multi nasaun ba
tinan-lima nian, finansiadu husi Ajénsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID),
hodi hamenus abandonu eskolár primária no sekundária. Ninia objetivu atu fornese matadalan
prátika bazeia-ba-evidensia ba misaun sira USAID nian no ba nasaun sira iha Ázia no Médiu-Oriente
kona-bá prevensaun estudante husik eskola, liu-husi halo pilotu no teste efetividade intervensaun sira
ba prevensaun abandonu iha nasaun alvu haat: Kamboja, India, Tajikistaun noTimor-Leste.
SDPP intende ba programa koñesimentu avansu no prevensaun abandonu liu-husi aproximasaun
estudu aplikadu ida. Iha prosesu ida etapa-tolu ne’ebé hahú iha 2010, SDPP:
1. Identifika prátika sira ne’ebé di’ak liu ba prevensaun abandonu iha Estadus Unidus, no iha nasaun
foin dezenvolve sira;
2. Analiza tendénsia abandonu iha kada nasaun haat ne’ebé aplika SDPP hodi identifika grupu
sira, nivel no/ka área jeográfiku sira ne’ebé ho rigorouzu afeitadu liu ho abandonu, no halo análize
situasionál ida kona-bá grupu alvu hodi komprende fatór risku no kondisaun sira ne’ebé afeita ba
abandonu, no
3. Dezeña no implementa intervensaun sira hodi mantein estudante hirak ne’ebé iha risku, no avalia ho
rigorozu efetividade no replikabilidade husi intervensaun sira iha projetu pilotu, atu fornese informasaun
aktualizadu kona-bá estratéjia prevensaun saida de’it mak efetivu, uza estudu kontrolu randomizadu
sira no kombinasaun métodu kuantitativu no kualitativu sira.
Matadalan ba Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk ida ne’e bazeia baSDPP nia serbisu kona-bá
Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk (EWS) durante tinan eskolár rua, husi 2012 to’o 2014. Kada tinan,
estudante besik 60,000 ne’ebé iha risku ba abandonu, atinjidu ho aktividade EWS sira, no aktividade
kapasitasaun ne’ebé hala’o husi edukadór, diretór eskola no komunidade sira iha eskola-atendidu
hamutuk 507 ho apoiu SDPP iha Kamboja, India, Tajikistaun and Timor-Leste. Mazke kada EWS
adaptadu ho nasaun ida-ida nia kontextu, sira nafatin adere ba estrutura-serbisu ida ne’ebé komún:
• Identifika estudante sira ne’ebé iha risku no ho vijilante akompaña nafatin sira nia prezensa,
komportamentu,
no dezempeñu eskolár;
• Fortifika eskola nia kapasidade hodi rezolve estudante sira ne’ebé iha risku nia nesesidade; no
• Kria no reforsa parseria entre eskola, komunidade, no inan-aman husi estudante sira ne’ebé
iha risku.
Matadalan ida ne’e dezenvolve ho SDPP nia experiénsia no lisaun sira kona-bá oinsá atu estruturiza,
dezenvolve no implementa EWS ida. Ne’e intende atu fornese matadalan ba planeadór edukasionál
sira, dezenvolvedór no implementadór programa sira ne’ebé hakarak atu hamenus abandonu eskolár
primária no sekundária sira.
SDPP implementa husi Creative Associates International, Inc. hamutuk ho parseiru internasionál sira
mak hanesan Mathematica and School-to-School International, nomós ho parseiru lokál sira mak
hanesan KAPE (Kamboja), QUEST (India), no CARE (Timor-Leste).
PREFÁSIU
PÁJINA 11
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Matadalan ba Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk hanesan rezultadu serbisu husi ekipa koletivu
Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár (SDPP) iha Estadus Unidus no iha nasaun pilotu haat.
Ema sira tuirmai ne’e ezerse ona papél prinsipál ida iha dezenvolvimentu no implementasaun Sistema
Xamada-Atensaun Dahuluk husi SDPP ne’e.
Karen Tietjen Creative Associates
Diane Prouty Creative Associates
Rajani Shrestha Creative Associates
Tom Ventimiglia Creative Associates
Lorie Brush Creative Associates, Konsultór
Kosal Chea Kampuchean Action for Primary Education
Sothira Ouk Kampuchean Action for Primary Education
Pharin Kuoy Kampuchean Action for Primary Education
Tha Chea Kampuchean Action for Primary Education
Kim Leang Kim Kampuchean Action for Primary Education
Carole Williams Kampuchean Action for Primary Education
Ratha Lork Kampuchean Action for Primary Education
Aakash Sethi Quest Alliance
Amitav Nath Quest Alliance
Neha Parti Quest Alliance
Sulagna Choudhuri Quest Alliance
Vir Narayan Quest Alliance
Chetan Kapoor Quest Alliance, Konsultór
Anuradha De Quest Alliance, Konsultór
Gulgunchamo Naimova Amirbekovna Creative Associates
Sayora Abdunazarova Creative Associates
Wendi Carman Creative Associates
Zarina Bazidova Creative Associates
Lotte Renault CARE International
Nicole Seibel CARE International
Lorina Aquino CARE International
Shoaib Danish CARE International
Martin Canter CARE International
Matadalan ida ne’e preparadu husi Karen Tietjen, Diane Prouty no Nick Hoekstra ho apoiu husi Eric
Rusten. Sakil Malik mak dirije produsaun.
Ami hakarak hato’o obrigadu ba diretór, edukadór, no membru komunidade sira iha eskola hamutuk
507 iha Kamboja, India, Tajikistaun no Timor-Leste ne’ebé koopera ona ho ekipa SDPP hodi implementa
Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk husi 2012 to’o 2015.
REKOÑESIMENTU
PÁJINA 12
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
ABC
CA
CBO
CFTL
CMM
EFA
EMIS
EWS
FRS
GPE
INGO
LOI
MDG
MONEE
NGO
OVC
PTA
SDPP
SES
SMC
SSC
UNICEF
USAID
Prezensa, Komportamentu, Aktividade Eskolár
Avaliasaun Nafatin
Organizasaun Baze-Komunitária
Metudolojia hanorin no aprendizajen labarik-belun
Reuniaun Jestaun Kazu
Edukasaun ba Hotu-hotu
Sistema Informasaun Jestaun Edukasaun
Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk
Estratéjia Atendimentu Primeiru
Parseria Globál ba Edukasaun
ONG Internasionál
Lingua Instrusaun
Objetivu Dezenvolvimentu Miléniu
Monitoriza Europa Orientál – UNICEF nia Projetu ida
Organizasaun Naun-Guvermentál
Orfanatu no Labarik Kbiit-laek
Asosiasaun Inan-aman no Edukadór
Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár
Estatutu Sosiu-Ekonómiku
Komisaun Jestaun Eskola
Komisaun Kontinua Eskola
Fundu Internasionál Nasoins Unidas nian ba Labarik
Ajénsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál
AKRÓNIMU & ABREVIASAUN
Komprende kona-bá abandonu iha Ita nia nasaun
Determina karik uza Sistema Xamada-Atensaun
Dahuluk ida no uza iha ne’ebé
Harii Ita nia ekipa hodi dezeña Sistema
Xamada-Atensaun Dahuluk ne’e
Identifika estudante sira ne’ebé iha risku
atu husik eskola
Dezenvolve Estratéjiaatendimentu primeiru
hodi ajuda estudante sira ne’ebé iha risku
01 02 03
ETAPA SIRA IHA DEZENVOLVIMENTU PROGRAMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK
Harii parseriaho komunidade sira
04 05 06
Prepara eskola no komunidade sira hodi
implementa Ita nia Sistema Xamada-Atensaun
Dahuluk ida ne’e
Jere, moritoriza, no apoia Ita nia Sistema
Xamada-Atensaun Dahuluk ida ne’e
07 08
Introdusaun Sistema
Xamada-Atensaun
Dahuluk
Unidade 1
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
PÁJINA 15
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Introdusaun Abandonu eskolár hanesan problema ida
aumenta ba beibeik iha mundu. Iha nasaun
barak, labarik barak liu mak husik eskola duke
sira ne’ebé nunka tama eskola. Estudu hatudu
katak aleinde abandonu eskolár hanesan
problema partikulár ida, ne’e mós jeralmente
hanesan prosesu ida ne’ebé akontese durante
tinan balu nia laran. Kleur ona, ne’e hahú molok
labarik atualmente husik eskola. Estudu mós
hatudu katak iha sinál atensaun, bazeia ba
indikadór sira ba abandonu, katak estudante
sira iha risku ba abandonu. Toma atensaun no
akompaña nafatin sinál atensaun hirak ne’e
bele apoia eskola sira hodi identifika estudante
sira ne’ebé iha risku ba abandonu, no fornese
intervensaun projetadu sira hodi prevene
estudante hirak ne’e husi abandonu.
Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk oferese
prosesu estruturadu ida hodi identifika no
akompaña nafatin estudante sira ne’ebé iha
risku ba abandonu, no responde ba sinál
atensaun sira. EWS hanesan estrutura serbisu
ida ne’ebé uza indikadór importante sira ba
abandonu. Nune’e, EWS bele xama-atensaun
ba jestaun eskola nian no inan-aman sira katak
estudante refere iha ona risku ba abandonu.
EWS mós fasilita ba funsionáriu sira eskola
nian hodi estabelese estratéjia atendimentu
primeiru ne’ebé bele uza ba apoia estudante
sira ne’ebé iha risku, ho maneira espesifiku,
atu-nune’e sira mantein nafatin eskola.
Matadalan ida ne’e akompañadu ho Matadalan
Programa Kapasitasaun. (Hetan iha Aneksu
Dijitál iha parte ikus husi matadalan ida ne’e),
fornese informasaun ba Ita hodi estabelese
programa tutória no extrakurikulár ne’ebé bele
la’o hamutuk ho esforsu sira seluk hodi apoia
prevene abandonu eskolár.
Matadalan EWS ida ne’e bazeadu ba
experiénsia husi SDPP nia aktividade sira iha
nasaun pilotu haat: Kamboja, India, Tajikistaun
no Timor-Leste. Kada nasaun dezeña no
implementa EWS ida bazeia ba fatór úniku
sira ne’ebé kontribui ba abandonu eskolár iha
sira nia nasaun. Matadalan ida ne’e fornese
instrusaun sira etapa-pur-etapa hodi fasilita
INTRODUSAUNSISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUKNúmeru estudante ne’ebé iha risku ba abandonu no sira ne’ebé husik ona eskola globalmente
sa’e. Iha oin-hanesan husi fatór sira ne’ebé kontribui ba abandonu eskolár iha nasaun
dezenvolvidu no nasaun foin dezenvolve sira. Mezmu ida ne’e hanesan problema persistente
ida, ita bele toma etapa sira hodi prevene estudante sira husik eskola. Unidade primeiru iha
Matadalan Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk ida ne’e halo introdusaun kona-bá problema
abandonu eskolár, no oinsá EWS ida bele apoia eskola no sistema eskolár nian sira atu
hamenus abandonu. Introdusaun ne’e mós esplika kona-bá matadalan ida ne’e dirije ba sé,
kona-bá saida, oinsá atu uza, no konteúdu báziku husi matadalan ida ne’e. Introdusaun ne’e
remata ho introdusau mós husi Matadalan Programa Kapasitasaun.
PÁJINA 16 UNIDADE 1
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
ba líder edukasaun sira iha Ita nia nasaun hodi
estabelese, uza, monitoriza, no mantein Sistema
Xamada-Atensaun Dahuluk iha eskola sira
ne’ebé pertense ba Ita nia sistema edukasaun.
Matadalan ida ne’e iha etapa ualu:
• Etapa 1: Komprende kona-bá Abandonu
• Etapa 2: Uza EWS ida
• Etapa 3: Komesa hala’o
• Etapa 4: Identifika estudante sira iha risku
• Etapa 5: Atendimentu Primeiru ba Abandonu
• Etapa 6: Harii parseria
• Etapa 7: Prepara eskola no komunidade sira
• Etapa 8: Apoia no sustenta Ita nia EWS
Matadalan Ida Ne’e ba Sé?Matadalan ida ne’e projetadu ba planeiadór
edukasionál sira, ba dezenvolvedór no
implementadór programa sira ne’ebé hakarak
atu prevene estudante sira sai husi eskola, liu-
husi estabelese no opera EWS ida. Ne’e fornese
ajenda-serbisu ezaminadu no estruturadu ida,
no rekursu ilustrativu sira. Maske matadalan ida
ne’e subliña kona-bá prosesu ida hodi apoia
estudante sira ne’ebé iha risku iha eskola no nivel
komunitária, ne’e la destinadu ba funsionáriu sira
husi eskola no membro sira husi komunidade.
Matadalan ne’e fornese instrusaun detalladu
ba Ministeriu Edukasaun sira, sistema eskola,
no organizasaun naun-guvermentál nasionál no
internasionál sira (INGOs/NGOs) kona-bá oinsá
atu dezeña EWS espesífiku ba nasaun ida, no
atu treina funsionáriu sira husi eskola no xefe sira
husi komunidade hodi implementa EWS iha sira
nia eskola no komunidade.
Matadalan Ne’e Kona-bá Saida?Matadalan ne’e organizadu iha unidade
hamutuk sia. Kada unidade fornese informasaun
sobre dezeña, opera no monitoriza EWS ida.
Bainhira Ita lee matadalan ida ne’e, Ita talvez
sei iha interese atu buka maneira hodi hamenus
abandonu iha Ita nia sistema edukasaun, no
Ita hakarak EWS ida apoia Ita hodi susesa Ita
nia esforsu ida ne’e. Kada unidade prevee iha
matadalan ne’e inklui informasaun antesedente,
atividade, pergunta no no dika (tips) sira
hodi konsidera bainhira Ita dezeña, opera no
monitoriza EWS ida.
Oinsá Bele Uza Matadalan Ida
Ne’e?Matadalan ne’e inklui informasaun antesedente
hodi ajuda Ita komprende saida de’it mak Ita
presiza atu forma Ita nia ekipa dezeñu EWS,
identifika indikadór sira kona-bá abandonu, no
dezenvolve formatu sira eskola no
nivel-komunitária nian, dezenvolve estratéjia
atendimentu hodi apoia labarik sira ne’ebé
iha risku. Ne’e sei lori Ita liu-husi prosesu ida
ne’ebé hahú ho diskusaun pontu prinsipál sira
kona-bá abandonu eskolár, define saida mak
nu’udar EWS ida nia importánsia, no tansá ne’e
importante, oinsá atu harii Ita nia EWS rasik
bazeia-ba indikadór espesífiku sira nasaun nian
sobre abandonu eskolár, no ikus-liu kona- bá
oinsá atu selesiona no treina Ita nia ekipa
EWS sira iha eskola no komunidade. Formatu
planu, dezeñu, no ezemplu ilustrativu sira husi
nasaun haat mak adapta pilotu SDPP, ne’ebé
inklui iha Matadalan ida ne’e, bele uza ba
aktividadepartisipativu sira. Dika sira inklui mós
iha kada unidade, bazeia baprátika-di’ak sira no
lisaun sira husi projetu pilotu EWS iha nasaun
haat ne’ebé SDPP kobre.
Saida mak Iha Matadalan Ne’e Nia
Laran?Matadalan ida ne’e hanesan pakote
kompreensivu ida ho kopia formatu planu,
modelu no matéria treinamentu sira ne’ebé
disponivel iha aneksu dijitál hetan iha DVD
no USB ne’ebé anexa ba kapa kotuk
nia laran, no iha website SDPP:
www.schooldropoutprevention.com.
Rekursu hirak ne’e inklui:
• Informasaun antesendente kona-bá
abandonu eskolár;
• Definisaun termus xave/prinsipál;
• Formatu Planu;
INTRODUSAUN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK PÁJINA 17
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Prosedimentu no protukolu kolekta dadus;
• Ajenda treinu;
• Ezemplu kit sira SDPP nian kona-bá
abandonu;
• Testimoniál husi SDPP nia benefisiáriu sira;
no
• Vídeo sira SDPP nian.
Mazke Ita la presiza komputadór ou asesu ba
Internet hodi implementa EWS ida, Matadalan
ida ne’e fornese ba Ita sujestaun kona-bá oinsá
uza komputadór, tablet, no telemovel sira hodi
implementa no monitoriza Ita nia EWS.
Matadalan ida ne’e ho nia akompañamentu
Matadalan ba Programa Kapasitasaun
disponivel iha língua 11: Arábiku, Inglés,
Fránsa, Índi, Kaamer, Portugés, Rusu, Español,
Tazike, Tetum, Urdu. Kopia matadalan hirak
ne’e, relatóriu SDPP hotu inklui formatu sira
disponivel iha website SDPP nian: www.
schooldropoutprevention.com.
SDPP mós dezenvolve portál aprendijazen ida,
disponivel iha www.DropoutPreventionLab.
org, ne’ebé asesivel ho komputadór, tablet
no telemovel sira; fasilita oportunidade
ba edukadór, administradór, inan-aman
no estudante sira ne’ebé iha interese ba
prevensaun abandonu eskolár, hodi koordena
ba malu liu-husi kursu aprendijazen no prátika
iha komunidade nia laran. SDPP ne’e mós
fornese asesu ba rekursu adisionál sira relasiona
ho abandonu eskolár, programa kapasitasaun
sira no EWS.
Saida mak Akompañamentu
Matadalan Programa
Kapasitasaun Ida Ne’e Nian?Matadalan Programa Kapasitasaun hanesan
akompañamentu ba matadalan EWS (haree
iha aneksu dijitál). Matadalan Kapasitasaun
ida ne’e talvez ekipa prevensaun abandonu
eskolár bele uza aumezmu-tempu implementa
EWS. Matadalan Kapasitasaun bele fasilita
ba eskola no sistema edukasaun sira hodi
dezenvolve programa kapasitasaun inklui tutória
no/ka aktividade extrakurikulár sira hanesan
maneira ida hodi ajuda prevene estudante
sira husik eskola. Matadalan Kapasitasaun ida
ne’e bazeadu-bá experiénsia husi SDPP nia
aktividadesira iha India, Tajikistaun no Timor-
Leste. Kada nasaun dezeña no implementa
Programa Kapasitasaun sira bazeia ba fatór
úniku sira ne’ebé kontribui ba abandonu eskolár
iha sira nia nasaun. Matadalan ida ne’e fornese
instrusaun sira hodi fasilita ba líder edukasaun
sira iha Ita nia nasaun hodi estabelese, uza,
monitoriza, no mantein Programa Kapasitasaun
iha eskola sira ne’ebé pertense ba Ita nia
sistema edukasaun.
Matadalan Kapasitasaun ne’e organizadu ba
iha unidade ualu ne’ebé fornese informasaun
kona-bá dezeña, opera, no monitoriza
programa kapasitasaun sira. Bainhira Ita lee
matadalan ida ne’e, Ita talvez sei iha interese
atu buka maneira hodi hamenus abandonu
iha Ita nia sistema edukasaun, no Ita hakarak
programa kapasitasaun apoia Ita hodi susesa
Ita nia esforsu ida ne’e. Kada unidade prevee
kona-bá informasaun antesendente, atividade,
pergunta no dika prátika sira hodi konsidera
bainhira Ita dezeña, opera no monitoriza Ita nia
programa kapasitasaun sira. Kopia dijitál ida
husi Matadalan Programa Kapasitasaun ida ne’e
disponivel iha Aneksu Dijitál iha parte ikus husi
matadalan ida ne’e.
Komprende
kona-bá
Abandonu
Unidade 2
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
PÁJINA 19
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tanba Sá mak Abandonu
Importante? Prevensaun abandonu hanesan foku foun ida
relativamente sai preokupasaun iha edukasaun
internasionál. Durante dékada rua liu-bá,
iha atensaun foka ba hasa’e labarik sira nia
asesu ba eskola, no ikus liu foka ba kualidade
edukasaun, inklui instrusaun, matéria no rekursu
sira hodi hadi’a dezempeñu aprendijazen. Foin
ikus-ne’e mak foku muda hikas ba esforsu sira
inklui prevensaun abandonu no repetisaun.
Aumezmu-tempu, peskiza/estudu sobre
abandonu iha nasaun foin dezenvolve sira toma
papél razoavel ida hodi dezkreve ho detalla
estudante hirak ne’ebé husik ona eskola, iha
evidénsia oituan kona-bá maneira susesu balu
hodi prevene abandonu eskolár.
Estudante sira sai husi eskola ho razaun ne’ebé
diferente. Abandonu mós akontese iha tempu
ne’ebé diferente iha sira nia estudu. Aleinde
razaun sira seluk, tempu, kustu determinante
husi eskola, razaun familia, komunidade no
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONUAbandonu nu’udar problema globál ida. Tanba persentajen boot liu husi labarik sira ne’ebé
tinan to’o ona hodi tama eskola primária no sekundária, nune’e iha persentajen boot liu mós
husi labarik sira ne’ebé husik eskola molok kompleta sira nia edukasaun. Iha kada tempu
bainhira estudante ida husik eskola, Ministériu Edukasaun, familia no estudante sira rasik falla
atu realiza kona-bá retornu tomak husi investimentu ne’ebé sira investe tiha ona. Opsaun
abandonu hodi ba serbisu no sustenta familia nia moris sai reduzidu, no sira nia abilidade
hodi kontribui ba komunidade no nasaun nia bein-estár sai menus. Abandonu bele toma
husi forma barak no kauza husi fatór barak no oioin, hanesan husi estudante nia karaterístiku,
familia nia situasaun kona-bá nesesidade eskola nian, no husi ambiente iha komunidade nia
laran. Unidade ida ne’e fornese definisaun ida kona-bá abandonu, estrutura-serbisu hodi
komprende fatór no kondisaun sira ne’ebé afeita ba abandonu, sumáriu ida sobre rezultadu
sira ne’ebé deskobre tiha ona liu-husi peskiza relasiona ho kauza sira ba abandonu, no
rekomendasaun barak ida sobre intervensaun sira hodi prevene abandonu eskolár.
nasaun sai razaun forte liu. Bainhira estudante
sira sai husi eskola, Ministeriu Edukasaun sira
lakon ona nia retornu investimentu ba estudante
sira ne’ebé la remata eskola nia edukasaun.
Familia sira sakrifika ona hodi haruka sira nia
oan ba eskola, la hetan hikas benefisiu husi
sakrifisiu tomak ne’ebé sira investe tiha ona.
Bainhira estudante sira husik eskola, sira la’iha
abilidade ka kualifikasaun ruma hodi hasa’e
sira nia produtividade, poténsia rendimentu
no la hetan serbisu. Bainhira estudante sira
ho númeru ne’ebé boot mak sai husi eskola,
entaun sira nia kontribuisaun jeralmente ba
komunidade no sosiedade nia bein-estár sai
menus.1
Peskiza hatudu katak abandonu eskolár
hamosu:
• Rendimentu hodi sustenta moris sai tun liu
signifikativamente;
• Nivel dezempregu aumenta aas liu;
• Insidente aas liu sobre komportamentu anti-
sosiál, inklui númeru aumenta barak liu ba
krime no tama kadeia;
PÁJINA 20 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
• Problema abuzu aumenta barak liu;
• Saúde sai aat liu;
• Insidente agresivu no hahalok violentu
aumenta barak liu;
• Nivel partisipasaun menus liu iha aktividade
sívika sira, inklui ba vota;
• Problema barak husi familia ne’ebé la estavel;
• Nivel edukasaun kiik liu ba sira nia oan.2
Peskiza ida ne’e klaru tebes. Iha kuaze aspetu
hotu-hotu husi ema ida nia moris, buat barak
signifikativamente sai susar liu no moris ladi’ak
bainhira seidauk kompleta edukasaun báziku.
Impaktu negativu hirak ne’e bele observa iha
rejiaun hotu-hotu iha mundu. Forma globál mós
hatudu katak kuandu labarik ida eskola durante
tinan oituan de’it depois sedu liu husik eskola,
entaun nia sei hetan impaktu negativu boot liu.
Saida mak Abandonu?Define abandonu eskolár ne’e sa’ida, no oinsá
atu sukat nia variedade husi nasaun ba nasaun.
Iha nasaun balun, bele sai kontroversiáI hodi
rekoñese katak abandonu ne’e eziste duni.
Aleinde falta konsensu kona-bá oinsá atu define
no avalia sobre abandonu, iha mós definisaun
komún balu ne’ebé kobre iha diskusaun ida ne’e.
Abandonu ida bele define hanesan:
• Estudante ida ne’ebé tama eskola dala
balu durante tinan eskolár anteriór, maibé
tinan agora ne’e, nia la tama ona eskola —
Abandonu entre-tinan eskolár ida;
• Estudante ida ne’ebé tama eskola iha inisiu
kedas ou durante tinan eskolár nian, maibé
falla atu kompleta nia estudu—Abandonu iha-
tinan eskolár; no
• Estudante ida kompleta ona síklu edukasaun
báziku ida (nu’udar ezemplu, eskola
primária, maibé fala atu kontinua estudu iha
síklu tuir-tan (nu’udar ezemplu, eskola pre-
sekundária) Abandonu naun-tranzisaun ida.3
Ezemplu ida husi dadus kona-bá abandonu
eskolár hatudu katak iha tipu temporáriu nomós
permanente husi abandonu ida ne’e.
Tipu temporáriu refere ba estudante hirak
ne’ebé sai husi eskola maibé talvez sei fila fali
ba eskola iha tempu determinadu ida, mak
hanesan:
Abandonu temporáriu: Estudante hirak ne’ebé
sai husi eskola tanba nesesidade ekonomia
temporáriu, tanba moras ka akontesimentu
iregulár ruma, klasifikadu hanesan kurtu-prazu
“abandonu periódiku”. Tipu abandonu ida ne’e
karaterizadu husi prezensa ne’ebé iregulár, la
tama iha aula-estudu no aprende oituan de’it.
Abandonu iventuál: “Abandonu iventuál” mak
hanesan estudante ida atende akontesimentu
importante tebes ida ou liu durante iha nia
tempu moris. Tipu abandonu ida ne’e remata
iha tempu ne’ebé naruk tebes. Ne’e inklui
migrasaun familia nian ou inan-aman mate
ou komplikasaun boot ruma iha familia laran
mak hanesan moras króniku no dezempregu.
Akontesimentu iha eskola bele inklui konflitu
entre estudante ho estudante, no entre
estudante no edukadór, ne’ebé bele rezulta
abandonu temporáriu.
Mazke abandonu temporáriu hatudu katak
estudante sei fila-fali ba eskola, ne’e bele han
tempu naruk tebes dezde sai husi eskola.
“Ha’u kontente tebes tanba kompleta tiha tinan 9 husi edukasaun báziku no… ha’u hakarak sai
enjineiru ida iha futuru”, hatete Em Vibol, estudante ida tinan eskolár 10 iha Banteay Meanchey
nu’udar provinsia norueste ida iha Kamboja. Tinan ida antes, Vibol identifikadu hanesan
estudante ne’ebé iha risku ba abandonu husi Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk. Nia aman, Heu
Ean kontente tebes ba apoiu ne’ebé nia oan simu iha eskola hodi hadi’a ninia dezempeñu. Nia
dehan,“Tanba ha’u iha de’it edukasaun llimitadu, ha’u bele buka de’it serbisu ne’ebé kiik no
ha’u la bele hetan osan barak. Ha’u hakarak ha’u nia oan hetan liu oportunidade”.
EDUKASAUN HALO MEHI BA FUTURU IDA DI’AK LIU SAI POSIVEL.
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONU PÁJINA 21
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Ne’e aumenta posibilidade ba abandonu
permanente, tanba estudante nia tinan boot liu
ona ba tinan eskolár ne’ebé nia atu atende, no
falta barak iha lisaun aprendijazen, la apropriadu
ho nia otas no prosesu estudu, enfrenta presaun
sosiál no ekonómiku forte tebes hodi husik hela
eskola para kaben ou buka osan.
Abandonu permanente mak hanesan bainhira
estudante sai husi eskola no la permite ona
atu fila ba eskola ne’e, aleinde karik akontese
abandonu iha-tinan eskolár, entre-tinan eskolár,
ou naun-tranzisaun. Abandonu iha kategoria
ida ne’e fahe ba groupu rua – Abandonu
dezestabelesidu no estabelesidu:
“Abandonu Dezestabelesidu” mak hanesan
jeralmente labarik sira ho idade boot liu ne’ebé
la tama eskola no imposivel atu fila fali ba eskola
hodi kompleta síklu ida. Iha preokupasaun
sira ne’ebé biban halo labarik hirak ne’e la
iha korajen atu fila hikas ba eskola. Sira sente
ladún brani ka moe tanba idade boot liu ona ba
tinan eskolár refere no tenke eskola hamutuk
ho labarik idade kiik sira seluk, nune’e sira
sente ladún fiar aan tanba labarik kiik sira bele
goza sira. Sira—no sira nia familia— bele mós
kestiona kona-bá benefisiu saida mak sira sei
hetan bainhira fila fali ba eskola, espesialmente
karik sira hanoin katak ladún iha ona
oportunidade ba graduasaun ou kompleta síklu
eskola refere.
“Abandonu Estabelesidu” mak hanesan labarik
hirak ne’ebé estabelesidu ka determinante ona
ba iha servisu ou okupasaun ida. Labarik hirak
ne’e serbisu daudaun ho familia, empregadu
ou hala’o komersiu ruma. Sira deside lakohi fila
hikas ba eskola, hanesan reflesaun ida husi sira
nia hanoin kona-bá valór husi edukasaun ne’ebé
boot liu. Labarik ho abandonu extabelesidu
hirak ne’e permanente ona, no baibain sira nia
idade boot liu ona dezde sira sai husi eskola
primária.4
Irónikamente, susesu mai husi serbisu durante
dékada rua hodi aumenta labarik sira fila hikas
ba eskola akompaña ho abandonu ne’ebé
aumentu, tanba populasaun sira ne’ebé
vulneravel liu mak prioritiza fila ba eskola.
Edukasaun Ba Hotu-hotu (EFA) Atuál no esforsu
sira ba Objetivu Dezenvolvimentu Miléniu ne’ebé
foka kona-bá lori hikas labarik sira ba eskola
no maintein sira iha eskola, la hetan progresu
hanesan esperansa husi Simeira EFA 2000 iha
Dakar.
Relatóriu Monitoramentu Globál EFA 20155
deskobre katak, mazke persentajen labarik iha
grupu ida ne’ebé atinje ona tinan ikus husi eskola
primária jeralmente sa’e tiha ona dezde 2000,
dadus husi nasaun sira ho rendimentu kiik no
metade hato’o katak persentajen husi sira ne’ebé
hahú eskola no kompleta estudu, kuaze la’iha
mudansa. Faktu hatudu katak, nivel kompletu
eskola primária tuun liu iha África Sub-Sahariana
(58%) no iha Ázia Súl no Ueste (64%). Iha nasaun
32, barak iha África Sub-Sahariana, 20% husi
labarik sira sei sai husi eskola molok kompleta
tinan eskolár ikus husi eskola primária. Bazeia ba
análize grupu ida, nasaun 13 husi 106 mak sei
hetan 97% husi labarik hirak ne’ebé tama eskola
no to’o atinje tinan eskolár ikus. Inkomodu liu
mak faktu ne’ebé hatudu liu kona-bá persentajen
drastikamente tun liu iha progresu tinan haat liu
ba ne’e, tanba konflitu globál iha parte barak
aumenta.6
Fatór no Kondisaun Saida De’it mak Kauza Abandonu?Estrutura-Serbisu Ida hodi Komprende
Kona-bá Abandonu
Peskiza ne’ebé hala’o husi SDPP realsa katak
iha mistura husi fatór, kondisaun no karakterístika
sira ne’ebé influensia tansá labarik sira sai husi
eskola. Fatór hirak ne’e bele organizadu ba
iha domíniu haat: individuál, familia, eskolár no
komunidade. Interasaun entre domíniu haat hirak
ne’e realsa katak estudante hirak ne’ebé sai husi
eskola lida ho fatór balu ne’ebé akontese iha
nivel oioin no iha tempu ne’ebé diferente iha sira
nia moris laran.
Baze ba domíniu hirak ne’e mak polítika, prátika
no prosedimentu sira ne’ebé sistema edukasaun
estabelese hodi apoia partisipasaun edukasionál
ou—perversamente—ho forsa kontra ida ne’e.
1. Domíniu Individuál:Figura 2A illustra nivel individuál ou karaterístiku
úniku sira ba kada estudante. Mazke problema
finanseiru inklui iha fatór sira ne’ebé influensiál
PÁJINA 22 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
tebes iha desizaun ida ba estudante nia
eskola, relasiona mós ho individu nia inisiativu
no motivasaun hodi tama eskola—iha parte
influensiadu husi familia no eskola sira mós
importante tebes hodi determina karik
estudante ida nafatin ba eskola ka la’e. Iha fatór
oioin mak estudante sira hasoru husi familia ka
husi responsabilidade serbisu ba sira nia atitude
no esperansa kona-bá saida mak sira hakarak
atu atinje iha sira nia moris laran, ne’ebé
afeitadu husi kontinua eskola ka husik eskola.
2. Domíniu Familia:Ligadu liu ho fatór individuál sira mak influensia
ne’ebé akontese iha nivel familia. Depende
ba kultura, influensia hirak ne’e bele sai boot
no afeita iha familia nia laran. Iha kazu barak,
inan-aman mak foti desizaun kona-bá labarik
sira nia eskola. Iha kazu balun, familia seluk ka
membru familia seluk mak sei foti desizaun,
partikularmente iha kazu orfanatu ka labarik sira
ne’ebé hala ho sira nia relativu rasik. Nune’e,
desizaun fiksu tiha ona no labarik sira iha de’it
Figura 2A
DO
MÍN
IU I
ND
IVID
UÁ
L
Karakterístika sira Antesedente Individuál
Tinan boot liuhodi tama eskola(Tinan liu ona ba
tinan eskolár)
Jéneru Sofreinkapasidade/moras beibeik
Adultu nia Responsabilidade Dahuluk
Ekonómiku/Kustu
oportunidade/empregu
Kaben/Sai ona
inan-aman
Atitude Sosiál, Valór no Komportamentu
Grupu otas ho risku aas /
komportamentu sosiál
Admirasaun husi sira ne’ebé sai
tiha ona
Dezempeñu Eskola
Atinjimentu baixu
Retensaun/ tinan boot liu
ba tinan eskolár
Prezensa ladi’ak
Espektativa edukasaun
baixu
Partisipasaun baixu ba eskola/falta de
interese
Komportamentu Eskola
Ladi’ak/krime
Partisipasaun Eskola
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONU PÁJINA 23
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
rekursu oituan hodi tuir dalan seluk, entaun sira
tenke simu de’it ona desizaun husi familia ba
sira.
Figura 2B aprezenta oinsá fatór sira relevante ho
familia sira influensia desizaun ida ba estudante
hodi husik eskola ou kontinua eskola.
Iha kazu balun, dala ruma familia sira atualmente
hakarak nia oan kontinua eskola, maibé tanba
ho presaun nesesidade finanseiru entaun halo
sira husik eskola. Kondisaun ekonomia familia
nian, dezempregu, apoia no eduka oan barak
liu, no fatór difikuldade sira mak hanesan inan
ou aman faluk, no migrasaun bele dezafia
familia ida nia abilidade hodi mantein nia oan ba
eskola. Iha kazu hirak ne’e, Ita bele haree tipu
abandonu temporáriu no abandonu periódiku,
ne’ebé labarik tama de’it eskola ba parte balu
husi tinan eskolár nian to’o situasaun obriga sira
tenke husik eskola. Maibé bainhira situasaun
muda no buat sira sai favoravel ba partisipasaun
eskola, labarik tama hikas ba eskola iha periódu
klaran husi tinan eskolár nian.
Fatór familia sira seluk mós bele hamosu
liu posibilidade ba abandonu. Talvez la iha
tradisaun no apresiasaun kona-bá importánsia
husi eskola iha familia laran. Previamente, familia
talvez la iha oportunidade ba eskola tanba
ho rekoñesimentu étniku no klase-sosiál. Sira
rasik nunka atende eskola no iha de’it kontaktu
oituan ho ladún iha partisipasaun ba eskola.
Mazke sira hatama sira nia oan ba eskola,
maibé sira konsidera eskola la’ós fatór boot
ida ba sira nia moris no familia. Ho ezemplu
hanesan ne’e, mak ladún posivel labarik ida sei
tama eskola, mazke hetan oportunidade.
3. Domíniu Eskolár:Familia la’ós de’it fatór ida ne’ebé bele influensia
desizaun eskola. Fatór sira relasiona ho eskola,
hanesan hatudu iha Figura 2C, mós bele
influensia signifikativamente karik labarik ida
kontinua eskola ka la’e. Konsiderasaun sira nivel
eskolár inklui:
• Karakterístika fíziku husi eskola, seguransa
eskola, no bele fahe toilet espesiál ba labarik
feto sira;
• Distánsia entre eskola no estudante nia uma;
• Iha biblioteka no fasilidade kapasitasaun sira
seluk;
• Nivel prezensa edukadór sira; no
• Asesu ba alimentasaun eskolár.
Familia mós konsidera fatór eskolár sira bainhira
foti desizaun sobre eskola ba sira nia oan. Fatór
importante balu inklui:
• Kualidade no relevánsia hanorin: Karik
kualidade hanorin adekuada, no tuir inan-
aman sira nia hakarak? Karik labarik aprende
duni koñesimentu ne’ebé eskola tenke fahe?
Figura 2B
DO
MÍN
IU F
AM
ÍLIA
Karakterístika sira Antesedente Familia
Kondisaun Sosiu-ekonómiku
Ladi’ak/baixu
Minoridade étniku/klase/ lingua
Nivel edukasaun inan-aman nia
baixu
La hela ho inan-aman rasik
Inan-aman dezempregu
Maun-alin barak,Espesialmente ho tinan 5 mai kraik
Problema familia(Ezp., divorsiu,
mate)
Mobilidade familia nian aas
PARTISIPASAUN FAMILIA NIAN BA EDUKASAUN
Oan sira Husik tiha ona
Ladún kontaktu ho eskola
Konsidera importánsia oituan
de’it ba eskola
PÁJINA 24 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Karik programa estudu sira fó oportunidade
iha futuru—karik iha poténsia ba eskola
boot no estuda tan? Karik lingua instrusaun
kompreensivu ka susar ba estudante nia
dezempeñu no partisipasaun, no inan-aman
sira valoriza ida ne’e ka hakarak hasa’i tiha
lingua ne’e?
• Ambiente ne’ebé seguru, apoia, no simu
ho di’ak: Karik eskola fatin seguru? Karik
edukadór trata estudante sira ho respeitu no
di’ak? Karik edukadór trata estudante sira
ho eguál? Karik estudante balu ignoradu no
dezprezadu? Karik edukadór baku ka abuza
estudante sira? Karik estudante sira seluk
hetan ameasa ba sira nia seguransa no bein-
estár? Karik estudante hotu-hotu permitidu
hodi partisipa egualmente ou balu la inklui
tanba ho razaun sira nia abilidade, jéneru,
klase-sosiál no étniku?
4. Domíniu Komunidade: Mazke estudante ida no nia familia mak sai
nu’udar ezersitadór sentrál ba halo desizaun
kona-bá abandonu eskolár, estudante sira
nia moris determinadu iha kontextu husi sira
nia komunidade ne’ebé luan liu. Figura 2D
aprezenta fatór oioin husi komunidade ne’ebé
influensia desizaun estudante hodi husik ka
kontinua eskola. Nu’udar ezemplu, kultura
baibain bele limita tebes oportunidade ba labarik
feto sira, ou ba labarik defisiente sira hodi tama
no eskola nafatin. Ambiente konflitu no krize
bele difikulta atendimentu eskola no bele sai
perigu. Hela iha komunidade ne’ebé remotas no
rurál bele prevene estudante sira tama eskola
ho regulária, ne’ebé bele konduz ba dezempeñu
ladi’ak no to’o ikus obriga sira tenke husik
eskola. Fatór sira seluk inklui kondisaun klima
ne’ebé la di’ak liu, mak hanesan mota no rai
monu, udan-jellu ne’ebé boot, ou temperatura
ne’ebé aat liu, sai hanesan ameasa ba
estudante sira no imposivel ba sira hodi bá
eskola.
5. Polítika sira Afeita ba Abandonu:Suplementu ba domíniu prinsipál haat hirak
ne’e, ida tenke mós konsidera oinsá polítika
sira governu nian afeita ba desizaun karik husik
eskola ka kontinua eskola. Polítika hirak ne’e
mós bele influensia karik atu hamenus ka atu
aumenta liu tan abandonu. Nu’udar ezemplu,
edukasaun obrigatóriu—espesialmente apoiadu
ho bolsa-estudu ou subsidiu—bele mantein
estudante nafatin eskola, aumezmu-tempu
Figura 2C
DO
MÍN
IU E
SK
OL
A
Estrutura
Rejistune’ebé barak
Konsentrasaun aas liu husi rendimentu oituan
& minoridade
Distánsia dook liu/eskola
oituan liu
Falta de fasilidade(Ezp. latrina) & materiál
Falta de EskolaPós-Primária
Funsionamentu
“Kualidade” Eskola
baixu liu
la seguru (ezp,grupu, kastigu
korporál)
Kualidade hanorinbaixu liu/edukadór
falta eskola aas
Falta de rigóriha hanorin
Menus relasaun ho adultu iha
eskola
Lingua instrusaun la’ós labarik nia lian-inan
Falta derelevánsia
husi kuríkulu
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONU PÁJINA 25
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DOMÍNIU KOMUNIDADE
Figura 2D
Área sidade/favela
RurálKiak barak liu, minoridade,Moris iha rai liur, inan/aman faluk, inan-aman ho edukasaun baixu
Mosu konflitu,emerjensia,
politikamentefraku
Konseitu kulturál husi ritus pasájen ne’ebé
impede eskola
POLÍTIKA SIRA AFEITA BA ABANDONU
• Edukasaun Obrigatóriu
• Edukasaun Livre
• Tinan hodi hahú eskola
• Labarik nia Direitu sira
• Hanorin iha Eskolá/ou nia kustu
• Subsidiu Hanorin/bolsu-estudu
• Rekerimentu Uniforme
• Provizaun Testu-livru
• Ezame sira
• Promosaun/Preservasaun Automátiku
• Kuota sira
• Tinan limitadu ba síklu
• Medida Klase
• Kalendáriu (Tinan Eskolár)
• Transporte
• Transferensia Eskolár
Kontextu Legál Fasilidade Eskola nian
• Asesu no fasilidade espesiál hodi
apoia labarik feto sira
• Dormitóriu/ostél
• Distánsia ba eskola
Rekrutamentu Edukadór,
Treinu & Komportamentu
Profisionál
• Kódigu Konduta
• Kastigu Korporál
• Eskola Labarik-Belun
• Lingua Instrusaun
• Kuríkulu
• Kapasitasaun Profisionál
Serbisu Apoiu Eskolár
• Koretivu/tutória
• Aktividade Extra-Kurikulár
• Partisipasaun Komunitária
• Alimentasaun Eskolár
Prátika Kulturál sira
• Tinan ba kaben nian
• Grávidez/Isin-rua
• Ritus pasájen
Figura 2E
PÁJINA 26 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
bainhira determina kalendáriu eskolár ne’ebé
xoke-malu ho tempu produsaun, entaun bele
halo estudante barak falta eskola no lori ba
abandonu.
Polítika sira ba edukasaun inklui iha grupu
prinsipál lima (haree Figura 2E):
• Aspetu Legál ba edukasaun estipula
parametru sira hodi administra eskola, saida
mak sistema edukasaun sei fornese, rekere
saida ba familia hodi kontribui, no regras
ne’ebé eskola no estudante sira tenke
banati-tuir
• Fasilidade eskolár toma-konta sobre
infraestrutura fíziku, tantu nia pozisaun
nomós nia karakterístika sira.
• Jestaun edukadór toma-konta kona-bá
oinsá edukadór sira treinadu, rekrutadu,
no destakadu, sira nia komportamentu
profisionál no instrutivu, no polítika kurikulár
ne’ebé sira hala’o.
• Serbisu Apoiu Eskolár refere ba polítika/
programa sira ne’ebé oferesidu hodi hasa’e
estudante sira nia partisipasaun ba eskola.
• Prátika kulturál bele rezolvidu ho governu nia
polítika no estatutu sira, mak hanesan tinan
legál ba kaben nian, mazke sira dala ruma
kontra regulamentu husi governu
Razaun ba Abandonu iha Nasaun Foin Dezenvolve sira Iha nasaun foin dezenvolve sira, abandonu
jeralmente akontese iha eskola sekundária.
Mazke maiória labarik barak iha nasaun
dezenvolvidu sira kompleta ona eskola
sekundária, maibé nivel abandonu sa’e,
partikularmente iha Estadus Unidus. Kauza
maiór husi abandonu iha nasaun dezenvolvidu
sira posivel inklui ba iha kategoria lima:
• Akontesimentu Moris: Estudante nia
desizaun hodi husik eskola talvez kauza
husi buat ruma ne’ebé akontese iha liur husi
eskola, mak hanesan isin-rua, kapturadu, no
presiza serbisu hodi apoia membru familia
sira.
• Falta-de Apoiu: Familia ne’ebé falla hodi
valoriza edukasaun ou mantein aspirasaun
aas ba susesu akadémiku dala ruma la
fó apoiu finanseiru no emosionál ne’ebé
presiza, nune’e-mós fó sira nia hanoin sobre
eskola ho rezultadu katak estudante ne’e
la’iha razaun atu nafatin eskola ou estuda.
• La’o-lakon: Frustrasaun no baruk tiha
ona ho eskola ka fallansu hodi haree nia
relevánsia no benefisiu halo estudante sira
husik kedas eskola kuandu sira nia tinan to’o
ona legalmente hodi husik ona eskola.
• Dudu-sai: Eskola sira rasik talvez enkoraje
estudante ne’ebé konsideradu difísil,
perigozu, ka prejudika eskola nia susesu,
hodi sai husi eskola tantu ho maneira
mamar ka ho momós, mak hanesan
aranja transferensia estudante ba eskola
seluk ne’ebé ladún tuir nia hakarak, ou
abandonadu husi semestre eskola tanba
fallansu kursu essesivu, falta eskola ou tinan
boot liu ona.
• Falla hodi Susesu: Estudante sira ne’ebé
enfrenta fallansu króniku iha eskola tanba ho
razaun oioin—apoiu akadémiku ladi’ak, la
hakonu nesesidade sosiu-emosionál—dala
ruma to’o ikus sira husik eskola tanba sira
monu iha kotuk liu ona husi sira nia estudu.7
Mazke iha peskiza oituan liu mak dizkute
sobre razaun abandonu eskola iha nasaun foin
dezenvolve sira, ninia kauza maiória hanesan
mezmu ho nivel intensidade lahanesan. Iha
nivel primária, peskiza hatudu katak estudante
sira ne’ebé ho valór kiik, la passa tinan, tinan
boot liu ona, frekuentamente falta eskola, ou
mai husi familia kiak, mak iha iha liu poténsia
ba abandonu eskolár. Influensia otas-foun ou
partisipasaun familia nian ba edukasaun, fatór
sira seluk asosiadu ho abandonu eskolár, la
sai hanesan fatór signifikante ba labarik ne’ebé
kiik liu. Ma’ibe durante estudante ida nia tinan
aumenta ou sa’e ba tinan eskolár aas liu, hirak
ne’e inklui fatór adisionál sira mak hanesan
responsabilidade dahuluk adultu nian no
partisipasaun familia nian ba edukasaun, nune’e
sai signifikante liu.8
Fatór sira ne’ebé baibain relata liu sobre
abandonu iha nasaun sira kiak liu hanesan
kombinasaun ida husi estudante nia
karakteristika sira, familia nia kondisaun no
estudante nia komportamentu. Hirak ne’e inklui:
• Estudante nia dezempeñu kiik liu;
• La pasa beibeik tinan;
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONU PÁJINA 27
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Estudante falta eskola barak liu;
• Estudante nia tinan boot liu ona ba tinan
eskolár refere;
• Estudante no inan-aman ladún iha
partisipasaun ou falta-de interese ba eskola;
• Inkapasidade ou moras beibeik;
• Kondisaun sosiu-ekonómiku familia nian
baixu;
• Distánsia entre uma ho eskola fatin; no
• Jéneru.9
Partikularmente, iha nasaun foin dezenvolve
sira, fatór boot ida ne’ebé domina literatura hodi
estudante husik eskola mak: Fatór kondisaun
ekonómiku/finanseiru. Pobreza familia halo
estudante sira sai husi eskola sedu tanba iha
nesesidade hodi serbisu para hetan osan,
kontribui hodi hala’o serbisu lor-loron nian iha
uma ou iha negosiu familia nian ida, ou la’iha
kapasidade hodi selu gastus relasiona ho
eskola, mak hanesan kustu hanorin nian, livru/
materiál, uniforme-eskola, etc.
Mazke fatór ekonómiku/finanseiru posivel sai
hanesan razaun primária ba abandonu eskolár
ba estudante eskola primária no sekundáriu
sira, SDPP nia peskiza sujere katak fatór sira
relasiona ho eskola no akadémiku mós nu’udar
kauza signifikante ida, kontribui ba abandonu
eskolár.10 Gráfiku rua tuirmai ne’e (Figura 2F
no 2G) aprezenta resposta sira husi entrevista
iha 2011 ho estudante sira ne’ebé iha risku
kuaze 2,500 no sira ne’ebé husik ona eskola iha
nasaun haat ne’ebé kobre husi SDPP.
Mazke SDPP nia peskiza konfirmadu katak
fatór ekonómiku sira mak lidera kauza sira ba
abandonu, fatór eskolár sira mós mensionadu,
inklui: valor ladi’ak, falla iha ezame, falla/tarde
ona iha lisaun, instrusaun/hanorin ladi’ak,
edukadór abusivu, la gosta ba eskola, ambiente
la seguru, no husu daudaun estudante atu husik
eskola.
Universidade Sussex Consortium for
Research on Access, Transitions and Equity
públika ona série ida husi monografia
ne’ebé investiga kona-bá abandonu
eskolár—espesialmente tranzisaun ba síklu
diferente—no fatór sira ba abandonu
eskolár iha nasaun foin dezenvolve sira,
disponivel iha sítiu www.create-rpc.org.
BA LEE IHA FUTURU
ESTUDANTE SIRA NE’EBÉ IHA RISKU Fatór sira ne’ebé Baibain Kauza liu ba Abandonu
60
50
40
30
20
10
0
Figura 2F
% A
BA
ND
ON
U
FATÓR PRINSIPÁL HAAT KAUZA ABANDONU IHA NASAUN SIRA SDPP KOBRE
Ekonómiku Akadémiku La Gosta Eskola Moras
India Kamboja Timor-Leste Tajikistaun
PÁJINA 28 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Oinsá Ita Bele Prevene Abandonu?Iha ona esforsu barak atu rezolve abandonu
eskolár ho susesu oioin. Relatóriu Avaliasaun
SDPP nian 2011 kona-bá intervensaun
abandonu, agrupa esforsu hirak ne’e ba iha
kategoria lima, ne’ebé kada tipu rezolve asuntu
diferente ida:
• Intervensaun Akadémiku direitamente
rezolve dezempeñu estudante nian liu-husi
dezenvolve kuríkulu hodi hakonu nesesidade
sira estudante nian, fornese tutória
akadémiku iha liur husi klase, ou hatama
tan tinan eskolár espesiál sira (ezp., asiste
iha kursu komputadór, abilidade ba rezolve
problema).
• Esforsu intervensaun finanseiru atu rezolve
obstaklu sira relasiona ho kustu eskolár ou
aplika kustu oportunidade hodi estudante
sira kontinua eskola duke ajuda iha uma ou
hetan osan husi serbisu.
• Intervensaun saúde bazeia bahanoin katak
labarik sei la bele aprende ho di’ak liu se
sira sofre hela moras ne’ebé hamenus sira
nia abilidade hodi konsentra, ou halo sira
falta eskola. Nune’e, intervensaun ne’e bele
fornese vasinasaun, dezparasitasaun, ou
fornese alimentasaun ba labarik sira.
ABANDONULabarik Sira nia Razaun Komún Liu Hodi Husik Eskola
60
50
40
30
20
10
0
Figura 2G
% A
BA
ND
ON
U
Ekonómiku Akadémiku La Gosta Eskola Moras
India Kamboja Timor-Leste Tajikistaun
• Intervensaun pesoál/sosiál rezolve kona-bá
atitude, valór, ka situasaun pesoál ne’ebé
nota durante dezempeñu eskolár , ho uza
tékniku sira mak hanesan jestaun kazu
intensivu, akonsellamentu, grupu diskusaun
otas-foun, vizita ba família, programa
estajiáriu, ou akompañamentu husi
funsionáriu sira eskola nian.
• Intervensaun estruturál muda polítika sira
ne’ebé observa interfere ho estudante
nia atendimentu, progresu, ou kompleta
eskola, estabelese polítika sira mak hanesan
oráriu eskola flexivel ne’ebé kobre distánsia
ba eskola, mudanda-tempu, promosaun
automátiku, rekere uza labarik sira nia
lian-inan nu’udar lían instrusaun iha eskola
primária, ou kapasita grupu inan-aman no
edukadór hodi avalia estudante nia prezensa
iha eskola no kualidade.
Tabela 2H11 fornese ezemplu intervensaun
sira tuir tipu intervensaun, no fatór sira ne’ebé
iha risku ba abandonu ne’ebé rezolve ho
intervensaun ne’e.
Mazke intervensaun balu ne’ebé avaliadu, relata
susesu moderadu iha hamenus abandonu
eskolár—dala barak liu komportamentu ne’ebé
KOMPRENDE KONA-BÁ ABANDONU PÁJINA 29
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
lida ba abandonu mak hanesan prezensa iha
eskola – oituan husi intervensaun hirak ne’e
ezaminadu ka avaliadu ho rigorozu, nune’e
sira nia impaktu la provadu empirikamente.
Partikularmente ne’e intervensaun loos ne’ebé
implementa tiha ona iha nasaun foin dezenvolve
sira.
Mazke-nune’e, bele halo observasaun jerál
balun.
• Dezde abandonu ne’e kauza husi fatór barak
no inter-ligadu, programa sira potensiál liu
mak, hanesan observa, hirak ne’ebé uza
intervensaun mixturadu ida husi kategoria
intervensaun diferente sira hodi rezolve
domíniu risku oioin.
• Programa sira ne’e bele projeta ba grupu
labarik sira ne’ebé ho risku-aas—mak
hanesan labarik feto sira ka labarik husi
familia ho klase-sosiál kiik —maibé
intervensaun rasik tenke projeta ba
kondisaun atuál ka komportamentu ne’ebé
afeita ba abandonu, mak hanesan la iha
kapasidade atu selu kustu eskolár ka
prezensa ladi’ak.
• Dezde abandonu eskolár nu’udar prosesu
ida, la’ós akontesimentu partikulár, no
akontese ba tempu naruk ida ne’ebé bele
hahú sedu liu iha estudante nia experiénsia
eskolár, foti asaun dahuluk hodi rezolve
ida ne’e iha tinan eskolár projetadu sira,
intervensaun hirak ne’ebé di’ak liu sei posivel
sai susesu, no estudante sira sei mantein
nafatin eskola.
• Rezolve kauza ekonómiku sira sobre
abandonu eskolár, bele sai efetivu, kuandu
uza intervensaun finanseiru sira. Transfere
osan, subsidiu, no programa bolsa-estudu,
EZEMPLU TIPU INTERVENSAUN BA DOMÍNIU FATÓR NE’EBÉ IHA RISKU
Tabela 2H
Individual:
Karakterístika antesedente individuál AkadémikuSaúde
Pesoál/sosiál
Tutória ba labarik feto sira
Dezparasitasaun
Advokasia ba labarik ho nkapasidade
Responsabilidade dahuluk husi adultu Finanseiru
Estruturál
Bolsa-estudu
Tau-matan ba labarik iha eskola
Atitude sosiál, valór & comportamentu Pesoál/sosiál Akompañamentu
Dezempeñu eskolár Akadémiku Tinan rua husi kuríkulu iha tinan
kalendáriu ida nia laran
Jestaun eskolár Finanseiru
Pesoál/sosiál
Transfere osan
Akonsellamentu
Komportamentu eskolár
Familia:
Pesoál/sosiál Jestaun kazu intensivu
Karakterístika antesedente familia Programa Literasia Adultu
Aihan ba familia
Referál ba serbisu sira
Akadémiku
Saúde
Pesoál/sosiál
Familia nia partisipasaun ba edukasaun Reforsa PTAPesoál/sosiál
Estrutura Hadi’a fasilidade eskolaEstruturál
Funsionamentu Hanorin ho labarik nia lian-inanEstruturál
La iha intervensaun hanesan; Tenke aseita fatór sira hanesan kontextu ba intervensaun ruma
Eskola:
Komunidade:
PÁJINA 30 UNIDADE 2
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Vitaro, Frank, Denis Larocque, Michel Janosz, and Richard E. Tremblay. “Negative Social Experiences
and Dropping Out of School.” Educational Psychology, Vol. 21, No. 4, 2001.
2 Adair, V.C. (2001). “Poverty and the (broken) promise of education.” Harvard Educational Review,
71(2), pp. 217-239.
3 Bonnea, Kara (2007). “Brief 3: What is a Dropout?” Dropout Prevention - Strategies for improving high
school graduation rates. Center for Child and family Policy Duke University. pp. 14-17.
4 (August 2010). Typologies of Dropout in Southern Ghana. CREATE. Sabates, R.; Akyeampong, K.;
Westbrook, J. and Hunt, F. (2010). School Dropout: Patterns, Causes, Changes and Policies. UNESCO.
5 (Ananga, 2010) (Sebates, Akyampong, Westbrook, & Hunt, 2010)
6 (UNESCO, 2015, p. 27) (Sebates., Akyeampong, Westbrook., & Hunt, 2010) (Levin & Little, 2010)
7 (Robert Balfanz (Ma 2007). What your community can do to end its drop-out crisis: Learnings from
research into practice. CSOS Center for Social Organization of Schools. Johns Hopkins University.
8 Ricardo Sabates, Kwame Akyeampong, Jo Westbrook and Frances Hunt. (2010). School dropout:
Patterns, causes, changes and policies. UNESCO. Brush, Lori, Jennifer Shin, Rajani Shrestha, Karen
Tietjen. School Dropout Prevention Pilot: Review of the Literature. Creative Associates International.
Creative Associates International. Washington DC. 2011.
9 Lim, S.A.; Rumberger, R. W. (2008). Why students drop out of school: A review of 25 years of
research. California Dropout Research Project.
10 Brush, Lori, Jennifer Shin, Rajani Shrestha, Karen Tietjen. School Dropout Prevention Pilot: Review of
the Literature. Creative Associates International. Creative Associates International. Washington DC. 2011.
11 Brush, Lori, Jennifer Shin, Rajani Shrestha, Karen Tietjen. School Dropout Prevention Pilot: Review of
the Literature. Creative Associates International. Creative Associates International. Washington DC. 2011
jeralmente iha rezultadu pozitivu Ba prezensa
no retensaun. Mazke-nune’e, presiza gastu
ba intervensaun hirak ne’e, no baibain rekere
finansiamentu externál.
• Mazke seidauk bele avalia ho rigorozu,
intervensaun akadémiku no pesoál/sosiál
oioin hatudu, iha garantia balu hodi rezolve
problema relasiona ho abandonu no
hamenus abandonu. Apoiu akadémiku inklui
instrusaun direita, tutória iha liur husi klase,
aktividade kapasitasaun, no uza estratéjia
hanorin ne’ebé partisipativu no interativu liu,
no estratéjia hanorin no aprendizajen labarik-
belun. Ne’e mós inklui uza aproximasaun
jestaun kazu ida hodi dezenvolve experiénsia
aprendijazen iha tinan eskolár laran. Serbisu
apoiu pesoál/sosiál hodi hadi’a atitude husi
estudante, husi sira nia inan-aman/protetór
no funsionáriu sira eskola nian. Balu husi
intervensaun hirak ne’e bele rekere de’it
rekursu no kustu oituan liu, no sai hanesan
opsaun atrativu natoon bainhira rekursu sira
ba intervensaun abandonu nian lItatadu.
Iha unidade tuirmai ne’e, ami sei aprezenta EWS
ne’ebé hatudu ona garantia signifikante hodi
mantein estudante sira iha eskola.
Saida mak EWS
ida no Bainhira
mak Uza nia
Unidade 3
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
Fatór barak kria dezafiu ba estudante sira iha eskola rurál sira no izoladu iha Timor-Leste hodi mantein
sira nia prezensa no kontinua sira nia edukasaun. Aleinde esforsa maka’as daudaun no hetan nota
di’ak, Bernardina* sente obrigadu tenke para eskola tanba nia sente moe ho idade ne’ebé boot-liu ona
ba nia klase.
SDPP nia Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk kontribui ona ba konsiensia dahuluk ida sobre nia
situasaun, no ema sira iha eskola enkoraja nia hodi tetu fila-fali nia desizaun ida ne’e. Nia edukadora
naran, Juliana de Deus, fó apoiu nivel primeiru: “Ha’u haree katak durante iha Aktividade Extrakurikulár,
Bernardina sempre esforsa maka’as ho nia kolega sira. Ha’u sempre enkoraja no apoia nia hodi estuda
maka’as no eskola nafatin”.
Membru sira husi Grupu Komunitária ne’ebé serbisu ho eskola hodi hamenus estudante husik
eskola—grupu ida ne’ebé inklui nia aman rasik—serbisu iha nivel segundu ida. Bernardina nia aman
naran, Agostinho, nota katak asaun koletivu bele duni lori rezultadu pozitivu sira:
“Ha’u triste tebes tanba ha’u nia aan hanesan mós membru Grupu Komunitária ida, maibé ha’u
serbisu ho edukadór no voluntáriu sira seluk hodi buka solusaun ida”.
Bernardina rasik admite katak nia sente triste tanba la tuir aktividade eskolár sira, no lakon benefisiu
sira ne’ebé lori ona nia: “Bainhira ha’u haree husi ha’u nia uma, ha’u nia kolega sira hotu la’o daudaun
ba eskola, ha’u sente triste no deside katak ha’u presiza koko dala ida tan. Ha’u husu ha’u nia
edukadór hodi esplika dezempeñu eskolár sira ne’ebé ha’u la konsege tuir, no buka ha’u nia kolega sira
ne’ebé bele ajuda ha’u hodi duni-tuir.”
Aproximasaun kolaborativu no rigorozu ida ne’e susesu. Bernardina fila-fali ba eskola, pasa tiha ona
tinan eskolár 6 no avansa ona ba eskola pre-sekundária. Susesu ida ne’e mosu ba di’ak hahú iha
tempu ne’ebé uluk nia bele fasilmente abandona edukasaun. Oras-ne’e nia ho simplis expresa nia
esperansa: “Ha’u hakarak kontinua ha’u nia estudu, to’o universidade, no hakarak sai ofisiál polisia
ida”.
* La’ós ninia naran verdadeiru. Labarik sira la identifika iha relatóriu públiku hanesan parte politika protesaun labarik.
SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK: APROXIMASAUN IDA HUSI ESKOLA-KOMUNIDADE BA PREVENSAUN ABANDONU
PÁJINA 33
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
EWS uza enkuadramentu no prosesu
estruturadu ida ne’ebé permite funsionáriu sira
eskola nian hodi fasilmente identifika estudante
ne’ebé iha risku ba abandonu eskolár no
fornese pakote ida sobre estratéjia atendimentu
primeiru sira hodi apoia estudante ne’ebé iha
risku hodi prevene sira sai husik eskola.
Nasaun haat ne’ebé partisipa iha Programa
SDPP, ida-ida dezenvolve EWS ida ne’ebé
adapta ho sira nia nasaun. Mazke-nune’e,
estrutura-serbisu báziku no prosesu hodi
dezenvolve no implementa EWS hanesan, kada
nasaun dezeña EWS ida ne’ebé responde ba
fatór úniku sira ne’ebé afeita ba abandonu
eskolár iha sira nia nasaun. Iha nasaun haat
hirak ne’e, nivel projetadu sira diferente, balu
husi fatór sira ne’ebé afeita ba abandonu
eskolár, inklui aktividade apoiu sira mós
diferente. Maibé nia rezultadu hanesan: EWS
fasilita ba funsionáriu sira eskola nian hodi
identifika ho lalais estudante sira ne’ebé iha risku
ba abandonu eskolár no atua— liu-husi kolabora
ho inan-aman no komunidade—hodi fornese
apoiu para mantein nafatin sira iha eskola.
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIAAbandonu Eskolár hanesan prosesu ida ne’ebé dala barak akontese. Ne’e raramente kauza
husi akontesimentu partikulár ida. Estudante sira hatudu sinál atensaun katak sira iha daudaun
problema ne’ebé bele lori ba abandonu. Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk uza estrutura-
serbisu ida hodi akapta tipu komportamentu negativu—falta eskola, komportamentu ladi’ak
ka estragadór, dezempeñu eskolár fraku—ne’ebé lori labarik sira ba iha perigu hodi husik
eskola, no prosesu ida ne’ebé hahú aktividade sira hodi apoia estudante sira ne’ebé iha risku
no prevene abandonu eskolár. EWS ida implementadu iha eskola husi funsionáriu sira eskola
nian, familia no komunidade sira serbisu hamutuk. Unidade 3 introduz ba Ita, EWS ida, ne’ebé
esplika saida mak (no saida mak la’ós), no rezolve karik Ita presiza EWS ida no bainhira mak uza
nia. Ne’e hatudu ba Ita liuhusi komponente diferente sira EWS ida no tipu informasaun ne’ebé
Ita sei presiza atu kolekta hodi dezeña Ita nia EWS.
Iha unidade ida ne’e, ami introduz ba Ita sobre
EWS ida nia fundamentu sira. Ami fahe prosesu
ne’ebé utilizadu hodi dezenvolve EWS iha kada
nasaun. No ikus-liu, ami esplika kona-bá oinsá
atu uza EWS nia estrutura-serbisu báziku hodi
dezeña EWS ida ne’ebé efetivamente responde
ba abandonu eskolár iha Ita nia nasaun.
Saida mak EWS Ida mia Objetivu?EWS hanesan sistema ida dezignadu hodi
hamenus abandonu, ne’ebé implementadu
iha eskola liu-husi kolabora ho inan-aman no
membru komunidade sira, ho observasaun husi
autoridade edukasaun lokál sira husi Ministeriu
Edukasaun nian. EWS kobre estrutura-serbisu no
prosesu ne’ebé uza informasaun no rekursu sira
ho prontu disponivel iha eskola no komunidade
sira, hodi identifika no apoia estudante sira
ne’ebé iha risku ba abandonu eskolár.
EWS ida relativamente ho kustu-kiik no atinjivel
tanba:
• la presiza ekipamentu espesiál ou nivel
abilidade aas hodi implementa;
PÁJINA 34 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
• implementadu husi funsionáriu sira eskola
nian ne’ebé iha tiha ona (ho ajuda husi grupu
PTA no/ka grupu komunitária sira); no
• serve ho dever no serbisu sira ne’ebé
dezignadu tiha ona ba edukadór sira, mak
hanesan akompañamentu estudante no
mantein nia dadus.
Iha núkleu EWS sai nu’udar sasukat sira
ne’ebé dezignadu hodi identifika estudante
sira ne’ebé iha risku. Sentru susesu husi EWS
mak esforsu dedikadu ba parte funsionáriu
sira eskola nian hodi monitoriza no tuir nafatin
indikadór sira ne’ebé ligadu ho sasukat hirak
ne’e hodi kria rede seguru ida ba labarik sira
ne’ebé iha risku . EWS mós rekoñese katak
la’ós de’it responsabilidade eskola nian hodi
prevene abandonu eskolár. Ne’e ezije esforsu
konsentradu ida ba parte familia, eskola no
komunidade sira serbisu hamutuk.
Abandonu eskolár baibain hanesan prosesu
ida ne’ebé akontese gradualmente tuir tempu.
Estudante sira hatudu sinál atensaun durante
dezempeñu eskolár ne’ebé fó sinál katak
sira iha daudaun problema ne’ebé bele lori
ba abandonu eskolár. Baibain estudante sira
ne’ebé iha risku —frekuentamente falta eskola,
dezempeñu-baixu, no la-partisipativu—sai
lahare hetan, la nota iha klase-laran husi
edukadór no estudante sira seluk. Dala ruma
estudante sira ne’ebé iha risku sai intolerável
ba edukadór no nia kolega-eskola sira; hatudu
hahalok agresivu no ódiu ne’ebé lori ba kastigu,
la iha korajen hodi kontinua eskola, izolamentu
ou bele mós expulsaun. Iha kazu ruma,
estudante to’o ikus falla no husik eskola.
EWS ida ba prevensaun abandonu, uza sinál
atensaun hirak ne’e—bele identifika tipu hahalok
estudante nian mak hanesan kontinua falta
eskola, dezempeñu ladi’ak, falta-de interese, la
iha partisipasaun no hahalok ladi’ak—hanesan
sasukat sira hodi identifika estudante sira ne’ebé
iha risku. Bainhira identifika ona estudante
sira iha risku , EWS fasilita ba funsionáriu sira
eskola nian, familia no kumunidade hodi hala’o
aktividade apoiu sira sedu oituan hodi prevene
tendénsia estudante sira nian atu husik eskola.
Saida mak EWS ida?Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk maiória
karakterizadu husi aspetu sira tuirmai ne’e:
• sasukat sira ne’ebé kontribui ba abandonu
eskolár;
• identifikasaun rápidu sobre estudante sira
ne’ebé iha risku ba abandonu eskolár, nune’e
implementa kedas asaun sistema sira;
• pakote ida husi estratéjia atendimentu
primeiru (FRS) hodi apoia estudante sira
ne’ebé iha risku ;
• kontinua monitoriza estudante sira ne’ebé iha
risku ;
• vizita ba inan-aman sira nu’udar parseria iha
prosesu ba mantein estudante sira eskola
nafatin; no
• Mobilizasaun komunitária hodi aumenta
konsiensia no reuniaun hodi apoia estudante
sira ne’ebé iha risku.
EWS ida konsiste husi komponente prinsipál
tolu ne’ebé eskola no komunidade sira hala’o.
Aparte husi komponente primeiru, asaun sira
la implementadu iha forma lineár husi primeiru
ba próximu; definitivamente, sai efetivu liu-hotu,
se asaun sira implementadu simultaneamente.
Komponente hirak ne’e dizkute iha kraik.
Komponente 1: Identifika Estudante sira Ne’ebé iha Risku Komponente ida ne’e prienxe estrutura-serbisu
ida ne’ebé uza indikadór sira hodi hatudu sinál
atensaun sira katak estudante posivel husik
eskola. Estrutura-serbisu ida ne’e uza rúbrika
ida ho pontuasaun husi 0 - 2 ba kada indikadór
hodi define nivel risku kiik to’o boot ba abandonu
eskolár.
Komponente primeiru husi EWS ida konsiste
asaun tolu.
• Asaun 1: Identifika sasukat sira ne’ebé fó
sinál atensaun katak estudante sira iha ona
risku nia laran, no prienxe estrutura-serbisu.
• Asaun 2: Define ou ajusta nivel risku ba kada
indikadór ne’ebé hatudu karik estudante iha
risku kiik (0), médiu (1) ou risku boot (2) ba
abandonu eskolár.
• Asaun 3: Tau pontuasaun ba kada estudante
iha tinan eskolár ida nia laran iha inisiu tinan
eskolár. Depois klasifika estudante sira bazeia
ba sira nia pontuasaun, hodi estabelese
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 35
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
estudante hirak ne’ebé ho nivel risku
kiik, médiu no boot. (Série numériku husi
pontuasaun depende ba númeru indikadór
sira)
Se’e de’it mak involve hodi implementa Komponente 1?Depende ba ámbitu husi aplikasaun EWS,
pakote partikulár ida bele definidu husi EWS
nia jerente sira—karik ne’e projetu ida, grupu
eskola sira, ou sistema edukasaun ida— bazeia
ba informasaun sobre fatór sira ne’ebé afeita ba
abandonu no reasaun husi parseria sira.
Asaun identifikasaun estudante hala’o iha eskola.
Edukadór tinan eskolár nian sira—jeralmente
edukadór sira iha klase laran mak responsavel
hodi rekolla prezensa—pontuasaun no klasifika
estudante sira iha klase, no partisipa iha
reuniaun jestaun kazu. Área kestaun edukadór
sira nian mak fornese informasaun ne’ebé
uza hodi akompaña estudante sira ne’ebé iha
risku no partisipa iha reuniaun jestaun kazu,
bainhira presiza. Diretór ka vise-diretór eskola
sira determina data hodi tau pontuasaun no
klasifika estudante hotu-hotu iha tinan eskolár
projetadu sira iha eskola, halo oráriu no partisipa
iha reuniaun sira sobre jestaun kazu. Sira mós
observa prosesu implementasaun EWS no
garante katak foti tiha ona asaun nesesária
hotu-hotu ho regulár no própriu. Sira fornese
kontrolu kualidade.
Tanba sá Komponente 1 husi EWS ne’e importante?Determina pontuasaun no klasifika estudante sira
husi tinan inisiu permite funsionáriu sira eskola
nian hodi identifika estudante sira ne’ebé hatudu
daudaun sinál atensaun prinsipál ba abandonu.
Identifika kedas sira husi inisiu tinan eskolár, ne’e
signifika katak estudante sira ne’ebé iha risku
bele fornesidu ho apoiu nesesáriu hodi hadi’a sira
nia dezempeñu, monitoriza sira nia partisipasaun
no akompaña sira nia padraun prezensa hahú
kedas husi tinan eskolar, molok problema sai
boot liu. Ne’e sei aumenta posibilidade katak
estudante sira sei kompleta sira nia tinan
eskolár ho susesu. Bainhira funsionáriu sira husi
eskola serbisu hamutuk hodi fornese apoiu ba
EWS nia sasukat sira nu’udar sinál
atensaun sobre abandonu. Iha fatór
barak asosiadu ho abandonu, maibé
sasukat di’ak ida tenke kumpri ho kritériu
hirak ne’e:
• estudante nia hahalok sira ne’ebé
forma padraun mak hanesan prezensa,
dezempeñu, ou komportamentu
nu’udar manifestasaun dahuluk ne’ebé
bele observadu husi kauza no fatór sira
afeita ba abandonu.
• asionavel—iha lia-fuan seluk katak
buat ruma ne’ebé bele halo hodi muda
komportamentu no muda influensia
ne’ebé hanesan baze ba kauza sira.
• tetu ho fasil—informasaun sobre
estudante ida, ne’ebé bele akompaña
iha tempu tomak, husi edukadór sira iha
nivel eskola.
• fornese informasaun komún, regulár,
no konsistente kona-bá estudante ida.
Sasukat sira sobre abandonu labele iha
konfuzaun ho karaktéristika adskriptivu
(jéneru, rasa, étniku, klase-sosiál, etc.)
husi estudante sira ne’ebé barak liu
husik eskola, hanesan labarik feto sira,
labarik husi familia kiak, familia ho klase-
sosiál kiik. Mezmu estudante hirak ne’e
bele hanesan foku ida ba programa
abandonu, la’ós hotu-hotu mak sei husik
eskola. Maibé, estudante ida nia hahalok
no prátika sira mak observadu hodi iha
predisaun ba abandonu.
SAIDA MAK SASUKAT
DI’AK IDA?
PÁJINA 36 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
estudante sira ne’ebé iha risku, mak menus
posibilidade estudante ida iha risku sei monu iha
dalan-klaran.
Komponente 2: Estratéjia Atendimentu Primeiru Komponente daruak husi EWS—Estratéjia
atendimentu primeiru (FRS)— konsiste asaun
haat.
• Asaun 1: Akompaña no monitoriza
sasukat sira ou indikadór sinál atensaun
sira (ezp. relatóriu prezensa, klasifikasaun,
komportamentu, etc.) ba kada estudante
ne’ebé iha risku durante dezempeñu tinan
eskolár.
• Asaun 2: Implementa estratéjia hanorin no
aprendjazen labarik-belun iha tinan eskolár
laran hodi kria ambiente aprende nian ne’ebé
solidáriu no inklusivu ba estudante sira
hotu, ho atensaun espesiál ba nesesidade
estudante sira ne’ebé iha risku nian.
• Asaun 3: Komunika ho inan-aman sira kona-
bá sira nia oan nia prezensa, dezempeñu
no komportamentu. Komunikasaun ida ne’e
hala’o liu-husi kontaktu telefóniku ka manda
mensajen (ho símbolu ba inan-aman sira
ne’ebé la bele lee) uza nota/koreiu-postál/
karta to’o ikus ba vizita sira nia uma. Vizita
uma mós fornese oportunidade ida hodi
hatene liu tan kona-bá saida mak akontese
daudaun ba estudante ne’e, no husu nia
inan-aman nia hanoin kona-bá saida mak
bele halo hodi muda nia situasaun.
• Asaun 4: Hala’o reuniuan kada fulan kona-bá
Jestaun Kazu (CM) sira, envolve edukadór
prinsipál sira no diretór/vise-diretór hodi
dezenvolve estratéjia kona-bá bele halo saida
hodi apoia estudante sira ne’ebé iha risku. Iha
reuniaun CM, levanta no diskute informasaun
aktualizadu no monitorizadu daudaun hodi
apoia partisipante sira komprende di’ak liu
kona-bá saida mak akontese daudaun ba
kada estudante ne’ebé iha risku, no bele halo
saida hodi apoia di’ak liu estudante refere.
Se’e mak envolve iha implementasaun komponente 2? Estratéjia atendimentu primeiru
hanesan aktividade sira ne’ebé hahú kedas
bainhira identifika ona estudante sira ne’ebé iha
risku iha Komponente 1. Mazke barak husi asaun
FRS sira hala’o husi edukadór tinan eskolár ka
aula eskola, espera edukadór hotu-hotu iha
eskola ida atu uza métodu aprendijazen ne’ebé
apropriadu ho estudante sira ne’ebé iha risku nia
nesesidade. Edukadór hotu-hotu tenke partisipa
iha reuniaun CM bainhira presiza. Diretór/vise-
diretór eskola tenke apoia edukadór tinan eskolár
ka aula sira hodi komunika ho inan-aman sira, no
aranja vizita sira nia uma.
Tanba sá Komponente 2 husi EWS ne’e importante? Peskiza hatudu katak bainhira
edukadór sira halibur hamutuk, posivel liu
sira planeia sobre oinsá atu luta ba estudante
sira, mudansa pozitivu iha estudante sira nia
prezensa, komportamentu no dezempeñu.
Reuniaun dala ida de’it kada fulan hodi diskute
kona-bá saida mak akontese daudaun ba
kada estudante ne’ebé iha risku, bele halo
ona diferensa signifikativa ida sobre oinsá
trata estudante sira no oinsá sira nia reasaun.
Atu sai efetivu, entaun, diskusaun sira tenke
estruturadu ho informasaun aktuál no ezatu
kona-bá estudante ne’ebé iha risku, rekolla husi
edukadór klase/diretór klase nian. Reuniaun
CM tenke mós foka ba asaun sira hodi apoia
estudante. Depois komunika informasaun
ne’e ba inan-aman sira hodi garante katak sira
hatene ona saida mak akontese daudaun, no
husu sira hodi apoia sira nia oan.1
Asosiasaun Inan-aman no Edukadór
(PTA) iha Eskola Pre-Sekundária Prey
Koki sai ona hanesan autór ativu ida ba
prevene abandonu eskolár, bainhira
eskola ne’e hahú implementa nia
EWS. Suos Sen, nu’udar Vise-Diretór
Eskola Prey Koki, esplika: “Estudante
barak mak tama fali ona ba eskola no
frekuenta eskola ho reguláriu hafoin
sira falta eskola beibeik … depois de
komunidade no membru PTA sira vizita
sira nia uma. Sira hela iha komunidade
nia leet, nune’e sira komprende kona-bá
estudante iha sira nia komunidade”.
PTA HANESAN XAVE BA
SUSESU
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 37
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Ita hatene katak familia sira mak responsavel
prinsipál ba oan ida nia eskola. Sira toma papél
importante hodi foti desizaun karik nia oan
eskola nafatin ka husik eskola. Hala’o mós
aktividade sira iha uma ne’ebé bele apoia ka
kontra oinsá estudante nia dezempeñu iha
eskola no karik sira tama eskola, sente di’ak
no hakarak eskola nafatin. Dezenvolve parseria
entre eskola no familia sira esensiál ba sistema
apoiu ruma ba estudante sira ne’ebé iha risku.
Komponente 3: Partisipasaun
Komunidade nian
Komponente datoluk—Partisipasaun
Komunidade nian—konsiste asaun haat.
• Asaun 1: Forma Komisaun Kontinua-Eskola
ida ne’ebé hala’o kampaña defeza no
sensibilizasaun kona-bá importánsia husi
problema abandonu eskolár, no bele halo
saida hodi prevene problema ida ne’e, no
mós apoia FRS nia aktividade sira.
• Asaun 2: Kontinua hala’o aktividade vizita
ba baze, mak hanesan hala’o reuniaun
komunitária sira, inklui loke eskola, manda
koreiu mensajen hodi hasa’e inan-aman
sira nia konsiénsia sobre abandonu, no
estabelese ligasaun ho eskola.
• Asaun 3: Identifika no kolabora ho grupu
komunitária sira (Ezp. SMC, PTA, konsellu
suku, NGO/CBO, no empreza lokál sira)
hodi fornese serbisu apoiu ba estudante
sira ne’ebé iha risku no fortalese apoiu ba
aktividade sira hodi hamenus abandonu
eskolár iha sira nia komunidade.
• Asaun 4: Kontinua hala’o aktividade sira
ne’ebé fortalese kultura responsabilidade
ida ba implementasaun EWS ho efetivu
(funsionáriu sira eskola nian, familia, no
membru komunidade sira).
Sé de’it mak envolve iha implementasaun Komponente 3 husi EWS ida? Komponente ida ne’e foka ba kapasitasaun
parseiru sira kompostu husi funsonáriu sira
husi eskola, familia no komunidade ein-jerál.
Inisialmente, parseiru komunitária forma husi
funsionáriu sira husi eskola no xefe sira husi
komunidade. Mazke-nune’e, see de’it mak
envolve iha aktividade hirak ne’e durante nia
tempu bele kapasita grupu komunitária sira,
inklui inan-aman, enkoraja liu tan iha defeza,
supervizaun no apoia aktividade sira.
Tanba sá Komponente 3 husi EWS ida importante? Justifika kona-bá abandonu
eskolár la’ós de’it responsabilidade familia
no eskola nian. Tanba abandonu eskolár iha
impaktu boot ba komunidade, nune’e rezolve
problema ida ne’e tenke involve komunidade
ein-jerál. Tanba iha razaun oioin hodi involve
parseiru diferente sira. Sira sei lori la’ós de’it
perspektiva diferente kona-bá oinsá rezolve
problema abandonu, maibé mós influensia,
podér-umanu, no rekursu sira. To’o ikus,
medida efetivu sira hodi hamenus abandonu
eskolár rekere estabelese parseria inklusivu ida
ne’ebé involve parseiru hotu-hotu.2
Oinsá Ita Hatene Karik Ita Presiza
EWS Ida?Nasaun barak mak luta hodi mantein nafatin
estudante sira iha eskola, mazke númeru
estudante ne’ebé husik eskola aumentu ba
beibeik. Aleinde estatístika alarme, sempre iha
koñesimentu oituan kona-bá medida dimensaun
husi problema abandonu ida ne’e.
Prosesu hodi dezeña EWS ida sei serve
hanesan podér forte ida iha fortalesimentu
diálogu kona-bá saida mak abandonu eskolár,
oinsá nia nivel abandonu, no fatór saida de’it
mak kauza abandonu eskolár. Diálogu ida ne’e
obriga pergunta, “Saida mak ámbitu no tipu
abandonu eskolár iha ha’u nia nasaun/rejiaun ou
komunidade?”
Pergutans tolu ne’ebé tenke hatán:
1. Karik abandonu eskolár akontese iha Ita nia
nasaun?
2. Karik iha polítka no prátika sira ne’ebé
kontra preservasaun estudante sira nafatin
eskola?
3. Karik iha atitude no komportamentu ruma
iha eskola, uma no komunidade ne’ebé
kontribui ba abandonu eskolár?
Resposta ba perguntas hirak ne’e baibain
bele hetan liu-husi uza dadus no informasaun
ne’ebé disponivel ho rejistu sira ne’ebé eziste,
no husi Ita nia eskola. Halibur no analiza
dadus koletivamente sei subliña sobre ámbitu
PÁJINA 38 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Importante atu hatene kona-bá saida mak EWS ida. Hanesan, importante mós atu hatene
kona-bá saida mak LA’ÓS EWS ida. Ema balu, espesialmente funsionáriu sira eskola nian,
talvez iha dúvida atu uza EWS ida tanba halo sala kona-bá ninia objetivu.
EWS ida la’ós buka atu:
• Klasifika estudante sira hodi identifika hirak ne’ebé matenek liu ka badain liu.
• Identifika estudante sira hodi la respeita sira ka sira nia familia.
• Halo stigma ba estudante sira ne’ebé identifikadu “iha risku”. Kestaun naran! Bolu sira hanesan
foku ida (hanesan SDPP halo iha India) ou buat ruma ne’ebé la negativamente klasifika sira.
• Identifika inan-aman sira ne’ebé la halo daudaun “serbisu di’ak” ida.
• Avalia dezempeñu husi funsionáriu sira husi eskola.
• Fornese informasaun ba ofisiál ministériu sira hodi monitoriza ka identifika estudante sira
ne’ebé la “halo daudaun serbisu di’ak ida”.
• Aumenta serbisu la nesesáriu ba funsionáriu sira eskola nian ka inan-aman.
• Lori hikas labarik sira ne’ebé husik tiha ona, fila-fali ba eskola.
SAIDA MAK LA’ÓS EWS IDA
husi abandonu no fatór kontextuál sira ne’ebé
kauza estudante sira foti desizaun hodi husik
eskola. Prosesu ne’e mós serve hanesan
estrutura-serbisu ida hodi toma desizaun kona-
bá intervensaun no estratéjia sira hodi apoia
estudante hirak ne’ebé iha risku.
Oinsá Kolekta Dadus no Informasaun Ne’ebé Ita Presiza hodi Dezeña EWS Ida Problema abandonu eskolár la’ós buat ruma
ne’ebé akontese de’it iha eskola. Ne’e labele
komprende sala hanesan izolamentu ida. Sempre
iha fatór kontextuál sira ne’ebé kontribui ba
desizaun hodi husik. Sai husi eskola sedu bazeia
ba relasaun komplexu ida entre estudante,
familia, eskola, no komunidade. Atu komprende
sobre abandonu eskolár iha Ita nia nasaun, Ita
tenke toma konsiderasaun ba relasaun komplexu
ida ne’e. Iha aktividade balu ne’ebé Ita bele halo
hodi apoia Ita komprende di’ak liu sobre nivel
abandonu eskolár iha Ita nia nasaun. Tipu tolu
husi análize sira, importante: 1) análize tendénsia
abandonu ida, 2) análize polítika ida, no 3) análize
situasionál ida sobre fatór no kondisaun sira
ne’ebé afeita ba abandonu.
Análize Tendénsia
Ho análize tendénsia ida bele deskobre karik
abandonu ne’e hanesan problema ida iha Ita nia
nasaun ka rejiaun, no identfika nia fatin jeográfiku
no populasaun sira ne’ebé afeitadu tebes ho
problema abandonu ida ne’e. Ne’e mós bele uza
hodi identifika síklu no tinan eskolár hirak ne’ebé
akontese barak liu ho abandonu.
Análize tendénsia ida bele responde perguntas
tuirmai ne’e:
• Oinsá nivel abandonu nasionalmente?
• Síklu ida ne’ebé mak iha abandonu aas-liu?
• Tinan eskolár ida ne’ebé mak iha abandonu
aas-liu?
• Área jeográfiku ne’ebé de’it mak iha
abandonu aas liu?
• Grupu populasaun ida ne’ebé (sexu, étniku,
grupu língua no relijiozu) mak sofre liu husi
abandonu?
Iha análize tendénsia ida, Ita ezamina dezempeñu
edukasionál Ita nia nasaun nian. Uza indikadór 20
ne’ebé fahe ba grupu haat: indikadór primeiru,
“sasukat” abandonu, indikadór kontextuál sira ba
estudante, no indikadór provizaun edukasaun.
Jeralmente, Ita bele hetan informasaun ida ne’e
husi Ita nia sistema informasaun edukasaun
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 39
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
nasional sira, mazke-nune’e, indikadór 20
tomak bele la disponivel ka dezagregadu ba
análize optimál. Depois Ita kompara, diferensa
no kombina klasifikasaun indikadór sira hodi
determina karik problema abandonu ne’e
akontese beibeik. Tabela 3A alista indikadór 20
hirak ne’e ne’ebé aranja ba iha grupu haat ba
klasifikasaun kombinadu.
Análize Polítika
Polítika—no programa hirak ne’ebé sira
dezenvolve— bele toma papél importante
ida kona-bá desizaun sira hodi husik eskola.
Irónikamente, polítika hirak ne’e sempre la
reduz abandonu eskolár. Infelizmente, iha kazu
balun, politika hirak bele posivel kauza problema
sai boot liu la hó intensaun. Atu komprende
d’iak-liu relasaun entre abandonu eskolár no
INDIKADÓR SIRA ATU HALO ANÁLIZE TENDÉNSIA IDA
Tabela 3A3
1 Tama tuir klase no
síklu
Númeru estudante absolutu tama iha nia tinan eskolár no síklu.
# Indikadór Definisaun
2 Nivel abandonu tuir
tinan eskolár no síklu
Númeru estudante balu husi grupu ida ne’ebé tama iha tinan eskolár
ida, no la kontinua iha tinan eskolár tuirmai.
3 Nivel promosaun tuir
tinan eskolár no síklu
Númeru estudante balu husi grupu ida ne’ebé tama iha tinan eskolár
ida, no kontinua iha tinan eskolár tuirmai.
4 Nivel sobrevivénsia
tuir síklu
Persentajen husi grupu estudante ida iha tinan eskolár primeiru husi
íklu ida, ne’ebé espera atu atinje nota di’ak liu.
5 Nivel tranzisaun husi
síklu ba síklu
Númeru estudante tama tinan eskolár primeiru siklu aas liu, expresadu
hanesan persentajen ida husi númeru estudante ne’ebé tama eskola
iha tinan eskolár ikus siklu nia okos iha tinan eskolár anteriór.
6 Nivel tama eskola
ho tinan espesífiku
tuir síklu no/ka tinan
eskolár sira
Tama eskola ho tinan espesífiku ida, la konsideradu husi nia nivel
edukasaun, hanesan persentajen ida husi populasaun ho tinan ne’ebé
hanesan
7 Nivel repetisaun tuir
tinan eskolár no síklu
Númeru estudante husi grupu ida ne’ebé tama tinan eskolár ida,
ne’ebé estuda iha tinan eskolár hanesan iha tinan eskolár tuirmai.
8 Nivel finalizasaun tuir
síklu
Númeru husi totál estudante sira ne’ebé ho susesu kompleta ka
gradua husi tinan eskolár eskola primária nian, ba númeru totál labarik
sira ne’ebé hetan tinan graduasaun ofisiál iha sira nia populasaun.
10 Númeru líkidu tama
tuir síklu
Tama eskola tuir tinan ofisiál ba nivel edukasaun espesífiku
ida expresadu hanesan persentajen husi populasaun ne’ebé
koresponde.
Kontinua...
Grupu A: Indikadór Primeiru
Grupu B: Indikadór sira ba Abandonu “Sasukat sira”
9 Númeru brutu tama
tuir síklu
Totál tama eskola iha nivel edukasaun espesífiku ida, la depende ba
tinan, expresadu hanesan persentajen ida husi populasaun elijível tinan
eskolár ne’ebé ofisial, koresponde ba nivel edukasaun ne’ebé hanesan
iha tinan eskolár ida.
Grupu C: Indikadór Kontextuál ba Estudante sira
PÁJINA 40 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
INDIKADÓR SIRA ATU HALO ANÁLIZE TENDÉNSIA IDA
Tabela 3A - Kontinua
# Indikadór Definisaun
15 Eskola tuir síklu no
fornesidór
Númeru eskola sira.
16 Edukadór tuir síklu no
fornesidór
Númeru edukadór sira.
17 Númeru estudante/
edukadór tuir síklu
Númeru estudante maizumenus tuir edukadór iha nivel edukasaun espesífiku ida
ba tinan eskolár espesífiku ida.
11 Númeru (net) tama tinan
eskolár primeiru
Estudante foun tama iha tinan eskolár primeiru ba eskola primária husi tinan
eskola primária ofisiál expresadu hanesan persentajen husi populasaun ne’ebé
ho tinan hanesan.
12 Labarik sira
Liur-husi-eskola
Labarik sira ho tinan vária ba eskola primária ofisiál ne’ebé la tama eskola
primária ka eskola sekundária.
13 Nivel alfabetizasaun
juventude
Númeru ema ho tinan 15 to’o 24, ne’ebé bele lee, hakerek no komprende
ezemplu deklarasaun simples ida iha sira nia moris
lor-loron, fahe ba populasaun iha sira nia grupu ho tinan hanesan.
Grupu C: Indikadór Kontextuál ba Estudante sira
Grupu B: Indikadór ba Abandonu “Sasukat sira”
polítika edukasionál sira, mak Ita bele halo
inventáriu ida husi Ita nia nasaun nia polítika no
programa relevante sira hodi aprende oinsá sira
posivel influensia desizaun hodi husik eskola.
Ne’e baibain bele halo ho revee dokumentu
no informasaun husi fontes sekundária, mak
hanesan análize setór, estratéjia nasaun nian
sira, etc. Inventáriu husi pólitika no programa
nasaun nian sira la’ós de’it estabelese kontextu
edukasaun ida maibé mós fornese informasaun
ne’ebé bele benefisiál bainhira foti desizaun sira
kona-bá intervensaun no apoiu estudante sira
ne’ebé iha risku.
14 Númeru feto: mane ba
indikadór espesífiku ida.
Númeru feto:mane ba indikadór espesífiku ida.
18 Númeru estudante/
klase tuir síklu
Númeru estudante maizumenus tuir tinan eskolár iha nivel edukasaun espesífiku
ida ba tinan eskolár espesífiku ida.
19 Livru-didátiku sira /
estudante tuir síklu
Númeru livru-didátiku maizumenus tuir estudante iha nivel edukasaun espesífiku
ida ba tinan eskolár espesífiku ida.
20 Distánsia ba eskola Maizumenus ho dístansia kilometru hira ba eskola.
Ein-jerál, polítika hirak ne’e kobre kontextu
edukasaun legál (ezp., rekizitu edukasaun
gratuitu no obrigatóriu, serbisu ba labarik no
labarik-feto sira ne’ebé iha risku, kalendáriu
eskolár no medida klase), fasilidade eskola
nian sira (ezp., asesibilidade no halo belun ho
labarik feto), rekrutamentu edukadór, treinu, no
komportamentu iha tinan eskolár laran (ezp.,
rekrutamentu espesiál husi minoridade sira ou
feto, uza lian-inan), apoia serbisu sira oferese iha
eskola suplementu ba edukasaun báziku (ezp.,
kursu mediasaun, serbisu saúde, alimentasaun),
no prátika kulturál sira ne’ebé bele lori ba
abandonu (Ezp., kaben sedu). (Haree Unidade
2 sobre lista kompreensivu liu husi polítika sira
ne’ebé afeita ba abandonu eskolár).
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 41
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA: APRENDE KONA-BÁ POLÍTIKA SIRA BAINHIRA
RELATÓRIU LA DISPONIVELBainhira relatóriu ou surat formál ruma kona-bá polítika no programa sira la disponivel, Ita
bele ba hasoru ofisiál ministeriál sira, ofisiál sira husi ajensia fundu no implementasaun,
no espesialista sira ba edukasaun lokál hodi diskute kona-bá saida de’it mak polítika
no programa sira ne’ebé iha Ita nia nasaun. Mazke-nune’e, importante atu nota katak
baibain polítika sira aseitatavel ho nonook (ezp., prátika sira) no—iha kazu balu, talvez sira
la-hakarak atu diskute abertamente.
Análize Situasionál
Análize situasionál ida fornese aproximasaun
kompreensivu ida hodi ezamina fatór no
kondisaun sira ne’ebé kauza abandonu eskolár.
Hanesan diskute tiha ona iha inisiu, fatór hirak
ne’e konsiste ba iha domíniu oioin—labarik,
familia, eskola, no komunidade—ne’ebé iha
interasaun ba malu. Fundamentu husi “domíniu
influensia” hirak ne’e hotu mak polítika sira iha
nivel lokál no nasionál. Hamutuk, ambiente
polítika, fatór no kondisaun sira husi domíniu
labarik, familia, eskola, no komunidade sira mak
kria dinámiku ba abandonu eskolár.
Figura 3B aprezenta estrutura-serbisu
konseptuál uza ba SDPP. Ne’e hatudu domíniu
haat ho sira nia konteúdu, ilustra sobre fatór
poténsia sira ne’ebé influensia abandonu iha
Ita nia nasaun, rejiaun ka sirkunstánsia. Figura
ida ne’e hatudu oinsá kada domíniu harii iha
anteriór, sa’e ba beibeik, aumenta komplexidade
ba desizaun sobre atu nafatin eskola ka husik
eskola. Konsekuentemente, esforsu sira hodi
hamenus abandonu eskolár bele signifika
katak Ita tenke rezolve fatór balu iha domíniu
oioin. Análize situasionál ne’ebé Ita halo tenke
aprezenta ideia ida ba Ita sobre oinsá mak forsa
husi papél ida ho fatór oioin bele kauza desizaun
ba abandonu.
Kaixa testu (“Iha poténsia ba abandonu: Saida
mak Ita sei halo?”) ko’alia kona-bá abandonu
ne’e komplexu oinsá iha labarik ida nia moris.
Tapesaria homan-metin ida ne’e husi fatór
no situasaun sira hanesan ida husi razaun
prinsipál sira tanba sá mak ekipa dezeñu
PÁJINA 42 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 3B4g
ESTR
UTU
RA
-SER
BIS
U K
ON
SEPT
UÁ
L B
A A
BA
ND
ON
U E
SKO
LÁR
La
ba
rik
•
Dezem
peñu A
kad
ém
iku
•
Pre
zensa
•
Tin
an
•
Ord
en M
oris
•
Tin
an e
skolá
r
•
Sexu
•
Saúd
e F
ízik
u/Inkap
asid
ad
e
•
Motivasaun
•
Pro
ble
ma s
osiá
l/em
osio
nál/
kom
port
am
entu
•
Influ
ensa O
tas-f
oun
•
Kab
en s
ed
u
•
Isin
-rua
•
Orf
anatu
/la h
ela
ho inan-a
man
Fa
mil
ia
•
Ante
sed
ente
Fam
ilia
•
Kultura
/étn
iku
•
SE
S
•
Relijia
un
•
Inan-a
man n
ia a
titu
de b
a
ed
ukasaun
•
Inan-a
man n
ia a
sp
irasaun
kona-b
á lab
arik
•
Inan-a
man n
ia e
sp
era
nsa
sob
re lab
arik n
ia s
erb
isu
•
involv
imentu
Inan-a
man n
ian
iha e
skola
•
Pro
ble
ma/m
ob
ilid
ad
e
•
Kustu
Ed
ukasaun
•
Oan n
ia e
dukasaun/
ab
and
onu
eskolá
r
Esk
ola
•
Rekurs
u s
ira
•
Fatin
•
Form
asaun E
dukad
ór
&
kualid
ad
e
•
Segura
nsa E
skolá
r
•
Infr
aestr
utu
ra &
fasilid
ad
e
•
Med
ida /
kap
asid
ad
e
•
Am
bie
nte
sosiá
l /
em
osio
nál
•
Pro
gra
ma p
revensaun
ab
and
onu
•
Kuríkulu
•
Lín
gua Instr
usaun
•
Ed
ukad
ór
nia
atitu
de
•
Ed
ukad
ór
nia
pre
zensa
Ko
mu
nid
ad
e
•
Eskola
sira d
isp
oniv
el
•
Való
r sira r
ela
sio
na h
o
ed
ukasaun
•
Pers
ep
saun k
ona-b
á k
ualid
ad
e
eskola
•
Ekonom
ia lokál
•
Fatin
•
Tra
nsp
ort
asaun
•
Segura
nsa
•
Part
isip
asaun k
om
unid
ad
e
•
Hanoin
kona-b
á lab
arik n
ia
serb
isu n
o s
erb
isu-n
ain
•
Pers
ep
saun k
ona-b
á E
FA
•
Fató
r kulturá
l sira
AB
AN
DO
NU
ES
KO
LÁ
R
PO
LÍT
IKA
RE
JIO
NÁ
L &
NA
SIO
NÁ
L
Polít
ika
Sosi
álPo
lítik
a Ed
ukas
aun
Polít
ika
Serb
isu-
nain
Po
lítik
a Sa
úde
Polít
ika
Dire
itu L
abar
ik n
ian
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 43
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Konsidera ida ne’e:
Labarik mane ida tinan sanulu-resin-neen—labarik boot-liu iha nia familia laran—hakarak atu
kontinua nia eskola pre-sekundária. Nia agora Tinan eskolár 8. Aleinde ambiente uma-laran
ne’ebé la estavel kauza husi migrasaun frekuente ba nia aman-nia serbisu, nia koko tuir
aktividade eskolár ho di’ak, maibé nia la’ós estudante forte. Nia la’ós falla, la’ós kria dezorden
iha klase laran, maibé raramente nia husu ou hatán perguntas iha klase laran. Nia edukadór
sira ladún tau atensaun ba nia. Nia la iha tempu atu sai-halimar ho nia kolega eskola sira;
aleinde la koñese sira di’ak tanba nia familia durante ne’e muda beibeik. Mazke nia familia
fiar katak edukasaun ne’e iha vantajen, maibé iha presaun finanseiru ne’ebé presiza ba sira
nia nesesidade, no nia tenke ajuda hala’o serbisu uma-laran nian, hala’o serbisu durante
tempu kuda no ko’a hare nian, obriga sira tenke foti desizaun katak nia tenke para eskola
provizoriamente. Nia espera katak nia sei bele ba fali eskola iha tinan eskolár tuirmai, maibé nia
falta tiha ona eskola ba tempu naruk, no halo nia tarde liu ona atu duni-tuir nia estudu, nune’e
nia tauk nia bele la pasa tinan eskolár (repetisaun). Agora nia ida husi estudante sira ne’ebé
tinan boot liu iha nia klase.
Refleta no resposta:
• Fatór ka influensa oinsá mak Ita hanoin kritikál liu ba estudante ida ne’e?
• Oinsá ho Ita nia hanoin kona-bá sasukat sira ba abandonu ne’ebé sei inklui ba EWS ida,
nu’udar ezemplu Ita hatene kona-bá sira? (Sujestaun: komportamentu, bele foti asaun,
bele kalkula ho fasil).
• Iha domíniu oinsá Ita sei foka Ita nia apoiu ba?
• Tipu estratéjia atendimentu primeiru oinsá mak Ita sei sujere?
IHA POTÉNSIA BA ABANDONU: SAIDA MAK ITA SEI HALO?
EWS ida tenke explora tipu dadus diferente
kona-bá edukasaun no experiénsia eskolár.
Sira tenke ezamina abandonu eskolár iha síklu
no tinan eskolár diferente, dezde abandonu
eskolár posivel iha mudansa tanba estudante
ida nia tinan aumenta boot. Hanoin-bá katak,
barak husi fatór kontextuál hirak ne’e bele
signifikativamente diferente husi rejiaun ida ba
seluk. Karik diferente mós iha komunidade
nia laran. Tanba ne’e, oinsá Ita sei akomoda
variedade ou diferensa ne’ebé Ita hetan iha
dezeñu Ita nia EWS?
Poster rua tuirmai ne’e aprezenta idea-jerál
ida kona-bá EWS dezenvolvidu iha nasaun rua
ne’ebé SDPP kobre. Ezemplu dahuluk, Figura
3C, mai husi program Anandshala-India (Fatin
Aprende ho K’solok). Ezemplu daruak, Figura
3D, mai husi nasaun Kamboja. Hanesan Ita bele
haree, EWS rua ne’e uza estrutura-serbisu no
prosesu ne’ebé hanesan iha ajuda eskola no
komunidade sira hodi apoia labarik sira ne’ebé
iha risku ba abandonu.
Iha unidade tuirmai, Ami sei hatudu ba Ita sobre
oinsá atu kria Ita nia EWS. Ami sei halo Ita la’o
tuir kada etapa hodi ezamina sasukat sira,
selesiona Ita nia indikadór sira, estabelese nivel
risku no dalan-tama nian.
SAIDA MAK EWS IDA NO BAINHIRA MAK UZA NIA PÁJINA 45
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 3D
PÁJINA 46 UNIDADE 3
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Hahn, Andrew; Aaron, Paul; Kingsley, Chris (2012). Academic Impressions. http://smhp.psych.ucla.
edu/qf/case_mgmt_qt/Case_Management_with_At-risk_Youth.pdf
2 Waterman, R.; Harry, B. (2008). “Building collaboration between school and parents of English
language learners: Transcending barriers, creating opportunities.” Culturally Responsive Educational
Systems: Education for All.
Bridgeland, J.; Balfonz, r.; Moore, L.; Friant, R. (2010). “Raising their voices: Engaging students, teachers
and parents to help end the high school dropout epidemic.” Civic Enterprises, Washington, D.C.
3 Brush, Lorie; Shin, Jennifer; Shrestha, Rajani; Tietjen, Karen. May 2011. Review of the Literature.
Creative Associates.
4 Brush, Lorie; Shin, Jennifer; Shrestha, Rajani; Tietjen, Karen. May 2011. Review of the Literature.
Creative Associates.
Kontinua...
Savita hanesan estudante exemplár ida ne’ebé hetan valór di’ak no tama tinan eskolár ho regulár
iha Eskola UM Bhojpur iha Sarairanjan, distritu Samastipur, Bihar. Maibé antes-de ida ne’e, nia la’ós
hanesan ne’e.
Hanesan ikulai ida entre nia maun-alin nain hitu, no hanesan feto ida de’it ne’ebé husik hela uma,
Savita responsavel ba fó-han animal-hakiak no tein ba familia. Ho nia aman ne’ebé serbisu iha vila liur
no nia inan ne’ebé serbisu iha liur husi uma, Savita baibain falta eskola hodi halo nafatin serbisu uma-
laran nian.
Buat ne’ebé dezafia liu nia mak nia idade ho tinan14, boot liu kompara ho nia kolega sira-seluk iha
Tinan Eskolár-5 nia laran. Nia sente la konfortavel no hakarak tuur liu iha kantu husi eskola, dook husi
sira-seluk, hala’o nia lisaun ho laran-baluk de’it. Kombinasaun serbisu ne’ebé ezije nia iha uma no la
iha korajen iha eskola, rezulta nia falla iha tinan eskolár no prezensa ladi’ak.
Bainhira Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk tama iha ninia eskola, Savita identifikada hanesan“foku
labarik” ida—iha risku ba abadonu—tanba nia prezensa no aktividade eskolár ladi’ak. Asaun hirak
ne’ebé komesa hala’o kedas, buka atu ajuda nia kompleta nia eskola primária. Primeiru, nia edukadór
sira no “kampiaun” komunidade lokál vizita nia inan hodi hatene liu tan kona-bá Savita nia situasaun
iha uma. Durante vizita, sira diskute ho nia inan kona-bá Savita nia obrigasaun hala’o serbisu uma-
laran nian. Depois-de konvense barak, Savita nia inan aseita hodi haruka nia ba eskola ho regulár
ho kondisaun katak nia nafatin ajuda hala’o serbisu uma-laran nian, tuir sira nia oráriu serbisu. Sira
entregra mós jornál prezensa simples oan ida hodi Savita ho nia inan prienxe hamutuk.
“AKOMPAÑA NO KOMESA HALA’O” EWS NIA APROXIMASAUN HASA’E ESTUDANTE NIA PORTUNIDADE HODI SUSESU
Tuirmai, Savita nia edukadór monitoriza nia prezensa, komportamentu no dezempeñu iha tinan eskolár
laran iha nia eskola, no tau atensaun espesiál ba saida mak Savita halo daudaun. Edukadór sira
determina Savita nia tuur-fatin iha liu tinan eskolár oin, konvida nia partisipa iha diskusaun tinan eskolár
nian sira, no enkoraja nia hodi halo interasaun ho ninia kolega sira seluk. Sira mós konvida Savita hodi
partisipa iha aktividade extrakurikulár sira, fó responsabilidade espesiál ba nia mak hanesan distribui no
halibur matéria eskolár hafoin kada sesaun.
La kleur, Savita hetan ona konfiansa hodi partisipativa liu tan iha tinan eskolár laran, ne’ebé to’o ikus
halo nia ultrapasa tiha ona dezkonfortu kona-bá nia idade ne’ebé boot. Nia prezensa sa’e regulár,
nia atividade-eskolár sai di’ak liu, no nia mós komesa ona partisipa iha aktividade desportu oferesidu
depois-de klase.
Aumezmu-tempu eskola monitoriza no enkoraja daudaun Savita, edukadór ida no Kampiaun
Komunidade kontinua ba vizita nia uma hodi garante katak nia inan-aman anima ho Savita nia
edukasaun no hatene ona kona-bá nia progresu. Savita ho nia inan partisipa iha loron loke eskola,
iha-ne’ebé, Savita nia kriasaun artístiku no serbisu-tinan eskolár nian aprezenta mós iha expozisaun
ida ne’e. Iha loron ne’e, eskola aprezenta prémiu ida ba Savita ne’ebé hatudu ona nia korajen hodi
partisipa iha tinan eskolár no halo esforsu hodi tama eskola ho regulár. Sinál apresiasaun husi nia
eskola ida ne’e, la’ós de’it enkoraja Savita, maibé halo nia inan orgulloza tebes. Savita sai hanesan
ezemplu ida ba nia eskola no ba nia komunidade.
Oras ne’e, Savita sa’e ona ba Tinan Eskolár-6 no tama eskola ho regulár.
PÁJINA 49
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Iha Unidade 3, ami aprezenta idea-jerál kona-bá
saida mak EWS ida—saida mak la’ós EWS ida
no bainhira mak presiza EWS. Ita hatene katak
EWS hanesan estrutura-serbisu no prosesu
ida ne’ebé permite funsionáriu sira eskola nian
hodi identifika lalais estudante sira ne’ebé iha
risku hodi hahú kedas Estratéjia Atendimentu
Dahuluk, no familia ho komunidde apoia hodi
mantein estudante sira nafatin eskola.
Iha Unidade 4, ami fornese matadalan kona-bá
oinsá estabelese Ita nia EWS. Atu halo ida ne’e,
Ita sei presiza:
• ekipa ida konsiste ema nain 4 to’o 8 ne’ebé
informadu ho di’ak kona-bá edukasaun iha
Ita nia nasaun;
• asesu ba dadus kona-bá edukasaun iha Ita
nia nasaun ou rejiaun; no
• komputadór ida no asesu ba internet.
(Nota: Ita bele estabelese Ita nia EWS sein
komputadór ida ou asesu ba internet,
maibé uza komputadór ida ho asesu ba
internet bele hala’o prosesu ne’e fasil liu. Ita
la presiza komputadór ou internet iha nivel
eskola atu implementa EWS ida).
Prosesu hodi estabelese Ita nia EWS tenke
gasta tempu semana ida to’o haat hodi revee
dadus, identifika sasukat ka fatór sira ne’ebé
kauza abandonu eskolár, no kria indikadór
espesífiku sira hodi akompaña nafatin
estudante sira ne’ebé iha risku, no define Ita
HAHÚAtu komesa dezeña Ita nia Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk (EWS), Ita presiza halibur-
hamutuk Ita nia ekipa dezeñu EWS, dezenvolve liu husi komprende di’ak sobre abandonu
iha Ita nia área jeográfiku, no “faan” idea ba eskola ne’ebé Ita planeia hodi koopera ho sira.
Unidade ida ne’e hahú ho fornese matadalan ba Ita liu husi selesaun no orientasaun ba Ita nia
ekipa. Ne’e depois diskute no fornese dika sira kona-bá análize oioin ne’ebé Ita sei presiza
hodi dezeña Ita nia EWS. Ne’e konklui ho matadalan kona-bá oinsá tama Ita nia EWS ba
autoridade edukasaun sira, ba funsionáriu eskolár no membru komunidade sira.
nia rúbrika no ajusta sira ba iha nivel risku. Ita
nia ekipa mós sei presiza dezenvolve estratéjia
atendimentu dahuluk no propoin aktividade
potensiál sira nune’e líder komunitária sira bele
iha partisipasaun hodi apoia labarik sira ne’ebé
iha risku.
Estabelese Ita nia Ekipa
Dezeñu EWS Etapa primeiru hodi estabelese EWS ida mak
selesiona grupu ida konsiste husi ema nain 4
to’o 8 ne’ebé sei sai Ita nia ekipa dezeñu EWS.
Sira nia papél mak atu halibur no revee dadus
no estudu kona-bá eskola hodi komprende
ho di’ak liu kona-bá abandonu eskolár iha Ita
nia nasaun ka rejiaun. Balu husi membru ekipa
tenke kompostu husi ema ne’ebé ho experiénsia
serbisu ho dadus no analiza kuantitativu no
kualitativu husi dadus.
Ekipa EWS ida iha papél prinsipál ualu:
1. Kolekta no revee dadus tendénsia abandonu,
ne’ebé fornese informsaun kona-bá hahú
tama eskola, retensaun no partisipasaun, iha
Ita nia nasaun.
2. Uza dadus ida ne’e hodi identifika fatin,
síklu, no tinan eskolár sira ne’ebé dala
barak akontese abandonu, ou hatene nia
dimensaun iha área ne’ebé Ita serbisu
dadaun ba.
PÁJINA 50 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
3. Uza polítika no informasaun análize
situasionál no dadus hodi identifika fatór
prinsipál sira ne’ebé kauza abandonu
eskolár iha fatin, síklu no tinan eskolár
projetadu sira.
4. Dezenvolve indikadór sira 4 – 6 (ami
rekomenda 6) ne’ebé hanesan sasukat di’ak
ba abandonu eskolár. (Hanoin-bá katak,
sasukat di’ak ida mak ho hahalok ne’ebé
aprezenta padraun ida ne’ebé bele sukat ho
fasil, lalais no konsistente. Ne’e mós tenke
sai hanesan buat ruma ne’ebé bele muda—
ho liafaun seluk, bele toma asaun.)
5. Kria rúbrika ida (estandarte dezempeñu) ba
kada indikadór.
6. Ajusta kada rúbrika ba nivel risku sira husi
0-2.
7. Kria estratéjia atendimentu dahuluk hodi
apoia estudante sira ne’ebé iha risku.
8. Kria lista ida ba asaun potensiál atu mobiliza
komunidade sira hodi kria konsiensia, defeza
hodi nafatin eskola, no fornese apoiu hodi
mantein estudante sira nafatin eskola
Estabelese no implementa EWS ida tenke sai
hanesan aktividade kolaborativu ho parseria
importante sira seluk ne’ebé serbisu iha área
edukasaun. Importante tebes, inklui sira seluk
iha prosesu dezeñu. Ita presiza konsidera buat
hirak tuirmai ne’e:
1. Oinsá Ita haloko Ministériu? Sira nia
partisipasaun sei lori benefisiu barak. Ne’e
partikularmente importante hodi halo sira
sente katak sistema ne’e sira nian, husi kedas
inisiu to’o ikus sira mak sai responsavel ba
implementa, dezenvolve, no mantein EWS ida.
Mazke-nune’e, sira nia partisipasaun talvez
rekere liu-husi prosesu aprovasaun ida ne’ebé
bele han tempu oituan. Fasilita tempu natoon
hodi garante sira nia partisipasaun no hetan
lisensa husi Ministériu hodi serbisu iha eskola
sira governu nian.
2. Papél saida de’it mak grupu seluk ne’ebé
serbisu iha área edukasaun sei toma? Karik
Ita presiza sira nia apoiu finanseiru ka polítika
ruma? Karik Ita presiza sira nia rekursu-umanu
hodi estabelese, implementa no monitoriza EWS
ida? Karik iha grupu ruma ne’ebé serbisu iha
área jeográfiku sira (iha-ne’ebé, Ita la’e) ne’ebé
Ita hakarak inklui iha EWS ida ne’e? Karik iha
organizasaun ka uniaun profisionál edukadór
nian ruma ne’ebé tenke hato’o nia aspirasaun
iha prosesu ida ne’e?
3. Karik iha komisaun edukasionál ruma
ne’ebé serbisu daudaun iha Ita nia nasaun —
mak hanesan komisaun Edukasaun ba Hotu-
hotu (EFA) ou Parseria Globál ba Edukasaun
(GPE) —ne’ebé sira nia apoiu no partisipasaun
sei benefisiál? Nafatin hanoin katak grupu
hirak ne’e baibain apoia estipula polítika no
estabelese programa sira ne’ebé posivel
afeita ba abandonu ho maneira balun. Sira
nia partisipasaun bele ajuda kria ambiente
kondusivu ida ba Ita nia EWS, tantu liu-husi
polítika ka programa suportivu sira ne’ebé inklui
nia prinsípiu no presedimentu sira.
4. Karik iha ema ruma ne’ebé sei ajuda analiza
no interpreta dadus? Nu’udar ezemplu,
funsionáriu sira Ministériu Edukasaun nian
partisipa iha planu, prepara edukadór sira,
superviziona eskola sira, bele fornese nia
koñesimentu ruma hodi hatama ba iha dadus
laran, no fornese konsellu ruma kona-bá prátika
no prosedimentu atuál sira ba eskola, ne’ebé
EWS bele dezenvolve. Sira mós sei benefisiál
hodi fahe informasaun kona-bá EWS ida ba
audiénsia ein-jerál.
5. Karik iha ema ruma ne’ebé serbisu iha setór
ne’ebé bele lori rekoñesimentu no kredibilidade
husi nia serbisu? Mazke Ita lakohi partisipasaun
husi sira ne’ebé karik sei dezkarilla/halo-falla
prosesu ida ne’e ho sira nia ájenda rasik, ema
ne’ebé rekoñesidu ona hanesan péritu lori
nia kredibilidade ida atende saida ne’ebé Ita
tenta hala’o daudaun. Purezemplu, sira talvez
kontaktu tiha ona ho ema ne’ebé sei apoia liu
Ita hodi dirije lisensa ka apoia durante prosesu
implementasaun.
6. Karik Ita hakarak inklui funsionáriu sira eskola
nian iha prosesu harii EWS? Sira lori experiénsia
ba iha diskusaun ne’ebé bele autoriza dezeñu
EWS. Sira mós importante tebes bainhira
diskute kona-bá saida mak viavel no posivel iha
nivel eskolár no komunitária. Se Ita involve sira,
importante atu estruturiza sira nia partisipasaun
iha maneira ida ne’ebé halo sira sente la iha
intimidasaun no ameasa husi membru ekipa sira
seluk. Ida ne’e partikularmente bele sai sensitivu
HAHÚ PÁJINA 51
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA: SIMU HODI HADIA SAI DI’AK LIUBainhira eskola no komunidde ein-jerál aseita hodi partisipa, entaun dezeñu EWS sei
sai efetivu-liu, no iha liu posibilidade hodi implementa EWS ida ne’e.
se iha ema sira seluk ne’ebé partisipa iha ekipa
dezeñu mai husi Ministériu ne’ebé “ho nivel aas
liu” iha ierarkia edukasaun.
Orienta Ita nia Ekipa Mazke ekipa ne’ebé Ita forma talvez lori
experiénsia barak serbisu iha área edukasaun,
sira dala ruma la hatene kona-bá atendimentu
di’ak liu ba problema abandonu. Ne’e la’ós
foun. Primeiru no prinsipál liu, importante ekipa
realiza katak bainhira komprende barak liu kona-
bá abandonu eskolár iha sira nia nasaun sei
permite sira hodi identifika sasukat sira ne’ebé
EWS sei bazeia-bá. Mazke sira posivel mai ho
koñesimentu, sira mós dala ruma mai ho idea
definidu sira kona-bá abandonu ne’ebé bele
ezatu ou bele mós la’e.
Iha perguntas báziku tolu hodi responde
bainhira ekipa komesa prosesu dezeñu EWS:
1. Saida mak kauza abandonu eskolár?
2. Oinsá abandonu eskolár fó impaktu
ba individuál, familia, no komunidade,
ekonomikamente, sosialmente no
polítikamente?
3. Saida de’it mak intervensaun balu ne’ebé
bele hamenus abandonu eskolár?
Atu hahú hala’o prosesu dezeñu EWS nian,
fornese uluk orientasaun ida ba Ita nia ekipa.
Iha aktividade balu ne’ebé Ita bele halo—ka
kombinasaun ida husi sira—hodi orienta ekipa.
PÁJINA 52 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
• Kria pakote preparasaun ida ne’ebé:
- Sumariza kona-bá tendénsia abandonu
eskolár no fatór sira ne’ebé kontribui ba
abandonu eskolár; no
- Dezkreve kona-bá saida mak EWS ida
no hodi halo sa’ida. Inklui mós ezemplu
sira kona-bá EWS ida husi nasaun seluk,
no ideia balu kona-bá oinsá atu hamenus
abandonu eskolár.
• Hala’o workshop loron ida hodi aprende
liu tan kona-bá abandonu eskolár. Ita dala
ruma hakarak uza aprezentasaun SDPP ho
PowerPoint ne’ebé inkluidu iha Unidade 4
husi Aneksu Dijitál, formatu ida kobre pontu
prinsipál sira hodi hato’o iha workshop ida
ne’e. Ne’e bele modifikadu ho fasil hodi Ita
bele uza. Ita bele inklui partisipante sira seluk
iha workshop ida ne’e aparte husi membru
hirak ne’ebé iha ona Ita nia ekipa dezeñu
EWS laran; Ne’e oferese oportunidade ida
di’ak liu hodi hato’o ba malu kona-bá saida
mak akontese daudaun no kria interese no
haloko apoiu husi sira seluk.
• Hala’o vizita loron ida ba eskola no
komunidade ida. Membru ekipa sira bele
diskute problema abandonu eskolár
ho funsionáriu sira eskola nian, xefe
komunidade sira, estudante sira (se sira
boot oituan ona) no ho inan-aman sira.
Ne’e bele hanesan aktividade ida ne’ebé
partikularmente ajuda tebes se barak husi Ita
nia membru ekipa la iha experiénsia barak
serbisu iha área eskolár. Sira bele mai ho
idea sira sobre abandonu ne’ebé dala ruma
la ezatu ka benefisiál ba prosesu harii EWS
ida. Iha oportunidade hodi aprende kona-
bá situasaun ida ne’e husi sira ne’ebé luta
daudaun ho realidade kona-bá abandonu
eskolár, hanesan referensia di’ak ida ba
prosesu dezeña EWS. Vizita ba terenu sei
aumenta Ita nia koñesimentu no observa
saida de’it mak akontese iha terenu, bele
mós hasa’e sira nia partisipasaun.
• Uza video sira SDPP nian (disponivel iha
SDPP nia website) ba iha workshop ida ne’e
hodi estipula etapa sira ba serbisu dezeña
EWS. Vídeo hirak ne’e aprezenta ideia-jerál
ida ne’ebé kompreensivu kona-bá abandonu
eskolár iha nasaun haat ne’ebé SDPP kobre,
bele mós benefisiál ba nasaun seluk
OINSÁ NO IHA NE’EBÉ
ITA SEI HETAN ITA NIA
DADUS SOBRE TENDÉNSIA
ABANDONU
Oinsá:
• Revee fontes sekundáriu
• Diskute ho informadór prinsipál sira
• Halo estudu/peskiza ida
Iha ne’ebé:
• Ministériu Edukasaun nia EMIS ou
baze-dadus nasionál sira seluk
• Banku Mundiál nia Estatístika
Edukasaun (EdStats)
• Indikadór Dezenvolvimentu Mundiál
nian sira
• UNICEF nia indikadór TransMonEE sira
• Estudu Demográfiku no Saúde (DHS)
• Levantamentu Indikadór Múltiplu
Kafu’ak-Lubun
• Parseria Globál ba Edukasaun
(www.globalspartnership.org/
developing-countries)
• UNICEF Estadu Labarik Sira husi
Mundu (www.unicef.org/sowc)
• UNICEF nia avaliasaun mapeamentu
nasaun
Saida de’it mak Etapa sira ba Dezeña EWS? Abandonu Eskolár jeralmente la lImitadu ba
rejiaun espesífiku ida, ba área urbana ka rurál,
ou grupu partikulár ruma. Maibé problema
ida ne’e posivel akontese liu iha fatin, síklu
no/ka tinan eskolár balu nia laran. Husi tempu
ida ne’e, Ita bele ona hetan idea kona-bá área
ne’ebé Ita hili hodi implementa Ita nia EWS.
Maibé Ita mós sei presiza hetan koñesimentu
ida di’ak liu sobre nivel abandonu eskolár.
Avalia Ámbitu no Magnitude Abandonu Molok Ita bele halo buat ruma, Ita tenke iha uluk
dadus. Testu iha leten, “Oinsá no iha ne’ebé
Ita sei hetan Ita nia dadus sobre tendénsia
HAHÚ PÁJINA 53
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
abandonu?”, sujere fontes dadus no fornese
rede ba sítiu sira ho dadus ajustadu ne’ebé
konsistente no jeralmente aktualizadu. Mazke-
nune’e, fatin dahuluk ne’ebé Ita hahú bá mak
dadus ajustadu EMIS husi Ita nia Ministériu
rasik.
Koñesimentu ida ne’e esensiál hodi dezenvolve
sasukat sira ne’ebé bele kontinua foti asaun. Ita
nia ekipa dezeñu EWS só bele halo ida ne’e se
sira iha koñesimentu profundu kona-bá ámbitu
husi abandonu eskolár no kondisaun sira ne’ebé
kontribui ba abandonu. Etapa primeiru mak halo
análize tendénsia ida hodi identifika saida de’it
mak sai hanesan tendénsia ba abandonu iha Ita
nia área projetada (ezp., nivel nasionál, rejionál
ka distritál).
Análize tendénsia ida uza prosesu klasifikasaun
kombinadu ida hodi hili área jeográfiku, síklu, no
ikus-liu, tinan eskolár (sira), ne’ebé abandonu
akontese barak. Dezde la iha indikadór mesak
ida ba abandonu, kompara no diferensia
indikadór alternativu sira, fornese imájen di’ak-
ida kona-bá abandonu (haree Tabela 2G). Atu
uza klasifikasaun kombinadu, Ita destaka valór
numériku ida ba kada indikadór alternativu, no
depois kalkula nia rezultadu sira. Prosesu ida
ne’e permite Ita hodi kombina no kalkula variavél
oioin hodi forma imájen ida kona-bá “bainhira no
iha ne’ebé” akontese abandonu eskolár. Maibé
hanoin-bá katak, Ita la presiza halo estudu ho
eskala-kompletu ida hodi identifika iha fatin
ne’ebé mak problema ida ne’e akontese barak
liu. Métodu ho eskala ba kra’ik, “Etapa rápidu
ba Análize Tendénsia ida,” fornesidu iha kaixa
testu husi pájina ida ne’e.
Mezmu Ita prefere hodi projeta rejiaun espesífiku
ida aleinde liu husi prosesu klasifikasaun ida
hodi identifika área jeográfiku sira ne’ebé
abandonu eskolár akontese barak liu, Ita sei
presiza mós foka ba síklu no tinan eskolár
ne’ebé oferese oportunidade di’ak liu hodi
hamenus estudante husik eskola. Klasifikasaun
kombinadu permite Ita ho efetivu-liu uza Ita nia
rekursu sira—ema, tempu no orsamentu—hodi
influensia mudansa. (Haree Relatóriu Análize
Tendénsia sira ba nasaun haat ne’ebé SDPP
kobre, iha DVD/USB inklui ho matadalan
programa ida ne’e). Esplikasaun ida detalladu
liu kona-bá oinsá atu halo análize tendénsia ida,
bele hetan pasta Unidade 4 iha Aneksu Dijitál.
Dadus kuantitativu husi análize tendénsia ida
sei fornese de’it ba Ita koñesimentu parsiál
ida kona-bá ámbitu husi Ita nia problema
abandonu. Atu kompletamente komprende liu
kona-bá fatór no kondisaun sira ne’ebé kontribui
ba problema abandonu eskolár, Ita mós presiza
halibur no analiza dadus kualitativu liu-husi halo
análize situasionál ida.
Identifika no Komprende Fatór sira Ne’ebé
Influensia Abandonu Iha Ita nia Nasaun
Análize situasionál ida permite Ita hodi
komprende ho di’ak liu kona-bá fatór no
kondisaun sosiál, ekonómiku no kulturál sira
ne’ebé afeita no kontribui ba abandonu eskolár.
Análize tendénsia ida apoia identifika abandonu
eskolár akontese iha ne’ebé no hori-bainhira.
Análize situasionál ida foka ba “oinsá, tanba sá
no saida mak kauza?” abandonu eskolár. Ne’e
ETAPA RÁPIDU SIRA BA
ANÁLIZE TENDÉNSIA IDA
• Identifika síklu eskola sira no númeru
tinan eskolár iha kada síklu nia laran
• Dezkreve baze-dadus ne’ebé
disponivel, konteúdu dadus no dirije ba
nivel administrativu ida ne’ebé
• Halibur dadus ba síklu edukasaun
báziku tomak (eskola primária to’o
sekundária, la’ós pre-eskola)
• Verifika no/ka hetan definisaun sira
ba baze-dadus ne’ebé Ita uza daudaun,
nune’e Ita bele konsidera variedade iha
Ita nia ajustamentu dadus
• Prienxe iha tabela separadu sira ba
kada indikadór no dezagrega dadus
• Fornese informasaun kona-bá eskola
sira governu nian (karik dadus disponivel
ba eskola públiku no eskola privada sira)
• Revee no analiza dadus hodi
determina área sira ne’ebé abandonu
akontese barak liu
PÁJINA 54 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
fornese ba Ita, informasaun hodi dirije ekipa
dezeñu EWS nian hodi selesiona sasukat no
indikadór sira ne’ebé Ita uza iha Ita nia EWS,
no adapta intervensaun atendimentu hodi
rezolve fatór mixtura hirak ne’ebé kontribui ba
abandonu eskolár iha Ita nia nasaun.
Pergunta nukleár sira ne’ebé presiza dirijidu iha
análize situasionál ida mak hanesan
• Saida mak karakterístika husi estudante
ne’ebé iha risku, abandonu, no sira nia
familia?
• Saida de’it mak estudante sira ne’ebé iha
risku nia experiensia, sira nia opiniaun no
aspirasaun kona-bá eskola?
• Saida de’it mak halo tiha ona hodi apoia
labarik sira kontinua eskola?
• Razaun saida de’it mak ema fó kona-bá
kauza husi abandonu?
• Oinsá funsionáriu sira eskola nian observa
abandonu no rezolve problema ida ne’e?
• Fatór komunitáriu saida de’it mak influensia
ba abandonu?
• Bele halo saida hodi hamenus abandonu?
• Polítika no programa saida de’it mak afeita
ba abandonu?
Análize situasionál ida konsidera karakterístika
no hahalok estudante ida nian, fatór no
ambiente sira iha uma, eskola, no komunidade,
atu-nune’e dezenvolve imájen ida ne’ebé
kompreensivu no tomak liu kona-bá abandonu
eskolár. Ne’e konsidera perspektiva oioin
kona-bá estudante sira ne’ebé (iha risku,
nomós abandona tiha ona), sira nia inan-aman,
funsionáriu sira eskola nian, xefe komunidade
sira, no ofisiál edukasaun rejionál/distritál
sira, hodi komprende di’ak liu, saida mak sira
hanoin bele kontribui ba problema ida ne’e, no
bele halo saida hodi rezolve problema ne’e.
(Haree Unidade 3 iha Aneksu Dijitál ba ezemplu
perguntas hodi konsidera iha análize situasionál
ida). Etapa rápidu sira ba análize situasionál ida
subliña iha kaixa testu iha liman-loos husi pájina
ida ne’e.
Mazke análize situasionál ida fornese meius
informasaun profundu ida kona-bá abandonu
eskolár, ne’e bele gasta númeru tempu
konsiderável ida, rekursu-umanu no orsamentu
hodi hala’o ida ne’e. Iha kazu barak, Ita talvez
laiha rekursu hirak ne’e ba serbisu ne’e. (Haree
ETAPA RÁPIDU SIRA BA
ANÁLIZE SITUASIONÁL
• Dezenvolve perguntas taka/fexada
hodi uza ba entrevista estudante sira
ne’ebé iha risku, abandona tiha ona, sira
nia inan-aman, funsionáriu sira eskola
nian, ofisiál edukasaun lokál nian ida,
membru komunidade sira.
• Uza pergunta nukleár sira hodi estuda
kona-bá karakterístika husi ema ne’ebé
hatán, fatór sira ne’ebé afeita ba desizaun
hodi husik eskola, atitude no espektativa/
aspirasaun sira kona-bá eskola no prátika
sira hodi trata abandonu, no sujestaun
sira sobre maneira hodi halo eskola sai
signifikante, interesante no atrativu liu tan.
• Hili eskola-komunidade to’o 10 ba área
administrativa ida-ida ne’ebé inkluidu iha
Ita nia área projetada.
• Ekipa sira kompostu ema nain lima
halibur dadus durante loron rua iha kada
eskola.
Tabela 4A iha pájina tuirmai, hodi estuda liu tan
kona-bá SDPP nia Análize Situasionál.)
Saida mak Ita bele halo karik kolesaun dadus
primária ba análize situasionál ida la realístiku?
1. Lokaliza no revee estudu no relatóriu sira
ne’ebé eziste tiha ona. Baibain parseria
dezenvolvimentu sira— inklui USAID,
UNICEF, Banku Mundiál no INGOs—no
universidade lokál sira iha relatóriu ka dadus
ne’ebé bele fornese informasaun natoon
hodi komprende di’ak liu kona-bá “oinsá no
tanba sá” akontese abandonu eskolár.
2. Entrevista péritu sira kona-bá abandonu (ou
asesu eskolár partisipasaun edukasionál) iha
Ita nia nasaun ou área-de-foku. Se efisiente
liu, hala’o reuniaun loron-sorin ka loron
ida-tomak ho grupu ida husi informadór
hirak ne’e, nune’e sira bele rona no kontribui
reasaun ba observasaun ruma husi sira
nia kolega sira. Uza Estrutura-serbisu ba
Abandonu Eskolár, fornesidu iha Unidade 3
hodi organiza diskusaun ida ne’e.
HAHÚ PÁJINA 55
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 4A
APRENDE HUSI SDPP NIA ANÁLIZE SITUASIONÁL
Aleinde iha diferensa boot entre nasaun sira ne’ebé SDPP iha bá—demográfikamente, jeográfikamente,
polítikamente, sosialmente, no kulturalmente—rezultadu ne’ebé hetan husi Análize Situationál haat hirak
ne’e hatudu resposta no padraun konsistente sira. La iha dúvida katak rezultadu hirak ne’e la varia
barak iha nasaun ida-ida, hamenus se la estável liu ou iha daudaun konflitu nia laran.
SDPP nia análize situasionál ezamina karaterístika husi estudante sira ne’ebé iha risku , abandona ona
eskola, no sira nia familia, labarik nia experiénsia ho eskola (no tratamentu husi edukadór sira), oinsá
inan-aman sira apoia nia oan iha eskola, no razaun sira ne’ebé esplika husi labarik no inan-aman sira
kona-bá abandonu eskolár, no sujestaun hodi rezolve problema ida ne’e.
Relatóriu Análize ne’e inklui:
Estudante ninia Karakterístika:
• Kondisaun ekonómiku iha nasaun haat hirak ne’e hotu ladi’ak, mazke relativamente iha evidénsia kiik
sobre hamlaha temporária.
• Falta-de korespondénsia entre lian-inan no língua instrusaun ne’ebé uza iha eskola sira.
• Estudante sira baibain gasta tempu naruk aranka ba eskola ne’ebé besik-liu
Estudante nia Experiensia, Opiniaun, no Aspirasaun sobre Eskola:
• Estudante enfrenta difikuldade hodi kompleta sira nia atividade eskolár (maiória nasaun iha nia polítika
promosaun automátiku, tan-ne’e relativamente iha evidénsia kiik sobre la pasa tinan eskolár ou
repetisaun).
• Persentajen aas husi estudante sira ne’ebé la kompleta sira nia Serbisu ba Uma.
• Iha persentajen aas kona-bá falta eskola tanba moras (espesialmente labarik feto sira), obrigasaun
serbisu (serbisu uma-laran nian ba labarik feto sira, serbisu to’os no natar nian ba labarik mane sira),
falta-de roupa hatais ne’ebé própriu ou materiál eskola nian sira, no problema sira ne’ebé mai husi
kualidade eskola, mak hanesan dezempeñu fraku, la iha korajen no falta-de interese ba eskola.
• Sempre iha istória ida kona-bá abandonu iha membu familia sira seluk nia laran
• Mazke estudante sira jerálmente sente edukadór sira gosta sira, sira reklama katak edukadór sira uza
kastigu korporál no públikamente krítika sira.
Apoiu inan-aman nian ba Eskola:
• Partisipasaun inan-aman nian kiik iha apoia sira nia oan (ajuda ho serbisu ba uma, reuniaun ho
edukadór sira, garante oan sira aranka ba eskola tuir-tempu, etc.).
• Inan-aman sira interese liu labarik mane sira mak eskola
Sujestaun no Maneira sira hodi Rezolve Abandonu Eskolár:
• Apoiu Finanseiru.
• Apoiu Akadémiku (tutória, aktividade kapasitasaun, kursu-estudu ne’ebé relevante liu).
• Halo eskola sai amigavel no atrativu liu.
Fonte: Brush & Tietjen, Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár nia Análize Situasionál, 2015
PÁJINA 56 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
3. Halo estudu-kiik ida durante loron ida ka
loron rua iha eskola-komunidade ida ka
rua hodi sertifika saida mak Ita estuda
daudaun. Hala’o focus-group ketak ho
parseria direrente sira —tantu benefisiáriu ka
implementadór poténsia sira ba EWS—iha
nivel eskolár no komunitáriu, bele fornese
informasaun ne’ebé iha valór.
Verifika komprensaun. Karik Ita nia ekipa dezeñu EWS realmente komprende tiha ona kona-bá EWS? Koko halo entrevista ho
sira kona-bá abandonu eskolár ba programa
televizaun nasionál ida, uza perguntas tuirmai
ne’e:
• Saida mak sira sei relata ba repórter kona-
bá kauza husi abandonu no tansá mak
importante hodi rezolve abandonu eskolár?
• Hanesan sasukat ba abandonu, saida mak
sira sei rekomenda?
• Oinsá sira sei dezkreve kona-bá EWS hodi
hetan apoiu husi eskola lokál sira?
• Se ema husu sira kona-bá karik EWS ida
hanesan “formatu relatóriu” hodi hato’o ba
Ministériu kona-bá saida mak edukadór sira
hala’o daudaun iha tinan eskolár laran, sira
sei responde oinsá?
Introduz EWS Ida ba Autoridade
Edukasaun, Eskola no Komunidade sira
Ita di’ak tanbá iha ona dalan hodi komesa
dezeña Ita nia EWS! Oras ne’e, Ita só presiza
deside ho loloos eskola sira ne’ebé no hira
mak Ita sei serbisu iha ne’ebá. Karik Ita nia
análize tendénsia hatudu katak abandonu mak
sai nu’udar problema boot liu iha síklu eskola
partikulár ida, Ita talvez hakarak foka EWS ne’e
ba tinan eskolár hotu-hotu iha síklu refere. Se Ita
deskobre katak tinan eskolár partikulár ida mak
sofre barak liu problema abandonu, Ita tenke
konsidera hodi foka liu ba tinan eskolár refere.
SDPP diversifika nia aproximasaun iha nasaun
haat hirak ne’e ida-idak. Iha kraik ne’e hanesan
komparasaun ida husi tinan eskolár sira ne’ebé
projetadu husi SDPP.
• Kamboja: Tinan eskolár 7, 8 no 9
(Eskola Pre-Sekundária)
• India: Tinan eskolár 5 (Eskola Primária)
• Tajikistaun: Tinan eskolár 9
(Eskola Pre-Sekundária)
• Timor-Leste: Tinan eskolár 4, 5 no 6
(Tinan eskolár leten liu husi Eskola Primária)
DIKA: HILI PELUMENUS TINAN
RUA BA ITA NIA EWS
Depende ba Ita nia rekursu, roteíru, no
parametru sira seluk, konsidera inklui tinan
eskolár liu ida iha Ita nia EWS. Ne’e apoia
kria sinérjia no apoia eskola no komunidade
sira hodi komprende kona-bá abandonu
nu’udar problema ida ne’ebé la’ós de’it
mosu iha tinan eskolár ida nia laran. Hanoin-
bá katak, tendénsia abandonu nu’udar
efeitu kumulativu sira tuir tempu.
Oinsá Ita hili eskola sira ne’ebé Ita sei estabelese EWS bá? Ita bele deside katak Ita
hakarak introduz EWS ba eskola hotu-hotu iha
Ita nia área projetada. Sai realístiku bá ho númeru
eskola ne’ebé Ita hahú. Hanoin-bá katak, Ita
nia susesu dahuluk iha introdusaun EWS ida ba
eskola-komunidade hanesan xave ida hodi hetan
apoiu husi eskola sira seluk no hetan apoiu husi
Ministériu ka ajénsia sira seluk.
Konsidera kritéria tuirmai ne’e hodi hili eskola
sira:
• Karik pesoál eskola nian sira no xefe
komunidade sira hakarak partisipa iha
programa ida ne’e?
• Saida de’it mak sai nu’udar konsiderasaun
lojístiku sira? Nivel esforsu oinsá mak sei
presiza hodi hala’o vizita regulár ba eskola
sira hodi monitoriza saida mak akontese
daudaun, fornese rekursu nesesária sira, iha
asesu fasil ba workshops treinu, etc.?
HAHÚ PÁJINA 57
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Karik eziste diferensa iha tipu abandonu
entre eskola sira iha área urbana no rurál?
Karik ida hetan liu benefisiu husi EWS duke
ida seluk?
• Karik Ita nia rekursu sira—orsamentu no
funsionáriu— limitadu hodi implementa no
apoia EWS ida? Eskola hira mak Ita bele
apoia ho efetivu?
• Karik ofisiál edukasaun rejionál/distritál nian
liu husi ida—karik ida tan apoia husi EWS iha
sira nia eskola duke ida seluk?
Introduz EWS ba ministériu sira no autoridade edukasaun sira seluk. Depende liu
ba sirkunstánsia husi Ita nia serbisu, Ita posivel
hetan ona lisensa husi Ministériu Edukasaun
hodi komesa hala’o serbisu ou introduz EWS iha
eskola públiku sira. Maibé karik seidauk, entaun
agora Ita halo nune’e. Ne’e kazu hanesan se
Ita hakarak serbisu ho eskola privadu sira. Ita
tenke hetan lisensa husi autoridade governu
nian. Mazke-nune’e, Ita talvez inklui ona
reprezentante sira husi Ministériu refere ou
DIKA: HAHÚ HO KIIK NO DEPOIS HABELAR Se Ita hakarak implementa EWS ida envolve eskola barak liu, entaun konsidera faze ba eskola
adisionál sira tuir nia tempu husi tinan rua to’o tinan tolu. Ita bele uza funsionáriu sira eskola nian no
membru komunidade sira ne’ebé hala’o tiha ona serbisu exemplár ida hodi asiste iha treinu ekipa
foun sira husi funsionáriu eskolár no komunidade sira iha tinan tuir mai ba implementasaun. Sira
nia experiénsia relasiona ho uza EWS bele sai hanesan influensia boot tebes iha esforsu sira hodi
konvense eskola no komunidade sira seluk hodi implementa mós EWS ida.
entidade governu sira seluk iha Ita nia ekipa
dezeñu EWS, ne’e la signifika katak Ita iha ona
lisensa hodi hala’o ba-oin.
Etapa primeiru mak reuniaun uluk ho ministériu
ka autoridade nasionál prinsipál hodi esplika
kona-bá problema abandonu ne’ebé Ita
identifika tiha ona, nia fatin no síklu/tinan eskolár
hirak ne’ebé Ita hakarak foka bá, no objetivu
husi EWS ida. Iha aprezentasaun badak ida,
sumariza Ita nia relatóriu peskiza. Uza matéria
sira ne’ebé Ita nia ekipa EWS dezenvolve tiha
ona kona-bá tendénsia no análize situasionál.
Adapta ho matéria SDPP nian sira ne’ebé
dezkreve kona-bá EWS ida hato’o iha Unidade
3 ou dezenvolve folletu badak ida. SDPP
prepara ba iha folla ida oin-no-kotuk kona-bá
faktu sira iha kada nasaun, sumariza tendénsia
no kauza sira ba abandonu eskolár, no
dezkrisaun badak ida kona-bá intervensaun sira
inkluidu iha EWS nia laran. Ita nia folletu mós
bele inklui istória susesu no testemuñu husi sira
ne’ebé aplika tiha ona EWS ida. Ezemplu folletu
inkluidu iha Unidade 4 iha Aneksu Dijitál. Ita nia
PÁJINA 58 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
folletu tenke fahe informasaun hodi identifika
papél no responsabilidade, nomós substánsia
sira ne’ebé presiza hodi implementa EWS ne’e.
Haree kaixa testu iha pájina tuirmai (“Rekursu
sira ba Implementasaun EWS”) hodi estuda liu
tan kona-bá substánsia nesesária sira.
Perguntas sei posivel mosu kona-bá rekursu
sira ne’ebé presiza ba EWS ida. Nia resposta
sei depende ba Ita nia dezeñu EWS últimu
no sirkunstánsia husi Ita nia serbisu. Nu’udar
ezemplu, se Ita serbisu ba iha ajénsia doadór
ka projetu dezenvolvimentu ida, Ita posivel bele
fornese rekursu sira. Barak husi rekursu hirak
ne’e—aparte husi funsionáriu eskolár—posivel
fornesidu ona husi Ministériu, materiál no osan
viájen nian. Dezde implementasaun EWS
primeiru depende ba ema iha Ita nia eskola no
komunidade, no inkluidu ba iha rotina eskolár,
relativamente, ne’e sei gasta kustu-oituan de’it.
Kaixa testu iha pájina tuirmai ne’e identifika
etapa sira ne’ebé Ita tenke tuir dezde Ita dezeña
Ita nia EWS, no enkoraja eskola no komunidade
sira nia partisipasaun.
Bainhira hetan ona lisensa husi ministériu
prinsipál— no dokumentadu iha karta ida nia
laran husi Ministériu refere— kontaktu kada
autoridade sub-nasionál sira ne’ebé envolvidu
iha kadeia komandu nia laran, aproxima
eskola ne’ebé Ita hakarak serbisu ho sira.
Ami rekomenda, Ita halo reuniaun ho kada
grupu, ida-ida hodi informa ba sira rezultadu
peskiza sobre EWS ne’e; fó-hatene mós ba sira
katak Ita hetan ona lisensa husi Ministéiru no
autoridade superiór sira seluk; no husu sira nia
lisensa hodi kontinua ba-oin. Ita tenke lori mós
karta husi Ministériu ne’ebé autoriza Ita hodi
hasoru funsionáriu sira eskola nian no informa
administradór eskola nian sira, katak sira bele
partisipa iha programa ida ne’e.
Introduz EWS ba eskola no komunidade sira. Etapa primeiru di’ak ida mak hato’o karta ba
diretór/administradór iha kada eskola. Iha karta
ne’e nia laran, Ita tenke subliña informasaun
badak kona-bá Ita planeia daudaun atu halo
saida no husu atu halo reuniaun ho sira.
Depende ba númeru eskola ne’ebé Ita buka atu
serbisu ho sira, Ita posivel bele halo oráriu ba
reuniaun grupu ou bele mós vizita individuál iha
eskola.
Konvida Diretór eskola sira hodi partisipa iha
reuniaun grupu ho unidade administrativu eskola
nian, hanesan etapa efisiente ida hodi esplika ba
sira kona-bá EWS ida. Ita mós tenke enkoraja
sira iha diskusaun ida kona-bá abandonu—
oinsá sira define kona-bá abandonu, karik
ne’e hanesan problema ida iha sira nia eskola,
saida de’it mak kauza ba problema ida ne’e,
oinsá sira nia eskola rezolve problema hanesan
ne’e, no estudante ne’ebé de’it mak iha risku
ba abandonu tuir sira nia observasaun. Ne’e
determina faze hodi dezkreve kona-bá EWS ida
no esplika nia objetivu. Se Ita iha rekursu sira,
inklui edukadór tinan eskolár ida, komunidade
ka líder PTA husi kada eskola, mak sei benefisiál
ba Ita hodi determina faze vizita individuál iha
eskola. Halo klaru liu esplikasaun kona-bá
nivel esforsu no responsabilidade eskola no
komunidade sira nian ba implementasaun EWS
REKURSU SIRA BA
IMPLEMENTASAUN EWS
• Edukadór klase/diretór klase sira
identifika, mantein dadus kona-bá
estudante sira ne’ebé iha risku, fornese
apoiu iha tinan eskolár laran, no hala’o
vizita ba uma.
• Diretór eskola observa
implementasaun EWS no Reuniuan
Jestaun kazu sira.
• Edukadór sira partisipa iha reuniaun
jestaun kazu ne’ebé hala’o kada fulan.
• Membru komunidade sira hala’o
defeza no vizita uma.
• EWS nia pakote eskolár inklui manuál,
matériál sira, poster, folletu, no materiál
sira hodi marka pontuasaun, mantein-
dadus, karta ba inan-aman, etc.
• Osan Transporte (opsionál) ba
edukadór sira ne’ebé vizita uma.
• Treinu ba diretór eskola sira, edukadór
no membru PTA sira iha eskola ka iha
nivel-kafu’ak-lubun.
HAHÚ PÁJINA 59
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
INTRODUZ KONA-BÁ EWS IDA NO SOLISITA PARTISIPASAUN
1. Deside kona-bá fatin no númeru eskola sira
2. Hetan lisensa husi autoridade sentrál no sub-nasionál sira hodi introduz sobre EWS ida iha
eskola sira.
3. Hato’o karta ba eskola sira
4. Prepara matéria esplikasaun no folletu ida
5. Dezenvolve matéria treinu nian no pakote eskolár sira
6. Kontrata no treina treidadór sira
7. Hato’o karta ba eskola selesionadu sira hodi konvida sira ba tuir reuniaun ida
8. Hala’o reuniaun ho reprezentante eskola nian sira no/ka halo vizita komunitária ba eskola sira
ne’ebé iha interese ba EWS ida
9. Asina Akordu Partisipasaun ida
10. Determina data ba aktividade treinu sira
11. Kontaktu eskola/komunidade sira kona-bá treinu ida ne’e no halibur naran partisipante sira nian
12. Aranja lojístiku ba treinu
13. Hato’o informasaun kona-bá treinu EWS ida ba eskola/komunidade sira
14. Verifika nafatin ho xamada-telefóniku hodi konfirma partisipasaun ba iha workshop treinu
kona-bá EWS ida ne’e.
ida, no identifika eskola hirak ne’ebé iha interese
ho implementa EWS ne’e. Fornese ba diretór
eskola ka reprezentante eskola nian sira, folletu
ou matéria explanatóriu sira, nune’e sira bele
fahe tutan ba sira nia kolega.
Halo oráriu ida ba vizita eskola sira ne’ebé
expresa ona sira nia interese ou hirak ne’ebé
Ita planeia ona atu koopera ho sira. Objetivu
vizita eskola hodi solisita partisipasaun máximu
husi komunidade-eskola, no toma akordu
partisipasaun asinadu ida. (Haree ezemplu
formatu partisipasuan iha pasta Unidade 4 iha
Aneksu Dijitál laran). Hato’o karta ida ba Diretór
Eskola hodi husu reuniaun ida ho edukadór
klase/síklu sira, xefe komunidade sira, PTA/SMC
sira hodi diskute kona-bá sira nia partisipasaun.
Esplika didi’ak iha Ita nia karta laran katak
Ita hakarak reuniaun ho funsionáriu eskolár
no reprezentante komunidade sira iha tempu
ne’ebé hanesan. Verifika nafatin ho xamada-
telefóniku hodi konfirma katak hato’o tiha ona
karta. Iha Ita nia kontaktu inisiál ho sira, mezmu
antes-de vizita eskola, esplika ho klaru liu kona-
bá nivel esforsu sira, no eskola no komunidade
sira nia responsabilidade karik sira aseita hodi
partisipa.
Planu hodi aprezenta esplikasaun jerál ida kona-
bá EWS, oinsá nia funsionamentu no benefiiu
bainhira mak implementa EWS ida iha sira nia
eskola no komunidade. Uza no adapta ho folletu
EWS ne’ebé Ita prepara tiha ona hodi hatudu
sira nia situasaun. SDPP nota katak husi folletu
presiza ilustra tan bá poster ho medida hanesan
flipchart (suratahan-mutin-boot) nia laran, ne’e
benefisiál ba serbisu ho grupu sira ne’ebé nia
partisipante balu analfabetu. Iha reuniaun ida
ne’e talvez partisipante barak ba dala-uluk
DIKA: PREPARA FORMATU
IDA BA HALIBUR
INFORMASAUN
Formatu halibur informasaun durante vizita
eskolár, permite Ita hodi estandardiza
oinsá Ita dokumenta saida mak Ita hetan
ou hatene tiha ona. Vizita nu’udar etapa
primeiru ida ne’ebé importante hodi
komunika katak situasaun no opiniaun
eskola no komunidade sira nian importante.
Ne’e subliña katak EWS ida estruturadu ho
parseria, kolaborasaun no fahe informasaun
ba malu.
PÁJINA 60 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 4B
FORMATU KOBERTURA VIZITA ESKOLA
Hanoin/Perspektiva sira kona-bá Abandonu Eskolár: Ba Ita, abandonu eskolár saída? Ne’e sai
nu’udar problema iha Ita nia eskola/komunidade? Tanba sá/Tanba lae? (se sira hetete loos)
Ba Ita, kausa sira saída mak provoca abandonu eskolár iha Ita nia eskola/komunidade? Sé mak iha
responsabilidade atu halo enfoke ba abandonu eskolár iha Ita nia eskola/komunidade?
Eskola: Loron:
Fasilitadór:
Partisipante sira:
Diretór Eskola
Edukadór (# ) / Tinan eskolár ______
PTA
SMC
Inan-aman (# ) # Inan ______
# Aman ______
Estudante (# ) Tinan______
# mane ______
# feto ______
Seluk tan __________________________
Ema ne’ebé bele fó informasaun:
Abandonu eskolár saída? Ita nia eskola/komunidade iha problema ne’e?
Funsionáriu sira husi eskola Komunidade Estudante/Inan-aman
Informasaun sira kona-bá intervensaun/estratéjia: Tuir Ita nia hanoin, saída mak bele halo hodi
prevene abandonu eskolár iha Ita nia komunidade
Funsionáriu sira husi eskola Komunidade Estudante/Inan-aman
Se Ita nia eskola no comunidade iha oportunidade atu tama iha programa prevensaun abandonu
eskolár nian, ne’e di’ak ba Ita? Tanba sá/Tanba lae?
Funsionáriu sira husi eskola Komunidade Estudante/Inan-aman
HAHÚ PÁJINA 61
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
konsidera katak abandonu ne’e hanesan
problema ida, saida mak atualmente kauza
abandonu no nia impaktu ba estudante, eskola
no komunidade.
Vizita eskolár mós sei permite Ita hodi husu
pergunta sira kona-bá abandonu iha sira
nia eskola no komunidade. Ne’e fornese
oportunidade ida ba funsionáriu eskolár no xefe
komunidade sira hodi fahe sira nia opiniaun
sobre oinsá atu apoia estudante sira ne’ebé
iha risku. Saida mak Ita hetan ou hatene tiha
ona husi vizita eskolár bele tau-hamutuk ba
iha dezeñu EWS nian, no depois aplika ba iha
workshop treinu sira.
Tabela 4B hanesan formatu ida uza ba vizita
eskolár hodi halibur informasaun, ne’ebé
inklui espasu separadu ba komentáriu husi
partisipante diferente sira. Ne’e importante
tebes hodi halibur sira nia pontu-de-vista
pesoálmente dezde sira nia opiniaun bele
diferente signifikativamente. Ne’e subliña faktu
katak EWS ne’e estruturadu ho parseria,
kolaborasaun, no fahe informasaun ba malu.
Papél ikus husi vizita eskolár mak atu esplika ba
xefe eskola no komunidade sira ne’ebé Ita halo
reuniaun ho sira, katak sira sei presiza forma
ekipa EWS eskolár ida. Ekipa EWS eskolár
ne’e tenke inklui pesoál eskola nian sira no xefe
komunidade sira. Presiza forma ekipa ida ne’e
molok fornese treinu EWS, tanba sira ne’ebé
DIKA: HALO ULUK ORÁRIU
TREINU
Planeia ona ba treinu EWS pelumenus fulan
ida antes hahú eskola no iha fulan rua nia
laran husi vizita-eskolár. Hanoin-bá katak Ita
hakarak mantein sira nia interese no mantein
nafatin impetu!
XEFE KOMUNIDADE IDA DI’AK MAK EMA NE’EBÉ:
• Koñesidu iha komunidade nia laran
• Hetan respeitu ho di’ak
• Partisipa tiha ona iha aktividade vizita-baze iha komunidade nia laran
• Reprezentante husi organizasaun komunitária ida ne’ebé eziste tiha ona (sívika, relijiozu, etc.)
• Iha interese hodi apoia kauza sira ne’ebé di’ak ho nia tempu no/ka orsamentu
• Hola-parte mós iha komisaun eskola nian ida ne’ebé iha, mak hanesan PTA ka SMC
• Iha interese ba iha EWS ida
• Ho partisipasaun gasta nia tempu durante tinan eskolár
• Sensitivu ba nia kultura/relijiaun, etc. husi nia familia iha komunidade nia laran
toma papél importante iha implementasaun
EWS, presiza partisipa iha treinu ida ne’e. Ita
tenke fornese matadalan sobre sé de’it mak
sei sai membru di’ak ida ba sira nia ekipa EWS
eskolár. Hanoin-bá katak Ita nia komisaun tenke
inklui feto no mane! Permite tempu ba sira hodi
revee kritériu no husu perguntas. (matadalan
sobre sé de’it mak sei sai membru komunidade
di’ak ida, bele hatama iha Ita nia folletu. Kaixa
testu iha kraik ne’e identifika karakteristika sira
ba membru komunidade ida ne’ebé di’ak).
Durante vizita, Ita halo diskusaun sobre treinu
EWS ne’ebé rekeridu ba membru eskola no
komunidade sira iha ekipa EWS eskolár ida.
Treinu dahuluk ba funsionáriu sira eskola nian
sei gasta mínimu loron tolu, ho aumentu loron
ida ba treina diretór/vise-diretór eskola sira.
Treinu ba membru komunidade sira gasta
mínimu loron rua.
PÁJINA 62 UNIDADE 4
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tenta hetan akordu eskritu ida husi eskola
no komunidade ne’ebé dokumenta sira nia
inisiativu hodi partisipa iha programa EWS.
Akordu ida ne’e tenke klarifika papél no
responsabilidade saida de’it mak dezignadu
ba funsionáriu sira eskola nian no membru
komunidade sira, no nivel esforsu oinsá mak
espera husi sira. Idealmente, akordu ida ne’e
tenke iha ona molok hala’o treinu. (Akordu
Partisipasaun ilustrativu ida inkluidu iha Unidade
4 husi Aneksu Dijitál).
Ita Tenke Halo Saida Karik Eskola ka Komunidade Hakarak Partisipa maibé Sira-seluk Lakohi? Karik eskola ida bele implementa EWS sein
apoiu husi komunidade? Mazke eskola ida
bele identifika no akompaña estudante ne’ebé
iha risku no implementa estratéjia atendimentu
primeiru balun, sira nia esforsu sei la hetan
rezultadu máximu. Desizaun barak mak halo
husi inan-aman no familia ne’ebé afeita ba
estudante nia prezensa no partisipasaun iha
eskola. EWS ida rekere kapasidade-umanu
no monitoramentu ne’ebé fornese husi
komunidade.
Karik komunidade ida bele rezolve problema
abandonu eskolár sein partisipasaun eskola
nian? Komunidade bele transmite ho rede
extensivu ida hodi mantein labarik sira eskola
nafatin. Sira bele fornese apoiu no serbisu
mak hanesan programa alimentasaun eskolár.
Mazke-nune’e, sei susar tebes atu identifika
no projeta estudante sira ne’ebé iha risku ba
abandonu eskolár, sein informasaun ne’ebé
funsionáriu sira eskola nian hetan liu husi marka
pontuasaun estudante nian no akompaña
estudante ne’ebé iha risku. Nune’e-mós
komunidade sira iha influensia boot hodi
muda fatór dominante baze-eskolár nian sira
mak hanesan interasaun entre edukadór ho
estudante sira. Kria aula tinan eskolár ida ne’ebé
labarik-belun—parte importante ida husi EWS
nia estratéjia atendimentu primeiru—sei sente
lakon. Labarik sira ne’ebé iha risku baibain
ignoradu iha eskola, no bele sente la iha
interese atu eskola, inklui iha ameasa. Nune’e,
importante tebes atu promove ambiente ida
ne’ebé simu sira ho di’ak iha eskola hodi
atrai no apoia estudante hirak ne’e. Sein
partisipasaun husi funsionáriu eskolár, barak
husi estratéjia atendimentu primeiru sei la
akontese. Mezmu iha mós komunikasaun direita
halo ho inan-aman kona-bá sira nia oan.
Akompaña dadus nivel eskolár no enkoraja
edukadór sira hodi aplika estratéjia aprendijazen
labarik-belun iha sira nia aula klase, nu’udar
inisiu di’ak ida hodi apoia estudante sira
ne’ebé iha risku. Maibé programa ne’e sei
luta atu halo duni diferensa reál ida, se la’ós
inisiativu husi parte komunidade nian atu
apoia eskola hodi serbisu ho inan-aman sira.
No sein partisipasaun husi eskola sira hodi
marka pontuasaun, klasifika nia estudante
sira, monitoriza sira nia dezempeñu, enkoraja
aprendijazen husi estudante sira ne’ebé iha
risku, mak sei susar ba komunidade sira hodi
fornese apoiu ne’ebé projetadu ba estudante
sira ne’ebé iha risku.
Tan-ne’e, se sira la’iha akordu kona-bá sira
nia partisipasaun, no se Ita iha eskola no
komunidade sira seluk ne’ebé hakarak partisipa,
mak rekomenda tebes katak Ita hili pozisaun
alternativu ida. Se Ita hala’o programa fazeadu/
sustentavel ida no introduz grupu eskola foun
ida iha tinan tuirmai depois-de implementasaun
iha tinan dahuluk, Ita bele oferese eskola no
komunidade sira ne’ebé seidauk konsege halo
akordu ida kona-bá partisipasaun, entaun
bele fornese oportunidade seluk ida tan ba
sira hodi partisipa. Depois-de tinan dahuluk,
Ita sei iha testemuñu no funsionáriu eskolár,
no xefe komunidade sira ne’ebé bele ajuda
faan EWS ida ne’e ba sira seluk ne’ebé
konsidera implementa ida iha sira nia eskola no
komunidade.
HAHÚ PÁJINA 63
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA: FÓ TEMPU BA EMA DISKUTE NO HANOIN HAMUTUK
Se la iha inisiativa husi parte eskola ka komunidade hodi partisipa, Ita bele
sujere, sira presiza tempu hodi diskute sobre sira nia partisipasaun, depois-
de Ita husik sira halo diskusaun, fó hatene ba sira katak Ita sei kontaktu sira iha
semana ida nia laran hodi rona sira nia desizaun finál. Ita entrega mós folletu
ba sira. Hanoin katak EWS ne’e bele realmente hetan susesu se grupu rua hirak
ne’e apoia nia funsionamentu. Ne’e tenke funsiona—tenke iha parseria ida!
Identifica
Estudante sira
iha Risku
Unidade 5
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
Maske Umed no Marjona hela ketaketak iha rai Tajikistaun no eskola iha fatin lahanesan, estudante
tinan eskolár 9 na’in rua ne’e komún iha buat barak. Sira na’in rua serbisu tulun família, rezulta
auzénsia frekuente no dezempeña tun aat iha eskola. Sira la simu korajen natoon husi inan-aman atu
estuda didi’ak ka kontinua sira nia edukasaun.
Loroloron Umed hasoru opsaun difisil: bá serbisu ka bá eskola. Hanesan mane boot iha nia família
ne’e, nia responsavel fornese buat hotu ba nia família. Nia baibain hili bá serbisu duké bá eskola.
Bainhira nia la tama eskola barak liu, nia nota mós tun liu no nia hakarak atu abandonu eskola boot
liután. “Hau hanoin hela de’it problema iha uma... saida mak hau nia família atu hahán ba loron ohin.”
Marjona mós iha obrigasaun iha uma. Nia ajuda halo serbisu doméstiku no serbisu tuir estasaun tempu
no la tama beibeik eskola. Nia inan-aman mós ambivalente kona-bá nia edukasaun. Ko’alia loloos de’it
katak, la problema ba nia atu hela de’it iha uma. Nia dehan “eskola la interese buat ida, karik hau la
presiza eskola.”
Maibé Umed no Marjona nia istória la hakotu hó abandonu eskolár. Sira iha diretór klase nian ne’ebé
partisipa iha formasaun kona-bá Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár no aprende katak
importante tebes akompaña estudante nia auzénsia nu’udar indikadór importante ba risku abandonu
eskolár. Bainhira sira nia diretór klase haree katak sira la tama eskola beibeik, sira ba vizita inan-aman
buka hatene saida mak akontese iha uma no ko’alia ba sira kona-bá importánsia prezensa regulár iha
eskola.
Umed no Marjona nia diretór klase nian serbisu hamutuk ho sira nia inan-aman hodi dezenvolve oráriu
ida ne’ebé husik sira ba eskola no hala’o serbisu. Sira fó estratéjia simples hodi tulun inan-aman
apoiu sira oan nia edukasaun. Iha eskola, diretór klase nian fó atensaun espesiál ba sira nia progresu,
akompaña sira nia prezensa, dezenvolve planu apoiu ho sira nia edukadór seluk, no kontaktu sira inan-
aman bainhira sira la tama eskola.
Umed no Marjona nia prezensa no dezempeñu hatudu progresu positivu. Agora, estudante na’in rua
ne’e hala’o di’ak liu ona iha eskola no besik remata ona eskola sekundária. Marjona planeia ona atu
kontinua ba eskola enfermajen nian. Umed nia inan hakarak loos nia atu ba eskola no kontinua nia
edukasaun.
REDE SEGURANSA EWS NIAN KAPTURA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU MOLOK SIRA ABANDONU ESKOLÁR
PÁJINA 67
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Iha unidade liu ba Ita diskute ona oinsá atu harii
Ita nia ekipa dezeñu EWS. Ami mós esplika
pasu oioin atu halibur dadus ne’ebé presiza
atu hatene abandonu eskolár. To’o iha ne’e,
Ita halo ona desizaun inisiál balu kona-bá
implementasaun EWS iha ne’ebé, nia siklu sira,
no tinan eskolár no eskola hira mak Ita hakarak
serbisu hamutuk. Ita mós identifika ona eskola-
komunidade ne’ebé sei serbisu hamutuk no
hetan ona akordu partisipasaun
Agora Ita prontu atu involve iha parte intersante
prosesu dezeña EWS nian! Ita prontu atu
identifika Ita nia sasukat no indikadór, aranja Ita
nia rubrika, no ajusta nivel risku nian. Bainhira
hakat tuir pasu hirak ne’e Ita sei hatama
estrutura-serbisu EWS ne’ebé edukadór sira sei
uza akompaña no klasifika sira nia estudante
hodi identifika estudante sira iha risku atu
husik eskola. Maske Ita nia ekipa dezeña
EWS lainvolve direita iha formasaun edukadór
sira nian kona-bá oinsá halo pontuasaun no
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU Propózitu husi Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk mak fó apoiu alvu ba estudante sira ne’ebé
hatudu sinál atu abandonu eskolár. Maibé oinsá Ita identifika sira? Peskiza hatudu katak iha
komportamentu estudante nian mak hatudu sinál abandonu eskolár. Unidade 5 hatudu
dalan ho pasu importante liu hotu iha estabelese Ita nia EWS – identifikasaun estudante sira
ne’ebé iha risku atu abandonu eskolár. Ida ne’e introduz Ita ba sasukat abandonu eskolár
“ABC” – prezensa, komportamentu no aktividade eskolár – no hatudu oinsá Ita uza no sasukat
espesífiku-kontekstualmente hodi halo pontuasaun no klasifika estudante sira iha risku. Oinsá
se hetan númeru estudante ingovernável mak iha risku? Unidade 5 sujere opsaun tratamentu
totál no parsiál no hatudu dalan ho regra desizaun simples. Nune’e inklui ezemplu sasukat no
indikadór abandonu eskolár no formaláriu pontuasaun/klasifikasaun nian.
klasifikasaun estudante, ekipa dezeñu presiza
hatene oinsá prosesu ne’e funsiona atu hili duni
no hatama ba indikadór no determina nivel risku
abandonu eskolár nian.
Instrumentu SDPP inklui iha unidade ida ne’e
mak hakarak atu servi hanesan ezemplu no
molde ilustre hodi apoiu ekipa dezenvolve sira
nia EWS. Iha kazu balu, ezemplu SDPP nian
aprezenta (ho kuidadu) katak problemátiku
provadu durante implementasaun pilotu. Ezamina
liután sasukat no indikadór problemátiku ne’e sei
tulun Ita nia ekipa dezeña EWS evita perigu no
benefisia husi lisaun ne’ebé ekipa SDPP aprende
ona. Sujestaun mak oferese prátika di’ak liu
hotu bazeia ba esperiénsia SDPP nian. Ita nia
investimentu sei hetan nia rezultadu. Hanesan
mós diretór eskola no edukadór sira iha eskola
ne’ebé nia esperiénsia hafahe iha testu iha kaixa
iha pájina tuirmai – mudansa akontese!.
PÁJINA 68 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Pontu Xave ba Identifikasaun no
Akompañamentu Estudante sira
nianAtu hahú, Ita sei estabelese no revee pontu xave
balu kona-bá identifikasaun estudante sira iha
risku. Prosesu ida ne’e hanaran pontuasaun no
klasifikasaun.
• Halo pontuasaun no klasifikasaun tinan rua
dala ida ba grupu estudante iha tinan eskolár
selesionadu. Maibé bele halo pontuasaun
no klasifikasaun ba estudante transferensia
ne’ebé foin tama grupu refere.
• Bainhira iha tinan eskolár balu mak
implementa EWS, ezemplu tinan eskolár
4-6, bainhira iha liu tinan eskolár ida mak
implementa EWS, ezemplu tinan eskolár 4-6,
halo pontuasaun depois de akompaña sira
iha fulan dahuluk nia laran kada tinan bainhira
tama ba tinan eskolár ne’e.
• Bainhira halo ona pontuasaun no
klasifikasaun ba estudante sira iha tinan
eskolár alvu iha eskola ida, sei mantein
estudante sira nia “nivel-risku” ba periódu
tinan rua. Ida ne’e fó tempu nato’on ba
estratéjia atendimentu primeiru atu influénsia
mudansa iha estudante sira ne’ebé iha risku.
Nune’e mós husik estudante sira ne’ebé
iha sinál alargadu atu abandonu eskolár,
hirak ne’ebé la hetan pontu “iha risku“ iha
pontuasaun inisiál, benefisia husi estratéjia
atendimentu primeiru.
• Pontuasaun no klasifikasaun hamosu
iha eskola EWS hotu-hotu iha momentu
hanesan, iha fulan dahuluk rohan tinan
eskolár nian.
• Pontuasaun no klasifikasaun hola fatin iha
eskola EWS hotu iha tfulan dahuluk nia
rohan iha tinan akadémiku atuál.
• Estudante hotu iha eskola ida ne’ebé tama
iha tinan eskolár alvu hetan pontuasaun no
klasifikasaun iha tempu hanesan.
• Funsionáriu sira eskola nian iha tinan eskolár
alvu halo pontuasaun no klasifikasaun iha
sira nia klase laran.
• Kada estudnte hetan pontu entre 0-2
(0=risku baixu; 1=risku médiu no 2=risku
aas) ba kada indikadór iha Ita nia EWS. Se
iha indikadór neen iha EWS, totál pontu
ba kada estudante entre 0-12. Totál pontu
depende ba númeru indikadór ne’ebé uza.
• Estudante sira ne’ebé identifikadu iha risku
mantein estatutu ne’e iha tinan tomak (
se EWS serve de’it tinan ida) no kontinua
ba tinan eskolár tuirmai (se EWS serve ba
grupu estudante tinan eskolár balu), maske
bainhira prezensa, komportamentu no
aktividade eskolár no indikadór seluk hatudu
mudansa positivu.
• Limitasaun nivel risku ne’ebé determina
bainhira mak estudante ida iha nivel baixu,
médiu ko risku aas, determinadu husi
ekipa dezeñu EWS. Hirak ne’e LA’ÓS nivel
desizaun eskola nian.
Pontuasaun no tuirmai klasifikasaun estudante
iha klase ida husik eskola atu halo alvu ba
estudante sira ne’ebé mak iha risku liu atu
abadonu eskolár no uza duni edukadór nia
tempu fó apoiu adisionál ba estudante sira ne’e.
ESTABELESIMENTU EWS
IDA HALO MUDANSA BA
ESTUDANTE NIA ATITUDE
Iha nasaun SDPP nian ida, molok uza
EWS, diretór edukasaun nivel-estadu
deklara katak eskola hotu-hotu halibur
dadus prezensa estudante nian. Nia
hatudu ba kaixa kiik ida iha kantu besik
kuadru anota prezensa estudante
loroloron nian – estudante na’in hira iha
lista ne’e ba loron ne’e – la’ós estudante
ne’ebé ohin la tama. No, la’ós de’it
inakuradu, maibé liña tuirmai ba rejistu
estudante nia naran iha livru rejistu
estudante nian iha edukadór nia meza
leten husik mamuk nune’e mós ho liña
seluk iha semana ne’e no tuirmai. Komu
diretór eskola tantu diretór klase nian
laiha ida hatene tanba sá importante
akompaña ema estudante ida to’o sira
hahú implementa EWS no observa nia
diferensia ne’ebé mosu.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 69
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tanba sá Ita Halo Pontuasaun no Klasifika Estudante siraPontuasaun no klasifikasaun mak prosesu
ne’ebé husik funsionáriu sira eskola nian
determina estatutu ida ba estudante ida
ne’ebé iha risku abandonu eskolár. Ida ne’e
bazeia ba prisípiu katak abandonu eskolár ne’e
prosesu ida ne’ebé hahú sedu liu iha labarik nia
edukasaun no inklui sinál alerta obsrvavél molok
to’o ba abandonu eskolár.
Hatama sistema pontuasaun ida bazeia
ba sasukat hirak ne’e – ka sinár alerta
dezenvolvimentu no frakasu – husik edukadór
sira identifika estudante sira ne’ebé hatudu
komportamentu risku no tuirmai halo
akompañamentu ba sira tempu ba tempu. Halo
pontuasaun ba estudante mós hamosu nivel
eskalasaun apoiu atu prevene sira abandonu
eskolár. Sistema akomkpaña no hamosu permiti
eskola no komunidade halo alvu rekursu eskasu
ba estudante ne’ebé hatudu nivel risku boot liu.
Laiha nivel risku universal ka estabelesidu
bazeia ba sinál alerta abandonu eskolár nian;
duké, kalibrasaun ba nivel risku determinadu
bazeia ba situasaun lokál, rekursu disponivel
no persentajen estudante ne’ebé iha risku no
presiza apoiu.
Hili Sasukat sira ba Abandonu
Eskolár
Saida mak Sasukat ida no Indikadór ida? EWS bazeia ba sasukat no kondutor abandonu
eskolár nian. Indikadór mak dalan espesífiku ba
infomasaun ida ne’ebé kona-bá sasukat sira atu
akompaña no monitoriza. Sasukat no indikadór
tenke kaptura komportamentu negativu
estudante nian relasiona ho abandonu eskolár.
Maske iha tipu barak ba kolesaun no revee
dadus atu determina kualidade no efetividade
edukasaun no eskola, maibé dadus uitoan
DIKA BA EDUKADÓR ATU ASEGURA ESTUDANTE HOTU SENTE SIMU DI’AK
• Taka oráriu ida no adezivu tuir ida ne’e.
• Fó sai regra klase nian.
• Uza prátika instrusionál oioin.
• Fó oportunidade ba estudante hotu atu sai lider iha buat ne’ebé sira iha kbiit ba.
• Enkoraja kolaborasaun ho kolega sira.
• Uza sinál “hatudu” ba estudante atu nonok, komesa aktividade eskolár no hases tiha
materiál seluk.
• Buka hatene ho estudante bainhira sira halo hela aktividade eskolár.
• Ko’alia ho estudante iha privasidade bainhira iha kestaun ruma.
• Emprega espesífiku, reforsa alvu positivu bainhira estudante atinji komportamentu
ka objetivu akadémiku.
DIKA: LABELE HAFO’ER ESTUDANTE NO FAMÍLIA NIA NARAN
Hanoin ba, identidade estudante sira iha risku no sira nia família tenke rai metin konfidensialmente
no privada. Ita tenke evita hafo’er estudante ka sira nia família ka tau sira iha situasaun risku lliután
alienasaun husi eskola. Ezemplu, iha Índia identifikadu ho naran “estudante sira ho foku” duké temi
estudante sira iha risku. “Estudante sai alvu” termu seluk ne’ebé bele uza no lahafo’er. Favor referr ba
dika iha leten atu halo estudante hotu sente simu ho di’ak iha eskola.
PÁJINA 70 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
de’it mak fornese informasaun loloos kona-bá
saida mak akontese ho ema estudante ida nian.
Tanba informasaun disponivel de’it iha nivel
eskola.
Infelizmente, maski sistema edukasaun barak
mak ezije katak eskola sira halibur dadus
estudante báziku (ezemplu, prezensa, nota,
est.), eskola sira – no funsionáriu sira ne’ebé
responsabiliza – la arkiva ho rotina, regular
no loloos ba kada estudante. Ezemplu,
maski edukadór sira dala ruma halo prezensa
loroloron, baibain ne’e konta de’it númeru
estudante iha loron refere, la’ós identifikasaun
no dokumentasaun ba estudante sira ne’ebé
la mai eskola, Atu EWS la’o ho efetivu dadus
ne’ebé halibur bazeia ba komportamentu ema
estudante sira.
Aspektu importante ida atu konsidera bainhira
dezenvolve indikadór sira ba EWS mak oinsá
subjetividade no hahalok edukadór nian
influensia hahalok estudante nian. SDPP ne’ebé
aprende ona liuhusi Análize Situasionál husi
edukadór nasaun haat iha opinaun forte kona-bá
estudante sira – maski dala barak estudante sira
la hatene kona-bá opiniaun hirak ne’e. Maibé,
ba EWS atu si’ik fatór risku sira, karik define
didi’ak Ita boot nia indikadór sira, entaun sei
ladún iha injustisa husi edukadór iha prosesu fó
pontuasaun.
EWS muda sáida mak akontese iha eskola
sira. EWS fornese estrutura-serbisu ne’ebé
edukadór sira uza atu halibur, dokumenta no
analiza informasaun kona-bá sira nia estudante
sira. Prosesu atu halibur, dokumenta no analiza
dadus estudante ne’e serve nu’udar plataforma
ida atu hadi’ak prosesu hanorin no aprendizajen
ba estudante sira iha risku laran no fornese
oportunidade sira ne’ebé estudante sira sei
mantein iha eskola.
Sáida mak Sasukat sira Di’ak liu ba Abandonu Eskolár? Modelu ABC abandonu eskolár ne’ebé
rekoñesidu iha mundu, hanesan hatudu tuirmai,
ne’e ezemplu ida ba sasukat sira di’ak ba risku
abandonu eskolár. ABC – ne’e signifika prezensa,
komportamentu no aktividade eskolár – foka
ba hahalok estudante ne’ebé liga maka’as ho
abandonu eskolár.
Kada sasukat hirak ne’e liga ho sira seluk; karik
estudante ida dala barak la tuir eskola nia nota
akademiku sei la dun hatudu di’ak; karik nia
la hatudu di’ak, nia sei sente desenkoraja no
haketak-an husi eskola nomos ninia maluk sira;
karik nia hado’ok-an loos husi eskola, nia sei
abandona eskola… no siklu ne’e sei kontinua.
Modelu ABC Abandonu Eskolár
Prezensa
Komportamentu
Aktividade eskolár
SAIDA MAK DIFERENTE ENTRE
SASUKAT NO INDIKADÓR
EWS NIAN?
Sasukat mak fatór sira ka “variável
independente” ne’ebé kauza rezultadu
imediatu. Sasukat di’ak mak fatór sira
ne’ebé la’ós de’it iha asosiasaun forte ka
korelasaun ho rezultadu ne’ebé hakarak,
maibé iha estatutu aas kauzalidade ne’ebé
bele atributu ba rezultadu. Ezemplu,
peskiza identifika tiha ona padraun
komportamentu ne’ebé iha probabilidade
forte afeta ba abandonu eskolár.
Indikadór mak oinsá sasukat definidu
medidu.
Ezemplu, absenteízmu mak sasukat ida,
maibé auzénsia loron rua tutuir malu mak
indikadór ida ne’ebé bele sukat sai alvu no
hamosu asaun.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 71
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Modelu ABC ne’e jerálmente sentru husi EWS
nian tanba sira reprezenta informasaun ne’ebé
bele akompaña no monitoriza ho regulár no
fasil. Maioria sistema edukasaun no eskola
sira ezije katak edukadór sira halibur no arkiva
informasaun sira ne’e balu nu’udar parte husi
sira nia kna’ar serbisu regular. (idea ne’e sei
diskute kle’an liután iha unidade ne’e). Modelu
ABC ne’e nu’udar maneira ida fasil atu hanoin
sasukat xave tolu ba abandonu eskolár.
Simplisidade husi faze ne’e kaer-toma atensaun
ema ida nian. Ida ne’e sai nu’udar pontu hahú
ida ne’ebé di’ak atu forma diskusaun ida kona-
bá abandonu eskolár.
Kada sasukat tolu hirak ne’e bele transforma ba
indikadór sira ne’ebé Ita bele sukat, jerálmente
bele produz dadus ka fasil atu kolekta dadus,
no reprezenta hahalok ne’ebé bele muda ba
nivel menus risku.
Iha kazu barak, funsionáriu sira eskola nian
bele husu pergunta kona-bá tanba sá mak
importante atu akompaña. Iha diskusaun ho
sira, sira haree ho lailais oinsá importante
atu akompaña prezensa loron-loron nian ba
estudante sira ida-ida. Peskiza hatudu beibeik
ona katak karik estudante ida la tama eskola
ho persentajen 10, nia sei dala ruma faila no iha
tendensia atu abandona eskola. La depende
ba karik estudante auzénsia husi eskola husu
lisensa ka lae. Importante mak estudante refere
la tuir tempu aprendizajen eskola nian.
Ladún klaru tanba sá mak monitoriza hahalok
ne’e importante tebes. Hahalok iha klase laran
ne’e hala’o kna’ar ida signifikante ba sáida mak
estudante sira aprende. Sáida mak akontese
ba estudante sira bainhira sira iha eskola ne’e
sei influensia sira-nia partisipasaun. Sira-nia
hahalok (estragadór, naun-partisipatóriu, la
interese/baruk, frustradu no ta’uk) ne’e nu’udar
indikadór ida ba sira-nia partisipasaun no
nakloke atu aprende. Halo funsionáriu sira
eskola nian konsiente ho ida ne’e no harii sira-
nia kapasidade atu rekoñese no monitoriza
hahalok bele tulun identifika estudante hirak
ne’ebé iha dalan ona atu abandona eskola,
iha tempu hanesan ida ne’e bele mos permite
oportunidade ba edukadór sira atu koloka
estudante sira iha risku laran ba aktividade sira
iha klase laran ka eskola. Ida ne’e aumenta
sira nia interese ba aprendizajen no satisfasaun
eskola. (haree figura 5A no 5B ba rezultadus
análize situasional SDPP kona-bá hahalok nian.)
Oinsá Ita Hili Sasukat sira? Ita nia sistema EWS ne’e funda iha sasukat
importante 3-6 no liga indikadór sira ne’ebé Ita
TAJIKISTAUN: PERSENTAJEN RELATÓRIU PROBLEMA KOMPORTAMENTU ESTUDANTE
Figura 5A – Análize Situasionál SDPP hatudu: Problema Komportamentu Estudante nian
0 5 10 15 20 25 30
Suspende/Expulsa
Labarik sira
abandonu
Estudante sira
iha risku
Konflitu ho edukadór5.6%
10.1%
Involve problema Iha eskola
28.5%
Latuir regra eskolár
9.4%
4.3%
19.3%
18.5%
17.3%
PÁJINA 72 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
sei uza atu fó valor ba estudante sira. Sasukat
ABC tolu ne’ebé bazeia ba evidensia no asaun
tenke inklui iha Ita nia EWS.
Hili sasukat sira ne’ebé di’ak liu no traduz fali ba
indikadór sira mak ida husi aktividade importante
sira iha prosesu dezeñu EWS nian. Tabela 5C
hatudu relasaun ida-ne’e.
Sasukat ida tenke:
• Nu’udar hahalok estudante ida ne’ebé
asosiadu metin ho abandonu eskolár (la’ós
karakterístiku ruma hanesan estudante ida
hetan inkapasidade);
• Iha resposta ne’ebé bele implementa;
• Nu’udar asaun ne’ebé posivel, bele selu, no
ekonomikamente sustentavel; no
• Nu’udar hahalok ida ne’ebé estudante hatudu
fali no fali, kria modelu ida husi tempu ba
tempu
Indikadór tenke:
• Bazeia ba informasaun kona-bá ema ida-ida;
• Uza dadus ne’ebé fornese iha eskola, no
bazeia ba dokumentu ofisiál eskola (karik
posivel);
• Bele hodi akompaña no monitoriza;
• Bazeia ba objetivu, dadus ne’ebé bele fiar
ba;
• Enkuadradu ba padraun hahalok ida ne’ebé
bele akompaña; no
• Hanesan buat ruma ne’ebé bele akompaña
ba periódu tempu naruk – la’ós atu fó
pontuasaun no klasifikasaun ba estudante
sira de’it.
Sasukat sira ne’e jeralmente bazeia fatór risku
ligadu ba prosesu abandonu eskolár. Tabela
5D alista fatór hotu foti husi dadus ne’ebé
kolekta iha Estadus Unidus. Fatór hirak ne’e
atu hanesan de’it iha nasaun sira seluk, inklui
nasaun sira ne’ebé sei dezenvolve hela. Númeru
“1” iha tabela ne’e indika katak estudu ne’ebé
revee hatudu fatór risku boot liu relasiona ba
abandonu eskolár iha nivel grau refere. Simbolu
asteriku (*) indika katak estudu rua ka liu ne’ebé
revee ona hatudu fatór risku boot liu relasiona
ba abandonu eskolár iha nivel grau refere.
KAMBOJA: PERSENTAJEN RELATÓRIU ESTUDANTE NO INAN-AMAN PROBLEMA KOMPORTAMENTU
Figura 5B – Análize Situasionál SDPP nian hatudu: Problema Komportamentu Estudante
0 20 40 60 80
Kontra regra eskola16%
Baku malu/gozadór
Ulun toos/
ko’alia iha kotuk
Estraga klase laran
33%
33%
33%
Abuzu husi estudante seluk
50%
67%
33%
Inan-aman
abandonu
Abandonu skolár
Estudante
iha isku
Inan-aman
iha risku
16%
17%
17%
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 73
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Uza Instrumentu Planeamentu Abandonu
Eskolár tuirmai ne’e hodi hahú Imi nia sasukat.
Ita sei uza instrumentu ida-ne’e durante faze
dezeñu Ita nia EWS. Ita tenke hanoin katak sei
haree fali dala barak durante prosesu dezeña
ne’e. Instrumentu ida-ne’e la signfika “produtu
final”. Maibé nia fornese estutura ida hodi kaer-
toma pontu xave sira ne’ebé sai iha Ita sira nia
diskusaun nu’udar Ita nia serbisu dezeñvolve
daudaun.
Durante diskusaun kona-bá sasukat no
indikadór sira, Ita sira tenke konsidera oinsá
Ita uza/aplika sira, oinsá Ita sukat, no sá
estratéjia mak bele uza hodi muda alvu hahalok.
Instrumentu planeamentu ne’e nu’udar dalan
ida de’it hodi kaer-toma pontu desizaun xave
sira, buat-ida ne’ebé Ita presiza atu haree fali iha
pontu tuirmai durante prosesu ne’e.
Konsidera oinsá sasukat ruma importante (ou
fatór determinante ba abandonu eskolár) ne’e
bainhira Ita klasifika sira. Maski Ita ikus mai
hili indikadór 3-6 husi sira ne’ebé lista ona, Ita
presiza identifika no diskute indikadór barak
hodi asegura katak Ita identifika ona sasukat no
indikadór sira ne’ebé mak di’ak liu. Uza tempu
didi’ak hodi partisipa iha diskusaun ne’e.
SDPP uza indikadór neen iha kada nasaun
hodi fó pontuasaun ba probabilidade husi
prosesu abadonu eskolár. Númeru ida-ne’e
la’ós regra to’os no lais, maski EWS ruma bele
bazeia de’it ba modelu ABC husi estudante
nia abandonu eskolár, uza indikadór ida ka rua
liután sei fornese dadus barak no fó hanoin
ne’ebé luan kona-bá fatór sira ne’ebé influensia
abandonu eskolár. Ita presiza iha informasaun
nato’on hodi haree katak Ita fó apoiu ba
estudante ne’ebé iha risku; maibé la’ós demais
(espesialmente presiza ba akompañamentu
estratéjia atendimentu primeiru) ne’ebé
AKTIVIDADE: AKTIVIDADE:
HILI INDIKADÓR DI’AK IDA
La’ós fatór risku hotu bele sai sasukat
di’ak. Ita nota katak fatór risku balu iha
Tabela 5E prienxe kriteriu ba sasukat “di’ak”
enkuantu sasukat sira seluk lae. Fahe ba
grupu rua no revee Tabela 5E. Fatór sira
ne’ebé mak prienxe kriteriu ba sasukat
di’ak? Justifika Ita nia resposta tanba sá
loos ka tanba sá lae. Halibur malu ho grupu
ida seluk no kompara no kontrasta Ita sira
nia resposta. Bainhira remata, diskute saida
mak Imi aprende ona kona-bá fatór risku
no sasukat hirak ne’e.
Figura 5C
SASUKAT ABANDONU NO INDIKADÓR ILUSTRATIVU SIRA
Sasukat:
Prezensa
Komportamentu
Aktividade Kursu
Indikadór:
Númeru loron la mai iha fulan foka ba
Númeru loron nafatin la mai iha fulan foka ba
Númeru loron estudante mai tarde ka sai uluk
Serbisu ba uma ne’ebé hato’o iha prazu no kompletu
Partisipa iha aktividade grupu
Nota fulan tolu iha leitura/lingua no/ka matemátika iha fulan tolu
ikus tinan kotuk
Aktividade avaliasaun nafatin edukadór nian
Serbisu ba uma ne’ebé di’ak
PÁJINA 74 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tabela 5D
Karakteristika Estudante ida-ida
Iha problema atu aprende ka problema emosionál 1 1
Responsabilidade Foin Sa’e
Oras serbisu barak 1 *
Parentál *
Atitude Sosiál, Valór no Komportamentu
Grupu Risku Aas * 1
Komportamentu sosiál risku aas * 1
Aktivu sosiál liur eskola 1
Dezempeñu eskola
Dezempeñu fraku * * *
Retensaun Nota * * *
Partisipasaun Eskola
La mai dala barak * * *
Espektativa edukasaun fraku * *
La halo esforsu 1 1
La iha kompromisu ho eskola 1 *
La iha partisipasaun extrakurrikular 1 *
Komportamentu eskola
Komportamentu ladi’ak 1 1 *
Baku malu uluk 1 1
Karakterístika Familia
Estatutu sosial/ekonomiku fraku * * *
Mobilidade família aas *
Inan-aman edukasaun fraku 1 1 *
Maun/Biin/Alin barak 1 1
La hela ho inan-aman naturál 1 1 *
Familia fahe malu 1
Envolvimentu husi familia/kompromisu ho edukasaun
Espektativa edukasaun fraku *
Maun/Biin/Alin mós abandona eskola 1 1
Kontaktu ho eskola la iha *
La ko’alia kona-bá eskola * 1
FAKTÓR RISKU IMPORTANTE NIVEL ESKOLA NIAN* Estadus Unidus Deit1
Fatór Risku Tinan eskolár 6-8
Tinan eskolár 9-12
Tinan eskolár K-5
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 75
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
funsionáriu sira eskola nian haree katak EWS
ne’e todan boot ida. Nune’e, halo kole no ikus
mai, halo rezisténsia totál. Adisionalmente,
bainhira dadus ba indikadór komplikadu atu
hetan ka dokumentu, edukadór sira rezisti atu
halibur no rejista. Maske kolesaun dadus balu
Ministériu mak husu, SDPP hatene ona katak
edukadór balu la halo tuir ka halo ho laran todan
no lakuidadu.
Atu tulun Ita nia diskusaun kona-bá sasukat no
indikadór sira, revee tabela sasukat no indikadór
nian tuirmai, ne’ebé uza ona iha nasaun haat
SDPP nian no lisaun balu kona-bá sira nia
utilidade. Bazeia ba kritériu saida mak Ita hatene
ba sasukat no indikadór di’ak, tuir Ita nia hanoin
ida ne’ebé mak problemátiku? Se Ita hanoin
katak sasukat ka indikadór ida problemátiku-
tanba sá? Se Ita hanoin katak sasukat
problemátiku bele serve iha Ita nia nasaun, oinsá
Ita modifika indikadór nune’e bele funsiona?
Depois de halo hotu diskusaun, revee fila fali
tabela ne’e atu kompleta lisaun husi nasaun
haat SDPP nian (haree Tabela 5E prátika di’ak
liu hotu indikadór SDPP nian).
Bainhira halo hela diskusaun ida ne’e, uza
Ita nia Instrumentu ba Planeamentu (Tabela
5F). Diskute no identifika liután indikadór balu
hamutuk ho sira ne’ebé Ita desidi ona atu uza.
Tuirmai, klasifika no fó pontu ba indikadór,
nune’e bele hili hirak di’ak liu. Bainhira Ita halo
hela ida ne’e, konsidera mós kritériu di’ak ba
indikadór.
Tanba nasaun SDPP ne’ebé partisipa iha estudu
impaktu labele muda ka modifika indikadór
bainhira sira hatene hirak ne’e problemátiku.
Maibé Ita bele halo mudansa ba Ita nian. Se Ita
deskobre indikadór balu laserve hanesan saida
mak Ita hakarak, bele modifika ka hasai tiha. Se
Ita hanoin katak indikadór seluk di’ak liu, bele
troka tiha ne’ebé ladi’ak. No se Ita determinadu
bele atinji objetivu lahó indikadór ne’e, hasai
tiha! Labele husu edukadór atu halibur no rejista
informasaun ne’ebé sei la fó valór.
TANBA SÁ IMPORTANTE
TEBES AKOMPAÑA
KOMPORTAMENTU
ESTUDANTE NIAN IHA KLASE?
Prezensa mak komportamentu importante
liu hotu atu hadi’ak no hamenus karreira
estudante sira iha risku atu abandonu
eskola. Peskiza hatudu katak la tama eskola
liu pursentu 10 iha tinan eskolár ida nian
sai kauza estudante faila, tanba minus
espozisaun ba instrusaun. Improvavel tebes
ba estudante sira atu aprende buat ne’ebé
sira lahetan.
Maibé tuur de’it iha klase laran ne’e lato’o.
Fatór importante atu hamenus nivel risku
husik eskola mak oinsá estudante estuda
didi’ak – bainhira sira iha hela eskola –
no kualidade kompromisu sira nian iha
aktividade aprendizajen nian.
Importante tebes atu akompaña saida de’it
mak estudante sira iha risku halo ka lahalo
durante sira iha hela area eskola nian. Ida
ne’e hariku informasaun ba edukadór sira
atu tulun estudante hirak ne’e dezempeña
di’ak no goza liután iha eskola
DIKA: SASUKAT NO
INDIKADÓR PENSATIVU
• Bainhira halo selesaun ba Ita nia sasukat
no define Ita nia indikadór, hanoin
mós atu evita inadvertidamente hato’o
mensajen katak estudante ne’e iha
kulpa.
• Sasukat ida-ida bele iha indikadór
múltiplu, maibé koko atu limita númeru
tanba ida ne’e signifika halibur dadus
barak liután ba edukadór sira.
PÁJINA 76 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
KontinuaKontinua
Tabela 5E – Prátika Di’ak liu hotu husi Indikadór SDPP nian ba kriasaun indikadór
Pre
zens
a nu’u
dar
sasukat
di’ak liu
ba p
rosesu
ab
and
onu e
skolá
r; a
kom
paña lala
’ok p
rezensa loro
n-
loro
n inklu
i ta
ma e
skola
tard
e n
o fi
la u
ma s
ed
u b
ele
hatu
du k
ata
k m
enus k
om
pro
mis
u n
o n
unka h
atu
du-a
n/
halo
-tuir r
egra
.
TAB
ELA
PR
ÁTI
KA
DI’A
K LI
U H
OTU
HU
SI IN
DIK
AD
ÓR
SD
PP N
IAN
Oin
sá s
asuk
at id
a-ne
’e ih
a lig
asau
n ho
ab
and
onu
esk
olá
r?O
insá
defi
ne in
dik
adó
r id
a ne
’e?
Ind
ikad
ór
ne’e
fu
nsio
na k
a la
e?K
om
entá
riu
Pre
zensa h
usi tinan-k
otu
k n
ian b
a fula
n ikus
pro
sesu a
pre
nd
izaje
n.
Pre
zensa h
usi sem
ana 3
ba k
otu
k
Tam
a e
skola
tard
e
Fila
um
a s
ed
u
• U
za lis
ta p
rezensa t
inan k
otu
k n
ian jerá
lmente
la’o
s r
otina lo
ron-lo
ron n
e’e
bé m
onito
riza a
uzénsia
kad
a e
stu
dante
; ne’e
lab
ele
dete
ta p
ad
raun
pre
zensa.
• S
em
ana t
olu
tin
an id
a-n
e’e
funsio
na m
aib
é
sem
ana h
aat
di’ak liu
tán.
• To
’o e
sko
la t
ard
e n
o fi
la u
ma s
ed
u s
ei fó
info
rmasaun im
po
rtante
maib
e r
eko
lla info
rmasaun
ne’e
ob
ra inte
nsiv
u n
o b
ele
mo
s lig
a b
a s
erb
isu
tuir-
tem
pu.
Marjin
ál
Loos
Loos
Loos
Ko
mp
ort
amen
tu b
ele
uza h
od
i id
entifik
a e
stu
dante
sira n
e’e
bé m
enus inte
rese iha e
skola
, ne’e
maka
frustr
ad
u k
a h
irus. N
e’e
bele
sai nu’u
dar
pro
kura
saun
ida b
a t
em
pu h
od
i hatu
du-a
n b
a r
egra
s –
karik
estu
dante
rum
a la p
art
isip
a, karik s
ira la h
eta
n b
enefís
iu
husi re
gra
s n
e’e
no iha e
skola
kontr
ibui lim
itad
u t
eb
es
ba p
rosesu a
pre
nd
izaje
n.
La p
art
isip
a b
ele
sig
nifi
ka r
easaun b
a a
mb
iente
ap
rend
izaje
n n
e’e
bé a
at/
lad
i’ak.
Part
isip
asaun:
hatu
du inte
rese,
part
isip
a iha
ativid
ad
e a
pre
nd
izaje
n,
halo
serb
isu b
a u
ma n
ian,
halo
inte
rasaun d
iak h
o e
stu
dante
sira s
elu
k, re
sp
eitu
ed
ukad
ór
sira,
no e
stu
dante
sira s
elu
k,
resp
eita
pro
pried
ad
e e
skola
no a
pre
nd
izaje
n,
selu
k t
án.
La p
art
isip
a:
hanoin
mam
uk,
dezin
tere
sad
u,
la
part
isip
a iha a
ktivid
ad
e e
skolá
r sira,
tob
a,
lahalo
inte
rasaun h
o e
stu
dante
sira s
elu
k,
lalo
ri m
ate
riál
eskola
nia
n/liv
ru,
tam
a e
skola
tard
e,
fila u
ma s
ed
u,
selu
k t
án.
Estr
agad
ór:
agre
siv
u,
bukalia
dór
ho e
dukad
ór
sira
ka e
stu
dante
sira s
elu
k,
ko’a
lia h
o e
stu
dante
selu
k
bain
hira e
dukad
ór
ko’a
lia h
ela
ka b
ain
hira e
stu
dante
sira s
elu
k k
oko a
tu e
stu
da,
ko’a
lia h
asoru
estu
dante
sira s
elu
k,
estr
aga p
rop
ried
ad
e e
skola
, selu
k t
án.
Loos
• M
aski tip
olo
jía ind
ikad
ór
ko
mp
ort
am
entu
ne’e
bé
bele
hare
e-t
uir s
uje
tivu.
• Fó
tem
pu n
ato
’on h
od
i ko
mp
leta
mente
dis
kute
kara
kte
rístika e
stu
dante
nia
n iha k
ad
a k
ate
go
ria
(Part
isip
a, la
-part
isip
a, estr
ag
ad
ór)
dura
nte
form
asaun h
am
enus s
uje
tivid
ad
e.
• N
asaun s
ira n
e’e
bé h
are
e-t
uir k
om
po
rtam
entu
ba jesta
un b
a k
azu h
od
i sukat
part
isip
asaun
no
ap
rend
izaje
n, re
zultad
u h
atu
du ind
ikad
ór
imp
ort
ante
; suje
re k
ata
k h
usi te
mp
u b
a
tem
pu e
dukad
ór
sira b
ele
influ
ensia
mud
ansa
ko
mp
ort
am
entu
ne’e
bé s
ei lo
ri r
ezultad
u d
iak b
a
estu
dante
nia
ap
rend
izaje
n.
• E
fetivid
ad
e b
a p
rosesu p
ontu
asaun n
o
kla
sifi
kasaun/s
up
erv
izaun d
ura
nte
tin
an e
sko
lár.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 77
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
KontinuaKontinua
Tabela 5E – Kontinua
Ativ
idad
e es
kolá
r: N
ota
sira n
e’e
hanesan
rep
resenta
saun id
a b
a a
pre
nd
izaje
n m
aske b
uat-
ida
fraku; lín
gua n
o m
ate
mátika n
u’u
dar
sié
nsia
ne’e
bé h
o
esta
tutu
aas t
anb
a n
inia
funsaun n
u’u
dar
port
aun h
od
i
asesu b
a e
dukasaun a
as-liu
.
TAB
ELA
PR
ÁTI
KA
DI’A
K LI
U H
OTU
HU
SI IN
DIK
AD
ÓR
SD
PP N
IAN
Oin
sá s
asuk
at id
a-ne
’e li
ga
ho
aban
do
nu e
sko
lár?
Oin
sá u
luk
ind
ikad
ór
ne’e
det
erm
ina?
Ind
ikad
ór
ne’e
p
rova
fun
sio
na
di’a
k?
Ko
men
tári
u
PR
ezultad
u e
zam
e s
em
estr
ál/tr
imestr
ál liu
ba
Rezultad
u e
zam
e h
usi fu
lan liu
ba
Méd
ia h
usi lín
gua n
o m
ate
mátika s
em
estr
ál/tr
imestr
ál
Nota
lín
gua n
o m
ate
mátika h
usi sem
este
r/ t
rim
estr
ál
kotu
k a
kom
paña n
o k
lasifi
ka n
u’u
dar
ind
ikad
ór
keta
-
keta
k.
Fula
n d
ahulu
k h
usi p
rosed
imentu
ba a
valia
saun k
a
Avalia
saun N
afa
tin (C
A) halo
husi ed
ukad
ór
sira.
• M
ed
iasaun b
a n
ota
hakat
ad
isaun, ta
mb
a e
rru
kalk
ula
saun
• La fo
rnese d
ad
us n
ato
’on h
od
i d
ete
ta p
ad
raun
• P
ontu
asaun n
o k
lasifi
kasaun n
u’u
dar
ind
ikad
ór
keta
keta
k fo
rnese d
ad
us b
ara
k m
aib
é la’ó
s
pako
te id
a k
om
ple
tu h
od
i d
ete
ta p
ad
raun
• U
za a
valia
saun n
afa
tin (C
A) b
a fula
n p
rim
eiru iha
esko
la n
e’e
ind
ikad
ór
di’ak liu
• C
A funsio
na d
i’ak m
aib
é lad
ún s
erv
e h
od
i sai
nu’u
dar
avalia
saun fo
rmal id
a; C
A e
fetivu b
a
jesta
un k
azu liu
liu k
arik iha s
uje
itu r
ua k
a liu
ne’e
bé
mak o
bserv
a h
ela
.
OK
OK
Lae
OK
Loos
Idad
e b
oo
t liu
ba
klas
e id
a : d
ete
rmin
ante
ba
ab
and
onu e
skolá
r
Idad
e n
e’e
bé loos b
a t
inan e
skolá
r
Idad
e-liu
tin
an id
a b
a t
inan e
skolá
r
Idad
e-liu
tin
an r
ua k
a liu
ba t
inan e
skolá
r
Lae
• Lab
ele
im
ple
menta
• In
form
asaun p
are
se lad
ún lo
os.
• R
ela
ta-r
asik
de’it
• La’ó
s p
ad
raun n
e’e
bé b
ele
hare
e-t
uir n
o h
alo
sup
erv
izaun
• E
stu
dante
nin
ia k
ara
kte
rístika L
A’O
S
ko
mp
ort
am
entu
id
a
Ser
bis
u b
a um
aS
em
pre
hata
ma s
erb
isu b
a u
ma
Jera
lmente
hata
ma s
erb
isu b
a u
ma
Nunka h
ata
ma s
erb
isu b
a u
ma
OK
• R
ep
resenta
saun li
mitad
u b
a in
tere
se n
o
kom
itm
entu
eskola
• K
om
bin
a id
a-n
e’e
ho s
erb
isu u
ma n
ian n
e’e
bé
loos s
ei f
orn
ese retr
atu
di’a
k li
u k
ona-b
a s
aid
a m
ak
akonte
se b
a e
stu
dante
.
PÁJINA 78 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tabela 5E – Kontinua
Dis
táns
ia b
a E
sko
la a
sosia
du o
na h
o k
esta
un h
usik
eskola
, p
art
ikula
rmente
aas liu
iha s
iste
ma e
dukasaun,
esp
esia
lmente
iha n
ivel eskola
sekund
ária n
o b
a lab
arik
feto
sira.
TA
BEL
A P
RÁ
TIK
A D
I’AK
LIU
HO
TU H
USI
IND
IKA
DÓ
R S
DPP
NIA
N
Oin
sá s
asuk
at n
e’e
ligad
u b
a ke
stau
n hu
sik
esko
la?
Oin
sá d
efine
ind
ikad
ór
ne’e
?In
dik
adó
r ne
’e
funs
iona
ka
lae?
Ko
men
tári
u
Hela
dook 5
km
husi eskola
Hela
dook e
ntr
e
5-1
0 k
m h
usi eskola
Hela
dook liu
husi 10 k
m h
usi eskola
• La a
sio
nável (
asesib
ilid
ad
e) b
a n
ivel e
stu
dante
ho
ekonóm
iku n
o fi
nansia
lmente
suste
ntá
vel
• La’ó
s e
stu
dante
nia
kom
port
am
entu
• B
ele
rezolv
e h
o s
ensib
ilizasaun
• La s
ukat d
ista
nsia
ho k
onsis
tensia
; suje
itu b
a
iinfo
rmasaun la
ezatu
no k
alk
ula
saun s
ala
Lae
Ed
ukas
aun
dep
ois
de
Tin
an e
sko
lár
9:
rep
resenta
saun jéneru
nia
n b
a lab
arik feto
iha t
erm
u
lakom
ple
ta n
o t
ransfe
re h
usi tinan e
skolá
r sia
La iha p
lanu k
ontinua e
dukasaun
La h
ate
ne k
ona-b
á k
ontinuasaun e
dukasaun
Pla
neam
entu
ba k
ontinuasaun e
skola
Lae
• A
pre
zenta
-an
• A
sio
nável se a
ktivid
ad
e s
ira h
ala
’o a
tu m
ud
a d
esiz
aun
• B
ele
nu’u
dar
hakara
k id
a n
o lare
fleta
desiz
aun
info
rmad
u id
a n
e’e
bé h
alo
ona h
o inan-a
man/f
am
íli
Ob
rig
asau
n se
rbis
u: p
eskiz
a h
atu
du k
ata
k e
stu
dante
la t
am
a n
o ikus m
ai husik
eskola
tanb
a fam
ilía la
iha e
sta
bilid
ad
e e
konóm
iku n
o p
resiz
a lab
arik n
e’e
atu
kontr
ibui b
a r
end
imentu
fam
ília n
ian n
o/k
a
resp
onsab
ilid
ad
e d
om
éstika
Tip
u t
rab
allu
: la
iha;d
om
éstiku/iha liu
r la
perigozu,
tip
u
serb
isu h
otu
inklu
i ne’e
bé p
erigozu n
o s
erb
isu t
uir
esta
saun loro
n 1
0-1
5 t
utu
ir m
alu
Núm
eru
tem
pu:
regula
rmente
ora
s 1
-2,
ora
s 2
-4,
ora
s 4
+
Afe
ita p
reze
nsa/p
art
isip
asaun e
skola
nia
n n
o;
loro
n 2
-5
iha fula
n id
a,
beib
eik
/regula
rmente
Lae
• E
tap
a b
ara
k li
u; kom
plik
ad
u a
tu h
alo
kalk
ula
saun h
o
pontu
desiz
aun ih
a p
rosesu p
ontu
asaun
• S
usar
atu
halib
ur
info
rmasaun a
kura
du
• ap
rezenta
-an la
serv
e n
o s
ub
jetivu
• susar
atu
foti a
saun , b
ele
bain
hira ih
a s
ub
síd
iu n
e’e
bé
fiskalm
ente
dezafia
ba s
uste
nta
vel b
a tem
pu n
aru
k
Lite
rasi
a In
an-a
man
nia
n asosia
du h
o h
usik
eskola
tanb
a ilit
era
sia
inan-a
man n
ian d
em
onstr
a inte
rese
menus iha e
dukasaun b
a s
ira o
an r
asik
; la
bele
tulu
n
lab
arik h
o a
ktivid
ad
e e
skolá
r nia
n; fa
mília ilit
era
sia
kontr
ibui b
a p
ob
reza n
e’e
bé k
ond
uta
hod
i b
a h
usik
eskola
Inan-a
man b
ele
lee
Inan k
a a
man b
ele
lee
Inan-a
man lee la h
ate
ne
Lae
• La’ó
s e
stu
dante
nia
kom
port
am
entu
• La’ó
s asio
navel f
asil
• Lafó
info
rmasaun b
a tem
pu n
aru
k a
tu a
kom
paña/h
alo
sup
erv
izaun d
ura
nte
tin
an a
kad
ém
iku
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 79
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 5F – Instrumentu Planeamentu EWS nian
Kar
ater
ístik
a E
stud
ante
nia
n
Pro
ble
ma
Um
a ni
an
Per
sep
saun
/Esp
etas
aun
E
duk
asau
n ni
an
Pro
ble
ma
nive
l-es
kola
r
Sel
uktá
n
INST
RU
MEN
TU P
LAN
EAM
ENTU
EW
S N
IAN
Pro
sesu
Iden
tifika
saun
Sa
suka
t
Sai
da
mak
Sas
ukat
?In
dik
adó
r sa
ida
mak
Ita
uza
atu
suka
t id
a ne
’e?
Dad
us s
aid
a m
ak
dis
po
nivé
l iha
niv
el
esko
la?
Asa
un S
aid
a?O
insá
Ita
mar
ka id
a ne
’e e
ntre
esk
ala
1-10
? (1
=b
aixu
; 10-
aas)
PÁJINA 80 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Ajusta Eskala/Nivel RiskuKada indikadór tenke kalibradu ho nivel risku
bazeia ba rubrika 0-2, 0 reprezenta la iha
to’o risku baixu, 1 risku médiu no 2 risku aas.
Estudante ne’ebé sai alvu iha tinan eskolár
hetan pontu iha kada indikadór. Total pontu
estudante ida nian reflete risku nivel ema atu
husik eskola. Ita tenke konsidera nivel esforsu
ba funsionáriu sira eskola nian-liuliu edukadór
sira – atu halo supervizaun no fó apoiu bazeia
ba Ita nia nivel risku. Bele ka lae iha futuru,
kalibrasaun elimina hirak ne’ebé lahó ka risku
mínimu? Bele ka lae, kalibrasaun sei identifika
estudante barak liu ba edukadór ida atu
apoiu? Bele ka lae, kalibrasaun sei halakon tiha
estudante ne’ebé iha risku no presiza apoiu?
Importante tebes atu deskreve koretamente no
define indikadór sira (0,1,2) no ko’a tiha pontu
nivel risku nian (baixu, médiu no aas).
Esplikasaun ka kualifikasaun ne’ebé determina
0-2 ba indikadór ida-ida tenke klaramente no
define loloos ho fasil no aplikasaun konsistente
durante prosesu pontuasaun. Hirak ne’e hotu
presiza aplika hanesan iha klase laran sira
eskola nian; no iha eskola hotu-hotu. Aplikasaun
konsistente atu haree duni katak rekursu
loloos hó efikás. SDPP uza tratamentu totál no
parsiál hodi responde ba problema ho númeru
estudante ne’ebé iha risku iha klase balu no
edukadór nia karrera iha klase seluk.
Se Ita hanoin katak iha eskola ne’ebé númeru
estudante barak identifikadu iha risku aas, liu
tiha kapasidade eskola nian atu fó apoiu totál
ba sira, nune’e bele konsidera uza sistema
resposta kamada ba tratamentu totál no parsiál.
Sistema resposta kamada ida fornese nivel
diferente ba apoiu estudante ne’ebé iha risku
médiu hodi permiti edukadór fó apoiu di’ak liu
ba estudante sira ne’ebé hatudu risku aas liu.
Sistema kamada akompaña estudante sira ho
risku médiu no notifika sira nia inan-aman kona-
bá auzénsia no seluk tán. Maibé estudante risku
médiu sei la simu apoiu pakote tomak ne’ebé
fornesidu ba estudante risku aas. Diskusaun
kompleta liu sei tuirmai iha unidade ida ne’e.
Klasifikasaun inklui lista estudante hotu bazeia
ba sira nia totál pontu 0-12 (númeru boot liu
depende ba númeru sasukat/indikadór ne’ebé
Ita uza). Estudante ne’ebé ho pontu aas liu hotu
alista iha liña dahuluk. Pontu ema estudante
nian aas ba beibeik, risku mós aas. Ezemplu,
Ita bele klasifika pontu bazeia ba kotan tuirmai
ne’e: baixu 0-3, médiu 4-7 no aas 8-12.
(esplikasaun kompletu liu kona-bá klasifikasaun
no ezemplu klasifikasaun nian sei fó tuirmai)
Importante tebes katak nivel risku (kotan) tenke
hanesan iha eskola hotu iha nasaun laran ka
eskola sira iha rede EWS nian. Ekipa dezeñu
EWS nian tenke determina klasifikasaun pontu
hodi alista ba nivel risku tolu ne’e. Hanesan
testu iha kaixa sorin karuk sujere, hatene atu
hala’o teste markasaun uza indikadór sira.
Tuirmai presiza asegura dadus ne’ebé disponivel
DIKA: TESTE PONTUASAUN
MOLOK DISPOIN
Halo teste pontuasaun SDPP nian iha eskola
5-8 iha nasaun ida atu determina katak bele
ka lae dadus ba indikadór disponivél ba
kuaze estudante hotu, bele asesu ho fasil.
Teste pontuasaun mós bele uza atu revee
distribuisaun pontu nune’e bele hala’o ko’a
pontu ka kotan nivel risku nian. Iha razaun
rua katak ko’a pontu sei labele hakotu husi
eskola ida-ida. Ida uluk, fó informasaun
kona-bá oinsá konsistentemente (iha eskola
pilotu hotu) Ita nia sasukat funsiona. Tuirmai,
funsionáriu sira eskola nian bele hali’is hodi
fó pontu tun ba estudante sira ne’ebé iha
risku tanba sira hanoin katak husik eskola
ne’e la’ós problema ida, sira la komprende
didi’ak risku husi husik eskola, no/ka sira
dezeju atu husik todan akompaña no
responde estratéjia atendimentu primeiru
ba estudante sira iha risku
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 81
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
ba indikadór ida molok hili indikadór ne’e ka
dezenvolve mekanizmu no formatu kolesaun
dadus.
Ita revee ona indikadór SDPP nian. Nune’e
mós diskute ona problema balu ne’ebé mosu
bainhira nasaun pilotu implementa sira nia
EWS. Dala ruma Ita iha ona ideia ruma kona-
bá oinsá sira bele modifika atu serve di’ak liu.
Bele haree didi’ak fali sinál “trindade” xamada-
atensaun husik eskola nian tuirmai ne’e –
prezensa, komportamentu no aktividade eskolár
– atu hetan komprensaun di’ak liu kona-bá
kompleksidade pontuasaun, ne’e di’ak tebes
bele identifika estudante ne’ebé iha risku husik
eskola.
PrezensaTanba papél sentrál prezensa sai hanesan
sasukat ba husik eskola nian, importante tebes
atu monitoriza prezensa hó kuidadu. Maske
iha esperansa katak edukadór sira rejistu
nafatin auzénsia, maibé sira lahalo beibeik.
Bainhira funsionáriu sira eskola nian komprende
importánsia husi halo supervizaun prezensa
estudante nian regularmente, sei iha hakarak
halo beibeik no hamosu estratéjia atu hamenus
todan (haree testu iha kaixa kraik ne’e).
Di’ak liután, rejistu tenke kaptura prezensa ema
estudante nian. Nota de’it iha númeru estudante
sira la tama (maske karik ida ne’e dezagregadu
jéneru) sei la serve ba EWS ida. Edukadór
tenke hatene estudante ne’ebé prezensa no
se mak auzénsia. Hanoin mós, katak razaun
auzénsia ida mak “lisensa” ka “laiha lisensa”
ne’e la signifikante iha prosesu pontuasaun ka
akompañamentu estudante nian iha jestaun
ba kazu, tanba prezensa sai hanesan kondutór
husik eskola nian bazeia ba lakon tempu
instruksionál. Nune’e, auzénsia ho ka lahó
lisensa ne’e irelevante ba propózitu pontuasaun
ka akompañamentu nian. Maske nune’e, foti
nota lisensa nian bele tulun edukadór sira
hatene padraun komportamentu estudante
nian. Komprende razaun tanba sá estudante ida
la tama eskola bele mós sai informasaun util ba
jestaun kazu no apoiu halo konkluzaun.
Iha Estadus Unidus, prezensa fulan dahuluk
nian iha eskola primária konsidera sai indikadór
krusiál oinsá estudante dezempeña no partisipa
iha eskola.
Iha nivel sekundária eziste indikadór husik
eskola nian iha tinan ne’e laran. Maske nune’e,
iha nasaun balu sabraut mosu iha inisíu tinan
eskolár nian. Aktividade aprediizajen hahú
HAMENUS TODAN
AKOMPAÑAMENTU
NIAN
SDPP iha Índia deside akompaña prezensa
lokraik nian hanesan adisionál ba prezensa
dader nian atu asegura katak estudante
ne’e kompleta loron eskola nian depois
de deskansa han-meiudia. Edukadór sira
sente katak, rejistu prezensa dader nian mós
aumenta ona todan serbisu nain. Nune’e,
di’ak liu mak hili supervizór tinan eskolár nian
husi estudante sira rasik. Di’ak liután mak
hili estudante sira iha risku sai supervizór
tinan eskolár nian, nune’e tulun atu motiva
estudante sira ne’ebé tipikamente lakon ona
depois de han-meiudia atu bele atende
klase eskola loron tomak.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 83
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Valór numériku ne’ebé bele uza hodi akompaña
prezensa (0 = laiha auzénsia, 1 = tarde ka
fila sedu, 2 = auzénsia). Notasaun hatudu iha
kraik ne’e fó métodu seluk modelu akompaña
prezensa nian, vizivel lalais no fasil ba deteta
padraun prezensa nian.
Métodu saida de’it mak Ita uza presiza kaptura
konsistentemente no komunika informasaun
lailais. Maneira sistema hotu atu dokumenta
padraun prezensa ho fasil liu atu halo
supervizaun saida mak akontese ho estudante
sira iha risku iha eskola ida no eskola hotu.
Ida ne’e mós halo fasil liu atu sukat fidelidade
implementasaun.
KomportamentuKomportamentu iha klase laran uza ona
hanesan indikadór iha nasaun haat SDPP
nian tanba problema komportamentu sai ona
evidénsia entre estudante sira iha risku no hirak
ne’ebé husik tiha ona eskola. Rubrika, hanesan
hatudu iha figura 5F (amostra dokumentu uza
iha Índia), mak kuadru ne’ebé haleu kategoria
tolu ba partisipasaun estudante bazeia ba
impaktu ba sira nia oportunidade atu aprende.
Estudante ida simu pontu 0 se nia involve
kompleta iha aktividade aprendizajen. Estudante
ne’ebé simu pontu 1 se nia lahalo knaar no
hatudu komportamentu dezligadu ne’ebé
impaktu negativamente ba nia aprendizajen
rasik. Ikus liu, estudante ida simu pontu 2 se nia
ho neneik, livru eskola nian laiha, nune’e mós
prezensa estudante no edukadór nian instável.
Tanba ne’e, presiza halo ajustamentu. Ezemplu,
iha nasaun balu, eskola SDPP nian uza prezensa
husi kuartu ikus tinan eskolár nian liu ba hodi
dezeña rejistu estudante nian. Iha nasaun
SDPP sira seluk, uza prezensa fulan-daruak ho
kontratu-kotu katak identifikasaun estudante sira
iha risku sei atraza liu fulan ida.
Iha maneira rua atu kalkula prezensa hodi halo
pontuasaun. Ida uluk, persentajen husi loron
hirak ne’ebé estudante la tama eskola iha fulan
dahuluk eskola nian. Persentajen ne’e hatudu
lente di’ak liu kona-bá todan oinsá problema
auzénsia ne’e, maibé mós kalkula persentajen
aumenta etapa ida tan iha prosesu pontuasaun
nian, halo sai komplikadu liután no vulnerável
ba posibilidade erru iha kalkulasaun ne’ebé bele
muda rezultadu. Tuirmai, maneira akompaña
prezensa mak nota númeru loron hirak la tama
eskola iha fulan dahuluk eskola nian husi totál
posibilidade númeru loron eskola nian. Maneira
ida ikus ne’e bazeia ba ideia katak eskola hotu
ne’ebé uza EWS sei bele loke no opera númeru
loron ne’ebé hanesan, kondisaun ida ne’ebé
labele kaer metin. Iha figura 5G ezemplu ida
kona-bá surat pontuasaun prezensa ne’ebé uza
husi SDPP iha India.
Ida ne’e importante atu edukadór sira
komprende katak akompaña prezensa la’ós
de’it ba propósitu pontuasaun. Sira tenke
kontinua akompaña no rejistu prezensa atu
hamosu estratéjia atendimentu primeiru ne’ebé
sei diskute iha unidade tuirmai. Akompaña
supervizaun no jestaun ba kazu hola fatin iha
tinan eskola nian tomak. Tanba dala barak
eskola la akompaña prezensa ema loron ba
loron, ida ne’e dala ruma nesesáriu atu kria surat
akompañamentu prezensa ba edukadór sira
uza iha eskola. Formatu hirak ne’e simples no
bele kria rasik. Tabela akompaña prezensa nian
bele uza hodi dokumenta mai tarde ka fila sedu,
hahalok ne’ebé siginifikamente fó impaktu ba
kumprimentu estudante nian no loke dalan ba
husik eskola.
Auzente loron tomak To’o tarde
Fila seduTo’o tarde/fila sedu
PÁJINA 84 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
DIKA: Iha kada nasaun SDPP, deskrisaun/kualifikasaun diskute tiha ona ho edukadór sira durante
sesaun formasaun no modifika bazeia ba sira nia sujestaun. Tabela mós ajusta bazeia ba fatin ka siklu/
tinan eskolár nian. Maske nune’e, la muda hotu rubrika ne’ebé eziste.
DIKA: Mézmuke iha deskrisaun klaru ona kona-bá saida mak kategoria tolu komportamentu
observavél nian, se Ita la fó tempu adekuadu durante formasaun atu involve iha diskusaun hodi
hatene “haree hanesan sá” saida mak komportamentu estudante nian uza hodi marka pontu (no
pontuasaun kontinua) bele sai problemátiku. Hirak ne’e, inklui kaer papél no estudu kazu iha
formasaun loke edukadór sira iha komprensaun kona-bá kategoria komportamentu. Husu ba
funsionáriu sira eskola nian ne’ebé mai husi eskola diferente atu serbisu hamutuk iha grupu, bele
hariku liután konversasaun tanba sub-títulu lahanesan iha relatóriu estudante nian no partisipasaun
bele afetadu husi lokalizasaun eskola (urbana/rural, demográfiku, seluk tán.) Se nivel risku deskritivu
liu, instrumentu ne’e di’ak liu ba pontuasaun no jestaun ba kazu.
DIKA: Solisita sujestaun husi funsionáriu sira eskola nian kona-bá kalibrasaun rubrika bainhira
funsionáriu sira la reprezenta iha Ita nia ekipa dezeñu EWS.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 85
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5H g
PÁJINA 86 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
komportamentu estraga nia aprendizajen nune’e
mós aprendizajen estudante seluk nian no/ka
instrusaun edukadór nian.
Ita bele deside kria enkuadramentu diferente ba
komportamentu, espesialmente se iha problema
alargada barak atu konsidera, hanesan
asosiasaun grupu-bandidu, isin-rua sedu, uza
droga ka involve iha aktividade kriminál. Maske
nune’e, rezultadu aprendizajen ligadu didi’ak
ba meiu oinsá estudante ida halo interasaun
ho aprendizajen/aktividade hanorin. Hanesan
prezensa, iha “forma” seluk ida ba tempu
espozisaun. Tuur de’it iha klase laran lasignifika
katak aprendizajen la’o ho di’ak. Tanba ne’e
komportamentu, hakait ho nota eskola nian,
hatudu lente di’ak liu kona-bá saida mak
akontese ho kumprimentu estudante nian.
Atu evita parsialidade no subjetividade edukadór
nian, pontuasaun no akompañamentu tenke
bazeia ba komportamentu observável estudante
nian no informasaun objetivu, no la’ós opiniaun
edukadór nian ka “sentimentu” kona-bá
estudante ida. (Haree Figura 5I SDPP deskobre
kona-bá impaktu ne’ebé asaun edukadór
nian bele iha persepsaun no komportamentu
estudante nian iha klase laran)
Komportamentu ne’e bele sai indikadór fasil ba
edukadór sira iha Ita nia nasaun ka lae? Oinsá
Ita bele modifika deskrisaun 1 no 2 sai di’ak
liu hodi reflete saida mak akontese iha klase
laran iha Ita nia nasaun? Hanoin mós katak, se
uza enkuadramentu ida ne’e, Ita bele modifika
deskrisaun maibé kategoria involve, la involve ka
estragadór ba valór 0-2 labele muda tanba sira
kaptura eskalasaun komportamentu husi risku
laiha ka baixu to’o risku aas.
Testu iha kaixa kraik ne’e konta mai Ita
kona-bá Rana. Oinsá Ita marka pontu ba nia
komportamentu? Molok Ita diskute ida ne’e iha
grupu, foti Ita nia desizaun rasik marka pontu
oinsá ba Rana nia komportamentu. Hakerek Ita
nia justifikasaun ba nia pontu komportamentu.
Bainhira Ita finaliza ona, fahe Ita nia pontuasaun
ba ema ne’ebé tuur iha Ita nia sorin loos.
Bainhira imi to’o ona ba konsensu ida kona-bá
oinsá nia pontuasaun, diskute ho ema na’in rua
iha grupu seluk. Ita konkorda ka lae? Ida-ida nia
justifikasaun válidu ka lae?
Hanoin mós katak, buat ida kona-bá
komportamentu ne’e bele matís teb-tebes.
Saida mak importante liu mak tau iha ulun katak
Ita nia pontuasaun mak fahe ona komprensaun
ITA NIA HANOIN OINSÁ?
Rana iha tinan eskolár 6 iha eskola rurál. Maske nia moedór uitoan no tauk atu ko’alia iha klase laran,
nia sempre to’o ba eskola tuir tempu, nia preparadu di’ak no kuidadu tebes iha nia serbisu ba uma.
Dala balu nia sei foti liman ka husu atu lidera aktividade klase nian, maibé dala barak nia gosta liu atu
hala’o de’it papél pasivu iha aktividade grupu nian, dala barak nia tuur dook uitoan husi estudante
seluk iha nia grupu laran, no observa saida mak sira seluk halo hela iha grupu ne’e. Nia hatene
respeitu, trata estudante seluk ho respeitu no dala barak fila eskola tarde atu tulun hamoos kuadru
eskola nian no dasa rai.
Oinsá Ita halo pontuasaun ba komportamentu Rana nian? Bazeia ba indikadór ida ne’e, Ita sei
marka nia hanesan estudante iha risku ka lae? Estudante nia komportamentu la’ós monu lalais no
kompletamente tama ba kategoria ida husi risku tolu ne’ebé iha – estudante ida bele hatudu
komportamentu ne’ebé kontráriu ho kategoria sira.
Komportamentu estudante “observavél” ne’ebé define indikadór ida ne’e uluk liu nakdulas
haleu tipu asaun haat: interasaun ho edukadór no estudante seluk (inklui regra eskola no klase
“tuirmai ne’e”); preparasaun no atensaun atu remata serbisu ba uma; partisipasaun iha aktividade
aprendizajen; no respeitu ba ema no propriedade eskola nian. Iha Ita nia opiniaun, hirak ne’e hotu
tetu oinsá hodi hatama estudante ida iha risku atu husik eskola ka lae?
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 87
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5Ig
ESPERIÉNSIA HUSI SDPP: EDUKADÓR NIA ASAUN NO PERSEPSAUN ESTUDANTE NIAN
Komportamentu estudante nian dala barak influénsia husi saida mak sira hatudu iha klase laran.
Bainhira estudante ida sente kómodu no la-ameasadu, estudante ne’e posibilidade boot sei involve
iha prosesu aprendizajen, partisipa iha klase, no koopera ho edukadór no estudante sira seluk.
Pontu sentrál ba eskola haksolok nian mak amigável no ambiente nakonu ho kuidadu. Edukadór sira
ne’ebé tau matan ba nia estudante no hato’o mensajen beibeik ba nia estudante sira, bele hamosu
komportamentu positivu estudante nian. Edukadór ne’ebé kria astmosfera tensaun ka hata’uk
hela de’it, bele hadook tiha estudante balu (partikularmente hirak ne’ebé vulneravél) husi prosesu
aprendizajen, no kauza sira foti asaun sai husi klase.
Iha nasaun haat SDPP nian estudante maioria mak sente katak sira nia edukadór gosta sira no hakarak
sira sai susesu. Maske nune’e bainhira Ita hahú konstrui hikas sira nia resposta, mosu menus retratu
positivu. Iha nasaun tolu, iha reportazen aas kona-bá uza kastigu korporál. Estudante sente katak
estudante sira ne’ebé fó resposta inkorretu, simu notas aat, ka ne’ebé ladi’ak hetan trata aat maka’as.
Estudante feto fiar katak edukadór diskrimina ho baze ba jéneru no beibeik laiha vantajen ba sira.
Persepsaun hirak ne’e haforsa liután iha parte balu husi edukadór sira. Maioria edukadór sira iha nasaun
haat ne’e sente katak sira nia serbisu mak atu foku ba estudante sira ne’ebé kompromisu ho nia
aprendizajen no hala’o dia’k. Ezemplu, 90% husi edukadór sira iha Kamboja kaer tuir ida ne’e. Bainhira
husu se nian responsabilidade atu responde kestaun husik eskola iha sira nia eskola, nia resposta besik
ba unánime katak: inan-aman. Iha Tajikistaun, 87% husi edukadór sira hanoin katak inan-aman sira mak
responsabiliza no, 100% husi edukadór sira iha Índia hanoin hanesan ne’e mós.
Edukadór sira lapresiza insensível ba situasaun ne’ebé halo estudante husik eskola maibé sira lasente
responsavel ba estudante sira iha risku no hakohak atitude katak edukasaun iha ba sira ne’ebé
bele susesu – no estudante balu nunka atu ka sei uza rekursu barak disponivel atu tulun sira. Sira la
komprende klaru saida mak kauza estudante husik eskola, labele esplika saida mak “husik eskola”, no
iha de’it ideia uitoan oinsá atu prevene ida ne’e.
Kamboja
AR DO
33%
12% 13%
87% 88%
10% 18%
10% 16%
10% 17%
6%+ 9%
Índia
AR DO
44% 49%
50% 53%
89% 78%
47% 36%
37% 33%
35% 30%
23% 22%
Tajikistaun
AR DO
50%
32% 41%
83% 78%
45% 37%
38% 42%
40% 35%
35% 28%
Timor-Leste
AR DO
68% 71%
43% 54%
93% 89%
27% 28%
25% 24%
23% 20%
19% 17%
Asaun no Atitude
Krítika publikamente
Uza kastigu korporál
Gosta sira
Estudante feto sente:
Apoiu liu estudante mane
Estudante mane matenek liu feto
Tratamentu ba estudante mane di’ak liu
Krítika liu sira duké mane
AR – iha risku; DO - Expulsa
PÁJINA 88 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
no to’o ba akordu ida oinsá mak pontuasaun
hanesan iha grupu bele halo supervizaun
komportamentu tempu ba tempu kaptura
progresu, la iha progresu ka to’o ba situasaun
ida aat liu. Ida ne’e sai sasukat importante tebes
ne’ebé hatudu sinál katak Ita halo diferensa ka
lae. Bainhira halo ida ne’e iha grupu eskola nian,
no to’o ba konkordansia oinsá halo pontuasaun
molok marka pontu estudante sira nian iha klase
laran.
Surat Akompañamentu Aktividade EskolárParte datoluk husi ABC, mak estudante
nia aktividade eskolár, ne’e importante –
espesialmente iha língua no matemátika. Iha
nasaun SDPP balu edukadór sira hola pontu
média ba matéria rua. Iha nasaun seluk sira
marka pontu separadu ba kada matéria.
Nune’e, rekere edukadór sira hasa’e pontu
atu aumenta difikuldade no hasa’e risku
pontuasaun la ezatu. Tanba língua instrusaun
(LOI) sai fatór risku importante ba estudante
sira – espesialmente iha tinan eskolár inisíu
sira – simplifika serbisu liu husi halo akompaña
no marka pontu iha língua instrusaun halo
pontuasaun fasil liu. Maske nune’e, hanesan
estudante transizaun ba tinan eskolár aas liu,
akompañamentu la’ós de’it ba aumenta pontu
língua nian de’it.
Tabela 5J nu’udar ezemplu ida oinsá mak
nasaun ida halo rejistu husi nota estudante
sira nian. Fó atensaun ba númeru hakat sira
edukadór mak tenke hala’o atu kalkula media
estudante ida-ida.
Depois de kalkulasaun persentajen, sira
uza tabela kursu estudante nian hodi rejistu
persentajen kada estudante no aplika pozisaun
tuirmai ne’e hodi determina risku.
• Rejistu 0 se persentajen 61%ka liu
• Rejistu 1 se persentajen 51-60%
• Rejistu 2 se persentajen 50% ka menus
Tuir Ita nia hanoin bele ka lae, indikadór ida ne’e
viavel ba identifikasaun padraun observavel
iha aktividade eskolár estudante nian? Oinsá
Ita modifika sai di’ak liu atu serve liu ba Ita nia
EWS?
Maske revee ho rápidu ba matéria rua ne’e
sufisiente ona ba pontuasaun estudante nian,
monitoriza sira nia padraun iha tempu naruk
no implementa maneira jestaun ba kazu ida,
perspetiva kompriensivu liu husi ezamina saida
mak akontese ho matéria seluk tenke konsidera,
partikularmente iha nivel pre-sekundária no
sekundária.
Sasukat Remata Serbisu ba Uma
Indikadór ida seluk hodi akompaña aktividade
eskolár estudante nian mak avalia estudante
nia badinas kompleta serbisu ba uma. Tanba
ne’e, akompaña estudante nia toman halo
remata serbisu ba uma no hatama tuir tempu,
nu’udar indikasaun kompromisu no interese
di’ak. Ne’e mós buat ida bele akompaña beibeik
duké pontu ezame nian hanesan iha nasaun
barak ne’ebé baibain hala’o dala ida ka rua iha
tinan ida. Resposta ba pergunta sira serbisu ba
uma, atu di’ak ka ladi’ak, loos ka sala – sai ona
indikadór importante dezempeñu estudante nian
maibé dala barak difikulta pontuasaun tanba
ne’e depende ba edukadór nia parsialidade. Iha
nasaun SDPP ida, indikadór remata serbisu ba
uma hanesan sasukat kompromisu estudante
nian ba edukasaun no partisipa iha knaar eskola
nian duké oinsá estudante ne’e halo di’ak iha
nia aktividade eskolár. Tanba kompleta serbisu
ba uma asionavel ho apoiu própriu, ne’e bele
lidera ba hasa’e komprimentu no satisfasaun
boot liu iha eskola.
Pontuasaun no Klasifikasaun Estudante siraPontuasaun no klasifikasaun ba identifikasaun
estudante sira iha risku tinan eskolár sira tuirmai
tenke hala’o tinan-tinan. Frekuensia ne’ebé
SDPP uza halo pontuasaun ba estudante
depende ba númeru tinan eskolár grupu
estudante ne’ebé serbisu hamutuk durante
tinan esperimentál iha eskola. Ezemplu, iha Índia
no Tajikistaun, pontuasaun grupu estudante
tinan eskolár 5 no tinan eskolár 9 tuirmai,
tutuir malu, kada tinan, hanesan ida ne’e bele
funsiona ho tinan eskolár ida iha nasaun ida-ida.
Maske nune’e, iha Kamboja no Timor-Leste,
bele funsiona ho tinan eskolár múltiplu (Tinan
eskolár 7-9 no tinan eskolár 4-6, tutuir malu).
Halo pontuasaun dala ida ba grupu estudante
bainhira sira rejista iha tinan eskolár ne’ebé sai
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 89
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5J g
PÁJINA 90 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
alvu. Ezemplu, bainhira estudante tinan eskolár
7 ida iha Kamboja hetan ona pontu iha tinan
2012/13, nia sei lahetan pontu bainhira tama ba
tinan eskolár 8 iha 2013/14 ka tinan eskolár 9 iha
2014/15. Halo pontuasaun ba de’it estudante
foun ka “tama tinan eskolár” iha subsekuente
tinan eskola nian (ezemplu, Tinan eskolár 7 iha
Kamboja) pontuadu.
Estudante ne’ebé identifikadu iha risku iha tinan
eskolár liu bá tenke akompaña kontinua iha tinan
eskolár tuirmai ne’ebé sai alvu. Se Ita serbisu
iha fatin ne’e liu tinan haat, konsidera atu halo
re-pontuasaun ba estudante kada tinan tolu ka
uza sasukat xave ida (ezemplu, estudante nia
prezensa) hodi halo pontuasaun ba estudante
anualmente. Tabela 5K iha pájina tuirmai hatudu
rekomendasaun frekuente ba pontuasaun no
klasifikasaun estudante.
Bainhira mak Halo PontuasaunPontuasan ba estudante tenke hola fatin iha
tempu hanesan ba estudante iha tinan eskolár
ne’ebé sai alvu ka grupu tinan eskolár nian
iha eskola hotu ne’ebé implementa EWS ida.
(Hanoin mós katak, halo pontuasaun ba de’it
estudante ne’ebé foin hahú “tama” tinan eskolár
sira ne’ebé sai alvu husi EWS, no ne’ebé
seidauk hetan pontu).
Idealmente, halo pontuasaun iha loron ikus fulan
dahuluk eskola nian, nune’e iha tempu nato’on
atu halibur informasaun kona-bá estudante nia
komportamentu, maibé mós husik hamosu
sinál xamada-atensaun nian. Iha indikadór balu,
hanesu aktividade eskolár, nesesáriu hodi haree
dadus tinan liu ba nian relasiona ho estudante
ne’e. Halo identifikasaun ba estudante sira
iha risku sedu liu, di’ak liu. Nune’e fó dalan
EWS hahú funsiona lailais nia “akompaña no
komesa hala’o” iha tinan eskolár nian hodi tulun
estudante sira iha risku.
Depois de pontuasaun anuál nian kompleta,
bele halo pontuasaun iha tinan-klaran bainhira
iha estudante foun rejista tama iha klase
ida ne’ebé sai alvu. Iha kazu ida ne’e, tenke
halo pontuasaun ba estudante ne’e iha fulan
dahuluk depois de nia rejistu. Faktu loloos katak
estudante ne’ebé transferensia durante tinan
eskolár nian hatudu sinál iha fatór risku atu husik
eskola.
Iha kategoria nivel klase nian (auto – sufisiente –
jeralmente iha grau baixu nian) edukadór klase
nian mak halo prosesu pontuasaun. Edukadór
bele halo mesak pontuasaun, maibé atu
kontribui ba ekipa serbisu, responsabilizasaun,
no fidelidade ba prosesu, di’ak liu halibur
edukadór sira hamutuk iha fatin ida hodi halo
pontuasaun (no klasifika) sira nia estudante.
Iha klase superiór nian, maske iha siklu inisíu,
baibain estudante sira iha edukadór múltiplu.
Sira hala’o, maske nune’e, sira hahú loron ne’e
iha sala edukadór sira nian. Tipikamente, sala
edukadór nian mak responsavel bolu prezensa,
prepara relatóriu, no kontaktu inan-aman sira.
SAIDA MAK DIFERENTE
ENTRE PONTUASAUN NO
AKOMPAÑAMENTU?
Pontuasaun ezije dadus husi pontu
partukulár ida iha tempu ruma. Se
estudante sira hetan ona pontu no
klasifika tutuir malu, edukadór tenke
kontinua akompaña estudante ne’e no
rejista dadus iha indikadór ne’ebé hili tiha
ona (espesialmente ABC) durante tinan
eskolár nian tomak.
Akompaña no monitoriza rotina dadus
risku (ezemplu, prezensa nian) halo
edukadór sira hatene bainhira estudante
hasoru difikuldade partikulár iha sasukat
xave nia laran no hamosu estratéjia
atendimentu primeiru. Dezenvolve no
uza formuláriu padraun hodi rejista
dadus estudante iha risku no asegura
konsistente no fasilita akompañamentu.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 91
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tanba ne’e, lójika ba edukadór klase nian atu
lidera prosesu pontuasaun no klasifikasaun
estudante sira iha nia klase. Edukadór matéria
nian fó apoiu ba prosesu ne’e liu husi fornese
dokumentu ne’ebé presiza (nota aktividade
eskolár, komportamentu estudante nian iha
klase, no seluk tán).
Se diretór klase ka edukadór klase mak halo
pontuasaun, rejistu pontuasaun ba estudante
ida-ida tuir indikadór iha koluna apropriadu
hanesan Tabela Pontuasaun Estudante sira
Iha risku (Figura 5L). Bainhira marka ona iha
indikadór ida-ida, totál pontu estudante nian
rejistu didi’ak iha indikadór neen. Númeru ne’e
tenke ho valór entre 0 no 12.
Oinsá atu Halo PontuasaunIdentifika estudante sira iha risku mak pasu
krusiál dahuluk iha implementasaun EWA
nian. Ne’e mak tipikamente responsabilidade
diretór klase ka edukadór klase nian tanba iha
posibilidade boot simu serbisu foti prezensa
estudante nian, konsolidasaun nota, no iha
koñesementu di’ak liu ba nia estudante sira.
Inisialmente, edukadór sira bele husu asisténsia
husi fasilitadór programa ka supervizór EWS
nian.
Importante maka tenke halo tuir pasu pur
pasu ho kuidadu durante prosesu pontuasaun
numériku nivel risku estudante nian ba kada
indikadór EWS. Hanesan nota hela liubá, katak
nivel risku bazeia ba rubrika 0-2. Marka “0”
reprezenta risku baixu atu husik eskola, marka
“1” hatudu risku médiu ba husik eskola maibé
Tabela 5K – Ezemplu ne’ebé tenke halo iha pontuasaun, klasifikasaun, no akompañamentu
BAINHIRA MAK HALO PONTU, KLASIFIKA NO AKOMPAÑA ESTUDANTE?Ezemplu husi Eskola Shintago: Tinan eskolár 3-6
Tinan dahuluk: Grupu Estudante dahuluk:
Klasifikasaun no Pontuasaun dahuluk
Akompaña, Pontua no Klasifika estudante hotu depois de fulan dahuluk eskola nian
Akompaña, Pontua no Klasifika estudante transferidu fulan ida depois de rejistu
Akompañamentu kontinua ba estudante sira iha risku ba tinan akadémiku tomak
Pontuasaun no Klasifikasaun daruak
Akompaña, Pontua no Klasifika estudante depois de fulan dahuluk eskola
Akompaña, Pontua no Klasifika estudante transferidu fulan ida depois de rejistu
Akompañamentu kontinua ba estudante sira iha risku ba tinan akadémiku tomak
Akompaña grupu foun estudante tinan eskolár tolu no estudante ne’ebé transfere iha tinan
eskolár haat no lima.
Akompañamentu kontinua ba estudante hotu iha risku ba tinan akadémiku tomak
Estudante Grau 3 – 75
Estudante Grau 4 – 50
Estudante Grau 5 – 35
Estudante Grau 6 – 20
Estudante Grau 3 – 76
Estudante Grau 4 – 60
Estudante Grau 5 – 55
Estudante Grau 6 – 46
Estudante Grau 3 – 75
Estudante Grau 4 – 60
Estudante Grau 5 – 55
Estudante Grau 6 – 30
Tinan daruak: Grupu Estudante daruak
Tinan datoluk: Grupu Estudante datoluk
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 93
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5Mg
PÁJINA 94 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tabela 5N
Pontu # Estudante
# Mane
# Feto
Seluk (língua, kasta, etnisidade, etc)
Nivel Risku
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Totál # Estudante
Aas
Médiu
Baixu
TABELA KLASIFIKASAUN ESTUDANTE IHA-RISK
fó sinál ba risku hirak ne’ebé estudante hasoru
daudaun, no marka “2” reprezenta risku aas atu
husik eskola. Estudante sira ne’ebé idetifikadu
ho pontu “2” presiza reponde lailais ho urjensia.
Figura 5M iha pájina liu ba fó ezemplu husi
SDPP iha Índia oinsá pontuasaun kalibradu ba
indikadór ida – obrigasaun serbisu – iha nasaun
SDPP ida.
Oinsá Klasifika EstudanteBainhira fó pontu hotu ona no kalkula hotu ona
estudante sira nia pontu totál, utiliza Tabela
Klasifikasaun Estudante sira Iha risku (Tabela
5N) hodi determina estudante ne’ebé monu ba
variedade kategoria risku nian bazeia ba kotan
nivel risku (ko’a-sai pontu) nian. Lista estudante
sira ne’e tuir orden dexendente bazeia ba sira
nia pontu. Estudante ho pontu 12 tenke lista
uluk, tuir kedas ho estudante ho pontu 11, no
seluk tán tutuir malu.
Tabela ne’e ilustra nivel risku ho kór diferente –
verde ba pontu baixu, kinur ba pontu médiu no
mean ba pontu aas. Atensaun, nivel risku hirak
ne’e ilustrativu de’it no labele automatikamente
uza iha Ita nia kotan rasik. Kór sira ne’e esplika
lailais pozisaun nivel risku nian. Tanba estudante
sira iha risku aas ezije apoiu individuál barak liu,
konsiderasaun ho kuidadu tenke tau ba kotan
nivel risku ida ne’e nian. Kotan nivel risku ida-
ida tenke diskute ho Ita nia ekipa dezeñu EWA
no tenke reflete situasaun nasaun nian, inklui
númeru (másimu) manejável estudante nain hira
mak edukadór ida bele akomoda iha estratéjia
atendimentu primeiru.
Figura 5N no 5O aprezenta ezemplu poster
uzadu ho edukadór sira atu hatudu ba sira liu
husi prosesu pontuasaun no klasifikasaun iha
Tajikistaun no Kamboja. Figura 5P ezemplu
ida Foku ba Pérfil Labarik husi Índia ne’ebé
kompleta kada estudante iha risku ida-ida. Ida
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 95
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5N – Prosesu Pontuasaun ba Estudante, ezemplu husi Tajikistaun
PÁJINA 96 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 5O – Poster Tabela Akompañamentu Estudante-Kamboja
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 97
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 5P – Kartaun Foku ba Pérfil Labarik nian ne’ebé uza iha Índia
PÁJINA 98 UNIDADE 5
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
ne’e util tebes ba implementasaun estratéjia
atendimentu primeiru ne’ebé sei diskute iha
unidade tuirmai.
Determina Ko’a-sai Pontu ba Nivel iha RiskuDetermina kotan nivel risku ne’e krítiku tebes.
Maske Ita hakarak identifika estudante sira
ne’ebé iha risku husik eskola barak liután, Ita
mós presiza asegura nivel esforsu ne’ebé bele
halo nu’udar edukadór klase nian. Regra jerál
atu determina nivel risku médiu no aas mak
asume katak populasaun “iha risku” ne’e barak
liu dalarua husi númeru ne’ebé atu husik eskola.
Ezemplu, bainhira númeru estudante husik
eskola iha nasaun ida 24%, Ita bele asume –
hanesan SDPP halo ona – katak populasaun
iha risku barak liu dala rua husi númeru ne’e ka
48%. Persentajen ne’e utiliza ba determina hasai
pontu hodi identifika ida ne’ebé mak konsidera
iha risku. Iha sala ida estudante hamutuk 40,
hasai tiha pontu 48%, hela estudante 19 ho
pontu aas iha Tabela Pontuasaun Estudante Iha
risku konsidera iha risku.
Matadalan seluk tán ne’ebé presiza konsidera,
inklui:
• Estudante ne’ebé hetan pontu “8” ka aas liu
iha eskala 12 (bazeia ba sasukat neen) iha
Tabela Pontuasaun Estudante Iha risku nian
tenke hatama automatikamente ba kategoria
Iha risku aas.
• Estudante ne’ebé hetan valór “2” iha
indikadór prezensa nian automatikamente
tenke hatama iha kategoria aas iha risku.
• Iha klase hirak ne’ebé estudante na’in 20
kualifika ba estatutu iha risku aas, estudante
20 ne’ebé ho valór aas tenke simu pakote
totál husi estratéjia atendimentu primeiru.
(Estudante seluk bele konsidera ba
tratamentu parsiál hanesan detalladu iha
seksaun tuirmai)
• Iha klase ne’ebé menus husi estudante
na’in 20 (inklui sira iha risku no la iha risku)
estudante hotu tenke simu intervensaun
totál kona-bá husik eskola nian. Ida ne’e
asume katak buat seluk hala’o ona hodi
apoiu estudante sira iha risku hanesan apoiu
envolve-an liu husi aktividade komunidade.
SDPP deskobre katak iha nasaun balu, númeru
estudante husik eskola ka estudante kada
tinan eskolár aas liu, númeru iha risku liu tiha
kapasidade edukadór nain atu apoiu sira hotu
ho nivel intensidade hanesan. Atu responde
ida ne’e, SDPP dezenvolve sistema tratamentu
kamada, ne’ebé bele reflete iha pontuasaun.
(Haree kaixa testu iha leten).
Determina Tratamentu Totál no Parsiál Bainhira sujere maneira atu halo balansu
tensaun entre alkansa númeru boot populasaun
estudante iha risku posivel lahó atrapalla
edukadór ho estratéjia atendimentu primeiru
mak implementa sistema atendimentu kamada-
rua. Maneira kamada-rua halo distinsaun entre
estudante iha risku husik eskola no estudante
ne’ebé iha risku médiu nian. Bainhira deside
implementa maneira kamada-rua, ne’e ajusta
aktividade estratéjia atendimentu primeiru. Iha
kazu ida ne’e, estudante iha risku aas (hetan
valór 8+ iha Tabela Pontuasaun Iha risku)
sei simu tratamentu totál EWS nian, inklui
aktividade sira hanesan aktividade espozisaun
harikun, asisténsia serbisu ba uma, fó klase
privada, asisténsia médika no seluk tán.
Maske SDPP determina katak númeru másimu
estudante ba edukadór ida bele jere efeitamente
ho intervensaun totál EWS nian mak na’in 20,
maibé iha prátika bele ajusta tuir sirkunstansia
espesífiku.
ESTUDANTE BARAK LIU IHA
RISKU?
SDPP deskobre katak estudante na’in
20 mak númeru másimu husi estudante
sira iha risku ba edukadór ida bele
viavelmente apoiu ho “pakote” totál husi
estratéjia atendimentu primeiru EWS nian.
Númeru ida ne’e uza hodi determina saida
mak kotan risku médiu no risku aas atu sai
oinsá.
IDENTIFIKA ESTUDANTE SIRA IHA RISKU PÁJINA 99
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Estudante dezignadu iha risku médiu atu husik
eskola (ezemplu, hetan pontu 4-8 iha eskala
pontu 12 tuir Tabele Pontuasaun Iha risku) sei
simu tratamentu EWS parsiál, bolu de’it nia
inan-aman, la presiza halo vizita ba uma, no
kontinua akompaña nia aktividade eskolár no
komportamentu. Ezemplu, estudante risku
aas bele partisipa iha klase privada depois
de klase eskola nian ka fó apoiu ba remata
serbisu ba uma hanesan adisionál ba estratéjia
atendimentu primeiru. Iha sorin seluk, estudante
sira iha risku baixu ho tratamentu parsiál sei la
partisipa iha klase privada depois de eskola ka
asisténsia serbisu ba uma se kapasidade lato’o
atu inklui hotu sira.
Iha unidade ida ne’e Ita aprende ona oinsá
lala’ok prosesu komponente EWS 1 – identifika
estudante sira ne’ebé iha risku. Prosesu
pontuasaun no klasifikasaun, kapasitasaun
edukadór no eskola atu foku ba estudante
ne’ebé hatudu komportamentu ne’ebé
posivel boot ba sira atu husik eskola. Maibé
identifikasaun estudante sira ne’e la’ós objetivu
finál. Tuirmai, tenke halo asaun ruma hodi
hamenus fatór sira ne’ebé hamosu risku. Iha
unidade 6, sei diskute estratéjia atendimentu
primeiru (FRSs). FRSs mak aktividade ne’ebé
funsionáriu sira eskola nian, inan-aman, no
komunidade hotu halo hodi tulun estudante sira
iha risku.
Estratéjia
Atendimentu
Primeiru ba
Abandonu Eskolár
Unidade 6
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
ATENDIMENTU PRIMEIRU ESKOLA NIAN HASAI ESTUDANTE HUSI PERIGU ABANDONU ESKOLÁR
Ramita hela ho nia família iha Dalsinghsarai, Samastipur, Bihar. Nia aman baibain halo viajen ba distritu
no nia inan halo serbisu kintal. Tempu barak tebes mak nia la haree nia inan-aman. Ramita mak
kuidadu nia alin na’in rua no tulun nia inan halo serbisu doméstiku nian.
Maske Ramita iha mehi boot no hakarak estuda no halo nia mehi sai realidade, maibé ninia ambiente
iha uma no menus korajen husi nia família kauza nia la tama eskola regularmente. Bainhira nia la tama
eskola loron barak, nia notas eskola nian tun loos, hatún nia to’o ba nivel baixu.
Felizmente, programa SDPP ne’ebé simu osan husi-USAID ba Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk
implementa ona iha nia eskola. Ida ne’e sinál katak nia partisipa de’it eskola 45% husi tinan eskolár
nian no nia pontu komprimentu tama iha nivel risku aas iha sistema Identifikasaun Foku ba Labarik.
Rezultadu ida ne’e hatudu klaru katak Ramita iha risku boot atu husik nia eskola.
Edukadór no funsionáriu sira SDPP halo esforsu atu komprende di’ak liu nia situasaun no dezeña
estratéjia ida atu tahan Ramita iha eskola no tulun kria ambiente aprendizajen ida kondusivu
no sustentavél ba nia iha uma no iha eskola. Kampiaun Komunidade hahú vizita nia inan-aman
regularmente, halo konversasaun ho sira, tulun inan-aman komprende valór kontinuasaun eskola ba
nia oan feto.
“Hau sei sai bulak se hau la mai
ona eskola. Hau hakarak estuda.”
Kontinua
Kampiaun Komunidade hatudu ba inan-aman loron hirak ne’ebé nia oan la tama eskola no hatudu
mós frakeza ne’ebé kauza nia dezempeñu sai ki’ak. Sira mós diskute solusaun, hanesan hamenus oan
nia responsabilidade serbisu iha uma, nune’e bele tulun nia ba eskola.
Ramita komesa partisipa programa harikun, nia hola parte iha aktividade divertimentu inklui arte,
desportu, movimentu isin no língua. Nia iha bontade di’ak ba eskola no hasa’e nivel konfiansa no
motivasaun atu koko buat foun. Depoisde halo hotu serbisu arjila iha lisaun arte nian, nia hatete, “hau
sei uza tékniku ida ne’e hodi halo brinkedu ba ema hotu iha hau nia knua durante loron boot Diwali
(festivál Índia nian).”
Ema hotu nota mudansa boot iha nia komportamentu no atitude positivu kona-bá eskola no
aprendizajen. Sira nota katak nia komesa ”kapta” oportunidade saida de’it maka iha, hanesan
lidera aktividade iha klase, no halo esforsu ekstra ba nia lisaun língua atu sai di’ak liu. Edukadór sira
monitoriza regularmente nia prezensa no haree mudansa husi 46% sa’e ba 89%. Nia dezempeñu
eskolár mós mudansa signifikativu. Nia lee no hakerek palavra sira di’ak liu no lee iha klase laran.
Iha aktividade Loke Eskola ne’ebé halo iha Ramita nia eskola, nia inan orgullu tebes ba nia oan feto
to’o matan been turu husi nia matan. “Hau nunka ba eskola, maibé agora hau nia oan feto bele eskola
ho di’ak. Maske hau toba ho kabun mamuk iha uma, hau sei tenta no haruka nia ba eskola loron-
loron. Nia fila mai uma no fahe buat hotu ne’ebé nia halo iha eskola. Nia hananu hariyaali idhar udhar..
hariyaali, idhar udhar (enerjizadór ida husi sesaun harikun nian).”
Agora Ramita fiar katak nia mehi sei sai realidade. “Hau hakarak estuda atu sai edukadora iha futuru.
Tanba saida mak hau hakarak sai edukadora? Tanba hau hanoin katak serbisu hanesan edukadora
folin boot tebes. Sira tulun ema sai edukadu no ida ne’e tulun dezenvolve nasaun.”
PÁJINA 103
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Iha unidade 5 Ita aprende ona kona-bá
sasukat no indikadór – oinsá hili ida di’ak – no
oinsá uza sira halo pontuasaun no akompaña
estudante ba risku husik eskola. Prosesu
pontuasaun no akompañamentu estudante
mak etapa krítiku dahuluk atu apoiu estudante
sira ne’ebé iha risku. Maske nune’e, se Ita
identifika de’it sira no tuirmai la solusiona
problema ne’e, ne’e provavél boot ba estudante
ne’ebé hatudu ona sinál alerta husik eskola
sei la altera sira nia dalan atu husik eskola. Iha
tentativa ida atu prevene sira husi husik eskola,
identifikasaun ba estudante sira ne’ebé iha
123
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU
BA ABANDONU ESKOLÁR
Estudante sira Iha risku bele la tama eskola loron barak liu, sira nia partisipasaun iha aktividade
eskola nian menus tebes. Problema uma nian bele kauza sira sai husi klase, hadook an husi
eskola no la liga kolega eskola. Bainhira sira la involve, sira nia vontade ba eskola menus,
ikus mai la tama eskola, aumenta loron falta nian. Sira hatene katak sei labele hasa’e kbiit
hanesan ho estudante seluk, tanba dala barak la tama eskola. Nune’e, hamosu pergunta iha
sira laran “Ba eskola atu halo saida tán? Di’ak liu hau serbisu iha uma ka fatin seluk, la faila
no la moe hanesan iha eskola.” Unidade 6 esplora estratéjia atedimentu dahuluk ne’ebé
hamosu husi komportamentu negativu estudante sira iha risku nian. Estratéjia atendimentu
primeiru EWS nian la buka atu rezolve problema hun hotu husi kultura, sosiál, ekonómiku no
edukasaun ne’ebé kauza husik eskola. Envés sira nia objetivu atu halo intervensaun imediatu
hodi hamenus auzénsia, problema komportamentu, failansu akadémiku no sasukat risku
seluk ne’ebé identifikadu ona. Unidade ida ne’e sei matadalan Ita liu husi asaun esensiál
nivel-eskola nian haat hodi tulun estudante sira ne’ebé iha risku. Liu husi fahe instrumentu
no téknika ne’ebé uza husi SDPP, sei hatudu ba Ita oinsá serbisu ho eskola hodi akompaña
padraun komportamentu estudante nian atu hamosu intervensaun, métodu aprendizajen
no hanorin amigavel atu halo ambiente eskola positivu liu ba estudante sira ne’ebé iha risku,
komunikasaun konstrutivu ho inan-aman atu hamutuk rezolve problema, no bazeia ba prosesu
jestaun ba kazu ne’ebé foka ba atensaun edukadór nian oinsá tulun estudante nia esforsu, sira
ne’ebé dala barak hetan demitidu, ignoradu ka monu entre kloot sira ne’e.
risku, no tuirmai akompaña no monitoriza sira nia
komportamentu, ativa rede seguransa ne’ebé
estudante sira iha risku presiza tebes.
Komponente daruak husi EWS nian mak inklui
estratéjia atendimentu primeiru. Sira ne’e parte
husi rede seguransa ne’ebé hahú husi klase
laran no eskola imediatamente depois de halo
pontuasaun no akompañamentu kompleta ona.
Bainhira edukadór hatene ona katak estudante
sira iha risku husik eskola, sira bele foti asaun
dahuluk responde komportamentu negativu
ne’ebé bele kauza husik eskola Ita nia serbisu
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 104 UNIDADE 6
agora mak dezeñu estratéjia atendimentu
primeiru ba Ita nia EWS.
Unidade ida ne’e fornese vizaun jerál husi
estratéjia atendimentu primeiru ba edukadór ida
realiza, nune’e mós informasaun ne’ebé presiza
atu akompaña hodi tulun estudante sira iha
risku. Ida ne’e hahú husi diskusaun ida kona-bá
etapa sira ne’ebé funsionáriu sira eskola nian
foti atu halo parseria ho família hodi tulun família
komprende di’ak liu saida mak sira bele halo
hodi apoiu sira oan nia edukasaun. Etapa inisiál
sira tuirmai ne’e mak funsionáriu sira eskola
nian tenke foti atu tulun estudante sira iha risku
no informasaun no formuláriu akompañamentu
ne’ebé edukadór sei presiza atu hahú estratéjia
atendimentu primeiru.
Saida mak Estratéjia Atendimentu
Primeiru?Hanesan deskreve tiha ona iha Unidade 5,
estudante hotu iha tinan eskolár ne’ebé sai alvu
husi EWS iha eskola ida mak iha pontu risku
no klasifika bazeia ba sira nia totál pontuasaun.
Rezultadu, edukadór hatene ona estudante
hirak ne’ebé mak iha risku boot liu atu husik
eskola. Sira ne’ebé iha risku boot liu mak iha
sinál atu simu pakote totál husi aktividade apoiu
nian no sira ne’ebé iha risku médiu sei simu
pakote parsiál. Edukadór mós hatene estudante
sira ne’ebé ho risku baixu. Estudante hirak
ne’e kaer papél importante tanba sira bele sai
parseiru hanesan “kolega” ba estudante sira
seluk – espesialmente sira ne’ebé iha risku
médiu – fó espasu ba edukadór sira tulun ema
estudante iha risku boot liu.
Estratéjia Atendimentu Primeiru inklui asaun
nivel—eskola na’in haat hodi tulun estudante
sira ne’ebé iha risku:
1. Akompañamentu estudante nia padraun komportamentu Bainhira edukadór akompaña estudante sira
iha risku, sira halibur informasaun regualrmente
no monitoriza progresu estudante sira iha
risku kontra sasukat indikadór selesionadu, no
modifika instrusaun hatuir loloos no aktividade
seluk hodi enkoraja no motiva estudante
sira iha risku. Informasuan mós bele tulun
funsionáriu sira eskola nian identifika dalan sira
ne’ebé ekipa apoiu família no komunidade nia
esforsu tulun estudante kontinua nafatin nia
eskola. Dezenvolve formuláriu padronizadu
hodi akompaña no monitoriza progresu ne’ebé
importante tebes ba susesu longu prazu.
2. Metodolojia hanorin no aprendizajen labarik-belun (CFTL)CFTL tulun halo eskola sai interesante liután
no ambiente menus ameasa. Sira bele hasa’e
empeñamentu estudante nian iha prosesu
aprendizajen no iha moris eskola nian. Ida ne’e
importante tebetebes ba estudante sira ne’ebé
iha risku tanba sira dala barak sente isoladu
husi aktividade aprendizajen, sira nia edukadór,
no sira nia kolega. CFTL uza liman, interativu,
partisipativa individuál no grupu iha aktividade
aprendizajen atu halo aprendizajen sai ksolok
no konseitu abstratu konkretu liu no fasil liu ba
estudante sira luta hela atu komprende.
Métodu CFTL mós enkoraja interasaun no
kolaborasaun estudante nian. Estudante sira
iha risku presiza sente sira nia partisipasaun
ne’e importante ba ema seluk. Haforsa sira
nia sensu inklusaun mak dalan di’ak liu hodi
halais sira nia sensu “hau parte husi ne’e,
hau bele halo ida ne’e,” no atu hasa’e sira nia
hakarak atu kontinua eskola. Involve sira iha
aktividade aprendizajen rekere serbisu iha grupu
enkoraja sira nia sensu hasoin no dezenvolve
kolaborasaun no kbiit rezolve-problema. Kbiit
rezolve-problema hirak ne’e – abilidade ne’ebé
konsidera perspektiva no solusaun oioin – bele
transfere husi klase laran ba situasaun real moris
ne’ebé bele tahan atu la husik eskola.
3. Komunikasaun ho inan-aman Bainhira estudante sira iha risku indentifikadu
ona, eskola tenke notifika inan-aman kona-bá
komportamentu negativu ne’ebé tau sira nia oan
iha risku atu husik eskola. Notifikasaun tenke tuir
kedas diskusaun ho inan-aman kona-bá saida
mak atu halo hodi “hadi’ak” problema ne’e
(partikularmente hadi’ak prezensa). Kontaktu
entre eskola no família bele hapara fatór risku
sira. Ikus liu bele halo interasaun positivu
no proativu entre eskola no uma. Bainhira
komunikasaun la’o di’ak, partisipasaun inan-
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 105
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
aman/família mai liu husi kontaktu husi eskola
kona-bá problema ne’e to’o partisipasaun
família nian proativu no positivu liu ho eskola no
labarik nia edukasaun.
4. Jestaun KazuKada fulan, edukadór sira no diretór no/ ka
vise-diretór eskola tenke hala’o reuniaun
jestaun kazu atu diskute progresu ka
problema estudante sira iha risku. Ida ne’e
ezije partisipasaun no kompromisu nivel aas
funsionáriu sira eskola nian, bele sai importante
liu hotu iha estratéjia atendimentu primeiru.
Diskusaun durante reuniaun jestaun kazu
ne’ebé ezamina no revee problema ne’ebé
estudante sira hasoru no saida mak bele halo
hodi responde ba sira mós bele tulun identifika
sira nia kauza hun.
Prosesu jestaun kazu bele tulun eskola
responde ba síntoma – komportamentu
negativu – ne’ebé dudu estudante husik eskola.
Ida ne’e bele sai pasu dahuluk hodi ezamina
fatór determinante balu iha ambiente eskola
no komportamentu edukadór nian ne’ebé bele
“dudu” estudante husik eskola. Ezemplu, eskola
ida iha Índia bele alkansa asisténsia médika
ba estudante ida ne’ebé frekuentamente la
tama eskola tanba moras. Iha Kamboja eskola
ida halo doasaun bisikleta ba estudante feto
ida ne’ebé frekuentemente tama tarde tanba
distansia eskola dook. Maske opsaun apoiu
hirak ne’e la’ós baibain iha komunidade barak
– espesialmente hirak ne’ebé rekursu limitadu
– bainhira eskola ida halo parseira ativu no
komunidade suportivu bele iha esforsu rezolve
kestaun husik eskola (haree Unidade 6), apoiu
bele nakloke mai husi komunidade tomak ba
estudante sira risku aas ho situasaun estremu.
Tanba de’it husik eskola ne’e prosesu ne’ebé
hola fatin liu oras serbisu nian – dala ruma ho
tempu naruk – estratéjia atendimentu primeiru
atu tahan nafatin estudante sira iha risku iha
eskola mós prosesu ida – no dala ruma mós
presiza tempu naruk.
Asaun nivel-eskola nian hirak ne’e diskute klean
liután iha kraik ne’e.
Asaun 1: Akompañamentu Padraun Komportamentu Estudante nian Padraun komportamentu estudante nian tolu
importante liu atu akompaña no monitoriza
rotinamente nia akuradamente mak ABC
sasukat-prezensa, komportamentu, no
aktovodade eskolár. EWS ida bazeia ba
informasaun ema estudante nian. Iha nasaun
barak, hein katak edukadór sira koleta no
rejistu dadus regularmente no rotinamente husi
estudante ida-ida. Livru rejistu nian ne’ebé
edukadór sira produz mak ezemplu husi asaun
ida ne’e. Livru rejistu ida ne’e, maske nune’e,
dala barak hatudu dadus inkompletu ka la ezatu
– ezemplu, estudante rejistu hotu prezensa
iha tempu naruk ida nia laran. Iha kazu barak,
dadus ne’e rejistu iha klase laran - la’ós nivel
estudante nian.
Edukadór sira dala ruma la rejistu informasaun
bainhira sira la komprende nia propózitu, se sira
hanoin katak dadus ne’e sei uza hodi avalia sira,
ka se rejistu rekere tempu barak liu. Formasaun
ba edukadór sira atu hatene oinsá kolesaun,
rejistu no revee informasaun estudante nian
tuir tempu, bele tulun sira hodi apoiu estudante
di’ak liu, ida ne’e esensiál tebes ba susesu
EWS nian. Testu iha kaixa pájina tuirmai –
“Estatutu Rejistu Estudante nian: Esperiénsia
SDPP nian” – fahe situasaun balu ne’ebé SDPP
hasoru molok (dala ruma hafoin) lansamentu
intervensaun EWS ida ne’e.
Importante atu asegura katak dadus ne’ebé
koleta ona, rejista, no kompleta iha baze
regulár no frekuente. Fornese ba eskola ho
formulariu ne’ebé edukadór uza “akompaña
no komesa hala’o” no treina sira oinsá uza
formulairu ho maneira di’ak. Ezemplu, iha Índia,
SDPP konsolida formuláriu EWS sai livriñu
ba edukadór sira. Haree Tabele 6A kona-ba
ezemplu formulariu semanál Akompaña no
Komesa Hala’o ne’ebé kaptura informasaun
akompañamentu no buat hirak estratéjia
atendimentu primeiru foti ona Importante katak
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 106 UNIDADE 6
ESTADU REJISTU ESTUDANTE NIAN: ESPERIÉSIA HUSI SDPP
• Kolesaun dadus regulár no halo-rejistu estudante nian sai ona deskrisaun serbisu
edukadór sira nian.
• Informasaun (hanesan prezensa nian) koleta iregularmente.
• La rejistu beibeik dadus, maske halibur ona balu.
• Rejistu eskrita dala barak la kompletu, susar atu hetan (sinál katak sira dala barak la halo)
no/ka la ezatu.
• Konjuntu dadus nivel-klase nian rejista ona, la’ós dadus individuál estudante sira nian,
espesialmente ba prezensa nian, ne’ebé la husik monitorizasaun estatutu individual
estudante sira nian.
• Dadus lahalibur beibeik atu deteta padraun ne’ebé presiza atu hamosu estratéjia atendimentu
primeiru. Ezemplu, estudante nia dezempeñu eskolár dala barak inklui ezame dala ida ka rua
kada tinan.
• La iha métodu konsistente hodi rejistu informasaun husi eskola ida ba eskola seluk ka iha
eskola ida nia laran. Menus prosedimentu ka formuláriu padronizadu kolesaun difikulta atu revee
progresu estudante nian.
• Eskola uitoan de’it mak iha ona prosedimentu hodi revee rigorozu rejistu edukadór nian atu
asegura hala’o tuir no responsavel.
forma saida de’it ka kolesaun formuláriu hakbiit
edukadór atu haree relasaun entre informasaun
ne’ebé sira halibur no estratéjia atendimentu
primeiru ne’ebé sira tenke foti. Figura 6A hatudu
progresu oinsá “akompaña no komesa hala’o”
serbisu. Edukadór rejistu informasaun tuir
indikadór xave (ABC uza iha ezemplu ida ne’e)
no revee informasaun ida ne’e kona-bá padraun
komportamentu ne’’ebé iha risku. Bainhira sira
hetan problema iha padraun estudante nian, ida
ne’e hamosu asaun atu foti hodi tulun estudante
refere.
Ita bele uza formuláriu ema ida ba kada
estudante iha risku hatudu tabela rejistu iha
indikadór hotu. Ida ne’e husik edukadór atu
hetan vizaun jerál no tomak husi saida mak
akontese ho ema estudante ida. Ka formulariu
ida bele uza ba kada indikadór hatudu saida
mak akontese ho estudante hotu ne’ebé iha
risku iha klase ida nian. Kada maneira iha nia
pro no kontra. Apezarde formuláriu ne’ebé uza,
progresu dokumenta rai mós rejistu, ida ne’e
motivadór forte tebes ba edukadór, estudante
no inan-aman.
Tabela 6B hatudu rejistu ida ne’ebé halo hela ba
Marie, estudante ne’ebé hetan pontu risku-aas.
Edukadór hasoru Marie atu revee nia progresu
hanesan parte ida husi métodu avaliasaun
kontinua ne’ebé nia uza iha klase laran. Iha kbiit
atu hatudu ba Marie area hirak ne’ebé nia iha
mudansa positivu no tuir duni nia objetivu no
hirak ne’ebé nia seidauk bele tulun iha eskola.
Ita mós bele konsidera oferese insentivu kustu-
baixu ruma atu enkoraja edukadór sira kompleta
formulariu ne’e. Sira bele uza fornesimentu
eskola nian iha sira nia hanorin, hanesan
materiál ekstra ka jís, dala barak fornese iha
tempu badak no ezijensia aas. Maibé Ita presiza
tau sentidu ba aktividade insentivu nian ne’ebé
dala barak sai ona hanesan sira nia avaliasaun
dezempeñu. Hatudu ba edukadór signifikadu
husi informasaun atu apoiu estudante sira iha
risku jeralmente lidera ba sira nia kooperasaun.
Hanesan mós, Ita bele konsidera fó ba eskola
pakote insentivu sasán ne’ebé ho valór kustu
aas/baixu hanesan kolesaun livru ba biblioteka,
ekipamentu desportu, ka fornesimentu arte/
sasán homan nian. SDPP fornese gaveta
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 107
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 6A – Prosesu Akompaña no Komesa Hala’o
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 108 UNIDADE 6
dokumentu nian hanesan insentivu atu mantein
rejistu.
Importante liu hotu saida mak Ita bele halo
mak alista kooperasasun edukadór sira nian ho
Ita, dezeñadór EWS nian. Tuir Ita nia desizaun
informasaun nesesáriu ba implementasaun
estratéjia atendimentu primeiru, “loloos no
ezijente” mak matadalan regra nian! Labele
husu edukadór atu rejistu informasaun naun-
ofisiál. Bainhira Ita husu barak liu ba sira atu
halo, sira sei halo menus liután. Se sira okupadu
liu ona, sira sei ignora tiha pasu balu ka bele
hapara totál tiha kolesaun dadus. Tanba ne’e
importante tebes atu rona sira no solisita sira
nia ideia hodi halo EWS serve no efisiente
liu. Relasiona ho lamentasaun edukadór
nian, SDPP modifika no simplifika formuláriu
pontuasaun tuir situasaun nasaun ida-ida.
Importante duni halo monitorizasaun ba fiar-
metin. Tanba ida ne’e importante atu asegura
katak dadus estudante ba EWS nian rejistu ona
Durante vizita fiar-metin nian Ita bele solisita
komentáriu edukadór nian kona-bá oinsá atu
hadi’ak Ita nia pontuasaun sai kmaan liu. Ida
ne’e mós halais sira nia sentimentu soin ba
EWS. Hanoin mós katak, matadalan prinsipál
ba EWS ida mak komunikasaun efikás,
transparensia, no responsabilidade. Ida ne’e
la’ós de’it komunikasaun eskola-família, maibé
aplika hanesan mós ba eskola-ajénsia.
Sistema ida revisaun semanál rejistu edukadór
nian liu husi diretór/vise diretór eskola, ne’e
komponente importante responsabilidade
nian. Bainhira nia nota iha problema ho rejistu
ne’ebé edukadór balu kaer iha eskola, Ita bele
konsidera halo vizita ba eskola ne’e hodi hatene
liu kona-bá tanba sá rejistu ne’e la rai didi’ak.
Iha kazu balu, karik edukadór sira la hatene
oinsá atu prienxe kompleta formuláriu ne’e. Iha
kazu ida ne’e, semináriu ho baze-eskola nian
bele rezolve probleme ne’e ho fasil.
Tabela 6B
FORMULÁRIU SEMANÁL BA AKOMPAÑA NO KOMESA HALA’O
Naran estudante: Marie
Data Akokmpañamentu
Prezensa Komportamentu Serbisu ba Uma Nota
Estratéjia Atendimentu Primeiru
Estudante Xamada Vizita ba Uma
15/04/14 La tama
loron 2
Hetan alvu
2 (husu
pergunta,
serbisu ho
ema seluk iha
grupu)
Halo hotu knaar
tpc maibé hatama
tarde 2
Valór
40%
Revee objetivu
komportamentu;
diskute objetivu
semana oin nian;
dezigna kolega
ida kolega ida
Bolu inan-aman
relasiona ho
auzénsia;
deskute apoiu
halo serbisu ba
uma
Sei diskute
reuniaun jestaun
kazu semana oin
22/04/14 La tama
loron 1
Hetan alvu 1 Kompleta hotu
knaar tpc nian
Valór
42%
Hadi’ak iha alvu
hotu
Arranja vizita
ba uma iha fin
semana/PTA
mós ba hotu
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 109
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA: Dadus ne’ebé uza hodi halo
pontuasaun ba estudadnte sira iha
risku tenke fasil atu halibur no fasil atu
komprende. Dadus ne’e mós lidera ba
asaun espesífiku atu apoiu estudante sira
iha risku. Dadus ne’e tenke hakbiit edukadór
sira no inan-aman hodi monitoriza saida
mak akontese, nune’e asegura estudante
kontinua nafatin nia eskola. Labele koleta
dadus ba interese kolesaun dadus de’it.
DIKA: Asegura diretór eskola no
edukadór sira hatene katak estudante sira
iha risku ne’e hasoru daudaun pontuasaun
no supervizaun, nune’e parte eskola bele
halo nia serbisu di’ak liu no apoiu estudante
sira ne’e. Labele uza dadus ne’e hodi
kastigu estudante, hadook sira ka hatún
edukadór nia espektativa ba nia susesu.
Rezistensia iha parte edukadór nian ne’e
problema ketak ida ne’ebé ezije konversasaun
barak liu atu determina asaun saida mak
presiza. Ikus liu, bainhira problema ne’e
kontinua no la iha posibilidade solusaun atu
rezolve, Ita bele konsidera hasai tiha eskola ne’e
husi programa, se ida ne’e opsaun ikus.
Akompaña Prezensa
Padraun komportamentu estudante nian ne’ebé
influensiál liu atu marka pontu no hola asaun
mak nia prezensa. Estudante nia auzénsia bele
aas tebes iha nasaun balu. Análize Situasionál
SDPP nian deskobre katak estudante sira
iha risku entre pursentu 30 no 56 mak falta
eskola loron eskola nian 15 tutuir malu (Haree
Figura 6C). Liután, iha mós toleránsia aas ba
auzénsia husi funsionáriu sira eskola. Edukadór
sira fiar katak la tama eskola loron 4-5 kada
fulan – hanesan semana ida, ka pursentu 25
husi tempu – ne’e aseitavel no kazu reál atu
preokupa ka foti asaun.
Lakon tempu la tama eskola bele halo aat liu
ba estudante hotu. Ba estudante hirak ne’ebé
luta hela ho sira nia problema, auzénsia dala
barak kataliza espirál desendente hodi husik
eskola. Adisionál ba lakon tempu instrusionál no
TAXA AUZÉNSIA ESTUDANTE HUSI ANÁLIZE SITUASIONÁL SDPP NIAN
Persentajen Auzénsia Estudante husi Eskola liu husi Loron 15 Tutuir Malu
Figura 6C
Labarik Husik Eskola
Estudante Iha risku
Tajikistaun
PERSENTAJEN ABSENTEÍSTA
0 20 40 60
Timor-Leste
Kamboja
Índia
53%
52%
42%
30%
39%
56%
55%
34%
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 110 UNIDADE 6
dezempeñu mukit ne’ebé nia hamosu, la tama
eskola iha impaktu negativu seluk. Estudante
hasoru difikuldade barak liu atu halo relasaun
positivu ho sira nia kolega no edukadór, ne’ebé
kontribui ba sira nia sensu izolasaun nian. Sira
nia aktividade eskolár sai dezafiu boot liu tanba
leet sira iha instrusaun no tempu menus hodi
reforsa saida mak hanorin tiha ona, sira nia
frustrasaun aumenta, ne’ebé bele rezulta teri
netik aprendizajen, rezistensia no/ka sensu
failansu no sai la iha kbiit atu “halo ida ne’e”
(lisaun tulun laek)
Bainhira estudante dezenvolve sensu la susesu
ida ne’e, sira iha posibilidade boot atu hamosu
komportamentu iha klase laran ne’ebé tuirmai
izola sira no kria barreira ba susesu. La tama
eskola ho razaun saida de’it iha mosaun siklu
aat ne’ebé tenke hapara. Hadi’ak padraun
prezensa estudante sira iha risku nian bele sai
etapa ida mesak importante liu iha prevensaun
estudante husik eskola. Diretór eskola no
edukadór sira, bainhira konfronta ho dadus
ezatu kona-bá estudante nia auzénsia, komesa
apresia efeitu negativu sira ne’ebé afeita sira nia
estudante no sira nia produtividade hanesan
edukadór.
Tipikamente, edukadór klase ka diretór klase bele
foti prezensa estudante nian. Bainhira estudante
iha matéria sira ho edukadór liu husi na’in ida,
sira nia prezensa presiza akompaña iha matéria
ne’e hotu, la’ós de’it iha matéria diretór klase
nian. Estudante sira iha risku dala barak mai
tarde, fila sedu, ka husik klase. Edukadór bele
rezisti foti prezensa liu husi dala ida iha loron ida,
nune’e bele konsidera maneira seluk. Iha Índia,
ekipa SDPP ho susesu uza supervizor klase
estudante nian hodi foti no rejistu prezensa. Atu
evita estudante sira iha risku sai estigmatizadu,
tenke akompaña prezensa estudante hotu.
Opsaun seluk mak involve komunidade hakarak
sai voluntáriu atu fó tulun. (Haree testu iha kaixa
okos ne’e oinsá Índia problema ne’e).
Akompaña Komportamentu
Komportamentu estudante nian mak sasukat
xave daruak atu husik eskola. Adisional ba
oinsá estudante halo interasaun ho aktividade
aprendizajen no nia kolega sira, komportamentu
estrañu no demais liu iha klase laran bele fó
sinál katak buat ruma la’o laloos iha liur. Ita bele
uza modelu akompañamentu komportamentu
hodi monitoriza komportamentu iha klase
laran. Formuláriu atu akompaña no monitoriza
komportamentu mak kuadru iha estrutura
hanesan ida ne’ebé uza hodi halo pontuasaun ba
KAMPIAUN KOMUNIDADE IHA ÍNDIA
Índia involve Kampiaun Komunidade (CC) hodi apoiu edukadór klase nian implementa estratéjia
atendimentu primeiru EWS nian. CC mesak ema joven (ho idade entre 18 no 28) hamutuk ho
maizumenus edukasaun tinan eskolár ba dala sanulu, sira ne’ebé hela hamutuk no koñese-di’ak husi
eskola-komunidade. Sira serbisu iha eskola no iha komunidade durante oras 4-6 iha loron eskola
nian, no simu osan kompensasaun uitoan.
Sira nia EWS responsabilidade inklui:
• Rekolla prezensa estudante nian kada loron
• Halo rejistu prezensa semanál estudante nian
• Apoiu edukadór sira arkiva dadus estudante nian, inklui dezempeñu eskolár
• Bolu inan-aman husi estudante sira ne’ebé falta eskola
• Realiza vizita ba uma inan-aman estudante nian
• Fó tulun organiza aktividade Loke Eskola
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 111
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA: Estudante sira iha risku nunka atu
temi ho termu negativu (ezemplu, “maten”,
“be’ik”, “estudante hirak problema”). Eskola
SDPP iha Índia hanaran sira estudante foku,
ne’ebé reduz risku husi sira atu sai alvu
tratamentu aat ka goza halimar.
estudante: involve, lainvolve, estragadór. (Haree
Unidade 5).
Oinsá edukadór sira dala barak rejistu
komportamentu estudante nian ka lae tenke
verifika durante Ita nia dezeñu EWS nian. Iha
nasaun balu, rekere edukadór sira atu tau nota
ba komportamentu iha termu ida-ida. Prosesu
avaliasaun ne’ebé sira uza ba ida ne’e dala
barak la klaru. Ne’e iha posibilidade katak
Ita sei hetan introdusaun konseitu kona-bá
akompañamentu komportamentu iha Ita nia
eskola.
Tanba sá Ita presiza akompaña
komportamentu? Komportamentu afeita barak
oinsá no di’ak oinsá estudante bele aprende no
ninia dezempeñu tutuir.
Akompaña komportamentu iha tempu naruk
mós bele fó sinál buat ruma ne’ebé involve iha
estudante nia moris. Testu iha kaixa kraik ne’e
hatudu ezemplu buat ne’ebé bele akontese iha
labarik ida nia moris no edukadór tenke hatene
ona no pronto atu diskute durante reuniaun
jestaun kazu nian.
Rejistu estudante nia komportamentu
frekuentemente, sei fasil liu atu haree padraun
no hatudu padraun ida ezatu. Maske nune’e,
rejistu frekuentemente liu mós bele hasa’e todan
rejistu nian. Durante prosesu dezeñu, maksimiza
mudansa konformidade ne’ebé Ita tenke diskute
ho edukadór sira no reprezentante eskola nian
kona-bá modelu sira atu avalua komportamentu
no sira hanoin atu hala’o dala hira.
Maibé tau iha hanoin katak tenke iha
akompañamentu no supervizaun regulár
no frekuente. Ida ne’e bele halo eskola
ne’e opta atu akompaña estudante sira iha
risku liu dal arua kada semana iha periódu
espesífiku ida (ezemplu, fulan tolu dahuluk) no
tuirmai bainhira padraun komportamentu iha
mudansa, sei hamenus frekuente neneik to’o
lainvolve ka komportamentu agresivu hahú
KOMPORTAMENTU ESTREMU
BELE FÓ SINÁL:
• abuzu
• hamlaha
• hetan goza ka ema book
• moras ka mate iha família
• isin-rua
• hetan violenta
• abuza substánsia
• neon susar/depresaun
• mudansa iha saúde
• mudansa iha estabilidade
ekonómiku família nian
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 112 UNIDADE 6
hikas. Rekomenda mós katak Ita akompaña
komportamentu iha tempu diferente iha loron
eskola nian atu determina karik padraun
komportamentu sai aat liu iha tempu balu.
Bainhira Ita nota padraun importante lainvolve
ka komportamentu estragadór tuirmai iha
loron eskola nian, nia resposta bele buat ruma
simples hanesan fó hatene ba inan-aman atu
haruka hahán ba sira nia oan hodi hahán iha
meiudia.
Bainhira involve edukadór liu na’in ida iha
jestaun kazu estudante nian, sira tenke
kompleta formuláriu akompañamentu no sira
hotu tenke kontribui ho informasaun kona-bá
estudante nia partisipasaun iha klase laran.
Bainhira hotu-hotu maibé edukadór ida rejista
komportamentu positivu no partisipativu,
kestaun ne’e dala ruma relasiona ho relasaun
interpersonál ho edukadór hirak ne’e. Ida
ne’e ezije resposta diferente ida ba estudante
ne’ebé lainvolve ka estragadór iha nia klase
hotu. Akompañamentu la signifika atu julga ka
avalia estudante ka edukadór. Ida ne’e meiu ida
atu identifika problema ida, hatene di’ak liu ba
kazu importante sira no ikus mai fó apoiu ba
estudante ne’ebé iha risku. Nia énfaze tenke
iha oinsá hadi’ak buat ruma – la’ós atu buka
fó-sala.
Tabela 6D iha pájina tuirmai hatudu ezemplu ida
kona-bá akompañamentu komportamentu ba
tinan eskolár espesífiku involve komportamentu
ne’ebé sei marka pontu 0, 1 ka 2 uza formuláriu
hatudu iha tabele 6E. Tanba formuláriu kona-
bá komportamentu dezeju ba involvementu
estudante nian (iha-knaar no involve) dokumentu
modelu komportamentu bodik ba reuniaun
jestaun kazu no bele mós uza hanesan
instrumentu mediasaun komportamentu iha alvu
espesífiku ne’ebé iha no diskute ho estudante.
Maske bainhira edukadór ida uza formuláriu
ne’e ho fiar, sei iha risku boot nato’on ba
subjetividade no parsialidade personál. Haree
ba padraun komportamentu ema estudante
ida entre edukadór balu hatudu retratu di’ak
liu oinsá estudante ida halo asaun iha klase.
Ezemplu, iha tempu balu iha loron ida ka
materia balu bainhira estudante involve liu ka
menus, ka iha afastamentu husi edukadór balu?
Tau iha hanoin katak tanba informasaun
komportamentu tenke uza hodi informa
estratéjia apoiu nian, Komportamentu estremu
mak pontuasaun menus duké komportamentu
konsistente. Maske nune’e, komportamentu
lahó karakterístika merese investigasaun.
Edukadór bele aprende katak buat ruma
akontese iha uma ne’ebé hamosu hahalok aat
iha eskola. Bainhira funsionáriu sira eskola nian
hatene ona dinámika ida ne’e, fasil liu ba sira atu
dezeña sistema apoiu hodi responde ba kazu
ne’e.
Informasaun ne’e bele mós uza hodi diskute
hahalok involvimentu ho estudante ne’e.
Ezemplu, edukadór ida bele fó sai ba estudante
ne’e progresu barak oinsá mak nia halo ona
iha fulan liu ba relasiona ho knaar no kompleta
serbisu eskola nian ka fó hatene area ne’ebé
presiza hadi’ak bainhira hato’o mensajen, “ hau
hatene o bele halo di’ak liu.” Edukadór bele fó
elojiu ba estudante ne’e tanba serbisu maka’as
liu. Formuláriu ne’ebé foku ba modifikasaun
komportamentu klaramente iha limitasaun.
Bainhira Ita dezenvolve ona formuláriu
supervizaun komportamentu, oinsá Ita atu
hadi’ak ida ne’e atu fó resposta liu ba Ita nia
EWS no dinámika klase nian.
Akompaña Estudante nia Aktividade Eskolár
Presiza akompaña nota sira estudante nian
ho baze frekuente no konsistente. Maski
eskola hotu rejista nota, sira bele halo
ne’e iregularmente. Idealmente, avaliasaun
komportamentu estudante nian tenke inklui
hotu la’ós de’it rezultadu ezame; tenke reflete
oinsá estudante halo progresu iha tempu badak
nia laran. Testu iha kaixa ho títulu “Prinsípiu
Avaliasaun Nafatin” hatudu trasu xave sira
kona-bá uza avaliasaun nafatin iha klase laran.1
Mezmuke avaliasaun nafatin bele kompleksu
uitoan no han-tempu, bele adopta fasil-atu-
uza aktividade avaliasaun rápidu, inklui remata
serbisu ba uma, partisipasaun iha aktividade
aprendizajen, no resposta ba pergunta sira.
Tabela 6F bele uza atu halo supervizaun no tau
kódigu ba estudante nia dezempeñu no serbisu
ba uma. Uza kódigu ida bele hatudu dalan
ba edukadór kona-ba liu liu duke estudante
nia dezempeñu di’ak ka ladiák. Iha padraun
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 113
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 6D
FO
RM
ULÁ
RIU
AK
OM
PA
ÑA
ME
NTU
KO
MP
OR
TAM
EN
TU
ES
TU
DA
NTE
NIA
N
Est
udan
te n
aran
:
Tuur
met
in
Iha
kad
eira
La k
o’a
lia
sai v
ésLa
mat
an
duk
urTa
ma
klas
e tu
ir t
emp
u
Fula
n: __________
Kom
entá
riu >
Ko
mp
leta
S
erb
isu
ba
U
ma
(tp
c)
Fó
at
ensa
unLa
isto
ri
mal
u ho
se
luk
Méd
ia
Men
sál
Ko
mp
ort
amen
tu n
e’eb
é H
akar
ak
Fula
n: __________
Kom
entá
riu >
Fula
n: __________
Kom
entá
riu >
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 114 UNIDADE 6
PRINSÍPIU AVALIASAUN NAFATIN
• Estratéjia klase nian implementa husi edukadór
• Avalia koñesimentu, komprensaun, no kbiit estudante nian
• Inklui variedade métodu tempu ba tempu hodi observa knaar múltiplu
• Halibur informasaun kona-bá saida mak estudante hatene, komprende no bele halo
• Inklui knaar bazeia ba kurríkulu saida mak hanorin ona iha klase
• Akontese frekuentemente durante tinan eskolár nia laran
• Parte interasaun regulár edukadór-estudante
• Fó komentáriu imediatu husi edukadór bazeia ba dezempeñu individuál
• Identifika tópiku ne’ebé seidauk hatene didi’ak hodi revee no remedia
• Identifika estudante ne’ebé presiza revee no remedia
Tabela 6E
0 Hahalok Di’ak
Halo traballu
Tuir instrusaun sira
Partisipasaun aktivu
Komportamentu
estragadór la iha
Hetan preparasaun
Mai oras/ La fila sedu
1 Hahalok La Partisipativu
La tuir instrusaun sira
La see tilun/ hanoin mamuk/
matan dukur iha klase
Moedór la halimar. Sai mesmu
se tempu livre
La halo serbisu ba uma
La hatán/husu pergunta sira
2 Hahalok Estragadór
Mai tarde ba klase
Tama no sai klase la iha autorizasaun
husi edukadór
Foti material aprendizajen husi
estudante sira seluk
La lori livru no kadernu sira
Ko’alia maka’as durante iha meza
Ko’alia ho estudante sira seluk husi
klase
Soe jís/surat-tahan
Ko’alia la respeita ninia vés, manda
Istori malu ho estudante sira seluk
kona-bá fatin
Halo trosa/tolok estudante sira seluk
Baku malu/ hata’uk estudante sira
seluk
Sobu/estraga eskola
Komportamentu ne’ebé fasilita ba aprendizajen no Interasaun positivu
Komportamentu ne’ebé afeita sira nia partisipasaun iha aktividade aprendizajen
Komportamentu ne’ebé afeita ipartisipasaun no aprendizajen estudante seluk no edukadór nia abilidade atu jere klase
FORMULÁRIU PONTUASAUN KOMPORTAMENTU ESTUDANTE NIAN
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 115
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
FO
RM
ULÁ
RIU
KÓ
DIG
U A
KO
MP
AÑ
AM
EN
TU
SE
RB
ISU
BA
UM
A
Mat
éria
:
Loro
n
Ful
an:
Kód
igu D
ezem
peñu n
o S
erb
isu b
a U
ma:
N =
La h
ata
ma S
erb
isu b
a U
ma n
ian
L =
Hata
ma S
erb
isu b
a U
ma n
ian tard
e
I =
Serb
isu b
a U
ma n
ian h
alo
la k
om
ple
tu
M =
Sala
bara
k d
em
ais
Ed
ukad
ór:
Esk
ola
N
aran
1
2 3
4 5
6 7
8 9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Tabela 6F
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 116 UNIDADE 6
Tabela 6G
FO
RM
ULÁ
RIU
AK
OM
PA
ÑA
ME
NTU
AK
TIV
IDA
DE
ES
KO
LÁ
R M
EN
SÁ
L
Est
udan
te N
aran
:
Mat
éria
10
trim
estr
e20
trim
estr
e30
trim
estr
e
1
Lia
n M
ate
rna
3
3
3
4
3
3
3
2
Litera
tura
Nativu
4
4
4
4
4
4
4
3
Lia
n R
usu
3
3
3
3
3
4
Lia
n E
str
anje
iru
3
3
3
3
3
5
Jeogra
fia
4
4
4
3
4
6
Istó
ria M
und
iál
3
3
3
3
3
7
Álje
bra
3
3
2
3
3
8
Jeom
etr
ia
3
2
2
3
3
9
Fíz
ika
3
3
3
3
3
10
Kím
ika
3
2
3
3
3
11
Bio
lojia
3
4
3
3
3
12
IT
3
3
3
3
3
13
Teknolo
jia
5
5
5
5
5
14
Ekolo
jia
3
4
4
4
4
15
Jin
ástika
5
5
5
5
5
16
Lei
4
17
Istó
ria T
ajik
4
4
5
5
5
18
Dezeñu
4
4
4
40
trim
estr
eN
ota
Anu
álE
zam
eA
nuál
Méd
iaN
o
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 117
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
observavel bainhira la hatama serbisu ba uma.
Hanoin mós katak iha nasaun balu, dala ruma
la fó serbisu ba uma ka la fó regularmente,
partikularmente iha tinan eskolár primária. Ita nia
ekipa tenke determina prátika saida mak ba Ita
nia alvu eskola durante etapa dezeñu EWS nian.
Kada kauza posivel ba failansu atu kompleta
serbisu ba uma ezije tipu resposta diferente
husi eskola ka família. Atu halibur informasaun
barak liután no komprende di’ak liu saida mak
akontese, edukadór bele ko’alia ho estudante
atu aprende liután kona-bá saida de’it mak
kontribui ba problema ne’e. Formuláriu kódigu
akompañamentu serbisu ba uma mak ida
ne’ebé fasil atu uza no fornese dadus barak
ba edukadór sira ho lalais kona-bá saida mak
estudante ida halo – ka la halo.
Failansu halo serbisu ba uma bele iha kauza buat
barak. Karik se inkorpora uzu instrusaun sira atu
dokumenta estudante nia padraun atu remata
serbisu ba uma bele fó koñesimentu di’ak.
Akompaña kauza hirak ne’e – hatene ka reál – ba
failansu halo knaar serbisu ba uma bele hatudu
konkluzaun menus kompromisu ka kontinua
menus komprensaun kona-bá matéria ne’e.
Modelu dadus ida ne’e tulun kria retratu klaru liu
saida mak akontese daudaun ho estudante ne’e.
Atu halo sai simples, formuláriu akompañamentu
serbisu ba uma ida bele uza ba matéria hotu –
língua ka matemátika – hanesan reprezentante
ba konkluzaun dezempeñu serbisu ba uma
hotu. Alternativamente, edukadór matéria
ne’e nian bele husu atu kompleta formuláriu
akompañamentu serbisu ba uma ba estudante
sira iha risku iha matéria ne’ebé sira hanorin.
Akompaña matéria múltiplu tulun determina karik
padraun ne’ebé Ita haree mak matéria-espesífiku
ka problema invovementu jerál. La haluha katak
di’ak liu atu hetan dadus balu duké la hetan duni.
Tabela 6G mak ezemplu formuláriu husi
Tajikistaun hodi rejista dezempeñu estudante
nian. Tinan eskolár alvu mak ida ne’ebé iha
ona finál husi siklu obrigatóriu edukasaun nian.
Ekipa SDPP sente ida ne’e importante hodi halo
supervizaun matéria hotu tanba sira barak mak
rekere atu kontinua ba Tinan eskolár 10. Iha
situasaun kuase hotu, akompaña matemátika
no língua (instrusaun língua iha ensinu primária
inisíu) bele sufisiente ona
Asaun 2: Kriasaun Klase Labarik-BelunEstratéjia atendimentu primeiru mak tau iha fatin
imediatamente depois de kompleta prosesu
halo pontuasaun no klasifikasaun. Prinsípiu
husi eskola labarik-belun ida mak bazeia ba
komprensaun ne’ebé bainhira estudante sente
iha kuidadu no apoiu, sira goza eskola di’ak
liu no dezempeña di’ak liu. Loos duni, bainhira
edukadór sira treinadu uza CFTL sira tenke uza
maske molok halo pontuasaun no klasifikasaun.
Sira mak fundasaun hanorin di’ak ba estudante
hotu. Bainhira edukadór sira hatene hela
estudante sira iha risku iha sira nia klase laran,
bele monitoriza ho kuidadu liu no asegura fó ba
sira reforsu positivu no halo sira sente simu ho
di’ak.
Tabela 6H hatui prinsípiu eskola labarik-belun
nian. Eskola labarik-belun ne’e inklusivu, oferese
ensinu efikás no relevante, fornese ambiente
saudavel, seguru no protetivu, responsivu jéneru
no enkoraja partisipasaun estudante, família no
komunidade sira nian. Ezemplu ilustrativu iha ba
kada prinsípiu.
Figura 6I mak poster ida ne’ebé uza iha
Timor-Leste hodi responde ba intimidasaun.
Objetivu ida husi EWS nian iha sira nia estratéjia
labarik-belun mak tulun estudante uza estratéjia
rezolusaun konfliltu. Ekipa dezeña poster
nian “Pasu ba Pasu” dezeñu pasu ne’ebé
bele bainhira sira haree estudante ida hetan
intimidasaun ka sai vítima husi intimidasaun.
Tara poster ne’e iha parede iha klase laran ne’e
fó hanoin hikas pasu sira ne’ebé atu foti hodi
responde ba hahalok agresivu. Nune’e mós
fó hanoin ba edukadór sira atu labele husik
intimidasaun ka asédiu ba estudante seluk iha
sira nia klase no eskola no tanba ne’e sira tenke
monitoriza no solusiona intimidasaun ne’ebé
akontese ona bainhira tama ka sai husi eskola.
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 118 UNIDADE 6
Tabela 6H
KARAKTERÍSTIKA ESKOLA LABARIK-BELUN NIAN
Inklusivu
• Akomodasaun halo ba nesesidade espesiál estudante nian
• Dezigna kolega estuda ho estudante sira ne’ebé luta maka’as hela
• Aktividade aprendizajen labele esklui estudante bazeia ba nivel koñesimentu, etnisidade,
relijiaun, jéneru, etc.
• Uza pedagojia partisipativu no labarik-mak-sentru ne’ebé harii estilu aprendizajen ema
estudante nian.
Ensinu efikás no relevante
• Rekursu aprendizajen adekuadu
• Língua instrusaun (LOI) iha tinan eskolár inísiu mak língua materna estudante nian
• Avaliasaun frekuente (uza avaliasaun nafatin) atu sukat domíniu no progresu estudante nian
Ambiente saudavel, seguru, no protetivu
• Mobília apropriadu ba tinan
• Klase laran moos no arrumadu
• Estratéjia jestaun klase nian no dixiplina naun-abuzivu (la iha kastigu korporál, labele fó
knaar serbisu iha jardin todan resin hanesan kastigu ida, labele kastigu estudante iha
estudante seluk nia oin ka edukadór, labele hakilar)
• Bee moos
• Moru ka barreira seguransa
• Foka ba estudante tomak, inklui nesesidade la edukasionál ba estudante sira, hanesan
saude no nutrisaun
• Respeita direitu estudante nian
• La husik intimidasaun
Responsivu Jéneru
• Separa sentina ba labarik feto no mane
• Labarik feto no mane igualmente hetan bolu ba hatán pergunta sira kona-bá orden hanoin-
aas liu no rezolusaun problema (aplikasaun, análize, sínteze, avaliasaun, kriasaun)
• Labarik feto no mane igualmente lidera aktividade sira
• La iha violasaun seksuál
Partisipasaun estudante, família no komunidade
• Fó informasaun ba inan-aman kona-ba oan sira nia dezempeñu
• Enkoraja inan-aman atu vizita eskola no involve iha maneira espesiál
• Iha PTA no/ka SMC
• Kria asosiasaun estudante nian
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 119
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Ezemplu daruak, Figura 6J, uza ona iha índia
hodi esplika estratéjia atendimentu primeiru.
Poster ne’e serve hanesan “memoria ajudante”
ba funsionáriu sira eskola nian, no hanesan
instrumentál hodi halais responsabilizasaun liu
husi hatudu publikamente etapa saida tenke foti
atu implementa atendimentu primeiru. Tanba
ida ne’e hatudu ona iha fatin públiku ne’ebé
inan-aman no lideransa komunidade sira seluk
bele haree, ida ne’e mós asaun efeitu atu halais
sensibilizasaun kona-ba husik eskola no asaun
Figura 6I – Poster anti-intimidasaun Timor-Leste
ne’ebé eskola foti atu hamenus ida ne’e iha sira
nia komunidade.
Ida ne’e bele tulun ka lae, bainhira distribui
poster iha Ita nia eskola? Ita hanoin oinsá, ne’e
sei enkoraja edukadór sira atu uza estratéjia
atendimentu primeiru iha sira nia klase laran ka
lae? Ita hanoin poster ida hanesan ezemplu sira
iha ne’e bele kontribui ba responsabilizasaun
no fidelidade implementasaun estratéjia
atendimentu primeiru ka lae?
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 120 UNIDADE 6
Figura 6J – Poster estratéjia atendimentu primeiru iha Índia
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 121
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Asaun 3: Komunikasaun ho Família siraTanba sá importante komunika ho família kona-
bá labarik? Razaun ida mak hodi monitor nia
prezensa di’ak liu iha eskola. Testu iha kaixa
kraik ne’e subliña katak inan-aman balu husi
nasaun sira SDPP nian ne’ebé hatene ona sira
oan nia auzénsia molok implementasaun EWS.
Klaramente, família hamutuk ho labarik – mak
importante liu hotu atu foti-desizaun kona-bá
labarik ne’e kontinua ba ka sai husi eskola.
Ko’alia ba sira kona-bá importánsia edukasaun
nian no oinsá tulun sira nian oan sira bele
influensia nia asaun. Maibé inan-aman no
família bele dala ruma faila apresia ka la hatene
komportamentu negativu ne’ebé bele estraga
oportunidade ba sira nia oan kontinua eskola.
INAN-AMAN HATENE ONA KA LAE SIRA OAN NIA PADRAUN
PREZENSA?
Análize situasionál SDPP nian ne’ebé ezamina fatór no kondisaun ne’ebé afeIta estudante husik
eskola hatudu fenómenu hanesan iha nasaun haat – katak, persentajen signifikante husi inan-aman
sira dala barak la hatene padraun komportamentu prezensa husi sira nia oan sira iha eskola. Nune’e,
hatudu mós katak komunikasaun limitadu entre funsionáriu sira eskola nian no inan-aman. No
bainhira komunikasaun ne’e akontese duni, dala barak komunikasaun ne’e liu husi nota ka mensazen
verbal lori husi estudante ba sira nia inan-aman.
Análize kualitativu hala’o iha projetu nia rohan hatudu katak ameasa komún ida iha nasaun haat ne’e
hotu: komunikasaun ho inan-aman aumenta maka’as no hamosu ona sensibilizasaun inan-aman
kona-bá sira nia oan nia prezensa, komportamentu no dezempeñu iha eskola. Ida ne’e nu’udar
kontraste boot ba saida mak aprende ona iha análize situasionál ne’ebé hala’o ona molok hahú
intervensaun EWS nian. Inan-aman iha nasaun haat ne’e hotu dala barak sira la hatene auzénsia oan
sira nian iha eskola. Adisionalmente, inan-aman balu hato’o ba koletór dadus SDPP nian katak sira
sei husik labarik sira hela iha uma duké ba eskola maske laiha presaun ne’ebé presiza no tanba de’it
labarik mak lakohi ba eskola iha loron ne’e. Maioria inan-aman barak liu iha relatóriu hatudu katak
sira iha de’it kontaktu uitoan ho eskola. Argumentu komún iha nasaun haat ne’e hotu mak katak leet
entre eskola no família boot loos.
Impaktu saida iha estratéjia atendimentu primeiru? Iha nasaun haat ne’e hatudu diferensa maka’as
iha komunikasaun entre eskola no família. Ezemplu, inan-aman sira iha Tajikistaun indika kontaktu
sa’e kuaze besik 90% tanba estratéjia atendimentu primeiru. SDPP mós haree katak iha kazu balu
inan-aman ho sira nia inisiativa rasik ba eskola hodi ko’alia edukasaun oan nian maske lahó nota ida
kona-bá sira nia oan nia auzénsia. Ida ne’e diferente dramatikamente bainhira kompara hó relasaun
molok SDPP. Dadus mós sujere katak inan-aman iha nasaun hirak SDPP nian komesa monitoriza sira
nia oan nia prezensa iha eskola ho kuidadu. Adisionalmente, impaktu ida husi hirak ne’e mak maka’as
liu, seluk husi hadi’ak prezensa halais husi komunikasaun, hatudu mós haso’in atu remata serbisu ba
uma, no tuir kedas hadi’ak komportamentu.
Maske númeru amostra no kontaktu individuál iha peskiza estudu rua (análize situasionál no análize
kualitativu) halo ona iha tempu diferente ho resposta diferente, sira hatudu komparasaun di’ak iha
atitude no reasaun husi inan-aman no nia oan sira.
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 122 UNIDADE 6
Figura 6K – Postál uza iha Timor-Leste atu notifika auzénsia ba inan-aman
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 123
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Karakterístika xave iha EWS ida mak reforsa liña
komunikasaun entre eskola no família liu husi
kanál direktu, imediatu no konstrutivu liu. Hirak
ne’e inklui kontaktu inan-aman liu husi karta
no postál (dala barak hato’o ba liu husi kolega
eskola ka membru komunidade), telefone,
ka vizita uma. EWS uza estrutura no prosesu
eskalasaun ba komunikasaun ho inan-aman
ne’ebé define klaramente, bazeia ba nivel risku
prezensa, dezempeñu no komportamentu.
Kada estratéjia EWS hodi komunika ho inan-
aman mak diskute kompletu liu tuirmai ne’e.
Komunikasaun Eskrita ho Inan-aman
Inisíu iha Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk
signifika katak asaun ne’ebé foti ona molok
problema to’o ba estadu krítiku. Bainhira labarik
ida lakon ona númeru ppre-determinadu loron
eskola nian (kadadak ka kumulativamente),
eskola sei haruka komunikasaun eskrita ba
inan-aman/família. Númeru oras klase nian
ka loron eskola nian ne’ebé lakon ona molok
hato’o karta komunikasaun ne’e depende ba
situasaun espesífiku nian.
Ezemplu, komunikasaun eskrita bele haruka
bainhira labarik ida la tama ona eskola loron
2 iha semana ida, loron konsekutivu 3 eskola
nian, ka la tama ona oras 10. Nota daruak,
aumenta preokupasaun boot, bele haruka ba
bainhira estudante ida kontinua la tama eskola
maske molok ne’e iha ona notifikasaun kona-bá
nia auzénsia. Nota daruak ne’e bele hato’o ba
depois de estudante ida la tama eskola loron
4 iha semana rua laran, loron konsekutivu 5 ka
oras 20 klase nian. Komunikasaun eskrita bele
hato’o ba liu husi korreiu (se lais no bele fiar bá)
ka bele lori de’it diretamente. Importante mak
asegura katak inan-aman simu komunikasaun
eskrita ne’e lais depois de eventu ne’e.
Se Ita preokupa kona-bá inan-aman nia nivel
literasia, Ita bele dezeñu sinál ne’ebé reprezenta
problema ida nune’e bele komprende ho fasil.
Hirak ne’e bele diskute iha reuniaun PTA ka
komunidade atu asegura ema hatene buat
ne’ebé signifika sinál ne’e.
Ekipa Timor-Leste uza pakote postál (Figura 6K)
atu notifika inan-aman kona-bá auzénsia sira nia
oan. Tanba inan-aman nia nivel literasia baixu,
postál uza atu dezeña mensajen komunikasaun.
Iha parte kotuk postál ne’e iha mensasjen
eskrita ba inan-aman ne’ebé bele lee. Hirak ne’e
hotu hato’o diretamente ba inan-aman liu husi
membru komunidade no uza ona hodi halais
diskusaun ho sira kona-bá auzénsia labarik nian
husi eskola no saida mak bele halo hodi hadi’ak
prezensa. Partikularmente tulun tebes iha kazu
sira ne’ebé fatór uma mak hanesan kauza hun
husi auzénsia ne’e.
Figura 6L hatudu ezemplu karta hato’o ba inan-
aman sira iha Tajikistaun. Nasaun SDPP ida-ida
dezeña komunikasasun eskrita ho inan-aman
sira bazeia ba fatór kontekstuál no tinan eskolár
sira ne’ebé sai alvu. Ezemplu, Tajikistaun ho
programa nivel sekundária no se la tama klase
dala 10, konsidera menus duke loron 10. Saida
mak tenke komunika iha Ita nia karta? Kestaun
nivel literasia inan-aman nian iha ka lae? Ita
presiza dezeña sinál ruma atu komunika ka
lae? Bainhira nune’e, sinál saida mak Ita uza?
Reasaun saida mak Ita antisipa bainhira sira
simu maiu komunikasaun hanesan ne’e husi
eskola?
Testu iha kaixa pájina tuirmai (“Reasaun
inan-aman ba komunikasaun husi eskola)
fahe resultadu husi estudu kualitativu reasaun
parentál nian ba komunikasaun husi eskola
kona-bá sira nia oan. Nota katak maske
sira barak surpreza no triste ho razaun husi
kontaktu ne’e, konsensu jerál katak sira ksolok
ho aumenta kontaktu tanba ida ne’e tulun
monitoriza sira oan nia prezensa no halo sira
sente katak eskola fó atensaun ba sira oan.
Ida ne’e lori tempu atu halo mudansa ba toman
aat sira. Padraun partisipasaun entre funsionáriu
sira eskola nian no estudante nia família hadi’ak
maka’as nu’udar rezultadu husi estratéjia
atendimentu primeiru. Maibé mudansa ne’e iha
dinámika entre sira malu foti tempu. Ida ne’e
mós halo esforsu iha parte rua hotu, funsionáriu
sira eskola nian no família atu halo mudansa
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 124 UNIDADE 6
REASAUN
INAN-AMAN BA
KOMUNIKASAUN
HUSI ESKOLA
Dadus análize kualitativu iha nasaun
haat SDPP nian hatudu padraun
reasaun similár husi inan-aman, varia
husi ta’uk represália, neon-sala no
bele hirus sira oan. Maske nune’e,
maoria absoluta mak surpreza katak
edukadór sira halo esforsu kontaktu
sira no rahun-di’ak ne’ebé sira nia oan
iha importánsia ba funsionáriu sira husi
eskola no lider komunidade. Ezemplu,
iha Índia inan-aman liu 60% kontente
ka surpreza ho telefone husi eskola,
no besik 80% espresa “ksolok” ho lian
mensajen ne’ebé sira simu.
Edukadór ida iha Timor-Leste, ne’ebé inan-aman 60% relata katak komunikasaun ho eskola sai di’ak tanba
hahú implementa EWS, hatete katak: “Bainhira estudante la tama eskola ami hasai Karta Xamada-atensaun
imediata. Ami kontaktu no involve inan-aman, nune’e ami bele hasoru diretamente ho sira no identifika
kauza husi auzénsia ne’e.”
Inan-aman iha Tajikistaun sente positivamente kona-bá kontaktu ho eskola, subliña oinsá tulun sira
monitoriza sira nia oan nia prezensa iha eskola. Iha kazu balu inan-aman mak inisiativa kontaktu eskola
no salienta katak komunikasaun ne’ebé la’o dadadun halo sira fó atensaun liután ba sira nia oan nia
edukasaun ho seriedade tanba sira komprende di’ak liu nia impaktu ne’ebé sei iha ba sira nia moris.
Iha Kamboja, inan-aman sira espresa surpreza ba sira nia oan nia auzénsia no hakarak eskola fó valór
partisipasaun ba sira nia oan. Pursentu ualu-nulu-resin-sia husi estudante indika katak sira nia inan-aman
sai suportivu liután depois de eskola komunika ho sira. Inan-aman sira sosa sasán eskola nian no selu
eskola, hamenus serbisu doméstiku nian no enkoraja sira oan ba eskola. Jeralmente, inan-aman indika
katak sira haksolok iha kontaktu besik ho eskola.
Iha Timor-Leste, inan-aman jeralmente la haksolok ho razaun komunikasaun husi eskola. Iha orden tutuir
malu, aman sira deskreve sira an supreza, hirus ho sira oan, hamoe/moe ka neon-sala iha labarik. Inan sira
iha resposta diferente uitoan, grupu boot husi inan sira hatete katak sira “hirus,” tuirmai tauk no moe, foin
surpreza no, ikus liu, triste. Inan-aman barak indika katak sira la hatene auzénsia sira oan nian husi eskola.
Ne’ebé esplika razaun barak tanba sira laran-nakali. Jerál, inan-aman sira konfirma katak kontaktu ho
eskola aumenta ona durante periódu implementasaun EWS no hakarak eskola monitoriza no tulun sira nia
oan hala’o aktividade eskola ho di’ak.
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 125
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
ba sira nia padraun partisipasaun nian. Ida
ne’e importante ba funsionáriu sira eskola nian
atu komprende katak, iha kazu barak, menus
partisipaaun husi família molok EWS la signifika
katak sira la preokupa ho edukasaun labarik
nian. Ida ne’e signifika katak funsionáriu sira
eskola nian tenke aprende oinsá halo interasaun
no aseita katak dala barak família iha razaun
válidu ba menus komunikasaun no interasaun.
Figura 6M indentifika prátika di’ak liu atu hadi’ak
partisipasaun família nian ho eskola.
Telefone ba Inan-Aman sira
Telefone ba inan-aman mak dalan efeitu ida
seluk atu kria inisíu kontaktu ho uma-ka’in
bainhira estudante la tama eskola.
Edukadór ka voluntáriu komunidade dezignadu
ida bele telefone inan-aman husi estudante
ne’ebé la tama eskola loron pre-determinadu
nian (ezemplu, loron 2 iha semana ida laran).
Telefone nia intensaun atu komunika auzénsia
estudante nian ba inan-aman no buka hatene
razaun la tama eskola. Bainhira auzénsia
kontinua depois de telefone ba inan-aman,
estratéjia atendimentu primeiru hamosu vizita
ba uma.
Tabela 6L – Formuláriu karta ba inan-aman sira iha Tajikistaun
PROJETU APRENDIZAJEN NO MOTIVASAUN ESTUDANTE
Data: ________________, 20 ____
Ho respeita _______________________________ ,
Hau hakarak informa ba Ita boot katak Ita nia oan ____________________________ , estudante
tinan eskolár 9 iha eskola sekundária númeru _______ la tama ona eskola klase 10 husi
_________________ to’o _________________ , 20____ lahó razaun válidu ruma.
Favór ko’alia asuntu auzénsia ne’e ho Ita boot nia oan. Fó hanoin nia katak desizaun la tama
eskola afeita nia futuru. Auzénsia barak liu ho razaun saida de’it estraga Ita boot nia oan nia
edukasaun no aumenta posibilidade lakon aktividade eskolár barak ka bele la aprova ba tinan
eskolár tuirmai.
Ita presiza hanoin hamutuk no deside asaun saida mak bele foti hodi prevene Ita boot oan nia
auzénsia husi klase eskola nian. Hau konvida Ita boot mai eskola iha loron ________________,
20____ atu diskute kestaun ida ne’e.
Hau nia kumprimentu,
Diretór klase: __________________________________________________
Diretór eskola: ___________________________________________________
Reprezentante PTA: __________________________________________________
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 126 UNIDADE 6
Lista kontaktu inan-aman nian ne’e util tebes,
espesialmente durante reuniaun jestaun kazu.
Haree Tabela 6S ezemplu diáriu bordu ne’ebé
SDPP dezenvolve atu dokumenta kontaktu
doméstiku ne’ebé edukadór ka voluntáriu
rejistu pasu sira hodi komunika ho inan-aman.
Loron ba kada konversasaun, diskute saida, no
konkordansia ruma ka buat ruma tuirmai ne’e
rejistu ba kada estudante. Maske la’ós uma-
ka’in hotu iha númeru kontaktu, iha nasaun
barak - to’o ba area rural – penetrasaun telefone
ne’e aas.
Vizita ba Uma
Bainhira estudante kontinua la tama eskola
beibeik ka dala barak, asaun EWS nian aumenta
ba vizita estudante nia uma. Maske vizita uma
ezije tempu barak husi parte edukadór nian
no/ka seluk, ida ne’e fó oportunidade atu
hatene didi’ak kona-bá situasaun iha uma
estudante ne’ebé iha risku. Vizita uma mós
demonstra ba inan-aman nivel kompromisu
ne’ebé eskola halo atu apoiu sira nia oan, no
hadi’ak komunikasaun entre eskola no família.
Objetivu husi vizita uma nian mak ne’e:
• Komprende di’ak liu no identifika razaun
tanba sá labarik la tama eskola;
• Diskute ho iinan-aman solusaun posivel
ba problema ne’ebé kauza labarik la tama
eskola; no
• Fó hatene importansia prezensa eskola
regulár bainhira estudante ida atu kompleta
nia edukasaun.
Tabela 6M
PRÁTIKA DI’AK LIU BA ESTUDANTE NIA FAMÍLIA PARTISIPA
Maske bainhira inan-aman hakarak atu partisipa maibé iha obrigasaun ne’ebé prevene ka limita
sira nia ipartisipasaun. Tanba sá nune’e?
Ida ne’e bele tanba sira nia:
• Língua materna no nivel literasia (lee, rona, ko’alia no hakerek);
• Responsabilidade no kompromisu loron-loron ne’ebé bele kria limitasaun tempu no kauza
enerjia baixu; no
• Deskonfortu iha eskola no atu partisipa iha sira nia oan nia edukasaun.
Dika ba inan-aman atu partisipa no kontinua partisipa:
1. Rekoñese katak maske sira ki’ak oinsá mós, ka sira iha de’it edukasaun uitoan, inan-aman
barak hakarak sira nia oan eskola ho di’ak.
2. Liga partisipasaun husi família no komunidade ho aktividade sira ne’ebé sira bele fasil atu
halo, espesialmente buat ne’ebé bele tulun aprendizajen labarik nian no la’ós prezensa iha
eskola.
3. Labele hein to’o problema mosu mak buka sira nia apoiu.
4. Dezenvolve fiar no trata sira ho respeitu.
5. Subliña katak ema hotu hanesan iha parseria atu apoia labarik sira kontinua eskola.
6. Rekoñese katak iha tipu diferente partisipasaun inan-aman ne’ebé produz rezultadu
diferente. Koko téknika diferente.
7. Asegura Ita nia esforsu atu involve inan-aman preparadu didi’ak.
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 127
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Família bele la haree katak auzénsia hanesan
problema ida ka bele komprende katak ida ne’e
problema ida maibé karik la iha idea oinsá atu
prevene. Iha pontu balu durante vizita uma bele
benefisia bainhira iha prezensa inan-aman no
oan hotu. Ida ne’e fó oportunidade ba inan-
aman no ema ne’ebé vizita uma bele husu
ba labarik pergunta no hetan nia perspetiva
kona-bá saida mak akontese no saida mak bele
halo hodi hadi’ak ninia prezensa iha eskola.
Dala ruma inan-aman neon la nakloke kona-
bá saida mak akontese iha uma, no ko’alia ba
labarik bele hetan informasaun adisionál atu
komprende situasaun di’ak liu. Bainhira ianan-
aman ka labarik la iha uma, bele halo diskusaun
prelimináriu ida, maibé tenke aranja tempu
alternativu atu hasoru sira.
Tabela 6N
INSTRUSAUN VIZITA BA UMA NIAN
Molok Vizita ba Uma
• Haree hotu ninia rejistu akompañamentu.
• Verifika estudante ninia uma fatin; buka hatene diresaun ba uma nian.
• Buka hatene kona disponibilidade família ne’e no sira ne’ebé partisipa iha vizita uma nian.
• Asegura katak feto ida iha ekipa vizita uma nian bainhira norma kulturál no relijiozu aplika ba
kontaktu entre feto no mane.
Durante Vizita ba Uma
• Hato’o agradese ba inan-aman tanba fó ona tempu atu hasoru ho Ita.
• Esplika propózitu husi vizita uma nian.
• Asegura katak ida ne’e serve ba sira atu ko’alila iha tempu vizita ne’e.
• Husu sira razaun saida mak halo labarik auzénsia husi eskola, kestaun komportamentu,
ka dezempeñu eskolár baixu, marka nota tun.
• Diskute oinsá rezolve problema ne’e, iniklui buat ne’ebé bele halo iha uma no eskola.
• Bainhira inan-aman sira laran-rurua atu haruka sira nia oan ba eskola, fó hanoin sira kona-
bá importansia edukasaun nian no lei kona-bá edukasaun obrigatóriu.
• Konkorda estratéjia ba inan-aman no eskola bele habiit hamutuk hodi apoiu labarik.
• Fó hanoin katak sira bele husu enkontru sira nia oan nia diretór klase ka diretór eskola hodi
diskute oinsá tulun sira nia oan.
• Fó hatene sira katak Ita sei kontinua akompaña prezensa, komportamentu, no aktividade
eskolár labarik nian iha eskola no sei hato’o ba sira kona-bá preokupasaun ruma.
• Husu ba inan-aman se sira iha pergunta ruma.
• Agradese sira tanba fó ona tempu hasoru ho Ita.
Depois de Vizita ba Uma
• Hakerek komentáriu kona-bá vizita iha Formuláriu Vizita ba Uma.
• Relata ba komisaun jestaun kazu, diretór eskola ka vise-diretór, no diskute asaun ruma
ne’ebé atu foti.
• Mantein kontaktu nafatin ho família.
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 128 UNIDADE 6
Protokolu Vizita ba Uma
Propózitu husi vizita ba uma nian mak hametin
relasaun entre inan-aman no eskola. Vizita ne’e
tenke iha respeitu mutuál entre parte rua; sira
la iha intensaun atu intimida. Ne’e importante
tebes katak vizita ba uma foku ba diskusaun
parte rua atu tulun inan-aman hodi tulun sira nia
oan no la’ós ba hanoin husi eskola katak inan-
aman faila eduka oan sira. Sentidu husi vizita
nian presiza positivu no kolaborativu atu realiza
objetivu ne’ebé Ita hakarak: tulun família no
eskola di’ak liu hodi apoiu sira nia oan.
Tabela 6N fó instrusaun detalladu kona-bá
etapa sira atu prepara, hala’o no dokumenta
vizita ba uma nian. Importante atu rejistu saida
mak diskute ho inan-aman no asaun ne’ebé sira
konkorda atu foti no estratéjia akompañamentu
ne’ebé eskola supostu atu halo.
Figura 6O no Tabela 6P aprezenta pakote
instrumentu ne’ebé uza iha Índia hodi ajuda
edukadór no Kampiaun Komunidade (CC)
hala’o vizita ba uma. Figura 6O ho kódigu-kór
dadadak ne’ebé uza desizaun livre atu aprende
kona-bá auzénsia labarik nian husi eskola. Uza
desizaun ai-hun ida nian asegura vizita ba uma
hala’o ho konsistente. Kaixa kinur mak pergunta
ne’ebé edukadór ka CC husu durante vizita;
kaixa biru mak estudante nia resposta (se nia
mosu-mai).
Desizaun ai-hun ida nian hahú ho lian husu: “Ita
boot hatene ka lae katak Ita nia oan auzénsia
husi eskola dala balu iha semana liu bá?”
Bainhira nia resposta loos, edukadór ka CC sei
husu pergunta tuirmai iha sorin loos husi ai-hun
ne’e. Bainhira nia resposta lae, edukadór ka CC
sei kontinua ho pergunta sira iha sorin karuk
ai-hun nian. Resposta sira ilustrativu maibé
reprezenta modu pergunta sira no resposta
ne’ebé sei dala ruma husu durante vizita ba
uma relasiona ho diskusaun kona-bá auzénsia
estudante nian.
Kaixa resposta iha besik ba okos desizaun
ai-hun nian tau ona númeru. Númeru ne’e
koresponde ba lista asaun iha tabela 6P ne’ebé
família ka eskola bele foti hodi rezolve problema
ne’e. Ezemplu, bainhira inan-aman resposta “lae”
ba pergunta dahuluk, no karik labarik marka
prezensa, pergunta tuirmai sei dirije diretamente
ba estudante: “Tanba sá Ita la bá eskola?”
Bainhira labarik la marka prezensa, edukadór ka
Kampiaun Komunidade sei diskute asaun ne’ebé
inan-aman bele foti atu monitoriza sira nia oan
nia padraun prezensa iha eskola. Sira mós revee
diáriu família nian hamutuk ho inan-aman (haree
Figura 6R) kona-bá etapa ne’ebé bele foti iha
uma hodi fó apoiu sira nia oan nia edukasaun.
Diskusaun no desizaun vizita ba uma nian ne’ebé
halo ona presiza rejistu didi’ak. Figura 6Q hatudu
ezemplu formuláriu simples ida ne’ebé bele uza
hodi rejista vizita ba uma nian. Ida ne’e rejista
propózitu vizita nian, hasoru membru uma nian
na’in hira, kursu asaun ne’ebé konkorda durante
reuniaun. Ida ne’e asina husi parte rua, inan-aman
no eskola, no serve hanesan baze ba diskusaun
tuirmai se parte ida faila iha sira nia serbisu. Ida
ne’e mantein iha arkivu estudante nian iha eskola.
Rejistu ezatu husik edukadór no funsionáriu
sira eskola nian ezamina pasu saida mak foti
ona no modifika sira bainhira sira la hatudu atu
realizaobjetivu ne’ebé mak dejezu.
Instrumentu Diskusaun Vizita ba Uma:
Diáriu Família nian
Diáriu Família nian (haree Figura 6R) uza ona husi
edukadór no Kampiaun Komunidade atu diskute
solusaun ne’ebé hetan tulun no enkorajamentu
husi uma hasa’e prezensa eskola nian. Tanba
inan-aman barak lee ladún hatene, ekipa SDPP
dezeña livriñu uza ilustrasaun sira. Livriñu ne’e iha
pájina ba kada fulan durante tinan eskolár nian.
Kada ilustrasaun reprezenta buat ruma família
bele halo hodi tulun sira oan nia aprendizajen
no partisipasaun iha eskola. Diáriu ne’e uza atu
hamosu sensibilizasaun no introduz no hametin
toman família nian ne’ebé peskiza identifika katak
iha impaktu positivu ba labarik nia edukasaun no
rezultadu edukasaun.
Diáriu mós hanesan instrumentu supervizaun nian
ida uza durante vizita ba uma. Inan-aman marka
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 129
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 6O – Ezemplu husi Desizaun Ai-Hun Vizita ba Uma no Tabela Resposta
DE
SIZ
AU
N V
IZIT
A B
A U
MA
TU
IR F
ILO
ZO
FIA
AI-
HU
N N
IAN
Ita
hate
ne k
a la
e, It
a ni
a o
an la
tam
a es
kola
loro
n b
alu
iha
sem
ana
liu b
á?
LAE
LOO
SH
usu
inan
-am
an: “
tanb
a sá
Ita
oan
la b
á es
kola
?”Se
lab
arik
mar
ka p
reze
nsa,
hus
u id
a ne
’e:
“tan
ba
sá It
a la
bá
esko
la?”
Tauk
Lako
hi b
a es
kola
Lab
arik
ka
mem
bru
fam
ília
mo
ras
(5)
Fam
ilia
sira
viz
ita,
bai
naka
iha
uma
(7)
Serb
isu
iha
uma
(8)
Klim
a la
dún
di’a
k,
pro
ble
ma
ases
u (1
0)
“tan
ba
sá It
a (ta
uk/l
ako
n es
kola
)?”
“Mai
Ita
dis
kute
sai
da
mak
bel
e ha
lo a
tu
had
i’ak
liu.”
Livr
u la
kon,
la h
alo
tp
c, la
iha
fard
a,
no s
asán
esk
ola
nia
n (1
)
Esko
la In
kóm
od
u(m
anas
, sen
a m
alu,
b
ee la
iha,
sen
tina
la
iha
etc.
) (2
)
Het
a g
oza
hus
i es
tud
ante
sel
uk,
eduk
adó
r mal
do
zu,
eduk
adó
r krít
ika
ha’u
/hiru
s ha
u (3
)
Hau
bar
uk,
Hau
hak
arak
ha
limar
(4
)
Fest
ivál
,Ev
entu
so
siál
(6)
Serb
isu
(8, 9
)O
bje
tivu
inan
-am
an,
Lab
arik
reku
za a
tu b
a (1
1)
Hus
u in
an-a
man
ka
lab
arik
: hal
o
serb
isu
said
a d
uran
te lo
ron
hira
k la
tam
a es
kola
? Serb
isu
iha
fatin
sel
uk
(9)
Uza
tab
ela
resp
ost
a at
u d
isku
te
(resp
ost
a 1-
11)
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 130 UNIDADE 6
KontinuaKontinua
Tabela 6P
Razaun auzénsia Asaun posivel hala’o iha uma Asaun posivel hala’o iha nivel eskola no komunidade
(1) Livru, kopia lakon,
La halo tpc
TABELA RESPOSTA VIZITA BA UMA TUIR DESIZAUN AI-HUN IDA
Ita hatene ka lae, Ita nia oan la tama eskola loron balu iha semana liu ba? Se resposta Lae.
Bainhira labarik la mosu-mai, aranja vizita iha tempu seluk bainhira labarik iha ona uma.
Ho tulun husi oráriu família nian,
diskute ho inan-aman presiza
estuda iha uma.
Rezolve problema livru no farda
lakon liu husi diskusaun ho inan-
aman, hamutuk ho edukadór, se
presiza.
Re-vizita fali estratéjia hanorin
labarik-belun ho funsionáriu sira
eskola nian
Aranja livru liután ida iha klase laran
nu’udar “emprestimu” ba estudante
iha risku atu bele lori ba uma
(2) Sena malu iha klase
laran, sentina, bee
hemu, no almosu la iha
Diskute kestaun ne’e ho labarik no
inan-aman. Rekoñese inkapasidade,
maibé hatete sai estudante seluk ba
eskola regularmente.
Diskute kestaun ne’e ho PTA, SMC
no diretór eskola.
(3) Estudante seluk
goza, edukadór hirus/
baku diskriminasaun
Ko’alia ho labarik atu hetan detallu. Diskute kestaun ne’e ho diretór
eskola no iha reuniaun jestaun
kazu.
(4) husik eskola no
halimar, baruk ho
eskola.
Improvavel labarik atu fó razaun.
Husu nia halo saida durante
auzénsia – karik sira serbisu. Se nia
serbisu, halo tuir resposta iha liña
8 no 9.
Se labarik toman ona badiu no
halimar duké bá eskola, presiza
diskute ho inan-aman no membru
komunidade. Dezigna ema ida
atu buka hatene fatin sira labarik
halimar.
Razaun Auzénsia Asaun posivel hala’o iha uma Asaun posivel hala’o iha nivel eskola no/ka komunidade
(5) labarik ka membru
família ida moras
Ita hatene ka lae, Ita nia oan la tama eskola loron balu iha semana liu ba?
Se resposta LOOS.
Se moras la sériu – kabun
moras, isin manas uitoan, diskute
tratamentu ne’ebé simu ona no
bele fila lais ba eskola.
Se moras sériu, ka labarik la tama
eskola frekuente tanba moras,
koko aranja referénsia saude.
Se membru família mak moras,
husu ba inan-aman atu ema seluk
mak haree duké labarik.
Asaun eskola nian: Se labarik tenke
hela iha uma ba tempu ruma, hili
kolega ida ne’ebé ho edukadór nia
apoiu sei hato’o aktividade eskolár
ne’ebé estudante tenke kompleta
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 131
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 6P – Kontinuasaun
Razaun auzénsia Asaun posivel hala’o iha uma Asaun posivel hala’o iha nivel eskola Ka/no komunidade
(7) Vizita família ka
família vizita hela
TABELA RESPOSTA VIZITA BA UMA TUIR DESIZAUN AI-HUN IDA
Ita hatene ka lae, Ita nia oan la tama eskola loron balu iha semana liu ba?
Se resposta LOOS.
Diskute mos se bele atu habadak
vizita. Se família vizita hela, fó
hatene labarik presiza bá eskola
no se bele husik labarik livre husi
obrigasaun hela ho família ne’e.
(8) Serbisu iha uma Husu labarik halo saida durante
auzénsia: bele serbisu doméstiku,
haree alin, haree ema moras ka
katuas-ferik sira, serbisu doméstiku
ne’ebé simu osan. Fó hanoin inan-
aman kona-bá rekerimentu haruka
oan ba eskola regularmente, no
reduz todan serbisu ba labarik ka
rearanja oráriu atu akomoda tempu
ba sesaun eskola nian.
(9) Serbisu iha fatin
seluk
Husu labarik halo saida durante
auzénsia: kuru bee, bá merkadu,
lori ai-han ba membru família, hein
animál, agrikultura ka serbisu ho
rendimentu. Fó hanoin inan-aman
kona-bá rekerimentu haruka oan
bá eskola regularmente, no reduz
todan serbisu ba labarik ka rearanja
oráriu atu akomoda tempu ba
sesaun eskola nian.
Asaun komunidade nian: Karik ida
ne’e fenómenu komún iha knua
ne’e, Ita presiza hasoru membru
komunidade atu muda kalendáriu
eskola no tempu eskola nian.
(10) Problema
kondisaun klima no
relasaun ho asesu
Ko’alia ho inan-aman no labarik,
presiza bá eskola regularmente.
Diskute ho PTA, SMC ka diretór
eskola saida mak atu halo bainhira
klima ladún di’ak.
Asaun Komunidade nian: Bainhira
iha problema asesu maior, presiza
diskute ho komunidade hodi hetan
solusaun.
(11) inan-aman impede
/labarik rekuza atu ba
Asaun hanesan ba (1), (2), (3) no (4)
(6) Festivál, eventu
sosiál
Diskute ho inan-aman no
labarik katak presiza bá eskola
regularmente no limita loron
auzénsia to’o mínimu nian.
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 132 UNIDADE 6
Figura 6Q – Formuláriu Relatóriu Vizita ba Uma nian
FORMULÁRIU RELATÓRIU VIZITA BA UMA
Loron vizita ba uma: ________________ Ema ne’ebé vizita: ______________________________
Labarik Naran: _______________________________ Tinan: ______
Komunidade: _______________________________
Eskola Naran: _______________________________
Distritu: _______________________________
Objetivu vizita ba uma (vistu hirak aplika):
Labarik lakon ona ______ klase oras
Labarik iha kestaun komportamentu
Labarik hetan nota ki’ik iha matéria balu
Seluk, favor halo espesifikasaun ______________________________
Rezumu husi vizita nian (Kestaun saida mak diskute ona? Kestaun saida mak rezolve ona?):
Asaun tuirmai (ezemplu, inan-aman sei foti asaun saida? Oinsá edukadór ka sira seluk
aktualiza?):
Inan-aman/família naran: _____________________________________________
Asinatura inan-aman/família: _____________________________________________
Asinatura Vizitór ba Uma: _____________________________________________
Data planeadu tuirmai: ___________________
Pesoa responsavel ba aktualizasaun: _________________
Depois de reniaun ida ne’e, foti ona asaun hirak tuirmai ne’e (indika data):
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 133
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
“x” ida iha liña bainhira sira hola asaun hanesan
reduz obrigasaun serbisu husik eskola, ka
asegura sira nia oan ba eskola tuir tempu.
Informasaun prezensa diáriu nian bele kompara
ho akompañamentu prezensa eskola nian.
Ida ne’e hakbiit inan-aman no funsionáriu sira
eskola nian identifika estudante ne’ebé la tama
eskola nonok de’it, identifika kauza hun saida ba
auzénsia nian no serbisu hamutuk ho estudante
hodi enkoraja padraun prezensa regulár.
Ita bele hatene ka lae, illustrasaun oioin
reprezenta iha Figura 6R? Ita atu hadi’ak diáriu
ne’e oinsá bele uza iha Ita nia nasaun? Saida
mak Ita gosta husi uza diáriu família nian ne’e
Figura 6R – Diáriu Família nian
hodi hametin interasaun inan-aman no eskola no
hasa’e sensibilizasaun kona-bá labarik sira husik
eskola? Atensaun, atu halo sai efeitu, ilustrasaun
ne’e presiza interpreta ho fasil tebes.
Importante rejista hotu komunikasaun ne’ebé
halo ho família. Tabela 6S mak ezemplu rejistu
klase nian ne’ebé anota data husi asaun ida,
tipu komunikasaun, sé mak halo, pontu xave
diskusaun nian, saida mak sei deside tuirmai no
sé mak responsavel. Rejistu ne’e tenke revee
iha reuniaun ida-ida kona-bá jestaun kazu atu
asegura asaun tuirmai tau iha fatin.
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 134 UNIDADE 6
Asaun 4: Jestaun KazuJestaun kazu mak prosesu kolaborativu iha
eskola husi diretór eskola no edukadór sira.
Ida ne’e avalia, planeia, implementa, koordena,
monitoriza, no avalia opsaun no serbisu ne’ebé
presiza atu akomoda nesesidade ema estudante
sira iha risku. Ekipa jestaun kazu hala’o reuniaun
regulár hodi revee progresu no dezafiu estudante
sira ne’ebé iha risku. Ida ne’e karakteriza liu
husi defeza, komunikasaun, no jestaun rekursu.
Nune’e mós promove intervensaun ho tempu
hodi responde ba problema estudante nian.
Atu sai nu’udar efikás, diskusaun jestaun kazu
tenke foku ba asaun edukadór nian ne’ebé foti
atu influénsia mudansa – iha sira nia an iha klase
laran, iha eskola ho sira nia kolega sira, no iha
uma ho família no asistensia komunidade.
Maske reuniaun jestaun kazu ida tenke revee
komunikasaun ho inan-aman, nia foku inísiu
tenke ba saida mak akontese iha klase laran
– kona-bá prosesu hanorin- aprendizajen
no interasaun entre edukadór no estudante.
Estratéjia ne’e dezenvolve proposta asaun ho
edukadór nia kontrolu. Ezemplu, se estudante
iha risku ida iha problema ho ninia tilun (rona),
nia tenke tuur iha liña oin. Se nia hetan abuzu
ka gozu iha halimar fatin, edukadór tenke halo
intervensaun iha fatin. Jestaun kazu mós tenke
rezolve situasaun iha uma nian. Ezemplu,
ko’alia kona-bá oinsá tulun estudante ba eskola
tuir tempu ne’e di’ak tebes. Ka tau hamutuk
hanoin atu reduz númeru obrigasaun serbisu ba
estudante sira iha risku mós di’ak tebes. Asaun
sira ne’e mak bele identifika no tau iha fatin hodi
hadi’ak situasaun ba estudante sira iha risku.
Nu’udar kontraste, la’ós konstrutivu atu uza
reuniaun jestaun kazu hodi diskute kestaun
administrativu ka limitasaun fundu ne’ebé eskola
simu ka oinsá situasaun ki’ak família nian.
Kondisaun hirak ne’e mak jeralmente funsionáriu
sira eskola nian labele muda no diskute kona-bá
ne’e sei la rezulta apoiu ruma ba estudante sira
iha risku.
Tabela 6S
REJISTU KOMUNIKASAUN KLASE NIAN
05/15/14 Maria ✓ ✓ Wendi Prezensa - Auzénsia
no tarde
Bolu tama fali
iha semana
oin
Wendi
Estudante KartaInan-Aman
Telefone Vizita Uma
Edukadór Diskusaun TuirmaiLoron Responsavel
William no Xefe PTA Halo vizita ba
uma
05/17/14 Robert ✓ ✓ William Prezensa - Hahalok
iha klase
Telefone se mai
tarde ka la tama
loron ne’e
05/12/14 Maria ✓ ✓ Wendi Hadi’ak
Xefe PTA Monitor
hahalok no bolu
tama semana
ne’e
05/15/14 Robert ✓ William Hader sedu, monitor
tpc, asegura sira sai
uma ba eskola tuir
tempu no kontaktu
ho edukadór
✓
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 135
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Sé mak Tama iha Ekipa Jestaun Kazu?
Idealmente, ekipa jestaun kazu ida tenke iha
membru tolu to’o lima. Ita la presiza ema barak
liu involve tanba sei lori tempu naruk atu organiza
reuniaun no sei iha risku sai husi foku diskusaun.
Maibé atu enfrenta jestaun kazu ho di’ak, diretór
eskola nian ho edukadór sira tenke tuur hamutuk.
Ida ne’e lori perspektiva diferente no esperiénsia
serbisu oioin ho estudante sira. Edukadór seluk
bele partisipa iha diskusaun bainhira presiza. Xefe
komunidade- hanesan prezidente SMC ka PTA-
bele mós konvida atu partisipa bainhira presiza.
Testu iha kaixa iha sorin loos ne’e fó sujestaun ba
ema ne’ebé bele hola parte iha reuniaun jestaun
kazu ruma.
Jeralmente, kazu estudante ida iha risku sei revee
fulan ida dala ida, anaunserke iha indikasaun
situasaun estudante nian difisil tebes (ezemplu;
membru família balu mate, falta eskola kleur
ona). Maibé, depende númeru estudante sira iha
risku iha sala laran, ne’ebé karik presiza oráriu
atu iha reuniaun beibeik hodi revee kazu sira
ne’ebé estudante iha risku kada fulan. Iha forma
ida ne’e, grupu diferente husi estudante sira iha
risku diskute iha fulan ida nia laran. Ida ne’e mós
husik atu atualiza estudante sira iha risku hasoru
difikuldade sira ne’ebé todan resin.
Desizaun edukadór ida ne’ebé tenke inklui iha
ekipa jestaun kazu mai husi desizaun nivel-eskola
nian. Tenke kria kondisaun ba kriteriu sira kona-
bá kompozisaun ekipa jestaun kazu. Bainhira
edukadór matemátika ho língua la’ós membru
ativu husi ekipa, tenke konsulta ho sira kona-ba
estudante sira nia dezempeñu iha klase laran.
Tanba sá edukadór língua ho matematíka
importante tebes? instrusaun língua-
partikularmente língua ne’ebé hanorin ba
estudante sira (língua instrusaun, ka LOI) no
matemátika – mak konsideradu koñesimentu
estatutu aas. Ida ne’e tanba importansia tula
ba sira hanesan odamatan boot atu hasa’e
nivel edukasaun. Bainhira estudante sira fraku
iha matéira rua ne’e ka monu iha ida ka rua
ne’e hotu, ida ne’e sasukat importante ida ba
estudante ne’e atu husik eskola ka lae.
Funsionáriu sira eskola nian bele deside
edukadór seluk sira ne’ebé tenke konsulta ka
partisipa iha reuniaun jestaun kazu. Edukadór
iha nivél primária dala barak sira mak edukadór
ba klase no hanorin materia hotu-hotu. Iha
kazu ida ne’e, edukadór no diretór eskola sei
deside atu konvida edukadór tinan kotuk nian ka
edukadór tinan oin nian atu lori perspektiva luan
iha diskusaun. Diretór ka vise diretór eskola nian
tenke fasilita reuniaun jestaun kazu sira nian.
Ekipa Jestaun Kazu Diskute Kona-bá Saída
iha Reuniaun Jestaun Kazu?
Akompañamentu estudante sira iha risku
involve kolesaun dadus prezente no regulár ba
estudante ida-ida ne’ebé iha risku. Dadus ne’e
revee durante reuniaun jestaun kazu. Pergunta
PARTISIPANTE POTENSIÁL IHA
EKIPA JESTAUN KAZU
Pozisaun Membru:
• Admininistradór eskola (ezemplu, diretór
eskola, vise diretór, orientadór, etc).
• Edukadór matemátika
• Edukadór lingua
• Edukadór klase (primária)
• Edukadór feto
• Edukadór hanorin matéria karik ezame
finál no sira mak edukadór ba matéria
ne’ebé ezame dadauk ne’e.
Tuir presiza:
• Membru PTA/SMC
• Reprezentante serbisu katutan sira
(ezemplu, fornesedór serbisu saude)
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 136 UNIDADE 6
sira tuirmai ne’e bele hatudu dalan ba reuniaun
ne’e:
• Iha mudansa ruma hafoin reuniaun horikalan?
• Estudante sira halo di’ak? Karik lae, tanba
sá?
• Saída mak Ita bele halo atu apoiu estudante
ne’e?
Reuniaun jestaun kazu efikás presiza edukadór
no sira seluk ne’ebé partisipa iha diskusaun
atu fahe saida mak sira hatene akontese hela
ba estudante. Diskusaun sira ne’e bazeia ba
rejistu ka informasaun espesifíku koñesidu
kona-ba estudante, la’ós espekulasaun ka lori-
lia. Diskusaun jestaun kazu bele mós uza atu
identifika informasaun ne’ebé presiza fahe ba
inan-aman sira.
Pergunta hirak tuirmai ne’e tulun diskusaun
durante reuniaun jestaun kazu mensál:
• Saida mak nivél susesu akadémiku atuál ba
estudante ne’e?
• Iha matéria espesifíku balu ne’ebé estudante
halo esforsu maka’as liu kompara ho matéria
seluk ka lae?
• Tipu komportamentu saida mak kauza
problema ba estudante?
• Iha komportamentu estudante nian ne’ebé
kauza problema ba estudante seluk ka ba
edukadór sira ka lae?
• Estudante ne’e hatudu padraun prezensa
saida?
• Iha mudansa resente husi estudante nia
dezempeñu, atitude ka komportamentu ka
lae?
• Atendimentu saida mak fó ona ba estudante
ne’e, hatudu susesu ruma ka lae?
• Atendimentu posivel saida tán mak presiza
koko?
• Fatór doméstiku saida mak bele iha impaktu
ba estudante no saida mak bele halo atu
hamenus fatór sira ne’e?
Matadalan ba Diskusaun Jestaun Kazu Fulan-
Fulan Kona-bá Labarik sira iha Risku
Ita tenke uza formatu konsistente atu hala’o
reuniaun jestaun kazu. Tau iha hanoin katak
reuniaun ne’e lapresiza kleur. Peskiza iha Estadus
Unidos da America hatudu katak tuir minutu 6
diskute kona-bá estudante ida, diskusaun sai
ladún produtivu no lafoku ba solusaun. Tabela 6T
sai matadalan ba reuniaun mensál jestaun kazu.
Pájina sira tuirmai ne’e hatudu instrumentu tolu
ne’ebé SDPP uza atu fasilita planeamentu no
diskusaun reuniaun jestaun kazu.
Tabela 6U mak estratéjia atendimentu primeiru
ba akompañamentu klase ida nian. Dadus ne’e
hatudu iha asaun diferente foti ba estudante
ida-ida ne’ebé iha risku iha klase ida. Ida ne’e
hanesan nota estratéjia atendimentu dahuluk
saida no hala’o iha data saida. Akompañamentu
ne’e tenke revee iha reuniaun jestaun kazu atu
monitoriza komunikasaun saida mak iha entre
eskola ho família.
Iha sorin seluk, Figura 6V hatudu ezemplu
Formuláriu Reuniaun Mensál Jestaun Kazu
estudante ida-ida nian. Ida ne’e mak formuláriu
kaptura ne’ebé dokumenta asaun no segimentu
ne’ebé deside iha reuniaun jestaun kazu relasiona
ho estudante nia dezempeñu. Estudante iha nivél
pre-sekundária no sekundária ho edukadór rasik
ba matéria, kada edukadór matéria ida-ida sei
fornese informasaun ba diretór klase nian ne’ebé
kompleta formuláriu ne’e. Matéria sira ne’ebé
estudante barak hetan problema, sei konvida
edukadór atu tuir reuniaun jestaun kazu.
Tabela 6W, lista estratéjia jestaun ba klase
ne’ebé uza durante reuniaun jestaun kazu.
Uza formuláriu ne’ebé hanesan ho formuláriu
Tabela 6E ne’ebé identifika no esplika estudante
nia pontuasaun komportamentu hanesan
1 (risku médiu) ka 2 (risku aas). Tabela ne’e
hatudu kontráriu, edukadór bele uza estratéjia
jestaun atu responde ba estudante estragadór
sira no estudante sira ne’ebé la partisipa.
Komportamentu estudante sira nian no
estratéjia jestaun edukadór sira nian ne’ebé
hatudu iha tabela ida ne’e hanesan ezemplu
de’it. Tau iha hanoin katak tabela ida ne’e serve
hanesan matadalan ida atu tulun edukadór sira
hanoin konaba estratéjia jestaun hodi hatán
ba estudante sira ne’ebé iha komportamentu
negativu.
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 137
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 6T
REALIZASAUN REUNIAUN JESTAUN BA KAZU
Preparasaun reuniaun jestaun kazu
• Revee dadus pertinente hotu relasiona ho reuniaun jestaun kazu. Informasaun ne’ebé
sai útil durante reuniaun bele haree iha Tabela Komportamentu Estudante, Formuláriu
Akompañamentu Komportamentu, Surat Akompañamentu Serbisu ba Uma, Rejistu
Formuláriu Karta, Vizita ba Uma, no reuniaun, rejistu prezensa eskola, no rejistu eskola sira
seluk ne’ebé bele suporta diskusaun.
• Diretór klase nian tenke ko’alia ho edukadór hanorin matéria bainhira presiza atu solisita sira
nia hanoin no sujestaun ruma kona-ba maneira atu apoiu estudante iha risku. Tenke anota
mudansa ruma iha prezensa, komportamentu, no aktividade eskolár.
Realiza reuniaun jestaun kazu
• Diretór eskola ka vise diretór xefia reuniaun. Partisipante hotu-hotu diskute risku ba estudante
ida-ida ne’ebé identifika durante prosesu pontuasaun risku ba estudante.
• Husu ba diretór klase atu aprezenta progresu estudante ida-ida. Diskute kazu estudante ida-
ida nian.
• Solisita informasaun husi edukadór seluk kona-ba labarik nia prezensa, komportamentu, no
aktividade eskolár, nune’e mós asaun ne’ebé foti atu tulun labarik susesu iha eskola.
• Relata asaun ruma ne’ebé foti husi diretór, vise diretór, no PTA konaba labarik ida-ida.
• Revee komportamentu estudante iha risku no determina estratéjia ba mudansa
komportamentu. Uza Estratéjia Jestaun Komportamentu sira atu identifika estratéjia hodi
rezolve problema komportamentu.
• Deside asaun ne’ebé presiza durante fulan oin no fahe responsabilidade ba asaun sira ne’e.
• Kompleta Formuláriu Reuniaun Jestaun Kazu.
Konklui siklu jestaun kazu
• Notifika ba inan-aman sira kona-ba desizaun ka asaun ruma ne’ebé presiza sira nia apoiu.
Tabela 6U
REJISTU AKOMPAÑAMENTU ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ESTUDANTE
Reuniaun jestaun ba kazu kona-bá estudante
Estudante Naran
Loron (sira)
Karta notifikasaun hato’o ona ba
Kontaktu ona liu Telefone
Hala’o Vizita ba Uma
Reuniaun edukadór nian kona-bá asaun suporta
Loron (sira) Loron (sira) Loron (sira) Loron (sira)
REJISTU AKOMPAÑAMENTU ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ESTUDANTE
Reuniaun jestaun ba kazu kona-bá estudante
EstudanteNaran
Loron (sira)
Kartanotifikasaunhato’o ona ba
Kontaktu ona liu Telefone
Hala’o Vizita ba Uma
Reuniaun edukadór niankona-bá asaun suporta
Loron (sira) Loron (sira) Loron (sira) Loron (sira)
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 138 UNIDADE 6
Figura 6V – Jestaun kazu iha estratéjia rejistu hodi hadi’ak komportamentu estudante nian
FORMULÁRIU REUNIAUN MENSÁL JESTAUN KAZU
Loron ________________
Naran Estudante _______________________________ Tinan Eskolár ______
Klase ka naran diretór klase _______________________________
Partisipante seluk:
Naran __________________________ Papél ______________________
Naran __________________________ Papél ______________________
Naran __________________________ Papél ______________________
Dezempeñu Eskolár
Dezempeñu Pasadu
Dezempeñu Prezente
Asaun foun no/ka
kontinuasaun ne’ebé atu foti
Funsionáriu sira Responsavél
Matéria 1
Matéria 2
Matéria 3
Matéria 4
Serbisu ba uma
Prezensa
Komportamentu
(0, 1, 2)
Seluk
Seluk
ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU BA ABANDONU ESKOLÁR PÁJINA 139
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 6W
ESTRATÉJIA JESTAUN PARTISIPASAUN IHA KLASE LARAN
Pontu Komportamentu 1
• La see tilun/hanoin mamuk
• La halo serbisu ba uma
• Lalori livru
• La rona instrusaun
• Dukur iha klase laran
• La tuir regulamantu iha klase laran
(han/natan xumingál, etc)
• Sai husi eskola
• La halo interasaun ho estudante seluk
• Linguajen korporal ka asaun sinál la
respeitu ka ladún interese (hamrik iha
kadeira, riska arbiru de’it no la halo
traballu iha klase laran)
Estratéjia Jestaun
• Estabelese no tara regulamentu iha
eskola/klase laran no komportamentu
ne’ebé serve – diskute ho estudante
• Muda estudante ba besik edukadór
nia meza
• La’o besik ba estudante nia fatin;
hamrik iha nia meza sorin ka kotuk
• Uza sinál liman (dere Ita nia meza, tau
liman fuan ida iha Ita nia ibun, etc);
halo lian maka’as oituan no hateke
ba estudante atu komunika katak
komportamentu estudante nian ida
ne’e ladi’ak no presiza hapara.
• Temi estudante nia naran no dehan
ba nia atu hapara ka muda nia
komportamentu
• Estabelese prosedimentu klaru ba
rotina regulár (foti Ita nia liman, foti sa’e
liman fuan tolu, no sura tun 3-2-1 to’o
sinál katak AGORA tenke hapara buat
ruma)
• Louva estudante ne’ebé iha
komportamentu di’ak/serve hanesan
modelu espektativa maibé labele halo
komparasaun malorek.
Pontu Komportamentu 2
• Ko’alia barak ho estudante seluk
ne’ebé halo hela traballu
• Ko’alia maka’as durante hala’o traballu
• Mai tarde
• So’e sasan
• Baku ka hata’uk estudante sira seluk
• Goza ho estudante sira seluk no bolu
sira ho naran aat
• Uza espresaun ka jestu aat
• Sobu/estraga sasan eskola
• Hatán filak ba edukadór
• Interrompe aktividade sira klase nian
Estratéjia Jestaun
• Husu reuniaun ho estudante;
tuirmai reuniaun ho estudante no
diretór eskola, ikus mai, reuniaun ho
estudante, diretór eskola/vise no inan-
aman
• Hadook estudante husi estudante
seluk – ezemplu, haruka estudante ba
eskritóriu diretor nian
• Evita konfrontasaun ho estudante sira
iha públiku - diskute komportamentu
ladi’ak iha privadu.
• Identifika kolaborativamente
konsekuénsia ba komportamentu
ladi’ak no implementa sira
• Fahe responsabilidade ka papél
espesiál ba estudante iha klase laran
no reforsa ninia kontribuisaun pozitivu
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
PÁJINA 140 UNIDADE 6
Iha unidade ida ne’e, Ita diskute ona kona-bá
komponente EWS daruak. Asaun sira ne’e mak
funsionáriu sira eskola nian foti hodi hadi’ak
aprendizajen iha klase laran, akompaña no rejistu
saida mak akontese ho estudante sira ne’ebé iha
risku no maneira atu hadi’ak komunikasaun entre
eskola ho familía sira. Komponente importante
EWS sira seluk no estratéjia atendimentu primeiru
atu kria nivél sensibilizasaun ne’ebé boot no
responsabilidade iha komunidade boot atu
rezolve problema husik eskola.
Iha unidade tuirmai Ita diskute hakat no asaun
saida mak bele foti atu involve komunidade sira.
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Ezemplu, haree: http://www.equip123.net/equip1/mesa/docs/CA_Practical_Guide_Teachers.pdf.
Estabelese
Parseria ho
komunidade
Unidade 7
Prevensaun Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
KAMPIAUN KOMUNIDADE ULTRAPASA LAKUNA ENTRE ESKOLA NO FAMÍLIA
Bainhira bolu Priyanka atu tama ba entrevista serbisu ho títulu Programa Pilotu Prenvensaun Husik
Eskola, nia sente nervozu, tanba nia seidauk iha esperiénsia serbisu ho organizasaun ruma. Nia mós
mai husi sosiedade ne’ebé la konsidera feto ninia karreira. Maibé Priyanka, ne’ebé hanesan estudante
Zoolojia iha universidade, haree ida ne’e hanesan oportunidade importante no di’ak tebes. Nune’e, nia
tama ba entervista no hetan duni serbisu hanesan Kampiaun Komunidade iha Dharmpur Dakhili.
Hanesan Kampiaun Komunidade, Priyanka toma konta parte responsabilidade mak vizita ba uma husi
Foku Labarik nian. Durante vizita iha uma, atualiza labarik sira nia aktividade ne’ebé hala’o ba inan-
aman sira no revee labarik sira nia progresu. Nia mós revee inan-aman sira nia diáriu akompañamentu,
ne’ebé rejista sira nia oan nia prezensa hodi asegura katak rejistu ne’e hanesan ho eskola nia rejistu.
Karik iha diferensa entre rua ne’e, Kampionatu Komunidade hatene atu rezolve kestaun ida ne’e. Ida
ne’e parte importante husi sistema atendimentu primeiru tanba inan-aman barak iha análize situasionál
SDPP rekoñese sira la iha koñesimentu ba padraun prezensa husi sira nia oan iha eskola.
“Ha’u nia interasaun nafatin ho inan-aman sira tulun ha’u atu kria relasaun ho sira. Durante interasaun
sira ne’e ho sira, ha’u aprende oinsá atu konvense sira katak enkontru entre Inan-aman-Edukadór sira
no Loke Eskola mak plataforma di’ak atu rezolve kestaun ruma karik sira iha. Sira hetan nia lójiku no
hamutuk iha Loke Eskola ne’ebé sira haree materiál oioin sira nia oan mak kria; sira haree sira nia oan
halo drama no deskobre ne’e nu’udar interesante no útil. Ha’u aprende buat foun barak iha programa
no agora ha’u komprinde ha’u nia an di’ak liu. Agora ha’u komprende labarik, edukadór no inan-aman
sira komportamentu no troka matenek haluan ha’u nia hanoin.”
“Estudante sira konsidera nia hanesan amigu. Sira rona nia.” ~ haktuir edukadór turma nian
PÁJINA 143
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Iha unidade liu ba Ita diskute estratéjia
atendimentu primeiru hanesan asaun liña
dahuluk atu mantein estudante sira iha-riksu la
husik eskola. Estratéjia atendimentu primeiru
mak sai xave parte husi EWS ”akompañamentu
no komesa hala’o” funsaun atu alkansa
estudante iha risku iha inísiu tinan eskolár
nian. Aspetu fundamentál ida ba estratéjia
atendimendu dahuluk mak hametin parseria
entre família ho eskola. Maske nune’e, tau
responsabilidade tomak ba eskola no família atu
rezolve kestaun husik eskola no faila solusiona
kestaun boot liu ne’bé liu tiha kbitt doméstiku
no eskola ne’ebé mosu husi akontesimentu iha
komunidade tomak. Iha unidade ida ne’e, Ita
diskute maneira atu estabelese parseria luan liu
entre eskola, família no komunidade sira.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADEKomunidade hetan benefisiu bainhira estudante sira hela iha eskola no bele kontribui di’ak
liu ba produtividade ekonomia, estabilidade, governasaun no moris di’ak sosiedade nian.
Atu susesu, tenke kuda metin Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk iha komunidade. Eskola
ho edukadór sira bele menus tempu, rekursu no motivasaun atu implementa estratéjia
atendimentu primeiru. Estratéjia balu bele liu tiha mandatu eskola nian no presiza fó korajen,
presaun husi kolega no kapasidade ne’ebé influénsia membru komunidade. Dala balu,
komunidade no eskola la serbisu hamutuk hela maske iha objetivu hanesan. Unidade 7 sentru
ba dezenvolvimentu eskola no parseria ho komunidade atu implementa EWS, no kriasaun
ekipa EWS eskola-komunidade nian. Ne’e deskreve papél no responsabilidade respetiva husi
funsionáriu sira eskola no membru komunidade sira nia duplikasaun no komplementáridade.
Unidade ida ne’e diskute area asaun haat, hatudu dalan oinsá kria Komisaun Kontinua Eskola no
prosesu serbisu iha eskola ba implementasaun estratéjia atendimentu primeiru no rekomenda
atu hasa’e sensibilizasaun kona-bá husik eskola, fornese serbisu katutan sira atu tulun estudante
sira iha risku no sira nia inan-aman atu partisipa iha funsaun responsabilidade mútua hodi
asegura katak eskola, komunidade no familía hala’o sira nia parte atu mantein labarik iha eskola.
Bainhira inan-aman iha liña oin atu mantein
estudante iha eskola, tanba sá tenke presiza
involve komunidade sira? Atu hatán pergunta
ne’e, Ita presiza reflete la’ós de’it ba maneira
husik eskola hafraku estudante ne’e rasik
no nia familía, maibé oinsá nia afeita mós ba
komunidade sira. Sira ne’ebé husik eskola
manán rendimentu menus signifika sira nia osan
menus; tanba ne’e dala barak sira la involve
iha aktividade sivil ka eleisaun; sosialmente
sira ladún iha responsabilidade; no sira iha
posibilidade boot atu hatudu komportamentu
anti-sosiál, agresivu no kriminál.
Se Ita emprezariu iha komunidade, sira ne’ebé
husik ona eskola, la iha kbiit serbisu ne’ebé
presiza, nune’e mós la iha osan atu selu Ita nia
PÁJINA 144 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
serbisu ka sosa sasán. Se Ita lider relijiozu, ema
ne’ebé husik eskola karik la sai membru ativu iha
meskita, templu ka igreja. Se Ita lider polítiku ida,
hirak ne’ebé husik eskola karik la apoiu kauza
atu had’iak komunidade ka involve iha aktividade
sivil sira ne’ebé benefisia komunidade no
sosiedade barak. Konklusaun katak ema hotu iha
komunidade hetan benefisiu husi maintein labarik
sira iha eskola no bele uza sira nia influénsia atu
hamenus númeru husik eskola. Komunidade bele
sai kbiit boot hasouru abandonu eskolár.
Iha unidade ida ne’e Ita diskute komponente
datoluk husi EWS; meiu atu promove no involve
komunidade kontra abandonu eskolár. Ekipa
SDPP dezenvolve ona maneira balu atu involve
komunidade iha diálogu kona-ba kestaun husik
eskola, no atu hasa’e partisipasaun no hasoin
EWS. Unidade ida ne’e hafahe matéria barak no
aktividade sira atu involve komunidade.
Saida mak bele halo atu haboot no hadi’ak
papél komunidade hodi apoiu estudante iha
risku? Maske involvementu membru komunidade
iha nasaun ida-ida karik la hanesan maibé
komunidade, xefe komunidade sira hotu fahe
karakterístika no importansia ne’ebé hanesan.
Xefe komunidade sira iha influénsia; Jeralmente,
sira nia opiniaun ema respeita no tane aas. Sira
bele iha rekursu opsionál ne’ebé uza atu apoiu
estudante sira iha risku. Dala barak sira hanesan
ema ne’ebé iha kbiit maka’as atu deside
saida mak akontese iha komunidade - liuliu
komunidade ki’ik sira. No sira sente klaramente
katak sira nia komunidade mak importante liu.
Ida ne’e mós importante atu hanoin, maibé
karakterístika importante liu ne’ebé xefe
komunidade tenke iha mak kompromisu no
paixaun ba kauza ida. Tanba ne’e, iha kazu balu,
ema derepente mosu atu sai rekursu importante
ida apoiu estudante sira iha risku tanba sira fiar
iha kauza no hakarak susesu.
Oinsá Komunidade sira Bele Partisipa?
Iha dalan haat atu hetan partisipasaun husi
komunidade no sira nia xefe:
• Asaun 1: Harii Komisaun Kontinua Eskola
ne’ebé apoiu esforsu hodi tahan estudante
sira iha risku kontinua eskola. Sira serbisu
ho funsionáriu sira eskola nian atu hala’o
estratéjia atendimentu primeiru.
• Asaun 2: Involve iha aktividade defeza,
sensibilizasaun no alkansa hanesan reuniaun
ho komunidade, loke eskola, no mensajen
lian atu hasa’e sensibilizasaun inan-aman
nian kona-bá kestaun abandonu eskolár no
harii ligasaun ho eskola.
• Asaun 3: Identifika no kolabora ho grupu
komunidade sira (ezemplu: SMC, PTA,
konsellu aldeia, NGO/CBO, negósiu lokál,
etc.) atu fornese serbisu katutan sira ba
estudante sira iha risku no atu fó apoiu
másimu aktividade reduz númeru estudante
husik eskola iha komunidade.
• Asaun 4: Partisipa iha aktividade sira
promove kultura responsabilidade ba
implementasaun efikás EWS ho nune’e
funsionáriu sira eskola, família no
komunidade sira hotu sente ida-ida nia papél
no responsabilidade.
Ba etapa ne’ebé boot, sustentabilidade EWS
depende ba haloko sensibilizasaun komunidade
nian kona-ba husik eskola hanesan kestaun ida
no sai na’in ba esforsu reduz númeru estudante
husik eskola. Ida ne’e la’ós knaar ne’ebé fasil;
ka hetan susesu beibeik. Iha Ita nia diskusaun
kona-ba parseria ho komunidade, Ita sei serbisu
barak liu iha aktividade espesifíku no fahe
materiál sira ne’ebé uza iha ekipa SDPP nasaun
haat. Importante liu mak, Ita sei identifika no
diskute perigu ne’ebé Ita tenke evita.
Atu hahú Ita nia diskusaun, mai Ita revee tabela
tuirmai (Tabela 7A), Papél no Responsabilidade
Estratéjia Atendimentu Dahuluk. Ne’e deskreve
oinsá parseiru eskola ho komunidade
implementa EWS no estratéjia atendimentu
dahuluk. Hanesan Ita bele haree, husi etapa sira
dahuluk, xefe komunidade sira hala’o sira nia
papél. Maske sira la responsavél atu mantein
rejistu eskola nian, sira bele partisipa iha
revizaun rejistu hodi asegura akompañamentu
ne’e akontese regularmente no loos.
Núkleu husi parseria ho komunidade mak iha
sentidu responsabilidade ba abandonu eskolár
hanesan kestaun ida iha komunidade. La’ós
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 145
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
SERBISU HAMUTUK IHA ESKOLA
REVEE ESTUDANTE NIA REJISTU AKOMPAÑAMENTUAkompañamentu nafatin no revee rejistu estudante hanesan núkleu husi EWS
ida. Ida ne’e prosesu ne’ebé komesa hala’o estratéjia atendimentu primeiru
hodi fó apoiu atu mantein estudante iha risku nafatin iha eskola. Iha Timor-
Leste edukadór ida revee rejistu estudante nian iha klase laran durante vizita
husi funsionáriu apoiu sira SDPP nian.
PÁJINA 146 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Kontinua liman loosKontinua liman loos
PAPÉL NO RESPONSABILIDADE ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU
Tabela 7A – Papél no responsabilidade estratéjia atendimentu primeiru: Ezemplu husi Tajikistaun
Tipu Intervensaun
Edukadór (Diretór Klase) Edukadór matéria nian
Indikadór Akompañamentu
• Mantein halo rejistu ba estudante
hotu ne’ebé iha risku
• Fó feedback semanál ba estudante
sira iha risku
• Hato’o karta/postal ba inan-aman
hafoin loron balu espesífiku
• Telofone inan-aman hafoin auzénsia
tuirmai depois de hato’o ona karta/
postál
• Hasoru inan-aman ko’alia kona ba
auzénsia no kestaun eskola nian
seluk
• Lori estudante nia rejistu no amostra
traballu eskolár nian Informa ba inan-
aman desizaun ne’ebé foti ona iha
CMM
• Partisipa reuniaun ho komunidade
• Fó dadus kona-bá aktividade eskolár
nian ba diretór klase
• Notifika diretór klase se estudante la
mosu-mai klase
• Se estudante la tama edukadór ne’e
nia klase, bele/tenke partisipa iha
xamada telefone ne’e.
• Se iha problema espesífiku ruma ho
edukadór ne’e, bele partisipa iha
reuniaun ho inan-aman
• Partisipa iha CMM se presiza
• Partisipa reuniaun ho komunidade
Hato’o karta no
telephone ba
inan-aman
Reuniaun Mensál Jestaun Kazu (CMM)
Vizita ba uma ho inan-aman
Reuniaun Mensál/ Trimestrál ho Komunidade
Komisaun Kontinua Eskola (SSC)
de’it família ida nia preokupa, la’ós mós buat
ida ne’ebé involve de’it eskola ho inan-aman
sira. Ida ne’e kestaun ida ne’ebé afeita ba
komunidade tomak – no futuru komunidade
nian. Tanba ne’e, presiza tebes komunidade nia
apoiu ba solusiona kestaun abandonu eskolár.
Bainhira Ita revee daudaun tabela ne’e, tenke
nota responsabilidade ne’ebé mosu husi ema
sira ne’ebé involve iha implementasaun EWS
ida. Oinsá Ita atu modifika tabela ida ne’e atu
reprezenta di’ak liu iha Ita nia nasaun? Seráke
iha parte interesadu importante balu tenke
partisipa? Karik iha, sira nia papél saida?
Importante atu kontinua fó-hanoin sira ne’ebé
partisipa iha implementasaun EWS katak
sistema prosesu revee no kontrola no balansu
la’ós kona-bá avaliasaun dezempeñu ema ka
eskola. Ida ne’e kona-ba harii sistema ida di’ak
liu ne’ebé identifika no apoiu estudante sira iha
risku atu husik eskola. No iha prosesu ida ne’e,
sei revee nafatin atu identifika saida mak la’o
di’ak no ladi’ak, no presiza saida hodi modifika
atu realiza nia objetivu. Ne’e hotu relasiona ho
estudante sira iha risku; la’ós ho sira ne’ebé
implementa no apoiu EWS.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 147
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
PAPÉL NO RESPONSABILIDADE ESTRATÉJIA ATENDIMENTU PRIMEIRU
Tabela 7A – Kontinuasaun
Tipu Intervensaun
Administradór/Diretór Eskola Xefe Komunidade (PTA, SMC, etc.)
indikadór akompañamentu
• Revee Rejistu
• Asina karta ba inan-aman
• Notifika Xefe PTA bainhhira haruka
karta sai ona
• Revee rejistu komunikasaun ho inan-
aman
• Partisipa iiha vizita ba uma depois de
CMM
• Xefia CMM
• Koordena ho Xefe PTA halo
oráriu no anunsia reuniaun ho
komunidade nian
• Lidera hamutuk reuniaun ho
komunidade
• Koordena Komisaun Kontinua skola
• Revee formuláriu akompañamentu
• Revee rejistu komunikasaun
• Kontaktu inan-aman (telefone ka
vizita ba uma) atu prepara vizita ba
uma; bele partisipa iha vizita ba uma
• Partisipa iha CMM se presiza;
koordena serbisu katutan sira se
presiza/disponivel
• Mobiliza xefe komunidade sira tuir
reuniaun SSC hamutuk
• Mós lidera reuniaun komunidade
Hato’o karta no
telephone ba
inan-aman
Reuniaun Mensál Jestaun Kazu (CMM)
Vizita ba uma ho inan-aman
Reuniaun Mensál/ Trimestrál ho Komunidade
Komisaun Kontinua Eskola (SSC)
Asaun 1: Komisaun Kontinua
Eskola no Apoiu Atendimentu
PrimeiruAsaun dahuluk ne’ebé implementadór
EWS sira nian tenke foti mak serbisu ho
xefe komunidade sira atu forma Komisaun
Kontinua Eskola (SSCs). SSCs foti papél
ativu iha implementasaun eskola nia estratéjia
atendementu dahuluk. Bainhira sira hatene
konaba estudante iha risku falta, sira revee
formatu, revee desizaun reuniaun jestaun kazu
no partisipa iha reuniaun sira ne’e, se presiza.
Sira kaer papél importante ida hodi apoiu
desizaun koletiva ba buat ne’ebé bele halo
atu fó apoiu nafatin ka adisionál ba estudante
sira iha risku no mós ba kazu ruma iha sira
nia família. Tanba kaer papél sentrál, desizaun
importante atu deside sé mak tenke iha
Komisaun Kontinua Eskola.
Tanba sá Tenke iha Komisaun
Kontinua Eskola?
FKomunidade sira atu hasai solusaun ba
kestaun abandonu eskolár, sira tenke sai sentru
ba esforsu atu mantein estudante iha eskola.
PÁJINA 148 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
KOLABORASAUN ENTRE FUNSIONÁRIU SIRA
ESKOLA NIAN no membru komunidade mak xave ba susesu. Iha kraik ne’e, edukadór no
komunidade iha eskola ida iha Índia revee surat-tahan akompañamentu
no deside estratéjia atendimentu primeiru mak bele hadi’ak estudante nia
prezensa iha eskola.
Ida ne’e signifika katak xefe komunidade tenke
iha papél ativu atu halo vizita ba uma. Sira
tenke partisipa iha diskusaun ho funsionáriu
sira eskola nian kona-bá uma ida ne’ebé mak
presiza ba vizita, saida mak presiza atu diskute,
bainhira mak atu ba vizita, no opsaun posivel
solusiona problema ne’e. Dialógu ida ne’e la’ós
de’it bazeia ba koñesimentu komunidade husi
família lokál nian, maibé mós fó tulun atu kria
parseria ho eskola, tanba sira hamutuk define
solusaun hodi hamenus númeru estudante
husik eskola iha sira nia komunidade. Ida
ne’e mós halais transparensia no subliña
responsabilizasaun hodi asegura katak EWS sei
implementa loloos no sustentavel. Kolaborasaun
ida ne’e sentrál tebes iha sistema kontrola no
balansu ba EWS ida.
Sé mak Tenke Tama iha Komisaun
Kontinua Eskola?
Desizaun kona-ba Komisaun Kontinua Eskola
hahú iha faze planeamentu bainhira eskola
ho komunidade deside sira hakarak atu apoiu
programa ba rezolve abandonu eskolár. Topíku
ida ne’e bele mosu durante vizita ba fatin
ka durante konversa inisiál liu husi telefone
ba eskola. Definitivamente, ida ne’e tenke
diskute durante orientasaun eskolár no tuir tan
formasaun ba EWS.
Objetivu ekipa eskola EWS nian daudaun ne’e
atu haboot siklu membru komunidade ne’ebé
hola parte iha kestaun husik eskola. Rekoñese
nivel esforu no responsabilidade ne’ebé SSCs
iha, partisipasaun boot husi xefe komunidade
sira ne’e importante tebes.
Iha buat balu ne’ebé tenke konsidera bainhira
forma Komisaun Kontinua Eskola:
• Disponibilidade: Presiza tempu atu halo
serbisu di’ak ruma hanesan membru
Komisaun Kontinua Eskola. Se Ita nia
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 149
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
komisaun atu sai efikás, tenke iha membru
sufisiente ne’ebé hakarak fó tempu ne’ebé
presiza hodi halo revee informasaun, kontaktu
inan-aman no pasa tempu hamutuk ho
funsionáriu sira eskola nian iha reuniaun hodi
diskute kona-bá estudante sira iha risku no
saida mak bele halo atu apoiu sira.
• Reprezentasaun: Karik Ita hakarak inan-aman
no familía sira simu lideransa no konsellu
husi SSC, sira presiza vota ba ema iha
komisaun laran. Karik posivel, PTA ka grupu
komunidade seluk tenke nomeia ema ne’ebé
sira fiar sai membru iha sira nia SSC.
• Literasia: Maske membru SSC hotu la presiza
hotu-hotu sai alfabetizadu, maibé presiza
númeru boot ne’ebé bele lee, nune’e bele
revee informasaun no rejistu. Membru ne’ebé
labele lee bele halo parseria ho sira ne’ebé
bele atu hakbiit partisipante hotu kaer papél
ida.
• Kompromisu: Membru SSC tenke
kompromete no hakarak hola parte iha
movimentu ida ne’e. Inan-aman iha Ita
nia komunidade ne’ebé kaer ona papél
ruma apoiu edukasaun bele serve hanesan
modelu ba sira seluk. Ho kbiit ida ne’e, sira
lori kredibilidade no konfiansa ne’ebé bele
haboot programa no enkoraja inan-aman
seluk atu partisipa.
• Jogadór Ekipa: Membru SSC tenke bele
solusiona problema no serbisu di’ak ho
ema seluk. Se sira iha reputasaun ladi’ak
no gosta fahe grupu, entaun sira sei la sai
membru di’ak ba SSC. Membru presiza
bele hametin relasaun, buka solusaun
kriativu, no serbisu ho inan-aman ne’ebé
komprensivelmente bele sai nu’udar
rezistente ba ema seluk ne’ebé involve iha
sira nia kestaun família.
• Respeitu: Membru SSC tenke iha respeitu
ba família no funsionáriu sira eskola nian.
• Kbiit Komunikasaun: Membru SSC presiza
bele komunika ho efikásia. Papél xave
ida husi membru SSC nian mak fahe
informasaun ho família, tanba ne’e sira
tenke sai ema ne’ebé fasil partisipa iha
konversasaun.
• Sensitividade: Sira tenke laran-murak no
rekoñese katak dala barak família esforsu
atu haruka sira nia oan ba eskola. Pobreza
no eventu moris dala barak halakon tiha
intensaun di’ak inan-aman nian. Membru
SSC presiza hatene katak maske bainhira
família hakarak haruka sira oan ba eskola,
ida ne’e hanesan sakrifisiu boot tebes ba
nesesidade baziku imediatu família nian.
• Voluntarizmu: Membru SSCs
posibilidade boot la hetan rendimentu
ba sira nia partisipasaun. Satisfasaun no
rekoñesimerntu públiku hala’o serbisu
importante ba labarik sira, eskola no
komunidade sai kompensasaun nato’on.
DIKA: SELESIONA EMA NE’EBÉ
DI’AK LIU HOTU BA ITA NIA
SSC
Komisaun Kontinua Eskola (SSCs) bele halo
buat oioin hodi kontribui ba susesu EWS
ida nian. Espesifikamente sira tenke apoiu
esforsu sira seluk nian iha eskola hodi
prevene estudante husik eskola. Hili ema
ne’ebé loos sai membru ba Ita nia SSC ne’e
pasu krítiku iha hakbiit komisaun ne’e hodi
apoiu Ita nia programa. Atu halo ida ne’e,
Ita bele hahú kria lista ema iha komunidade
ne’ebé ema seluk koñese di’ak no mós
rekoñese sira nia kbiit lideransa no
kompromisu ba edukasaun.
Bainhira alista ona ema barak, fahe ho
kolega balu no husu sira atu hili ema
6-10 husi lista ne’e, ida ne’ebé mak sira
sente sei sai membru SSC di’ak tebes.
Asegura katak lista ne’e iha mane no
feto no reprezentante grupu etniku iha
komunidade laran.
PÁJINA 150 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
• Problema idade: La’ós Katuas/ferik sira
mesak de’it mak bele sai membru SSC nian.
Maibé bele tau laran metin ba joven adultu
sira tanba sira iha kredibilidade no enerjia
di’ak tebes atu apoiu no haroman fatór sira
kauza estudante husik eskola no saida mak
atu halo hodi reduz tiha. Estudante husik
eskola ne’e kestaun ida ne’ebé bele afeita
sira nia oan, nune’e sira iha insentivu atu
serbisu hodi reduz númeru estudante ne’ebé
husik eskola.
• Kestaun papél no responsabilidade: Membru
SSC tenke rekoñese limitasaun ho sira nia
papél no responsabilidade. La’ós sira nia
serbisu atu kastiga ka avalia edukadór ka
diretór eskola kona-bá saida mak sira halo
ka la halo. Nune’e mós la’ós sira nia serbisu
atu hamoe inan-aman no fó sala sira kona-ba
auzénsia estudante nian no dezempeñu aat
husi sira nia oan.
• Konfidensialidade: Membru SSCs sei hatene
informasaun privada estudante nian ne’ebé
susar hela. Membru SSCs tenke bele tau
fiar. Situasaun estudante sira iha risku no
sira nia família labele halo sai aat liu husi
membru SSC ida ne’ebé labele kaer metin
informasaun konfidensiál.
Maske harii SSC halo ona iha nivel eskola,
sei benefisia husi Ita nia konsellu. Dalan di’ak
atu hahú harii SSC mak hala’o reuniaun ho
komunidade. Serbisu parseria ho diretór eskola,
xefe PTA no/ka xefe SMC, Ita tenke esplika
katak sira komesa inisiativa ida atu solusiona
kestaun estudante sira husik eskola. Bainhira
PTA ka SMC la marka prezensa ka la funsiona
ho di’ak, hili grupu komunidade seluk ne’ebé
forte, hanesan komisaun edukasaun aldeia,
komisaun governasaun lokál, grupu feto, grupu
agrikultura atu bele serbisu hamutuk.
Estabelese SSC tenke hola parte iha Ita nia
esforsu atu hahú prosesu estabelese EWS ida,
nune’e inan-aman hatene propózitu nee iha
kontekstu EWS nian. Importante atu esplika
saida mak sei sai SSCs ninia papél no ezijensia
tempu. Husu família atu identifika ema ida ka
rua (depende ba Ita nia SSC) atu reprezenta
sira iha komisaun. Iha komunidade balu, karik
di’ak liu atu hala’o votasaun segredu hodi hili
reprezentante inan-aman nian. Maske nune’e,
iha komunidade barak, espesialmente iha
komunidade kiik, nomeasaun husi audiénsia
nato’on ona. Funsionáriu sira eskola nian
tenke mós hetan oportunidade atu nomeia
reprezentante husi komunidade. Ida ne’e labele
edukadór seluk idatán ka ema ne’ebé serbisu iha
eskola.
Membru SSC tenke tuur iha komisaun ho
periódu tempu espesífiku de’it . Iha momentu
inisiál ema sai membru SSC nian, metade
husi sira tenke planeia atu hola parte durante
tinanakadémiku/periódu ida, hanesan hatudu
iha Figura 7B, bainhira metade seluk hola parte
durante tinan ka periódu rua. Ho opsaun ida
ne’e, SSC sei kontinuamente hili komisaun
foun maibé mós iha balu kontinua nafatin. Ida
ne’e signifika katak atividade komesa ona ho
serbisu komisaun ida nian sei kontinua tanba
iha ema ne’ebé lori memória institusionál no
bele serve hanesan konselleiru no treinadór ba
Figura 7B – Siklu Komisaun Kontinua Eskola Sira Sei Hala’o
10 PERIÓDU SSC
Membru balu muda ba periódu 20 SSC.
*
20 PERIÓDU SSC
Membru balu muda ba periódu 30 SSC.
*
30 PERIÓDU SSC
Membru balu muda ba periódu 40 SSC.
*
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 151
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
membru foun sira. Membru SSC tenke hetan
estatutu aas husi funsionáriu sira eskola nian no
komité eskola ne’ebé iha (ezemplu, PTA no//
ka SMC). Termu serbisu tenke desizaun nivel
eskola tanba disponibilidade ema voluntáriu
SSC nian bele varia maka’as husi komunidade
ida ba komunidade seluk. Maibé iha ne’e tenke
iha rotasaun atu mantein balansu no laran-
manas, no mós lori tama lia-foun no idea sira ba
komisaun.
Diretór eskola, no xefe PTA no SMC bele mós
vizita xefe komunidade sira no solisita sira nia
partisipasaun iha SSC. Ema ne’ebé di’ak ba
membru SCC inklui:
• Lider relijiozu;
• Reprezentante CBO ka ONG;
• Profesionál Saúde;
• Emprezariu; no
• Reprezentante governu lokál.
Testu iha kaixa leten ilustra oinsá parseria entre
eskola no komunidade iha Tajikistaun no Timor-
Leste hala’o.
Saida mak Komisaun Kontinua Eskola
atu Halo?
Maske kompozisaun komisaun varia ho
komunidade, sira nia papél no responsabilidade
besik atu hanesan. Sai membru SSC ezije
tempu barak. Ida ne’e la’ós buat foun ba
membru komisaun atu hetan serbisu todan resin
no sai nu’udar rezistente atu halo serbisu hotu
hanesan membru SSC tempu ba tempu. Tanbe
ne’e krítiku ba membru sira atu hatene didi’ak
buat ne’ebé sira tenke halo no tanba sá ne’e
importante tebes.
KOMISAUN KONTINUA ESKOLA IHA TIMOR-LESTE NO TAJIKISTAUN
Iha Timor-Leste, Grupu Traballu Kontinua Eskola serbisu ho eskola ida-ida tulun halo vizita ba uma, hato’o
postál no organiza aktividade mobilizasaun komunidade (reuniaun ho komunidade ka Loke Eskola).
Grupu Traballu ne’e, inisialmente, mai husi sira ne’ebé hili husi komunidade, inklui membru PTA ka
Konsellu inan-aman (bainhira iha), membru komunidade ne’ebé interese iha edukasaun, no xefe aldeia/
komunidade.
Partisipasaun iha grupu traballu dezenvolve tempu ba tempu no karik uza voluntáriu sira, espesialmente
inan-aman/família ne’ebé interese, sai membru ativu. Númeru membru grupu nian varia husi
komunidade ida ba komunidade seluk, husi membru 10 to’o 15. Númeru grupu traballu depende ba
fatór sira hanesan tamañu eskola, abilidade membru sira nian atu halo viajen ba eskola no estudante nia
uma, no aktividade tuir estasaun ne’ebé taru malu. Membru grupu traballu no voluntáriu vizita eskola
dala rua kada semana atu haree postál ne’ebé presiza hato’o ba inan-aman ka halo aktividade vizita ba
uma.
Iha Tajikistaun, membru SSC mai husi komunidade luan liu, inklui sidadaun privadu no funsionáriu
sira governu nian. Depende ba tamañu no estrutura komunidade, autór diiferente balu hakbesik atu
hola parte iha aktividade EWS. Lideransa lokál hetan respeitu aas, nune’e funsionáriu sira eskola nian
aproxima ba xefe ka vise xefe komunidade nian. Adisionalmente, membru PTA, lider relijiozu, doutor
aldeia nian, xefe komisaun feto nian no polisia lokál ka emprezariu mos hetan aproximasaun atu apoiu
programa prevene abandonu eskolár. Membru komunidade apoia programa ne’e ho meiu oioin.
Ida uluk tulun fahe mensajen kona-bá “Kontinua Eskola” iha reuniaun importante komunidade nian.
Membru komunidade mós halo vizita ba uma no organiza rekursu finanseiru ka meteriál, hanesan livru
no ekipamentu eskola seluk, atu tulun estudante sira iha risku.
PÁJINA 152 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
EFEITU HUSI DUDU-DADA: FÓ TEMPU BA MUDANSA
Maske bainhira Komisaun Kontinua Eskola hola kompromisu tomak ho EWS, presiza tempu atu halo
mudansa ba komportamentu.
Durante vizita ba Timor-Leste, Ami rona istória ida kona-bá xefe PTA ne’ebé uluk hanesan membru
Komisaun Kontinua Eskola. Nia fahe ninia fiar katak EWS halo ona mudansa boot tebes iha ninia
aldeia. Nia haksolok tebes ho postál ne’ebé lori hato’o ba família ne’ebé nia oan feto la tama eskola
beibeik kleur ona. Hanoin hikas bainhira nia ho susar tebes la’o ba aldeia ne’e, nia mós salienta
importante oinsá nia papél mak atu halo komunidade sai fatin di’ak tanba labarik hotu iha aldeia ne’e
bá eskola atu hetan edukasaun di’ak.
Bainhira nia to’o ba uma família ne’e, foti postál husi nia liman loos tau fali ba nia liman karuk, liman
husi labarik feto aman – nia liman rasik! Maske nia hatene importansia prezensa loron-loron iha
eskola no nia papél hanesan membru SSC, maibé ninia oan feto rasik la tama eskola dala barak.
Toman tuan ne’e susar tebes atu muda. Ninia feen hamriik iha odamatan doko ulun bainhira ko’alia
ba nia kona-bá sira nia oan feto nia auzénsia husi eskola no saida mak presiza atu halo atu hadi’ak
situasaun ne’e.
Aman ida ne’e tau konfiansa ba programa ne’e. Nia hakarak programa ne’e funsiona ho di’ak. Nia ho
laran simu nia responsabilidade hanesan membru Komisaun Kontinua Eskola. “Dudu” atu mantein
estudante hotu iha eskola ne’e forte tebes. Maibé komportamentu tuan no toman aat “dada” mós
forte hanesan. Tempu ba tempu, ho serbisu ne’ebé la’o daudaun atu apoiu komunidade no inan-
aman sira, toman aat sei bele muda. Maibé Ita tenke fó tempu ne’ebé presiza atu halo mudansa sai
realidade.
Mai Ita vizita fali responsabilidade Komisaun
Kontinua Eskola nian. Jeralmente, membru
Komisaun Kontinua Eskola nian hola parte husi
ekipa EWS eskola nian no tenke tuir formasaun
inisiál. Se sira la’ós hola parte husi ekipa no
la partisipa formasaun ne’e iha tempu liu bá,
tenke aprende husi sira ne’ebé tuir tiha ona
no mós inklui “hala’o no aprende iha serbisu
laran” ka buka hatene didi’ak molok hala’o
aktividade rasik. Maibé, maske ho formasaun no
kompromisu, sei la muda komportamentu lalais
de’it. Hanesan testu iha kaixa okos hatudu, Ita
hakohak “dudu” husi ideia foun, maibé “dada”
sai husi dalan ne’ebé baibain Ita halo – toman
halo ona nune’e – dudu Ita fila ba halo buat ida
tuir dalan tuan.
Revee estudante nia rejistu akompañamentu. Tanba EWS konsidera aas transparensia atu
hasa’e responsabilizasaun, membru SSC
nia papél dahuluk no importante liu mak
sensibilizasaun kona-bá saida mak akontese ho
estudante sira iha risku. Dezisaun ida ne’ebé
tenke halo sedu liu bainhira implementa EWS
ida mak bele oinsá informasaun privada husi
estudante sira iha risku fahe ba membru SSC.
La iha ida ema ida mak tenke sai membru
se la iha konfiansa ba nia. Iha sira nia papél
hanesan reveedór, sira presiza hatene tanba
sá tenke halibur dadus estudante nian no ne’e
signifika saida. Sira la presiza hatene klean liu
maibé nato’on atu komprende relasaun entre
informasaun ne’e no risku ba estudante ida atu
husik eskola.
Revee rejistu komunikasaun. Dala idatán,
xave ba mekanizmu transparensia no
responsabilizasaun mak revee saida mak
akontese iha EWS. Fasil tebes situasaun bele
“haluha.” Membru SSC tenke tulun asegura
buat hotu iha fatin no serbisu ho funsionáriu sira
eskola dezenvolve prosesu organizadu didi’ak.
Ezemplu ida mak halo reunian mensál dala rua
iha fulan ida nia laran atu revee hamutuk buat
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 153
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
sira hanesan rezultadu reuniaun jestaun kazu
nian. Importante ba ema ne’ebé envolve ba
EWS nia implementasaun atu haree ligasaun ho
aktividade sira seluk.
Ko’alia ho inan-aman. Edukadór sira presiza
tulun atu ko’alia ho inan-aman, liu husi telefone
no ho sira duni. Númeru estudante sira iha risku
no tempu/viajen bele prevene edukadór atu
halo liu. Membru sira husi SSC bele halo buat
balu liu husi vizita ba uma, ho edukadór ka lae.
Partisipasaun husi SSC iha vizita ba uma bele
torna sira di’ak liu tanba sira sai nu’udar kolega
sira husi uma-kain ne’ebé bolu. Enkuantu ekipa
sira husi SDPP hanoin katak inan-aman gosta
simu ema husi SSC, grupu ne’ebé ki’ik garante
ema bainaka hela iha seguransa.
Partisipa iha Reuniaun Jestaun Kazu. Baibain, sorumutuk jestaun kazu sira hala’o
iha eskola. Sira ko’alia kona-bá aktividade
sira atu hanorin no la envolve xéfe sira husi
komunidade. Maibé, bainhira ema estudante iha
komportamentu ne’ebé estragadór ka perigosu,
no inan-aman la fó tulun, ka iha asuntu relasiona
ho ema mukit no ema moras no inan-aman
labele resolve – presiza tulun husi komunidade.
Iha situasaun sira ne’e, membru sira husi SSC
ne’ebé representa komunidade bele tama iha
diskusaun atu buka tulun ba estudante sira iha
risku no sira nia família.
Halo defeza, fó informasaun no eduka. Serbisu ho família sira de’it husi estudante sira
iha risku la’ós natoon. Tenke alkansa ema liu.
Dahuluk, tanba la iha família sira ne’ebé la iha
risku atu estudante husik eskola. Mezmu família
sira ho edukasaun ka osan iha risku. Maibé,
no mós tanba, atu prevene estudante sira hosi
husik eskola, komunidade hotu-hotu tenke
partisipa. Ema hotu iha aktividade ida atu hala’o
no tenke fó hatene buat ne’ebé presiza halo.
SSCs bele organiza no partisipa iha aktividade
balu husi eskola ka komunidade iha ne’ebé
ema bele fahe informasaun kona-bá abandonu
eskolár. SSCs iha Timor-Leste, nu’udar
ezemplu, uza aktividade sira fila-ba-eskola no
remata-eskola atu ko’alia kona-bá prevene
abandonu eskolár.
Haree testu iha leten kona-bá ezemplu
aktividade sira seluk Komisaun Kontinua Eskola
bele hala’o atu fó tulun ba estudante sira iha
risku.
SAIDA MAK HA’U NIA KOMISAUN KONTINUA ESKOLA BELE HALO?
• Tuir karta inisiál ka vizita ba uma ho inan-aman ho vizita daruak atu tau matan ba progresaun husi
estudante.
• Ko’alia ho inan-aman husi estudante ne’ebé la mai bainhira hasoru sira iha komunidade.
• Tuir labarik sira ne’ebé lakohi mai eskola atu fila fali ba eskola.
• Tuir reuniaun komunidade ida-ida, ko’alia ho inan-aman husi labarik sira ne’ebé hatudu risku
aas atu sai husi eskola atu haree buat ne’ebé sira hanoin kona-bá reuniaun no se sira bele halo
esforsu atu sira nian oan sira sei hela iha eskola.
• Haloko negósio na’in sira atu fó hatene bainhira labarik sira la mai eskola. Nu’udar ezemplu, iha
Kamboja, estudante sira ne’ebé la mai eskola joga video no komputador iha Internet café lokál.
• Halo ronda iha fatin jogu sira, hanesan fatin atu joga futból, atu haree se iha estudante sira
ne’ebé la ba eskola no akompaña sira ba eskola.
PÁJINA 154 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Dezafiu sira iha Kooperasaun ho Komisaun
Kontinua Eskola
Ema sira husi komunidade iha tempu oituan
de’it. Hatutan ba ninia serbisu no família sira,
baibain ema ne’ebé natoon atu tama SSC
serbisu tiha ona ika komisaun sira seluk ka
halo serbisu tan. Ne’e lasusar atu tama SSC?
Lae! Ne’e signifika katak ema tenke serbisu
tempu barak. La’ós membru hotu halo buat
ne’ebé tenke halo. La’ós membru hotu sai
nu’udar efikás. SSCs presiza xefe forte, no
mós supervizaun no fó korajen. Tuir situasaun,
supervizaun bele mai husi diretór husi eskola ka
representante, edukadór ka funsionáriu sira husi
distritu.
Asuntu balu relasiona ho SSCs ne’ebé hamosu
iha programa SDPP inklui ne’e:
1. Susar atu hetan ema ne’ebé iha kbiit sira atu sai nu’udar membru husi SSC. Literasia
problema bo’ot iha komunidade balu. Ema balu
husi komunidade la hatene lee no hakerek no
ne’e sai nu’udar limitasaun bo’ot. Maibé, se
ema iliteradu balu tama iha komisaun ho ema
literadu balu, ne’e bele resolve problema. No
mós, knaar balu lalika literasia. Mezmu se sira
labele “lee” rejistu hotu, sira hatene bainhira
tenke prienxe surat, bainhira tenke halo reuniaun,
etc. Se organiza estrutura atu husik sira atu
hala’o knaar balu, ne’e sai nu’udar esforsu
maka’as maibé importante iha futuru. La haluha
katak sira nia knaar mós importante. Altera sira
nia responsabilidade atu bele promove sira nia
kbiit.
2. La iha grupu lokál atu serbisu ho ka labele funsiona. Mezmuke eskola iha PTA ka SMC,
ne’e la signifika katak sira efikás ka funsiona.
Ne’e bele signifika katak tenke haree grupu
komunidade sira seluk ka harii SSC ho ema
ne’ebé iha interese. Karik tenke treina membru
husi SSC ne’ebé esperiénsia la iha ka iha oituan
de’it ho serbisu ho grupu komunidade sira.
Haruka membru sira atu haree eskola ne’ebé
la’o di’ak – haree sira nia reuniaun ka vizita ba
uma, etc. – ne’e bele fó tulun no haburas ema
nia neon. Se organiza vizita ba eskola sira seluk
no husu membru husi komisaun eskola sira seluk
atu mai no ko’alia ba Ita nia komisaun, ne’e mós
bele fó tulun. Halo koordenasaun ho eskola sira
seluk no haree se mekanismu atu treina ka fahe
experiénsia bele harii atu fó korajen no tulun.
Peskiza husi SDPP subliña papél
husi diretór eskola atu harii interese
komunidade nian bainhira sira sai nu’udar
membru ativuSSC. Peskiza mós deskobre
katak xefe sira no inan-aman sira iha
papél ativuliu bainhira sira komprende
impaktu husi abandonu eskolár ba sira nia
komunidade sira no importánsia husi EWS
ba labarik sira.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 155
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
3. Atu hetan ema ne’ebé iha tempu atu hala’o aktividade husi SSC bele sai nu’udar problema. Ema hotu okupadu iha eskola
ka iha komunidade. Tanba edukadór iha
responsabilidade iha eskola, baibain labele
partisipa iha aktividade atendimentu dahuluk
to’o tuir eskola remata. No mós, membru barak
husi komunidade iha responsabilidade barak.
Sira bele hala’o negósio no iha knaar iha uma.
Nune’e, importante reuniaun sai ki’ik no ho
foku. Tenke tuir oráriu. Roda ema ne’ebé mai
reuniaun ida-ida no halo reuniaun fulan tolu-tolu
atu ema hotu hasoru malu. Delega knaar sira ba
ema oioin atu bele fahe serbisu.
4. Hala’o SSC sira nia knaar susar. Kaixa
testu iha okos subliña difikuldade atu serbisu
iha SSC. Mezmuke membru sira husi komisaun
serbisu tuir eskola atu bele fó tulun ba estudante
iha risku, ema hotu la haree hanesan ne’e.
Situasaun bele sai a’at liu se inan-aman sente
katak ema edukadór la kumpre ho ninia knaar
sira. Iha momentu ne’e, sistema supervizaun
tenke funsiona. Bainhira membru sira husi SSC
hatene inan-aman laran-bekan tanba edukadór
la mai (duni ka la duni), membru sira husi SSC
tenke fahe informasaun ne’e ho diretór husi
eskola atu nia bele halo buat ruma. Membru
sira husi SSC mós bele organiza reuniaun
ho inan-aman laran-bekan atu bele resolve
problema. Aktividade ne’e sai nu’udar esforsu
sensibilizasaun.
5. Membru husi SSC lakon interese. Esforsu
sai maka’as liu ka rekompensa ki’ik liu atu
membru balu sei iha enerjia no interese atu
hala’o knaar sira husi SSC. Ne’e normal no iha
situasaun balu Ita labele halo buat ida atu fó
motivasaun no korajén ba ema, maibé iha buat
balu Ita bele halo atu mantein interese.
Sujestaun sira tuirmai bele fó tulun atu mantein
interese no motivasaun husi membru Komisaun
Kontinua Eskola. • Rekoñese sira nia susesu. Selebra serbisu
di’ak sira mak halo. Halo serimonia fulan tolu-
tolu no tinan-tinan atu rekoñese no hadomi
sira nia serbisu.
• Fó oportunidade atu sira fahe ho ema seluk
buat ne’ebé sira aprende no halo. Halo
reuniaun refleksaun tinan-tinan iha Ita nia
eskola no ho SSC sira seluk. Ne’e sai nu’udar
oportunidade atu halo capacity building no
mós atu subliña katak buat ne’ebé sira halo
sai nu’udar importante.
Esperiénsia husi membru SSC nian iha
Timor-Leste subliña difikuldade atu
serbisu nu’udar membru.
“Atu fó Kartaun Xamada-Atensaun,
baibain presiza loron tomak. Uma
estudante sira dook malu no labele
hela besik liu. Sira fahe iha aldeia oioin.
Presiza tempu no esforsu atu fó kartaun,
no iha ema rua de’it ne’ebé bele
halo ne’e.”
PÁJINA 156 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
LISAUN APRENDE IHA TAJIKISTAUN KONA-BÁ ENVOLVE
KOMUNIDADE
1. PTA bele halo diferensa. Ekipa husi SDPP deskobre komportamentu di’ak liu bainhira PTA
envolve. PTA iha eskola sira ne’ebé tuir programa SDPP hamenus númeru estudante ne’ebé
husik eskola tanba fó osan atu sosa farda, sapatu no sasan ba estudante iha risku husi família
ki’ak, fó ai-sunu no teen maran atu hamanas klase, no halo vizita ba uma atu konvense inan-
aman atu haruka sira nia oan sira ba eskola.
2. Bainhira Mullah ko’alia, komunidade sira rona. Iha workshop sira ba inan-aman no membru sira
husi komunidade, ekipa SDPP haree katak bainhira mullah sira (ema relijiozu) defende labarik
tenke aprende, ema husi komunidade rona sira. Dala barak, mullah sira tuir membru sira husi
SSC no edukadór sira atu vizita uma sira, no haloko inan-aman atu haruka sira nia oan sira ba
eskola.
3. Polisia husi komunidade sai nu’udar forsa di’ak maibé maka’as. Ekipa husi SDPP lori fali knaar
ba polísia “joven” atu kontrola estudante ne’ebé la bá eskola. Polísia bá workhop sira PTA/
Komunidade; sira haree katak sira nia knaar uluk bele komplementa EWS. Iha eskola sira ne’ebé
polísia envolve, kbiit husi komunidade atu alkansa no fó tulun ba inan-aman sai maka’as liu.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 157
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Fó prezente ki’ik ida atu rekoñese sira nia
serbisu. Se osan iha, fó membru ida-ida
T-shirt, bornál ka boné ho fraze: “Ha’u
membru husi Komisaun Kontinua Eskola”.
• Selu sira nia despeza ho telefone no
transporte. Bele konvense SMC atu fó osan
atu selu despeza ho justifikasaun husi SSC.
• Fó osan oituan ba membru xefe atu
koordena, tau matan no buka membru foun.
• Buka membru foun tinan-tinan. La hein
membru serbisu beibeik. Tenke planeia atu
troka ema.
• Ikus, se sira hakarak sai, agradese sira nia
serbisu no la’o ba oin. Buka ema seluk
ne’ebé fó moris foun ba lubun.
Asaun 2: Halo defeza,
sensibilizasaun no alkansa Esforsu ruma atu mantein estudante hotu
iha eskola depende ba aktividade defeza,
sensibilizasaun no alkansa ema. Mezmuke
ema sempre husik eskola, komunidade barak
la hatene barak kona-bá ne’e, ninia impaktu
ba sira nia moris no buat ne’ebé bele halo atu
prevene. Aspetu importante liu kona-bá parseria
entre eskola no komunidade katak bele alkansa
komunidade iha komunidade nia laran. Hatutan
ba tulun atu ko’alia ho família ida-ida (haree
kaixa testu liman-karuk), xefe husi komunidade
sai nu’udar importante atu eduka komunidade
tomak kona-bá ema ne’ebé husik eskola, ninia
impaktu ba nia rasik, ninia família no komunidade
no buat ne’ebé bele halo atu prevene.
Iha aktividade kreativu barak atu bele sensibiliza
kona-bá ema ne’ebé husik eskola. Balu sai high
tech liu. Hotu tenke adapta ba situasaun ne’ebé
kauza ema atu husik eskola iha ninia nasaun no
komunidade sira.
Ezemplu aktividade, téknika no instrumentu sira
programa SDPP mak uza iha nasaun oioin:
• Reuniaun ho komunidade no loke eskola
• Jogu Kontinua Eskola
• Folletu inan-aman
• Mensajen lian liu husi telefone
• Poster sira
Aktividade atu alkansa ida-ida deskreve tuirmai.
Ne’e sai nu’udar ezemplu de’it. Ekipa EWS iha
eskola ida-ida tenke buka aktividade sira bele
halo no mantein. Tenke hreativu bainhura buka
aktividade iha ekipa EWS nia laran.
Reuniaun Komunidade no Loke Eskola Komisaun sira Kontinua Eskola no PTA/SMCs
bele organiza reuniaun ho komunidade no loke
eskola tinan-tinan atu ko’alia ho komunidade
kona-bá importánsia husi edukasaun no labarik
atu hela iha eskola. Reuniaun sira ne’e bele
fó informasaun no mós diverte ema, ho jogu,
atuasaun, demonstrasaun no espetákulu. La
tenke envolve inan-aman de’it, bele loke ba ema
husi komunidade ho interese atu sensibiliza liu.
Reuniaun ne’e la tenke formal. Iha Kamboja,
grupu komunidade SDPP, ho poster no materiál
sira, halo diskusaun iha loron merkadu, iha fatin
lulik, etc.
Instrumentu atu Sensibiliza no Planeia Reuniaun
(tabela 7C) bele hatudu dalan ba komunidade.
Tenke hanoin katak objetivu ikus atu
komunidade sai nu’udar na’in husi komponente
ne’e. Maibé, bainhira komesa, funsionáriu sira
husi eskola tenke hatudu dalan no fó sujestaun
kona-bá buat ne’ebé sira bele halo no fó
instrumentu sira bele uza. Mós importante katak
xefe sira husi komunidade iha visaun klaru kona-
bá objetivu sira no dalan atu alkansa sira. Papél
pozitivu diretór sira husi eskola hala’o atu dada
komunidade sira hodi envolve iha nasaun SDPP
subliña iha kaixa testu.
PÁJINA 158 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Kontinuasaun
Tabela 7C
Kontinuasaun
INSTRUMENTU ATU SENSIBILIZA NO PLANEIA REUNIAUN
1. SÉ mak partisipa? Sé mak simu konvite: Sira nia papél iha reuniaun sira saida?:
• Tau iha lista ema ne’ebé tenke konvida atu mai.
• Tenke konvida funsionáriu komunidade ka lokál?
Se loos, sira halo saida? Sira halo diskursu
ka fó informasaun ruma? (Nu’udar ezemplu:
Funsionáriu ida husi postu médiku lokál bele fó
informasaun kona-bá saúde labarik.)
• Diretór husi eskola iha papél saída iha reuniaun
sira ne’e?
• Sé mak bele fó kontribuisaun tan iha reuniaun
sira?
2. SAIDA mak halo atu konvida ema?
• Saida mak sai nu’udar métodu di’ak liu atu
konvida ema sira ba reuniaun (telefone, vizita,
poster, etc.)?
• Sé mak iha responsabilidade atu konvida ema
ida-ida?
• Sé mak bele fó kontribuisaun tan iha reuniaun
sira?
3. TANBA SÁ – Objetivu husi reuniaun saida?
• Ajenda ba reuniaun – Asuntu saida mak diskute
iha reuniaun? Reuniaun ida-ida tenke iha asuntu
prinsipál ida (Hanoin kona-bá sé mak bele
konvida kona-bá asuntu ida-ida). Objetivu husi
reuniaun ida-ida tenke sai klaru. Ne’e inklui
informasaun atu diskute, no mós saida mak
hakarak hetan. Bele uza poster sira kona-bá
edukasaun atu organiza reuniaun ida-ida.
• Sé mak sai nu’udar prezidente reuniaun?
• Sé mak fasilita membru sira husi homunidade
atu partisipa no fó ideia sira?
• Sé mak hola nota iha reuniaun?
1.ª Reuniaun 2.ª Reuniaun 3.ª Reuniaun
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 159
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
INSTRUMENTU ATU SENSIBILIZA NO PLANEIA REUNIAUN
Tabela 7C – Kontinuasaun
4. NE’EBÉ halo reuniaun sira?
• Hili edifísiu komunidade ida atu hala’o reuniaun.
Membru hotu husi komunidade bele mai fatin
ne’e? Hili fatin ne’ebé la prevene ema ruma atu
mai no partisipa.
• Sé mak rezerva fatin? Tempu molok hira presiza
atu rezerva fatin?
• Se labele uza eskola, tenke selu atu uza fatin
seluk?
5. BAINHIRA halo reuniaun sira?
• Halo reuniaun dala hira?
• Reuniaun ida la’o tempu hira? Tuku hira hahú
atu bele garante inan-aman no membru sira
husi komunidade bele mai?
• Bainhira ema tenke sai disponivel? La hala’o
reuniaun iha férias no loron importante ba
komunidade, bainhira ema la mai.
• Tempu molok hira xefe sira husi komunidade no
ema seluk presiza simu konvite atu garante sira
bele mai?
6. SAIDA mak presiza ba reuniaun?
• Poster sira, jogu sira, aktividade husi estudante,
espozisaun husi klase, etc.
1.ª Reuniaun 2.ª Reuniaun 3.ª Reuniaun
PÁJINA 160 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Eskola bele loke ba ema fulan tolu-tolu ka fulan
neen-neen. Iha razaun bo’ot rua atu loke eskola:
dahuluk, atu aumenta ligasaun husi inan-aman
no komunidade ho eskola no sensibiliza ba
aktividade sira eskola mak halo. Daruak, atu
fó oportunidade ba estudante sira hodi hatudu
buat ne’ebé sira halo fulan tolu ka neen liu
ba ka atu halo espetákulu no hatudu sira nia
talentu. Ne’e mós sai nu’udar oportunidade atu
rekoñese serbisu maka’as no progresu husi
estudante sira, sira nia família sira, funsionáriu
sira husi eskola no xefe sira husi komunidade.
Bainhira loke eskola iha aktividade balu:
• Expozisaun iha didin ho buat ne’ebé
estudante sira halo fulan neen liu ba.
• Diskusaun kona-bá poster: grupu sira
diskute kona-bá poster ne’ebé sensibiliza no
halo mudansa pozitivu ba komunidade.
• Diskusaun jestaun kazu: Bainhira loke
eskola, edukadór sira bele hala’o reuniaun
ho inan-aman husi estudante iha risku atu
diskute estudante nia progresu no hakotu
kona-bá asaun atu hala’o iha futuru.
• Estudante sira bele halo espetákulu teatru,
kanta no dansa ba públiku.
Bainhira loke eskola, tenke loke ba ema hotu.
Estudante sira iha risku mai dala barak husi
família sira ne’ebé vulneravel no bele hetan
diskriminasaun tanba estatutu sosiál, mukit,
rasa, lingua, relijiaun, HIV/AIDS no razaun sira
seluk. Eventu sira ne’e atu fó tulun ba sira no
sira tenke sente benvindu. Eskola sira, EWS no
komunidade sira tenke pratika sensibilidade no
inklusaun nu’udar prinsípiu importante sira.
Jogu Kontinua Eskola Bele uza jogu Kontinua Eskola (Figura 7D), ekipa
SDPP husi India mak halo, atu sensibiliza ema
ho jeitu divertidu. Ne’e uza iha vizita ba uma, iha
reuniaun komunidade no bainhira loke eskola,
ho estudante sira no adultu sira, envolve ema
2-4 no ema sira seluk haree. Jogu ne’e lori
ema liu hosi dalan “Tun-fatin no Eskada”1 hodi
Kontinua Eskola. Iha dalan, sira hetan kuadradu
sira ho símbolu ema ko’alia maka’as. Bainhira
hetan kuadradu sira ne’e, tenke foti karta ida
ne’ebé ko’alia kona-bá situasaun relasiona ho
importánsia husi eskola no dezafiu atu hela iha
eskola. Jogadór sira tenke diskute situasaun no
ba kuadradu sira oin ka kotuk ne’ebé karta temi.
Jogadór ne’ebé hetan eskola uluk mak manán.
Haree ba karta rua sira nia oin no kotuk
(Figura 7E).
• Tuir Ita nia opiniaun, saida mak sira hakarak
hatete ba ema jogadór?
• Tuir Ita nia opiniaun, jogu ne’e efikás ba inan-
aman ne’ebé labele lee no hakerek?
• Karta sira saida Ita tenke dezenvolve atu
halo jogu hodi sensibiliza ema kona-bá
importánsia kontinua eskola iha Ita nia rai?
• Tuir Ita nia opiniaun, jogu ne’e efikás atu
sensibiliza ema ba importánsia tenke
kontinua eskola?
Hanesan Ita bele haree, karta uluk hatete
jogadór atu la’o ba kotuk espasu rua. Karta
tuirmai hatete ba jogadór atu la’o ba oin espasu
tolu. Hanoin kona-bá situasaun tolu Ita bele
uza iha jogu ida Ita mak dezeña. Ita hanoin
katak inan-aman, bainhira joga ho labarik, bele
sensibiliza kona-bá tenke kontinua eskola iha Ita
nia rai?
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 161
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 7E – Karta jogu Kontinua Eskola
Figura 7D – Jogu Kontinua Eskola
PÁJINA 162 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 7F – Aman sira joga jogu Kontinua Eskola iha eskola loke iha India. Figura 7F – Aman sira joga jogu Kontinua Eskola iha eskola loke iha India.
Figura 7E – Karta jogu Kontinua Eskola (kontinua)
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 163
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Folletu ba Inan-aman
Nasaun ida-ida SDPP nian halo folletu sira ba
inan-aman ho sujestaun ruma atu fó tulun ba
sira nia oan sira iha eskola, husi tenke garante
sira bá eskola to’o tenke haree se sira halo
serbisu ba uma no tenke fó matabixu uluk sira
bá eskola. Materiál sira adapta ba literasia husi
inan-aman. Nu’udar ezemplu, iha Tajikistaun,
ho uma-kain ne’ebé hatudu literasia aas, folletu
uza testu no figura hanesan. Iha Timor-Leste,
ne’ebé inan-aman barak labele lee, materiál sira
uza figura ne’ebé fásil.
Folletu sira uza bainhira halo vizita ba uma,
reuniaun PTA, no nu’udar baze diskusaun
bainhira loke eskola no halo eventu
sensibilizasaun. Folletu fahe de’it bainhira halo
diskusaun iha ne’ebé inan-aman hotu bele
partisipa – la haree ba nivel literasia.
Folletu tuirmai ba inan-aman husi SDPP iha
Kamboja (haree Figura 7G) foka ba obrigasaun
husi inan-aman atu haruka sira nia oan sira ba
eskola tuir Lei Edukasaun Kamboja. Ne’e mós
fó sujestaun ruma ba inan-aman atu fó tulun ba
oan sira atu bele kontinua eskola. Poster balu
husi SDPP kona-bá kontinua eskola (diskute iha
okos) inklui tiha ona iha folletu atu hatudu tanba
sá sira tenke promove sira nia oan sira atu
kontinua eskola.
Figura 7H, iha pájina tuirmai, mai husi
Tajiskitaun. Folletu ne’e, ho pájina nain 8, ko’alia
kona-bá asuntu balu:
• Tanba sá labarik husik eskola?
• Tanba sá labarik sira ne’ebé husik eskola sai
nu’udar problema?
• Ami bele halo saida?
• Inan-aman iha uma bele halo saida?
Figura 7G – Folletu inan-aman iha Kamboja
PÁJINA 164 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 7I – Kelu Kontinua Eskola husi Timor-Lesteg
Insentivu inisiál Tuir fulan tolu Tuir fulan neen
eskola loron-loron..Ha’u forte. Ha’u bá
ne’ebé serbisu maka’asSusesu ba estudante
ba edukasaun
SDPP nu’udar ponte
Figura 7H – Folletu inan-aman iha Tajikistaun
• Loron ohin iha eskola di’ak ka lae?
• Saida mak sai nu’udar foun ohin?
• Saida mak Ó gosta ?
• Ó iha difikuldade ruma?
• Ó iha serbisu ba uma?
• Ha’u bele halo saida atu fó tulun ba ó?
Hanoin barak no Ko’alia ho Ita nia Oan
Sira kona-bá Eskola Loron-Loron:
Folletu inan-aman iha Tajikistaun
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 165
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Inan-aman hamutuk ho edukadór sira bele
halo saida?
• Oinsá bele envolve inan-aman iha sira nia
oan sira nia eskola?
Timor-Leste fó kelu elástiku ba estudante sira
hodi “halo defeza no publisidade” kona-bá
tenke bá eskola loron-loron (haree Figura 7I).
Estudante sira simu kelu sira bainhira nia hetan
objetivu atu mai eskola. Kelu sira ne’e hanesan
prémiu no sai nu’udar símbolu husi estudante
no ninia família katak kontinua eskola.
Mensajen lian Telemovel uza liu iha mundu tomak. Iha
Samastipur, distritu Bihar, iha India, 75 porsentu
uma-kain sira iha telemovel ida pelumenus.
Nune’e, ekipa SDPP buka uza telemovel tuir
aktividade alkansa ema husi EWS, atu kontakta
no fahe informasaun ho inan-aman. Tanba
nivel literasia husi inan-aman oituan de’it, uza
mensajen lian, di’ak liu duke mensajen testu.
Mensajen lian minutu ida to’o tolu, ne’ebé grava
uluk, haruka dala tolu semana ida ba inan-aman
husi estudante sira tuir Tinan Eskolár 5. Inan-
aman bele rona mensajen bainhira hakarak.
Mensajen sira iha formatu oioin: informasaun
(eventu eskola no sujestaun atu fó tulun ba
estudante), sensibilizasaun (edukasaun sai
nu’udar importante) no “infotainment” (dezeñu
kona-bá istória husi ema ne’ebé hela iha aldeia
no tenke trata ho labarik husik eskola. Haree
kaixa testu pájina oin – “Mensajen lian SDPP
husi India”). Mensajen sira ko’alia kona-bá
prezensa, komportamentu no/ka dezempeñu.
Mensajen sira ne’e buka atu sensibiliza
inan-aman no aumenta sira nia interese no
partisipasaun iha aktividade sira eskola nian.
Figura 7J – Dadus husi tinan dahuluk sistema mensajen lian SDPP iha India. g j
ANÁLIZE TRANZMISAUN MENSAJEN LIAN
100%
80%
60%
40%
20%
0%
PO
RS
EN
TU
% inan-aman
telemovel iha
Media % inan-aman
ne’ebé simu
mensajen lian
Media. % inan-aman
ne’ebé la simu
mensajen lian
80.60%
56.32%
43.70%
• Husi 5.456 inan-aman, 80,6% iha telemovel.
• Husi inan-aman telemovel mak iha, 56,3% simu mensajen lian.
• 43,7% inan-aman la simu mensajen lian tanba:
- númeru telemovel troka;
- telemovel karga la iha tanba eletrisidade la iha;
- ema buat ida simu xamada
PÁJINA 166 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Situasaun: Ganesi, bainhira bá uma, hapara iha loja-hahán Madho nian. Madho nia feen, Sunnari,
no oan, Mangru, serbisu hela.
Narradór:
“Olá, ne’e Gajodhar nia Tiu. Iha mensajen ikus, Ita rona kona-bá Ramesar Sir hatete Ganesi
oinsá inan-aman bele kria ambiente didi’ak ba labarik iha uma atu estuda. Ganesi halo ne’e,
maibé ninia viziñu Madho obriga ninia oan atu serbisu iha loja envezde haruka nia ba eskola.
Nune’e, loron ida, Ganesi hapara iha loja. Rona buat ne’ebé hamosu…”
Ganesi:
“Nu’saá, Mangru, Ó hela iha loja … Ó nia aman, Madho, iha ne’ebé?”
Sunnari:
“Mandru nia aman ladún di’ak. Tanba ne’e Mangru hela iha loja.”
Ganesi:
“Madho labele halo ne’e! Mangru tenke estuda maibé Imi obriga nia atu hela iha loja!”
Narradór:
“Hanoin ba: bele halo ne’e ka lae?”
Sunnari:
“Bainhira estuda, ne’e di’ak … maibé se loja taka, oinsá Ami bele moris?”
Ganesi:
“Di’ak, maibé tenke hanoin mós katak, se Imi la husik Mangru atu bá eskola, ne’e ladi’ak ba
ninia futuru. To’o Maho hela di’ak liu, tenke buka solusaun ida ne’ebé la afeita Mangru atu
kontinua eskola. Nune’e, husi aban, tenke haruka Mangru ba eskola.”
Sunnari:
“Ne’e loos; husi aban Ami koko atu haruka nia ba eskola.”
Ganesi:
“La’ós ‘koko’ de’it … husi aban Imi tenke haruka nia ba eskola no Imi tenke husik nia
pesoalmente, se lae, labarik sira la bá eskola maibé fatin sira seluk.”
Sunnari:
“Oh, ne’e loos? Nune’e, Ha’u mak lori nia aban ba eskola.”
Narradór:
“La envolve labarik ho serbisu, sira tenke dezenvolve an.”
MENSAJEN LIAN SDPP HUSI INDIA
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 167
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Bainhira dezenvolve mensajen lian, presiza
simu kontributu husi ema lokál – edukadór sira,
inan-aman sira, estudante sira, no membru sira
husi komunidade – atu garante sira adapta ba
situasaun lokál, hanesan razaun risku nian ka
prátika loron-loron ne’ebé lori ba estudante sira
husik eskola. SDPP konklui katak, mezmuke
uma-kain gosta rona istória “infotainment” sira,
mensajen sira rona liu mai husi diretór eskola
nian, bainhira nia fó hatene kona-bá eventu sira
– ezemplu, loron loke eskola – no informasaun
sira seluk.
Mensajen lian bele sai efikás maibé tenke hanoin
kona-bá konsiderasaun sira tuirmai bainhira
planeia aktividade ne’e.
• Folin. Ne’e inklui harii sistema, halo
tranzmisaun no prepara/grava mensajen.
Dala ruma, kompañia telekomunikasaun bele
fó tulun ba programa prevene estudante
husik eskola ho tranzmisaun gratuitu ka
minutu sira tuir programa responsabilidade
sosiál.
• Kobertura. Halo peskiza kona-bá estatistika
utilizasaun telemovel iha Ita nia área uluk harii
sistema mensajen. Estatistika ofisiál karik la
aplika ba Ita nia área. SDPP deskobre katak,
enkuantu estatistika utilizasaun telemovel
aas iha Kamboja, ne’e la aplika ba provinsia
sira ne’ebé hakarak harii programa.
• Koordenasaun/jestaun. Labele halo
mensajen iha nivel eskola. Tenke uza
koordenador projetu atu halo jestaun nivel
nasionál, rejionál no distrutu.
• Rekoñese. La’ós uma-kain hotu simu no
rona mensajen sira. Dezafiu bo’ot SDPP
tenke enfrenta iha India, ho kompañia
telekomikasaun barak, ne’ebé inan-aman
troka númeru telemovel beibeik tanba
buka folin di’ak liu, sai nu’udar hatene
númeru telemovel foun husi inan-aman.
Ne’e aumenta tan tanba sira uza telemovel
deskartavel.
Poster siraPoster bele sai nu’udar instrumentu
komunikasaun di’ak atu alkansa komunidade.
Bele fó informsasaun kona-bá asuntu estudante
husik eskola no haburas neon husi estudante
sira, edukadór sira, funsionário eskola sira,
inan-aman sira no membru sira importante husi
komunidade hodi serbisu hamutuk no prevene
estudante husik eskola. Mós fó estrutura no
apoiu ba SSC, PTA no mobilisadór eskola sira.
Nasaun SDPP nain haat halo poster sira balu
– ida-ida ba fulan tolu-tolu tinan akadémiku.
Poster balu uza ditadu atu hametin importánsia
eskola nian. Seluk tan subliña lei husi Governu
kona-bá edukasaun ba ema-hotu no tenke
mosu-mai. Seluk tan foka ba razaun prinsipál
ne’ebé lori estudante sira atu husik eskola no
asaun familia sira bele hala’o atu prevene ne’e.
Poster hotu ho tahan kleur, furak no bele uza
oioin.
Poster sira tenke uza kór no sai furak. Hanoin
katak iha públiku balu labele lee, nune’e poster
tenke garante ema labele lee mós komprende
mensajen. Ema sira ne’ebé aprezenta poster
tenke aponta ba dezeñu no husu ba públiku
buat ne’ebé sira hanoin poster ne’e “hatete”.
Mezmuke poster sira iha instrusaun balu,
situasaun iha komunidade balu bele sai oin-
seluk, nune’e tenke adapta konteúdu poster.
Nu’udar ezemplu, iha komunidade balu, labarik
iha obrigasaun serbisu liur uma, enkuantu
komunidade seluk obrigasaun ne’e la iha.
Poster sira tenke inklui instrusaun kona-bá ninia
utilizasaun – asuntu atu diskute iha reuniaun
komunidade sira no ho estudante sira iha
eskola. Iha nasaun balu, instrusaun mai ketak.
Iha opsaun atu tama instrusaun iha poster nia
kotuk. Ekipa SDPP iha Tajikistaun dezenvolve
nota sira atu uza ho públiku sira oin-seluk.
PÁJINA 168 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Poster sira tara iha fatin importante iha eskola
no lori ba reuniaun PTA ka ho komunidade
atu hahú reuniaun. Se tara poster sira iha fatin
vizivel, hanesan repartisaun governu, korreius
no loja sira, ne’e hametin importánsia husi ema
hotu tenke serbisu hamutuk atu labarik hela iha
eskola.
Pájina sira tuirmai inklui ezemplu ruma husi
poster sira uza iha nasaun SDPP nain haat.
Bainhira haree poster sira ne’e, halo pergunta
sira hanesan ne’e:
• Dezeñu sira ne’e “hatete” saida?
• Se ema ruma labele lee, Ita hanoin nia bele
komprende mensajen dezeñu ne’e hakarak
hatudu?
• Familia no membru sira husi komunidade
ne’ebé lee oituan de’it sai nu’udar problema
iha Ita nia rai?
• Se iha lian barak iha komunidade sira Ita
serbisu ho, buat ne’ebé tenke halo atu
garante papél ativu ba ema hotu apezarde
lian oin-seluk?
1. Tara poster iha fatin vizivel – iha eskritoriu eskola, fatin klase no fatin reuniaun komunidade nian
– no troka fulan-fulan ka fulan tolu-tolu.
2. Fahe poster sira ba ema sira husi komunidade: edukadór sira, grupu labarik sira,
PTA/SMC, repartisaun governu lokál, ONGs ka grupu komunidade sira seluk. Bele deskreve
poster bainhira tinan akadémiku hahú, edukadór sira bele uza iha klase, no PTA ka repartisaun
governu bele uza iha reuniaun atu hatudu ka diskute.
3. Ekipa EWS husi eskola tenke revee poster foun fulan-fulan no hakerek sujestaun atu uza
poster ne’e. Diskute asuntu foun iha reuniaun ho funsionário sira, aprezenta iha reuniaun grupu
komunidade sira nian, inklui iha asembleia eskola nian no uza beibeik bainhira bele haloko
estudante sira atu kontinua eskola.
4. Bele husu estudante sira atu kria sira nia poster sira no aprezenta iha loron loke eskola ka
reuniaun ho grupu komunidade sira seluk.
DIKA ATU UZA POSTER SIRA
Favor hanoin katak lingua iha papél importante
ba identidade no bele fahe komunidade, nune’e
limita impaktu husi EWS se iha ema balu ne’ebé
labele partisipa tanba lingua la’ós hanesan.
Asaun 3: Fornesimentu Serbisu
Katutan Sira Asaun mós importante husi komunidade
atu harii rede ho xefe komunidade sira no
organizasaun sira ne’ebé fornese serbisu
katutan sira ba estudante sira iha risku. Serbisu
sira ne’e hatutan ba estratéjia atendimentu
primeiru husi EWS no baibain eskola la oferese.
Iha situasaun ruma ne’ebé presiza tulun husi
liur – rekursu liu tanba familia ki’ak sira no
eskola sira la iha- ba estudante sira iha risku.
Ezemplu sira inklui estudante sira ho familia
mukit, ka problema saúde ka inkapasidade
ne’ebé difikulta sira atu partisipa iha eskola
ho dezempeñu di’ak. Sira bele presiza tulun
finanseiru (hahán, roupa, propina eskola, etc.),
médiku (kuidadu, ai-moruk, ókulu, etc.) ka
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 169
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 7K – Lei Edukasaun, Tajikistaun
Kestaun atu diskute ho estudante sira, inan-aman sira no membru sira husi komunidade
• Asaun sira saida mak bele governu husi Republika Tajikistaun hala’o atu fó edukasaun di’ak ba
ninia labarik sira?
• Oinsá bele serbisu liur eskola prevene estudante sira atu remata sira nia edukasaun?
• Saida mak inan-aman bele halo atu kumpre ho sira nia responsabilidade atu eduka sira nia oan
sira?
• Ita hatene familia ruma ne’ebé oan sira serbisu envezde bá eskola? Sira enfrenta benefísiu no
konsekuénsia sira saida?
• Tanba sá governu husi Tajikistaun aprova lei sira hanesan ne’e? Sansaun saida ba ema ne’ebé la
kumpre ho lei?
Faktu sira útil ba diskusaun
• Governu husi Tajikistaun asina Konvensaun Direitu sira ba Labarik, nune’e garante labarik
hotu iha direitu atu simu edukasaun.
• Lei Edukasaun husi Tajikistaun, Artigu 4 hatete edukasaun sai nu’udar obrigatóriu ba labarik
tinan 7-15, tinan eskolár 1-9.
• Lei Serbisu husi Tajikistaun, 67 RT, no Artigu 174 hatete katak labarik menus tinan 15 labele
serbisu.
• Lei Edukasaun husi Tajikistaun, Artigu 26 hatete katak labarik labele sai eskola atu bá halo
serbisu iha agrikultura.
• Lei husi Republika Tajikistaun kona-bá “Responsabilidade inan-aman atu eduka sira nia oan
sira” hatete katak inan-aman tenke garante sira nia oan sira simu edukasaun.
PÁJINA 170 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 7L – Edukasaun Kusta Osan: Ignoránsia Kusta Liu, Tajikistaun.
Kestaun atu diskute ho estudante sira, inan-aman sira no membru sira husi komunidade
• Kompara figura iha leten ho figura iha okos. Figura saida mak Ita hili ba Ita no Ita nia oan sira?
• Benefísiu sira husi edukasaun iha futuru saida?
• Kustu husi ignoránsia ka bainhira edukasaun la iha saida?
• Familia sira presiza husik saida atu haruka sira nia oan sira ba eskola?
• Edukasaun ne’ebé di’ak resolve problema sosiál no ekonomiku saida?
• Bele kria sosiedade ne’ebé di’ak no ekonomia ne’ebé maka’as se sistema edukasaun di’ak la
iha?
• Ema ne’ebé kontinua eskola tuir tinan eskolár 9 hetan benefísiu saida?
• Se feto remata edukasaun, ne’e afeita hanesan mane ka lae?
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 171
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 7M – Hamutuk Ita Bele Prevene Labarik Husik Eskola, Tajikistaun.
Kestaun atu diskute ho estudante sira, inan-aman sira no membru sira husi komunidade
• Figura ne’e hatudu edukadór ida, ema relijiosu ida, inan-aman sira no polísia ida, sira hotu
preokupa kona-bá labarik sira husi sira nia komunidade tenke simu edukasaun di’ak. Iha Ita nia
komunidade, adultu sira saida mak preokupa? Sira nia papél no responsabilidade sira saida?
• Se Ita la fó edukasaun di’ak ba Ita nia oan no, iha futuru, nia husu ba Ita tanba sá Ita la fó
edukasaun di’ak, Ita bele hatán saida?
• Saida mak Ita bele halo atu fó tulun ba Ita nia oan nia edukasaun no prevene nia atu husik
eskola?
• Se Ita enfrenta difikuldade ruma atu fó edukasaun ba Ita nia oan, no Ita nia oan iha difikuldade
ruma iha eskola, sé mak bele fó tulun ba Ita husi komunidade?
• Saida mak membru sira husi komunidade bele halo atu fó tulun ba edukasaun husi labarik sira
no prevene abandonu eskolár?
• Ita husu loron-loron ba Ita nia oan se nia halo serbisu ba uma ka lae? Se nia enfrenta
difikuldade ruma iha eskola? Se nia aprende buat foun ohin?
• Saida mak inan-aman bele halo hodi garante labarik iha tempu atu estuda no remata serbisu
ba uma?
Kestaun atu diskute ho estudante sira
• Figura ne’e hatudu edukadór ida, ema relijiosu ida, inan-aman sira no polísia ida, sira hotu
preokupa kona-bá labarik sira husi sira nia komunidade tenke simu edukasaun di’ak. Iha Ó
nia komunidade, adultu sira saida mak preokupa? Sira nia papél no responsabilidade sira ba
eskola no labarik sira saida?
• Tulun saida Ó presiza husi Ita nia inan-aman no adultu importante seluk tan hodi remata
Ó nia edukasaun? Saida mak bele halo atu promove tulun ne’e?
• Se Ó iha difikuldade ruma iha eskola, sé mak bele tulun Ó?
• Ó diskute ho Ó nia inan-aman jornal husi klase, relatóriu ka nota seluk tan husi eskola ka lae?
PÁJINA 172 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 7N – Koñesimentu Hanesan Armazén Osan-mutin, Kamboja.
Poster ne’e husi India diskute kona-bá responsabilidade malu husi inan-aman
sira no edukadór sira ba edukasaun estudante sira no subliña mensajen oioin:
• Tanba sá Ita hanoin poster ne’e halo komparasaun entre koñesimentu no
kuantidade osan-mutin (ka osan) ema iha?
• Tanba sá, bainhira ema husik eskola, ne’e afeita ninia koñesimentu? No ninia
rikusoin?
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 173
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 7O – Poster India
Poster ne’e husi India diskute kona-bá responsabilidade malu husi inan-aman sira
no edukadór sira ba edukasaun estudante sira no subliña mensajen oioin:
• inan-aman sira tenke garante labarik sira bá eskola;
• inan-aman no edukadór sira tenke ko’alia malu kona-bá progresu labarik sira;
• edukadór sira tenke fó tempu ho kualidade ba estudante sira ne’ebé aprende
iha eskola; no
• inan-aman tenke kria ambiente di’ak iha uma atu haloko aprendizajen husi
estudante sira.
PÁJINA 174 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Figura 7P – Poster India
Poster daruak husi India hatudu situasaun rua iha futuru: labarik ida ne’ebé hetan
edukasaun no labarik ida seluk ne’ebé la hetan. Labarik ida ho edukasaun sai
nu’udar membru ativuno respeitadu husi komunidade, ho serbisu di’ak no fó tulun
ba labarik seluk atu simu edukasaun. Labarik ida edukasaun la iha laran moras
tanba la ba eskola loron-loron. Serbisu di’ak la iha, no labele husu tulun tanba
la lee di’ak natoon atu komprende no prienxe formuláriu. Triste liu tanba istória
hanesan, ninia oan sira mós husik eskola.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 175
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Figura 7Q – Kalendáriu no Planu India
Kalendáriu Tinan
Planu
Planu ne’e inklui mensajen nain
12 kona-bá prevensaun abandonu
eskolár, mensajen ida fulan ida.
Exertu Planu
PÁJINA 176 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
SAIDA MAK KOMUNIDADE BELE HALO?
1. Prepara lista ho serbisu sira ne’ebé disponivel; se serbisu sira ne’e labele sai gratuitu, bele
negoseia folin ketak ba estudante sira iha risku.
2. Husu ba ema empresariu atu halo voluntariadu iha eskola no hanorin estudante sira iha risku ka
partisipa iha programa tutór.
3. Husu rekursu sira atu fornese ba estudante sira iha risku, hanesan ókulu, bisikleta, hahán, sasan
ba eskola.
4. Ema relijiosu bele fó akonsellamentu ba estudante sira iha risku no sira nia familia sira kona-bá
abusu, droga, moras ka ema familia ne’ebé mate.
5. Fó tulun, liu-liu rekursu sira, ba familia sira ho difikuldade. Ne’e importante liu-liu bainhira familia
iha krise – ema família moras maka’as ka mate, mukit ka razaun seluk.
6. Haree ba substitutu ne’ebé bele garante obrigasaun no responsabilidade sira husi labarik,
hanesan tau matan ba alin mane/feto no ema familia moras.
psikolojiku (akonsellamentu). Iha kaixa testu iha
okos, bele lee liu kona-bá dalan atu identifika
estudante sira ne’ebé presiza tulun no dalan atu
fornese serbisu katutan sira.2
Enkuantu serbisu sira rasik la’ós ideia foun,
sira nia fornesimentu liu husi komunidade sai
nu’udar konseitu foun iha nasaun barak sei
dezenvolve, ho suporte maka’as. Komunidade
sira barak iha papél hanesan maluk, atu fó
tulun bainhira iha nesesidade ruma ka atu fahe
sasan bainhira nesesidade la iha. Nune’e, se
komunidade fornese serbisu, ne’e atu dudu
oituan liu papél komunidade hanesan maluk.
Ne’e inklui grupu governansia, organizasaun sivil
no relijiosu, klibur, negósio sira no entidade fó
serbisu, atu forma komunidade.
Iha komunidade balu, se negósio no fornesedór
serbisu sira fó tulun ba estudante sira iha
risku, ne’e sai nu’udar ideia foun. Maibé
membru sira ne’e husi komunidade, ne’ebé
LABARIK SÉ MAK PRESIZA TULUN?
Estudante sira iha risku hotu iha problema balu ne’ebé iha impaktu ba sira nia eskola, maibé iha
labarik balu ne’ebé presiza tulun liu.
Mezmuke limitadu, peskiza ne’ebé iha hatudu katak komportamentu husi estudante sai nu’udar
indikadór di’ak liu atu halo seleksaun (Herzog, Davis, & Legters). Bainhira iha problema ruma,
estudante iha risku hatudu ne’e iha ninia komportamentu. Abusu, hamlaha temporariu ka
permanente, moras maka’as, serbisu barak, situasaun moris susar – ne’e hotu bele haree iha
estudante sira nia komportamentu.
ESTABELESE PARSERIA HO KOMUNIDADE PÁJINA 177
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Asaun 4: ResponsabilidadeIha Asaun tolu liu ba, mensajen bo’ot liu kona-
bá abandonu eskolár sai nu’udar asuntu husi
komunidade no ema hotu tenke envolve hodi
rezolve. Maibé asaun haat ne’e sensibiliza
kona-bá prevensaun abandonu eskolár bazeia
ba informasaun transparente tenke troka
husi eskola no xefe komunidade sira envolve
iha EWS. Revizaun rejistu eskola sira, rejistu
komunikasaun ba inan-aman, partisipasaun iha
reuniaun jestaun kazu no vizita ba inan-aman
bazeia ba ideia katak fahe informasaun no
responsabilidade sai nu’udar direitu no devér.
Eskola tenke serbisu hamutuk ho komunidade
sira; komunidade tenke serbisu ho eskola sira;
sira nain rua tenke serbisu hamutuk ho família
sira. Importante atu repete katak labele prevene
abandonu eskolár se la envolve eskola, familia
no komunidade sira – “trindade”. Asaun hotu
husi komunidade tenke sai nu’udar transparente
no responsavel.
iha rekursu sira atu fó tulun ba estudante sira
iha risku no sira nia familia sira, mós tenke
sensibiliza. Importante atu halo sira hanoin
kona-bá impaktu husi estudante sira ne’ebé
husik eskola: sira la iha rekursu sira, la iha kbiit
atu fó empregadór, sira bele sai nu’udar ema
ulun-aat no sobu sosiedade. Importante atu fó
emprezariu sira hatene sira iha papél importante
duni hodi dezenvolve sira nia komunidade no
sira nia negósio rasik.
Iha okos, hetan ruma atu buka tulun husi
organizasaun lokál no negósio sira hodi fornese
serbisu kakutan sira.
• Halo levantamentu hodi haree saida mak
negósio no fornesedór serbisu sira hatene
kona-bá estudante sira ne’ebé husik eskola
no kona-bá buat ne’ebé sira hakarak halo.
• Konvida negósio no fornesedór serbisu sira
ba eventu sira iha eskola. Ne’e importante
atu envolve sira iha eskola no sensibiliza
kona-bá impaktu husi abandonu eskolár –
mós ba ema edukadu no ho susesu.
• Halo mesa kabuak fulan tolu-tolu ho
fornesedór sira hodi bele diskute kona-bá
ema ne’ebé husik eskola. Se sira hatene
sira nia serbisu sai nu’udar importante, sira
hakarak envolve liu.
• Husu ba media lokál atu ko’alia kona-bá
asuntu ida ne’e.
• Husu ba amu-padre atu ko’alia kona-bá
asuntu ida ne’e.
• Konvida serbisu ne’ebé relasiona ho justisa,
hanesan polisia lokál, atu bele envolve ho
asuntu kona-bá abandonu eskolár.
• Husu ba emprezariu sira atu fó hatene ba
SSC bainhira iha estudante sira ne’ebé la bá
eskola.
• Hanoin, importante teb-tebes atu rekoñese
kontribuisaun husi ne’ebé fornese serbisu
sira.
LEBA RESPONSABILIDADE
SIRA: KOMUNIDADE SIRA FÓ
TULUN BA ESTUDANTE SIRA
IHA RISKU IHA KAMBOJA NO
INDIA
Iha Kamboja, SSC husu tulun ba
komunidade atu sosa bisikleta ida ba
menina ne’ebé hela dook husi eskola hodi
bele tama eskola oras di’ak no hala’o ninia
knaar sira iha eskola. Iha komunidade seluk,
SSC husu governu lokál atu fó tulun ba
familia ida husi estudante ne’ebé presiza
tulun finanseiru lailais.
Iha India, xefe komunidade sira hetan
kuidadu saúde ba estudante ne’ebé moras
maka’as.
PÁJINA 178 UNIDADE 7
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Jogu “Tun-fatin no Eskada” publika tinan 1943 liu husi Milton Bradley. Jogu ne’e ba labarik bazeia ba
jogu antigu “Samea no Eskada”, ema hanoin mai husi India, sékulu 2 Uluk Kristu.
2 Frazelle, Sarah; Nagel, Aisling (2015). “A Practitioners Guide for Implementing an Earning Warning
System.” Northwest Education. P. 3
S – Ita nia objetivu espesifiku ka lae (specific)? (Halo saida? Sé mak halo nia?)
M – Ita nia objetivu bele sukat ka lae (measurable)? (Saida mak ekipa tenke halo atu
hatene se realiza?)
A – Ita nia objetivu bele realiza ka lae (achievable)?
R – Ita nia objetivu importante ba Ita nia espektativa ka lae (relevant)?
T – Tempu hira atu alkansa Ita nia objetivu (time bound)? (Knaar ne’e tenke halo dala hira?
Objetivu ne’e alkansa bainhira?)
SAI NU’UDAR SMART ATU SAI NU’UDAR RESPONSAVEL
Figura 7R – Sai nu’udar SMART atu sai nu’udar Responsavel
Tanba EWS sai nu’udar enfoke transparente
no partisipativu ba problema husi komunidade,
se komunidade envolve liu no dala barak
liu, responsabilizasaun mós sai bo’ot liu no
bele hetan susesu. Tenke iha rejistu ezatu no
regulár kona-bá aktividade sira husi ema hotu
(eskola, familia no komunidade sira) no revizaun
regulár husi rejistu no asaun hotu, atu bele
kontrola. Objetivu hanesan ne’e, se iha ema
liu iha komunidade ne’ebé envolve iha EWS,
komprende nia no fiar nia bele sai nu’udar oin-
ketak, karik nia bele sai oin-ketak!
Iha unidade ida ne’e, Ami ko’alia kona-bá
envolvimentu husi komunidade sira atu prevene
abandonu eskolár. Ami diskute kona-bá papél
no responsabilidade bo’ot liu husi komunidade
atu bele fó tulun ba eskola no familia sira hodi
estudante sira iha risku kontinua eskola. Maibé,
sira labele hala’o sira nia knaar sira se la iha
formasaun di’ak. Iha Unidade 8, Ami diskute
preparativu no materiál sira atu treina funsionário
eskola no xefe komunidade sira hodi bele opera
no implementa EWS. Ami fó ezemplu husi
programa formasaun nasaun SDPP nain haat.
Prepara Eskola no
Komunidade sira
hodi Implementa
EWS Ida
Unidade 8
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
PTA HATUDU DALAN KONA-BÁ SENSIBILIZASAUN PREVENSAUN ABANDONU ESKOLÁR
Mon Chuon, 58, soldadu reformadu,
ema ativuatu prevene abandonu
eskolár iha ninia komunidade. Nia sai
nu’udar membru ida husi membru tolu
Asosiasaun Inan-aman no Edukadór
Eskola Sekundaria Phkoam (PTA),
no tuir treinu kona-bá intervensaun
Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk.
Eskola Sekundaria Pkhoam hela iha
Provinsia Banteay Meanchey, Kamboja
norueste nian.
Formasaun kona-bá vizita ba uma atu
ko’alia ho inan-aman ne’ebé oan sira
la bá eskola, reuniaun ho komunidade
atu sensibiliza kona-bá importánsia
husi edukasaun no impaktu husi
abandonu eskolár, no mobilizasaun rekursu sira husi komunidade hodi tulun labarik sira atu hela iha
eskola. Formasaun EWS sensibiliza PTA Phkoam kona-bá ninia papél no responsabilidade atu hametin
kualidade edukasaun nian iha Kamboja, liu-liu kona-bá ninia partisipasaun hodi bele prevene estudante
sira atu husik eskola.
Membru sira husi PTA Phkoam vizita uma husi estudante sira iha risku tuir sira simu informasaun
kona-bá abandonu eskolár. Sira mós halo reuniaun ho komunidade, dala tolu ka liu tinan ida, atu bele
sensibiliza kona-bá asuntu abandonu eskolár no buka solusaun. Mon Chuon, Prezidente PTA Phkoam
hatete: “EWS xama atensaun mai ha’u katak tenke fó tulun ba estudante sira iha risku iha ha’u nia
komunidade. Bainhira vizita estudante sira nia uma, sempre fó animu ba inan-aman atu tuir sira nia
estudu no fó tempu ba oan sira atu estuda iha uma.”
Funsionáriu sira husi eskola gosta PTA tanba sira prevene abandonu eskolár. Bainhira iha reuniaun iha
eskola no iha komunidade, Choun sai nu’udar pontu fokál atu konvida inan-aman husi komunidade
atu tama. “Fásil ba Choun atu hasoru inan-aman tanba nia iha relasaun di’ak ho ema hotu husi
komunidade,” hatete Cheam Chorn, Vise-Diretór husi Pkhoam.
Choun halo pelumenus vizita nain tolunulu ba estudante sira iha risku hodi enkoraja sira atu fila fali ba
eskola. PTA kontente tanba biban atu hamenus númeru estudante sira ne’ebé husik eskola iha ninia
komunidade. Choun uza ninia papél importante iha komunidade atu fó ezemplu no hatudu katak
koñesimentu labarik sira bele simu se remata eskola bele rezolve problema hotu. Ninia mehi hanesan
labarik hotu husi ninia komunidade bele remata eskola no simu koñesimentu sira presiza atu bele tulun
sira rasik, sira nia familia, komunidade no sosiedade.
PÁJINA 181
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Hanesan parte husi Ita nia preparasaun atu
aprende kona-bá asuntu abandonu eskolár,
Ita ko’alia tiha ona ho eskola sira no hatene
xefe komunidade balu ne’ebé implementa
EWS. Iha konversa inisiál, Ita fó sira hatene
kona-bá EWS no deskreve buat ne’ebé tenke
halo atu implementa EWS iha eskola sira. Iha
faze ne’ebá, Ita seidauk hatene konteúdu hotu
husi EWS, liu-liu indikadór sira no estratéjia
atendimentu primeiru. Ita fó rezumu ida ba
eskola sira no diskute ho sira kona-bá tenke
kria ekipa EWS iha eskola no hili ema husi
komunidade atu sai nu’udar parseiru hodi
implementa EWS (Unidade 4).
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA Mezmuke Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk bazeia ba knaar sira edukadór no eskola sira
tenke pratika ho regularidade, EWS fó estrutura-serbisu ba susesu – uza dadus atu akompaña
no fó tulun ba estudante sira ne’ebé ema haluha ka la fó atensaun. Eskola tenke hatene EWS
saida, oinsá mak sira bele tuir prosesu no prosedimentu EWS nian no oinsá mak sira bele
implementa nia. Komunidade sira mós presiza hatene tanba sá EWS sai nu’udar importante,
oinsá mak nia hala’o, sira bele halo saida no oinsá mak sira bele halo. Unidade 8 fó hatene
kona-bá prosesu atu prepara eskola no komunidade sira hodi implementa EWS. Nia explika sé
mak tenke treina iha nivel eskola-komunidade. Nia fó sujestaun atu harii programa formasaun
EWS nian, kona-bá tempu, kalendáriu, fatin no sé mak bele dezenvolve konteúdu no treina
ekipa EWS iha eskola. Nia diskute kona-bá sé mak bele tama programa formasaun no oinsá
mak treina formador EWS. Ne’e remata ho konsellu kona-bá implementasaun husi formasaun
EWS ba ekipa EWS eskola-komunidade, inklui ajenda no metodolojia atu treina adultu sira.
Agora, Ita hili tiha ona indikadór atu akompaña
no avalia estudante sira iha risku atu husik
eskola (Unidade 5). No Ita dezenvolve pakote
tomak ho estratéjia atendimentu primeiru hodi
fó tulun iha klase, iha uma no iha komunidade
(Unidade 6). Ita mós fó tulun atu estabelese
Komisaun Kontinua Eskola (Unidade 7), ne’ebé
bele tulun eskola sira atu implementa estratéjia
sira atendimentu primeiru, sensibiliza kona-bá
abandonu eskolár, fornese serbisu barak atu
fó tulun ba estudante sira iha risku no sira nia
familia, no iha knaar responsabilizasaun bainhira
husu autoridade sira atu prevene abandonu
eskolár.
Hodi hahú implementa EWS, tenke treina ekipa
EWS iha eskola sira. Bazeia ba diskusaun uluk
ho sira, eskola no xefe komunidade sira tenke
PÁJINA 182 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
mai treinu kontente atu hola parte husi projetu
ne’e no atu uza EWS iha sira nia eskola no
komunidade.
REZUMU KONA-BÁ FORMASAUN EWS Iha unidade ida ne’e, Ami ko’alia kona-bá knaar
importante rua. Dahuluk, treina formadór EWS
nian. Daruak, formadór EWS tenke treina ekipa
EWS sira iha eskola.
Elementu barak husi programa formasaun EWS
hanesan ba grupu rua. Formadór no ekipa
EWS sira tenke hatene hotu kona-bá objetivu
EWS, oinsá mak EWS hala’o no oinsá mak bele
implementa nia.
Hatutan ba kria no uza EWS, formadór sira
tenke domina estratéjia treinu ba ema adultu
no atu fornese feedback ba ekipa EWS sira iha
eskola. Ekipa EWS sira iha eskola tenke domina
prosesu, prosedimentu no téknika atu opera
no implementa EWS, no mós atu identifika
estudante sira iha risku, atu hala’o estratéjia
atendimentu primeiru no atu halo parseria ho
komunidade sira.
Formasaun EWS tenke sai nu’udar partisipativu
no interaktivu. Ekipa EWS sira husi eskola tenke
serbisu hamutuk iha aktidade kuase hotu. Ekipa
sira mós tenke serbisu ho dadus eskola nian
no hola parte iha drama no aktividade praktiku
sira atu bele haree komponente hotu kona-bá
aktividade akompañamentu, pontuasaun no
klasifikasaun no estratéjia atendimentu primeiru.
Iha ezersísiu balu, ekipa EWS sira husi eskola
tenke hetan benefisiu husi serbisu ho dadus
eskola nian, ne’ebé Ita tenke husu sira atu lori
mai ba workshop. Maibé Ita mós tenke kria
dadus simuladu sira hodi diskusaun ho ekipa
EWS hotu bele bazeia ba informasaun ne’ebé
hanesan. Tenke prepara pakote ho dadus kona-
bá eskola no estudante sira hanesan atu uza iha
ezersísiu sira formasaun nian. Objetivu ida husi
dadus simuladu sira atu bele identifika fallansu
iha rejistu eskola no identifika jeitu atu bele
prienxe fallansu sira ne’e.
Unidade ne’e fó rezumu kona-bá programa
formasaun EWS nian. Pakote formasaun
kompletu ho manual no materiál sira inklui iha
Unidade 8, Aneksu Dijitál.
OBJETIVU HUSI FORMASAUNObjetivu prinsipál husi formasaun EWS atu fó
partisipante sira ho informasaun no téknika sira
presiza atu implementa EWS iha sira nia eskola.
Ne’e inklui: saida mak sai nu’udar abandonu
eskolár, saida mak kausa ne’e; oinsá mak
ne’e hamkonak ba eskola, estudante, familia
no komunidade sira; saida mak bele halo atu
prevene. Sira aprende atu uza instrumentu atu
bele akompaña no komesa hala’o – informasaun
sira presiza atu bele akompaña, pontua no
klasifika no implementa estratéjia atendimentu
primeiru.
Formasaun fó oportunidade ba ekipa EWS
sira iha eskola atu bele harii planu asaun atu
tama EWS iha eskola no delega knaar. Tanba
nesesidade atu pontua no klasifika hamosu
lakleur iha tinan akademiku (baibain tuir fulan
dahuluk husi eskola), ekipa EWS sira husi eskola
tenke diskute kona-bá kaer dadus hotu hodi
PLANEIA ITA NIA
PROGRAMA FORMASAUN
Hatán kestaun sira tuirmai iha Ita nia
aktividade formasaun hotu:
• Saida mak partisipante sira presiza
hatene: faktu, padraun, konseitu sira?
• Saida mak sai nu’udar kbiit sira
partisipante presiza domina: kbiit praktiku
sira no ezatidaun atu domina sira?
• Saida mak sai nu’udar komportamentu
partisipante sira tenke hatudu:
sentimentu, valór sira?
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 183
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
pontua estudante sira no hakotu kalendariu atu
pontua, klasifika no identifika estudante sira iha
risku iha eskola.
Labele haluha katak la’ós nesesariu ba eskola
hotu atu tuir kalendariu hanesan, maibé
importante ba eskola hotu atu halo pontuasaun
no klasifikasaun tuir kedas fulan dahuluk tinan
akademiku nian hodi bele implementa estratéjia
atendimentu primeiru lakleur no iha posibilidade
atu influensia komportamentu estudante sira
nian.
PLANEIA ITA NIA PROGRAMA FORMASAUNTenke hatán kestaun ruma tuirmai:
• Sé mak hetan formasaun?
• Saida mak sai nu’udar Ita nia programa
formasaun nian?
• Ema hira presiza hetan formasaun?
• Sesaun formasaun nain hira presiza halo?
• Bainhira halo formasaun?
• Ne’ebé halo formasaun?
• Sé mak halo konteúdu no/ka hala’o
formasaun?
Forma Ekipa EWS iha EskolaEWS bazeia ba parseria entre funsionáriu
eskola sira, inan-aman sira no xefe komunidade
sira. Mezmuke tenke iha representasaun
husi funsionáriu eskola no xefe komunidade
sira, sé mak tama ekipa EWS husi eskola sai
nu’udar tesi-lia nivel eskola/komunidade. Ne’e
importante teb-tebes tanba rekursu husi eskola
no komunidade sira bele muda barak. Ekipa mós
bele muda tuir siklu no tinan eskolár. Ema ne’ebé
tama ekipa EWS sira iha eskola mós tenke inklui
feto sira.
Formasaun iha unidade ida ne’e foka ba núkleu
ekipa EWS. Kriteriu sira tuirmai bele tulun eskola
no komunidade sira atu forma ekipa EWS.
Funsionário eskola sira ne’ebé tenke inklui iha
ekipa:
• Diretór Eskola (obrigatoriu)
• Vise-Diretór Eskola (fakultativu)
• Edukadór (sira) klase iha tinan eskolár foka
ba (obrigatoriu se sira hanorin tuir tinan
eskolár)
• Diretór klase (obrigatoriu se edukadór
matéria ida)
• Edukadór matemátika (obrigatóriu se eskola
iha diretór klase)
• Edukadór lingua (obrigatóriu se eskola iha
diretór klase)
• Edukadór halo ligasaun ho komunidade ida-
ida (fakultativu se eskola iha estudante sira
husi komunidade ida de’it).
Diretór husi eskola dirije no tau matan ba ekipa
EWS. Nia bele fahe knaar sira ne’e ho vise-
diretór. Iha eskola balu, vise-diretór okupa ba
metodolojia formasaun no serbisu estudante
sira; nune’e, sira importante ba reuniaun jestaun
kazu sira.
Númeru edukadór sira iha ekipa depende ba
númeru tinan eskolár ka klase iha tinan eskolár
nia laran ne’ebé uza EWS iha eskola ida-ida.
Edukadór baze ba EWS sai nu’udar edukadór
klase (ba tinan eskolár ho professor ida de’it)
ka director klase (ba tinan eskolár ho edukadór
ida ba matéria ida), tanba edukadór sira ne’e
iha devér EWS barak – haree sé mak mai,
konsolida relatóriu no rejistu estudante sira
seluk. Sira mós hatene estudante di’ak liu.
Ba eskola sira no/ka tinan eskolár ho edukadór
matéria nian, mós tenke inklui edukadór
matemátika no edukadór lingua iha treinu.
Baibain sira nia matéria sai nu’udar indikadór
ba sasukat aktividade eskolár husi “ABC”
abandonu eskolár. Edukadór matéria nian mós
importante iha reuniaun jestaun kazu.
PÁJINA 184 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Importante atu hetan balansu jéneru, hodi bele
relasiona ho estudante sira iha risku no sira nia
inan-aman. Se ne’e la hamosu liu husi klase
no serbisu ba uma director klase mak haruka,
nune’e tenke halo esforsu atu inklui membru
mane no feto sira iha ekipa EWS. Pelumenus
funsionáriu eskola ida tenke sai nu’udar mane
ka feto. Mezmuke eskola sai nu’udar eskola
ba mane de’it ka feto de’it, balansu jéneru
importante tanba komunikasaun ho inan-aman
efikás liu.
Membru sira ekipa EWS nian husi núkleu
komunidade tenke hetan pozisaun xefia, ofisiál
ka la ofisiál, no hetan respeitu iha komunidade.
Bele sai nu’udar membru ekipa:
• Prezidente, funsionáriu no membru ativuhusi
Komisaun Jestaun Eskola (SMC) (obrigatoriu
se iha SMC),
• Prezidente, funsionáriu no membru ativuhusi
Asosiasaun Inan-Aman no Edukadór (PTA)
(obrigatoriu se iha PTA),
• Reprezentante sira husi inan-aman iha tinan
eskolár (sira) foka ba (obrigatoriu),
• Xefe komunidade no aldeia, ofisiál ka la
ofisiál (obrigatóriu),
• Amu-padre (fakultativu),
• Emprezariu (fakultativu),
• Reprezentante husi komunidade saúde
(fakultativu),
• Reprezentante husi ONG/organizasaun lokál
(fakultativu), no
• Reprezentante husi komunidade Edukasaun
ba Hotu-hotu (EFA) (obrigatoriu se iha
komisaun nivel komunitariu).
Xefe komunidade rua to’o haat tenke tama
núkleu ekipa EWS ne’ebé partisipa iha
formasaun formal. Pelumenus membru
ida tenke sai feto ka mane, depende ba
kompozisaun husi ekipa.
Hanesan ko’alia iha Unidade 7, kompromisu
membru komunidade sira sai fleksivel no kurtu-
prazu. Nune’e, tenke rekomenda katak membru
sira husi Komisaun Kontinua Eskola haluan liu
duke núkleu membru ekipa, liu-liu iha eskola
bo’ot ka ho estudante sira husi aldeia barak.
Ideál, komunidade/aldeia ida iha ekipa EWS ida.
Formasaun husi membru sira ne’e bele hala’o
iha eskola liu husi núkleu ekipa EWS.
DIKA: ENVOLVE
FUNSIONÁRIU NASIONÁL NO
LOKÁL HUSI MINISTERIU SIRA La haluha atu inklui funsionáriu nasionál
no lokál husi Ministeriu Edukasaun
nian iha formasaun. Ne’e hatudu katak
EWS hetan aprovasaun ofisiál no tenke
implementa. No funsionáriu sira ne’e
tenke hatene oinsá mak bele opera
EWS, liu-liu se sira tenke tau matan ba
implementasaun. Se ne’e loos, sira bele
inklui iha formasaun ba formadór EWS
sira.
DIKA: KOMPROMISU PESOÁL
IMPORTANTEKarakterístika importante liu husi membru
ida-ida iha eskola EWS sai nu’udar
kompromisu atu halo mudansa no
fiar ne’ebé EWS iha eskola bele kausa
mudansa ne’e!
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 185
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Programa Formasaun ninia
Estrutura no Dezeñu Bainhira Ita hahú dezeñu husi ita nia programa
formasaun, husu an kestaun sira ne’e1 (Robert
Mager mak dezenvolve, espesialista husi
dezeñu instrusaun nian):
1. Saida mak partisipante sira bele halo tanba
sira tuir formasaun ida ne’e?
2. Saida mak sai nu’udar kondisaun no
sirkunstánsia sira partisipante sira tenke tuir
atu hala’o aktividade sira?
3. Koñesimentu no materiál sira saida
partisipante sira mak presiza atu hala’o
aktividade sira ne’e di’ak?
4. Nivel badain saida partisipante sira mak
presiza atu hala’o knaar ka kbiit di’ak ka atu
aplika informasaun ida ne’e?
Favor hanoin kona-bá buat ne’ebé ekipa EWS
sira iha eskola presiza hatene atu implementa
EWS. Ne’e inklui sira hatene konseitu abandonu
eskolár, oinsá mak EWS bele hala’o no prosesu
no prosedimentu sira atu implementa nia,
hanesan:
• Sira hatene tanba sá tenke prevene
abandonu eskolár no sira nia kausa sira;
• Sira hatene definisaun espesifiku kona-bá
abandonu eskolár;
• Rezumu ida kona-bá EWS: ninia objetivu,
komponente sira no partisipante sira;
• Identifika estudante sira iha risku, localiza
nivel eskola no dadus seluk relasiona
ho indikadór risku sira; prienxe surat
pontuasaun estudante sira no hala’o
prosesu klasifikasaun nian;
• Akompaña no tau matan ba estudante sira
iha risku, no rejistu husi prezensa, sira nia
komportamentu no akitividade eskolár, haree
sira nia problema sira no hamosu estratéjia
atendimentu primeiru;
• Hahú no implementa estratéjia atendimentu
primeiru, kontakta ho inan-aman, halo vizita
ba uma, ko’alia ho estudante sira iha risku,
halo jestaun kazu; no
• Halo parseria no serbisu ho komunidade
sira.
Ita presiza treina núkleu husi Ita nia ekipa EWS,
ne’e inklui diretór eskola, edukadór sira mak hili
no membru/xefe komunidade sira.
Tuirmai, sira treina ekipa bo’ot hotu EWS iha
komunidade husi eskola.
La iha dalan ida de’it atu estrutura formasaun
EWS. Ne’e depende ba rekursu sira Ita mak iha.
Se hakarak sai nu’udar efikás, formasaun hala’o
ba ekipa EWS sira barak iha tempu hanesan,
maibé númeru eskola inklui iha sesaun ida bele
muda beibeik. Ba SDPP, númeru ekipa EWS husi
eskola ne’ebé partisipa iha sesaun ida mai husi
tolu to’o ualu.
Tuirmai, deskobre explikasaun kona-bá estrutura
formasaun EWS iha tinan akadémiku rua tuir
SDPP.
Ba funsionáriu eskola sira: SDPP iha Kamboja,
Tajikistaun no Timor-Leste organiza formasaun
ba edukadór klase, diretór klase no diretór eskola
maizumenus hanesan. Uluk tinan akadémiu
dahuluk husi operasaun EWS hahú (Kamboja
no Tajikistaun) ka uluk identifika estudante sira
(Timor-Leste), SDPP hala’o formasaun loron-
rua ba diretór no edukadór eskola sira, atu fó
orientasaun kona-bá Programa SDPP no atu
foka iha prosedimentu no prátika EWS sira
nian. Sesaun formasaun inklui eskola tolu to’o
neen, husi partisipante 8 to’o 27, ho formadór
nain rua to’o haat ba formasaun ida. Iha tinan
akadémiku dahuluk nia klaran, iha formasaun
aktualizasaun EWS loron ida ho balu ka rua ba
edukadór no diretór eskola sira iha Tajikistaun, no
ba edukadór sira de’it iha Kamboja no Timor-
Leste. Bainhira tinan akadémiku tuirmai hahú,
formasaun aktualizasaun ida tan hala’o iha loron
rua nia laran ba director klase no eskola sira
iha Kamboja no Tajikistaun, atu diskute EWS
no hametin práktika sira ne’ebé di’ak husi tinan
kotuk no atu hato’o EWS ba funsionáriu eskola
foun.
Iha Timor-Leste, formasaun aktualizasaun loron
balu de’it hala’o iha eskola hotu ba diretór klase
no edukadór klase sira.
SDPP iha India tuir modelu ketak oituan. Iha
tinan dahuluk operasaun nian iha eskola, nia
hala’o formasaun tolu ba edukadór sira, foka ba
aspetu sira ketak husi EWS: identifikasaun sira
husi estudante sira iha risku, dezenvolvimentu
planu akompañamentu no atendimentu primeiru
PÁJINA 186 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Alkansa familia sira atu bele serbisu hamutuk no fó tulun
ba estudante sira iha risku hodi kontinua eskola.
MEMBRU HUSI KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 187
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
nian, no komportamentu husi estudante sira
no jestaun kazu. Maizumenus eskola no
partisipante tolunulu inklui ba sesaun ida-ida. Iha
tinan daruak husi operasaun EWS nian, ekipa
SDPP fó formasaun aktualizasaun loron ida nia
laran kona-bá identifikasaun estudante eskola
ida-ida; tuirmai formasaun loron rua multi-eskola
kona-bá estratéjia atendimentu primeiru no
loron rua ba revizaun no refleksaun. Diretór husi
eskola sira simu formasaun ketak, ho formasaun
tolu, loron ida ka rua, iha tinan dahuluk, foka
ba orientasaun EWS nian, papél no xefia ba
EWS, papél no xefia hodi envolve inan-aman
no komunidade. Formasaun rua ikus simu
aktualizasaun iha tinan operasaun nian daruak.
Ba membru sira husi komunidade: nasaun
SDPP ida-ida hala’o formasaun ba grupu
komunidade sira oioin. Iha Kamboja, ekipa
SDPP hala’o formasaun loron ida ho balu
bainhira tinan akadémiku ida-ida hahú ba diretór
eskola sira no membru PTA nain tolu (inklui
Prezidente no Vise PTA) atu ko’alia kona-bá
kolaborasaun eskola-komunidade tuir EWS,
sesaun formasaun ida-ida inklui eskola neen
no media partisipante ruanulu-resin-lima. Ekipa
SDPP iha Tajikistaun mós hala’o formasaun
tinan-tinan ba membru husi komunidade nain
ruanulu, maibé sesaun formasaun sira hala’o
iha eskola ida-ida. Iha Timor-Leste, formasaun
formal loron ida husi membru nain sanulu
Komisaun Kontinua Eskola nian hala’o dala ida
de’it iha tinan operasaun EWS dahuluk nian no
formasaun informal hala’o iha programa halo
vizita supervizaun ba eskola nia laran. Iha India,
ekipa SDPP bazeia ba Kampiaun Komunidade
hodi hala’o programa alkansa, envezde grupu
komunidade sira. Tinan akadémiku ida-ida,
grupu Kampiaun Komunidade nain ruanulu-
resin-neen (grupu rua, eskola ida-ida) partisipa
ba sesaun formasaun loron rua ka tolu nia laran
kona-bá estratéjia alkansa no atendimentu.
Bainhira planeia programa formasaun, tenke
hakotu se treina ekipa EWS tomak hamutuk ka
lae. Hodi hakotu, Ita tenke haree buat barak.
Dahuluk, ema nain hira simu formasaun?
Daruak, osan hira sei iha atu hala’o formasaun?
Datoluk, fatin formasaun sukat hira?
Funsionáriu sira husi eskola no membru sira husi
komunidade tenke serbisu hamutuk hanesan
ekipa, maibé sira leba responsabilidade oioin
(dala balu, taka malu). Funsionáriu sira husi
eskola iha responsabilidade atu hala’o prosesu
identifikasaun estudante sira iha risku. Sira
presiza hatene ne’ebé atu deskobre dadus, atu
prienxi formuláriu pontuasaun sira no oinsá mak
klasifika estudante sira. Estratéjia atendimentu
primeiru husi eskola, inklui mós jestaun kazu,
sai nu’udar responsabilidade husi edukadór
tuir EWS. Bazeia ba esperiénsia SDPP, presiza
pelumenus formasaun loron rua kona-bá asuntu
sira ne’e. Mezmuke xefe komunidade sira
presiza hatene baziku EWS nian, baibain sira
la envolve ba prosesu identifikasaun estudante
sira, ne’ebé uza rejistu eskola nian no presiza
nivel literasia ne’ebé aas. Nune’e, karik sira la
presiza partisipa iha formasaun.
Edukadór sira lalika partisipa iha aktividade
hotu ba membru sira husi komunidade. Maibé,
di’ak liu se diretór no/ka vise-diretór husi eskola
partisipa iha formasaun ba xefe komunidade
sira. Sira sai nu’udar responsavel atu garante
EWS la’o ba oin, no sira nia partisipasaun
iha formasaun ba komunidade subliña katak
EWS kona-bá parseria, kolaborasaun no fahe
informasaun. Ekipa SDPP uza modelu ne’e
iha Kamboja. Iha nasaun SDPP sira seluk,
formasaun iha eskola no reuniaun supervizaun
sira halibur funsionáriu sira husi eskola no
membru sira husi komunidade.
Ita mós tenke planeia oportunidade sira atu
ekipa EWS sira husi eskola serbisu hamutuk
no halo tesi-lia inisiál kona-bá estratéjia
atendimentu sira.
PÁJINA 188 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Kalendariu no Fatin Programa
Formasaun EWS tenke hahú operasaun sira iha fulan rua
dahuluk husi tinan akadémiku, hodi otimiza tulun
ba estudante sira iha risku tinan akademiku nia
laran. Formasaun inisiál no aktualizasaun, liu-liu
kona-bá identifikasaun estudante sira iha risku,
tenke mosu foin komesa tinan akadémiku, se
bele semana rua to’o haat uluk tinan akadémiku
hahú, hodi ekipa EWS sira iha enerjia no hanoin
kona-bá prosedimentu EWS nian.
Atu halo kalendariu la’ós fásil. Eskola sira no sira
nia funsionáriu sira iha serbisu barak bainhira
tinan akadémiku hahú. Iha nesesidade sira
barak. Edukadór hakarak prienxi surat férias.
Ministeriu Edukasaun (no programa hanesan
seluk tan) buka oportunidade sira atu hala’o
formasaun ho edukadór sira. Eskola presiza
prepara ba tinan akadémiku foun, no – iha
nasaun balu – halo ezame kompensasaun
nian. Kalendariu eskolár muda beibeik, mós
tanba tempu. Ekipa SDPP sira tenke programa
formasaun sira atu sees mota-tun no manas
maka’as.
Foin lais, programa loron no kontakta eskola
hotu atu fó hatene bainhira no ne’ebé hala’o
formasaun. Fó hatán kona-bá kestaun sira
ne’e: Formasaun hala’o loron hira? Formasaun
hala’o iha ne’ebé? Despeza sira ho transporte
no perdiem trata ka lae? Sira nia reembolsu halo
nu’saá? Sira tenke lori mai materiál sira saida
(ezemplu, rejistu eskola)?
Se iha formasaun EWS sira seluk planeia ba
tinan nia laran, Ita tenke programa uluk, atu
aproveita férias, semana-rohan, etc. Formasaun
sira ne’e tan tenke tuir konsiderasaun sira uluk,
no mós poliítika husi Ministériu Edukasaun
nian, nu’udar ezemplu labele halo formasaun
edukadór sira iha loron eskola. Tenke hatene
ukun-fuan.
Hetan fatin di’ak ba formasaun sira la’ós
fásil. Bazeia ba estrutura no dezeñu husi Ita
nia programa formasaun, Ita bele hatene
partisipante nain hira – formadór no formandu
sira. Ita mós bele hakotu kona-bá númeru
partisipante sira konforme iha fatin ka lae. Ita
karik tenke programa sesaun ruma tan ka
aumenta númeru ekipa no formadór EWS
sira husi eskola ba fatin ida de’it. Buka fatin
foin hatene partisipante nain hira, tanba bele
iha eventu sira seluk, nu’udar loron-kaben no
serimonia sira ne’ebé baibain monu iha loron
férias.
Bainhira hili fatin, tenke konsidera:
• Fatin ne’e natoon? Programa formasaun
karik iha plenariu no grupu serbisu ki’ik.
Tenke akomoda situasaun rua ne’e.
• Iha fatin atu toba se partisipante sira tenke
hela kalan? Mezmuke partisipante sira bele
iha planu oin seluk, SDPP hanoin efikás liu
atu buka (no selu) fatin atu toba.
• Iha materiál formasaun hanesan kuadru,
stand, projektor LCD no ekrán sira,
extensaun eléktriku sira iha fatin formasaun
ka Ita bele lori mai sasan ne’e hotu?
DIKA: TUIR POLITIKA
MINISTERIU NIAN
La haluha atu simu autorizasaun formal husi
Ministériu Edukasaun (ME) nian atu hala’o
formasaun no inklui kópia husi autorizasaun
ME nian bainhira notifika repartisaun
edukasaun distrital no lokál no diretór
eskola sira nian.
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 189
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
• Bele fatin ne’e prepara hahán natoon se
presiza fornese hahán (la haluha break xá)
no serbisu catering iha fatin liur? Presiza
fornesedor ida tan?
• Iha aktividade rekreativu ruma atu deskansa
no harii espiritu lubun, hanesan paseiu,
jardín, fitness, etc.?
Ema Dezenvolve Konteúdu no
Ema Formadór husi Programa
Formasaun nian Ita tenke hakotu sé mak prepara konteúdu ba
Ita nia formasaun no sé mak fó formasaun.
Tesi-lia sira ne’e depende husi estrutura Ita
nia programa no funsionáriu sira nian. Se
Ita iha funsionáriu sira husi projetu, sira bele
dezenvolve konteúdu formasaun kuase hotu no
fó formasaun kuase hotu. Se Ita implementa liu
husi Ministériu Edukasaun, funsionáriu sira husi
Ministériu karik iha knaar sira ne’e, tuir Ita nia
supervizaun.
Ba dezenvolvimentu konteúdu formasaun nian,
Ita nia ekipa dezeñu EWS nian sai nu’udar
interveniente prinsipál. Sira hala’o análize tiha
ona, sira hili sasukat sira, sira define indikadór
sira no kria estratéjia atendimentu primeiru, tuir
deskrisaun unidade uluk sira. Sira dezenvolve
materiál sira ba identifikasaun no tulun
estudante sira iha risku, ne’ebé forma konteúdu
baziku husi formasaun. Materiál adisional no
nesesidade konteúdu nian diskute iha okos. Ita
karik tenke konsidera hatutan espesialista sira
seluk ba ekipa konteúdu formasaun nian ka
nu’udar revisór/asesor, hanesan Ministeriu ka
espesialista lokál seluk iha eskola labarik-belun.
Atu fó programa formasaun nian, Ita nia
ekipa dezeñu EWS bele sai nu’udar formadór
xefe sira, tuir enfoke “bee-tudak”. Sira treina
formadór sira, ne’ebé fó formasaun EWS ba
ekipa EWS sira iha eskola tuirmai. Treinadór sira
ne’e inklui ekipa EWS no funsionáriu sira husi
projetu. Ita mós bele inklui funsionáriu sira husi
Ministériu Edukasaun nian – liu-liu funsionáriu
edukasaun lokál ne’ebé bele halo supervizaun,
agora ka iha futuru. Se inisiativa atu prevene
abandonu eskolár sai nu’udar inisiativa husi
Ministeriu, funsionáriu sira husi Ministériu ne’ebé
hala’o inspeksaun iha eskola mós bele leba
responsabilidade atu treina no akompaña.
Se, durante reuniaun ho eskola sira, Ita identifika
diretór no edukadór sira husi eskola ne’ebé iha
interese maka’as kona-bá EWS ka abandonu
eskolár, Ita bele konsidera sira nu’udar formadór
sira. Durante tinan implementasaun EWS
daruak nian, ekipa SDPP bele rekruta diretór
klase kometidu maka’as nu’udar formadór sira.
Tanba fó ba sira fatin xefia, SDPP hakiak pose
no rekoñesimentu. Formasaun husi formadór
sira diskute iha okos.
Dezenvolvimentu husi Konteúdu no Materiál sira Programa Formasaun nian Nu’udar parte husi prosesu dezeñu nian, Ita
dezenvolve tiha ona konteúdu formasaun kuase
hotu, inklui materiál no prosedimentu sira.
• Atu identifika estudante sira iha risku, Ita
hili tiha ona sasukat risku nian no define
indikadór sira; Ita adapta instrumentu
pontuasaun no klasifikasaun nian; no Ita
dezenvolve prosedimentu no instrusaun sira
atu akompaña sira.
• Atu halo estratéjia atendimentu primeiru, Ita
dezenvolve tiha ona rekizitu akompañamentu
sira, dalan no instrusaun atu uza sira; Ita hili
pontu “komesa hala’o” no liga sira ho asaun
atendimentu nian; no Ita dezenvolve tiha ona
instrusaun sira atu implementa aktividade
sira ne’e.
• Atu halo defeza, sensibilizasaun no alkansa
komunidade, Ita dezenvolve poster no
materiál informasaun sira seluk tiha ona ho
matadalan atu uza sira.
Sira tenke konverte iha testu atu uza ho
fasilidade liu husi ekipa EWS sira husi eskola no
konsolida hanesan manual sira atu komunidade-
PÁJINA 190 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
eskola uza no atu treina formadór sira. Ezemplu
sira husi matadalan formasaun inklui iha Aneksu
sira.
Tabela 8A iha pájina tuirmai hatudu konteúdu
husi matadalan formasaun SDPP no testu sira
ekipa EWS sira husi eskola iha Tajikistaun mak
uza.
Partisipante sira presiza oportunidade atu
halo esperiénsia ho instrumentu sira no prienxi
formuláriu EWS sira, liu-liu formuláriu sira ne’ebé
uza atu identifika no akompaña estudante sira
iha risku. Mós importante partisipante hotu trata
konteúdu hanesan iha diskusaun sira. Tanba
ne’e, rekomendável atu kria pakote dadus
no informasaun husi eskola ne’ebé simuladu.
Ne’e tenke inklui dadus estudante sira no kazu
estudu atu buka dadus ka atu uza iha drama
bainhira halo vizita ba uma ka reuniaun jestaun
kazu.
Uluk tutan dadus no informasaun ba dadus
eskola simuladu, hakotu kona-bá informasaun
saida Ita mak presiza. Ita tenke deskobre
informasaun atu hatán kona-bá sasukat no
indikadór sira relasiona ho estudante sira
iha risku. Testu iha okos hatudu dadus no
informasaun simuladu.
Atu hala’o ezersísiu kona-bá estudante sira
iha risku, dezenvolve konjuntu dadus kona-
bá estudante sira ba tinan eskolár ida ka rua
ne’ebé koresponde ba tinan eskolár sira Ita nia
programa mak foka. Fó informasaun kona-bá
estudante nain sanulu iha klase ida-ida, tuir
formatu hanesan eskola nasaun informasaun
hanesan ne’e. Nu’udar ezemplu, iha nasaun
balu, ne’e signifika katak livru rejistu ketak
ba prezensa, komportamentu (se tenke halo
relatóriu) no aktividade eskolár/nota sira. Dalan
fásil liu atu kria konjuntu dadus sira ne’e atu
husu-empresta/halo kópia kona-bá rejistu
estudante sira balu husi eskola ne’ebé partisipa
no troka naran ba eskola no estudante sira.
Rasaun importante seluk atu dezenvolve dadus
simuladu estudante sira atu fó oportunidade
ba edukadór sira atu pratika pontuasaun no
klasifikasaun ba estudante sira hotu. Númeru
estudante Ita husu sira atu pontua tenke biban
iha tempu Ita iha. Se presiza, halo prátika
pontuasaun no klasifikasaun ho ema ne’ebé la
hatene Instrumentu sira bainhira halo dezeñu
EZEMPLU HUSI DADUS NO
INFORMASAUN SIMULADU
BA ESTUDANTE
• Jéneru
• Tinan
• Tinan eskolár
• Prezensa iha fulan kotuk ka fulan-tolu
kotuk iha tinan akadémiku uluk
• Notas iha fulan kotuk ka fulan-tolu
kotuk iha tinan akadémiku uluk
• Serbisu ba uma ne’ebé simu/kompleta
• Komportamentu iha klase
• Situasaun iha uma (situasaun finanseira
husi familia, serbisu husi estudante uluk
eskola ka tuirmai, problema saúde,
distansia uma husi eskola, edukasaun/
literasia inan-aman, estatutu OVC)
• Envolvimentu inan-aman
(komunikasaun ho eskola no
edukadór sira)
DIKA: KOMPUTADÓR NO
INTERNET BELE TULUN
Se eskola sira iha komputadór sira, pakote
EWS husi eskola bele inklui mós DVD
ho materiál hotu hodi pontua, klasifika
no akompaña estudante sira iha risku
iha formatu elektróniku. Se Internet
iha, informasaun balu bele haruka ba
repartisaun rejiaun Ministériu nian atu
hatene buat ne’ebé mosu kona-bá “ABC”
iha eskola sira husi rejiaun ida. Informasaun
ne’e útil atu planeia mekanismu apoiu no
orsamentu futuru husi Ministériu, no mós
atu planeia politika.
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 191
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
MATADALAN FORMASAUN FUNSIONÁRIU SIRA HUSI ESKOLA
Tabela 8A – Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk husi Tajikistaun: Matadalan Formasaun Funsionáriu
sira husi Eskola
Tabela Konteúdu
Lista Sigla
Rezumu
I. Introdusaun ba SDPP
Sesaun 1: Introdusaun ba Workshop
Sesaun 2: Rezumu kona-bá SDPP
II. Introdusaun ba Intervensaun EWS atu
Hamenus Abandonu Eskola Papél/Respons
Sesaun 3: Intervensaun EWS, Papél no
Responsabilidade sira
Sesaun 4: Revizaun Formuláriu EWS
Sesaun 5: Uza Formuláriu EWS
• Kazu ezemplu ba Formuláriu EWS no Drama
Jestaun Kazu
III. Jestaun Kazu ba Estudante iha Risku
Atu Husik Eskola
• Akompaña Komportamentu
• Akompaña Serbisu ba Uma
Sesaun 6: Papel husi Diretór/
Vise-Diretór
Sesaun 7: Diskusaun Jestaun Kazu
IV. Aktividade Sensibilizasaun Komunidade
Sesaun 8: Envolve Membru Sira husi
Komunidade atu Fó Tulun Estudante Risku
• Asaun Eskola no Komunidade sira bele
Hala’o atu Tulun Labarik iha Risku Kontinua
Eskola
V. Eskola sira Labarik-Belun
Sesaun 9: Eskola sira Labarik-Belun
VI. Komunikasaun ho Inan-Aman husi
Estudante sira Iha Risku
• Formuláriu Kontaktu Inan-Aman bainhira
Estudante la mai Vizita ba Uma
Sesaun 10: Drama kona-bá Vizita ba Uma
VII. Identifikasaun husi Estudante Sira ho
Risku liu atu Husik Eskola
Sesaun 11: Introdusaun ba Surat
Pontuasaun Risku
Sesaun 12: Identifika Estudante ba
Tratamentu Total ka Parsial
Enserramentu (ba formadór sira de’it)
Testu sira ba Partisipante Formasaun
Testu 1: Ajenda Formasaun
Testu 2: Rezumu kona-bá SDPP
Testu 3: EWS Papél no Responsabilidade
Testu 4A: Tabela Komportamentu Estudante
Testu 4B: Formuláriu Akompaña Komportam
Testu 5: Formuláriu Akompaña Serbisu Uma
Testu 6: Surat ba Inan-Aman tanba La Mai
Testu 7: Formuláriu Vizita ba Uma
Testu 8: Rejistu husi Surat, Vizita ba Uma no
Reuniaun sira
Testu 9: Formuláriu Reuniaun Jestaun Kazu
Testu 10: Orientasaun ba Reuniaun Jestaun
Kazu Fulan-Fulan
Testu 11: Instrumentu Planeia Komunidade
Testu 12: Instrusaun atu Uza Poster sira
Testu 13: Kestaun Diskusaun iha Poster sira
Nia Kotuk
Testu 14: Hakat sira ba Vizita ba Uma
Testu 15: Drama kona-bá Vizita ba Uma
Testu 16: Surat Pontuasaun Risku
Testu 17: Instrusaun Surat Pontuasaun Risku
Testu 18: Amostra Informasaun Estudante
Testu 19: Sumariu Fulan Tolu Prezensa
Testu 20A: Livru Akompañamentu Estudante
Fulan Tolu
Testu 20B: Livru Akompañamentu Estudante
Fulan Tolu
Testu 21: Bainhira Tesi husi Estudante Sira
Iha Risku
Testu 22: Karakteristika husi Eskola Labarik-
Belun Sira (CFS)
Sujestaun ba Formadór Sira:
Testu 1: Fó Feedback
Testu 2: Fó Feedback pozitivu/la pozitivu
PÁJINA 192 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
husi sesaun formasaun atu aprende kona-bá
tempu hira edukadór sira presiza atu pontua
estudante ida-ida. Ita mós tenke fó tempu
ba partisipante sira atu diskute malu kona-bá
prosesu pontuasaun nian. Se edukadór sira la
hatene duni, Ita nia EWS labele funsiona!
Ita bele konsidera atu inklui kazu estudu balu
iha formasaun. Kazu estudu eskritu sira bele
envolve tan duke tabela ho faktu sira, maibé
presiza tempu barak atu hakerek. Notísia di’ak
DIKA: UZA VIDEO NO
KAZU ESTUDU ATU HADI’AK
FORMASAUN
Konsidera atu inklui video instrusaun iha Ita
nia formasaun, atu fahe liu husi DVD, USB
ka website. Video potensial inklui: prosesu
pontuasaun no klasifikasaun, vizita ba uma,
reuniaun jestaun kazu, prátika loron-loron
husi edukadór atu fó tulun ba estudante
sira iha risku. Mós bele konsidera prepara
kazu estudu ba estudante simuladu husi
eskola simuladu. Video sira ne’e bele
uza atu fornese informasaun kona-bá
komportamentu estudante sira (se la rejista
iha rejistu eskola sira).
katak bele uza sira iha aktividade formasaun
barak. Kazu estudu sira bele fornese perfíl
kompletu husi estudante no familia (la uza
naran verdadeiru husi ema iha Ita nia eskola
ka komunidade). Sira tenke inklui informasaun
kona-bá attitude husi estudante iha eskola.
Figura 8B iha pájina tuirmai sai nu’udar
ezemplu husi kazu estudu estudante ne’ebé fó
informasaun natoon ba aktividade formasaun
barak.
Formasaun ba Formadór EWS sira Ita presiza treina formadór sira uluk treina
ekipa EWS sira husi eskola. Ne’e signifika
katak Ita tenke identifika formadór sira bainhira
sei halo dezeñu EWS nian. Hanesan diskute
liu ba, formadór EWS sira bele sai nu’udar
Ita nia funsionáriu sira rasik, funsionáriu sira
husi Ministériu Edukasaun nian ka seluk tan.
Ami rekomenda katak formadór sira sai husi
ema ne’ebé sai nu’udar responsavel atu halo
supervizaun no fó tulun ba ekipa EWS sira husi
eskola. Defaktu, Ami rekomenda katak Ita inklui
funsionáriu sira ne’e – se bele iha programa
formasaun ba formadór sira. Mezmuke sira
labele uza nu’udar formadór sira, sira presiza
koñesimentu kle’an formasaun ne’e mak fó.
Númeru formadór sira depende ba
konsiderasaun sira tuirmai:
1. Númeru localizasaun jeográfiku iha rejiaun
(sira) foka ba;
2. Númeru eskola sira iha rejiaun ida-ida;
3. Númeru partisipante sira;
4. Partisipante sira hatene Ita nia programa
no EWS ka lae – sira sai husi funsionáriu sira
ne’ebé serbisu iha Ita nia program ka husi “liur”
(nu’udar ezemplu, Ministériu Edukasaun ka
instituisaun sira seluk);
5. Sé mak sai nu’udar fasilitadór sira – sira
funsionáriu sira husi Ministériu ka funsionáriu sira
husi liur;
6. Nivel kbiit husi edukadór sira; no
7. Tempu Ita iha disponivel atu halo formasaun.
Se Ita nia formadór sira sai nu’udar funsionáriu
husi Ita nia projetu, funsionáriu sira husi
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 193
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Sothira iha tinan eskolár 4 maibé, ho tinan 12, sira
bo’ot liu duke estudante sira seluk iha ninia klase.
Sira iha difikuldade atu lee no sura. Iha fulan
dahuluk husi eskola, nia lakon loron 12 husi loron
22. Ita nia inan moras maka’as no, tanba Sothira
sai nu’udar biin husi labarik nain neen, sira nia
inan-aman he’in katak nia hela iha uma bainhira
ninia inan sente ladún di’ak. Ita nia aman iha
barraka ki’ik iha dalan, ne’ebé nia fa’an sigarru, ai-
fuan no modo, paun, sabaun, bee no mantolun
da’an. Sothira fó tulun ba Ita nia aman atu da’an
mantolun dadeer-saan, bainhira ninia inan moras
demais atu bele halo ne’e, no lori mantolun
ba barraka tuirmai. Iha semana-rohan, bainhira
eskola la iha, Sothira tau matan ba alin sira.
Mezmuke Sothira sai nu’udar ema moedór, nia
buka atu envolve iha aktividade sira ho estudante
sira seluk. Mezmuke nia sai bo’ot liu duke kolega
klase sira, nia hanesan labarik ki’ik no kolega klase
sira mós buka atu envolve nia iha aktividade sira
bainhira nia mosu-mai. Maibé sira iha difikuldade
atu halo aktividade klase hotu, mezmuke simples,
no nia hela iha janela nia sorin no haree ba liur.
Ninia familia labele hola sasan eskola minimal nia
mak presiza – nune’e, bainhira eskola mós labele
fornese nia ho livru ezersísiu no lapis, nia labele
partisipa.
Baibain, Sothira mai tarde bainhira nia bá eskola
tanba nia tenke lori mantolun ba barraka husi
ninia aman. Dala ladún barak nia ko’alia iha klase
maibé baibain nia la’ós preparadu – nia la halo
serbisu ba uma, nunka foti liman atu halo kestaun
no hatán no baibain la tau matan ba livru nia fahe
ho kolega rua tan.
Embora la iha certeza, ami sente Sothira la toba
di’ak tanba nia dukur tiha ona iha klase dala balu.
Ami hanoin mós se nia hamlaha, tanba dala
oituan, bainhira nia simu hahán, nia han lailais
kedas.
Sothira nia avó-feto, uluk hela ho familia no tulun
ho knaar uma-ka’in nian, foin ba ninia tia nia
uma. Bele haree katak Sothira triste no kolen liu
hosikedas ninia avó-feto muda uma. Sothira nia
alin mane, tinan tolu ki’ik liu, tuir klase hanesan.
Nia mai eskola dala barak liu no la kuran sasan
eskola nian.
Sothira ninia inan-aman nunka mai eskola atu
diskute kona-bá dezempeñu husi sira nia oan
sira. Dala ida, Ita haree Sothira iha merkadu ho
ninia inan. Nia doko liman no parese kontente
atu haree Ita. Bainhira Ita doko liman fali, nia
hamnasa oin-midar. Ita haree nia dada ninia inan
nia vestidu no aponta ba Ita. Ninia inan la fila no
haree ba fatin nia aponta; envés, nia kontinua la’o
no dada Sothira ho nia.
Tinan uluk, Sothira nia inan iha bebé ida maibé
mate. Hotu-hotu susar teb-tebes ba familia hotu
tuir bebé mate.
Semana rua liu ba, Sothira hatete katak nia gosta
dezeñu no nia halo figura manu ida iha kuadru
ba Ita; ne’e sai di’ak teb-tebes.
FIGURA 8B – KAZU ESTUDU ILUSTRATIVU: SOTHIRA
* La’ós ninia naran verdadeiru. Labarik sira la identifika iha relatóriu públiku hanesan parte politika protesaun labarik.
PÁJINA 194 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Ministériu Edukasaun ka husi instituisaun sira
seluk, konsidera atu hala’o formasaun hodi
garante sira hatene kona-bá instrumentu,
prosesu no prosedimentu EWS nian. Sira
presiza treina ekipa EWS sira husi eskola, no
mós fó tulun iha terrenu. Sesaun formasaun
ida de’it la’ós natoon atu fó kbiit sira ne’ebé
sira presiza, Tabela 8C hatudu formasaun EWS
SDPP mak fó iha nasaun tolu.
Ita mós tenke dezenvolve matadalan formasaun
ba sesaun formasaun ida-ida. Sira la presiza sai
luan (haree Tabela 8D). Iha núkleu matadalan
formasaun nian, deskobre materiál no testu sira
Ita dezenvolve ba partisipante sira. Matadalan
formasaun mós hatutan:
• Instrusaun sira atu estabelese ligasaun no
komprensaun entre partisipante sira (haree
sujestaun fasilitasaun nian iha kaixa testu
liman loos);
• Definisaun husi formadór nia objetivu sira
(nu’udar ezemplu, importa koñesimentu
no téknika sira foun, haburas laran-manas
kona-bá topiku, identifika no trata difikuldade
sira atu komprende, buka kontributu no
refleksaun husi partisipante sira, etc.);
• Define objetivu aprendizajen ba partisipante
sira (nu’udar ezemplu, komprende
importánsia atu prevene abandonu eskolár,
papél no responsabilidade sira, atu hala’o
aktividade sira, ideia laloos, etc.); no
• Treina segmentu ka unidade nia draft ho
tempu, objetivu no téknika sira nia mak
espesifika.
Figura 8C
India
Tajikistaun
Timor-Leste
Formasaun 1 Identifikasaun estudante sira
Formasaun 2 Oinsá atu treina no fasilita
Formasaun 3 Planu akompaña no hatán
Formasaun 1 Introdusaun ba SDPP no EWS
Formasaun 2 Oinsá atu treina ekipa EWS
Formasaun 3 Revizaun no refleksaun
Formasaun 1 EWS no proteksaun labarik
Formasaun 2 EWS orientasaun
Formasaun 3 EWS no jéneru
Formasaun 4 EWS revizaun no refleksaun
Formasaun 1 Identifikasaun estudante sira
Formasaun 2 Aktualizasaun
Formasaun 3 Revizaun no refleksaun
Formasaun 1 Aktualizasaun no hadi’ak Implementasaun EWS
Formasaun 2 Aktualizasaun, oinsá atu treina Ekipa EWS sira husi eskola
Formasaun 1 EWS aktualizasaun no planeamentu
Formasaun 2 EWS ba funsionáriu sira foun
Tinan 1 Tinan 2
EZEMPLU HUSI SEGMENTU FORMASAUN SDPP HO “NOTAS”
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 195
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
DIKA FASILITASAUN FORMADÓR
• Haburas laran-metin
• Modelu attitude pozitivu
• Fó feedback solidariu
• Tuir kalendariu
• Limita sasees husi topiku
• Halo kestaun luan
• Respeitu ba sentimentu partisipante sira
Tabela 8D
14:30-
15:30
Óras 1
Komprende -
1) Oinsá mak hala’o
reuniaun jestaun kazu
2) Asaun akompaña
3) Oinsá mak prienxi
formuláriu sira
Sesaun 7: Diskusaun
Jestaun Kazu
• Drama ho reuniaun jestaun kazu
fulan ne’e.
• Diretór no vise-diretór halo
revizaun rejistu husi edukadór
kona-bá estudante ida (“uza Kazu
Amostra ba Formuláriu EWS no
Drama Jestaun Kazu”). Diskute
prezensa, Komportamentu, nota
sira husi estudante ida-ida no
komunikasaun ho inan-aman.
• Nune’e, diretór sira halo diskusaun
kona-bá asaun sira atu fó tulun
ba estudante sira iha risku; delega
asaun akompañamentu no data
atu remata. Husu asaun ida-ida ba
estudante ida-ida.
• Diretór no Vise-Diretór sira prienxi
Formuláriu Reuniaun Jestaun Kazu.
Testu 9: Formuláriu
Reuniaun Jestaun
Kazu
Testu10: Orientasaun Ba
Reuniaun Jestaun Kazu
Fulan-Fulan
Formuláriu EWS (Lista iha
Sesaun 4)
Kazu Estudu
Estudante
Objetivu sira:Tempu Metodu Sesaun Materiál sira
EZEMPLU HUSI SEGMENTU FORMASAUN SDPP HO “NOTAS”
PÁJINA 196 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Formasaun ba Ekipa EWS Sira iha EskolaTo’o agora, Ita determina tiha ona sé mak
presiza formasaun kona-bá saida, dezenvolve
Ita nia planu formasaun, prepara Ita nia materiál
formasaun sira, no treina Ita nia formadór sira.
Ita agora bele treina Ita nia ekipa EWS sira husi
eskola. Seksaun ne’e ko’alia kona-bá ajenda no
metodu formasaun nian.
Determina Ita nia Ajenda FormasaunIta tenke ko’alia kona-bá asuntu barak. Nu’saá
atu ko’alia kona-bá asuntu hotu?
SDPP deskobre katak loron formasaun rua
sesaun ida-ida ba eskola ida-ida sai natoon,
se formasaun aktualizasaun ka kona-bá topiku
seluk tuir mai. Iha okos iha ajenda formasaun
rua husi SDPP iha Tajikistaun – ida ba edukadór
sira no diretór eskola sira, no ida ba diretór
eskola no membru sira husi komunidade
(Tabela 8E no 8F).
Metodu Formasaun Importante atu la haluha katak Ita iha
partisipante oioin, ho kbiit sira barak no
estilu atu aprende mós oioin. Kapasidade
husi partipante sira muda beibeik konforme
rai, rejiaun no mezmu komunidade eskola.
Partisipante balu karik nunka partisipa iha
aktividade formasaun formal uluk. Seluk tan
– hanesan edukadór sira – bele sente di’ak
liu ho metodu tradisionál formasaun. Uluk
hahú formasaun, buka-hatene nivel kbiit sira
(nu’udar ezemplu, nivel lingua, literasia, etc.)
husi partisipante sira hodi determina metodu
formasaun sira ne’ebé di’ak liu.
Iha karakteristika ida hanesan ba partisipante
sira hotu: sira sai nu’udar ema adultu. Ita nia
formasaun tenke haree ne’e no tama fatór
Kontinua Kontinua
Tabela 8E
AJENDA FORMASAUN EWS SDPP TAJIKISTAUN BA DIRETÓR ESKOLA, PTA NO XEFE KOMUNIDADE SIRA
Loron 1
I. Introdusaun ba SDPP
8:00-8:30 Rejistu
8:30-9:00 Sesaun 1: Introdusaun ba Workshop
9:00-9:45 Sesaun 2: Rezumu husi SDPP
II. Introdusaun kona-bá Intervensaun EWS atu hamenus Abandonu Eskolar ba Estudante Hotu
9:45-10:45 Sesaun 3: Introdusaun Intervensaun EWS atu hamenus Abandonu Eskolar
10:45-11:00 Coffee Break
11:00-12:00 Sesaun 4: Revizaun formuláriu EWS nian
12:00-13:00 Almosu
13:00-13:45 Sesaun 5: Uza formuláriu EWS
III. Jestaun Kazu Labarik sira iha Risku atu Husik Eskola
13:45-14:30 Sesaun 6: Papél husi Diretór/Vise-Diretór
14:30-15:30 Sesaun 7: Diskusaun Jestaun Kazu
15:30-15:45 Coffee Break
IV. Aktividade Sensibilizasaun Komunidade
15:45-16:45 Sesaun 8: Envolve membru komunidade atu tulun estudante iha risku
16:45 Enserramentu
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 197
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
VII. Identification of Students Most At-Risk of Dropping Out
11:30-12:00
12:00-13:00
13:00-14:00
14:00-15:00
15:00-15:15
15:15-16:00
Tabela 8F
AJENDA FORMASAUN EWS SDPP TAJIKISTAUN BA DIRETÓR ESKOLA, PTA NO XEFE KOMUNIDADE SIRA
7:15-8:00 Rejistu
8:00-8:15 Aktividade 1: Introdusaun
8:15-8:45 Aktividade 2: Rezumu husi Programa SDPP
8:45-9:45 Aktividade 3: Kauza abandonu eskolar/razaun atu Kontinua Eskola
9:45-10:00 Coffee Break
10:00-11:30 Aktividade 4: Halo vizita ba uma
11:30-13:30 Almosu
13:30-14:30 Aktividade 5: Aprezenta poster sira anti-abandonu
14:30-16:00 Aktividade 6: Halo reuniaun komunidade ho poster sira
16:00-16:30 Aktividade 7: Uza rekursu sira husi komunidade atu envolve labarik
atu Kontinua Eskola
16:30-16:40 Enserramentu no Avaliasaun
VII. Identification of Students Most At-Risk of Dropping Out
11:30-12:00
12:00-13:00
13:00-14:00
14:00-15:00
15:00-15:15
15:15-16:00
Tabela 8E – Kontinua
AJENDA FORMASAUN EWS SDPP TAJIKISTAUN BA DIRETÓR ESKOLA NO DIRETÓR KLASE
Loron 2
VII. Identifikasaun husi Estudante Sira ho Risku Liu atu Husik Eskola
11:30-12:00 Sesaun 11: Introdusaun ba Surat Pontuasaun Iha Risku
12:00-13:00 Almosu
13.00-15:00 Sesaun 11 (kontinua): Introdusaun ba Surat Pontuasaun Iha Risku
15:00-15:15 Coffee Break
15:15-16:00 Sesaun 12: Identifika estudante sira ba Tratamentu Total ka Parsiál
VI. Komunikasaun ho Inan-Aman husi Estudante Sira iha Risku
9:00-10:15 Sesaun 10: Drama kona-bá Vizita ba Uma
10:15-10:30 Coffee break
10:30-11:30 Sesaun 10 (kontinua): Introdusaun ba Formuláriu Vizita ba Uma; Tuir
vizita ba uma
VIII. Konklusaun no Avaliasaun Formasaun
16:00-16:45 Enserramentu
V. Eskola Labarik-Belun Sira
8:30-9:00 Sesaun 9: Eskola Labarik-Belun Sira
8:00-8:30 Benvindu
PÁJINA 198 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
kritiku lima atu haboot-hadi’a apredizajen ema
adultu. Se tuir prinsípiu sira ne’e, bele tulun atu
aprezenta Ita nia formasaun. (Haree kaixa testu
iha okos)
Formasaun di’ak liu bazeia ba buat ne’ebé ema
hatene – ne’e hametin prátika di’ak no afasta
ideia laloos. La haluha atu inklui buat ne’ebé Ita
aprende ho vizita previu no konversa ho eskola
no komunidade sira kona-bá ideia no hanoin
abandonu eskolár nian. (Haree Unidade 4)
Ita karik tenke fó tulun ba partisipante sira hodi
komprende Ita nia enfoke ba formasaun. Dalan
ida atu halo ne’e atu hahú workshop ho BANG:
1. Hahú (Begin) ho provokasaun husi
partisipante sira kona-bá buat ne’ebé sira
hatene tiha ona kona-bá abandonu eskolár.
2. Husu (Ask) sira se sira hakarak hatene kona-
bá estudante sira ne’ebé husik eskola.
3. Hasai (Note) nota husi ninia ideia bo’ot kona-
bá abandonu eskolár no halo revizaun husi sira
bainhira loron ida-ida remata.
4. Ha (Go) kotuk iha pontu workshop sira balu
to’o inisiu – muda buat ruma kona-bá saida
sira hatene relasiona ho abandonu eskolar no
atu hamihis nia? Sira deskobre hatán kona-bá
kestaun ruma relasiona ho abandonu eskolar?
Sira iha kestaun foun kona-bá abandonu
eskolar?
Mezmuke Ita la biban hatán kestaun sira hotu,
se Ita husik sira atu husu kestaun sira, ne’e bele
harii plataforma ida ne’ebé aprendizajen fásil liu.
Ami hatene katak se koñesimentu foun la liga
ba koñesimentu ne’ebé hetan tiha ona, susar
liu atu pratika nia. Vontade atu inklui inovasaun
iha rotina ne’ebé estabelese tiha ona – liu-liu se
hakarak muda komportamentu edukadór sira
– husu refleksaun beibeik. Mezmu se ema ida
sai nu’udar solidariu ho inovasaun no mudansa
(sira ko’alia kona-bá ne’e no fiar sira halo ne’e),
kostume tuan no padraun kultural bele prevene
prátika no komportumentu sira ne’ebé foun.
Hatutan ba aktividade EWS sira baziku, sesaun
formasaun sira tenke fó tempu ba partisipante
sira atu diskute no reflete kona-bá buat ne’ebé
tenke halo atu muda. Nu’udar ezemplu husi
ezersísiu refleksaun ekipa SDPP uza iha Timor-
Leste, haree Figura 8G limam-loos.
Halo Ita nia workshop interativuno partisipativu.
Formasaun sai interesante liu no envolve ema
liu, no mós aborda estilu aprendizajen oioin
iha grupu no haburas espiritu lubn. Metodu
SDPP ida, uza ho susesu, atu fahe partisipante
sira tuir grupu sira no fó knaar ba ema ida-ida.
Partisipante sai nu’udar responsavel atu halo
rezumu ponto principal sira bainhira remata
aktividade formasaun ida-ida. Tabela 8H
aprezenta metodu balu SDPP uza iha ninia
formasaun.
PRINSÍPIU BAZIKU KONA-BÁ
APRENDIZAJEN ADULTU
1. Materiál atu aprezenta tenke sai útil
kedas ba ema ne’ebé aprende.
2. Materiál atu aprezenta tenke sai
importante ba moris husi ema ne’ebé
aprende.
3. Ambiente formasaun tenke sai di’ak
hodi partisipante hotu sente sira hakarak
partisipa.
4. Aprezentasaun husi formasaun tenke
envolve ema.
5. Formasaun tenke respeita ema no fó
oportunidade ba sira atu fahe sira nia
experiénsia.
Lia-hun: Effective Adult Learning:
A Toolkit for Teaching, Northwest Center
for Public Health Practice, University of
Washington (2012)
PÁJINA 199 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Situasaun:
Maria, menina husi Klase 4, la mai eskola loron
4 semana ida hori eskola hahú. Halo drama
kona-bá vizita ba uma ho sira nia inan-aman.
Bainhira Ita hela iha ninia uma, Ita haree Maria
tenke tau matan ba alin nain tolu. Ita hatete
saida atu haloko ninia inan-aman atu haruka nia
ba eskola loron-loron?
Fransisco, meninu husi Klase 4, la mai eskola
loron 12 iha fulan-rua liu ba. Halo drama ho
konversa ho ninia inan atu buka-hatene tanba
sá nia la mai. Ema sira seluk husi aldeia hatete
katak nia serbisu iha kintál tanba tempu ko’a-
hare. Ita hatete saida atu haloko ninia inan-
aman atu haruka nia ba eskola loron-loron?
Luisa, menina husi Klase 5, la pasa ezame
Portugés no Tetum fulan kotuk, karik tanba
nia la mai eskola dala barak, karik tanba nia la
komprende materiál. Halo drama ho reuniaun
ho ninia inan atu buka dalan sira hodi nia bele
la’o bá oin iha eskola. Ninia familia hela iha uma
simples, ho ema barak iha fatin ne’ebé kloot.
Luisa iha alin no biin/maun nain lima.
Domingos, meninu husi Klase 5, uluk sai
nu’udar estudante di’ak, maibé foin mosu
mudansa ruma iha ninia komportamentu. Fulan
kotuk, nia la pasa ezame Matematika, Siénsia
no Portugés. Estudante sira seluk hatete katak
nia na’ok sira nia hahán no lapis sira, no nia han
malu ho kolega husi eskola iha liur. Iha eskola,
professor balu hatete nia filak-na’in oituan.
Halo drama ho konversa ho ninia inan-aman
atu buka-hatene buat ne’ebé foin mosu.
Aktividade:
Fahe edukadór sira iha grupu ho partisipante
2-5. Husu sira atu hili situasaun ida no reflekte
kona-bá situasaun iha sira nia eskola. Ne’e
situasaun normal ka lae? Sira hatene situasaun
hanesan ka lae?
Husu ba grupu sira atu sujere asaun ruma atu
edukadór ida bele, hamutuk ho xefe/grupu
komunidade, hadi’ak prezensa iha situasaun
hirak ne’e.
Husu sira atu hili sé mak hala’o asaun iha
hakat ida-ida no analiza se asaun ne’e bele
implementa tuir fatór ne’ebé aplika (tempu,
serbisu no kostume).
Tuir diskusaun minutu ruanulu, husu grupu ida-
ida atu fó hatene ba partisipante hotu. Husu ba
partisipante sira:
• Prosesu sira deskreve iha ne’e bele
implementa iha Ita nia realidade?
• Kompromisu saida edukadór tenke halo
hodi hadi’ak situasaun?
• Oinsá mak bele rejistu ezatu tulun?
• Benefisiu saida ba eskola, edukadór no
komunidade?
Determina hakat asaun jerál no fó kalendáriu
ida (ezemplu, rejistu prezensa tenke prienxi
loron-loron; presiza analiza semana-semana;
tenke halo diskusaun semana hotu ho membru
sira husi komunidade, etc.)
REFLEKSAUN NO DISKUSAUN:
HAKAT SIRA DAHULUK HASORU SOLUSAUN PARTISIPATIVU
Tabela 8G
PÁJINA 200 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tabela 8H – Tabela iha okos aprezenta metodu balu SDPP uza iha ninia formasaun.
• Espiritu Ekipa
• Rezumu
kona-bá
Abandonu
Eskolar
• Pontuasaun no
• Klasifikasaun
• Akompaña/
Komesa Hala’o
• Eskola Labarik-
Belun/Hanorin No
Aprende
• Kontaktu ho Inan-
Aman
• Envolve
Komunidade sira
• Jestaun
• Supervizaun
• Jogu/Enerjia
• Grupu Serbisu
• Diskusaun
• Refleksaun
• Aprezentasaun
• Kanoin kona-bá
• Husu no Hatán
• Aprezentasaun
• Simula/Prátika
• Aprezentasaun
lubun
• Aprezentasaun
• Diskusaun
• Drama
• Aprezentasaun
• Demonstrasaun
• Drama
• Aprezentasaun
• Drama
• Kazu Estudu
• Aprezentasaun
• Hanoin Kona-bá
• Drama
• Aprezentasaun
• Hanoin Kona-bá
• Diskusaun
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Ekipa EWS sira
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Grupu tomak
• Ekipa EWS sira
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Grupu tomak
• Ekipa EWS sira
• Grupu tomak
• Grupu inter-eskola
• Ekipa EWS sira
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Xefe Komunidade
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Xefe Komunidade
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Xefe Komunidade
• Diretór Eskola
• Xefe Komunidade
• Diretór Eskola
• Edukadór
• Xefe Komunidade
MetoduKonteúdu Lubun Partisipante sira
METODU FORMASAUN ILUSTRATIVU BA FORMASAUN EWS
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 201
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Drama sai nu’udar téknika efikás liu atu fó
oportunidade ba partisipante sira hodi praktika
metodu sira atu hala’o aktividade EWS nian
balu.
Lisaun ruma kona-bá formasaun ba ekipa EWS
sira husi eskola hanesan ne’e:
1. Papél no responsabilidade sira atu
implementa EWS tenke sai klaru duni.
2. Ekipa EWS sira iha eskola tenke hetan
formasaun fulan uluk tinan akadémiku hahú.
3. Funsionáriu sira husi eskola bele ko’alia
kona-bá “situasaun moris” husi estudante sira
iha ninia eskola iha sesaun formasaun nia laran.
Husik nia atu esplora oinsá mak EWS bele
tulun. Haloko diálogu no sahin hanesan ne’e iha
aktividade grupu sira nia laran.
4. Subliña iha formasaun katak sira nia
kontributu atu hakiak EWS importante duni.
5. Haloko ekipa sira husi eskola atu diskute
kona-bá operasionalizasaun aktividade EWS
sira bainhira sira dedika tempu ba ne’e no
distrasaun sira seluk.
Figura 8J inklui sujestaun sira ikus ba Ita nia
formasaun.
La haluha katak susesu husi Ita nia EWS
depende ba susesu husi Ita nia formasaun!
Ita agora prontu atu hahú formasaun ne’e. Iha
asuntu ida ikus atu trata iha planeamentu EWS
nian. Iha unidade ikus, Ami diskute kona-bá
jestaun, supervizaun no sustentasaun Ita nia
EWS nian.
Figura 8I
IDEIA SIRA BA DRAMA
Vizita ba Uma:
Fahe partisipante sira iha grupu ema rua-rua. Ema ida halo vizita ba uma; ema
seluk hala’o papél inan-aman. Tenke fó dadus balu (naran labarik, tinan, jéneru,
razaun atu halo vizita ba uma). Uza Ai-Tesi-Lia husi India iha Unidade 5. Husik
pár atu rezolve situasaun. Observadór sira bele fó feedback.
Reuniaun Jestaun Kazu:
Fahe iha grupu ema tolu-tolu. Ema ida hala’o papél diretór husi eskola, ema rua
seluk hala’o papél diretór klase no edukadór matéria ida. Tenke fó dadus balu
kona-bá labarik atu bele diskute (uza indikadór EWS sira). Husik grupu hakotu
kona-bá diresaun husi asaun. Observadór sira bele fó feedback.
Uza poster:
Fó poster ba ema nain tolu. Sira tenke aprezenta mensajen no hatán kestaun
ruma inan-aman no membru husi komunidade iha publiku mak halo.
PÁJINA 202 UNIDADE 8
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Dalto, Jeffrey (2014). “Robert Mager’s Performance-Bazed Learning Objectives” http://blog.
convergencetraining.com/robert-magers-performance-bazed-learning-objectives.
Tabela 8J
1. Uza grupu oioin: grupu tomak, grupu ki’ik, pár.
2. Kahur grupu sira, dala balu uza kafu’ak-grupu husi eskola, dala seluk grupu eskola
hanesan.
3. Uza kazu estudu no drama sira atu hametin buat ne’ebé sira “simu”.
4. Fó partisipante sira tempu di’ak atu hatán sira nia kestaun sira no fó ideia sira kona-bá
abandon eskolar.
5. La haluha atu uza sira nia preokupasaun no ideia sira iha workshop sira no vizita ba
eskola.
6. Fó oportunidade ba partisipante sira atu komanda sesaun sira, se bele.
7. Fó tempu di’ak ba sira atu pratika surat pontuasaun no klasifikasaun no atu prienxi
formuláriu akompañamentu hotu.
8. Tenke lori mai pakote dadus ba eskola liu duke presiza.
9. Fó feedback solidariu.
10. Tenke garante sira hatene katak iha oportunidade sira iha implementasaun EWS nia laran
atu fó sujestaun kona-bá dalan atu hakiak EWS.
11. Dezenkoraja partisipante sira atu uza telemovel iha workshop nia laran.
SUJESTAUN SIRA BA WORKSHOP INTERAKTIVU
PREPARA ESKOLA NO KOMUNIDADE SIRA HODI IMPLEMENTA EWS IDA PÁJINA 203
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Formasaun tenke sai nu’udar interativuno partisipativu, hanesan fotu
iha leten, hodi hakiak aprendizajen.
FÓ FORMASAUN BA EKIPA EWS IHA TAJIKISTAUN
Jestaun,
Supervizaun no
Sustentabilidade
husi Ita nia EWS
Unidade 9
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN
DAHULUK
“Ha’u hakarak tiha atu husik eskola tanba ha’u la konsege lee no hakerek. Ha’u hanoin katak husik-hela
fásil liu,” hatete Tillo Ghoibov, la’o iha tinan eskolár 9, husi distritu Vose, Tajikistaun.
Tillo ninia aman no maun boot sira buka serbisu loron-loron, no ninia inan kuida uma-ka’in ho oan
sanulu. “Ami nia moris susar,” ninia inan mak hatete. “Tuir loos ne’e, ha’u edukasaun la iha, nune’e
labele fó tulun ba ha’u nia oan sira ho sira nia serbisu ba uma. Tillo la biban atu lee no hakerek, no Ami
hakarak nia atu husik eskola.”
Estudante sira husik eskola iha Tajikistaun ho razaun oioin. Sira nia familia labele selu eskola, ka presiza
sira duni atu serbisu ka atu fó tulun iha uma. Dala balu, estudante sira hanesan Tillo la mosu-mai
eskola dala barak, la tuir no dezanima. Felizmente, Tillo ninia edukadór sira partisipa tiha iha formasaun
husi programa SDPP, ne’ebé hanorin sira atu identifika estudante sira iha risku atu husik eskola, fó sira
apoiu akadémiku no korajen extra, akompaña progresu husi estudante sira no komunika ho sira nia
familia sira.
Tillo hahú atu partisipa iha programa eskola tiha, ne’ebé tutór sira ho formasaun husi ekipa SDPP
hanorin lisaun suplementár sira kona-bá matéria nuklear. Tanba uza estratéjia hanorin interativuno
partisipativu liu, ho grupu ki’ik ba estudante iha risku hanesan Tillo, ninia kbiit sira atu lee no hakerek
hadi’ak lailais.
Eskola mós akompaña besik prezensa no nota sira Tillo ninian atu bele halo supervizaun husi ninia
prezensa no dezempeñu. Sira komunika baibain ho Tillo ninia inan-aman kona-bá ninia dezafiu sira no
progresu. Tillo ninia inan mós hasoru edukadór sira no funsionáriu sira husi projetu atu aprende kona-
bá buat ne’ebé nia bele halo iha uma atu fó tulun ba ninia oan sira hodi bele halo di’ak lliu iha eskola.
Ohin, Tillo fiar liu iha klase no iha vontade liu atu estuda. “Impaktu husi programa vizivel maka’as,”
direktór eskola Tillo ninian mak hatete. “Tillo ninia edukadór sira kontente teb-tebes ho ninia
realizasaun sira. Nia agora sai nu’udar ativuiha programa tutór eskola tiha, no mós iha klase normal.”
Tillo hakarak remata eskola sekundaria atu bele kontinua estuda no sai nu’udar edukadór.
ESTUDANTE SIRA SIMU TULUN ATU IHA ÉZITU
PÁJINA 207
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
EWS dezeña tiha ona; ekipa EWS sira iha
eskola kria tiha ona; Ita halo Ita nia formasaun
no pronto atu hahú implementasaun. Maibé iha
buat seluk atu diskute:
• oinsá mak bele jere no fó tulun ba EWS;
• oinsá mak bele halo supervizaun EWS nian;
• bainhira no oinsá mak bele halo
modifikasaun ruma; no
• prátika di’ak atu sustenta operasaun EWS
didi’ak.
Jestaun no Fó Apoiu ba EWS Oinsá mak bele jere EWS? Hodi hetan rezultadu
di’ak liu, EWS tenke bazeia ba estrutura jestaun
kamada-rua. Kamada dahuluk sai nu’udar
estrutura iha nivel eskola-komunidade, foka ba
implementasaun direkta husi EWS.
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK
Oinsá mak Ita bele sustenta implementasaun efikás husi Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk?
Eskola no komunidade sira mak tenke implementa EWS, maibé sé mak jere nia? Oinsá mak
Ita hatene se nia implementa di’ak ka se presiza muda atu bele sai útil liu? Saida mak Ita bele
halo atu haloko eskola no komunidade sira hodi mantein serbisu di’ak? Unidade ne’e ikus -
Unidade 9 – sujere estrutura jestaun kamada-rua ba EWS, bazeia iha eskola-komunidade no
projetu lokál ka repartisaun edukasaun. Nia ezamina opsaun jestaun oioin no fó ezemplu sira
husi instrumentu no prosesu sira supervizaun ninian SDPP mak uza. Nia remata ho diskusaun
kona-bá prátika di’ak-liu no lisaun aprende tiha ona – husi SDPP no literatura seluk husi Estadus
Unidus – kona-bá sustentabilidade EWS nian. Dokumentu ne’e sai nu’udar matadalan atu harii
no opera EWS, maibé ne’e sujestaun de’it. Ita no Ita nia ekipa tenke adapta buat ne’ebé rezulta
iha Ita nia nasaun hodi harii liña defeza ida hasoru abandonu eskolar.
Kamada daruak sai nu’udar estrutura jestaun
projetu ka repartisaun distritál edukasaun besik
liu eskola, ho kbiit atu halo supervizaun rotina
husi eskola. Ita foka ba apoiu no manutensaun
husi EWS iha rede eskola no komunidade sira.
Matadalan ne’e kuase tomak foka ba
aprendizajen atu implementa EWS. Ami nia
diskusaun kona-bá kamada dahuluk badak
de’it. Foku importante husi Unidade 9 sai
nu’udar kamada rua estrutura jestaun, iha nivel
rede eskola.
PÁJINA 208 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Estrutura Jestaun EWS
Kamada-RuaFigura 9A iha okos hatudu estrutura jestaun
EWS kamada-rua. Knaar prinsipál atu
ezekuta iha nivel ida-ida identifika iha kaixa
testu. Embora buat ne’ebé hamosu iha
kamada dahuluk (eskola-komunidade) hela
iha implementasaun EWS nia klaran, kamada
daruak (rede eskola) fó oportunidade apoiu,
modifikasaun no adaptasaun ba EWS. Se
Ministériu mak implementa EWS, provavel
repartisaun sub-distritu, distritu no rejiaun
mak iha responsabilidade no knaar sira ne’e.
Maibé, se projetu ida ka organizasaun mak jere
intervensaun ne’e, ninia funsionáriu sira mak sai
nu’udar responsavel atu hala’o knaar jestaun
rede eskola. Iha kualker kazu, se Ita serbisu iha
eskola husi governu, Ministériu tenke hatene
no fó autorizasaun ba Ita nia aktividade sira.
Mezmuke projetu ida mak implementa EWS, se
envolve Ministériu liu iha EWS nia jestaun, ne’e
mós aumenta posibilidade EWS la’o nafatin no
sustenta iha futuru.
Kamada Dahuluk: Jestaun EWS Nivel Eskola Mezmuke EWS bazeia ba parseria no
transparensia hodi hakotu, atu implementa
no sustenta didi’ak, ema ida tenke jere ninia
implementasaun iha eskola no iha komunidade.
Iha momentu balu, ekipa EWS ida-ida husi
eskola sai nu’udar fleksivel atu define sé mak
“manda”. Maibé, la haree ba sé mak kaer papél
Figua 9A – Estrutura Jestaun EWS Kamada-rua g
Kamada Daruak (Rede-Eskola) Knaar Prinsipál
• Fó formasaun ba ekipa EWS sira iha eskola
• Halo vizita ba eskola/ supervizaun husi Ekipa
EWS husi eskola
• Halo revizaun fasilitadór fulan tolu-tolu
rejionál/distritál
• Fó apoiu nafatin ba ekipa EWS sira husi
eskola
• Adapta estrutura-serbisu no prosesu EWS
sira
• Fó informasaun husi nivel ida ME nian to’o
nivel seluk
Kamada Dahuluk (Eskola-Komunidade) Knaar Prinsipál
• Kria Ekipa EWS sira husi eskola
• Programa loron ba pontuasaun no
klasifikasaun
• Halo reuniaun jestaun kazu fulan-fulan
• Kria Komisaun Kontinua Eskola
• Implementa estratéjia atendimentu primeiru
• Fó apoiu nafatin ba ekipa EWS sira husi
eskola
• Halo Loron Loke Eskola
• Halo reuniaun jestaun ekipa EWS sira husi
eskola fulan tolu-tolu atu halo supervizaun
Jestaun EWS
eskola -komunidade
Jestaun EWS rede-eskola
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 209
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
ne’e, asuntu no knaar balu tenke trata se EWS
hakarak hetan rezultadu sira no sai nu’udar
sustentavel. (Haree Figura 9A)
Ekipa EWS sira husi eskola fahe iha sub-grupu
rua – funsionáriu sira husi eskola no membru sira
husi komunidade – bazeia ba sira nia papél no
responsabilidade sira ketak iha EWS. Hanesan
diskute iha unidade sira uluk nian, eskola sira kria
ekipa EWS sira ho funsionáriu sira husi eskola no
membru sira husi komunidade hodi bele prevene
ho susesu estudante sira atu husik eskola. Se
uza komisaun ida ho interveniente sira oioin
hamutuk nu’udar ekipa, ne’e funsiona di’ak atu
implementa EWS. Kolaborasaun ida ne’e husik
membru sira husi komisaun, ho nivel estatutu
oioin iha komunidade, atu serbisu hamutuk no
hakotu lia hamutuk kona-bá asaun sira atu fó
tulun ba estudante sira iha risku no implementa
aktividade sira.
Mezmuke estrutura husi komisaun EWS iha
eskola tenke sai nu’udar simples, se ninia
prezidente sai nu’udar diretór ka vise-diretór husi
eskola, ne’e di’ak liu. Iha razaun rua atu hanoin
hanesan ne’e. Dahuluk, intervensaun EWS
nian bazeia ba rejistu husi eskola no tuir tesi-lia
eskola nian kona-bá sé mak iha risku. Daruak,
funsionáriu sira la’ós husi eskola baibain la iha
kbiit sira atu iha podér relasiona ho aktividade
husi funsionáriu sira husi eskola. Ikus, diretór husi
eskola sai nu’udar responsavel atu komanda
no implementa EWS, liu-liu se programa ne’e
hetan autorizasaun husi Ministeriu Edukasaun
nian. Baibain, diretór husi eskola sai nu’udar
funsionáriu públiku ho devér no responsabilidade
sira balu tuir serbisu. Importante liu, nu’dar “xefe”
husi eskola, diretór iha papél, podér no estatutu
iha komunidade define tiha ona.
Ne’e la signifika katak diretór husi eskola bele
hakotu lia mesak de’it. Iha dalan rua atu haloko
igualdade iha ekipa EWS: planeia reuniaun
regulár sira ho komisaun EWS tomak atu
planeia no revee aktividade sira; no alterna
responsabilidade atu preside reuniaun entre
diretór husi eskola no prezidente husi Komisaun
Kontinua Eskola (SSC).
Membru sira husi SSC mak eleje ninia
prezidente. Mezmuke nia tenke kumpre ho
kriteriu atu sai nu’udar membru husi komisaun,
prezidente SSC karik la iha estatutu no podér
hanesar diretór husi eskola.
Kriteriu atu sai nu’udar membru sira husi SSC,
diskute iha Unidade 7 tiha ona, halo rezumu
iha kaixa testu iha okos. Podér husi ema ne’e
bazeia liu-liu iha laran-moos no kompromisu
husi ema ne’ebé grupu mak hili. Ne’e sai
nu’udar pozisaun importante tanba prezidente
husi SSC mós jere aktividade EWS sira iha
eskola.
Sé mak bele sai nu’udar prezidente husi SSC?
Opsaun ida atu nomeia ema ketak durante tinan
akadémiku tomak, nu’udar ezemplu. Opsaun
seluk atu nomeia prezidente husi SMC ka PTA
atu sai nu’udar prezidente SSC nian. Mezmuke
iha benefisiu sira se tuir opsaun ikus ne’e, se
Ita hakarak komisaun rua ne’e atu funsiona
di’ak, se ema ida akumula responsabilidade ho
komisaun rua, ne’e bele prevene nia atu halo
serbisu di’ak. Iha kualker kazu, knaar sira husi
WS TWO-TIER MANAGEMENT STRUCTURE
KRITERIU NU’UDAR
MEMBRU SSC
Membru sira husi SSC tenke:
• Disponivel atu partisipa
• Reprezenta komunidade no inklui feto
ka jovén sira
• Ho literasia
• Asume kompromisu
• Espiritu ekipa
• Ho respeitu
• Sensivel
• Hakarak sai nu’udar voluntariu
• Respeita taru-maluk
• Diskretu no respeita konfidensialidade
PÁJINA 210 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
prezidente SSC nian tenke define klaru atu ema
hotu hatene buat ne’ebé bele hein husi nia no
oinsá mak sira bele fó tulun.
Imporante atu hanoin katak membru sira husi
SSC sai nu’udar voluntariu. Diretór husi eskola
no prezidente husi SSC la iha podér sobre
membru sira husi komunidade. Sira nia “podér”
bazeia ba persuasaun moral no kompromisu
husi membru ida-ida husi SSC. Kompromisu
ne’e tenke haburas. Importante atu fó membru
sira husi komunidade hatene katak sira mós
hola parte husi ekipa no sira nia kontributu mós
importante. Papél husi diretór husi eskola no
prezidente husi SSC atu garante sira mós inklui
iha reuniaun sira, tama iha diskusaun no trata ho
respeitu.
Kamada Rua: Jestaun Rede Eskola
EWS sira Aleinde formasaun inisiál no aktualizasaun
regulár ba ekipa EWS sira husi eskola, bokar
husi knaar sira relasiona ho kamada rua jestaun
rede eskola foka ba supervizaun husi buat
ne’ebé hamosu iha komunidade no eskola
sira hodi implementa EWS di’ak, fó tulun
ba problema implementasaun sira, no halo
ajustamentu ba estrutura-serbisu no prosesu
sira EWS nian, se presiza atu fó tulun ba
operasaun sira efikás liu.
Unidade jestaun rede eskola ida-ida ne’ebé tau
matan ba EWS iha grupu eskola sira tenke kria
ekipa fasilitasaun EWS sira. Númeru ekipa sira
depende ba númeru eskola sira iha rede, oinsá
mak sira agrupa administrativamente (ezemplu,
distritu ida vs. distritu barak), no divizaun
jeográfiku.
Ekipa fasilitasaun EWS ida-ida tenke iha
koordenador ida no fasilitadór balu, bazeia ba
konsiderasaun sira mak temi iha leten. Delega
ba fasilitadór ida-ida grupu eskola no ekipa
EWS sira atu halo supervizaun no fó tulun
regulár. Mezmuke iha diferensa boot iha nasaun
SDPP sira nia leet (eskola dook malu, nivel
kbiit sira husi funsionáriu sira husi eskola, xefe
komunidade no fasilitadór sira, númeru eskola
sira mak simu tratamentu, etc.), sai nu’udar regra
atu iha fasilitadór ida ba eskola 20-25. Se iha
eskola sira menus ba fasilitadór ida, ne’e di’ak liu;
eskola sanulu ba fasilitadór ida ideál.
Konsidera kestaun sira tuirmai bainhira define
fasilitadór nain hira Ita mak presiza:
• Sira tenke uza transporte públiku? (Se uza
transporte públiku, ne’e aumenta duni tempu
atu la’o entre eskola sira.)
• Dala hira Ita hakarak fasilitadór sira atu vizita
ekipa EWS ida-ida husi eskola? Baibain,
presiza loron ida atu halo vizita. Ne’e fó
oportunidade ba fasilitadór atu haree klase
nain tolu, revee rejistu sira no ko’alia ho
edukadór sira, diretór husi eskola, xefe
sira husi komunidade, inan-aman no mós
estudante sira balu.
• Ita hakarak fasilitadór sira atu haree reuniaun
komunidade sira iha tinan akadémiku nia
laran?
• Eskola nain hira fasilitadór halo vizita iha
sirkuitu ida-ida? Tenke sura. Se Ita hakarak
ekipa EWS ida-ida atu simu vizita fulan tolu-
tolu, eskola nain hira bele fasilitadór vizita?
Favor la haluha katak, se sira sai nu’udar
funsionáriu sira husi Ministeriu, sira iha devér
balu atu ezekuta. Responsabilidade adisionál
sira ne’e taka malu responsabilidade sira husi
EWS? Se fasilitadór bele vizita eskola dala
barak liu, ne’e di’ak liu ba implementasaun,
liu-liu iha tinan dahuluk.
• Aktividade sirkuitu no kafu’ak-grupu sira nain
hira bele hein fasiltadór atu envolve?
• Se Ita planeia atu halo supervizaun maka’as,
karik tenke hamenus númeru eskola sira
atu vizita. Nu’udar ezemplu, eskola ida simu
vizita ida fulan tolu-tolu iha tinan dahuluk
implementasaun nian iha laran, maibé dala
rua de’it iha tinan daruak, no dala ida de’it
iha tinan datoluk. Ne’e fó oportunidade atu
hasala Ita nia tulun no fó apoiu ba eskola sira
foun.
• Ita uza ekipa supervizaun hakat-eskola hodi
suporta serbisu husi fasilitadór sira nivel
rejiaun/distritu?
Knaar importante liu husi ekipa jestaun rede
eskola sira atu garante Informasaun mai husi
nivel ida to’o nivel seluk. Sustentabilidade no
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 211
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
APRENDE, HAKSOLOK NO KONTINUA ESKOLA Estudante sira iha eskola Tajikistaun nian joga xadrez tuir óras ida ho tutór.
Kombinasaun entre tulun akadémiku no aktividade sosiál bele prevene
abandonu eskolár.
PÁJINA 212 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
eskala futuru husi EWS depende baibain atu fó
hatene ba ema hakotu-lia iha Ministeriu laran
no liur saida mak hamosu no ho efeitu saida.
Se Ita fó de’it informasaun barak, ne’e labele
funsiona – ema tempu la iha atu lee relatóriu
boot no revee dadus barak. Ema ne’ebé serbisu
iha kamada rua, liu-liu xefe husi ekipa EWS
iha eskola, tenke filtra buat ne’ebé atu fahe no
bainhira nia fahe. Se iha ekipa jestaun rede nian
rua ka liu, rekomendavel atu sira hasoru malu
dala ida tinan ida atu fahe sira nia aprendizajen
no hakotu oinsá mak bele fahe informasaun ho
ema seluk.
Halo Supervizaun ba EWSIta hakarak Ita nia EWS iha dalan no atu halo
buat ne’ebé tenke halo. Nuné’e, tenke hatene
buat ne’ebé hamosu iha eskola no komunidade
sira. Supervizaun fó oportunidade atu haree
se EWS implementa hanesan ninia dezeñu, ka
“fiar-metin implementasaun.” Supervizaun fó
oportunidade atu haree se hotu la’o didi’ak,
kompletu no se iha problema ruma. Informasaun
seluk tan mós halibur bainhira fasilitadór sira
ko’alia ho membru sira husi ekipa EWS ne’ebé
implementa EWS no ho benefisiáriu sira
(estudante, inan-aman sira, etc.). Objetivu boot
liu husi supervizaun atu hatene se aktividade sira
husi EWS implementa didi’ak (ka se implementa
ka lae) no buat ne’ebé bele halo atu transforma
EWS nu’dar instrumentu di’ak liu ba eskola no
komunidade sira.
Ema hakotu-lia iha Ita nia projetu, organizasaun
ka/no Ministeriu mós tenke komprende se
EWS funsiona di’ak ka lae, liu-liu se sira
hakarak habelar rede. Nu’udar ezemplu, ema
hakotu-lia tenke halibur informasaun kona-bá
númeru formasaun ekipa EWS sira husi eskola
mak presiza, problema hira bele hamosu iha
implementasaun EWS nia laran, eskola hira
fasilitadór ida-ida mak bele tau matan, tempu
hira presiza atu haree se EWS halo diferensa ka
lae hodi muda komportamentu husi estudante
sira iha risku, etc.
Importante katak fasilitadór sira, ne’ebé halo
supervizaun, no ekipa EWS sira husi eskola
komprende hamutuk objetivu husi aktividade
supervizaun sira. Reasaun normal atu hanoin
katak ne’e liga ho avaliasaun husi dezempeñu
estudante sira nian EWS hakarak foka ba
(ezemplu, abandonu, prezensa, komportamentu
no aktividade eskolár). Bainhira ema sira hanoin
katak sira rasik, sira nia eskola no sira nia
komunidade hetan avaliasaun tuir progresu husi
rezultadu sira, dala balu, mezmuke sira halo
esforsu, iha risku atu sai nu’udar parsiál. EWS
lais kona liu-liu tanba ninia efikásia depende ba
rejistu sira ezatu kona-bá komportamentu husi
estudante sira. Aumenta prezensa, nu’udar
ezemplu, depende husi marka ho lápis de’it.
Hetan avaliasaun konforme rezultadu sira la iha
kontrolu mós bele dezanima. Ne’e importante
liu-liu tanba implementasaun depende baibain
husi membru sira husi komunidade ne’ebé fó
sira nia tempu no serbisu nu’udar voluntariu.
Hodi prevene ne’e, tenke esplika duni saida
mak superviziona, tanba sá no oinsá. Hatudu ba
ekipa EWS sira husi eskola buat ne’ebé Ita halo
uluk hahú, no diskute ho sira buat ne’ebé Ita
observa no hasai nota iha vizita nia laran. Liu-liu
Ita ko’alia kona-bá prosesu ida ne’e, sira fiar liu-
liu katak supervizaun bele hakiak.
DIKA: BAINHIRA TAMA
SUPERVIZAUN
Formasaun ba ekipa EWS iha eskola
fó oportunidade di’ak atu tama topiku
kona-bá supervizaun. Ita nia ekipa
formasaun tenke revee planu supervizaun,
instrumentu no prosedimentu sira. Se
hatene no diskute kona-bá supervizaun,
ne’e sai nu’udar ezersísiu kolaborativu hodi
hakiak funsionamentu EWS nian.
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 213
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Funsionáriu sira husi eskola no xefe sira
husi komunidade bele uza lista kontrolu no
matadalan durante vizita eskola/klase hodi
haloko troka ida ne’e. Se Ita uza formuláriu
standard, risku subjektividade oituan liu no iha
oportunidade boot liu atu hala’o diskusaun.
Formuláriu tenke sai simples atu implementa
no uza, hodi prosesu supervizaun bele hala’o
rapidu no fásil.
FrekuensiaDala hira Ita presiza halo supeervizaun?
Supervizaun no apoiu nafatin tenke mai
hamutuk. Informasaun ne’ebé ekipa jestaun
rede eskola EWS nian no fasilitadór sira bainhira
halo vizita supervizaun mak halibur tenke
uza atu identifika frakeza sira ne’ebé presiza
tulun husi eskola ka kafu’ak-lubun. Eskola/
komunidade ida-ida tenke simu pelumenus
vizita ida fulan tolu-tolu, no liu se tempu iha.
Formuláriu hotu atu halo vizita supervizaun
tenke revee durante reuniaun revizaun ho
fasilitadór sira. Ne’e fó oportunidade ba ekipa
planeamentu atu halo ajustamentu ba EWS se
presiza.
Ditadu ida “sukat ida ba ema hotu” la aplika ba
tulun ne’ebé fó ba inisiativa eskola nian. Baze
husi EWS ne’ebé estudante sira iha risku presiza
tulun liu mós aplika ba ekipa EWS sira husi
eskola. Bele hamosu ekipa balu ne’ebé hakarak
implementa EWS maibé susar ba sira atu halo
ne’e. Durante implementasaun, Ita tenke foka Ita
nia tulun tuir sirkuitu husi ekipa EWS sira ne’ebé
presiza tulun liu. Sira ne’ebé presiza tulun liu
tenke hetan tulun liu. Sira ne’ebé la presiza bele
sai nu’udar “belun” husi eskola besik ne’ebé
enfrenta problema.
Enfoke ne’e fó tulun loos ba grupu eskola sira
foun bainhira sira tama iha rede. Bazeia ba
esperiénsia husi ekipa EWS sira husi eskola no
ninia utilizasaun iha formasaun no aktividade
tulun sira ba grupu ne’ebé foun. Hodi fó apoiu
oioin ba ekipa EWS sira husi eskola, tenke halo
supervizaun regulár atu identifika ekipa sira
ho problema. Presiza fó tulun uluk téknika no
prosedimentu sira ne’ebé ladún di’ak konsolida
tiha ona.
Instrumentu no Prosedimentu
Supervizaun nian Iha instrumentu oioin atu superviziona buat
ne’ebé hamosu iha eskola no komunidade.
Tabela 9B fó lista ho instrumentu supervizaun
sira nian no ko’alia kona-bá vantajen no
desvantajen husi sira. Lista ne’e la’ós kompletu
maibé ho ezemplu balu de’it husi instrumentu
no enfoke sira ne’ebé disponivel. Labele haluha
katak planu supervizaun di’ak liu uza beibeik
metodu balu atu hatene buat ne’ebé hamosu no
buka perspetiva husi grupu oioin – iha situasaun
ida ne’e edukadór sira, inan-aman sira, etc.
Mezmuke fasilitadór ida-ida iha eskola hirak
ne’ebé delega ba nia, se iha kondisaun lojistiku,
bele konsidera husu ba nia atu halo vizita
supervizaun ba eskola husi fasilitadór seluk.
Dala balu, se Ita muda fasilitadór ne’ebé vizita
eskola ida-ida, ne’e fó di’ak. Ne’e bele haloko
troka husi prátika di’ak liu. Ne’e mós hamenus
risku husi ligasaun entre fasilitadór no ekipa
EWS sira ne’ebé prevene fasilitadór atu buka
rezolve problema ne’ebé hamosu.
Sistema supervizaun EWS nian bele sai simples
ka susar. Karik Ita hili implementasaun ne’ebé
fásil, ho knaar sira ne’ebé fásil, karik Ita hili
detalle no informasaun ne’ebé klean. Iha okos,
hetan opsaun ba enfoke nain rua. Detalle liu
kona-bá instrumentu supervizaun sira no ninia
aplikasaun bele hetan iha Unidade 9, Aneksu
Dijitál.
Knaar baziku atu superviziona EWS signifika
katak tenke haree se no oinsá aktividade EWS
mak implementa ka se no oinsá prosedimentu
liga ho EWS mak haktuir iha nivel eskola-
komunidade. Dadus bele halibur tanba
revee surat sira iha eskola ida-ida, hanesan
surat pontuasaun no klasifikasaun, rejistu
progresu husi estudante sira iha risku, relatóriu
husi kontaktu ho uma-kain, no minuta husi
reuniaun jestaun kazu sira. Vantajen husi lista
PÁJINA 214 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
konfirmasaun ne’e katak lailais no fásil atu halo.
Desvantájen katak bazeia ba rejistu sira de’it.
Eskola sira balu bele implementa aktividade sira,
maibé la nasaun rejistu tanba konsidera ne’e
katak knaar adisionál.
Kaixa testu iha pájina tuirmai hatudu elementu
no kestaun prinsipál sira ne’ebé Ita nia
programa supervisaun tenke foka ba: adezaun,
diferensiasaun, espozisaun/dozajen, kualidade
no hatán husi partisipante sira.
Dezeña Ita nia instrumentu supervizaun sira nian. Hakat dahuluk hodi dezenvolve sistema
supervizaun hanesan definisaun komponente
esensiál husi EWS ne’ebé Ita tenke superviziona.
Ekipa nasaun SDPP superviziona hakat barak iha
prosesu implementasaun EWS nian.
Tabela 9B - Sukat Fiar-Metin husi Implementasaun p
SUKAT FIAR-METIN HUSI IMPLEMENTASAUN Vant(+)/Desv(-)
Fó hatene an dadus
Observasaun sira
Relatóriu sira
• Kestionariu sira
• Levantamentu sira
• Entrevista sira
• Haree iha fatin
• Observasaun husi pár/
diretór eskola/xefe
komunidade sira
• Rubrika sira
• Instrumentu supervisaun est
• Relatóriu Xefe Komunidade
• Relatóriu Jestaun Kazu
• Rejistu xamada telefone, vizita
ba familia, etc.
- Fó hatene an funsionáriu/
familia sira, etc.
+ Maizumenus efikás
+ Maizumenus bele fiar
+ Fásil atu analiza dadus
- Parsiál, nune’e labele fiar
+ Efikás
+ Dadus fásil atu analiza
- Susar atu implementa no
parsiál
- La’o neineik
- Susar atu analiza informasaun
+ Fó informasaun di’ak liu kona-
bá buat ne’ebé mosu iha
situasaun hanesan interaksaun
iha klase
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 215
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Komponente nain haat nu’udar esensiál SDPP
mak identifika:
1. Identifika estudante sira iha risku.
2. Akompaña estudante sira iha risku.
3. Halo komunikasaun ho inan-aman husi
estudante sira iha risku.
4. Hala’o asaun akompañamentu atu fó tulun
ba estudante sira iha risku.
Dala ida Ita define komponente esensiál liu
husi EWS, Ita tenke dezenvolve instrumentu
supervizaun nian. Ita tenke dezenvolve kestaun
espesifiku ba komponente ida hodi matadalan
supervizaun atu buka informasaun kona-bá
hanaruk implementasaun komponente nian.
Nu’udar ezemplu, SDPP identifika kestaun sira
tuirmai atu foka iha Komponente 1 EWS nian (se
estudante sira iha risku identifika ka lae):
• Edukadór halo pontuasaun ba estudante
ida-ida iha risku?
• Pontuasaun ba estudante ida-ida konforme
númeru dala hira nia la mosu-mai, marka iha
Surat Prezensa?
• Loron moris husi estudante rejista iha Livru
Prezensa, Livru Akompañamentu Estudante
no Livru Rejistu Estudante?
• Sé mak iha pontuasaun iha [lingua] no
Matematika iha Livru Akompañamentu
Fulan-Fulan Estudante nian ka Livro
Pontuasaun Klase fulan ne’e?
Atu halibur dadus no halo análize jeitu
simples, Ami rekomenda enfoke hanesan
“lista konfirmasaun”: kestaun ida-ida halo atu
simu hatán kuantifikadu (ezemplu, loos/lae,
númeru óras, etc). Kestaun ida-ida akompaña
ho instrusaun práktiku. Nu’udar ezemplu,
naran husi formuláriu atu konsulta hodi hatene
informasaun no sé mak “rai” formuláriu. Tabela
9C ezemplu ida husi instrumentu supervisaun
husi SDPP India ne’ebé trata ho komponente 1
(se estudante sira iha risku identifika ka lae).
ELEMENTU NAIN LIMA HUSI FIAR-METIN IMPLEMENTASAUN
ATU SUPERVIZIONA
Adezaun: Intervensaun sai hanesan ninia dezeñu ka intensaun?
Diferensiasaun Programa: Aspetu kritiku saida husi intervensaun sai ketak ninia dezeñu?
Expozisaun ka dozajen: Partisipante sira (ekipa EWS sira husi eskola no estudante sira iha risku)
simu koñesimentu no tama aktividade sira ne’ebé pretende?
Kualidade husi implementasaun: Intervensaun implementa di’ak ka lae no ho nivel kualidade
antisipa tiha ona (ezemplu, materiál ho kualidade ne’ebé antisipa, ka ajente sira iha koñesimentu,
kbiit sira ka entuziazmu atu implementa programa)?
Hatán husi partisipante sira: Sé mak implementa (ekipa EWS sira husi eskola) no benefisiariu sira
partisipa nu’udar hakarak ka lae (ezemplu, envolve ho entuziazmu)?
DIKA: KONSULTA HO EKIPA
EWS SIRA Rekomendavel atu konsulta ho ekipa EWS
sira husi rede eskola sira nian. Ita bele
hanoin katak sira la konkorda ho Ita kona-
bá buat ne’ebé sai nu’udar “esensiál”. SDPP
konsulta ho nasaun nain haat hosi halo lista
standard atu uza ho eskola-komunidade
hotu.
PÁJINA 216 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
KONSULTA HO ESTUDANTE SIRAMembru ida husi ekipa supervizaun EWS nian ko’alia ho estudante
iha risku iha Kamboja atu halibur informasaun kona-bá ninia esperiénsia ho
EWS.
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 217
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Se instrumentu sai ki’ik liu, ne’e di’ak liu. SDPP
uza item nain haatnulu iha lista konfirmasaun
ba supervizaun SDPP nian, item sanulu-sanulu
ba komponente ida-ida. Ideál, Ita tenke halo
dezeñu husi Ita nia instrumentu supervizaun
nian hamutuk ho Ita nia programa. Lista
konfirmasaun uza atu akompaña asaun ne’ebé
presiza, nune’e se hatene buat ne’ebé presiza
(ezemplu, aktividade apoiu estudante sira balu),
bele tama iha formasaun EWS no instrumentu
supervizaun sira.
La haluha atu halo esperiénsia pilotu ho Ita
nia instrumentu supervizaun sira iha eskola
balu ho fasilitadór ekipa EWS sira iha rede
eskola. Eskola no fasilitadór sira tenke iha nivel
kapasidade ketak – eskola sira atu implementa
EWS no fasilitadór sira atu prienxi formuláriu
supervizaun sira – atu bele kria formatu ne’ebé
funsiona iha situasaun kuase hotu. Se Ita
dezenvolve instrumentu sira iha lingua ketak
husi lingua ne’ebé sira mak uza, tenke hanoin
katak kestaun balu la “funsiona” tuir tradusaun.
Halibur dadus supervizaun nian. Atu halibur
dadus, Ita presiza ema sira ne’ebé halo
levantamentu. Tuir razaun finanseira no téknika
sira, ami sujere Ita uza fasilitadór ekipa EWS
sira husi rede eskola. Sira serbisu ho EWS tiha
ona no sira hatene prosedimentu EWS sira.
Problema katak sira bele fó informasaun parsiál
se delega ba sira eskola ne’ebé sira fó tulun.
Se bele, haruka fasilitadór sira ba eskola sira
ketak. Se labele, halo verifikasaun hodi haree
se dadus ne’ebé halibur sai nu’dar ezatu. Fó
formasaun loron rua ba fasilitadór sira kona-bá
instrumentu supervizaun sira no sira nia uzu.
Ne’e fó oportunidade atu aprezenta instrumentu
ida-ida no prátika, liu husi formuláriu sira, ho pár
liu husi simulasaun no iha eskola real ne’ebé
implementa EWS. Formadór sira – membru
sira husi Ita nia ekipa dezeñu EWS nian, ne’ebé
dezenvolve instrumentu supervizaun sira –
tenke uza formuláriu observasaun sira ne’ebé
estruturadu atu klasifika fasilitadór sira no fó
feedback atu haburas komprensaun kona-bá
nivel dezempeñu hein tiha.
Ideál, bele fó formuláriu iha eskola-komunidade
ida-ida fulan tolu-tolu. Maibé, karik labele halo
ne’e iha Ita nia situasaun Haree opsaun oioin,
hanesan: implementa aktividade supervizaun
dala ida ka rua de’it iha tinan laran, halibur dadus
dala rua iha eskola sira de’it ne’ebé la kumpre ho
limite dezempeñu, implementa de’it instrumentu
balu ne’ebé trata komponente sira ne’ebé
hatudu problema iha sesaun habilur dadus sira,
ka implementa iha amostra rotativu husi eskola.
Analiza dadus. Hanesan kualker aktividade
atu halibur dadus, Ita tenke dezenvolve Ita nia
baze dadus no tuir prosesu hatama dadus no
hamoos dadus. Hakat dahuluk atu halo análize
dadus sai nu’udar hili ka dezenvolve indise
sira. Ne’e implika kestaun sira tenke kombina
atu halo relatóriu kona-bá sub-komponente no
komponente sira ne’ebé importante. Ita bele
hakotu atu la’ós kombina kestaun sira, maibé
Ita hakotu oinsá mak pontua resposta sira.
Pontuasaun depende husi resposta Ita mak
buka. Iha situasaun balu, resposta bele sai
nu’udár “loos” (1) ka “lae” (2) de’it. Iha situasaun
seluk, bele iha resposta barak. Ita tenke hakotu
kona-bá pontuasaun ne’ebé hatudu Ita nia
klasifikasaun.
Ita mós bele konsidera pondera resposta, bazeia
ba importánsia husi item, sub-komponente
no komponente ida-ida. Nu’udar ezemplu,
se dezeñu husi Ita nia supervizaun EWS nian
iha komponente haat de’it no Ita hakotu
komponente nain haat iha importánsia hanesan,
komponente ida-ida todan kuartu-ida. Maibé,
komponente ida-ida karik la iha númeru kestaun
no item hanesan. Nune’e, tenke adapta
pontuasaun atu reflekte ponderasaun ne’e.
Ikus, tenke define limite minimal bazeia ba
pontuasaun total. SDPP uza 80% nu’udar limite
aseitável, iha kraik eskola konsidera hanesan
“eskola ho difikuldade” no iha leten konsidera
katak implementasaun EWS sai nu’udar
aseitável. Atu identifika eskola sira ne’ebé monu
80% nia kraik, funsionáriu husi projetu ida-ida
bele haree ho eskola ka/no funsionáriu sira husi
PÁJINA 218 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
ESTUDANTE SIRA IHA RISKU SAI IDENTIFIKADU
Tabela 9C – Amostra husi instrumentu supervizaun husi SDPP iha India
Iha seksaun ne’e, Ita determina se Surat Akompañamentu/Pontuasaun kompleta di’ak
liu husi edukadór.
2
3
4
Knaar: Kompara Rejistu Prezensa Tinan eskolár 5 ho Surat Pontuasaun iha Risku hodi
haree se Surat Akompañamentu kompletu tiha ona
Oinsá bele hili estudante nain haat husi Tinan eskolár 5 arbiru de’it: Haree Rejistu
Prezensa. Sura estudante nain hira, tuirmai fahe ba 4 – númeru ne’e sai nu’udar intervalu
atu hili. – ezemplu, estudante nain 28 fahe ba 4 = 7. Hili númeru 7, 14, 21 no 28. Se iha
estudante nain 33, fahe ba 4 = 8,25; iha situasaun ida ne’e, arredonda ba 8, sura tuirmai
ualu-ualu.
Edukadór husi Tinan eskolár 5
Prienxi Surat Pontuasaun
Kumulativu?
Hakerek númeru total husi estudante
sira iha Surat Pontuasaun Kumulativu.
Hakerek “0” se la iha
Hakerek númeru ID estudante
Ida-ida husi amostra:
ID SDPP nian husi estudante ida-ida
Hakerek ezatu iha Surat Pontuasaun
Kumulativu? Haree rejistu Klase 4 fulan
Jullu tinan 2013 atu konfirma.
• Kaixa hotu prienxi
• Prienxi kaixa hotu menus 1 to’o 3
• Prienxi kaixa hotu menus 3 to’o 6
• Liu duke kaixa 6 mamuk
• La prienxi de’it
• La disponivel
ID#_____ ID#_____ ID#_____ ID#_____
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
• Formatu razaun Pontuasaun
Devér Aktividade no Komportamentu
• Surat Prezensa Kalan
Dokumentu ne’ebé presiza iha seksaun ida ne’e:
• Tinan eskolár 4 Rejistu Prezensa
• Tinan eskolár 5 Rejistu Prezensa
• Surat Pontuasaun Kumulativu
Kontinua
Hatán kestaun sira ne’e:
1
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 219
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Tabela 9C – Kontinua
5
6
7
Tama informasaun husi indikadór ida-
ida ba estudante ida-ida husi amostra
iha Surat Pontuasaun Kumulativu?
(Prezensa, Sai Uluk, Dezempeñu,
Aktividade Klase, Literasia Inan-Aman,
Komportamentu). Hatete “loos” se
rejistu informasaun, mezmuke laloos.
Kona-bá Dezempeñu Klase, tenke inklui
pontuasaun ka loos ka lae.
Edukadór halo rejistu loos husi prezensa
iha surat akompañamentu estudante
ida-ida bazeia iha Rejistu Prezensa Tinan
eskolár 4 iha fulan Dez 2013 no Fev
2014?
Sai Uluk: Haree Rejistu Prezensa ba
Tinan eskolár 5 no kompara ho Rejistu
Prezensa Kalan. Edukadór tama kodigu
sai uluk ezatu (P, X ka A) iha Surat
Pontuasaun Kumulativu ba estudante
ida ne’e?
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
8 Devér Aktividade: Kompara devér
aktividade nia pontuasaun ba estudante
ida-ida ho Formuláriu Razaun
Pontuasaun Déver Aktividade No
Komportamentu.
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
9 Pontuasaun Komportamentu: Kompara
Pontuasaun komportamentu ho Formul
Razaun Pontuasaun Devér Aktividade
No Komportamentu.
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
O loos
O lae
ESTUDANTE SIRA IHA RISKU SAI IDENTIFIKADU
PÁJINA 220 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
programa atu identifika kauza ba problema ne’e.
80% aplika mós ba nivel komponente nian, atu
bele identifika área problema nian.
Uza dadus supervizaun nian. Importante Ita
fahe dadus supervizaun ho ekipa EWS sira husi
eskola, ekipa EWS (sira) husi rede eskola, no
interveniente sira seluk, nu’udar repartisaun husi
Ministériu Edukasaun.
Hodi haloko diskusaun, Ita tenke hasoru ekipa
EWS sira husi eskola uluk no tuir ezersísiu
supervizaun nian. Labele bá ona se la fahe
observasaun sira. Diskute preokupasaun ruma
no louva serbisu ne’ebé la’o di’ak. Se bele,
tenke foka ba buat ne’ebé bele hadi’ak no
saida mak serbisu di’ak. La haluha katak la’ós
edukadór sira de’it mak tenke implementa
estratéjia labarik-belun. Fasilitadór sira mós
tenke uza sira!
Iha tempu nia laran, bele muda modelu
supervizaun Ita uza atu bele superviziona di’ak
liu asaun EWS sira espesifiku. Hatutan ba
modelu formal supervizaun sira, fasilitadór ida-
ida tenke rai diariu ho vizita ba eskola, ne’ebé
subliña buat ne’ebé sira diskute ho ekipa EWS
sira husi eskola no sasukat akompañamentu
nian. Reuniaun fulan-fulan tenke hala’o ho
fasilitadór sira hotu iha rejiaun ida atu revee
diariu sira no modelu supervizaun nian.
Ho ekipa EWS husi eskola …
1. Husik sira haree instrumentu avaliasaun
EWS nian no rezumu rezultadu sira nian husi
sira nia eskola. Ne’e hola parte husi prosesu
transparensia nian. Husu sira atu fahe sira nia
ideia kona-bá buat ne’ebé sira observa.
2. Husu ba sira kona-bá buat ne’ebé sira hanoin
sira halo di’ak ka área sira ne’ebé sira hanoin
sira bele hadi’ak.
3. Se iha prátika sira di’ak liu iha eskola sira
seluk, fahe ho sira. Maibé la halo sira hanoin
sira hela iha tataruk. Haloko komunidade prátika
nian, mezmu se presiza Ita no fasilitadór seluk
atu halo ligasaun.
4. Se Ita haree ema hotu halo sala, nu’udar
ezemplu, la prienxi formuláriu jeitu loos, la
fó-kastigu. Hanorin fali. Hatete hanesan ne’e,
“Tenke revee oinsá Ita …”. Labele haluka
objetivu boot liu atu hadi’ak, la’os atu julga.
5. Se iha membru balu husi ekipa ne’ebé
serbisu di’ak liu duke membru sira seluk,
kolabora ho diretór husi eskola no Prezidente
SSC nian atu dezenvolve planu hodi aktualiza
no forma fali sira ne’ebé serbisu iha ekipa EWS
iha eskola.
Ho ekipa jestaun EWS sira husi rede eskola …
1. Fahe rezultadu sira husi rede sira mak tama,
no rezultadu total. Ita bele hakotu katak se fahe
rezultadu husi ekipa seluk sai nu’udar adekuadu
ka lae.
2. Husu se rezultadu sira korresponde ba buat
ne’ebé sira observa ka lae. Diskute ho sira
kona-bá razaun ba rezultadu sira ne’e.
3. Husu ba sira kona-bá susesu no frakeza sira
iha implementasaun. Iha padraun balu bele
persebe ka lae?
4. Husu kona-bá frakeza sira no sira nia motivu.
Sira hamosu tanba problema prosedimentu,
problema dezeñu, komprensaun laloos ka
problema ho rekursus umanus mak iha?
5. Diskute opsaun ruma atu trata frakeza no
hadi’ak sira.
6. Dezenvolve planu hakiak ida-ida ba eskola no
rede sira.
7. Se iha fasilitadór ka ekipa balu ne’ebé halo
di’ak liu duke fasilitadór no ekipa sira seluk,
konsidera troka.
Ke’e kle’an liu. Tuir Ita revee Ita nia dadus, Ita
bele deskobre katak tenke hatene liu kona-
bá buat ne’ebé hamosu ba eskola sira. Se
tempu no rekursu sira iha, Ita bele hakle’an
koñesimentu se Ita halibur informasaun ho
kualidade liu.
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 221
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
SDPP dezenvolve tiha ona konjuntu instrumentu
seluk atu akompaña tratamentu husi amostra
ki’ik ho estudante sira iha risku atu garante
katak sira simu tratamentu EWS tomak.
Konjuntu instrumentu sira ne’e uza observasaun
sira husi klase, revizaun dokumentu no
diskusaun atu akompaña komponente ida-
ida husi sistema atendimentu primeiru. ba
estudante nain haat iha risku ne’ebé foka
ba (S1, S2, S3, no S4) (haree Tabela 9D:
Instrumentu Estratéjia Atendimentu Primeiru
husi EWS ba Estudante iha Risku). Fasilitadór
uza formuláriu hanesan atu kompara buat
ne’ebé hamosu iha klase oioin. Instrumentu iha
seksaun nain haat: observasaun sira iha klase;
revizaun husi rejistu akompañamentu estudante
sira no rejistu jestaun kazu sira; rejistu husi
komunikasaun ho inan-aman; diskusaun ho
interveniente prinsipál. Konjuntu instrumentu
tomak inklui iha Unidade 9, Aneksu Dijitál.
Sustenta Ita nia EWSImplementasaun husi EWS depende ba esforsu
husi eskola, ninia funsionáriu sira no membru
sira husi komunidade. Apoiu luan husi eskola no
komunidade esensiál atu sustenta efikásia husi
EWS.
Iha matadalan ne’e nia laran, Ami fahe prátika
sira di’ak liu husi SDPP. Iha seksaun ida ne’e,
Ami fó prátika di’ak liu adisionál sira, liu-liu sira
ne’ebé peskiza husi programa Estadu Naklubur
Sira nian mak suporta. Hanesan informasaun
hotu iha matadalan ida ne’e, ne’e sai nu’udar
sujestaun sira de’it, la’os nu’udar rekizitu
rigorozu Ita tenke tuir. Prátika di’ak liu kuaze
hotu bazeia ba esperiénsia husi nasaun SDPP
nain haat. Esperiénsia hirak liu, mezmuke la
rezulta husi nasaun pilotu nain haat, sai nu’udar,
importante nune’e mós inklui iha ne’e.
Haburas respeitu no laran-metin Dalan normal liu ba EWS ho susesu sai
nu’udar diálogu nakloke, bazeia ba respeitu
no laran-metin, hamosu iha eskola nia laran
no liur. Peskiza husi avaliasaun programa
sira hatudu katak presiza mekanismu troka
formal no informal kona-bá se halo di’ak hotu
ka lae. Forum nakloke hodi diskute kona-bá
hadi’ak EWS bele hadi’ak nia duni, no hasoru
nesesidade sira husi estudante sira iha risku
mak sai nu’udar foku husi EWS. Hanesan
avaliasaun ida hatete, troka nakloke iha
programa ninia implementasaun tulun sira atu
“foka ba estudante sira ne’ebé tenke foka ba”.
Konversa sira sei la’o – Uza diálogu nakloke no transparente Se halo verifikasaun baibain ho ema seluk,
ne’e mós importante ba susesu husi prosesu
EWS nian. Ne’e signifika katak sesaun sira uluk
no tuir supervizaun, importante atu mantein
foku hodi hadi’ak hotu. Atu hala’o reuniaun
supervizaun fulan tolu-tolu ka fulan neen-neen
ho funsionáriu sira husi eskola no xefe sira husi
komunidade sai nu’udar mekanismu seluk atu
halo supervizaun no hadi’ak hotu. Atu fahe
relatóriu progresu iha forum publiku importante
atu rekoñese rezultadu, no mós atu hametin
transparensia no responsabilizasaun.
La ta’uk atu muda EWS – Adapta se la
funsiona
Uza vizita Fiar-Metin Implementasaun sira atu
husik buat hotu ka halo ajustamentu se presiza
halo. Rona ema sira ne’ebé implementa kona-
bá buat ne’ebé funsiona no la funsiona. Halo
forum atu troka informasaun kona-bá sira nia
esperiénsia sira no uza Komunidade Prátika
nian atu troka ideia no prátika di’ak liu sira. Mós
importante atu modifika EWS tuir prioridade sira
husi Ministériu. EWS presiza reflekte book sira
ne’e.
Haree fali Ita nia indikadór sira iha periodu
implementasaun nia laran no revee sira se
presiza
Se foka atensaun ba konjuntu indikadór ki’ik
liu, ne’e di’ak liu duke se iha indikadór barak.
Presiza revee sira dala-dala atu garante ema
hotu komprende sira. Mós presiza revee tanba
problema abandonu eskolár muda beibeik. Foka
tempu no esforsu ba problema sira boot liu –
buat ne’ebé Ita bele muda duni. La haluha atu
foka ba indikadór sira oituan liu no akompaña
sira di’ak duke indikadór sira barak liu no
akompaña sira ladún di’ak.
PÁJINA 222 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
Tabela 9D – Instrumentu Estratéjia Atendimentu Primeiru husi EWS ba Estudante iha Riskujj
Eskola: Loron:
Seksaun 1: Observa komportamentu edukadór
Edukadór 1
Tinan eskolár:
Matéria:
Bolu ho naran
Haree Aktividade Klase
Fó tulun ema ida-ida
Benvindu ba klase
Fó reforsu pozitivu
Hela sorin mesa estudante
Hamnasa ba estudante
Bolu estudante
Hili kompañeiru
Fó oportun atu komanda
Komentariu:
Padraun, reasaun
estudante, etc.
Komentariu:
Padraun, reasaun
estudante, etc.
Komentariu:
Padraun, reasaun
estudante, etc.
A
S1 B G
S1 B G
S1 B G
B
S2 B G
S2 B G
S2 B G
C
S3 B G
S3 B G
S3 B G
D
S4 B G
S4 B G
S4 B G
Edukadór 2
Tinan eskolár:
Matéria:
Bolu ho naran
Haree Aktividade Klase
Fó tulun ema ida-ida
Benvindu ba klase
Fó reforsu pozitivu
Hela sorin mesa estudante
Hamnasa ba estudante
Bolu estudante
Hili kompañeiru
Fó oportun atu komanda
Edukadór 3
Tinan eskolár:
Matéria:
Bolu ho naran
Haree Aktividade Klase
Fó tulun ema ida-ida
Benvindu ba klase
Fó reforsu pozitivu
Hela sorin mesa estudante
Hamnasa ba estudante
Bolu estudante
Hili kompañeiru
Fó oportun atu komanda
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 223
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Uza resposta multi-kamada ho intervensaun
identifikada tuir nivel risku estudante sira no
ketak konforme nivel tinan eskolár
Iha eskola primaria, uza foku luan ne’ebé viza
auzénsia husi estudante sira atu komesa hala’o
komunikasaun ho inan-aman. Uza estratéjia
hanorin no aprendizajen labarik-belun nian,
no inklui parseria entre estudante sira ho
difikuldade no kompañeiru estudu iha konteúdu
esensiál. Iha pré-sekundaria no sekundaria,
tenke foka liu no akompaña no asinala
komportamentu no dezempeñu. Inklui apoiu
atu halo serbisu ba uma no instrusaun adisionál
nu’udar estratéjia atendimentu primeiru. Limita
númeru estudante sira iha risku iha Ita nia EWS,
ho estudante sira de’it hatudu risku boot liu.
Se uza tratamentu kompletu ka parsiál, husik
funsionáriu sira husi eskola atu uza sistema
ho kamada sira, ne’ebé estudante ho risku
aas liu simu apoiu individual no estudante ho
risku mediu simu apoiu liu husi parseria ho
kompañeiru no instrusaun grupu ki’ik.
Fó pontuasaun no klasifikasaun
dala barak liu
Di’ak liu atu uza númeru limitadu indikadór sira
nian atu identifika estudante sira iha risku no
pontua sira dala barak liu, hodi estudante sira
ne’ebé “namdoras” la tenke hein atu hetan
identifikasaun no simu tulun tuir estratéjia
atendimentu primeiru. Eskola sira bele konsidera
pontuasaun no klasifikasaun iha tinan nia klaran,
bazeia ba prezensa de’it, atu kaer estudante
sira ne’ebé bele hela iha risku.
Supervizaun sai nu’udar esensiál
EWS sira ho susesu liu uza sistema supervizaun
multi-kamada no hela iha prosesu nafatin atu
haree buat ne’ebé funsiona no buat ne’ebé la
funsiona. Mezmuke peskiza kona-bá prosesu
implementasaun EWS nian iha Estadus Unidus
ladún barak, apezarde popularidade EWS nian,
sai klaru katak supervizaun iha nivel eskola
nian knaar importante liu ne’ebé tenke hala’o.
Ko’alia baibain ho edukadór, diretór husi eskola,
inan-aman no xefe komunidade sira hotu atu
deskobre se EWS tulun sira atu identifika no
fó apoiu ba estudante. Se sira hatete “lae”,
deskobre tanba sá.
Keta obriga EWS ba edukadór, estudante,
família no xefe komunidade sira
Fó hahilik ba eskola no komunidade sira atu
implementa EWS, tanba ne’e husik sentimentu
apropriasaun boot liu. Ne’e tenke sai nu’udar
buat balu sira hakarak halo no bele akomoda
hodi hatán sira nia nesesidade, rekursu no
prioridade sira. Maibé, se Ita fó oportunidade
ba sira atu husik EWS, iha risku sira hapara uluk
haree rezultadu. Estrutura sira tenke iha atu
envolve no motiva sira. Insentivu balu hanesan
insentivu sira ne’ebé uza iha nivel eskola no
komunidade. Se Ministériu ka organizasaun
boot seluk mak promove EWS, sira iha
oportunidade atu korresponde iha nivel boot no
vizivel liu.
Fó hatene sira nia susesu Atu alkansa apoiu luan husi komunidade,
inisiativa ida-ida – inklui mós EWS – tenke
estabelese identifikasaun boot ho komunidade.
Se uza media atu namkari bá-mai kona-bá
EWS, ne’e suporta ninia imajen ho komunidade.
Rekoñese ezekutor sira ne’ebé di’ak. Fahe sira
nia istória liu husi media. Implementasaun EWS
nian depende duni husi voluntariu sira. Husu
jornál sira atu hakererk kona-bá voluntáriu sira;
husu radio atu ko’alia kona-bá programa no
buat ne’ebé eskola no komunidade sira halo atu
prevene abandonu. Uza Internet no media atu
konta sira nia istória sira. Hakiak website, pájina
Facebook no konta Twitter atu fahe buat ne’ebé
mak halo.
DIKA: Se Ita uza foto, video, no fahe
istória ho susesu, importante atu simu
autorizasaun husi inan-aman uluk uza imájen
no/ka naran labarik sira nian. Instrusaun
kona-bá oinsá mak simu autorizasaun ho
koñesimentu no kopia husi formuláriu
autorizasaun nian inklui iha aneksu.
PÁJINA 224 UNIDADE 9
CREATIVE ASSOCIATES INTERNATIONAL
DIKA: Xamada husi telemovel bele uza entre diretór husi eskola, edukadór komanda jestaun
kazu, edukadór mak hili (hanesan edukadór matemátika ba estudante sira iha risku, etc.) no/ka
xefe komunidade sira hotu atu diskute kona-bá buat ne’ebé sira aprende bainhira implementa
EWS. Xamada sira ne’e sai nu’udar dalan baratu atu halibur komunidade hodi diskute problema
sira enfrenta no fahe solusaun sira.
DIKA: Halo no fahe boletín fulan-fulan ka fulan tolu-tolu kona-bá prátika EWS di’ak liu ba eskola
no komunidade sira. Se eskola/komunidade sira iha asesu ba Internet, uza boletín dijitál ka website
hodi haloko diálogu entre ekipa eskola sira. Nune’e, bele rekoñese katak ekipa eskola sira tuir sira
nia realizasaun no ideia kriativu sira. Se komunidade iha Internet café, bele negoseia tempu saugati
nu’udar kontribuisaun husi na’in ba EWS. Apoiu ne’e atu mantein estudante sira iha eskola tenke
rekpñese iha publiku. Ne’e rekoñese laran-luak husi ema no negósio sira, no mós bele funsiona
nu’udar katalizadór ba negósio sira seluk atu kontribui.
ORIENTASAUN SIRA BALU ATU HAKIAK KOMUNIDADE PRATIKA NIAN (KP)
Devér no Responsabilidade prinsipál sira
1. Hetan finansiamentu ba aktividade prezensiál sira.
2. Trata asuntu sira ne’ebé iha interese komún ba partisipante sira hotu.
3. Identifika prezidente atu jere lubun.
4. Fó formasaun ba ema ne’ebé responsavel no koordena reuniaun no dalan seluk atu troka.
5. Garante ne’ebé vizaun no objetivu sira husi KP define klaru.
6. Hatán kestaun importante liu – “Ha’u simu saida?”
7. Promove identidade no kauza komún.
8. Buka dalan seluk atu “hasoru” hodi halo troka esperiénsia: Internet, webcasts/podcasts,
pájina Facebook, konta Twitter, website, no blogging. Bainhira Internet ka komputador sira
la iha, uza telemovel atu promove troka “hosi dook.”
9. Tempu sai nu’udar dezafiu ba KP. Prinsípiu boot atu haburas komunidade sai nu’udar
garante valor ba tempu ba ema hotu ne’ebé investe sira nia tempu.
10. Foka ba buat ne’ebé funsiona.
11. La limita partisipasaun liu husi ukun-fuan toos hodi kualifika sé mak bele tama KP.
Diversidade haloko kapasidade.
Tabela 9E
JESTAUN, SUPERVIZAUN NO SUSTENTABILIDADE HUSI ITA NIA EWS PÁJINA 225
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK SDPP
Hakiak komunidade EWS
Bainhira habelar EWS ba eskola-komunidade
sira seluk, uza funsionáriu sira husi eskola no
xefe sira husi komunidade ne’ebé halo serbisu
di’ak atu “fa’an” nia. La haluha katak EWS
provavel liu atu habelar ba komunidade sira
seluk bainhira interveniente sira ne’ebé uza nia
iha papél importante atu promove nia. Identifika
“kampiaun” prinsipál husi EWS no uza sira.
Kampiaun sira bele lori mai vizibilidade (no
kredibilidade) ba EWS ho atensaun husi media
liu husi anúnsiu públiku, konferénsia-imprensa
no surat ba editór no artigu opiniaun sira. Sira
mós bele rekruta xefe sira seluk atu investe
tempu no rekursu sira iha aktividade alkansa
EWS nian.
Se halibur ema sira ho neon hanesan hale’u
asuntu espesífiku, ne’e sai nu’udar dalan
di’ak teb-tebes atu sustenta aktividade ida.
Komunidade Prátika nian (KP) uza liu-liu atu
haloko diálogu no buka grupu foun atu tama.
Buka oportunidade atu halibur Ita nia ekipa EWS
sira. Tabela 9E fó orientasaun kona-bá dalan
sira atu haki’ak KP ida
KonkluzaunMatadalan ne’e hatudu katak oinsá mak
dezeñu SDPP no implementa Sistema Xamada-
Atensaun Dahuluk. Nia fó sujestaun no ezemplu
husi instrumentu sira ekipa sira iha nasaun
SDPP nian mak uza. Nia fahe prátika di’ak liu
no fó akonsellamentu kona-bá buat ne’ebé atu
sees no atu garante Ita nia EWS implementa ho
susesu iha Ita nia nasaun hodi identifika no fó
tulun ba estudante sira iha risku.
Ita nia ekipa tenke adapta konteúdu husi
matadalan ne’e atu hatán situasaun lokál no
aliña Ita nia intervensaun sira atu hakiak rede
luan ne’ebé kaer estudante sira oioin ne’ebé la
simu atensaun. EWS oferese liña dahuluk atu
defende husi abandonu; nia fó estrutura-serbisu
no prosesu atu tulun eskola no komunidade sira
hodi fó tulun ba estudante sira iha risku. Maibé
labele hamenus abandonu iha Ita nia nasaun
mesak de’it. EWS tenke simu apoiu husi polítika
no programa sira seluk ne’ebé foka ba kauza
sira abandonu eskolár nian, la haree se eskola
ka uma mak halo estudante sira husik eskola.
Estudante hotu merese oportunidade ida atu
remata eskola, hadi’ak loos ninia kbiit sira no
aproveita esperiénsia ne’e.
Parabéns. Ita remata matadalan programa ne’e
no bele hahú kedas!
NOTA IHA PÁJINA ROHAN
1 Frazelle, Sarah; Nagel, Aisling (2015). “A practitioner’s guide to implementing early warning systems.”
National Center for Educational Evaluation and Regional Assistance.
i Marcia Davis and Nettie Legters; Lisa Herzog (2015). “Learning what it takes: An initial look at hos
schools are using early warning indicator data and collaborative response teams to keep all students on
track to success.” John Hopkins Everyone Graduates Center; Philadelphia Education Fund. p. 16
ii Frazelle, Sarah; Nagel, Aisling (2015). “A practitioner’s guide to implementing early warning systems.”
National Center for Educational Evaluation and Regional Assistance.
Publikasaun ne’e mai husi Povu Amerikanu, liu husi Ajénsia Estadus Unidus
nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID).
Programa Pilotu Prevensaun Abandonu Eskolár (SDPP), programa tinan lima multi-rai, Agensia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID) mak finansia, hakarak hamenus abandonu eskolár husi eskola primária no sekundária. Husi 2010 to’o 2015, SDPP uza enfoke bazeia ba peskiza atu halo esperiénsia no teste kona-bá efikásia intervensaun hasoru abandonu eskolár nian iha nasaun nain haat: Kamboja, India, Tajikistaun no Timor-Leste. Iha prosesu ho faze tolu, SDPP identifika prátika di’ak liu kona-bá prevensaun abandonu eskolár; analiza padraun abandonu no fatór no kondisaun sira ne’ebé influensia abandonu iha nasaun ida-ida; no halo dezeñu, implementa no avalia duni efikásia husi intervensaun sira hodi estudante sira iha risku bele kontinua eskola, liu husi kontrolu arbiru no metodu kuantitativu no kualitativu seluk tan.
Matadalan Prevensaun Abandonu rua – Matadalan Sistema Xamada-Atensaun Dahuluk no Matadalan Programa Haburas – fó matadalan práktiku atu estrutura, dezenvolve no implementa intervensaun sira atu prevene abandonu eskolár ho susesu, bazeia ba esperiénsia. Mós bele hetan Matadalan ida-ida liu husi modulu e-learning sira, web ka telemovel, iha www.dropoutpreventionlab.org ka via mobile app. Portál www.dropoutpreventionlab.org mós fornese asesu ba manual no rekursu sira seluk kona-bá prevensaun abandonu eskolár nian, no mós komunidade prátika sira ba ema implementadór, lejisladór ka ezekutór sira.
Prevene Abandonu Eskolár
MATADALAN SISTEMA XAMADA-ATENSAUN DAHULUK