I
INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT
ECONOMY AND POLICY 2019 AUTUMN
PROCEEDINGS BOOK
November 2-3, 2019
Istanbul / TURKIYE
ULUSLARARASI YÖNETİM, EKONOMİ VE
POLİTİKA KONGRESİ 2019 GÜZ
TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI
2-3 November 2019
İstanbul / TÜRKİYE
II
INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT ECONOMY AND POLICY - 2019 AUTUMN
PROCEEDINGS BOOK
November 2-3, 2019 | Istanbul/TURKIYE
Editors
Seyfettin ERDOĞAN
Durmuş Çağrı YILDIRIM
Ayfer GEDİKLİ
Assistant Editors
Tuğba KANTARCI
Buket KIRCI
Mustafa Uğur MİRASEDOĞLU
Secretariat
Fatma ERDOĞAN
Hande ÇALIŞKAN
Printed by Pazıl Reklam, Danışmanlık, Matbaa ve Organizasyon
Publishing Year: November, 2019
Language: Turkish and English
All responsibilities of abstracts published in this book belong to their authors.
www.icomep.com | [email protected]
ISBN: 978-605-80577-4-6
ALL RIGHTS RESERVED
ULUSLARARASI YÖNETİM, EKONOMİ VE POLİTİKA KONGRESİ - 2019 GÜZ
TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI
2-3 Kasım 2019 | İstanbul/TÜRKİYE
Editörler
Seyfettin ERDOĞAN
Durmuş Çağrı YILDIRIM
Ayfer GEDİKLİ
Editör Yardımcıları
Tuğba KANTARCI
Buket KIRCI
Mustafa Uğur MİRASEDOĞLU
Sekreterya
Fatma ERDOĞAN
Hande ÇALIŞKAN
Basım Pazıl Reklam, Danışmanlık, Matbaa ve Organizasyon
Yayım Yılı: Kasım, 2019
Dili: Türkçe ve İngilizce
Bu kitapta yayımlanan tam metin bildirilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.
www.icomep.com | [email protected]
ISBN: 978-605-80577-4-6
BU KİTABIN TÜM HAKLARI SAKLIDIR
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
III
BİLİM KURULU ADI-SOYADI GÖREVLİ OLDUĞU KURUM ADI-SOYADI GÖREVLİ OLDUĞU KURUM
Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. Rosmah Mat Isa Kebangsaan Üniversitesi Malezya
Prof. Dr. Halis Yunus Ersöz İstanbul Üniversitesi (Rektör Yrd)
Doç. Dr. Talat Ulussever SPK
Prof. Dr. Süleyman Özdemir Bandırma Üniversitesi (Rektör)
Doç. Dr. Arif Sarı Girne Amerikan Üniversitesi
Prof. Dr. Selahattin Dibooglu University of Sharjah & University of Missouri–St. Louis
Doç. Dr. Ayda İpek Erdoğan Boğaziçi Üniversitesi
Prof. Dr. Mikail Erol Çanakkale 18 Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet Akif Öncü Düzce Üniversitesi
Prof. Dr. Yakup Bulut Hatay Üniversitesi Doç. Dr. Murat Akkaya Girne Amerikan Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa Paksoy Kilis Üniversitesi Doç. Dr. Hüseyin ALTAY Mustafa Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Hamza Ateş İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. Zafer Kanberoğlu Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Anne Winkler University of Missouri–St. Louis
Doç. Dr. Meriç SUBAŞI ERTEKİN Anadolu Üniversitesi
Prof. Dr. David Rose University of Missouri–St. Louis
Doç. Dr. Bülend Aydın ERTEKİN Anadolu Üniversitesi
Prof. Dr. Doğan Uysal Celal Bayar Üniversitesi Doç. Dr. Vedat Cengiz Kocaeli Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu Marmara Üniversitesi Doç. Dr. Şevket Alper Koç Kocaeli Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet Nohutçu İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. Şahap Kavcıoğlu Bayburt Milletvekili
Prof. Dr. Adem Korkmaz (Rektör)
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
Doç. Dr. Sibel Aykın Akdeniz Üniversitesi
Prof. Dr. Nigar Demircan Çakar (Rektör)
Düzce Üniversitesi Doç. Dr. Selman Yılmaz İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Zekai Özdemir İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Rengin Ak Kırklareli Üniversitesi
Prof. Dr. Alpaslan Açıkgenç İstanbul Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Özlem Durgun İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Oktay F. Tanrısever Orta Doğu Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Murat Pıçak Dicle Üniversitesi
Prof. Dr. Anil Kumar Bera University of Illinois at Urbana Champaign
Doç. Dr. Mahmut Bilen Sakarya Üniversitesi
Prof. Dr. Nicholas Apergis University of Piraeus, Yunanistan
Doç. Dr. İdris Demir İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Prof. Dr. Paresh Kumar Narayan
Deakin University, Avustralya Doç. Dr. İbrahim Turhan İzmir Milletvekili
Prof. Dr. Ayhan Gençler Trakya Üniversitesi Doç. Dr. Hasan Gül Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Tuncay Yılmaz Sakarya Üniversitesi Doç. Dr. Haluk Zülfikar İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Tuncay Güloğlu Yalova Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. Targan Ünal Okan Üniversitesi Doç. Dr. Emrah İsmail Çevik Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Şaban Kayhan Hasan Kalyoncu Üniversitesi Doç. Dr. Emel İslamoğlu Sakarya Üniversitesi
Prof. Dr. Soner Çelikkol Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Elif Hobikoğlu İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Sami Karacan Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Durmuş Çağrı Yıldırım Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Salih Öztürk Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. Seda Hilmiye Bostancı Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Rasim Yılmaz Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. Bahar Burtan Doğan Dicle Üniversitesi
Prof. Dr. Ramazan Sarı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Ayfer Gedikli İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Prof. Dr. Osman Altuğ Marmara Üniversitesi Doç. Dr. Ali Arı Kırklareli Üniversitesi
Prof. Dr. Nuray Altuğ Marmara Üniversitesi Prof. Dr. İshak Torun Bolu İzzet Baysal Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa Çelen Marmara Üniversitesi Doç. Dr. İlhan Eroğlu Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Prof. Dr. Nilgün Çil Yavuz İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. İbrahim Subaşı Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa Aykaç Kırklareli Üniversitesi (Rektör)
Doç. Dr. Hatice Karahan Medipol Üniversitesi
Prof. Dr. Murat Yülek İstanbul Ticaret Üniversitesi Doç. Dr. Buerhan Saiti İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi
Prof. Dr. Muhsin Kar Yıldırım Beyazıd Üniversitesi Doç. Dr. Ruzita Abdul-Rahim Kebangsaan Üniversitesi Malezya
Prof. Dr. Muhittin Kaplan İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Seyfettin Aslan Dicle Üniversitesi
Prof. Dr. Melike Bildirici Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Yüce Uludağ Üniversitesi (Dekan) Doç. Dr. Burcu Özcan Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Duman Artvin Çoruh Üniversitesi (Rektör)
Doç. Dr. Ahmet Faruk Aysan Boğaziçi Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Barca Sosyal Bilimler Üniversitesi (Rektör)
Doç. Dr. Yücel Ayrıçay Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniverstesi
Prof. Dr. Kerem Alkin Nişantaşı Üniversitesi Doç. Dr. Özlen Hiç İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Kenan Dağcı Yalova Üniversitesi Doç. Dr. Muzaffer Koç Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Atila Doğan Karadeniz Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Khairul Akmaliah Adam Kebangsaan Üniversitesi Malezya
Prof. Dr. Kahraman Çatı Düzce Üniversitesi Doç. Dr. Cüneyt Kılıç Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
IV
Prof. Dr. Ahmet Şatır Concordia University Doç. Dr. Levent Çinko Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. İlyas Doğan Gazi Üniversitesi Doç. Dr. Başak Tanınmış Yücememiş
Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. İbrahim Güran Yumuşak
Sabahattin Zaim Üniversitesi (Dekan)
Prof. Dr. Ferda Yerdelen Tatoğlu İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Hatice Neşe Erim Medeniyet Üniversitesi Doç. Dr. N. Öykü İYİGÜN İstanbul Ticaret Üniversitesi
Prof. Dr. Hasan Vergil İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Selami Özcan Yalova Üniversitesi
Prof. Dr. Haluk Alkan İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Peter Miculas University of Constantinus - Nitru, Slovakya
Prof. Dr. Habip Yıldız Sakarya Üniversitesi Doç. Dr. Josef Barunik Charles University, Çek Cumhuriyeti
Prof. Dr. Gülden Ülgen İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Eskandar Shah Mohamad Mohd Rashid
INCEIF - Malezya
Prof. Dr. Feridun Yılmaz Uludağ Üniversitesi Doç. Dr. Yener Coşkun Semaye Piyasası Kurumu Başuzman
Prof. Dr. Faik Budak Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Ömer Esen Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Erdal Tanas Karagöl Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Doç. Dr. Korhan Arun Tekirdğ Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Erdal Demirhan Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş Bingöl Üniversitesi
Prof. Dr. Mahmoud Sabra Al Azhar University, Filistin Doç. Dr. Derviş Kırıkkaleli Girne Amerikan Üniversitesi
Prof. Dr. Ensar Nişancı Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. İhsan Karlı Kocaeli Üniversitesi
Prof. Dr. Emin Ertürk Uludağ Üniversitesi Doç. Dr. Rajibkumar Sanyal Amity Üniversitesi Hindistan
Prof. Dr. Elif Çepni Bahçeşehir Üniversitesi Doç. Dr. Seyfettin Aslan Dicle Üniversitesi
Prof. Dr. Coşkun Can Aktan Dokuz Eylül Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. Cevat Gerni Doğuş Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet Duruel Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Jean-Pierre Allegret Paris Ouest Nanterre, Fransa Dr. İbrahim Murat Bozkurt Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Bülent Güloğlu İstanbul Teknik Üniversitesi Dr. Ersan Sarıkahya Trakya Üniversitesi
Prof. Dr. Bülent Aybar Southern New Hampshirw University-USA
Dr. İpek Madi Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Bogna Kazmierska Jozwiak
University of Lodz-Poland Dr. Levent Coşkun Erkekoğlu Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Ayşe Buğra Boğaziçi Üniversitesi Dr. Barış Alparslan Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
Prof. Dr. Olexandr Pidchosa Taras Shevchenko University, Ukrayna
Dr. Mehmet Naci Efe Üsküdar Üniversitesi
Prof. Dr. Sudi Apak Esenyurt Üniversitesi Dr. Berna Ak Bingül Kırklareli Üniversitesi
Prof. Dr. Ali Kutan Southern Illinois University Dr. Kaushik Chattopadhyay Prof. S.N.H. College, University of Kalyani
Prof. Dr. Aysun Fıçıcı Southern New Hampshirw University-USA
Dr. Yıldız Aksoy İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi
Prof. Dr. Ali Kemal Gürbüz Balıkesir Üniversitesi Dr. Murat Tümay İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Prof. Dr. Konstantin Tsvetkov
University of Agribusiness and Rural Development
Dr. İsmail Cem Ay Gelişim Üniversitesi
Prof. Dr. Konstantin Stoychev Tsvetkov
School of Agribusiness and Regional Development, Plovdiv
Dr. Veli Sırım Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Aysıt Tansel Orta Doğu Teknik Üniversitesi Dr. Niyazi Gümüş Kastamonu Üniversitesi
Prof.Dr. Max Gillman University of Missouri–St. Louis
Dr. Ruslan Nagarev İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi
Prof.Dr. Yılmaz Bingöl Yıldırım Bayazid Universitesi Dr. Cengiz Ceylan Kırklareli Üniversitesi
Prof. Dr. Ali Çelikyay Osman Gazi Üniversitesi Dr. Aslıhan Nakiboğlu Niğde Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet İncekara İstanbul Üniversitesi Dr. Ahu Ergen Bahçeşehir Üniversitesi
Prof. Dr. Abdülmecit Türüt İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Dr. Laura Koba Jagiellonian University - Kraków - Polonya
Prof. Dr. David Weir Northumbria Üniversitesi / Cambridge Scholars
Dr. Abdilahi Ali Aberystwyth University / Ingiltere
Prof. Rosemary Hollis City University of London Dr. Malik Babar Hussain University of Sargodha / Pakistan
Prof. Dr. Tunç Köse Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi
Dr. Zeeshan Atiq University of Karachi / Pakistan
Prof. Dr. Alaattin Kızıltan Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
Dr. Büşra Karataşer Namık Kemal Üniversitesi
Prof. Dr. Rui Alexandre Castanho
WSB Üniversitesi Polonya & Madeira Üniversitesi Portekiz
Dr. Sema Yılmaz Genç Kocaeli Üniversitesi
Prof. Dr. Lorenzo Baravalle The Federal University of ABC UFABC Brezilya
Dr. Daniel Kapp European Central Bank
Prof. Dr. Yoser Gadhoum Prince Mohammad Üniversitesi, Suudi Arabistan
Dr. Maria Ochwat WSB University, Poznan - Polonya
Prof. Dr. Luis Loures VALORIZA - Research Centre for Endogenous Resource Valorization, Portekiz
Dr. Zişan Kılıçkan Kocaeli Üniversitesi
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
V
Prof. Dr. Sérgio António Neves Lousada
Madeira Üniversitesi Portekiz Dr. Ruslan Nagarev Sabahattin Zaim Üniversitesi
Prof. Dr. José Cabezas University of Extremadura, İspanya
Dr. Ziyaad Mahomed INCEIF - Malezya
Prof. Dr. José Martín Gallardo University of Extremadura, İspanya
Dr. Hassan Syed BPP Üniversitesi
Prof. Dr. Luis Fernández-Pozo
University of Extremadura, İspanya
Dr. Vesile Möhsümova Azerbaycan
Prof. Dr. José Manuel Naranjo Gómez
University of Extremadura, İspanya
Prof. Dr. Mariano Treacy Universidad Nacional de General Sarmiento, Arjantin
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
VI
CONTENTS
......................................................................................................................................................................... 1 TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURLARI İLE KATILIM ENDEKSİ ARASINDAKİ İLİŞKİ ............................................................. 1 KARAR AĞAÇLARI İLE FİNANSAL OKURYAZARLIK DÜZEYİNİN İNCELENMESİ ..................................................... 9 NAKİT KAR PAYI DAĞITIM HABERLERİNİN HİSSE SENEDİ FİYATLARINA ETKİSİ: BORSA İSTANBUL 100 ENDEKSİNDE YER ALAN ŞİRKETLER ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA ............................................................................. 17 FİNANSAL OKURYAZARLIK: ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İDARİ PERSONELE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................... 28 TÜRKİYE’DE FİNANSAL BASKIYA NEDEN OLAN FAKTÖRLERİN ÖNCÜ GÖSTERGELER İLE TAHMİN EDİLMESİ .... 36 ARAS YÖNTEMİ İLE KONUT SEÇİMİ ................................................................................................................. 47 ARAS YÖNTEMİ İLE KOMBİ SEÇİMİ ................................................................................................................. 58 A STUDY ON ECONOMIC GROWTH AND WELL-BEING METRICS OF BETTER LIFE INDEX (THE CASE G7 COUNTRIES) ................................................................................................................................................... 69 KURAMLARDA VE YASALARDA REKABETE BİR BAKIŞ ...................................................................................... 83 AVRUPA BİRLİĞİ (15) PİYASASINDA TÜRK HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ VE ÜRÜN HARİTASI (2004-2017) .................................................................................................................................................... 91 OTEL YORUMLARININ METİN MADENCİLİĞİ TEKNİKLERİ İLE İNCELENMESİ ................................................... 103 KÜRESEL EKONOMİDE ÖNE ÇIKAN ÜLKE GRUPLARI: N-11 ÜLKELERİ ÖRNEĞİ ................................................ 115 D-8 EKONOMİLERİNİN MAKROEKONOMİK PERFORMANSI VE SİGORTACILIK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ ......... 124 KURUMSAL İKTİSAT PERSPEKTİFİNDEN VERGİ .............................................................................................. 135 TÜRKİYE'DE ENFLASYONUN İKTİSADİ BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ .......................................................... 155 CLUB CONVERGENCE IN TURKEY: EVIDENCE FROM PROVINCIAL INCOME DATA .......................................... 163 MUTLU GEZEGEN ENDEKSİ: DÜNYANIN EN MUTLU ÜLKELERİNDEN PANEL VERİ BULGULARI ....................... 172 YÖNETİŞİM KALİTESİ VE EKONOMİK PERFORMANS: BRICS-T ÜLKELERİNDEN AMPİRİK BULGULAR .............. 185 DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE TÜKETİCİLERİN ONLİNE ALIŞVERİŞ TUTUMLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER . 200 TURQUALITY ÇALIŞMALARININ BİBLİYOMETRİK İNCELEMESİ ....................................................................... 213 PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİNİN FİRMA KARLILIĞI ÜZERİNE ETKİSİ: MOBİL TELEKOMÜNİKASYON FİRMALARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ....................................................................... 224 BANKA TERCİHİNİN KREDİ KARTI KULLANIMI ÜZERİNDEKİ ROLÜNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA (DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ) ...................................................................................................................... 238 DUYGUSAL EMEĞİN ÖRGÜTSEL BAĞLILIĞA ETKİSİ: SAĞLIK SEKTÖRÜ ÖRNEĞİ .............................................. 247 GİRİŞİMCİLİK YÖNELİMİNİN MALİ PERFORMANSA ETKİSİ: AİLE ŞİRKETLERİ ÖRNEĞİ..................................... 259 ÖRGÜTSEL ÖĞRENME, BİLGİ YÖNETİMİ VE İNOVASYONUN ÖRGÜTSEL PERFORMANSA ETKİSİ: HİZMET SEKTÖRÜ ÖRNEĞİ ......................................................................................................................................... 270 GLS DOĞRUSAL OLMAYAN BİRİM KÖK TESTİ VE PETROL ŞOKLARI UYGULAMASI ......................................... 285 TÜRK ADALET SİSTEMİNİN EKONOMİK GÖSTERGELER İLE İNCELENMESİ ...................................................... 289 TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN ORGANİK ÜRÜN TERCİHİNDE VE ORGANİK ÜRÜN SATIŞ YERİ TERCİHİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ................................................................. 293 SAĞLIK SEKTÖRÜNDE HEKİMLERİN İLETİŞİM BECERİLERİNİ GELİŞTİRMELERİNİN ÖNEMİ .............................. 311 ÇEVRE SAĞLIĞI AÇISINDAN BİREYLERİN ORGANİK ÜRÜNE YÖNELİK TUTUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ................................................................................................. 321 KREDİ KARTI KULLANIMINDA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER: ORDU İLİ ÖRNEĞİ ................................................... 335 A NON-PARAMETRIC APPROACH TO THE WOMAN EMPOWERMENT THROUGH MICROCREDIT FINANCING 349 ORTA-BATI VE UZAK BATININ AŞIRI YÜKLÜ FAY HATTI: BÜYÜK SARSINTIYA DOĞRU MU? ........................... 356 HASTANELERDE AFET PLANLAMASI KONUSUNDA GÜNCEL ARAŞTIRMALAR ................................................ 361 KAYNAK: YAZAR TARAFINDAN OLUŞTURULMUŞTUR. .................................................................................. 367 İŞGÜCÜ PİYASASINDA (ÇOKLU) DEZAVANTAJLILIK: ENGELLİ KADIN İŞGÜCÜ ÜZERİNE NİTELİKSEL BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................. 371 GÖÇ ETME EĞİLİMİ ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI: RİZE İLİ ÜZERİNE UYGULAMA ................................... 380 "ÇALIŞMA"NIN ENGELLİLER AÇISINDAN ANLAM VE ÖNEMİ: TOKAT İLİNDE BİR ALAN ARAŞTIRMASI ........... 390 MALİ YERELLEŞME VE KAMU BORCU ............................................................................................................ 399 TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ KREDİLERİNDE SEKTÖREL YOĞUNLAŞMA VE KREDİ RİSKİ ................................ 409 TÜRKİYE’NİN PARA TALEBİ FONKSİYONUNUN İSTİKRARININ DOĞRUSAL OLMAYAN EŞBÜTÜNLEŞME ANALİZİ İLE İNCELENMESİ .......................................................................................................................................... 423 TÜRKİYE’DE AR-GE YATIRIMLARININ VE NÜFUSUN İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ....................................... 432
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
VII
REEL EFEKTİF DÖVİZ KURUNUN CARİ İŞLEMLER DENGESİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİSİ:1998-2018 TÜRKİYE ÖRNEĞİ ETKİ-TEPKİ ANALİZİ .................................................................................................. 443 DEVLET ORMAN İŞLETMELERİNDE HİZMET ALIMI İLE ÇALIŞAN ORMAN MÜHENDİSLERİNİN SORUNLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 455 İŞYERİNDE YILDIRMA, İŞE ADANMIŞLIK, İŞ TATMİNİ VE İŞTEN AYRILMA NİYETİ İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................. 463 Y KUŞAĞI ÇALIŞANLARI AÇISINDAN ÖRGÜTSEL SİNİZM ................................................................................ 477 İSLAM İKTİSADINDA YATIRIMLARIN FİNANSMANINDA KARZ-I HASEN UYGULAMASI ................................... 484 MUHASEBE, FİNANS VE DENETİM ALANLARINDA ÖN PLANA ÇIKAN BÜYÜK VERİ ANALİZ TEKNİKLERİ VE TEKNOLOJİLERİ ............................................................................................................................................. 498 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İDARİ PERSONELİNİN FİNANSAL STRES DÜZEYLERİNİN TESPİTİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ............................................................................................................ 512 YEŞİL İŞLETMECİLİK UYGULAMALARI VE YEŞİL MUHASEBE İLİŞKİSİ ............................................................... 520 BORSA İSTANBUL İLE RİSK PRİMİ ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ ........................................................... 534 AMERİKAN DIŞ POLİTİKASINDA TRUMP DÖNEMİ VE AMERİKAN İSTİSNACILIĞI ANLATISININ SONU ............ 542 THE FINANCIAL INCLUSION AND THE ASSESSMENT OF PROBABLE FINANCIAL CREDIT RISKS AFTER 2015 IN TURKEY ........................................................................................................................................................ 550 BORÇ KRİZİ SONRASI AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİNİN MAKROEKONOMİK PERFORMANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 564 TÜRKİYE'DE YAŞLI BAKIMI HİZMETLERİNİN GELİŞİMİ İSTANBUL İLİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ...................... 574 İSTANBUL’DAKİ ÖZEL HASTANELERİN KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK PROJELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME ..................................................................................................................................................................... 594 AVRUPA HAVACILIK SEKTÖRÜNÜN ÇEVRESEL POLİTİKALARI VE PERFORMANSI ........................................... 615 ULAŞTIRMA PROBLEMİNE ÜSTEL SİMÜLASYON TABANLI OPTİMİZASYON YAKLAŞIMI ................................. 625 ULAŞTIRMA MODELLERİNDE CAN'IN YAKLAŞIM METODUNDA UYGUN ORTALAMA SEÇİMİ İÇİN SİMÜLASYON ..................................................................................................................................................................... 636 HAVAYOLU İŞLETMELERİNDE YAKIT FİYATI DEĞİŞKENLİĞİNİN YARATTIĞI RİSKLERDEN KORUNMA (HEDGE) YÖNTEMLERİ ................................................................................................................................................ 645 HAVAYOLU TAŞIMACILIĞI SEKTÖRÜNÜN İNOVASYON ÖLÇÜTLERİ AÇISINDAN GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ YÖNTEMİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................................................................................... 655 TÜRKİYENİN YENİ VERGİ MİMARİSİNDE YENİ BİR VERGİ: DİJİTAL HİZMETLER VERGİSİ ................................. 666 TEMEL ÜRETİM VE GÜÇ FAKTÖRÜ OLARAK BİLGİ: KÜRESEL KAMUSAL MALLAR PERSPEKTİFİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 683 TARİHSEL SÜREÇTE TÜRKİYE’DE İKTİSADİ ANLAYIŞIN POLİTİK KRİTİĞİ .......................................................... 699 THE TRIPLE DEFICITS PHENOMENON IN TURKEY: REAL OR ILLUSORY? ......................................................... 706 BANKACILIK SEKTÖRÜNE BLOCKCHAIN TEKNOLOJİSİNİN YANSIMALARI ...................................................... 717 ORTADOĞUNUN DÜNYA SİSTEMİNDE İSTİSNAİLİĞİ VE BÖLGESEL İSTİSNAİ SARSINTILAR ............................. 726 TIME VARYING HERDING BEHAVIOR IN US STOCK MARKET ......................................................................... 731 ÖZEL SEKTÖR DIŞ BORÇLANMASI VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDA NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: 1989-2019 DÖNEMİ TÜRKİYE ÖRNEĞİ............................................................................................................................ 743 GENÇLİK MERKEZLERİNDEN HİZMET ALAN GENÇLERİN SOSYAL POLİTİKA ALGISINA YÖNELİK YAKLAŞIMLARI ..................................................................................................................................................................... 751
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
VIII
DAVETLİ KONUŞMACILAR
2-3 Kasım 2019 tarihlerinde İstanbul/TÜRKİYE’de gerçekleşen International Congress of Management, Economy
and Policy 2019 - Autumn adlı uluslararası kongremizde bilimsel çalışmalarının sözlü sunumunu gerçekleştirmiş
olan davetli konuşmacıların unvan, isim, görev yaptıkları kurum ve ülke bilgileri aşağıdaki tabloda bilgilerinize
sunulmaktadır.
Prof. Dr. Veysel Bozkurt İstanbul University, Turkey
Prof. Dr. Max Gillman University of Missouri–St. Louis, USA
Prof. Dr. Sel Dibooglu University of Sharjah, UAE
Prof. Dr. Yoser Alexandre Castanho WSB University, Poland & Madeira
University Portugal
Dr. Vesile Möhsümova
Agency For Agro Credit and Development
under the Ministry of Agriculture of the
Republic of Azerbaijan, Chairwoman Public
Union of the Researching Problems of the
Women and Children
Dr. Raymond Swaray University of Hull, England
Belkıs Kılıçkaya Journalist, Author, Turkey
İhsan Aktaş GENAR Research, Turkey
Prof. Dr. Bilal Akgün Turkiye Maaarif Vakfı Baskanı
Eran Hasibi North Macedonia, Radio TV
Mustafa Şen GENAR Research, Turkey
Osman Nuri Kabaktepe Turkey
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
1
TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURLARI İLE KATILIM ENDEKSİ ARASINDAKİ İLİŞKİ
Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN
İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ
İstanbul Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. Emrah İsmail ÇEVİK
Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi
ÖZET: Bu çalışmanın amacı, döviz kurları ile Türk sermaye piyasaları arasındaki volatilite yayılma etkisinin varlığını
araştırmaktır. Konvansiyonel ve İslami hisse senedi endeksleri (The BIST 100 index and the Participation 30 Index) kullanılmış
olup volatilite yayılma etkisi Hafner ve Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik testi ile araştırılmıştır. Çalışmada
2011 - 2019 dönemine ilişkin günlük veriler kullanılmıştır. Volatilite yayılma etkisinin sermaye piyasalarından döviz kurlarına
yönelik olduğu, ayrıca, konvansiyonel ile İslami hisse senedi endeksleri arasında nedensellik ilişkisi olmadığı sonucuna
varılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türk Sermaye Piyasaları, Döviz Kurları, Oynaklık Yayılma Etkisi
RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN EXCHANGE RATES AND PARTICIPATION INDEX IN TURKEY
ABSTRACT: The aim of this study is to investigate the existence of volatility spillover effect between exchange rates and
Turkish capital markets. Conventional and Islamic stock indices (the ISE 100 index and the Participation 30 index) are used
and the presence of volatility spillover effect is investigated by causality-in-variance test developed by Hafner and Herwartz
(2006). Daily data related to 2011 - 2019 period were used in the study. It is concluded that volatility spillover effect is generally running from capital markets to exchange rates and there is no causal relationship between conventional and Islamic stock
indices.
Key Words: Turkish Capital Market, Exchange Rates, Volatility Spillover Effect
GİRİŞ
İslami finans konusunda küresel düzeyde ortaya çıkan gelişmelere paralel olarak birçok islam ülkesinde
islami endeksler oluşturulmuştur. Örneğin Türkiye’de katılım endeksi tesis edilmiştir. Katılım 30
Endeksinin temel amacı, katılım bankalarını tercih eden müşterilerin yatırım yapabileceği payların fiyat
ve getiri performanslarını ölçmektir. Katılım 30 Endeksi, BİST’te işlem gören ve islami bankacılık ilkeleri
ile uyumlu hisse senetlerine dayanan borsa endeksidir. Endeks, 30 hisse senedinden meydana gelmektedir.
Başlangıç tarihi 31.12.2008’dir. Endeks kapsamındaki şirketlerin, faize dayalı finans, ticaret, hizmet,
aracılık; alkollü içecek, kumar, şans oyunu; domuz eti ve benzer gıda, turizm, eğlence, basın, yayın,
reklam; tütün mamulleri, silah; vadeli altın, gümüş ve döviz ticareti faaliyetlerinin olmaması
gerekmektedir. Endekse girmek isteyen firmalar için finansal ön koşullar da tespit edilmiştir. Bir Şirketin
endekse girebilmesi için, toplam faizli krediler / Piyasa değeri ve faiz getirili nakit ve menkul kıymetler /
Piyasa değeri %30’dan küçük olmalıdır. Endeks kapsamına alınacak şirketler için uygun görülmeyen
faaliyetlerden elde edilen gelir / Toplam gelir’in %5’i aşmaması gerekmektedir (Katılım 30 Endeksi Kural
Kitapçığı, 2019; Katılım 30 Endeksi, 2019).
Katılım endeksi islami finansın gelişiminin takip edilmesi açısından önemli bir göstergedir. Ayrıca,
Islamic Stock market yatırımları konusunda Katılım endeksi takip edilen temel bir endekstir. Dolayısıyla
geleneksel endeksleri etkilediği sıklıkla dile getirilen ulusal ve uluslararası politik gelişmelerin yanısıra
makro ekonomik göstergelerdeki değişikliklerin katılım endeksi üzerinde de etkili olup olmadığı konusu
açıklığa kavuşturulmalıdır.
Geleneksel endekslerin yanısıra islami endeksler her zaman iktisadi ve siyasi gelişmelerden
etkilenmeyebilir. Aksine endekslerdeki değişiklikler makro ekonomik göstergeleri etkileyerek iktisadi
istikrarı olumsuz yönde etkileyebilmektedir. İktisadi ve sosyal göstergeler ile endeks arasındaki ilişkinin
tespit edilmesi, makro ekonomik istikrarsızlık eğilimlerinin kaynağının tespiti ve tutarlı politika
tedbirlerinin belirlenmesi açısından elzemdir.
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
2
Endeksi etkileme ya da endeksten etkilenme özelliğine sahip en önemli makro ekonomik değişkenlerden
birisi döviz kurudur. Bu özelliğinden dolayı, döviz kuru araştırma kapsamına alınan temel değişkenlerden
birisidir Döviz kurlarındaki artış ya da kurlardaki istikrarsızlık eğilimleri Türkiye’de beklentileri olumsuz
yönde etkileyen değişkenlerin başında yer almaktadır. Döviz kurlarındaki artış ve kur oynaklığı, girdi
maliyetlerini artırmakta, borçlanma maliyetlerini yükseltmekte, finansal kriz beklentilerini tetiklemekte,
tüketim ve yatırım harcamalarını negatif yönde etkilemektedir. Döviz kuru oynaklığı aynı zamanda genel
olarak finansal sistem ve borsa üzerinde olumsuz etkiler doğurma potansiyeline sahiptir. Öte taraftan
borsadaki değişiklikler de döviz kuru üzerinde etkili olması muhtemeldir.
Bu çalışmanın amacı, 2011-2019 dönemine ilişkin günlük verileri kulanarak döviz kurları ile Türk
sermaye piyasaları arasındaki volatilite yayılma etkisinin varlığını incelemektir. Bu bağlamda
konvansiyonel ve İslami hisse senedi endeksleri (the BIST 100 Index and the Participation 30 Index)
kullanılmış olup volatilite yayılma etkisi Hafner ve Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik
testi ile araştırılmıştır. Değişkenler arasındaki ilişkinin zamana göre değişkenlik gösterip göstermediğini
belirleyebilmek amacıyla zaman değişkenli test istatistiği hesaplanmıştır.
Türkiye özelinde sermaye piyasaları ile döviz kurları arasındaki ilişki literatürde geniş bir şekilde ele
alınmasına rağmen İslami finans endeksleri ile kurlar arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışma sayısı oldukça
azdır. Bu çalışmasının temel katkısı, analiz döneminde seçili değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran ilk
araştırma olmasıdır.
Araştırma kapsamına sadece Türkiye’nin alınması anlamlıdır. Çünkü Türkiye’de islami endeksin
başlangıç tarihi 2008’dir. Tarihi çok fazla eskiye dayanmayan katılım endeksinin döviz kuru ve geleneksel
endeksler ile ilişkisinin analiz edilmesinden elde edilecek bulgular, islami finansın gelişimine yönelik
politika belirleme süreçlerinde politika yapıcılar tarafından veri olarak kullanılabilecektir.
Çalışma üç kısımdan meydana gelmektedir. Birinci kısımda, literatür araştırması, ikinci kısımda,
ekonometrik çerçeve, üçüncü kısımda veri ve ampirik sonuçlar üzerinde durulmaktadır.
LİTERATÜR ARAŞTIRMASI
Geleneksel endeksler ile makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran geniş bir literatür
bulunmaktadır. Araştırmacılar döviz kurlarının yanısıra borsa ile etkileşim içerisinde olma ihtimali olan
makroekonomik değişkenleri analize dahil etmişlerdir. Sanayi üretim endeksi, enflasyon oranı, para arzı,
hazine bonosu faiz oranı, faiz oranı, İslami interbank gecelik faiz oranı ve federal fon oranı analiz
kapsamına alınan örnek değişkenlerdir. Söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmaların
bulguları aşağıdadır:
Abdalla and Murinde (1997), Hindistan, Korea Pakistan ve Filipinleri’in 1985 -1994 dönemine ilişkin
verilerini kullandıkları çalışmanın sonuçlarına göre, analiz kapsamındaki bütün ülkelerde döviz
kurlarından stock prices’e doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Ibrahim (1999),
Malezya’nın 1977 - 1996 dönemine ilişkin verilerini kullanarak yedi makroekonomik değişken ile the
stock prices arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, kısa dönemde döviz kurlarındaki
değişiklik ile stock price arasında nedensellik bulunmaktadır. Liu ve Wan (2012), 2005 - 2011 dönemine
ilişkin verileri kullanarak Shanghai stock market ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Elde
edilen sonuçlara göre, küresel finans krizinden önceki dönemde stock prices ile döviz kurları arasında
nedensellik bulunmamaktadır. Kriz sonrası dönemde ise, döviz kurlarından stock index’e doğru tek yönlü
nedensellik tespit edilmiştir.
Sikhosana ve Aye (2018), Güney Afrika’nın 1996 - 2016 dönemine ilişkin verilerini kullanarak döviz
kurları ile stock gelirleri arasındaki asymmetric volatility aktarımını araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlar
aşağıdadır:
- Kısa dönemde değişkenler arasında çift yönlü volatility spillover effect bulunmaktadır.
- Döviz kurlarındaki negatif şoklar stock market oynaklığı üzerinde büyük etkiye sahiptir.
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
3
- Stock marketteki pozitif şoklar, döviz kuru oynaklığı üzerinde büyük etki doğurmaktadır.
Bahmani-Oskooee ve Saha (2016), Brezilya, Kanada, Şili, Endonezya, Japonya, Kore, Malezya, Meksika
ve İngiltere için döviz kurlarının stock price üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Analiz döneminin
başlangıç yılı veri ksıtına bağlı olarak faklıdır. Döviz kurlarının stock prices üzerinde asimetrik etkilere
sahip olduğu tespit edilmiştir. Jebran ve Iqbal (2016), Pakistan, India, Sri Lanka, China, Hong Kong and
Japan’ın 1999 -2014 dönemine ilişkin verilerini kullanarak stock market ile döviz kuru arasındaki
volatility taşma etkisini araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlar aşağıdadır:
- Pakistan, ÇİN, Hong Kong and Sri Lanka’da değişkenler arasında iki yönlü asymmetric volatility
spillover tespit edilmiştir.
- Hindistan’da, stock marketden döviz kurlarına doğru doğru tek yönlü volatility etkisi
bulunmaktadır.
- Japonya için değişkenler arasında volatility etkisi mevcut değildir.
Döviz kuru değişkeni ile stock prices arasındaki ilişkiyi Türkiye özelinde araştıran çalışmalarda vardır.
Bahmani-Oskooee ve Domac (1997), Türkiye’nin 1986 - 1994 dönemine ilişkin verilerini kullandıkları
çalışmalarında Türk stock prices ile döviz kurları arasında ilişkinin varlığını tespit etmişlerdir. Buberkoku
(1997), Kanada, İngiltere, İsviçre, Almanya, Avusturalya, Sngapur, Kore ve Türkiye’nin 1998 - 2008
dönemine ilişkin verileri kullanmışlardır. Türkiye için veri kısıtı nedeniyle analiz dönemi 2000 yılında
başlatılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, Türkiye’de stock pricesdan döviz kurlarına doğru doğru tek
yönlü nedensellik bulunmaktadır. Gunduz ve Hatemi-J (2002), 1996 - 2000 dönemine ilişkin verileri
kullanarak Mısır, İsrail, Ürdün, Fas ve Türkiye üzerine araştırma yapmışlardır. Türkiye’de Asya Finansal
Krizi sonrası dönemde stock pricesdan döviz kurlarına doğru nedensel ilişki tespit edilmiştir.
İslami endekslerin başlatılması ile birlikte makro ekonomik değişkenler ile bu endeksler arasındaki
ilişkileri analizi ilgili literatürdeki araştırmaların kapsamında yer almaya başlamıştır. İslami endeksler ile
seçili makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi Malezya için araştıran çok sayıda çalışmada
bulunmaktadır. Shabri and Yusof (2009), Malezya’da 1997 Finansal Krizi sonrası dönemde makro
ekonomik değişkenler ile islamic stock gwliri arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara
göre, reel döviz kuru, para arzı (M3), hazine bonusu faiz oranı ve federal oranı, İslami stock marketin
istikrarı ve sermaye girişinin teşviki açısından dikkate alınması gereken değişkenlerdir. Hussin et al.
(2012), 2007 - 2011 dönemine ilişkin verileri kullandıkları çalışmanın sonuçlarına göre, İslami stock price
döviz kurları ile negatif ve anlamlı olmayan ilişki içerisindedir. İslami stock geliri döviz kurundan
etkilenmemektedir. Hussin, Muhammad, Abu ve Awang (2012), 1999 - 2007 dönemine ilişkin verilerini
kullandıkları çalışmaların sonuçlarına göre, İslami stock prices döviz kuru ile negatif ilişkilidir. Abd.
Majid (2016), 1999 - 2013 dönemine ilişkin verileri kullanarak İslami stock prices ile seçilmiş
makroekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişki
tespit edilmiştir.
Sakti ve Harun (2013), 2000 - 2010 dönemine ilişkin verileri kullanarak Jakarta Stock Exchange Islamic
Index ile makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Sonuçlar, döviz kurunun
Endonezya ekonomisi üzerinde anlamlı etkilerinin olduğunu göstermektedir. Öte yandan uzun dönemde
ulusal paranın değerlenmesinin İslami stock pricesdaki artış ile ilişkili olduğu, aksine, hem uzun hem de
kısa dönemde döviz kurunun Jakarta Stock Exchange Islamic Index’e tepkisinin negatif olduğu tespit
edilmiştir. Mohsina ve Islam (2017), Hindistan’ın 2007 - 2016 dönemine ilişkin verilerini kullanarak
seçilmiş makro ekonomik değişkenlerin İslami stock market üzerindeki etkisini araştırmışlardır. İslami
stock market üzerinde sadece döviz kurlarının negatif ve istatistiki olarak anlamlı etkiye sahip olduğu
tespit edilmiştir.
https://www.emerald.com/insight/search?q=M.%20Shabri%20Abd.%20Majidhttps://www.emerald.com/insight/search?q=Rosylin%20Mohd.%20Yusofhttps://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Habib,+Mohsina/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Khalid+Ul+Islam/$N?accountid=146364
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
4
Ekonometrik Çerçeve
Literatürde volatilite yayılım etkisinin (varyansta nedensellik olarak da adlandırılmaktadır) varlığını
incelemek için iki yaygın yöntem bulunmaktadır. İlk yöntem, çok değişkenli GARCH (MGARCH)
modellerinin tahminine dayanmaktadır ve değişkenler arasındaki nedenselliğin varlığı belirli parametreler
üzerine kısıtlamalar uygulanarak araştırılmaktadır. MGARCH modelleri literatürde yoğun olarak
kullanılmasına rağmen, Hafner ve Herwartz (2006) MGARCH modellerin güç açısından önemli bir
avantaj sağlamasına ragmen, nedenselliğin varlığını araştırırken kullanılan olabilirlik temelli testlerin
boyut sorununa maruz kalabileceğini belirtmiştir. İkinci yaklaşım, tek değişkenli GARCH modellerinin
tahminine dayanır ve tek değişkenli GARCH modellerinin MGARCH modellerinden daha esnek olduğu
söylenebilmektedir. Çünkü tek değişkenli GARCH modeller, verinin kendine özgü zaman serisi
özelliklerini modellenmesine izin vermektedir. Cheung ve Ng (1996), serilerin varyansları arasındaki
nedensel bağlantının varlığını inceleyebilmek için bir test önermiştir. Cheung ve Ng (1996) tarafından
önerilen varyansta nedensellik testi, GARCH modelinden elde edilen standart hataların çapraz korelasyon
fonksiyonlarına (CCF) dayanmaktadır. Öte yandan Hafner ve Herwartz (2006), küçük ve orta
büyüklükteki örneklemlerde varyansta nedensellik testinin yapıldığını gösterirken, Cheung ve Ng (1996)
büyük boyuttaki örneklemlerde koşullu değişen varyans olduğu durumda zorlanılacağını belirtmiştir.
Ayrıca, ampirik sonuçlar, çapraz korelasyon fonksiyonlarına dayanan varyansta nedensellik testinin
seçilen gecikmelere ve öncüllere karşı çok hassas olduğunu göstermiştir.
Bu bağlamda, Hafner ve Herwartz (2006), serilerin varyansı arasındaki nedensellik ilişkisini
belirleyebilmek için Lagrange Çarpanlarına dayanan bir test yöntemi önermiş ve ampirik olarak LM
testinin, Cheung ve Ng (1996)’nin varyansta nedensellik testinden daha iyi performans sergilediğini
belirtmiştir. LM testinin sıfır hipotezi şu şekilde tanımlanmaktadır:
0 1 1 jit t it tH Var Var (1)
burada i, j = 1, 2, …, N, i ≠ j ve I ,
j
t t j t .
Denklem (1) 'deki sıfır hipotez varyansta nedensellik ilişkisinin olmadığını göstermektedir.
Yukarıda bahsedildiği gibi, Hafner ve Herwartz (2006) tarafından önerilen test, GARCH modelinin
tahminine dayanmaktadır. Dolayısıyla çalışmada, borsa endeksi ve döviz kurlarının getiri serileri için
Bollerslev (1986) tarafından önerilen GARCH modeli kullanılmaktadır:
21 2 1 22 2 2
1 1
,
\ , ,..., , ,... ~ 0,
it it it
it it it it it it
it i it i it
r
r r GED (2)
21 2 1 22 2 2
1 1
,
\ , ,..., , ,... ~ 0,
jt jt jt
jt jt jt jt jt jt
jt j jt j jt
r
r r GED (3)
burada μit ve μjt sırasıyla borsa endeks getirisi ile döviz kuru getirisinin ortalamasının, εit ve εjt ise hata
terimlerini göstermektedir. LM test istatistiği aşağıdaki gibi formüle edilebilmektedir:
12 2 2
1 1
11 1 2
4
T Td
LM it jt i it jt
t t
z V zT
(4)
burada it GARCH modelinden elde edilen standardize hatalar olup,
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
5
1
1 1 1 14
T T T T
i jt jt jt it it it jt jt
t t t t
V z z z x x x x zT
ve 2
2
1
11
T
it
tT
.
Ayrıca 2 21 1,jt jt jtz
, 2 2it it it ix ve , ,i i i i .
Hafner ve Herwartz (2006) testi aşağıdaki adımlar ile özetlenebilmektedir:
1. εit ve εjt için GARCH(1,1) modeli tahmin edilir, ξit olarak standardize hatalar elde
edilir, xit ’nin kısmi türevi alınır ve 2jt ’den zjt’ye doğru volatilite süreci elde edilir.
2. 2 1it bağımlı değişkeni ile itx bağımsız değişkenleri ve jtz yanlış belirleme
değişkenleri regresyona tabi tutulur.
3. LM , test istatistiği ikinci adımdaki modelin açıklama katsayısının (R2) gözlem sayısı
T ile çarpımı şeklinde elde edilir.
λLM ’nin asimptotik dağılımı zjt cinsinden spesifikasyon hatalarının sayısına bağlı olacaktır. Bu bağlamda,
λLM test istatistiğini χ2 (2) dağılımı takip edecektir.
Veri ve Ampirik Sonuçlar
Bu çalışmada, Türkiye için İslami ve konvansiyonel sermaye piyasaları ve döviz kurları arasındaki ilişkiyi
belirlemek için günlük veriler dikkate alınmıştır. Çalışmanın örneklemi veri mevcudiyetine göre
belirlenmiş olup, 2011 ve 2019 yılları arasındaki 2202 gözlem sayısından oluşmaktadır.1 Borsa İstanbul
100 (BIST 100) endeksi ve Katılım 30 Endeksi (KATLM) sırasıyla konvansiyonel ve İslami endeksler
olarak kabul edilmektedir. Ayrıca döviz kurları olarak ABD Doları ve Euro kullanılmıştır. Endeks ve
döviz kuru verileri sırasıyla Borsa İstanbul ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'ndan elde edilmiştir.
Her bir değişken için logaritmik getiri serileri (fiyat serilerinin logaritmalarının ilk farkları) hesaplanmış
ve analizlerde bir getiri serileri kullanılmıştır.
Tablo 1'de tüm getiri serileri için tanımlayıcı istatistikler yer almaktadır. Tablo 1'deki sonuçlara göre,
ortalama getiri tüm değişkenler için pozitif olarak elde edilmiştir. Ek olarak, Katılım 30 endeksi için
hesaplanan ortalama getirinin BİST 100 endeksinden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Öte yandan,
ABD Doları Euro'dan daha yüksek ortalama getiri sağlamaktadır. Standart sapmalara bakıldığında,
sermaye piyasalarının değişkenliğinin döviz kurlarından daha büyük olduğu görülmektedir. Sermaye
piyasalarının getiri serileri negatif çarpıklık sergilerken, döviz kuru getiri serilerinde pozitif çarpıklık
olduğu sonucuna varılmıştır. Jarque-Bera normallik testine göre normallik varsayımına dayanan sıfır
hipotez, tüm getiri serileri için güçlü bir biçimde reddedilmektedir. Getiri serileri için Box-Pierce Q
istatistiklerine bakıldığında, otokorelasyonun varlığı tespit edilirken, getiri serilerinin kareleri için
hesaplanan Box-Pierce Q istatistiğine bakıldığında, serilerin varyansında otokorelasyonun varlığı tespit
edilmiştir ve bu bulgular ARCH LM test sonuçları ile doğrulanmaktadır. Son olarak, tüm getiri serilerinin
bütünleşme derecesi Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF), Phillips-Perron (PP) ve Kwiatkowski, Phillips,
Schmidt ve Shin (KPSS) testleri ile araştırılmış ve %1 önem düzeyinde durağan olduğu sonucuna
varılmıştır.
1 Katılım 30 Endeksinin yayınlanmasına 06 Ocak 2011’de başlanmıştır.
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
6
Tablo 1: Tanımlayıcı İstatistikler
KATLM BIST DOLAR EURO
Ortalama 0.028 0.016 0.060 0.052
Medyan 0.093 0.062 0.015 0.028
Mak 5.972 6.237 14.706 14.018
Min -11.049 -11.063 -6.475 -7.197
Std. Hata 1.819 1.402 0.864 0.852
Çarpıklık -0.776 -0.542 2.647 2.150
Basıklık 8.896 6.704 51.326 45.383
J-B 3411.748 [0.000] 1367.018 [0.000] 216850.4 [0.000] 166511.3 [0.000]
ARCH (5) 31.802 [0.000] 19.864 [0.000] 123.39 [0.000] 109.19 [0.000]
Q (20) 32.133 [0.041] 29.409 [0.080] 94.591 [0.000] 107.180 [0.000]
Qs (20) 283.240 [0.000] 243.403 [0.000] 726.866 [0.000] 781.411 [0.000]
ADF -15.260*** -13.593*** -23.935*** -17.048***
PP -46.624*** -47.485*** -41.002*** -39.554***
KPSS 0.027*** 0.037*** 0.103*** 0.107***
Not: Köşeli parantez içindeki rakamlar sıfır hipotezi reddetme olasılığını (p-değerleri) göstermektedir. ARCH (5), LM koşullu
varyans testi istatistiğidir. Q (20) ve Qs (20), sırasıyla getiri ve getirilerin karesi serileri için Box-Pierce Q test istatistikleridir.
*** işareti söz konusu serinin %1 önem düzeyinde durağan olduğunu göstermektedir.
Tablo 1'deki sonuçlar, tüm getiri serilerinin koşullu varyansının zamana bağlı olarak değiştiğini ve
dolayısıyla volatiliteyi modellemek için öncelikle bir GARCH modelinin oluşturulması gerektiğini
göstermektedir. Tablo 2'deki sonuçlara göre, GARCH (1,1) modeli getiri serilerinin volatilitesini
modellemek için yeterli bulunmuştur. Ortalama denklemi için en uygun ARMA model Akaike bilgi
kriterine göre belirlenmiştir. Tablo 2'deki sonuçlara göre, GARCH parametreleri (α ve β), %1 önem
seviyesinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Burada, α parametresi şokların kalıcılığını gösterirken, β
parametresi volatilite kümelemesindeki kalıcılığı temsil etmektedir. Bu bağlamda, döviz kurları için
hesaplanan α parametresi hisse senedi endeksleri için hesaplanandan daha büyük bulunmuş ve sonuç
döviz kurları için şokların daha yüksek kalıcılık gösterdiğini belirtmektedir. Diğer taraftan hisse senedi
endeksleri için hesaplanan β katsayısı döviz kurlarından daha büyük olarak elde edilmiş ve buna göre
hisse senedi piyasalarında volatilite kümelenmesindeki kalıcılığın daha yüksek olduğu söylenebilir.
Tablo 2: GARCH Model Sonuçları
ω α Β ν α + β Ln(L) Q (50) Qs (50)
BIST 0.059
[0.002]
0.055
[0.000]
0.913
[0.000]
1.359
[0.000] 0.968 -3731.366
59.209
[0.175]
50.207
[0.465]
KATLM 0.083
[0.000]
0.089
[0.000]
0.848
[0.000]
1.293
[0.000] 0.937 -2387.832
49.661
[0.487]
39.365
[0.860]
DOLAR 0.006
[0.005]
0.100
[0.000]
0.894
[0.000]
1.292
[0.000] 0.994 -2211.590
39.237
[0.864]
60.617
[0.144]
EURO 0.031
[0.006]
0.172
[0.000]
0.778
[0.000]
1.239
[0.000] 0.950 -2174.793
59.277
[0.173]
45.808
[0.018]
Not: Köşeli parantez içindeki değerler olasılık (p-değeri) değerlerini gösterir. v, GED parametresidir. Q (20) ve Qs (20)
sırasıyla getiri ve getiri serilerinin kareleri için Ljung-Box test değerlerini göstermektedir.
Varyansta nedenselliğe dayalı LM testi sonuçları Tablo 3'te verilmiştir. Sonuçlar, hisse senedi piyasaları
ve döviz kurları arasındaki nedensellik ilişkisinin tek yönlü olduğunu göstermektedir. İlişkinin yönü hisse
senedi piyasalarından döviz kurlarına yönelik olduğu bulunmuştur. Bir başka deyişle, İslami hisse senedi
piyasasından, ABD Doları ve Euro'ya yönelik volatilite yayılıma etkisinin olmadığını belirten sıfır hipotez
%1 önem düzeyinde reddedilmektedir ve bu sonuçlara göre, İslami hisse senedi piyasası, döviz kurlarının
varyansta Granger nedeni olduğunu göstermektedir. Öte yandan, döviz kurlarından İslami hisse senedi
piyasasına yönelik volatilite yayılıma etkisinin olmadığını belirten sıfır hipotez reddedilememektedir.
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
7
Benzer şekilde, Tablo 3'teki ampirik sonuçlar, konvansiyonel hisse senedi piyasasından döviz kurlarına
yönelik volatilite yayıma etkisinin varlığını işaret etmektedir. Ancak, döviz kurlarından konvansiyonel
sermaye piyasasına yönelik nedensellik ilişkisi bulunamamıştır çünkü gerek Dolar’dan gerek Euro’dan
BIST’e yönelik nedensellik olmadığını belirten sıfır hipotez reddedilememektedir. Genel olarak, ampirik
bulgular hisse senedi piyasasından, döviz kurlarına yönelik nedensellik ilişkisine dair kanıtlar sunmakta
ve bu sonucun Portföy Dengesi Modeli ile tutarlı olduğunu göstermektedir.
Çalışmada ayrıca, Türk hisse senedi piyasaları arasında ayrışma hipotezinin geçerli olup olmadığı İslami
ve konvansiyonel hisse senedi piyasaları arasındaki volatilite yayılım etkisi araştırılarak analiz edilmiştir.
Nedensellik testi sonuçları volatilite yayılma etkisinin olmadığını göstermektedir ve bu bulgu ayrışma
hipotezi lehine kanıtlar sunmaktadır. Ayrışma hipotezi, İslami hisse senedi piyasasının konvansiyonel
piyasadan risk ve getiri açısından farklılaştığını ifade etmekte ve bunun yatırımcılar için portföy
çeşitlendirmesi bağlamında fayda sağladığı söylenebilir.
Tablo 3: Varyansta Nedensellik Test Sonuçları
Nedenselliğin Yönü Test İstatistiği p-değeri
KATLM → DOLAR 49.443*** [0.000]
DOLAR → KATLM 0.373 [0.830]
KATLM → EURO 12.435*** [0.002]
EURO → KATLM 0.685 [0.710]
BIST → DOLAR 107.709*** [0.000]
DOLAR → BIST 1.681 [0.431]
BIST → EURO 27.532*** [0.000]
EURO → BIST 1.902 [0.386]
KATLM → BIST 0.859 [0.650]
BIST → KATLM 1.162 [0.599]
Not: → nedenselliğin yönünü göstermektedir. *** ve ** sırasıyla %1 ve %5 önem düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı
nedensellik ilişkisinin varlığını göstermektedir.
SONUÇ
Bu çalışmada Türk sermaye piyasası ile döviz kurları arasındaki volatilite yayılma etkisi Hafner ve
Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik testi ile araştırılmıştır. Türk sermaye piyasasını
temsilen konvansiyonel ve İslami endeksler dikkate alınmıştır. Böylelikle döviz kurları ile sermaye
piyasaları arasındaki ilişkinin konvansiyonel ve İslami finans endekslerine göre farklılaşıp farklılaşmadığı
ampirik olarak ele alınmıştır.
Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, volatilite yayılma etkisinin sermaye piyasalarından döviz
kurlarına yönelik olduğu ve İslami hisse senedi endeksine nazaran konvansiyonel endeks için nedensellik
yoktur sıfır hipotezinin daha güçlü bir şekilde reddedildiği sonucuna varılmıştır. Sermaye piyasalarından
döviz kurlarına doğru nedensellik ilişkisi Portföy Denge Modelinin geçerli olduğunu göstermektedir.
Ayrıca konvansiyonel ile İslami hisse senedi endeksleri arasında nedensellik ilişkisi olmadığı sonucuna
varılmıştır. Bu sonuç, konvansiyonel piyasalar ile İslami piyasalar açısından ayrışma hipotezinin geçerli
olduğunu göstermektedir.
KAYNAKLAR
Abd. Majid, M. S. (2016). Dynamic Interactions Between the Islamic Stock Prices and Macroeconomic
Variables: Evidence from Malaysia. DLSU Business & Economics Review, 26(1), 92 - 100.
Abdalla, I. S.A., & Murinde, V. (1997). Exchange rate and stock price interactions in emerging financial
markets: evidence on India, Korea, Pakistan and the Philippines, Applied Financial Economics, 7 (1), 25
- 35.
Bahmani-Oskooee, M., & Domac, I. (1997). Turkish Stock Prices and the Value of Turkish Lira,
Canadian Journal of Development Studies. 18 (1), 139-150.
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
8
Bahmani-Oskooee, M., & Saha, S. (2016). Do exchange rate changes have symmetric or asymmetric
effects on stock prices?. Global Finance Journal, 31, 57-72.
Bollerslev, T. (1986). Generalized autoregressive conditional heteroscedasticity. Journal of
Econometrics, 31(3), 307–327.
Buberkoku, O. (1997). The relatıonshıp between stock prıces and exchange rates: evıdence from
developed and developıng countrıes. The ISE Review, 13 (52), 1-16.
Cheung, Y.W., & Ng, L.K. (1996). A causality-in-variance test and its application to financial market
prices. Journal of Econometrics, 72, 33-48.
Gunduz, L., & Hatemi-J, A. (2002). On the Causal Relationship between Stock Prices and Exchange
Rates: Evidence from MENA Region.
Hafner, C.M., & Herwartz, H. (2006). A Lagrange multiplier test for causality in variance. Economics Letters, 93, 137-141.
Hussin, M. Y. M., Muhammad, F., Abu, M.F., & Awang, S. A. (2012). Macroeconomic Variables and
Malaysian Islamic Stock Market: A Time Series Analysis. Journal of Business Studies Quarterly, 3 (4),
1-13.
Hussin, M.Y.M, Muhammad, F., Hussin, M.F.A., & Abdul Razak, A. (2012). The Relationship between
Oil Price, Exchange Rate and Islamic Stock Market in Malaysia. Research Journal of Finance and
Accounting, 3 (5), 83 - 92.
Ibrahim, M. H. (1999). Macroeconomic Variables and Stock Prices in Malaysia: An Empirical Analysis.
Asian Economic Journal, 13 (2), 219 - 231.
Jebran, K., & Iqbal, A. (2016). Dynamics of volatility spillover between stock market and foreign
exchange market: evidence from Asian Countries. Financial Innovation, 2, (3), 1-20.
Katılım 30 Endeksi (2019). Tanıtım Sunumu.
http://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/ke30_sunum.pdf (16.10.2019).
Katılım 30 Endeksi Kural Kitapçığı (2019).
http://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/kural_kitapcik_30_1.pdf (16.10.2019).
Liu, L., & Wan, J. (2012). The relationships between Shanghai stock market and CNY/USD exchange
rate: New evidence based on cross-correlation analysis, structural cointegration and nonlinear causality
test. Physica A, 391, 6051 - 6059.
Mohsina, H., & Islam, K. U. (2017). Impact of Macroeconomic Variables on Islamic Stock Market
Returns: Evidence from Nifty 50 Shariah Index. Journal of Commerce and Accounting Research, 6 (1),
37 - 44.
Sakti, M.R.P., & Harun, MD.Y. (2013). Relationship between Islamic Stock Prices and Macroeconomic
Variables: Evidence from Jakarta Stock Exchange Islamic Index. Global Review of Islamic Economics
and Business, 1 (1), 71 - 84.
Shabri, Abd. Majid, M. & Yusof, R. (2009). Long‐run relationship between Islamic stock returns and
macroeconomic variables. Humanomics, 25 (2), 127-141.
Sikhosana, A., & Aye, G. C. (2018). Asymmetric volatility transmission between the real exchange rate
and stock returns in South Africa. Economic Analysis and Policy, 60,1- 8.
SSRN: https://ssrn.com/abstract=317081 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.317081
https://www.sciencedirect.com/science/journal/10440283https://www.sciencedirect.com/science/journal/10440283/31/supp/Chttp://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/ke30_sunum.pdfhttp://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/kural_kitapcik_30_1.pdfhttps://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Habib,+Mohsina/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Khalid+Ul+Islam/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/pubidlinkhandler/sng/pubtitle/Journal+of+Commerce+and+Accounting+Research/$N/2030934/PagePdf/1874239041/fulltextPDF/3BAE8BC7DF54407APQ/2?accountid=146364https://www.emerald.com/insight/search?q=M.%20Shabri%20Abd.%20Majidhttps://www.emerald.com/insight/search?q=Rosylin%20Mohd.%20Yusofhttps://www.emerald.com/insight/publication/issn/0828-8666https://ssrn.com/abstract=317081https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.317081
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
9
KARAR AĞAÇLARI İLE FİNANSAL OKURYAZARLIK DÜZEYİNİN İNCELENMESİ
Dr. Öğr. Üyesi Özlem ERGÜT
Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Ekonometri Bölümü
Arş. Gör. Ceren CAMKIRAN
Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Ekonometri Bölümü
Prof. Dr. A. Mete ÇİLİNGİRTÜRK
Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Ekonometri Bölümü
ÖZET: Finansal ürün çeşitliliğinde meydana gelen artış, kişileri alternatifler arasında seçim yapma durumunda bırakmış bu
da ortaya çıkan riskleri yönetebilme ve öngörebilme konusunda kişilerin gerekli finansal bilgiye sahip olması gerekliliğini
gündeme getirmiştir. Artan önemi sebebiyle de finansal eğitim pek çok ülkede uzun vadeli bir politika önceliği olarak kabul
görmüştür. Finansal okuryazarlık kavramının şekillenmesinde, alınan eğitimler ile birlikte kişilerin demografik özellikleri ve
buna bağlı olarak gelişen ilgi alanları da belirleyici olmaktadır. Ayrıca sosyal ağların hemen hemen hayatın her alanında
kullanılıyor olması pek çok alanda olduğu gibi bireysel finansal okuryazarlık düzeyinde de önemli bir etkiye sahiptir.
Çalışmanın amacı kişilerin finansal okuryazarlık konusundaki bilgi düzeylerin saptanması ve aynı zamanda finansal tutum ve
davranışların finansal okuryazarlık üzerinde olan etkisinin de belirlenmesidir. Bu amaç doğrultusunda sınıflandırma amacıyla
kullanılan yöntemlerden biri olan karar ağaçları algoritmalarından CHAID algoritmasından yararlanılmıştır. Karar ağaçları
değişkenleri aşamalı olarak küçük gruplara bölebilen bir ayırma metodu olduğundan veri setinde etkili değişkenlerin önem
sırasını da belirlemede kullanılan bir yöntemdir. Belirlenen amaç doğrultusunda anket yoluyla toplanan verilerde kişilerin
finansal okuryazarlık düzeyinin belirlenip, gruplara ayrılmasında karar ağaçlarından yararlanılmıştır. Karar ağaçları
sonuçlarına göre, sınıflamada en etkili değişkenin yaş olduğu belirlenmiş, araştırma kapsamında 25 yaşın önemli bir ayrım
noktası olduğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: finansal okuryazarlık, sosyal ağ, karar ağaçları
INVESTIGATION OF FINANCIAL LITERACY LEVEL WITH DECISION TREES
ABSTRACT: The increase in the variety of financial products has forced people to choose between alternatives. This situation
brought the necessity of having the necessary financial information to manage and foresee the risks. Because of its increasing
importance, financial education has been recognized as a long-term policy priority in many countries. Education, demographic
characteristics and related areas of interests of individuals are decisive in shaping the concept of financial literacy. In addition,
the fact that social networks are used in almost all areas of life has a significant effect on the level of financial literacy as well
as in many other areasThe aim of the study is to determine the level of knowledge of people about financial literacy and also
to determine the effect of financial attitudes and behaviors on financial literacy. For this purpose, one of the methods used for
classification purposes, CHAID algorithm which is one of the decision trees algorithms was used. Decision trees are a method
used to determine the importance of effective variables in the data set as it is a classification method that can divide variables
into small groups gradually. In the data collected through surveys in line with the determined purpose, decision trees were used
to determine the financial literacy level of the individuals and to divide them into groups. According to the results of the
decision trees, age was found to be the most effective variable in the classification, and 25 years of age was found to be an
important distinction.
Key Words: financial literacy, social network, decision
GİRİŞ
Son yıllarda finansal bilginin önem kazanması ile finansal okuryazarlık, üzerinde durulması gereken bir
kavram haline gelmiştir. Resmi kurum ve kuruluşlardan çeşitli araştırmalara kadar birçok alanda ele alınan
finansal okuryazarlığa ilişkin pek çok tanımlama mevcuttur. Finansal okuryazarlık temelde, maddiyatın
yönetilirken maddi gerçeklere göre hareket edilmesi olarak tanımlanabilir. Detaylı bir tanımlama için ise,
finansal kararlarda rasyonalite ve belirli seviyede refah düzeyine ulaşabilmek adına finansal farkındalık,
bilgi, beceri, tutum ve davranışların tümü olarak nitelendirilmektedir (OECD INFE,2011). OECD
tarafından Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı’nda (PISA) yapılan diğer bir tanımlama ise,
finansal kavramları ve becerileri tecrübe ve kavrama, güdü ve güven, bir dizi finansal durum karşısında
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
10
bireyin ve toplumun finansal refahını geliştirmek ve ekonomik hayata katılımı sağlamak; etkili kararlar
vermek için bu tecrübe ve kavrayışı uygulamak şeklindedir. Literatürde yer alan tanımlara bakıldığında
finansal okuryazarlık tanımlamalarında beş unsur öne çıkmaktadır. Bunlar, finansal kavramlarla ilgili
bilgi, iletişim kurabilme yetkinliği, kişisel finans yönetimi becerisi, rasyonel kararlar verme becerisi,
gelecekteki finansal ihtiyaçlar için planlama yapma davranışıdır. Bu beş unsur ise finansal bilgi, tutum ve
davranış olarak özetlenmektedir.
Sadece ülkemizde değil tüm dünyada temel finansal konularda rasyonel kararlar alabilmek adına devlet
politikalarında gündem oluşturmaktadır. Bu farkındalık ile birlikte finansal eğitim, piyasaların ayrılmaz
parçası haline gelmiştir Ayrıca eğitimli bireylerin finansal tutum ve davranışlarının iyileştirilmesi pek çok
ülkede uzun vadeli bir politika önceliği olarak kabul görmüştür. Bu eğilim, hükümetler, düzenleyici
otoriteler ve diğer özel ve sivil paydaşların finansal eğitim konusunda çeşitli girişimlerde bulunmalarına
sebep olmuştur. Verilen eğitimler, bireylerin bütçe yaparak gelir gider dengelerini sağlamaları, tasarruf
ve yatırım yapmaları, finansal hak ve yükümlülükleri hakkında bilgi sahibi olmaları ve finansal
okuryazarlık ile ilgili bilinçli bir toplum oluşturmayı amaçlamıştır.
Finansal okuryazarlık ile ilgili hem ülke bazlı hem de dünya genelini kapsayan pek çok araştırma
yapılmakta, ülkelerin mevcut durumları ortaya konarak dünyada konumları belirlenmektedir. Bu anlamda
Standard & Poor’s (S&P) tarafından 144 ülkeyi içinde bulunduran toplamda 150 bin kişiyle yapılan
araştırma sonuçlarına göre dünyanın finansal okuryazarlık ortalaması %33 olarak bulunmuş, Türkiye’de
ise 18 yaş üstü bireylerde finansal okuryazarlık oranı %23,6 olarak belirlenmiştir. Araştırmada yer alan
ülkeler arasında ise Türkiye 120. sırada yer almaktadır.
Finansal okuryazarlık artık kilit bir yaşam becerisi olarak kabul edilmekte, ekonomik istikrar ve
kalkınmanın önemli bir unsuru olarak görülmektedir. Bu bilincin öncelikle bireysel bazda oluşturulması
finansal işlemlerin serbest piyasa koşullarında güvenilir yürütülmesine olanak sağlayacak bu durum da
finansal kurumların etkinliğini artıracaktır. Bu sebeplerle finansal okuryazarlık hem düzgün işleyen piyasa
için hem de bireylerin doğru finansal kararlar verebilmelerini sağlamak açısından büyük bir öneme
sahiptir.
1. LİTERATÜR TARAMASI
Finansal okuryazarlık kavramı önemi sebebiyle birçok araştırmaya konu olmuştur. Çalışmanın bu
bölümünde dünyada ve Türkiye’de son dönemlerde konu ile ilgili yapılmış bazı çalışmalara ve bunların
bulgularına yer verilmiştir. Literatür incelendiğinde yapılan çalışmaların ağırlıklı olarak finansal
okuryazarlık düzeyinin belirlenmesine yönelik çalışmalar ve finansal okuryazarlık ile kredi kartı
kullanımı, tasarruf, bireysel bütçeleme davranışları üzerindeki etkisini araştıran çalışmalar olduğu dikkat
çekmiştir.
Disney ve Gathergood (2013), finansal okuryazarlık ve tüketici kredisi portföyleri arasındaki ilişkiyi
analiz etmek için gerçekleştirdikleri çalışmada, tüketici kredisinden borç alan bireylerin, almayanlara göre
daha kötü finansal okuryazarlık sergilediklerini; finansal okuryazarlığı zayıf olan borçluların yüksek
okuryazarlığı olanlardan daha yüksek maliyetli kredi paylarına sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
11
Bayram (2014) gerçekleştirdiği çalışmada, İktisadi ve İdari Bilimler ve Porsuk Meslek Yüksekokulu
öğrencilerinin temel düzeyde finansal okuryazarlık seviyesini belirlemeyi amaçlamıştır. Çalışmada
öğrencilerin finansal durumlarını yönetmede kendilerini olduğundan daha başarılı olarak algıladığını, bu
nedenle finansal okuryazarlık düzeyinin yükseltilmesini sağlayacak program içeriklerinin eğitim
müfredatlarında yer alması gerektiği konuna dikkat çekmişlerdir.
Selçuk (2015), Türkiye'deki üniversite öğrencileri arasında finansal davranışları etkileyen faktörleri
araştırmak amacıyla ülke çapında 1539 öğrenci anket çalışması gerçekleştirmiştir. Zamanında fatura
ödeme, bütçenin yerinde olması ve gelecek için tasarrufa yönelik finansal davranışlarını lojistik regresyon
ile analiz etmiş, finansal olarak daha okuryazar olan öğrencilerin, bu üç olumlu finansal davranışı
sergilemelerinin daha muhtemel olduğunu göstermiştir.
Widyastuti, Suhud ve Sumiati (2016), Endonezya'daki bir devlet üniversitesindeki öğretmen adayları
arasında gerçekleştirdikleri çalışmada tutum, öznel norm ve finansal okuryazarlığın davranış ve tasarruf
üzerindeki etkisini araştırmayı amaçlamışlardır. Sonuç olarak finansal okuryazarlığın tasarruf etme ve
tasarruf etme niyetinde olan tutumu üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığını, finansal okuryazarlık ve
tasarruf etme niyetinin tasarruf davranışını önemli ölçüde etkilediğini saptamışlardır.
Baysa ve Karaca (2016), Tokat merkez ilçede bireysel, ticari ve tarımsal olarak gruplandırılabilen banka
müşterilerinin finansal okuryazarlık düzeylerini ve hangi grubun daha finansal okuryazar olduğunu ortaya
koymak amacıyla gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda finansal okuryazarlık seviyesinin, tarımsal grupta
en düşük, ticari grupta ise en fazla olduğu bulgularına ulaşmışlardır.
Çinko ve diğerleri (2017), üniversite öğrencilerinin finansal okuryazarlık seviyelerini finansal bilgi,
davranış ve tutum temelinde tespit etmek amacıyla Marmara Üniversitesi’ndeki farklı fakültelerdeki
öğrencilerle gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda finansal bilgi, davranış ve tutumun cinsiyet, fakülte,
yıl, konaklama şekli ve gelire göre farklılık gösterdiğini saptamışlardır.
Ergun (2017), Estonya, Almanya, İtalya, Hollanda, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu ve
Türkiye'deki üniversite öğrencileri arasında finansal okuryazarlık seviyesini belirlemek ve öğrencilerin
finansal bilgileri ile demografik özellikleri arasındaki ilişkiyi bulmak amacıyla bir araştırma
gerçekleştirmiştir. Sonuç olarak, erkek öğrenciler, doktora öğrencileri, kiralık bir evde yaşayanlar,
ebeveynleri yüksek gelirli olanlar, arkadaşlarından finansal konularda tavsiyede alanlar, daha önce
finansal konular hakkında üniversitede ders alanlar ve Polonya'daki öğrencilerin kişisel finans hakkında
daha bilgili olduğu belirlenmiştir.
Kocabıyık ve Teker (2018), Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencilerinin finansal okuryazarlık düzeyini
belirlemek amacıyla 708 öğrenci ile gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda Anne eğitim durumunun
finansal okuryazarlık düzeyini pek etkilemediği, iktisadi ve idari programlarda okuyan öğrencilerin diğer
programlarda okuyan öğrencilere göre daha başarılı olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
12
Çetiner ve Çilingirtürk (2019), çevrimiçi internet kullanıcılarından toplanan anket verisi ile finansal
okuryazarlık ile sosyal medya ilişkisini incelemişler, eğitimin en önemli etken olduğunu ancak bunun da
finansal okuryazarlık tutumlarına bağlı olduğunu belirlemişlerdir.
2. ÇALIŞMANIN AMACI VE KAPSAMI
Çalışmada kişilerin finansal okuryazarlık konusundaki bilgi düzeylerin saptanması ve aynı zamanda
finansal tutum ve davranışların finansal okuryazarlık üzerinde olan etkisinin demografik değişkenler ile
incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, farklı sosyoekonomik statülere sahip 225 internet kullanıcısına e-
posta yoluyla anket uygulaması yapılmıştır (Çetiner ve Çilingirtürk, 2019). Uygulanan ankette birinci
bölüm soruları Kılıç, Ata ve Seyrek (2015)’in çalışmasında yer alan, kişilerin genel ekonomi ve finans
konusundaki bilgi düzeyini ölçmek amacıyla sorulan 8 soru kullanılarak oluşturulmuştur. İkinci bölüm
soruları, kişilerin finansal davranış ve tutumları Sarıgül (2015) tarafından geliştirilen “Finansal
Okuryazarlık Tutum ve Davranış Ölçeği” ile belirlenen ve 14 soruluk ölçek kullanılarak oluşturulmuştur.
Üçüncü bölümde ise kişilerin, finansal okuryazarlık durumları ile sosyal ağ kullanımları arasındaki ilişkiyi
ortaya koymak amacıyla 20 soru sorulmuştur. Anketin son bölümde ise demografik sorular yer
almaktadır. Verilerin analizinde SPSS programından yararlanılmıştır.
3. KARAR AĞAÇLARI
Borsa, turizm, tıp, finans, bankacılık, risk yönetimi, pazarlama gibi farklı alanlarda geniş bir uygulama alanına
sahip karar ağaçları, öğrenilen ağaç diyagramına dayalı bir karar mekanizmasına sahip tahminsel bir
modeldir (Albayrak ve Yılmaz, 2009). Ağaç diyagramında yer alan dallar sınıflandırma sorusunu ve
yapraklar ise veri setinin bu sınıflandırmaya ait parçalarını göstermektedir. Karar ağaçlarının çalışma
mekanizması, iteratif algoritmalar ile bağımlı değişken üzerinde etkili olan bağımsız değişkenlerin en
güçlü etkileşimini modellemek üzerine çalışmaktadır (Michael ve Gordon, 2004; Türe ve diğ., 2005).
Karar ağaçları hem sınıflama hem de regresyon amacıyla kullanılan bir yöntem olup, bağımsız
değişkenleri hiyerarşik olarak küçük gruplara bölebilen bir ayırma metodudur.
Karar ağaçlarının oluşturulması ve yorumlanmasından dolayı kullanışlı olması ve aynı zamanda analiz
sonucunda elde edilen kuralların anlaşılır olması yöntemin tercih sebebidir. Ayrıca karar ağacı
algoritmalarının diğer çok değişkenli analiz yöntemlerinde olduğu gibi normallik, varyansların
homojenliği, doğrusallık gibi klasik varsayımlara sahip olmaması yöntemin en önemli avantajıdır. Ayrıca
hem metrik hem de kategorik değişkenler için kullanılması yöntemin tercihindeki bir diğer önemli sebeptir
(Saraçlı vd, 2006). Karar ağacı algoritmaları; belirli bir sınıfa ait olası elemanların belirlenmesi
(bölümleme), değişkenlere ilişkin kategorilerin oluşturulması (tabakalama), diğer analizlere veriyi
hazırlamak amacıyla boyut indirgemesi, tahmin yapmak adına kurallar oluşturulması, gizli ilişkisel
yapıların ortaya çıkarılması, değişkenlere ilişkin kategorilerin birleştirilmesi veya sürekli değişkenin
kategorik değişkene dönüştürülmesi gibi çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır (Akpınar, 2000).
Karar ağacı modellerinde çok çeşitli algoritmalar mevcut olmakla birlikte en yaygın olarak kullanılanı
1980 yılında G.V. Kass tarafından geliştirilen CHAID algoritmasıdır. Karar ağaçlarının temelleri AID
yöntemi ile atılmış ve zamanla geliştirilmiştir. CHAID yöntemi, CART yönteminin oluşturduğu ikili
ağaçlarının aksine çoklu ağaçlar oluşturmaktadır (Pehlivan, 2006). Büyük örneklem hacmindeki veri
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
13
setlerinde de kullanılabilir olması, tahminlerinin güvenilir olması, bağımsız değişkenlerdeki kayıp
gözlemleri tahmin edebilmesi, ikili (binary) ve multinominal lojistik regresyon modellerine alternatif bir
yöntem olarak kullanılabilmesi CHAID analizini öne çıkaran sebepler arasında gösterilebilir (Doğan ve
Özdamar, 2003). CHAID algoritmasına ilişkin adımlar şu şekildedir:
Adım 1: Her bir bağımsız değişken ile bağımlı değişkenin kategorileri arasında çapraz tablo oluşturulur.
Adım 2: En az öneme sahip kategori çifti bulunur.
Adım 3: En az öneme sahip bağımsız değişkenin kategori çifti için, p değeri önceden belirlenmiş α anlam
düzeyi ile kıyaslanır. p>α büyük ise bu çift bir tek kategori altında birleştirilir. Bağımlı değişkenin yeni
kategori kümesi için süreç Adım 1’den başlatılır. Aksi halde Adım 4’e geçilir.
Adım 4: Kategori kümesi için uygun Bonferroni düzeltmesini kullanarak, düzeltilmiş p değeri hesaplanır.
Adım 5: En önemli olan bağımsız değişken seçilir. p değeri önceden tanımlanmış α ile kıyaslanır. p≤ α ise
düğüm bağımsız değişkenin kategori kümesi temel alınarak bölünür. Aksi halde bu düğüm uç düğüm
olarak kalır.
Ağaç büyütme süreci durdurma kuralı gerçekleşinceye kadar devam eder (Kass, 1980; Koyuncugil ve
Özgülbaş, 2008).
4. BULGULAR
Öncelikli olarak ankete katılan 225 kişiye ilişkin demografik bilgiler sunulmuştur.
Tablo 1. Demografik Bilgiler
Cinsiyet % Yaş % Gelir % Eğitim %
Kadın
Erkek
54,2
45,8
19-23
24-28
29-33
34-38
49-43
44-74
20,4
23,6
12,9
16
7,5
19,6
-1500
1500-3000
3000-6000
6000-10000
10000 +
18,2
16,4
30,2
16,4
18,7
Lise
Üniversite
Lisansüstü
2,7
56,0
41,3
Tablo 1 incelendiğinde, 225 katılımcının cinsiyetlerinin dengeli bir yapıda olduğu görülmektedir. Ayrıca
katılımcıların büyük bir kısmının üniversite mezunu olduğu, ortalama 34,5 yaşa sahip ve gelir
ortalamasının 5982 TL olduğu görülmektedir. Çalışma kapsamında ele alınan örneklemin yüksek eğitim
ve gelir düzeyine sahip olduğu söylenebilir. Katılımcıların ekonomi ve finans konusundaki temel
bilgilerini ölçmek amacıyla sorulan 8 soruya verdikleri doğru cevaplara ilişkin yüzde değerler Tablo 2’de
yer almaktadır.
ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz
İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019
14
Tablo 2. Genel Ekonomi ve Finans Konusundaki İfadelerin Doğru Cevaplanma Yüzdesi
Doğru cevaplanma
yüzdesi (%)
1. Enflasyon paranın satın alma gücünü azaltır. 98
2. Türkiye’de enflasyon oranları %10’un altındadır. 85
3. Enflasyon oranı piyasadaki kredi faiz oranından yüksek ise kredi
kullanmak avantajlıdır.
88
4. Bir evi kiralamak, ev satın almaya kıyasla finansal açıdan bütçenizi daha
rahat kullanmanızı sağlar.
66
5. Borsalarda sadece hisse senedi alım-satımı yapılmaktadır. 87
6. Türkiye’deki menkul kıymetler borsasının adı Borsa İstanbul’dur. 85
7. Vadesiz mevduat hesabı faiz kazancı sağlar. 88
8. Ons, altın gibi kıymetli madenlerin ölçü birimidir 93
Ankete katılanların cevapları incelendiğinde doğru verilen cevap yüzdelerinin yüksek çıktığı görülmüştür.
Bireysel anlamda finansal okuryazarlık incelemek amacıyla kişilerin 8 soruya verdiği doğru cevap için 1,
yanlış cevap için 0 puan verilip toplanarak her bir katılımcı için puan hesaplaması yapılmıştır. Yapılan
skorlama çalışması sonucunda katılımcıların, genel ekonomi ve bilgi düzeyi ortalaması 6,81 olarak
bulunmuştur. Pareto prensibi2 gereği 8 sorudan 6 soruyu doğru cevaplayanlar “temel bilgi sahibi”, daha
az sayıda soruya cevap verenler ise “temel bilgi sahibi olmayanlar” şeklinde iki gruba ayrılmıştır. Aynı
zamanda bu ayırımı desteklemek amacıyla karar ağaçlarından yararlanılmış ve sınıflandırma için doğru
cevap sayısı 6,138 elde edilmiştir. Pareto pransibi ve karar ağaçları sonuçları birbirini destekler nitelikte
çıkmıştır. Bu kısımda da 6,138 ve üstü olanlar “temel bilgi sahibi”, diğerleri ise “temel bilgi sahibi
olmayanlar” olarak iki gruba ayrılmıştır. Şekil 1’de karar ağaçları ile yapılan çözüm yer almaktadır.
Şekil 1. Karar Ağaçları Sonucu Elde Edilen Çözüm
2 Pareto prensibi: Hayattaki pek çok şeyin denk ve eşit dağılmadığı gözlemine dayanan Vilfredo Pareto’ya ait bir prensip olup,
sonuçların %80’inin kaynağının sebeplerin %20’sinden oluştuğunu kabul eder. Daha çok konsantrasyon katsayılarında
kullanılan Pareto dağılımı küçük bir nesnenin büyük bir nesneye dağılımındaki kararlılığı temsil eden ve güç kuramına dayalı
sürekli bir olasılık dağılımıdır.
ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn
Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019
15
Şekil 1 incelendiğinde finansal okuryazarlık üzerinde en etkili olan değişken yaştır. Yaş değişkende de
etkili olan dönemin 25 yaş olduğu tespit edilmiş olup, örneklem yaş değişkenine göre 25 yaş ve daha
küçük olanlar ile 25 yaş üstü olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. 25 yaş altı bireyler için ortalama doğru
cevap sayısının 5,271 olduğu görülmektedir. Hem Pareto prensibine göre hem de karar ağaçlarından elde
edilen düzey bilgisine göre düşük kalmış bir seviyedir. 25 yaş üstü bireyler için ise ortalama 6,529 çıkmış
ve belirlenen seviyenin üzerinde olduğu görülmüştür.
5. SONUÇ
Finansal okuryazarlık gerek düşük gelir grubu için gerek yüksek gelir grubu için günlük yaşamda ihtiyaç
duyulan ve eksikliği halinde olumsuz yönde etkilerinin hissedildiği bir kavramdır. Geçim kaygısının ön
planda olduğu ülkemizin büyük bir kesiminde finans kavramı borçlanma kısmında kendini
göstermektedir. Hane halkında ise genelde bütçe yapma konusunda bir farkındalık olarak ön plana
çıkmaktadır. Aslında finansal okuryazarlık her ne kadar uzmanlık alanı olarak algılansa da dar gelirliden
yüksek gelirliye kadar tüm bireylerin yaşamlarının kaçınılmaz bir parçasıdır.
Çalışmada finansal okuryazarlık üzerinde en belirleyici özeliğin yaş çıkması yadsınamaz bir gerçektir.
Yaş değişkeninde ise 25 yaşın dönüm noktası olması önemli bir bulgudur. Daha çok tüketime yönelik
alışkanlıklara sahip olan ve büyük yatırımlar ile bunların kaygılarına sahip olmayan 25 yaş ve altı
bireylerin bulunduğu kesim, finansal bilgi dağarcığı bakımından daha düşüktür. Çünkü genelde bu yaş
grubundaki bireyler genellikle aileleri ya da çevreleri tarafından finanse edilen bireylerdir. 25 yaş üzeri
bireyler ise çalışma hayatına giren ya da bu çabayı gösteren ve daha çok sorumluluk alan bireylerdir.
Dolayısıyla finanse edilmekten ziyade finanse eden kesimi oluşturmaktadır. Çalışmanın örnekleminin
eğiti